Ashtavakra Gita Lyrics in Oriya:
॥ ଶ୍ରୀମତ୍ ଅଷ୍ଟାବକ୍ରଗୀତା କା ହିନ୍ଦୀ ଅନୁବାଦ
ସାନ୍ୱୟଭାଷାଟୀକାସମେତା ଅଷ୍ଟାବକ୍ରଗୀତା ॥
॥ ଶ୍ରୀଃ ॥
ଅଥ
ଅଷ୍ଟାବକ୍ରଗୀତା
ସାନ୍ୱୟ-ଭାଷାଟୀକାସହିତା।
କଥଂ ଜ୍ଞାନମବାପ୍ନୋତି କଥଂ ମୁକ୍ତିର୍ଭବିଷ୍ୟତି ।
ବୈରାଗ୍ୟଂ ଚ କଥଂ ପ୍ରାପ୍ତମେତଦ୍ବ୍ରୂହି ମମ ପ୍ରଭୋ॥୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ହେ ପ୍ରଭୋ ! (ପୁରୁଷଃ ) ଜ୍ଞାନମ୍ କଥମ୍ ଅବାପ୍ନୋତି । (ପୁଂସଃ) ମୁକ୍ତିଃ କଥମ୍ ଭବିଷ୍ୟତି । ( ପୁଂସଃ) ବୈରାଗ୍ୟମ୍ ଚ କଥମ୍ ପ୍ରାପ୍ତମ୍ ( ଭବତି ) ଏତତ୍ ମମ ବ୍ରୂହି ॥୧॥
ଏକ ସମୟ ମିଥିଲାଧିପତି ରାଜା ଜନକ କେ ମନ ମେଂ ପୂର୍ୱପୁଣ୍ୟ କେ ପ୍ରଭାବ ସେ ଇସ ପ୍ରକାର ଜିଜ୍ଞାସା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଈ କି, ଇସ ଅସାର ସଂସାରରୂପୀ ବଂଧନ ସେ କିସ ପ୍ରକାର ମୁକ୍ତି ହୋଗୀ ଔର ତଦନଂତର ଉନ୍ହୋଂନେ ଐସା ଭୀ ବିଚାର କିୟା କି, କିସୀ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନୀ ଗୁରୁ କେ ସମୀପ ଜାନା ଚାହିୟେ, ଇସୀ ଅଂତର ମେଂ ଉନ କୋ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନ କେ ମାନୋ ସମୁଦ୍ର ପରମ ଦୟାଲୁ ଶ୍ରୀଅଷ୍ଟାବକ୍ରଜୀ ମିଲେ । ଇନ ମୁନି କୀ ଆକୃତି କୋ ଦେଖକର ରାଜା ଜନକ କେ ମନ ମେଂ ଯହ ଅଭିମାନ ହୁଆ କି, ଯହ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଅଂତ୍ୟତ ହୀ କୁରୂପ ହୈ । ତବ ଦୂସରେ କେ ଚିତ୍ତ କା ବୃତ୍ତାଂତ ଜାନନେବାଲେ ଅଷ୍ଟାବକ୍ରଜୀ ରାଜା କେ ମନ କା ଭୀ ବିଚାର ଦିବ୍ୟଦୃଷ୍ଟି କେ ଦ୍ୱାରା ଜାନକର ରାଜା ଜନକ ସେ ବୋଲେ କି, ହେ ରାଜନ୍ ! ଦେହଦୃଷ୍ଟି କୋ ଛୋଡକର ଯଦି ଆତ୍ମଦୃଷ୍ଟି କରୋଗେ ତୋ ଯହ ଦେହ ଟେଢା ହୈ ପରଂତୁ ଇସ ମେଂ ସ୍ଥିତ ଆତ୍ମା ଟେଢା ନହୀଂ ହୈ, ଜିସ ପ୍ରକାର ନଦୀ ଟେଢୀ ହୋତୀ ହୈ ପରଂତୁ ଉସ କା ଜଲ ଟେଢା ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଜିସ ପ୍ରକାର ଇକ୍ଷୁ (ଗନ୍ନା) ଟେଢା ହୋତା ହୈ ପରଂତୁ ଉସ କା ରସ ଟେଢା ନହୀଂ ହୈ। ତିସୀ ପ୍ରକାର ଯଦ୍ୟପି ପାଂଚଭୌତିକ ଯହ ଦେହ ଟେଢା ହୈ, ପରଂତୁ ଅଂତର୍ୟାମୀ ଆତ୍ମା ଟେଢା ନହୀଂ ହୈ। କିଂତୁ ଆତ୍ମା ଅସଂଗ, ନିର୍ୱିକାର, ବ୍ୟାପକ, ଜ୍ଞାନଘନ, ସଚିଦାନଂଦସ୍ୱରୂପ, ଅଖଂଡ, ଅଚ୍ଛେଦ୍ୟ, ଅଭେଦ୍ୟ, ନିତ୍ୟ, ଶୁଦ୍ଧ, ବୁଦ୍ଧ ଔର ମୁକ୍ତସ୍ୱଭାବ ହୈ, ଇସ କାରଣ ହେ ରାଜନ୍ ! ତୁମ ଦେହଦୃଷ୍ଟି କୋ ତ୍ୟାଗକର ଆତ୍ମଦୃଷ୍ଟି କରୋ । ପରମ ଦୟାଲୁ ଅଷ୍ଟାବକ୍ରଜୀ କେ ଇସ ପ୍ରକାର କେ ବଚନ ସୁନନେ ସେ ରାଜା ଜନକ କା ମୋହ ତତ୍କାଲ ଦୂର ହୋ ଗୟା ଔର ରାଜା ଜନକନେ ମନ ମେଂ ବିଚାର କିୟା କି ମେରେ ସବ ମନୋରଥ ସିଦ୍ଧ ହୋ ଗୟେ, ମେଂ ଅବ ଇନକୋ ହୀ ଗୁରୁ କରୂଂଗା। କ୍ୟୋଂକି ଯହ ମହାତ୍ମା ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟା କେ ସମୁଦ୍ରରୂପ ହୈ, ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ ହୈଂ, ଅବ ଇନ ସେ ଅଧିକ ଜ୍ଞାନୀ ମୁଝେ କୌନ ମିଲେଗା? ଅବ ତୋ ଇନ ସେ ହୀ ଗୁରୁଦୀକ୍ଷା ଲେକର ଇନକୋ ହୀ ଶରଣ ଲେନା ଯୋଗ୍ୟ ହୈ, ଇସ ପ୍ରକାର ବିଚାରକର ରାଜା ଜନକ ଅଷ୍ଟାବକ୍ରଜୀ ସେ ଇସ ପ୍ରକାର ବୋଲେ କି, ହେ ମହାତ୍ମନ୍ ! ମୈଂ ସଂସାରବଂଧନ ସେ ଛୂଟନେ କେ ନିମିତ୍ତ ଆପ କୀ ଶରଣ ଲେନେ କୀ ଇଚ୍ଛା କରତା ହୂଂ, ଅଷ୍ଟାବକ୍ରଜୀନେ ଭୀ ରାଜା ଜନକ କୋ ଅଧିକାରୀ ସମଝକର ଅପନା ଶିଷ୍ୟ କର ଲିୟା, ତବ ରାଜା ଜନକ ଅପନେ ଚିତ୍ତ କେ ସଂଦେହୋଂ କୋ ଦୂର କରନେ କେ ନିମିତ୍ତ ଔର ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟା କେ ଶ୍ରବଣ କରନେ କୀ ଇଚ୍ଛା କର କେ ଅଷ୍ଟାବକ୍ରଜୀ ସେ ପୂଂଛନେ ଲଗେ। ଅଷ୍ଟାବକ୍ରଜୀ ସେ ରାଜା ଜନକ ପ୍ରଶ୍ନ କରତେ ହୈଂ କି – ହେ ପ୍ରଭୋ ! ଅବିଦ୍ୟାକର କେ ମୋହିତ ନାନା ପ୍ରକାର କେ ମିଥ୍ୟା ସଂକଲ୍ପ ବିକଲ୍ପୋଂକର କେ ବାରଂବାର ଜନ୍ମମରଣରୂପ ଦୁଃଖୋଂ କୋ ଭୋଗନେବାଲେ ଇସ ପୁରୁଷ କୋ ଅବିଦ୍ୟାନିବୃତ୍ତିରୂପ ଜ୍ଞାନ କିସ ପ୍ରକାର ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ? ଇନ ତୀନୋଂ ପ୍ରଶ୍ନୋଂ କା ଉତ୍ତର କୃପା କର କେ ମୁଝ ସେ କହିୟେ॥୧॥
ଅଷ୍ଟାବକ୍ର ଉବାଚ।
ମୁକ୍ତିମିଚ୍ଛସିଚେତ୍ତାତ ବିଷୟାନ୍ୱିଷବତ୍ତ୍ୟଜ।
କ୍ଷମାର୍ଜବଦୟାତୋଷସତ୍ୟଂ ପୀୟୂଷବଦ୍ଭଜ ॥୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ହେ ତାତ ! ଚେନ୍ ମୁକ୍ତିମ୍ ଇଚ୍ଛସି ( ତର୍ହି ) ବିଷୟାନ୍ ବିଷବତ୍ ( ଅବଗତ୍ୟ ) ତ୍ୟଜ । କ୍ଷମାର୍ଜବଦୟାତୋଷସତ୍ୟମ୍ ପୀୟୂଷବତ୍ ( ଅବଗତ୍ୟ ) ଭଜ ॥୨॥
ଇସ ପ୍ରକାର ଜବ ରାଜା ଜନକନେ ପ୍ରଶ୍ନ କିୟା ତବ ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନସଂପନ୍ନ ପରମ ଦୟାଲୁ ଅଷ୍ଟାବକ୍ରମୁନିନେ ବିଚାର କିୟା କି, ଯହ ପୁରୁଷ ତୋ ଅଧିକାରୀ ହୈ ଔର ସଂସାରବଂଧନ ସେ ମୁକ୍ତ ହୋନେ କୀ ଇଚ୍ଛା ସେ ମେରେ ନିକଟ ଆୟା ହୈ, ଇସ କାରଣ ଇସ କୋ ସାଧନଚତୁଷ୍ଟୟପୂର୍ୱକ ବ୍ରହ୍ମତତ୍ୱ କା ଉପଦେଶ କରୂଂ କ୍ୟୋଂକି ସାଧନଚତୁଷ୍ଟୟ କେ ବିନା କୋଟି ଉପାୟ କରନେ ସେ ଭୀ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟା ଫଲୀଭୂତ ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ଇସ କାରଣ ଶିଷ୍ୟ କୋ ପ୍ରଥମ ସାଧନଚତୁଷ୍ଟୟ କା ଉପଦେଶ କରନା ଯୋଗ୍ୟ ହୈ ଔର ସାଧନଚତୁଷ୍ଟୟ କେ ଅନଂତର ହୀ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନ କେ ବିଷୟ କୀ ଇଚ୍ଛା କରନୀ ଚାହିୟେ, ଇସ ପ୍ରକାର ବିଚାର କର ଅଷ୍ଟାବକ୍ରାଜୀ ବୋଲେ କି-ହେ ତାତ ! ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ସଂପୂର୍ଣ ଅନର୍ଥୋ କୀ ନିବୃତ୍ତି ଔର ପରମାନଂଦମୁକ୍ତି କୀ ଇଚ୍ଛା ଜବ ହୋବେ ତବ ଶବ୍ଦ, ସ୍ପର୍ଶ, ରୂପ, ରସ ଔର ଗଂଧ ଇନ ପାଂଚୋଂ ବିଷୟୋଂ କୋ ତ୍ୟାଗ ଦେବେ । ଯେ ପାଂଚ ବିଷୟ କର୍ଣ, ତ୍ୱଚା, ନେତ୍ର, ଜିହ୍ୱା ଔର ନାସି କା ଇନ ପାଂଚ ଜ୍ଞାନେଂଦ୍ରିୟୋଂ କେ ହୈଂ, ଯେ ସଂପୂର୍ଣ ଜୀବ କେ ବଂଧନ ହୈଂ, ଇନ ସେ ବଂଧା ହୁଆ ଜୀବ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତା ହୈ ଔର ମରତା ହୈ ତବ ବଡ଼ା ଦୁଃଖୀ ହୋତା ହୈ, ଜିସ ପ୍ରକାର ବିଷ ଭକ୍ଷଣ କରନେବାଲେ ପୁରୁଷ କୋ ଦୁଃଖ ହୋତା ହୈ, ଉସୀ ପ୍ରକାର ଶବ୍ଦାଦିବିଷୟଭୋଗ କରନେ ବାଲା ପୁରୁଷ ଦୁଃଖୀ ହୋତା ହୈ। ଅର୍ଥାତ୍ ଶବ୍ଦାଦି ବିଷୟ ମହା ଅନର୍ଥ କା ମୂଲ ହୈ ଉନ ବିଷୟୋଂ କୋ ତୂ ତ୍ୟାଗ ଦେ। ଅଭିପ୍ରାୟ ଯହ ହୈ କି, ଦେହ ଆଦି କେ ବିଷୟ ମେଂ ମୈଂ ହୂଂ, ମେରା ହୈ ଇତ୍ୟାଦି ଅଧ୍ୟାସ ମତ କର ଇସ ପ୍ରକାର ବାହ୍ୟ ଇଂଦ୍ରିୟୋଂ କୋ ଦମନ କରନେ କା ଉପଦେଶ କିୟା. ଜୋ ପୁରୁଷ ଇସ ପ୍ରକାର କରତା ହୈ ଉସ କୋ ‘ଦମ’ ନାମବାଲେ ପ୍ରଥମ ସାଧନ କୀ ପ୍ରାପ୍ତି ହୋତୀ ହୈ ଔର ଜୋ ଅଂତଃକରଣ କୋ ବଶ ମେଂ କର ଲେତା ହୈ ଉସ କୋ ‘ଶମ’ ନାମବାଲୀ ଦୂସରୀ ସାଧନସଂପତ୍ତି କୀ ପ୍ରାପ୍ତି ହୋତୀ ହୈ। ଜିସ କା ମନ ଅପନେ ବଶ ମେଂ ହୋ ଜାତା ହୈ ଉସ କା ଏକ ବ୍ରହ୍ମାକାର ମନ ହୋ ଜାତା ହୈ, ଉସ କା ନାମ ବେଦାଂତଶାସ୍ତ୍ର ମେଂ ନିର୍ୱିକଲ୍ପକ ସମାଧି କହା ହୈ, ଉସ ନିର୍ୱିକଲ୍ପକ ସମାଧି କୀ ସ୍ଥିତି କେ ଅର୍ଥ କ୍ଷମା ( ସବ ସହ ଲେନା ), ଆର୍ଜବ ( ଅବିଦ୍ୟାରୂପ ଦୋଷ ସେ ନିବୃତ୍ତି ରଖନା ), ଦୟା (ବିନା କାରଣ ହୀ ପରାୟା ଦୁଃଖ ଦୂର କରନେ କୀ ଇଚ୍ଛା), ତୋଷ ( ସଦା ସଂତୁଷ୍ଟ ରହନା), ସତ୍ୟ (ତ୍ରିକାଲ ମେଂ ଏକରୂପତା) ଇନ ପାଂଚ ସାତ୍ୱିକ ଗୁଣୋଂ କା ସେବନ କରେ। ଜିସ ପ୍ରକାର କୋଈ ପୁରୁଷ ଅମୃତତୁଲ୍ୟ ଔଷଧି ସେବନ କରେ ଔର ଉସ ଔଷଧି କେ ପ୍ରଭାବ ସେ ଉସ କେ ସଂପୂର୍ଣ ରୋଗ ଦୂର ହୋ ଜାତେ ହୈଂ, ଉସୀ ପ୍ରକାର ଜୋ ପୁରୁଷ ଅମୃତତୁଲ୍ୟ ଇନ ପାଂଚ ଗୁଣୋଂ କୋ ସେବନ କରତା ହୈ, ଉସ କେ ଜନ୍ମମୃତ୍ୟୁରୂପ ରୋଗ ଦୂର ହୋ ଜାତେ ହୈଂ ଅର୍ଥାତ ଇସ ସଂସାର କେ ବିଷୟ ମେଂ ଜିସ ପୁରୁଷ କୋ ମୁକ୍ତି କୀ ଇଚ୍ଛା ହୋୟ ବହ ବିଷୟୋଂ କା ତ୍ୟାଗ କର ଦେବେ, ବିଷୟୋଂ କା ତ୍ୟାଗ କରେ ବିନା ମୁକ୍ତି କଦାପି ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, ମୁକ୍ତି ଅନେକ ଦୁଃଖୋଂ କୀ ଦୂର କରନେବାଲୀ ଔର ପରମାନଂଦ କୀ ଦେନେବାଲୀ ହୈ ଇସ ପ୍ରକାର ଅଷ୍ଟାବକ୍ରମୁନିନେ ପ୍ରଥମ ଶିଷ୍ୟ କୋ ବିଷୟୋଂ କୋ ତ୍ୟାଗନେ କା ଉପଦେଶ ଦିୟା ॥୨॥
ନ ପୃଥ୍ୱୀ ନ ଜଲଂ ନାଗ୍ନିର୍ନ ବାୟୁର୍ଦ୍ୟୌର୍ନ ବା ଭବାନ୍ ।
ଏଷାଂ ସାକ୍ଷିଣମାତ୍ମାନଂ ଚିଦ୍ରୂପଂ ବିଦ୍ଧି ମୁକ୍ତୟେ ॥୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- (ହେ ଶିଷ୍ୟ !) ଭବାନ୍ ପୃଥ୍ୱୀ ନ । ଜଲମ୍ ନ। ଅଗ୍ନିଃ ନ । ବାୟୁଃ ନ । ବା ଦ୍ୟୌଃ ନ । ଏଷାମ୍ ସାକ୍ଷିଣମ୍ ଚିଦ୍ରୂପମ୍ ଆତ୍ମାନମ୍ ମୁକ୍ତୟେ ବିଦ୍ଧି ॥୩॥
ଅବ ମୁନି ସାଧନଚତୁଷ୍ଟୟସଂପନ୍ନ ଶିଷ୍ୟ କୋ ମୁକ୍ତି କା ଉପଦେଶ କରତେ ହୈଂ, ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ଶଂକା କରତା ହୈ କି, ହେ ଗୁରୋ ! ପଂଚ ଭୂତ କା ଶରୀର ହୀ ଆତ୍ମା ହୈ ଔର ପଂଚଭୂତୋଂକେ ହୀ ପାଂଚ ବିଷୟ ହୈଂ, ସୋ ଇନ ପଂଚଭୂତୋଂ କା ଜୋ ସ୍ୱଭାବ ହୈ ଉସ କା କଦାପି ତ୍ୟାଗ ନହୀଂ ହୋ ସକତା, କ୍ୟୋଂକି ପୃଥ୍ୱୀ ସେ ଗଂଧ କା ଯା ଗଂଧ ସେ ପୃଥ୍ୱୀ କା କଦାପି ବିୟୋଗ ନହୀଂ ହୋ ସକତା ହୈ, କିଂତୁ ବେ ଦୋନୋଂ ଏକରୂପ ହୋକର ରହତେ ହୈଂ, ଇସୀ ପ୍ରକାର ରସ ଔର ଜଲ, ଅଗ୍ନି ଔର ରୂପ, ବାୟୁ ଔର ସ୍ପର୍ଶ, ଶବ୍ଦ ଔର ଆକାଶ ହୈ, ଅର୍ଥାତ୍ ଶବ୍ଦାଦି ପାଂଚ ବିଷୟୋଂ କା ତ୍ୟାଗ ତୋ ତବ ହୋ ସକତା ହୈ ଜବ ପଂଚ ଭୂତୋଂ କା ତ୍ୟାଗ ହୋତା ହୈ ଔର ଯଦି ପଂଚ ଭୂତ କା ତ୍ୟାଗ ହୋୟ ତୋ ଶରୀରପାତ ହୋ ଜାବେଗା ଫିର ଉପଦେଶ ଗ୍ରହଣ କରନେବାଲା କୌନ ରହେଗା ? ତଥା ମୁକ୍ତିସୁଖ କୋ କୌନ ଭୋଗେଗା ? ଅର୍ଥାତ୍ ବିଷୟ କା ତ୍ୟାଗ ତୋ କଦାପି ନହୀଂ ହୋ ସକତା ଇସ ଶଂକା କୋ ନିବାରଣ କରନେ କେ ଅର୍ଥ ଅଷ୍ଟାବକ୍ରଜୀ ଉତ୍ତର ଦେତେ ହୈଂ-ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ପୃଥ୍ୱୀ, ଜଲ, ତେଜ, ବାୟୁ ଔର ଆକାଶ ତଥା ଇନ କେ ଧର୍ମ ଜୋ ଶବ୍ଦ, ସ୍ପର୍ଶ, ରୂପ, ରସ ଔର ଗଂଧ ସୋ ତୂ ନହୀଂ ହୈ ଇସ ପାଂଚଭୌତିକ ଶରୀର କେ ବିଷୟ ମେଂ ତୂ ଅଜ୍ଞାନ ସେ ଅହମ୍ଭାବ ( ମୈଂ ହୂଂ, ମେରା ହୈ ଇତ୍ୟାଦି ) ମାନତା ହୈ ଇନ କା ତ୍ୟାଗ କର ଅର୍ଥାତ୍ ଇସ ଶରୀର କେ ଅଭିମାନ କା ତ୍ୟାଗ କର ଦେ ଔର ବିଷୟୋଂ କୋ ଅନାତ୍ମଧର୍ମ ଜାନକର ତ୍ୟାଗ କର ଦେ। ଅବ ଶିଷ୍ୟ ଇସ ବିଷୟ ମେଂ ଫିର ଶଂକା କରତା ହୈ କି, ହେ ଗୁରୋ ! ମୈଂ ଗୌରବର୍ଣ ହୂଂ, ସ୍ଥୂଲ ହୂଂ କୃଷ୍ଣବର୍ଣ ହୂଂ, ରୂପବାନ ହୂଂ, ପୁଷ୍ଟ ହୂଂ, କୁରୂପ ହୂଂ, କାଣା ହୂଂ, ନୀଚ ହୂଂ, ଇସ ପ୍ରକାର କୀ ପ୍ରତୀତି ଇସ ପାଂଚଭୌତିକ ଶରୀର ମେଂ ଅନାଦି କାଲ ସେ ସବ ହୀ ପୁରୁଷୋଂ କୋ ହୋ ଜାତୀ ହୈ, ଫିର ତୁମନେ ଜୋ କହା କି, ତୂ ଦେହ ନହୀଂ ହୈ ସୋ ଇସ ମେଂ କ୍ୟା ଯୁକ୍ତି ହୈ ? ତବ ଅଷ୍ଟାବକ୍ର ବୋଲେ କି, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ଅବିବେ କୀ ପୁରୁଷ କୋ ଇସ ପ୍ରକାର ପ୍ରତୀତି ହୋତୀ ହୈ, ବିବେକଦୃଷ୍ଟି ସେ ତୂ ଦେହ ଇଂଦ୍ରୟାଦି କା ଦ୍ରଷ୍ଟା ଔର ଦେହ ଇଂଦ୍ରିୟାଦି ସେ ପୃଥକ ହୈ। ଜିସ ପ୍ରକାର ଘଟ କୋ ଦେଖନେବାଲା ପୁରୁଷ ଘଟ ସେ ପୃଥକ ହୋତା ହୈ, ଉସୀ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମାକୋ ଭୀ ସର୍ୱ ଦୋଷରହିତ ଔର ସବ କା ସାକ୍ଷୀ ଜାନ . ଇସ ବିଷୟ ମେଂ ନ୍ୟାୟଶାସ୍ତ୍ରବାଲୋଂ କୀ ଶଂକା ହୈ, କି, ସାକ୍ଷିପନା ତୋ ବୁଦ୍ଧି ମେଂ ରହତା ହୈ, ଇସ କାରଣ ବୁଦ୍ଧି ହୀ ଆତ୍ମା ହୋ ଜାୟଗୀ, ଇସ କା ସମାଧାନ ଯହ ହୈ କି, ବୁଦ୍ଧି ତୋ ଜଡ ହୈ ଔର ଆତ୍ମା ଚେତନ ମାନା ହୈ, ଇସ କାରଣ ଜଡ ଜୋ ବୁଦ୍ଧି ସୋ ଆତ୍ମା ନହୀଂ ହୋ ସକତା ହୈ, ତୋ ଆତ୍ମା କୋ ଚୈତନ୍ୟସ୍ୱରୂପ ଜାନ ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନ କରତା ହୈ କି, ହେ ଗୁରୋ ! ଚୈତନ୍ୟରୂପ ଆତ୍ମା କେ ଜାନନେ ସେ କ୍ୟା ଫଲ ହୋତା ହୈ ସୋ କହିୟେ ? ତିସ କେ ଉତ୍ତର ମେଂ ଅଷ୍ଟାବକ୍ରଜୀ କହତେ ହୈଂ କି, ସାକ୍ଷୀ ଔର ଚୈତନ୍ୟ ଜୋ ଆତ୍ମା ତିସ କୋ ଜାନନେ ସେ ପୁରୁଷ ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତପଦ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ, ଯ ହୀ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ କା ଫଲ ହୈ, ମୁକ୍ତି କା ସ୍ୱରୂପ କିସୀ କେ ବିଚାର ମେଂ ନହୀଂ ଆୟା ହୈ, ଷଟଶାସ୍ତ୍ରକାର ଅପନୀ ୨ ବୁଦ୍ଧି କେ ଅନୁସାର ମୁକ୍ତି କେ ସ୍ୱରୂପ କୀ କଲ୍ପନା କରତେ ହୈଂ। ନ୍ୟାୟଶାସ୍ତ୍ରବାଲେ ଇସ ପ୍ରକାର କହତେ ହୈଂ କି, ଦୁଃଖମାତ୍ର କା ଜୋ ଅତ୍ୟଂତ ନାଶ ହୈ ବହୀ ମୁକ୍ତି ହୈ ଔର ବଲବାନ୍ ପ୍ରଭାକରମତାବଲଂବୀ ମୀମାଂସକୋଂ କା ଯହ କଥନ ହୈ କି, ସମସ୍ତ ଦୁଃଖୋଂ କା ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେ ସେ ପହିଲେ ଜୋ ସୁଖ ହୈ ବହୀ ମୁକ୍ତି ହୈ, ବୌଧମତବାଲୋଂ କା ଯହ କଥନ ହୈ କି, ଦେହ କା ନାଶ ହୋନା ହୀ ମୁକ୍ତି ହୈ, ଇସ ପ୍ରକାର ଭିନ୍ନ ୨ କଲ୍ପନା କରତେ ହୈଂ, ପରଂତୁ ଯଥାର୍ଥ ବୋଧ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କିଂତୁ ବେଦାଂତଶାସ୍ତ୍ର କେ ଅନୁସାର ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ ହୀ ମୁକ୍ତି ହୈ ଇସ କାରଣ ଅଷ୍ଟାବକ୍ରମୁନି ଶିଷ୍ୟ କୋ ଉପଦେଶ କରତେ ହୈଂ।॥୩॥
ଯଦି ଦେହଂ ପୃଥକ୍କୃତ୍ୟ ଚିତି ବିଶ୍ରାମ୍ୟ ତିଷ୍ଠସି ।
ଅଧୁନୈବ ସୁଖୀ ଶାନ୍ତୋ ବଂଧମୁକ୍ତୋ ଭବିଷ୍ୟସି ॥ ୪ ॥
ଅନ୍ୱୟ:- (ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ) ଯଦି ଦେହମ୍ ପୃଥକ୍କୃତ୍ୟ ଚିତି ବିଶ୍ରାମ୍ୟ . ତିଷ୍ଠସି ( ତହି ) ଅଧୁନା ଏଂବ ସୁଖୀ ଶାନ୍ତଃ ବନ୍ଧମୁକ୍ତଃ ଭବିଷ୍ୟସି ॥ ୪ ॥
ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ଯଦି ତୂ ଦେହ ତଥା ଆତ୍ମା କା ବିବେକ କର କେ ଅଲଗ ଜାନେଗାଔର ଆତ୍ମା କେ ବିଷୟ ମେଂ ବିଶ୍ରାମ କର କେ ଚିତ କୋ ଏକାଗ୍ର କରେଗା ତୋ ତୂ ଇସ ବର୍ତମାନ ହୀ ମନୁଷ୍ୟଦେହ କେ ବିଷୟ ମେଂ ସୁଖ ତଥା ଶାନ୍ତି କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଗା ଅର୍ଥାତ୍ ବଂଧମୁକ୍ତ କହିୟେ କର୍ତୃତ୍ୱ ( କର୍ତାପନା) ଭୋକ୍ତୃତ୍ୱ ( ଭୋକ୍ତାପନା) ଆଦି ଅନେକ ଅନର୍ଥୋଂ ସେ ଛୂଟ ଜାବେଗା॥ ୪ ॥
ନ ତ୍ୱଂ ବିପ୍ରାଦି କୋ ବର୍ଣୋଂ ନାଶ୍ରମୀ ନାକ୍ଷଗୋଚରଃ।
ଅସଂଗୋସି ନିରାକାରୋ ବିଶ୍ୱସାକ୍ଷୀ ସୁଖୀ ଭବ ॥୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ତ୍ୱମ୍ ବିପ୍ରାଦିକଃ ବର୍ଣଃ ନ ଆଶ୍ରମୀ ନ ଅକ୍ଷଗୋଚରଃ ନ (କିନ୍ତୁ, ତ୍ୱମ୍ ) ଅସଂଗଃ ନିରାକାରଃ ବିଶ୍ୱସାକ୍ଷୀ ଅସି ( ଅତଃ କର୍ମାସକ୍ତିମ୍ ବିହାୟ ଚିତି ବିଶ୍ରାମ୍ୟ ) ସୁଖୀ ଭବ ॥୫॥
ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନ କରତା ହୈ କି, ହେ ଗୁରୋ ! ମୈଂ ତୋ ବର୍ଣାଶ୍ରମ କେ ଧର୍ମ ମେଂ ହୂଂ ଇସ କାରଣ ମୁଝେ ବର୍ଣାଶ୍ରମ କର୍ମ କା କରନା ଯୋଗ୍ୟ ହୈ, ଅର୍ଥାତ୍ ବର୍ଣାଶ୍ରମ କେ କର୍ମ କରନେ ସେ ଆତ୍ମା କେ ବିଷୟ ମେଂ ବିଶ୍ରାମ କର କେ ମୁକ୍ତି କିସ ପ୍ରକାର ହୋଗୀ ? ତବ ତିସ କା ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ତୂ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଆଦି ନହୀଂ ହୈ, ତୂବ୍ରହ୍ମଚାରୀ ଆଦି କିସୀ ଆଶ୍ରମ ମେଂ ନହୀଂ ହୈ। ତହାଁ ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନ କରତା ହୈ କି, ମୈଂ ବ୍ରାହ୍ମଣ ହୂଂ, ମୈଂ ସଂନ୍ୟାସୀ ହୂଂ ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ହୈ, ଇସ କାରଣ ଆତ୍ମା ହୀ ବର୍ଣଶ୍ରମୀ ହୈ। ତହାଂ ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ଆତ୍ମା କା ଇଂଦ୍ରିୟ ତଥା ଅଂତଃକରଣ କର କେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଔର ଜିସ କା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ହୋତା ହୈ ବହ ଦେହ ହୈ, ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ଫିର ପ୍ରଶ୍ନ କରତା ହୈ କି, ମୈଂ କ୍ୟା ବସ୍ତୁ ହୂଂ ? ତହାଂ ଗୁରୁସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ତୂ ଅସଂଗ ଅର୍ଥାତ୍ ଦେହାଦିକ ଉପାଧି ଯଥା ଆକାରରହିତ ବିଶ୍ୱ କା ସାକ୍ଷୀ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ ହୈ, ଅର୍ଥାତ୍ ତୁଝ ମେଂ ବର୍ଣାଶ୍ରମପନା ନହୀଂ ହୈ, ଇସ କାରଣ କର୍ମୋଂ କେ ବିଷୟ ମେଂ ଆସକ୍ତି ନ କର କେ ଚୈତନ୍ୟରୂପ ଆତ୍ମା କେ ବିଷୟ ମେଂ ବିଶ୍ରାମ କର କେ ପରମାନଂଦ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋ ॥୫॥
ଧର୍ମାଧର୍ମୌ ସୁଖଂ ଦୁଃଖଂ ମାନସାନି ନ ତେ ବିଭୋ।
ନ କର୍ତାସି ନ ଭୋକ୍ତାସି ମୁକ୍ତ ଏବାସି ସର୍ୱଦା ॥ ୬ ॥
ଅନ୍ୱୟ:- ହେ ବିଭୋ ! ଧର୍ମାଧର୍ମୌ ସୁଖମ୍ ଦୁଃଖମ୍ ମାନସାନି ତେ ନ (ତ୍ୱମ୍ ) କର୍ତା ନ ଅସି ଭୋକ୍ତା ନ ଅସି (କିନ୍ତୁ ) ସର୍ୱଦା ମୁକ୍ତ ଏବ ଅସି ॥ ୬ ॥
ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନ କରତା ହୈ କି, ବେଦୋକ୍ତ ବର୍ଣାଶ୍ରମ କେ କର୍ମୋଂ କୋ ତ୍ୟାଗକର ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ବିଶ୍ରାମ କରନେମେଂ ଭୀ ତୋ ଅଧର୍ମରୂପ ପ୍ରତ୍ୟବାୟ ହୋତା ହୈ, ତିସ କା ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ଧର୍ମ, ଅଧର୍ମ, ସୁଖ ଔର ଦୁଃଖ ଯହ ତୋ ମନ କା ସଂକଲ୍ପ ହୈ. ତିସ କାରଣ ତିନ ଧର୍ମାଧମାଦି କେ ସାଥ ତେରା ତ୍ରିକାଲମେଂ ଭୀ ସଂବଂଧ ନହୀଂ ହୈ। ତୂ କର୍ତା ନହୀଂ ହୈ, ତୂ ଭୋକ୍ତା ନହୀଂ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ବିହିତ ଅଥବା ନିଷିଦ୍ଧ କର୍ମ କରତା ହୈ ବହୀ ସୁଖ ଦୁଃଖ କା ଭୋକ୍ତା ହୈ । ସୋ ତୁଝ ମେଂ ନହୀଂ ହୈ କ୍ୟୋଂକି ତୂଂ ତୋ ଶୁଦ୍ଧସ୍ୱରୂପ ହୈ, ଔର ସର୍ୱଦା କାଲମୁକ୍ତ ହୈ । ଅଜ୍ଞାନ କର କେ ଭାସନେବାଲେ ସୁଖ ଦୁଃଖ ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ଆଶ୍ରୟ କରକେ ହୀ ନିବୃତ୍ତ ହୋ ଜାତେ ହୈଂ ॥୬॥
ଏ କୋ ଦ୍ରଷ୍ଟାସି ସର୍ୱସ୍ୟ ମୁକ୍ତପ୍ରାୟୋଽସି ସର୍ୱଦା।
ଅୟମେବ ହିତେ ବନ୍ଧୋ ଦ୍ରଷ୍ଟାରଂ ପଶ୍ୟସୀତରମ୍ ॥୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ( ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ତ୍ୱମ୍ ) ସର୍ୱସ୍ୟ ଦ୍ରଷ୍ଟା ଏକଃ ଅସି ସର୍ୱଦା ମୁକ୍ତପ୍ରାୟଃ ଅସି ହି ତେ ଅୟମ୍ ଏବ ବନ୍ଧଃ (ଯମ୍ ) ଦ୍ରଷ୍ଟାରମ୍ ଇତରମ୍ ପଶ୍ୟସି ॥୭॥
ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନ କରତା ହୈ କି, ଶୁଦ୍ଧ, ଏକ, ନିତ୍ୟ ମୁକ୍ତ ଐସା ଜୋ ଆତ୍ମା ହୈ ତିସ କା ବଂଧନ କିସ ନିମିତ୍ତ ସେ ହୋତା ହୈ କି, ଜିସ ବଂଧନ କେ ଛୁଟାନ କେ ଅର୍ଥ ବଡେ ୨ ଯୋଗୀ ପୁରୁଷ ଯତ୍ନ କରତେ ହୈଂ ? ତହାଂ ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ତୂ ଅଦ୍ୱିତୀୟ ସର୍ୱସାକ୍ଷୀ ସର୍ୱଦା ମୁକ୍ତ ହୈ, ତୂ ଜୋ ଦ୍ରଷ୍ଟା କୋ ଦ୍ରଷ୍ଟା ନ ଜାନକର ଅନ୍ୟ ଜାନତା ହୈ ଯ ହୀ ବଂଧନ ହୈ । ସର୍ୱ ପ୍ରାଣିୟୋଂ ମେଂ ବିଦ୍ୟମାନ ଆତ୍ମା ଏକ ହୀ ହୈ ଔର ଅଭିମାନୀ ଜୀବ କେ ଜନ୍ମଜନ୍ମାଂତର ଗ୍ରହଣ କରନେପର ଭୀ ଆତ୍ମା ସର୍ୱଦା ମୁକ୍ତ ହୈ । ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନ କରତା ହୈ କି, ଫିର ସଂସାରବଂଧ କ୍ୟା ବସ୍ତୁ ହୈ ? ତିସ କା ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ଯହ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦେହାଭିମାନ ହୀ ସଂସାରବଂଧନ ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ଯହ କାର୍ୟ କରତା ହୂଂ, ଯହ ଭୋଗ କରତା ହୂଂ ଇତ୍ୟାଦି ଜ୍ଞାନ ହୀ ସଂସାରବଂଧନ ହୈ, ବାସ୍ତବ ମେଂ ଆତ୍ମା ନିର୍ଲେପ ହୈ, ତଥାପି ଦେହ ଔର ମନ କେ ଭୋଗ କୋ ଆତ୍ମା କା ଭୋଗ ମାନକର ବଦ୍ଧସା ହୋ ଜାତା ହୈ ॥୭॥
ଅହଂ କତୈତ୍ୟହମାନମହାକୃଷ୍ଣାହିଦଂଶିତଃ।
ନାହଂ କର୍ତେତି ବିଶ୍ୱାସାମୃତଂ ପୀତ୍ୱା ସୁଖୀ ଭବ॥୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- (ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ) ଅହମ୍ କର୍ତା ଇତି ଅହଂମାନମହାକୃଷ୍ଣାହିଂଦଂଶିତଃ ( ତ୍ୱମ୍ ) ଅହଂ କର୍ତା ନ ଇତି ବିଶ୍ୱାସାମୃତମ୍ ପୀତ୍ୱା ସୁଖୀ ଭବ ॥୮॥
ଯହାଂତକ ବଂଧହେତୁ କା ବର୍ଣନ କିୟା ଅବ ଅନର୍ଥ କେ ହେତୁ କା ବର୍ଣନ କରତେ ହୁଏ ଅନର୍ଥ କୀ ନିବୃତ୍ତି ଔର ପରମାନଂଦ କେ ଉପାୟ କା ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ। ମୈଂ କର୍ତା ହୂଂ’ ଇସ ପ୍ରକାର ଅହଂକାରରୂପ ମହାକାଲ ସର୍ପ ସେ ତୂ କାଟା ହୁଆ ହୈ ଇସ କାରଣ ମୈଂ କର୍ତା ନହୀଂ ହୂଂ ଇସ ପ୍ରକାର ବିଶ୍ୱାସରୂପ ଅମୃତ ପୀକର ସୁଖୀ ହୋ । ଆତ୍ମାଭିମାନରୂପ ସର୍ପ କେ ବିଷ ସେ ଜ୍ଞାନରହିତ ଔର ଜର୍ଜରୀଭୂତ ହଆ ହୈ, ଯହ ବଂଧନ ଜିତନେ ଦିନୋଂତକ ରହେଗା ତବତକ କିସୀ ପ୍ରକାର ସୁଖ କୀ ପ୍ରାପ୍ତି ନହୀଂ ହୋଗୀ; ଜିସ ଦିନ ଯହ ଜାନେଗା କି, ମୈଂ ଦେହାଦି କୋଈ ବସ୍ତୁ ନହୀଂ ହୂଂ, ମୈଂ ନିର୍ଲିପ୍ତ ହୂଂ ଉସ ଦିନ କିସୀ ପ୍ରକାର କା ମୋହ ସ୍ପର୍ଶ ନହୀଂ କର ସକେଗା ॥୮॥
ଏ କୋ ବିଶୁଦ୍ଧବୋଧୋଽହମିତି ନିଶ୍ଚୟବହ୍ନିନା।
ପ୍ରଜ୍ୱାଲ୍ୟାଜ୍ଞାନଗହନଂ ବୀତଶୋକଃସୁଖୀ ଭବ॥୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- ( ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ) ଅହମ୍ ବିଶୁଦ୍ଧବୋଧଃ ଏକଃ ( ଅସ୍ମି) ଇତି ନିଶ୍ଚୟବହ୍ନିନା ଅଜ୍ଞାନଗହନମ୍ ପ୍ରଜ୍ୱାଲ୍ୟ ବୀତଶୋକଃ ( ସନ ) ସୁଖୀ ଭବ ॥୯॥
ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନ କରତା ହୈ କି, ଆତ୍ମଜ୍ଞାନରୂପୀ ଅମୃତ ପାନ କିସ ପ୍ରକାର କରୂଂ ? ତହାଂ ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ମୈଂ ଏକ ହୂଂ ଅର୍ଥାତ୍ ମେରେ ବିଷେଂ ସଜାତି ବିଜାତି କା ଭେଦ ନହୀଂ ହୈ ଔର ସ୍ୱଗତଭେଦ ଭୀ ନହୀଂ ହୈ, କେବଲ ଏକ ବିଶୁଦ୍ଧବୋଧ ଔର ସ୍ୱପ୍ରକାଶରୂପ ହୂଂ, ନିଶ୍ଚୟରୂପୀ ଅଗ୍ନି ସେ ଅଜ୍ଞାନରୂପୀ ବନ କା ଭସ୍ମ କର କେ ଶୋକ, ମୋହ, ରାଗ, ଦ୍ୱେଷ, ପ୍ରବୃତ୍ତି, ଜନ୍ମ, ମୃତ୍ୟୁ ଇନ କେ ନାଶ ହୋନେପର ଶୋକରହିତ ହୋକର ପରମାନଂଦ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋ ॥୯॥
ଯତ୍ର ବିଶ୍ୱମିଦଂ ଭାତି କଲ୍ପିତଂ ରଜ୍ଜୁସର୍ପବତ୍ ।
ଆନନ୍ଦପରମାନନ୍ଦଃସ ବୋଧସ୍ତ୍ୱଂ ସୁଖଂଚର ॥ ୧୦ ॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯତ୍ର ଇଦମ୍ ବିଶ୍ୱମ୍ ରଜ୍ଜୁସର୍ପବତ୍ କଲ୍ପିତମ୍ ଭାତି ସଃ ଆନନ୍ଦପରମାନନ୍ଦଃ ବୋଧଃ ତ୍ୱମ୍ ସୁଖମ୍ ଚର ॥ ୧୦ ॥
ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ଶଂକା କରତା ହୈ କି, ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ ସେ ଅଜ୍ଞାନରୂପୀ ବନ କେ ଭସ୍ମ ହୋନେପର ଭୀ ସତ୍ୟରୂପ ସଂସାର କୀ ଜ୍ଞାନ ସେ ନିବୃତ୍ତି ନ ହୋନେ କେ କାରଣ ଶୋକରହିତ କିସ ପ୍ରକାର ହୋଊଂଗା ? ତବ ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ଜିସ ପ୍ରକାର ରଜ୍ଜୁ କେ ବିଷେଂ ସର୍ପ କୀ ପ୍ରତୀତି ହୋତୀ ହୈ ଔର ଉସ କା ଭ୍ରମ ପ୍ରକାଶ ହୋନେ ସେ ନିବୃତ୍ତି ହୋ ଜାତୀ ହୈ, ତିସ ପ୍ରକାର ବ୍ରହ୍ମ କେ ବିଷେଂ ଜଗତ୍ କୀ ପ୍ରତୀତି ଅଜ୍ଞାନକଲ୍ପିତ ହୈ ଜ୍ଞାନ ହୋନେ ସେ ନଷ୍ଟ ହୋ ଜାତୀ ହୈ। ତୂ ଜ୍ଞାନରୂପ ଚୈତନ୍ୟ ଆତ୍ମା ହୈ, ଇସ କାରଣ ସୁଖପୂର୍ୱକ ବିଚର । ଜିସ ପ୍ରକାର ସ୍ୱପ୍ନ ମେଂ କିସୀ ପୁରୁଷ କୋ ସିଂହ ମାରତା ହୈ ତୋ ବହ ବଡ଼ା ଦୁଃଖୀ ହୋତା ହୈ ପରଂତୁ ନିଦ୍ରା କେ ଦୂର ହୋନେପର ଉସ କଲ୍ପିତ ଦୁଃଖ କା ଜିସ ପ୍ରକାର ନାଶ ହୋ ଜାତା ହୈ ତିସ ପ୍ରକାର ତୂ ଜ୍ଞାନ ସେ ଅଜ୍ଞାନ କା ନାଶ କର କେ ସୁଖୀ ହୋ । ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନ କରତା ହୈ, କି, ହେ ଗୁରୋ ! ଦୁଃଖରୂପ ଜଗତ୍ ଅଜ୍ଞାନ ସେ ପ୍ରତୀତ ହୋତା ହୈ ଔର ଜ୍ଞାନ ସେ ଉସ କା ନାଶ ହୋ ଜାତା ହୈ ପରଂତୁ ସୁଖ କିସ ପ୍ରକାର ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ? ତବ ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ଜବ ଦୁଃଖରୂପୀ ସଂସାର କେ ନାଶ ହୋନେପର ଆତ୍ମା ସ୍ୱଭାବ ସେ ହୀ ଆନଂଦସ୍ୱରୂପ ହୋ ଜାତା ହୈ, ମନୁଷ୍ୟଲୋକ ସେ ତଥା ଦେବଲୋକ ସେ ଆତ୍ମା କା ଆନଂଦ ପରମ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଔର ଔର ଅତ୍ୟଂତ ଅଧିକ ହୈ ଶ୍ରୁତିମେଂ ଭୀ କହା ହୈ, “ଏତସ୍ୟୈବାନନ୍ଦସ୍ୟାନ୍ୟାନି ଭୂତାନି ମାତ୍ରମୁପଜୀବନ୍ତି “ ଇତି॥୧୦॥
ମୁକ୍ତାଭିମାନୀ ମୁକ୍ତୋ ହି ବଦ୍ଧୋ ବଦ୍ଧାଭିମାନ୍ୟପି ।
କିଂବଦଂତୀହସତ୍ୟେୟଂ ଯା ମତିଃସା ଗତିର୍ଭବେତ୍ ॥ ୧୧ ॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଇହ ମୁକ୍ତାଭିମାନୀ ମୁକ୍ତଃ ଅପି ବଦ୍ଧାଭିମାନୀ ବଦ୍ଧଃ ହି ଯା ମତିଃ ସା ଗତିଃ ଭବେତ୍ ଇୟମ୍ କିଂବନ୍ଦତୀ ସତ୍ୟା ॥ ୧୧ ॥
ଶିଷ୍ୟ ଶଂକା କରତା ହୈ କି, ଯଦି ସଂପୂର୍ଣ ସଂସାର ରଜ୍ଜୁ କେ ବିଷୟ ମେଂ ସର୍ପ କୀ ସମାନ କଲ୍ପିତ ହୈ, ବାସ୍ତବ ମେଂ ଆତ୍ମା ପରମାନଂଦସ୍ୱରୂପ ହୈ ତୋ ବଂଧ ମୋକ୍ଷ କିସ ପ୍ରକାର ହୋତା ହୈ ? ତହାଂ ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ଜିସ ପୁରୁଷ କୋ ଗୁରୁ କୀ କୃପା ସେ ଯହ ନିଶ୍ଚୟ ହୋ ଜାତା ହୈ କି, ମୈଂ ମୁକ୍ତରୂପ ହୂଂ ବହୀ ମୁକ୍ତ ହୈ ଔର ଜିସ କେ ଊପର ସଦ୍ଗୁରୁ କୀ କୃପା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ଔର ବହ ଯହ ଜାନତା ହୈ କି, ମୈଂ ଅଲ୍ପଜ୍ଞ ଜୀବ ଔର ସଂସାରବଂଧନ ମେଂ ବଂଧା ହୁଆ ହୂଂ ବହୀ ବଦ୍ଧ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ବନ୍ଧ ଔର ମୋକ୍ଷ ଅଭିମାନ ସେ ହୀ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତେ ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ମରଣସମୟ ମେଂ ଜୈସା ଅଭିମାନ ହୋତା ହୈ ବୈସୀ ହୀ ଗତି ହୋତୀ ହୈ ଯହ ବାତ ଶ୍ରୁତି, ସ୍ମୃତି, ପୁରାଣ ଔର ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ପ୍ରମାଣ ମାନତେ ହୈଂ କି, “ମରଣେ ଯା ମତିଃ ସା ଗତିଃ” ସୋଈ ଗୀତାମେଂ ଭୀ କହା ହୈ କି, “ ଯଂ ଯଂ ବାପି ସ୍ମରନ୍ ଭାବଂ ତ୍ୟଜତ୍ୟଂତେ କଲେବରମ୍ । ତଂ ତମେବୈତି କୌଂତେୟ ସଦା ତଦ୍ଭାବଭାବିତଃ ॥” ଇସ କା ଅଭିପ୍ରାୟ ଯହ ହୈ କି, ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଜୀ ଉପଦେଶ କରତେ ହୈଂ କି, ହେ ଅର୍ଜୁନ ! ଅନ୍ତସମୟ ମେଂ ଜିସ ୨ ଭାବ କୋ ସ୍ମରଣ କରତା ହୁଆ ପୁରୁଷ ଶରୀର କୋ ତ୍ୟାଗତା ହୈ ତସ ୨ ଭାବନା ସେ ତିସ ୨ ଗତିକୋ ହୀ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ। ଶ୍ରୁତିମେଂ ଭୀ କହା ହୈ କି “ ତଂ ବିଦ୍ୟାକର୍ମଣୀ ସମାରଭେତେ ପୂର୍ୱପ୍ରଜ୍ଞା ଚ” ଇସ କା ଭୀ ଯ ହୀ ଅଭିପ୍ରାୟ ହୈ ଔର ବଂଧ ତଥା ମୋକ୍ଷ ଅଭିମାନ ସେ ହୋତେ ହୈଂ ବାସ୍ତବ ମେଂ ନହୀଂ. ଯହ ବାର୍ତା ପହଲେ କହ ଆୟେ ହୈଂ ତୋ ଭୀ ଦୂସରୀ ବାର ଶିଷ୍ୟ କୋ ବୋଧ ହୋନେ କେ ଅର୍ଥ କହା ହୈ ଇସ କାରଣ କୋଈ ଦୋଷ ନହୀଂ ହୈ କ୍ୟୋଂକି ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ ଅତ୍ୟଂତ କଠିନ ହୈ ॥୧୧॥
ଆତ୍ମା ସାକ୍ଷୀ ବିଭୁଃପୂର୍ଣଏ କୋ ମୁକ୍ତଶ୍ଚିଦକ୍ରିୟଃ ।
ଅସଂଗୋନିଃସ୍ପୃହଃ ଶାନ୍ତୋଭ୍ରମାତ୍ସଂସାରବାନିବ॥୧୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସାକ୍ଷୀ ବିଭୁଃ ପୂର୍ଣଃ ଏକଃ ମୁକ୍ତଃ ଚିତ୍ ଅକ୍ରିୟଃ ଅସଙ୍ଗଃ ନିଃସ୍ପୃହଃ ଶାନ୍ତଃ ଆତ୍ମା ଭ୍ରମାତ୍ ସଂସାରବାନ ଇବ (ଭାତି )॥୧୨॥
ଜୀବାତ୍ମା କେ ବଂଧ ଔର ମୋକ୍ଷ ପାରମାର୍ଥିକ ହୈଂ ଇସ ତାର୍କିକ କୀ ଶଂକା କୋ ଦୂର କରନେ କେ ନିମିତ୍ତ କହତେ ହୈଂ କି, ଅଜ୍ଞାନ ସେ ଦେହ କୋ ଆତ୍ମା ମାନା ହୈ ତିସ କାରଣ ବହ ସଂସାରୀ ପ୍ରତୀତ ହୋତା ହୈ ପରଂତୁ ବାସ୍ତବ ମେଂ ଆତ୍ମା ସଂସାରୀ ନହୀଂ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଆତ୍ମା ତୋ ସାକ୍ଷୀ ହୈ ଔର ଅହଂକାରାଦି ଅଂତ:କରଣ କେ ଧର୍ମ କୋ ଜାନନେବାଲା ହୈ ଔର ବିଭୁ ଅର୍ଥାତ୍ ନାନା ପ୍ରକାର କା ସଂସାର ଜିସ ସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଆ ହୈ, ସର୍ୱ କା ଅନୁଷ୍ଠାନ ହୈ, ସଂପୂର୍ଣ ବ୍ୟାପକ ହୈ, ଏକ ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍ୱଗତାଦିକ ତୀନ ଭେଦୋଂ ସେ ରହିତ ହୈ, ମୁକ୍ତ ଅର୍ଥାତ୍ ମାୟା କା କାର୍ୟ ଜୋ ସଂସାର ତିସ କେ ବଂଧନ ସେ ରହିତ, ଚୈତନ୍ୟରୂପ, ଅକ୍ରିୟ, ଅସଂଗ, ନିସ୍ପୃହ ଅର୍ଥାତ୍ ବିଷୟ କୀ ଇଚ୍ଛା ସେ ରହିତ ହୈ ଔର ଶାନ୍ତ ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରବୃତ୍ତିନିବୃତ୍ତିରହିତ ହୈ ଇସ କାରଣ ବାସ୍ତବ ମେଂ ଆତ୍ମା ସଂସାରୀ ନହୀଂ ହୈ ॥ ୧୨॥
କୂଟସ୍ଥଂ ବୋଧମଦ୍ୱୈତମାତ୍ମାନଂ ପରିଭାବୟ ।
ଅଭାସୋହଂଭ୍ରମଂମୁକ୍ତ୍ୱାଭାବଂବାହ୍ୟମଥାଂତରମ୍ ॥ ୧୩ ॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅଭାସଃ ଅହମ୍ (ଇତି) ଭ୍ରମମ୍ ଅଥ ବାହ୍ୟମ୍ ଅନ୍ତରମ୍ ଭାବମ୍ ମୁକ୍ତ୍ୱା ଆତ୍ମାନମ୍ କୂଟସ୍ଥମ୍ ବୋଧମ୍ ଅଦ୍ୱୈତମ୍ ପରିଭାବୟ ॥ ୧୩ ॥
ମୈଂ ଦେହରୂପ ହୂଂ, ସ୍ତ୍ରୀ ପୁତ୍ରାଦିକ ମେରେ ହୈଂ, ମୈଂ ସୁଖୀ ହୂଂ, ଦୁଃଖୀ ହୂଂ ଯହ ଅନାଦି କାଲ କା ଅଜ୍ଞାନ ଏକ ବାର ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ କେ ଉପଦେଶ ସେ ନିବୃତ୍ତ ନହୀଂ ହୋ ସକତା ହୈ। ବ୍ୟାସଜୀନେ ଭୀ କହା ହୈ “ଆବୃତ୍ତିରସକୃଦୁପଦେଶାତ୍” “ଶ୍ରୋତବ୍ୟମଂତବ୍ୟ” ॥ ଇତ୍ୟାଦି ଶ୍ରୁତି କେ ବିଷୟ ମେଂ ବାରଂବାର ଉପଦେଶ କିୟା ହୈ, ଇସ କାରଣ ଶ୍ରବଣ ମନନାଦି ବାରଂବାର କରନେ ଚାହିୟେ, ଇସ ପ୍ରମାଣ କେ ଅନୁପ୍ତାର ଅଷ୍ଟାବକମୁନି ଉତ୍ସିତ ବାସନାଓଂ କା ତ୍ୟାଗ କରତେ ହୁଏ ବାରଂବାର ଅଦ୍ୱୈତ ଭାବନା କା ଉପଦେଶ କରତେ ହୈଂ କି, ମୈଂ ଅହଂକାର ନହୀଂ ହୂଂ, ମୈଂ ଦେହ ନହୀଂ ହୂଂ, ସ୍ତ୍ରୀପୁତ୍ରାଦିକ ମେରେ ନହୀଂ ହୈଂ, ମୈଂ ସୁଖୀ ନହୀଂ ହୂଂ, ଦୁଃଖୀ ନହୀଂ ହୂଂ, ମୂଢ ନହୀଂ ହୂଂ ଇନ ବାହ୍ୟ ଔର ଅଂତର କୋ ଭାବନାଓଂ କା ତ୍ୟାଗ କର କେ କୂଟସ୍ଥ ଅର୍ଥାତ୍ ନିର୍ୱିକାର ବୋଧରୂପ ଅଦ୍ୱୈତ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କା ବିଚାର କର ॥୧୩॥
ଦେହାଭିମାନପାଶେନ ଚିରଂବଦ୍ଦୋଽସି ପୁତ୍ରକ।
ବୋଧୋଽହଂ ଜ୍ଞାନଖଡ୍ଗେନ ତନ୍ନିଃ କୃତ୍ୟ ସୁଖୀ ଭବ॥୧୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ହୈ ପୁତ୍ରକ ! ଦେହାଭିମାନପାଶେନ ଚିରମ୍ ବଦ୍ଧଃ ଅସି ( ଅତଃ ) ଅହମ୍ ବୋଧଃ (ଇତି) ଜ୍ଞାନଖଡ୍ଗେନ ତମ୍ ନିଃକୃତ୍ୟ ସୁଖୀ ଭବ ॥ ୧୪ ॥
ଅନାଦି କାଲ କା ଯହ ଦେହାଭିମାନ ଏକ ବାର ଉପଦେଶ କରନେ ସେ ନିବୃତ୍ତ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଇସ କାରଣ ଗୁରୁ ଉପଦେଶ କରତେ ହୈଂ କି, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ଅନାଦିକାଲ ସେ ଇସ ସମୟତକ ଦେହାଭିମାନରୂପୀ ଫାଁସୀ ସେ ତୂ ଦୃଢ ବଂଧା ହୁଆହୈ, ଅନେକ ଜନ୍ମୋଂମେଂ ଭୀ ଉସ ବଂଧନ କେ କାଟନେ କୋ ତୂ ସମର୍ଥ ନହୀଂ ହୋଗା ଇସ କାରଣ, ଶୁଦ୍ଧ ବିଚାର ବାରଂବାର କର କେ ‘ମୈଂ ବୋଧରୂପ’ ଅଖଂଡ ପରିପୂର୍ଣ ଆତ୍ମରୂପ ହୂଂ, ଇସ ଜ୍ଞାନରୂପୀ ଖଡ୍ଗ କୋ ହାଥ ମେଂ ଲେକର ଉସ ଫାଁସୀ କୋ କାଟକର ସୁଖୀ ହୋ ॥୧୪॥
ନିଃସଂଗୋ ନିଷ୍କ୍ରିୟୋଽସି ତଂ ସ୍ୱପ୍ରକାଶୋ ନିରଂଜନଃ ।
ଅୟମେବ ହି ତେ ବନ୍ଧଃ ସମାଧିମନୁତିଷ୍ଠସି ॥୧୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- (ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ) ତ୍ୱମ୍ ( ବସ୍ତୁତଃ ) ସ୍ୱପ୍ରକାଶଃ ନିରଂଜନଃ ନିଃସଂଗଃ ନିଷ୍କ୍ରିୟଃ ଅସି (ତଥାପି ) ହି ତେ ବନ୍ଧଃ ଅୟମ୍ ଏବ ( ଯତ୍ ) ସମାଧିମ୍ ଅନୁତିଷ୍ଠସି ॥ ୧୫ ॥
କେବଲ ଚିତ୍ତ କୀ ବୃତ୍ତି କା ନିରୋଧରୂପ ସମାଧି ହୀ ବଂଧନ କୀ ନିବୃତ୍ତି କା ହେତୁ ହୈ ଇସ ପାତଂଜଲମତ କା ଖଂଡନ କରତେ ହୈଂ କି, ପାତଂଜଲୟୋଗଶାସ୍ତ୍ର ମେଂ ବର୍ଣନ କିୟା ହୈ କି, ଜିସ କେ ଅଂତଃକରଣ କୀ ବୃତ୍ତି ବିରାମ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋ ଜାତୀ ହୈ ଉସ କା ମୋକ୍ଷ ହୋତା ହୈ ସୋ ଯହ ବାତ କଲ୍ପନାମାତ୍ର ହୀ ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ତୂ ଅଂତଃକରଣ କୀ ବୃତ୍ତି କୋ ଜୀତକର ସବିକଲ୍ପକ ହଠସମାଧି ମତ କର କ୍ୟୋଂକି ତୂ ନିଃସଂଗ କ୍ରିୟାରହିତ ସ୍ୱପ୍ରକାଶ ଔର ନିର୍ମଲ ହୈ ଇସ କାରଣ ସବିକଲ୍ପ ହଠସମାଧି କା ଅନୁଷ୍ଠାନ ଭୀ ତେରା ବଂଧନ ହୈ, ଆତ୍ମା ସଦା ଶୁଦ୍ଧ ମୁକ୍ତ ହୈ ତିସ କାରଣ ଭ୍ରାଂତିୟୁକ୍ତ ଜୀବ କେ ଚିତ୍ତ କୋ ସ୍ଥିର କରନେ କେ ନିମିତ୍ତ ସମାଧି କା ଅନୁଷ୍ଠାନ କରନେ ସେ ଆତ୍ମା କୀ ହାନି ବୃଦ୍ଧି କୁଛ ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ଜିସ କୋ ସିଦ୍ଧି ଲାଭ ଅର୍ଥାତ୍ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ ହୋ ଜାତା ହୈ ଉସ କୋ ଅନ୍ୟ ସମାଧିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ସେ କ୍ୟା ପ୍ରୟୋଜନ ହୈ ? ଇସ କାରଣ ହୀ ରାଜା ଜନକ କେ ପ୍ରତି ଅଷ୍ଟାବକ ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି, ତୂ ଜୋ ସମାଧି କା ଅନୁଷ୍ଠାନ କରତା ହୈ ଯ ହୀ ତେରା ବଂଧନ ହୈ, ପରଂତୁ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନବିହୀନ ପୁରୁଷ କୋ ଜ୍ଞାନପ୍ରାପ୍ତି କେ ନିମିତ୍ତ ସମାଧି କା ଅନୁଷ୍ଠାନ କରନା ଆବଶ୍ୟକ ହୈ ॥ ୧୫॥
ତ୍ୱୟା ବ୍ୟାପ୍ତମିଦଂ ବିଶ୍ୱଂ ତ୍ୱୟି ପ୍ରୋତଂ ଯଥାର୍ଥତଃ ।
ଶୁଦ୍ଧବୁଦ୍ଧସ୍ୱରୂପସ୍ତ୍ୱଂ ମା ଗମଃକ୍ଷୁଦ୍ରଚିତ୍ତତାମ୍॥୧୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- (ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ) ଇଦମ୍ ବିଶ୍ୱମ୍ ତ୍ୱୟା ବ୍ୟାପ୍ତମ୍ ତ୍ୱୟି ପ୍ରୋତମ୍ ଯଥାର୍ଥତଃ ଶୁଦ୍ଧବୁଦ୍ଧ ସ୍ୱରୂପଃ ତ୍ୱମ୍ କ୍ଷୁଦ୍ରଚିତ୍ତତାମ୍ ମା ଗମଃ ॥୧୬॥
ଅବ ଶିଷ୍ୟ କୀ ବିପରୀତ ବୁଦ୍ଧି କୋ ନିବାରଣ କରନେ କେ ନିମିତ୍ତ ଗୁରୁ ଉପଦେଶ କରତେ ହୈଂ କି, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ଜିସ ପ୍ରକାର ସୁବର୍ଣ କେ କଟକ କୁଂଡଲ ଆଦି ସୁବର୍ଣ ସେ ବ୍ୟାପ୍ତ ହୋତେ ହୈଂ ଇସୀ ପ୍ରକାର ଯହ ଦୃଶ୍ୟମାନ ସଂସାର ତୁଝ ସେ ବ୍ୟାପ୍ତ ହୈ ଔର ଜିସ ପ୍ରକାର ମୃତ୍ତିକା କେ ବିଷୟ ମେଂ ଘଟ ଶରାବ ଆଦି କିୟା ହୁଆ ହୋତା ହୈ ତିସୀ ପ୍ରକାର ଯହ ସଂପୂର୍ଣ ସଂସାର ତେରେ ବିଷୟ ମେଂ ପ୍ରୋତ ହୈ, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ଯଥାର୍ଥ ବିଚାର କର କେ ତୂ ସର୍ୱ ପ୍ରପଂଚରହିତ ହୈ ତଥା ଶୁଦ୍ଧ ବୁଦ୍ଧ ଚିଦ୍ରୂପ ହୈ, ତୂ ଚିତ୍ତ କୀ ବୃତ୍ତି କୋ ବିପରୀତ ମତ କର ॥୧୬॥
ନିରପେକ୍ଷୋ ନିର୍ୱିକାରୋ ନିର୍ଭରଃ ଶୀତଲାଶୟଃ।
ଅଗାଧବୁଦ୍ଧିରକ୍ଷୁବ୍ଧୋ ଭବ ଚିନ୍ମାତ୍ରବାସନଃ ॥ ୧୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- (ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ତ୍ୱମ୍ ) ନିରପେକ୍ଷଃ ନିର୍ୱିକାରଃ ନିର୍ଭରଃ ଶୀତଲାଶୟଃ ଅଗାଧବୁଦ୍ଧିଃ ଅକ୍ଷୁବ୍ଧଃ ଚିନ୍ମାତ୍ରବାସନୋ ଭବ ॥ ୧୭॥
ଇସ ଦେହ କେ ବିଷୟ ମେଂ ଛଃ ଉର୍ମୀ ତଥା ଛଃ ଭାବବିକାର ପ୍ରତୀତ ହୋତେ ହୈଂ ସୋ ତୂ ନହୀଂ ହୈ କିନ୍ତୁ ଉନ ସେ ଭିନ୍ନ ଔର ନିରପେକ୍ଷ ଅର୍ଥାତ୍ ଇଚ୍ଛାରହିତ ହୈ, ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ଆଶଂକା କରତା ହୈ କି, ହେ ଗୁରୋ! ଛଃ ଉର୍ମୀ ଔର ଛଃ ଭାବବିକାରୋଂ କୋ ବିସ୍ତାରପୂର୍ୱକ ବର୍ଣନ କରୋ ତହାଂ ଗୁରୁ ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! କ୍ଷୁଧା, ପିପାସା (ଭୂଖ ପ୍ୟାସ ) ଯେ ଦୋ ପ୍ରାଣ କୀ ଊର୍ମୀ ଅର୍ଥାତ୍ ଧର୍ମ ହୈଂ ଔର ତିସୀ ପ୍ରକାର ଶୋକ ତଥା ମୋହ ଯେ ଦୋ ମନ କୀ ଊର୍ମୀ ହୈଂ. ତିସୀ ପ୍ରକାର ଜନ୍ମ ଔର ମରଣ ଯେ ଦୋ ଦେହ କୀ ଊର୍ମୀ ହୈଂ, ଯେ ଜୋ ଛଃ ଊର୍ମୀ ହୈଂ ସୋ ତୂ ନହୀଂ ହୈ ଅବ ଛଃ ଭାବବିକାରୋଂ କୋ ଶ୍ରବଣ କର “ଜାୟତେ, ଅସ୍ତି, ବର୍ଧତେ, ବିପରିଣମତେ, ଅପକ୍ଷୀୟତେ, ବିନଶ୍ୟତି” ଯେ ଛଃ ଭାବ ସ୍ଥୂଲଦେହ କେ ବିଷେଂ ରହତେ ହୈଂ ସୋ ତୂ ନହୀଂ ହୈ ତୂ ତୋ ଉନ କା ସାକ୍ଷୀ ଅର୍ଥାତ୍ ଜାନନେବାଲା ହୈ, ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନ କରତା ହୈ କି, ହେ ଗୁରୋ ! ମୈଂ କୌନ ଔର କ୍ୟା ହୂଂ ସୋ କୃପା କର କେ କହିୟେ. ତହାଂ ଗୁରୁ କହତେ ହୈଂ କି, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ତୂ ନିର୍ଭର ଅର୍ଥାତ୍ ସଚ୍ଚିଦାନଂଦଘନରୂପ ହୈ, ଶୀତଲ ଅର୍ଥାତ୍ ସୁଖରୂପ ହୈ, ତୂ ଅଗାଧବୁଦ୍ଧି ଅର୍ଥାତ୍ ଜିସ କୀ ବୁଦ୍ଧି କା କୋଈ ପାର ନ ପା ସ କେ ଐସା ହୈ ଔର ଅକ୍ଷୁବ୍ଧ କହିୟେ କ୍ଷୋଭରହିତ ହୈ ଇସ କାରଣ ତୂ କ୍ରିୟା କା ତ୍ୟାଗ କର କେ ଚୈତନ୍ୟରୂପ ହୋ ॥୧୭॥
ସାକାରମନୃତଂ ବିଦ୍ଧି ନିରାକାରଂତୁ ନିଶ୍ଚଲମ୍।
ଏତତ୍ତତ୍ୱୋପଦେଶେନ ନ ପୁନର୍ଭବସମ୍ଭବଃ॥୧୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- (ହେ ଶିଷ୍ୟ !) ସାକାରମ୍ ଅନୃତମ୍ ନିରାକାର ତୁ ନିଶ୍ଚଲମ୍ ବିଦ୍ଧି ଏତତ୍ତତ୍ତ୍ୱୋପଦେଶେନ ପୁନର୍ଭବ ସମ୍ଭବଃ ନ ॥ ୧୮॥
ଶ୍ରୀଗୁରୁ ଅଷ୍ଟାବକ୍ରମୁନିନେ ପ୍ରଥମ ଏକ ଶ୍ଲୋକ ମେଂ ମୋକ୍ଷ କା ବିଷୟ ଦିଖାୟା ଥା କି, “ବିଷୟାନ୍ ବିଷବତ୍ତ୍ୟଜ” ଔର “ସତ୍ୟଂ ପୀୟୂଷବଦ୍ଭଜ” ଇସ ପ୍ରକାର ପ୍ରଥମ ଶ୍ଲୋକ ମେଂ ସବ ଉପଦେଶ ଦିୟା। ପରଂତୁ ବିଷୟୋଂ କେ ବିଷତୁଲ୍ୟ ହୋନେ ମେଂ ଔର ସତ୍ୟରୂପ ଆତ୍ମା କେ ଅମୃତତୁଲ୍ୟ ହୋନେ ମେଂ କୋଈ ହେତୁ ବର୍ଣନ ନହୀଂ କିୟା ସୋ ୧୭ ବେଂ ଶ୍ଲୋକ କେ ବିଷୟ ମେଂ ଇସ କା ବର୍ଣନ କର କେ ଆତ୍ମା କୋ ସତ୍ୟ ଔର ଜଗତ୍ କୋ ଅଧ୍ୟସ୍ତ ବର୍ଣନ କିୟା ହୈ. ଦର୍ପଣ କେ ବିଷେଂ ଦୀଖତା ହୁଆ ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଅଧ୍ୟସ୍ତ ହୈ, ଯହ ଦେଖନେ ମାତ୍ର ହୋତା ହୈ ସତ୍ୟ ନହୀଂ, କ୍ୟୋଂକି ଦର୍ପଣ କେ ଦେଖନେ ସେ ଜୋ ପୁରୁଷ ହୋତା ହୈ ଉସ କା ଶୁଦ୍ଧ ପ୍ରତିବିଂବ ଦୀଖତା ହୈ ଔର ଦର୍ପଣ କେ ହଟାନ ସେ ଯହ ପ୍ରତିବିଂବ ପୁରୁଷ ମେଂ ଲୀନ ହୋ ଜାତା ହୈ ଇସ କାରଣ ଆତ୍ମା ସତ୍ୟ ହୈ ଔର ଉସ କା ଜୋ ଜଗତ୍ ବହ ବୁଦ୍ଧିୟୋଗ ସେ ଭାସତା ହୈ ତିସ ଜଗତ୍ କୋ ବିଷତୁଲ୍ୟ ଜାନ ଔର ଆତ୍ମା କୋ ସତ୍ୟ ଜାନ ତବ ମୋକ୍ଷରୂପ ପୁରୁଷାର୍ଥ ସିଦ୍ଧ ହୋଗା ଇସ କାରଣ ଅବ ତୀନ ଶ୍ଲୋକୋଂ ସେ ଜଗତ୍ କା ମିଥ୍ୟାତ୍ୱ ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି-ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ସାକାର ଜୋ ଦେହ ତିସ କୋ ଆଦି ଲେ ସଂପୂର୍ଣ ପଦାର୍ଥ ମିଥ୍ୟା କଲ୍ପିତ ହୈଂ ଔର ନିରାକାର ଜୋ ଆତ୍ମତତ୍ତ୍ୱ ସୋ ନିଶ୍ଚଲ ହୈ ଔର ତ୍ରିକାଲ ମେଂ ସତ୍ୟ ହୈ, ଶ୍ରୁତିମେଂ ଭୀ କହା ହୈ “ ନିତ୍ୟଂ ବିଜ୍ଞାନମାନଂଦଂ ବ୍ରହ୍ମ “ ଇସ କାରଣ ଚିନ୍ମାତ୍ରରୂପ ତତ୍ୱ କେ ଉପଦେଶ ସେ ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ବିଶ୍ରାମ କରନେ ସେ ଫିର ସଂସାର ମେଂ ଜନ୍ମ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ମୋକ୍ଷ ହୋ ଜାତା ହୈ ॥ ୧୮॥
ଯଥୈବାଦର୍ଶମଧ୍ୟସ୍ଥେ ରୂପେଽନ୍ତଃ ପରିତସ୍ତୁ ସଃ ।
ତଥୈବାସ୍ମିନ୍ଶରୀରେଽନ୍ତଃ ପରିତଃ ପରମେଶ୍ୱରଃ୧୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଥା ଏବ ଆଦର୍ଶମଧ୍ୟସ୍ଥେ ରୂପେ ଅନ୍ତଃ ପରିତଃ ତୁ ସଃ (ବ୍ୟାପ୍ୟ ବର୍ତ୍ତତେ ) ତଥା ଏବ ଅସ୍ମିନ୍ ଶରୀରେ ଅନ୍ତଃ ପରିତଃ ପରମେଶ୍ୱରଃ (ବ୍ୟାପ୍ୟ ସ୍ଥିତଃ)॥୧୯॥
ଅବ ଗୁରୁ ଅଷ୍ଟାବକ୍ରଜୀ ବର୍ଣାଶ୍ରମଧର୍ମବାଲା ଜୋ ସ୍ଥୂଲ ଶରୀର ହୈ ତିସ ସେ ଔର ପୁଣ୍ୟଅପୁଣ୍ୟଧର୍ମବାଲା ଜୋ ଲିଙ୍ଗଶରୀର ହୈ ତିସ ସେ ବିଲକ୍ଷଣ ପରିପୂର୍ଣ ଚୈତନ୍ୟସ୍ୱରୂପ କା ଦୃଷ୍ଟାଂତସହିତ ଉପଦେଶ କରତେ ହୈଂ କି, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ବର୍ଣାଶ୍ରମଧମରୂପ ସ୍ଥୂଲଶରୀର ତଥା ପୁଣ୍ୟପାପରୂପୀ ଲିଂଗଶରୀର ଯହ ଦୋନୋଂ ଜଡ ହୈଂ ସୋ ଆତ୍ମା ନହୀଂ ହୋ ସକତେ ହୈଂ କ୍ୟୋଂକି ଆତ୍ମା ତୋ ବ୍ୟାପକ ହୈ ଇସ ବିଷୟ ମେଂ ଦୃଷ୍ଟାଂତ ଦିଖାତେ ହୈଂ କି, ଜିସ ପ୍ରକାର ଦର୍ପଣ ମେଂ ପ୍ରତିବିଂବ ପଡତା ହୈ, ଉସ ଦର୍ପଣ କେ ଭୀତର ଔର ବାହର ଏକ ପୁରୁଷ ବ୍ୟାପକ ହୋତା ହୈ। ତିସୀ ପ୍ରକାର ଇସ ସ୍ଥୂଲ ଶରୀର କେ ବିଷେଂ ଏକ ହୀ ଆତ୍ମା ବ୍ୟାପ ରହା ହୈ ସୋ କହା ଭୀ ହୈ “ଯତ୍ର ବିଶ୍ୱମିଦଂ ଭାତି କଲ୍ପିତଂ ରଜ୍ଜୁ ସର୍ପବତ୍ “ ଅର୍ଥାତ୍ ଜିସ ପରମାତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ଯହ ବିଶ୍ୱ ରଜ୍ଜୁ କେ ବିଷେଂ କଲ୍ପିତ ସର୍ପ କୀ ସମାନ ପ୍ରତୀତ ହୋତା ହୈ, ବାସ୍ତ ମେଂ ମିଥ୍ୟା ହୈ ॥ ୧୯॥
ଏକଂ ସର୍ୱଗତଂ ବ୍ୟୋମ ବହିରଂତର୍ୟଥା ଘଟେ।
ନିତ୍ୟଂ ନିରନ୍ତରଂ ବ୍ରହ୍ମ ସର୍ୱଭୂତଗଣେ ତଥା॥୨୦॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଥା ସର୍ୱଗତମ୍ ଏକମ୍ ବ୍ୟୋମ ଘଟେ ବହିଃ ଅଂତଃ ବର୍ତତେ ତଥା ନିତ୍ୟମ୍ ବ୍ରହ୍ମ ସର୍ୱଭୂତଗଣେ ନିରନ୍ତରମ୍ ବର୍ତତେ ॥ ୨୦ ॥
ଊପର କେ ଶ୍ଲୋକ ମେଂ କାଂଚ କା ଦୃଷ୍ଟାଂତ ଦିୟା ହୈ ତିସ ମେଂ ସଂଶୟ ହୋତା ହୈ କି, କାଂଚ ମେଂ ଦେହ ପୂର୍ଣରୀତିସେ ବ୍ୟାପ୍ତ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ତିସୀ ପ୍ରକାର ଦେହ ମେଂ କାଂଚ ପୂର୍ଣ ରୀତିସେ ବ୍ୟାପ୍ତ ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ କାରଣ ଦୂସରା ଦୃଷ୍ଟାଂତ କହତେ ହୈଂ କି, ଜିସ ପ୍ରକାର ଆକାଶ ହୈ, ବହ ଘଟାଦି ସଂପୂର୍ଣ ପଦାର୍ଥୋଂ ମେଂ ବ୍ୟାପ ରହା ହୈ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ଅଖଂଡ ଅବିନାଶୀ ବ୍ରହ୍ମ ହୈ ବହ ସଂପୂର୍ଣ ପ୍ରାଣିୟୋଂ କେ ବିଷେଂ ଅଂତର ମେଂ ତଥା ବାହର ମେଂ ବ୍ୟାପ ରହା ହୈ, ଇସ ବିଷୟ ମେଂ ଶ୍ରୁତି କା ଭୀ ପ୍ରମାଣ ହୈ, “ ଏଷ ତ ଆତ୍ମା ସର୍ୱସ୍ୟାନ୍ତରଃ” ଇସ କାରଣ ଜ୍ଞାନରୂପୀ ଖଡ଼ କୋ ଲେକର ଦେହାଭିମାନରୂପୀ ଫାଁସୀ କୋ କାଟକର ସୁଖୀ ହୋ ॥୨୦॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦଷ୍ଟାବକ୍ରମୁନିବିରଚିତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ସାନ୍ୱୟଭାଷାଟୀକୟା ସହିତମାତ୍ମାନୁଭବୋପଦେଶବର୍ଣନଂନାମ ପ୍ରଥମଂ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥ ୧॥
=====
ଅଥ ଦ୍ୱିତୀୟଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୨.
ଅହୋ ନିରଂଜନଃ ଶାନ୍ତୋ ବୋଧୋଽହଂ ପ୍ରକୃତେଃ ପରଃ।
ଏତାବନ୍ତମହଂ କାଲଂ ମୋହେନୈବ ବିଡଂବିତଃ॥୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅହୋ ଅହମ୍ ନିରଂଜନଃ ଶାନ୍ତଃ ପ୍ରକୃତେଃ ପରଃ ବୋଧଃ ( ଅସ୍ମି ) ଅହମ୍ ଏତାବଂତମ୍ କାଲମ୍ ମୋହେନ ବିଡଂବିତଃ ଏବ ॥୧॥
ଶ୍ରୀଗୁରୁ କେ ବଚନରୂପୀ ଅମୃତ ପାନକର ତିସ ସେ ଆତ୍ମା କା ଅନୁଭବ ହୁଆ, ଇସ କାରଣ ଶିଷ୍ୟ ଅପନେ ଗୁରୁ କେ ପ୍ରତି ଆତ୍ମାନୁଭବ କହତା ହୈ କି, ହେ ଗୁରୋ ବଡ଼ା ଆଶ୍ଚର୍ୟ ଦୀଖନେ ମେଂ ଆତା ହୈ କି, ମୈଂ ତୋ ନିରଂଜନ ହୂଂ, ତଥା ସର୍ୱଉପାଧିରହିତ ହୂଂ, ଶାନ୍ତ ଅର୍ଥାତ୍ ସର୍ୱବିକାରରହିତ ହୂଂ ତଥା ପ୍ରକୃତିସେ ପରେ ଅର୍ଥାତ୍ ମାୟା କେ ଅଂଧକାର ସେ ରହିତ ହୂଂ, ଅହୋ ! ଆଜ ଦିନପର୍ୟଂତ ଗୁରୁ କୀ କୃପା ନହୀଂ ଥୀ ଇସ କାରଣ ବହୁତ ମୋହ ଥା ଔର ଦେହ ଆତ୍ମା କା ବିବେକ ନହୀଂ ଥା ତିସ ସେ ଦୁଃଖୀ ଥା ଅବ ଆଜ ସଦ୍ଗୁରୁ କୋ କୃପା ହୁଈ ସୋ ପରମ ଆନଂଦ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଆ ହୂଂ॥୧॥
ଯଥା ପ୍ରକାଶୟାମ୍ୟେ କୋ ଦେହମେନଂ ତଥା ଜଗତ୍ ।
ଅତୋମମ ଜଗତ୍ ସର୍ୱମଥବା ନ ଚ କିଂଚନ॥୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଥା ( ଅହମ୍ ) ଏକ: (ଏବ) ଜଗତ୍ ପ୍ରକାଶୟାମି ତଥା ଏନମ ଦେହମ୍ (ପ୍ରକାଶୟାମି) ଅତଃ ସର୍ୱମ୍ ଜଗତ ମମ ଅଥବା ଚ କିଂଚନ ନ ॥୨॥
ଊପର କେ ଶ୍ଲୋକ ମେଂ ଶିଷ୍ୟନେ ଅପନା ମୋହ ଗୁରୁ କେ ପାସ ବର୍ଣନ କିୟା । ଅବ ଗୁରୁ କୋ କୃପା ସେ ଦେହ ଆତ୍ମା କା ବିବେକ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଆ ତହାଂ ସମାଧାନ କରତା ହୈ କି, ହେ ଗୁରୋ! ମୈଂ ଜିସ ପ୍ରକାର ସ୍ଥୂଲ ଶରୀର କୋ ପ୍ରକାଶ କରତା ହୂଂ ତିସ ହୀ ପ୍ରକାର ଜଗତ୍ କୋ ଭୀ ପ୍ରକାଶ କରତା ହୂଂ, ତିସ କାରଣ ଦେହ ଜଡ ହୈ ତିସ ହୀ ପ୍ରକାର ଜଗତ୍ ଭୀ ଜଡ ହୈ. ଯହାଂ ଶଂକା ହୋତୀ ହୈ କି, ଶରୀର ଜଡ ଔର ଆତ୍ମା ଚୈତନ୍ୟ ହୈ ତିନ ଦୋନୋଂ କା ସଂବଂଧ କିସ ପ୍ରକାର ହୋତା ହୈ ? ତିସ କା ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ଭ୍ରାଂତିସେ ଦେହ କେ ବିଷୟ ମେଂ ମମତ୍ୱ ମାନା ହୈ ଯହ ଅଜ୍ଞାନକଲ୍ପିତ ହୈ, ଦେହ କୋ ଆଦିଲେକର ବଂଧା ଜଗତ୍ ଦୃଶ୍ୟ ପଦାର୍ଥ ହୈ, ତିସ କାରଣ ମେରେ ବିଷୟ ମେଂ କଲ୍ପିତ ହୈ, ଫିର ଯଦି ସତ୍ୟ ବିଚାର କରେ ତୋ ଦେହାଦିକ ଜଗତ୍ ହୈ ହୀ ନହୀଂ, ଜଗତ୍ କୀ ଉତ୍ପତ୍ତି ଔର ପ୍ରଲୟ ଯହ ଦୋନୋଂ ଅଜ୍ଞାନକଲ୍ପିତ ହୈଂ, ତିସ କାରଣ ଦେହ ସେ ପର ଆତ୍ମା ଶୁଦ୍ଧ ସ୍ୱରୂପ ହୈ॥୨॥
ସଶରୀରମହୋବିଶ୍ୱଂ ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ ମୟାଽଧୁନା।
କୁତଶ୍ଚିତ୍କୌଶଲାଦେବପରମାତ୍ମାବିଲୋକ୍ୟତେ॥୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅହୋ ଅଧୁନା ସଶରୀରମ୍ ବିଶ୍ୱମ୍ ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ କୁତଶ୍ଚିତ କୌଶଲାତ୍ ଏବ ମୟା ପରମାତ୍ମା ବିଲୋକ୍ୟତେ ॥୩॥
ଶିଷ୍ୟ ଆଶଂକା କରତା ହୈ କି, ଲିଂଗଶରୀର ଔର କାରଣ ଶରୀର ଇନ ଦୋନୋଂ କା ବିବେକ ତୌ ହୁଆ ହୀ ନହୀଂ ଫିର ପ୍ରକୃତିସେ ପର ଆତ୍ମା କିସ ପ୍ରକାର ଜାନା ଜାୟଗା ? ତହାଂ ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ଲିଂଗଶରୀର, କାରଣଶରୀର, ତଥା ସ୍ଥୂଲଶରୀର ସହିତ ସଂପୂର୍ଣ ବିଶ୍ୱ ହୈ ତହାଂ ଗୁରୁ ଶାସ୍ତ୍ର କେ ଉପଦେଶ କେ ଅନୁସାର ତ୍ୟାଗକର କେ ଔର ଉନ ଗୁରୁ ଶାସ୍ତ୍ର କୀ କୃପା ସେ ଚାତୁୟତା କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଆ ହୂଂ ତିସ କାରଣ ପରମ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଆତ୍ମା ଜାନନ ମେଂ ଆତା ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ଅଧ୍ୟାତ୍ମ ବେଦାନ୍ତବିଦ୍ୟା ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତୀ ହୈ ॥୩॥
ଯଥାନତୋୟତୋଭିନ୍ନାସ୍ତରଙ୍ଗାଃଫେନବୁଦ୍ଧଦାଃ ।
ଆତ୍ମନୋନତଥାଭିନ୍ନବିଶ୍ୱମାତ୍ମବିନିର୍ଗତମ୍ ॥ ୪॥
୨ ଅନ୍ୱୟ:- ଯଥା ତୋୟତଃ ତରଙ୍ଗାଃ ଫେନବୁଦ୍ଧଦାଃ ଭିନ୍ନାଃ ନ ତଥା ଆତ୍ମବିନିର୍ଗତମ୍ ବିଶ୍ୱମ୍ ଆତ୍ମନଃ ଭିନ୍ନମ୍ ନ ॥ ୪॥
ଶରୀର ତଥା ଜଗତ୍ ଆତ୍ମା ସେ ଭିନ୍ନ ହୋଗା ତୋ ଦ୍ୱୈତଭାବ ସିଦ୍ଧ ହୋ ଜାୟଗା, ଐସୀ ଶିଷ୍ୟ କୀ ଶଂକା କରନେପର ଉସ କେ ଉତ୍ତର ମେଂ ଦୃଷ୍ଟାଂତ କହତେ ହୈଂ କି, ଜିସ ପ୍ରକାର ତରଂଗ, ଝାଗ ବୁଲବୁଲେ ଜଲ ସେ ଅଲଗ ନହୀଂ ହୋତେ ହୈଂ ପରଂତୁ ଉନ ତୀନୋଂ କା କାରଣ ଏକ ଜଲମାତ୍ର ହୈ ତିସ ହୀ ପ୍ରକାର ତ୍ରିଗୁଣାତ୍ମକ ଜଗତ୍ ଆତ୍ମା ସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଆ ହୈ ଆତ୍ମା ସେ ଭିନ୍ନ ନହୀଂ ହୈ ଜିସ ପ୍ରକାର ତରଂଗ, ଝାଗ ଔର ବୁଲବୁଲୋଂ ମେଂ ଜଲ ବ୍ୟାପ୍ତ ହୈ ତିସ ହୀ ପ୍ରକାର ସର୍ୱ ଜଗତ୍ ମେଂ ଆତ୍ମା ବ୍ୟାପକ ହୈ, ଆତ୍ମା ସେ ଭିନ୍ନ କୁଛ ନହୀଂ ହୈ ॥୪॥
ତଂତୁମାତ୍ରୋଭବେଦେବପଟୋୟଦ୍ୱିଚାରିତଃ ।
ଆତ୍ମତନ୍ମାତ୍ରମେବେଦଂତଦ୍ୱିଶ୍ୱବିଚାରିତମ୍ ॥୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଦତ ବିଚାରିତଃ ପଟଃ ତଂତୁମାତ୍ରଃ ଏବ ଭବେତ୍ ତଦ୍ୱତ୍ ବିଚାରିତମ୍ ଇଦମ୍ ବିଶ୍ୱମ୍ ଆତ୍ମତନ୍ମାତ୍ରମ୍ ଏବ ॥୫॥
ସର୍ୱ ଜଗତ୍ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ ହୈ ତିସ କେ ନିରୂପଣ କରନେ କେ ଅର୍ଥ ଦୂସରା ଦୃଷ୍ଟାଂତ କହତେ ହୈଂ କି, ବିଚାରଦୃଷ୍ଟି କେ ବିନା ଦେଖେ ତୋ ବସ୍ତ୍ର ସୂତ୍ର ସେ ପୃଥକ୍ ପ୍ରତୀତ ହୋତା ହୈ, ପରଂତୁ ବିଚାରଦୃଷ୍ଟି ସେ ଦେଖନେପର ବସ୍ତ୍ର ସୂତ୍ରରୂପ ହୀ ହୈ, ଇସୀ ପ୍ରକାର ଅଜ୍ଞାନଦୃଷ୍ଟି ସେ ଜଗତ୍ ବ୍ରହ୍ମ ସେ ଭିନ୍ନ ପ୍ରତୀତ ହୋତା ହୈ, ପରଂତୁ ଶୁଦ୍ଧବିଚାରପୂର୍ୱକ ଦେଖନ ସେ ସଂପୂର୍ଣ ଜଗତ୍ ଆତ୍ମରୂପହୀଂ ହୈ, ସିଦ୍ଧାଂତ ଯହ ହୈ କି, ଜିସ ପ୍ରକାର ବସ୍ତ୍ର ମେଂ ସୂତ୍ର ବ୍ୟାପକ ହୈ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ଜଗତ୍ ମେଂ ବ୍ରହ୍ମ ବ୍ୟାପକ ହୈ॥୫॥
ଯଥୈବେକ୍ଷୁରସେକୃପ୍ତାତେନବ୍ୟାପ୍ତବଶକରା ॥ତଥା
ବିଶ୍ୱମୟିକୃପ୍ତମୟାବ୍ୟାପ୍ତନିରନ୍ତରମ୍ ॥୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଥା ଇକ୍ଷୁର ସେ କ୍ଲୃପ୍ତା ଶର୍କରା ତେନ ଏବ ବ୍ୟାପ୍ତା ତଥା ଏକ ମୟି କୃପ୍ତମ୍ ବିଶ୍ୱମ୍ ନିରନ୍ତରଂ ମୟା ବ୍ୟାପ୍ତମ୍ ॥ ୬ ॥
ଆତ୍ମା ସଂପୂର୍ଣ ଜଗତ୍ ମେଂ ବ୍ୟାପକ ହୈ ଇସ ବିଷୟ ମେଂ ତୀସରା ଦୃଷ୍ଟାଂତ ଦିଖାତେ ହୈଂ, ଜିସ ପ୍ରକାର ଇକ୍ଷୁ (ପୌଂଡା) କେ ରସ କେ ବିଷୟ ମେଂ ଶର୍କରା ରହତୀ ହୈ ଔର ଶର୍କରା କେ ବିଷୟ ମେଂ ରସ ବ୍ୟାପ୍ତ ହୈ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ପରମାନଂଦରୂପ ଆତ୍ମା କେ ବିଷୟ ମେଂ ଜଗତ୍ ଅଧ୍ୟସ୍ତ ହୈ ଔର ଜଗତ କେ ବିଷୟ ମେଂ ନିରଂତର ଆତ୍ମା ବ୍ୟାପ୍ତ ହୈ, ତିସ କାରଣ ବିଶ୍ୱ ଭୀ ଆନଂଦସ୍ୱରୂପ ହୀ ହୈ। ତିସ କର କେ “ଅସ୍ତି, ଭାତି, ପ୍ରିୟମ୍, “ ଇସ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମା ସର୍ୱତ୍ର ବ୍ୟାପ୍ତ ହୈ ॥୬॥
ଆତ୍ମାଜ୍ଞାନାଜଗଦ୍ଭାତିଆତ୍ମଜ୍ଞାନାନଭାସତେ।
ରଜ୍ଜ୍ୱଜ୍ଞାନାଦହିଭାଂତିତଜ୍ଜ୍ଞାନାଦ୍ଭାସତେନହି ୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଜଗତ୍ ଆତ୍ମାଜ୍ଞାନାତ୍ ମାତି ଆତ୍ମଜ୍ଞାନାତ୍ ନ ଭାସତେ ହି ରଜ୍ଜ୍ୱଜ୍ଞାନାତ୍ ଅହିଃ ଭାତି ତଜ୍ଜ୍ଞାନାତ୍ ନ ଭାସତେ ॥ ୭ ॥
ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନ କରତା ହୈ କି, ହେ ଗୁରୋ ! ଯଦି ଜଗତ୍ ଆତ୍ମା ସେ ଭିନ୍ନ ନହୀଂ ହୈ ତୋ ଭିନ୍ନ ପ୍ରତୀତ କିସ ପ୍ରକାର ହୋତା ହୈ ? ତହାଂ ଗୁରୁ ଉତ୍ତର ଦେତେ ହୈଂ କି, ଜବ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ତବ ଜଗତ୍ ଭାସତା ହୈ ଔର ଜବ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ ହୋ ଜାତା ହୈ, ତବ ଜଗତ୍ କୋଈ ବସ୍ତୁ ନହୀଂ ହୈ, ତହାଂ ଦୃଷ୍ଟାଂତ ଦିଖାତେ ହୈଂ କି, ଜିସ ପ୍ରକାର ଅଂଧକାର ମେଂ ପଡ଼ୀ ହୁଈ ରଜ୍ଜୁ ଅମ ସେ ସର୍ପ ପ୍ରତୀତ ହୋନେ ଲଗତା ହୈ ଔର ଜବ ଦୀପକ କା ପ୍ରକାଶ ହୋତା ହୈ ତବ ନିଶ୍ଚୟ ହୋ ଜାତା ହୈ କି, ଯହ ସର୍ପ ନହୀଂ ହୈ ॥୭॥
ପ୍ରକାଶୋମେନିଜରୂପନାତିରିକ୍ତୋଽସ୍ମ୍ୟହଂତତଃ।
ଯଦାପ୍ରକାଶତେବିଶ୍ୱଂତଦାହଂଭାସଏବହି ॥୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ପ୍ରକାଶଃ ମେ ନିଜମ୍ ରୂପମ୍ ଅହମ୍ ତତଃ ଅତିରିକ୍ତ ନ ଆସ୍ମି । ହି ଯଦା ବିଶ୍ୱ ପ୍ରକାଶତେ ତଦା ଅହଂ ଭାସଃ ଏବ ॥୮॥
ଜିସ କୋ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଉସ କୋ ପ୍ରକାଶ ଭୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଫିର ଜଗତ୍ କୀ ପ୍ରତୀତି କିସ ପ୍ରକାର ହୋତୀ ହୈ ? ଇସ ପ୍ରଶ୍ନ କା ଉତ୍ତର କହତେ ହୈଂ କି, ନିତ୍ୟ ବୋଧରୂପ ପ୍ରକାଶ ମେରା (ଆତ୍ମା କା ) ସ୍ୱାଭାବିକ ସ୍ୱରୂପ ହୈ, ଇସ କାରଣ ମୈଂ (ଆତ୍ମା) ପ୍ରକାଶ ସେ ଭିନ୍ନ ନହୀଂ ହୂଂ, ଯହାଂ ଶଂକା ହୋତୀ ହୈ କି, ଆତ୍ମଚୈତନ୍ୟ ଜବ ଜଗତ୍ କା ପ୍ରକାଶ ହୈ ତୋ ଉସ କୋ ଅଜ୍ଞାନ କିସ ପ୍ରକାର ରହତା ହୈ ? ଇସ କା ସମାଧାନ ଯହ ହୈ କି, ଜିସ ପ୍ରକାର ସ୍ୱପ୍ନ ମେଂ ଚୈତନ୍ୟ ଅବିଦ୍ୟା କୀ ଉପାଘି ସେ କଲ୍ପିତ ବିଷୟସୁଖ କୋ ସତ୍ୟ ମାନତେ ହୈଂ, ତିସ ସେ ଚୈତନ୍ୟ ମେଂ କିସୀ ପ୍ରକାର କା ବୋଧ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଆତ୍ମଚୈତନ୍ୟ ସର୍ୱକାଲ ମେଂ ହୈ ପରଂତୁ ଗୁରୁ କେ ମୁଖ ସେ ନିଶ୍ଚୟପୂର୍ୱକ ସମଝେ ବିନା ଅଜ୍ଞାନ କୀ ନିବୃତ୍ତି ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ଔର ଆତ୍ମା ସତ୍ୟ ହୈ ଯହ ବାର୍ତା ବେଦାଦି ଶାସ୍ତ୍ରସଂମତ ହୈ, ଅର୍ଥାତ୍ ଜଗତ୍ କୋ ଆତ୍ମା ପ୍ରକାଶ କରତା ହୈ ଯହ ସିଦ୍ଧାଂତ ହୈ॥୮॥
ଅହୋ ବିକଲ୍ପିତଂ ବିଶ୍ୱମଜ୍ଞାନାନ୍ମୟିଭାସତେ।
ରୂପ୍ୟଂ ଶୁକ୍ତୌ ଫଣୀ ରଜ୍ଜୌ ବାରି ସୂର୍ୟକରେୟଥା ॥୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅହୋ ଯଥା ଶୁକ୍ତୌ ରୂପ୍ୟମ୍ ରଜୌ ଫଣୀ ସୂର୍ୟକରେ ବାରି ( ତଥା ) ଅଜ୍ଞାନାତ୍ ବିକଲ୍ପିତମ୍ ବିଶ୍ୱମ୍ ମୟି ଭାସତେ ॥୯॥
ଶିଷ୍ୟ ବିଚାର କରତା ହୈ କି, ମୈଂ ସ୍ୱପ୍ରକାଶ ହୂଂ ତଥାପି ଅଜ୍ଞାନ ସେ ମେରେ ବିଷେଂ ବିଶ୍ୱ ଭାସତା ହୈ, ଯହ ବଡ଼ା ହୀ ଆଶ୍ଚର୍ୟ ହୈ, ତିସ କା ଦୃଷ୍ଟାଂତ କେ ଦ୍ୱାରା ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ଜିସ ପ୍ରକାର ଭ୍ରାଂତିସେ ସୀପୀ ମେଂ ରଜତ କୀ ପ୍ରତୀତି ହୋତୀ ହୈ, ଜିସ ପ୍ରକାର ରଜ୍ଜୁ ମେଂ ସର୍ପ କୀ ପ୍ରତୀତି ହୋତୀ ହୈ ତଥା ଜିସ ପ୍ରକାର ସୂର୍ୟ କୀ କିରଣୋଂ ମେଂ ଜଲ କୀ ପ୍ରତୀତି ହୋତୀ ହୈ ତିସୀ ପ୍ରକାର ଅଜ୍ଞାନ ସେ କଲ୍ପିତ ବିଶ୍ୱ ମେରେ ବିଷେଭାସତା ହୈ ॥୯॥
ମତ୍ତୋ ବିନିର୍ଗତଂ ବିଶ୍ୱଂ ମୟ୍ୟେବ ଲୟମେଷ୍ୟତି।
ମୃଦି କୁମ୍ଭୋଜଲେ ବୀଚିକନକେକଟକଂ ଯଥା ॥ ୧୦॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଇଦମ୍ ବିଶ୍ୱଂ ମତ୍ତଃ ବିନିର୍ଗତମ୍ ମୟି ଏବ ଲୟମ୍ ଏଷ୍ୟତି ଯଥା କୁମ୍ଭଃ ମୃଦି ବୀଚିଃ ଜଲେ କଟକମ୍ କନ କେ ॥ ୧୦॥
ଶିଷ୍ୟ ଆଶଂକା କରତା ହୈ କି, ସାଂଖ୍ୟଶାସ୍ତ୍ରବାଲୋଂ କେ ମତାନୁସାର ତୋ ଜଗତ୍ ମାୟା କା ବିକାର ହୈ ଇସ କାରଣ ଜଗତ୍ ମାୟାସକାଶ ସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତା ହୈ ଔର ଅଂତ ମେଂ ମାୟା କେ ବି ହୀ ଲୀନ ହୋ ଜାତା ହୈ ଔର ଆତ୍ମା ସକାଶ ସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ? ଇସ ଶଂକା କା ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ଯହ ମାୟାସହିତ ଜଗତ୍ ଆତ୍ମା କେ ସକାଶ ସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଆ ହୈ ଔର ଅଂତ ମେଂ ମାୟା କେ ବିଷ ହୀ ଲୀନ ହୋଗା, ତହାଂ ଦୃଷ୍ଟାଂତ ଦେତେ ହୈଂ କି, ଜିସ ପ୍ରକାର ଘଟ ମୃତ୍ତିକା ମେଂ ସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତା ହୈ ଔର ଅଂତ ମେଂ ମୃତ୍ତିକା କେ ବିଷ ହୀ ଲୀନ ହୋ ଜାତା ହୈ ଔର ଜିସ ପ୍ରକାର ତରଂଗ ଜଲ ମେଂ ସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତେ ହୈଂ ଔର ଅଂତ ମେଂ ଜଲ କେ ବି ହୀ ଲୀନ ହୋ ଜାତେ ହୈଂ ତଥା ଜିସ ପ୍ରକାର କଟକ କୁଣ୍ଡଲାଦି ସୁବର୍ଣମେ ସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତେ ହୈଂ ଔର ସୁବର୍ଣମେଂ ହୀ ଅଂତ ମେଂ ଲୀନ ହୋ ଜାତେ ହୈଂ। ତିସୀ ପ୍ରକାର ମାୟାସହିତ ଜଗତ ଆତ୍ମା କେ ସକାଶ ସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତା ହୈ ଔର ଅଂତ ମେଂ ମାୟା କେ ବି ହୀ ଲୀନ ହୋ ଜାତା ହୈ, ସୋଈ ଶ୍ରୁତିମେଭୀକହା ହୈ “ଯତୋ ବା ଇମାନି ଭୂତାନି ଜାୟନ୍ତେ ଯେନ ଜାତାନି ଜୀବନ୍ତି ଯତ୍ପ୍ରୟନ୍ତ୍ୟଭିସଂବିଶନ୍ତି “ ॥୧୦॥
ଅହୋ ଅହଂନମୋ ମହ୍ୟଂ ବିନାଶୀୟସ୍ୟ ନାସ୍ତିମେ।
ବ୍ରହ୍ମାଦିସ୍ତମ୍ବପର୍ୟନ୍ତଂଜଗନ୍ନାଶେପିତିଷ୍ଠତଃ॥୧୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅହୋ ଅହମ୍ ବ୍ରହ୍ମାଦିସ୍ତମ୍ବପର୍ୟନ୍ତମ୍ ( ଯତ୍ ) ଜଗତ୍ ( ତସ୍ୟ ) ନାଶେ ଅପି ଯସ୍ୟ ମେ ବିନାଶଃ ନ ଅସ୍ତି ( ତସ୍ମୈ ) ମହ୍ୟମ୍ ନମଃ ॥ ୧୧॥
ଶିଷ୍ୟ ଆଶଂକା କରତା ହୈ କି, ଯଦି ଜଗତ୍ କା ଉପାଦାନ କାରଣ ବ୍ରହ୍ମ ହୋଗା ତବ ତୋ ବ୍ରହ୍ମ କେ ବିଷେଂ ଅନିତ୍ୟତା ଆବେଗୀ, ଜିସ ପ୍ରକାର ଘଟ ଫୂଟତା ହୈ ଔର ମୃତ୍ତିକା ବିଖର ଜାତୀ ହୈ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ଜଗତ୍ କେ ନଷ୍ଟ ହୋନେପର ବ୍ରହ୍ମ ଭୀ ଛିନ ଭିନ୍ନ (ବିନାଶୀ) ହୋ ଜାୟଗା ? ଇସ ଶଂକା କା ସମାଧାନ କରତେ ହୁଏ ଗୁରୁ କହତେ ହୈଂ କି, ମୈଂ ( ଆତ୍ମା ବ୍ରହ୍ମ ) ସଂପୂର୍ଣ ଉପାଦାନ କାରଣ ହୂଂ, ତୋ ଭୀ ମେରା ନାଶ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଯହ ବଡ଼ା ଆଶ୍ଚର୍ୟ ହୈ. ସୁବର୍ଣ କଟକ ଔର କୁଣ୍ଡଲ କା ଉପାଦାନ କାରଣ ହୋତା ହୈ ଔର କସ୍କ କୁଂଡଲ କେ ଟୂଟନେପର ସୁବର୍ଣ ବିକାର କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ, ପରଂତୁ ମୈଂ ତୋ ଜଗତ୍ କା ବିବର୍ତାବିଷ୍ଠାନ ହୂଂ ଅର୍ଥାତ୍ ଜିସ ପ୍ରକାର ରଜ୍ଜୁ ମେଂ ସର୍ପ କୀ ଭ୍ରାଂତି ହୋନେପର ସର୍ପ ବିବର୍ତ କହାତା ହୈ ଔର ରଜ୍ଜୁ ଅଧିଷ୍ଠାନ କହାତା ତିସୀ ପ୍ରକାର ଜଗତ୍ ମେରେ (ଆତ୍ମାକେ) ବିଷେଂ ପ୍ରତୀତି ମାତ୍ର ହୈ, ଜିସ ପ୍ରକାର ଦୂଧ କା ଦଧି ବାସ୍ତବିକ ଅନ୍ୟଥାଭାବ (ପରିଣାମ) ହୋତା ହୈ, ତିସ ପ୍ରକାର ଜଗତ୍ ମେରା ପରିଣାମ ନହୀଂ ହୈ, ମୈଂ ସଂପୂର୍ଣ ଜଗତ୍ କା କାରଣ ଔର ଅବିନାଶୀ ହୂଂ, ତିସ କାରଣ ମୈଂ ଅପନେ ସ୍ୱରୂପ (ଆତ୍ମା) କୋ ନମସ୍କାର କରତା ହୂଂ। ପ୍ରଲୟକାଲ ମେଂ ବ୍ରହ୍ମା ସେ ଲେକର ତୃଣପର୍ୟଂତ ସଂପୂର୍ଣ ଜଗତ୍ ନାଶ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋ ଜାତା ହୈ ପରଂତୁ ମେରା (ଆତ୍ମାକା) ନାଶ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଇସ ବିଷୟ ମେଂ ଶ୍ରୁତି କା ଭୀ ପ୍ରମାଣ ହୈ “ସତ୍ୟଂ ଜ୍ଞାନମନନ୍ତଂ ବ୍ରହ୍ମ “ ଅର୍ଥାତ୍ ବ୍ରହ୍ମ ସତ୍ୟ ହୈ, ଜ୍ଞାନରୂପ ହୈ ଔର ଅନଂତ ହୈ ॥୧୧॥
ଅହୋ ଅହଂନମୋମହ୍ୟମେକୋଽହଂଦେହବାନପିାବଚିନ୍ନ
ଗନ୍ତା ନାଗନ୍ତା ବ୍ୟାପ୍ୟ ବିଶ୍ୱମବସ୍ଥିତଃ॥୧୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅହୋ ଅହମ୍ ( ତସ୍ମୈ ) ମହ୍ୟମ୍ ନମଃ । ( ଯତ୍ ) ଦେହବାନ୍ ଅପି ଏକଃ ଅହମ୍ ବିଶ୍ୱମ୍ ବ୍ୟାପ୍ୟ ଅବସ୍ଥିତଃ ନ ବବିତ୍ ଗନ୍ତା ନ ଆଗନ୍ତା ॥ ୧୨॥
ଶିଷ୍ୟ ଆଶଂକା କରତା ହୈ କି, ସୁଖଦୁଃଖରୂପୀ ଦେହୟୁକ୍ତ ଆତ୍ମା ଅନେକରୂପ ହୈ, ତିସ କାରଣ ଜାତା ହୈ ଔର ଆତା ହୈ, ଫିର ଆତ୍ମା କୀ ସର୍ୱବ୍ୟାପକତା କିସ ପ୍ରକାର ସିଦ୍ଧ ହୋଗୀ, ତିସ କା ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ମୈଂ ବଡ଼ା ଆଶ୍ଚର୍ୟରୂପ ହୂଂ ଉସ କାରଣ ମୈଂ ଅପନେ (ଆତ୍ମା) କୋ ନମସ୍କାର କରତା ହୂଂ। ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନ କରତା ହୈ କି, କ୍ୟା ଆଶ୍ଚର୍ୟ ହୈ ? ତିସେ ଗୁରୁ ଉତ୍ତର ଦେତେ ହୈଂ କି, ମୈଂ (ଆତ୍ମା) ନାନା ପ୍ରକାର କେ ଶରୀରୋଂ ମେଂ ନିବାସ କର କେ ନାନା ପ୍ରକାର କେ ସୁଖ ଦୁଃଖ କୋ ଭୋଗତା ହୂଂ, ତଥାପି ମେଂ ଏକରୂପ ହୂଂ, ତହାଂ ଦୃଷ୍ଟାଂତ ଦିଖାତେ ହୈଂ କି, ଜିସ ପ୍ରକାର ଜଲ ସେ ଭରେ ହୁଏ ଅନେକ ପାତ୍ରୋଂ ମେଂ ଭରେ ହୁଏ ଜଲ କେ ବିଷେଂ ଶୀତ, ଉଷ୍ଣ ସୁଗଂଧ, ଦୁର୍ଗଂଧ, ଶୁଦ୍ଧ, ଅଶୁଦ୍ଧ ଇତ୍ୟାଦି ଅନେକ ଉପାଧିୟାଂ ରହତୀ ହୈ ଔର ଉନ ଅନେକୋଂ ପାତ୍ରୋଂ ମେଂ ଭିନ୍ନ ସୂର୍ୟ କେ ପ୍ରତିବିଂବ ପଡତେ ହୈଂ, ତଥାପି ବହ ସୂର୍ୟ ଏକ ହୀ ହୋତା ହୈ ଔର ଜଲ କୀ ଶୀତ ଉଷ୍ଣାଦି ଉପାଧିୟୋଂ ସେ ରହିତ ହୋତା ହୈ ଇସୀ ପ୍ରକାର ମେଂ ସଂପୂର୍ଣ ବିଶ୍ୱ ମେଂ ବ୍ୟାପ ରହା ହୂଂ, ତଥାପି ଜଗତ୍ କୀ ସଂପୂର୍ଣ ଉପାଧିୟୋଂ ସେ ରହିତ ହୂଂଅର୍ଥାତ୍ ନ କୋଈ ଜାତା ହୈ ନ କୋଈ ଆତା ହୈ ଔର ଜାତା ହୈ ଆତା ହୈ ଇସ ପ୍ରକାର କୀ ଜୋ ପ୍ରତୀତି ହୈ ସୋ ଅଜ୍ଞାନବଶ ହୈ, ବାସ୍ତବ ମେଂ ନହୀଂ ହୈ ॥ ୧୨॥
ଅହୋଅହଂନମୋମହ୍ୟଂ ଦକ୍ଷୋନାସ୍ତୀହମତ୍ସମଃ ।
ଅସଂସ୍ଟଶ୍ୟଶରୀରେଣୟେନବିଶ୍ୱଚିରଂଧୃତମ୍॥୧୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅହମ୍ ଅହୋ ( ତସ୍ମ ) ମହ୍ୟମ୍ ନମଃ ଇହ ମତ୍ତମଃ (କଃ ଅପି ) ଦକ୍ଷଃ ନ ଅସ୍ତି ଯେନ ଶରୀରେଣ ଅସଂସ୍ପୃଶ୍ୟ (ମୟା) ଚିରମ୍ ବିଶ୍ୱମ୍ ଧୃତମ୍ ॥ ୧୩ ॥
ଶିଷ୍ୟ ଶଂକା କରତା ହୈ କି, ଜିସ ଆତ୍ମା କା ଦେହ ସେ ସଂଗ ହୈ, ବହ ଅସଂଗ କିସ ପ୍ରକାର ହୋ ସକତା ହୈ, ତିସ କା ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ମୈଂ ଆଶ୍ଚର୍ୟରୂପ ହୂଂ ଇସ କାରଣ ମେରେ ଅର୍ଥ ନମସ୍କାର ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଇସ ଜଗତ୍ ମେଂ ମେରୀ ସମାନ କୋଈ ଚତୁର ନହୀଂ ହୈ, ଅର୍ଥାତ୍ ଅଘଟ ଘଟନା କରନେ ମେଂ ମୈଂ ଚତୁର ହୂଂ, କ୍ୟୋଂକି ମେଂ ଶରୀର ମେଂ ରହକର ଭୀ ଶରୀର ସେ ସ୍ପର୍ଶ ନହୀଂ କରତା ହୂଂ ଔର ଶରୀରକାର୍ୟ କରତା ହୂଂ ଜିସ ପ୍ରକାର ଆମ ଧୃତ କେ ପିଂଡ ମେଂ ଲୀନ ନ ହୋକର ଭୀ ଘୃତପିଂଡ କୋ ଗଲାକର ରସରୂପ କର ଦେତା ହୈ, ଉସୀ ପ୍ରକାର ସଂପୂର୍ଣ ଜଗତ୍ ମେଂ ମୈଂ ଲୀନ ନହୀଂ ହୋତା ହୂଂ ଔର ସଂପୂର୍ଣ ଜଗତ୍ କୋ ଚିରକାଲ ଧାରଣ କରତା ହୂଂ ॥୧୩॥
ଅହୋଅନମୋମାୟସ୍ୟମେନାସ୍ତିକିଞ୍ଚନ।
ଅଥବାୟସ୍ୟମସବୈୟଦ୍ରାଙ୍ମନସଗୋଚରମ୍ ॥ ୧୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅହୋ ଅହମ୍ ଯସ୍ୟ ମେ (ପରମାର୍ଥତଃ ) କିଞ୍ଚନ ନ ଅସ୍ତି ଅଥବା ଯତ୍ ବାଙ୍ମନସଗୋଚରମ୍ ( ତତ୍ ) ସର୍ୱମ୍ ଯସ୍ୟ ମେ ( ସମ୍ବଧେି ଅସ୍ତି ଅତଃ ) ମହ୍ୟଂ ନମଃ ॥ ୧୪॥
ଶିଷ୍ୟ ଆଶଂକା କରତା ହୈ କି, ହେ ଗୁରୋ! ସଂବଂଧକ ବିନା ଜଗତ୍ କିସ ପ୍ରକାର ଧାରଣ ହୋତା ହୈ ? ଭୀତ ଗୃହ କୀ ଛତ ଆଦି କୋ ଧାରଣ କରତୀ ହୈ ପରଂତୁ କାଷ୍ଠ ଆଦି ସେ ଉସ କା ସଂବଂଧ ହୋତା ହୈ, ସୋ ଆତ୍ମା ବିନା ସଂବଂଧ କେ ଜଗତ୍ କୋ କିସ ପ୍ରକାର ଧାରଣ କରତା ହୈ ଇସ କା ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ଅହୋ ମୈଂ ବଡ଼ା ଆଶ୍ଚର୍ୟରୂପ ହୂଂ ଇସ କାରଣ ଅପନେ ସ୍ୱରୂପ କୋ ନମସ୍କାର କରୂଂ ହୂଂ, ଆଶ୍ଚର୍ୟରୂପତା ଦିଖାତେ ହୈଂ କି, ପରମାର୍ଥଦୃଷ୍ଟି ସେ ତୋ ମେରା କିସୀ ସେ ସଂବଂଧ ନହୀଂ ହୈ, ଔର ବିଚାରଦୃଷ୍ଟି ସେ ଦେଖୋ ତୋ ମୁଝ ସେ ଭିନ୍ନ ଭୀ କୋଈ ନହୀଂ ହୈ ଔର ଯଦି ସାଂସାରିକଦୃଷ୍ଟି ସେ ଦେଖୋ ତୋ ଜୋ କୁଛ ମନ ବାଣୀ ସେ ବିଚାରା ଜାତା ହୈ ବହ ସବ ମେରା ସଂବଂଧୀ ହୈ ପରଂତୁ ବହ ମିଥ୍ୟା ସଂବଂଧ ହୈ, ଜିସ ପ୍ରକାର ସୁବର୍ଣ ତଥା କୁଂଡଲ କା ସଂବଂଧ ହୈ, ଇସୀ ପ୍ରକାର ମେରା ଔର ଜଗତ୍ କା ସଂବଂଧ ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ମେରା ସବ ସେ ସଂବଂଧ ହୈ ଭୀ ଔର ନହୀଂଭୋ ହୈ, ଇସ କାରଣ ଆଶ୍ଚର୍ୟରୂପ ଜୋ ମୈଂ ତିସ ମେରେ ଅର୍ଥ ନମସ୍କାର ହୈ ॥ ୧୪॥
ଜ୍ଞାନଜ୍ଞେୟଂତଥାଜ୍ଞାତାତ୍ରିତୟଂ ନାସ୍ତିବାସ୍ତବମ୍।
ଅଜ୍ଞାନାଦ୍ଭାତିୟତ୍ରେଦଂସୋଽହମସ୍ମିନିରଞ୍ଜନଃ ॥୧୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଜ୍ଞାନମ ଜ୍ଞେୟମ୍ ତଥା ଜ୍ଞାତା (ଇଦମ୍ ) ତ୍ରିତୟମ୍ ବାସ୍ତବମ୍ ନ ଅସ୍ତି ଯତ୍ର ଇଦମ୍ ଅଜ୍ଞାନାତ୍ ଭାତି ସଃ ଅହମ୍ ନିରଞ୍ଜନଃ ଅସ୍ମି॥୧୫॥
ତ୍ରିପୁଟୀରୂପ ଜଗତ୍ ତୋ ସତ୍ୟସା ପ୍ରତୀତ ହୋତା ହୈ ଫିର ଜଗତ୍ କା ଔର ଆତ୍ମା କା ମିଥ୍ୟା ସଂବଂଧ କିସ ପ୍ରକାର କହା, ଇସ ଶିଷ୍ୟ କୋ ଶଂକା କା ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ଜ୍ଞାନ ଜ୍ଞେୟ ତଥା ଜ୍ଞାତା ଇନ ତୀନୋଂ କା ଇକଟ୍ଠା ନାମ “ତ୍ରିପୁଟୀ” ହୈ, ବହ ତ୍ରିପୁଟୀ ବାସ୍ତବିକ ଅର୍ଥାତ୍ ସତ୍ୟ ନହୀଂ ହୈ, ତିସ ତ୍ରିପୁଟୀ କା ଜିସ ମେରେ ( ଆତ୍ମା କେ ) ବି ମିଥ୍ୟା ସଂବଂଧ ଅର୍ଥାତ୍ ଅଜ୍ଞାନ ସେ ପ୍ରତୀତ ହୈ, ବହ ମୈଂ ଅର୍ଥାତ୍ ଆତ୍ମା ତୋ ନିରଂଜନ କହିୟେ ସଂପୂର୍ଣ ପ୍ରପଂଚ ସେ ରହିତ ହୂଂ ॥୧୫॥
ଦ୍ୱୈତମୂଲମହୋଦୁଃଖଂନାନ୍ୟତ୍ତସ୍ୟାସ୍ତିଭେଷଜମ୍ ।
ଦୃଶ୍ୟମେତନ୍ମୃଷାସମେକୋଽହଂଚିଦ୍ରସୋଽମଲଃ ॥ ୧୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅହୋ ( ନିରଞ୍ଜନସ୍ୟ ଅପି ଆତ୍ମନଃ ) ଦ୍ୱୈତମୂଲମ୍ ଦୁଃଖମ୍ (ଭବତି ) ତସ୍ୟ ଭେଷଜମ୍ ଏତତ୍ ଦୃଶ୍ୟମ୍ ସର୍ୱମ୍ ମୃଷା ଅହମ୍ ଏକଃ ଅମଲ: ଚିଦ୍ରସଃ ( ଇତି ବୋବାତ୍ ) ଅନ୍ୟତ୍ ନ ଅସ୍ତି ॥ ୧୬॥
ଶିଷ୍ୟ ଶଂକା କରତା ହୈ କି ଯଦି ଆତ୍ମା ନିରଂଜନ ହୈ ତୋ ଦୁଃଖ କା ସଂବଂଧ କିସ ପ୍ରକାର ହୋତା ହୈ, ତିସ କା ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ସୁଖଦୁଃଖ ଭ୍ରାଂତିମାତ୍ର ହୈ, ବାସ୍ତବିକ ନହୀଂ, ନିରଂଜନ ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ଦ୍ୱୈତମାତ୍ର ସେ ସୁଖଦୁଃଖ ଭାସତା ହୈ ବାସ୍ତବ ମେଂ ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ସୁଖଦୁଃଖ କୁଛ ଭୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନ କରତା ହେ କି, ହେ ଗୁରୋ! ଦ୍ୱୈତଭ୍ରମ କୋ ଔଷଧି କହିୟେ ଜିସ କେ ସେବନ କରନେ ସେ ଦ୍ୱୈତଭ୍ରମ କୀ ନିବୃତ୍ତି ହୋତୀ ହୈ ! ତିସ କା ଗୁରୁ ଉତ୍ତର ଦେତେ ହୈଂ କି, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ମୈଂ ଆତ୍ମା ହୂଂ, ଅମଲ ହୂଂ, ମାୟା ଔର ମାୟା କା କାର୍ୟ ଜୋ ଜଗତ୍ ତିସ ସେ ରହିତ ଚିନ୍ମାତ୍ର ଅଦ୍ୱିତୀୟରୂପ ହୂଂ ଔର ଦୃଶ୍ୟମାନ ଯହ ସଂପୂର୍ଣ ସଂସାର ଜଡ ଔର ମିଥ୍ୟା ହୈ, ସତ୍ୟ ନହୀଂ ହୈ, ଐସା ଜ୍ଞାନ ହୋନେ ସେ ଦ୍ୱୈତଭ୍ରମ ନଷ୍ଟ ହୋ ଜାତା ହୈ, ଇସ କେ ବିନା ଦୂସରୀ ଦ୍ୱୈତ ଭ୍ରମ ସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ଦୁଃଖ କେ ଦୂର କରନେ କୀ ଅନ୍ୟ ଔଷଧି ନହୀଂ ହୈ ॥୧୬॥
ବୋଧମାତ୍ରୋଽହମଜ୍ଞାନାଡୁପାଧିଃ କଲ୍ପିତୋମୟା।
ଏବଂବିମୃଶତୋନିତ୍ୟନିର୍ୱିକଲ୍ପେସ୍ଥିତିର୍ମମ ॥୧୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅହମ୍ ବୋଧମାତ୍ରଃ ମୟା ଅଜ୍ଞାନାତ୍ ଉପାଧିଃ କଲ୍ପିତଃ ଏବମ୍ ନିତ୍ୟମ୍ ବିମୃଶତଃ ମମ ନିର୍ୱିକଲୋ ସ୍ଥିତିଃ (ପ୍ରଜାତା)॥୧୭॥
ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନ କରତା ହୈ କି, ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ଦ୍ୱୈତପ୍ରପଂଚ କା ଅଧ୍ୟାସ କିସ ପ୍ରକାର ହୁଆ ହୈ ଔର ବହ କଲ୍ପିତ ହୈ ଯା ବାସ୍ତବିକ ହେ ତିସ କା ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ମୈଂ ବୋଧରୂପ ଚୈତନ୍ୟସ୍ୱରୂପ ହୂଂ ପରଂତୁ ମୈଂନେ ଅପନେ ବିଷେଂ ଅଜ୍ଞାନ ସେ ଉପାଧି (ଅହଂକାରାଦି ଦ୍ୱୈତପ୍ରପଂଚ) କଲ୍ପନା କିୟା ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ମୈଂ ଅଖଂଡାନଂଦବ୍ରହ୍ମ ନହୀଂ ହୂଂ କିଂତୁ ଦେହ ହୂଂ ଯହ ମାନା ହୈ. ଇସ କାରଣ ନିତ୍ୟ ବିଚାର କର କେ ମେରୀ ନିର୍ୱିକଲ୍ପ ଅର୍ଥାତ୍ ବାସ୍ତବିକ ନିଜ ସ୍ୱରୂପ (ବ୍ରହ୍ମ) କେ ବିଷେଂ ସ୍ଥିତି ହୁଈ ହୈ ॥ ୧୭॥
ନମେବନ୍ଧୋଽସ୍ତି ମୋକ୍ଷା ବା ଭ୍ରାନ୍ତିଃଶାନ୍ତା ନିରାଶ୍ରୟା ।
ଅହୋ ମୟି ସ୍ଥିତଂ ବିଶ୍ୱଂ ବସ୍ତୁତୋ ନ ମୟି ସ୍ଥିତମ୍॥୧୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ମେ ବନ୍ଧଃ ବା ମୋକ୍ଷଃ ନ ଅସ୍ତି ଅହୋ ମୟି ସ୍ଥିତମ୍ (ଅପି) ବିଶ୍ୱଂ ବସ୍ତୁତଃ ମୟି ନ ସ୍ଥିତମ୍ (ଇତି ବିଚାରତଃ ଅପି) ନିରାଶ୍ରୟା ଭ୍ରାନ୍ତିଃ ( ଏବ ) ଶାନ୍ତା ॥ ୧୮॥
ଶିଷ୍ୟ ଶଂକା କରତା ହୈ, କି, ହେ ଗୁରୋ ! ଯଦି କେବଲ ବିଚାର କରନେ ହୀ ସେ ମୁକ୍ତି ହୋତୀ ହୈ ତବ ତୋ ମୁକ୍ତି କା ବିନାଶ ହୋନା ଚାହିୟେ କ୍ୟୋଂକି ଜବ ବିଚାର ନଷ୍ଟ ହୋତା ହୈ ତବ ମୁକ୍ତି କା ଭୀ ନାଶ ହୋନା ଚାହିୟେ ଔର ଯଦି କହୋ କି ବିଚାର କେ ବିନା ହୀ ମୁକ୍ତି ହୋ ଜାତୀ ହୈ ତବ ତୋ ଗୁରୁ ଔର ଶାସ୍ତ୍ର କେ ଉପଦେଶ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ନ ହୋନେବାଲେ ପୁରୁଷୋଂକୀ ଭୀ ମୁକ୍ତି ହୋନା ଚାହିୟେ ? ତିସ କା ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ଯଦି ଶୁଦ୍ଧ ବିଚାର କୀ ଦୃଷ୍ଟି ସେ ଦେଖୋ ତୋ ମେରେ ବଂଧ ନହୀଂ ହୈ ଔର ମୋକ୍ଷ ଭୀ ନହୀଂ ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ବିଚାରଦୃଷ୍ଟି ସେ ନ ଆତ୍ମା କା ବଂଧ ହୋତା ହୈ, ନ ମୋକ୍ଷ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ମୈଂ (ଆତ୍ମା) ନିତ୍ୟ ଚିତ୍ସ୍ୱରୂପ ହୂଂ, ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ଶଂକିତ ହୋକର ପ୍ରଶ୍ନ କରତା ହୈ କି ହେ ଗୁରୋ ! ବେଦାନ୍ତଶାସ୍ତ୍ର ବିଚାର କା ଜୋ ଫଲ ହୈ ସୋ କହିୟେ. ତହାଂ ଗୁରୁ କହତେ ହୈଂ କି ଭ୍ରାଂତି କୀ ନିବୃତ୍ତି ହୀ ବେଦାଂତଶାସ୍ତ୍ର କେ ବିଚାର କା ଫଲ ହୈ କ୍ୟୋଂକି ବଡ଼ା ଆଶ୍ଚର୍ୟ ହୈ ଜୋ ମେରେ ବିଷେଂ ସ୍ଥିତ ଭୀ ଜଗତ୍ ବାସ୍ତବ ମେଂ ମେରେ ବିଷେଂ ସ୍ଥିତ ନହୀଂ ହୈ ଇସ ପ୍ରକାର ବିଚାର କରନେପର ଭୀ ଭ୍ରାଂତିମାତ୍ର ହୀ ନଷ୍ଟ ହୁଈ, ପରମାନଂଦ କୀ ପ୍ରାପ୍ତି ନହୀଂ ହୁଈ ଇସ ସେ ପ୍ରତୀତ ହୋତା ହୈ କି, ଭ୍ରାଂତି କୀ ନିବୃତ୍ତି ହୀ ଶାସ୍ତ୍ରବିଚାର କା ଫଲ ହୈ, ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ କହତା ହୈ କି, ହେ ଗୁରୋ ! ଭ୍ରାତି କୈସୀ ଥୀ ଜୋ ବିଚାର କରନେପର ତୁରଂତ ହୀ ନଷ୍ଟ ହୋ ଗଈ, ତିସ କା ଗୁରୁ ଉତ୍ତର ଦେତେ ହୈ କି, ଭ୍ରାତି ନିରାଶ୍ରୟ ଅର୍ଥାତ୍ ଅଜ୍ଞାନରୂପଥୀ ସୋବିଚାର ସେ ନଷ୍ଟ ହୋ ଗଈ ॥୧୮॥
ସ ଶରୀରମିଦଂବିଶ୍ୱଂ ନ କିଞ୍ଚିଦିତି ନିଶ୍ଚିତମ୍ ।
ଶୁଦ୍ଧଚିନ୍ମାତ୍ର ଆତ୍ମା ଚ ତତ୍କସ୍ମିକଲ୍ପନାଧୁନା॥୧୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଇଦମ୍ ଶରୀରମ୍ ବିଶ୍ୱଂ କିଞ୍ଚିତ୍ ନ ଇତି ନିଶ୍ଚିତମ୍ ଆତ୍ମା ବ ଶୁଦ୍ଧଚିନ୍ମାତ୍ରଃ ତତ୍ ଅଧୁନା କଲ୍ପନା କସ୍ମିନ୍ ( ସ୍ୟାତ୍ ) ॥ ୧୯॥
ଶିଷ୍ୟ ଶଂକା କରତା ହୈ କି ଉସ ମୁକ୍ତ ପୁରୁଷ କେ ବି ଭୀ ପ୍ରପଂଚ କା ଉଦୟ ହୋନା ଚାହିୟେ, କ୍ୟୋଂକି ରଜ୍ଜୁ ହୋତୀ ହୈ ତୋ ଉସ ମେଂ କ ଭୀ ଅଂଧକାର କେ ବିଷେଂ ସର୍ପ କୀ ଭ୍ରାଂତି ହୋ ହୀ ଜାତୀ ହୈ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ଅଧିଷ୍ଠାନ ଜୋ ବ୍ରହ୍ମ ହୈ ତିସ କେ ବିଷେଂ ଦ୍ୱୈତ (ପ୍ରପଂଚ ) କୀ କଲ୍ପନା ହୋ ଜାତୀ ହୈ ଇସ ଶଂକା କା ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ଯହ ଶରୀରସହିତ ସଂପୂର୍ଣ ଜଗତ୍ ଜୋ ପ୍ରତୀତ ହୋତା ହୈ ସୋ କୁଛ ନହୀଂ ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ନ ସତ୍ ହୈ, ନ ଅସତ୍ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ସବ ବ୍ରହ୍ମରୂପ ହୈ, ସୋଈ ଶ୍ରୁତିମେଂ ଭୀ କହା ହୈ “ ନେହ ନାନାସ୍ତି କିଞ୍ଚନ “ ଅର୍ଥାତ୍ ଯହ ସଂପୂର୍ଣ ନଗତ୍ ବ୍ରହ୍ମରୂପ ହୀ ହୈ, ଆତ୍ମା ଶୁଦ୍ଧ ଅର୍ଥାତ୍ ମାୟାରୂପୀ ମଲରହିତ ଔର ଚିତ୍ସ୍ୱରୂପ ହୈ, ଇସ କାରଣ କିସ ଅଧିଠାନ ମେଂ ବିଶ୍ୱ କୀ କଲ୍ପନା ହୋତୀ ହୈ ? ॥ ୧୯॥
ଶରୀରଂସ୍ୱର୍ଗନର କୋ ବନ୍ଧମୋକ୍ଷୋଭୟଂତଥା।
କଲ୍ପ-ନାମାତ୍ରମେବୈତତ୍କିମେକାଚିଦାତ୍ମନଃ॥୨୦॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଶରୀରମ୍ ସ୍ୱର୍ଗନର କୋ ବନ୍ଧମୋକ୍ଷୌ ତଥା ଭୟମ୍ ଏତତ୍ କଲ୍ପନାମାତ୍ରମେବ ଚିଦାତ୍ମନଃ ମେ ଏତୈଃ କିମ୍ କାର୍ୟମ୍ ॥ ୨୦ ॥
ଶିଷ୍ୟ ଶଂକା କରତା ହୈ କି, ହେ ଗୁରୋ! ଯଦି ସଂପୂର୍ଣ ପ୍ରପଂଚ ମିଥ୍ୟା ହୈ, ତବ ତୋ ବ୍ରାହ୍ମଣାଦି ବର୍ଣ ଔର ମନୁଷ୍ୟାଦି ଜାତି ଭୀ ଅବାସ୍ତବିକ ହୋଂଗେ ଔର ବର୍ଣଜାତି କେ ଅର୍ଥ ପ୍ରବୃତ୍ତ ହୋନେବାଲେ ବିଧିନିଷେଧ ଶାସ୍ତ୍ର ଭୀ ଅବାସ୍ତବିକ ହୋଂଗେ, ଔର ବିଧିନିଷେଧ ଶାସ୍ତ୍ରୋଂ କେ ବିଷେଂ ବର୍ଣନ କିୟେ ହୁଏ ସ୍ୱର୍ଗ ନରକ ତଥା ସ୍ୱର୍ଗ କେ ବିଷେପ୍ରୀତି ଔର ନରକ କା ଭୟ ଭୀ ଅବାସ୍ତବିକ ହୋ ଜାୟଗେ ଔର ଶାସ୍ତ୍ରୋଂ କେ ବିଷେଂ ବର୍ଣନ କିୟେ ହୁଏ ବଂଧ ମୋକ୍ଷ ଭୀ ଅବାସ୍ତବିକ ଅର୍ଥାତ୍ ମିଥ୍ୟା ହୋ ଜାୟଁଗେ ? ତିସ କା ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ତେନେ ଜୋ ଶଂକା କୀ ସୋ ଶରୀର, ସ୍ୱର୍ଗ, ନରକ, ବଂଧ, ମୋକ୍ଷ ତଥା ଭୟ ଆଦି
ସଂପୂର୍ଣ ମିଥ୍ୟା ହୈଂ, ତିନ ଶରୀରାଦି କେ ସାଥ ସଚ୍ଚିଦାନଂଦସ୍ୱରୂପ ଜୋ ମେଂ ତିସ ମେରା କୋଈ କାର୍ୟ ନହୀଂ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ସଂପୂର୍ଣ ବିଧିନିଷେଧରୂପ କାର୍ୟ ଅଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ କେ ହୋତେ ହୈଂ, ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନୀ କେ ନହୀଂ ॥୨୦॥
ଅହୋ ଜନସମୂହେଽପି ନ ଦ୍ୱୈତଂ ପଶ୍ୟତୋ ମମ।
ଅରଣ୍ୟଭିବସଂବୃତ୍ତଂକରତିକରବାଣ୍ୟହମ୍ ॥୨୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅହୋ ନ ଦୈତମ୍ ପଶ୍ୟତଃ ମମ ଜନସମୂହେ ଅପି ଅରଣ୍ୟମ୍ ଇବ ସଂବୃତ୍ତମ୍ ଅହମ୍ କ ରତିମ୍ କରବାଣି ॥୨୧॥
ଅବ ଇସ ପ୍ରକାର ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି, ଜିସ ପ୍ରକାର ସ୍ୱର୍ଗ ନରକ ଆଦି କୋ ଅବାସ୍ତବିକ ବର୍ଣନ କିୟା ତିସୀ ପ୍ରକାର ଯହ ଲୋକ ଭୀ ଅବାସ୍ତବିକ ହୈ ଇସ କାରଣ ଇସ ଲୋକ ମେଂ ମେରୀ ପ୍ରୀତି ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, ବଡେ ଆଶ୍ଚର୍ୟ କୀ ବାର୍ତା ହୈ କି, ମୈଂ ଜନପ୍ତମୂହ ମେଂ ନିବାସ କରତା ହୂଂ, ପରଂତୁ ମେରେ ମନ କୋ ବହ ଜନସମୂହ ଅରଣ୍ୟସା ପ୍ରତୀତ ହୋତା ହୈ, ସୋ ମୈଂ ଇସ ଅବାସ୍ତବିକ କହିୟେ ମିଥ୍ୟାଭୂତ ସଂସାର କେ ବିଷେଂ କ୍ୟା ପ୍ରୀତି କରୂଂ ? ॥୨୧॥
ନାହଂଦେହୋ ନ ମେରେହୋଜୀବୋ ନାହମହଂହି ଚିତ୍ ।
ଅୟମେବହିମେବନ୍ଧଆସୀଦ୍ୟାଜୀବିତେସ୍ଟହା୨୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅହମ୍ ଦେହଃ ନ ମେ ଦେହଃ ନ ଅହମ୍ ଜୀବଃ ନ ହି ଅହମ୍ ଚିତ୍ ମେ ଅୟମ୍ ଏବ ହି ବନ୍ଧଃ ଯା ଜୀବିତେ ସ୍ପୃହା ଆସୀତ୍ ॥ ୨୨॥
ଶିଷ୍ୟ ଶଂକା କରତା ହୈ କି, ହେ ଗୁରୋ ! ପୁରୁଷ ଶରୀର କେ ବିଷେଂ ମୈଂ ହୂଂ ମେରା ହୈ ଇତ୍ୟାଦି ବ୍ୟବହାର କର କେ ପ୍ରୀତି କରତା ହୈ ଇସ କାରଣ ଶରୀର କେ ବିଷେଂ ତୋ ସ୍ପୃହା କରନୀ ହୀ ହୋଗୀ, ତିସ କା ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ଦେହ ମୈଂ ନହୀଂ ହୂଂ, କ୍ୟୋଂକି ଦେହ ଜଡ ହୈ ଔର ଦେହ ମେରା ନହୀଂ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ମୈଂ ତୋ ଅସଂଗ ହୂଂ ଔର ଜୀବ ଜୋ ଅହଂକାର ସୋ ମୈଂ ନହୀଂ, ତହାଂ ଶଂକା ହୋତୀ ହୈ କି, ତୁ କୌନ ହୈ ? ତିସ କେ ଉତ୍ତର ମେଂ କହତେ ହୈଂ କି, ମୈଂ ତୋ ଚୈତନ୍ୟସ୍ୱରୂପ ବ୍ରହ୍ମ ହୂଂ ତହାଂ ଶଂକା ହୋତୀ ହୈ କି, ଯଦି ଆତ୍ମା ଚୈତନ୍ୟସ୍ୱରୂପ ହୈ, ଦେହାଦିରୂପ ଜଡ ନହୀଂ ହୈ ତୋ ଫିର ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷୋଂକୀ ଭୀ ଜୀବନ ମେଂ ଇଚ୍ଛା କ୍ୟୋଂ ହୋତୀ ହୈ ? ତିସ କା ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ଯହ ଜୀବନେ କୀ ଜୋ ଇଚ୍ଛା ହୈ ସୋଈ ବଂଧନ ହୈ, ଦୂସରା ବଂଧନ ନହୀଂ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି, ପୁରୁଷ ଜୀବନ କେ ନିମିତ୍ତହୋ ସୁବର୍ଣ କୋ ଚୋରୀ ଆଦି ଅନେକ ପ୍ରକାର କେ ଅନର୍ଥ କର କେ କର୍ମାନୁସାର ସଂସାରବଂଧନ ମେଂ ବଁଧତା ହୈ ଔର ସଚ୍ଚିଦାନଂଦସ୍ୱରୂପ ଆତ୍ମା କେ ବାସ୍ତବିକ ସ୍ୱରୂପ କା ଜ୍ଞାନ ହୋନେପର ପୁରୁଷ କୀ ଜୀବନ ମେଂ ସ୍ପୃହା ନହୀଂ ରହତୀ ହୈ ॥୨୨॥
ଅହୋଭୁବନକଲ୍ଲୋଲୈବିଚିତ୍ର କ୍ସମୁତ୍ଥିତମ୍ ।
ମୟ୍ୟନନ୍ତମହାମ୍ଭୋଧୌଚିତ୍ତବାତେସମୁଦ୍ୟତେ॥୨୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅହୋ ଅନନ୍ତମହାମ୍ଭୋଧୌ ମୟି ଚିତ୍ତବାତେ ସମୁଦ୍ୟତେ ବିଚିତ୍ରଃ ଭୁବନକଲ୍ଲୋଲୈଃ ଦ୍ରାକ୍ସମୁତ୍ଥିତମ୍ ॥ ୨୩ ॥
ଜବ ପୁରୁଷ କୋ ସବ କେ ଅଧିଷ୍ଠାନରୂପ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କା ଜ୍ଞାନ ହୋତା ହୈ, ତବ କହତା ହୈ କି, ଅହୋ ! ବଡେ ଆଶ୍ଚର୍ୟ କୀ ବାର୍ତା ହୈ କି, ମୈଂ ଚୈତନ୍ୟସମୁଦ୍ରସ୍ୱରୂପ ହୂଂ ଔର ମେରେ ବିଷେଂ ଚିତ୍ତରୂପୀ ବାୟୁ କେ ଯୋଗ ସେ ନାନାପ୍ରକାର କେ ବ୍ରହ୍ମାଂଡରୂପୀ ତରଂଗ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତେ ହୈଂ ଅର୍ଥାତ୍ ଜିସ ପ୍ରକାର ଜଲ ସେ ତରଂଗ ଭିନ୍ନ ନହୀଂ ହୋତେ ହୈଂ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ବ୍ରହ୍ମାଂଡ ମୁଝ ସେ ଭିନ୍ନ ନହୀଂ ହୈ ॥୨୩॥
ମୟ୍ୟନଂତମହାମ୍ଭୋଧୀ ଚିତ୍ତବାତେପ୍ରଶାମ୍ୟତି ।
ଅଭାଗ୍ୟାଜ୍ଜୀବବଣିଜୋଜଗତ୍ପୋତୋଷିନଶ୍ୱରଃ ॥ ୨୪ ॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅନନ୍ତମହାମ୍ଭୋଧୌ ମଷି ଚିତ୍ତବାତେ ପ୍ରଶାମ୍ୟତି (ସତି) ଜୀବବଣିଜଃ ଅଭାଗ୍ୟାତ୍ ଜଗତ୍ ପୋତଃ ବିନଶ୍ୱରଃ ( ଭବତି ) ॥ ୨୪ ॥
ଅବ ପ୍ରାରବ୍ଧ କର୍ମୋଂ କେ ନାଶ କୀ ଅବସ୍ଥା ଦିଖାତେ ହୈଂ କି ମୈଂ ସର୍ୱବ୍ୟାପକ ଚୈତନ୍ୟସ୍ୱରୂପ ସମୁଦ୍ର ହୂଂ, ତିସ ମେରେ ବିଷେଂ ଚିତ୍ତବାୟୁ କେ ଅର୍ଥାତ୍ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପାତ୍ମକ ମନରୂପ ବାୟୁ କେ ଶାଂତ ହୋନେପର ଅର୍ଥାତ୍ ସଂକଲ୍ପାଦିରହିତ ହୋନେପର ଜୀବାତ୍ମାରୂପ ବ୍ୟାପାରୀ କେ ଅଭାଗ୍ୟ କହିୟେ ପ୍ରାରବ୍ଧ କେ ନାଶରୂପ ବିପରୀତ ପବନ ସେ ଜଗତ୍ ସମୁଦ୍ର କେ ବିଷେଂ ଲଗା ହୁଆ ଶରୀର ଆଦିରୂପ ନୌକା କା ସମୂହ ବିନାଶବାନ ହୋତା ହୈ ॥୨୪॥
ମୟ୍ୟନନ୍ତମହାମ୍ଭୋଧାବାଶ୍ଚର୍ୟଜୀବବୀଚୟଃ।
ଉଦ୍ୟନ୍ତିଘ୍ନନ୍ତିଖେଲନ୍ତିପ୍ରବିଶନ୍ତିସ୍ୱଭାବତଃ॥ ୨୫ ॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଆଶ୍ଚର୍ୟମ୍ ( ଯତ୍ ) ଅନନ୍ତମହାମ୍ଭୋଧୌ ମୟି ଜୀବବୀଚୟଃ ସ୍ୱଭାବତଃ ଉଦ୍ୟନ୍ତି ପ୍ରନ୍ତି ଖଲନ୍ତି ପ୍ରବିଶନ୍ତି ॥ ୨୫ ॥
ଅବ ସଂପୂର୍ଣ ପ୍ରପଂଚ କୋ ମିଥ୍ୟା ଜାନକର କହତେ ହୈଂ କି, ଆଶ୍ଚର୍ୟ ହୈ କି, ନିଷ୍କ୍ରିୟ ନିର୍ୱିକାର ମୁଝ ଚୈତନ୍ୟସମୁଦ୍ର କେ ବିଷେଂ ଅବିଦ୍ୟାକାମକର୍ମରୂପ ସ୍ୱଭାବ ସେ ଜୀବରୂପୀ ତରଂଗ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତେ ହୈଂ ଔର ପରସ୍ପର ଶତ୍ରୁଭାବ ସେ ତାଡନ କରତେ ହୈଂ ଔର କୋଈ ମିତ୍ରଭାବ ସେ ପରସ୍ପର କ୍ରୀଡା କରତେ ହୈଂ ଔର ଅବିଦ୍ୟାକାମ କର୍ମ କେ ନାଶ ହୋନେପର ମେରେ ବିଲୀନ ହୋ ଜାତେ ହୈଂ ଅର୍ଥାତ୍ ଜୀବରୂପୀ ତରଂଗ ଅବିଦ୍ୟା ବଂଧନ ସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତେ ହୈଂ, ବାସ୍ତବ ମେଂ ଚିଦ୍ରୂପ ହୈଂ ଜିସ ପ୍ରକାର ଘଟାକାଶ ମହାକାଶ ମେଂ ଲୀନ ହୋ ଜାତା ହୈ, ତିସ ପ୍ରକାର ମେରେ ବିଷେଂ ସଂପୂର୍ଣ ଜୀବ ଲୀନ ହୋ ଜାତେ ହୈଂ, ବହୀ ଜ୍ଞାନ ହୈ ॥୨୫॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦଷ୍ଟାବକ୍ରମୁନିବିରଚିତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ସାନ୍ୱୟଭାଷାଟୀକୟା ସହିତଂ ଶିଷ୍ୟେଣୋକ୍ତମାତ୍ମାନୁଭବୋଲ୍ଲାସପଞ୍ଚପଞ୍ଚବିଶତିକଂ ନାମ ଦ୍ୱିତୀୟଂ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥୨॥
=====
ଅଥ ତୃତୀୟଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୩.
ଅବିନାଶିନମାତ୍ମାନମେକଂ ବିଜ୍ଞାୟ ତତ୍ତ୍ୱତଃ।
ତବାତ୍ମଜ୍ଞସ୍ୟଧୀରସ୍ୟକଥମର୍ଥାର୍ଜନେ ରତିଃ॥୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ଅବିନାଶିନମ୍ ଏକମ୍ ଆତ୍ମାନମ୍ ବିଜ୍ଞାୟ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ଆତ୍ମଜ୍ଞସ୍ୟ ଧୀରସ୍ୟ ତବ ଅର୍ଥାର୍ଜନେ ରତିଃ କଥମ୍ (ଲକ୍ଷ୍ୟତେ)॥୧॥
କୀ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ କେ ଅନୁଭବ ସେ ଯୁକ୍ତ ଭୀ ଅପନେ ଶିଷ୍ୟ କୋ ବ୍ୟବହାର ମେଂ ସ୍ଥିତ ଦେଖକର ଉସ କେ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନାନୁଭବ କୀ ପରୀକ୍ଷା କରନେ କେ ନିମିତ୍ତ ଉସ କୀ ବ୍ୟବହାର କେ ବିଷେଂ ସ୍ଥିତି କୀ ନିଂଦା କର କେ ଆତ୍ମାନୁଭବାତ୍ମକ ସ୍ଥିତି କା ଉପଦେଶ କରତେ ହୈଂ କି, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ଅବିନାଶୀ କହିୟେ ତ୍ରିକାଲ ମେଂ ସତ୍ୟସ୍ୱରୂପ ଆତ୍ମା କୋ କିସୀ ଦେଶକାଲ ମେଂ ଭେଦ କୋ ନହୀଂ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋନେବାଲା ଜାନକର, ଯଥାର୍ଥରୂପ ସେ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନୀ ଧୈର୍ୟବାନ୍ ଜୋ ତୂ ତିସ ତେରୀ ବ୍ୟାବହାରିକ ଅର୍ଥ କେ ସଂଗ୍ରହ କରନେ ମେଂ ପ୍ରୀତି କିସ କାରଣ ଦେଖନ ମେଂ ଆତୀ ହୈ ॥୧॥
ଆତ୍ମଜ୍ଞାନାଦହୋପ୍ରୀତିର୍ୱିଷୟଭ୍ରମଗୋଚରେ।
ଶୁକ୍ରଜ୍ଞାନତୋଲୋଭୋୟଥାରଜତବିଭ୍ରମେ॥୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅହୋ (ଶିଷ୍ୟ ) ! ଯଥା ଶୁକ୍ତେଃ ଅଜ୍ଞାନତଃ ରଜତବିଭ୍ରମେ ଲୋଭଃ ( ଭବତି ତଥା) ଆତ୍ମଜ୍ଞାନାତ୍ ବିଷୟଭ୍ରମଗୋଚରେ ପ୍ରୀତିଃ ( ଭବତି)॥୨॥
ବିଷୟ କେ ବିଷେଂ ଜୋ ପ୍ରୀତି ହୋତୀ ହୈ ସୋ ଆତ୍ମା କେ ଅଜ୍ଞାନ ସେ ହୋତୀ ହୈ ଇସ ବାର୍ତା କୋ ଦୃଷ୍ଟାଂତ ଔର ଯୁକ୍ତିପୂର୍ୱକ ଦିଖାତେ ହୈଂ, ଅହୋ ଶିଷ୍ୟ ! ଜିସ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମା କେ ସୀପୀ କା ଜ୍ଞାନ ହୋନେ ସେ ରଜତ କୀ ଭ୍ରାଂତି କର କେ ଲୋଭ ହୋତା ହୈ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମା କେ ଅଜ୍ଞାନ ସେ ଭ୍ରାଂତି ଜ୍ଞାନ ସେ ପ୍ରତୀତ ହୋନେବାଲେ ବିଷୟୋଂ ମେଂ ପ୍ରୀତି ହୋତୀ ହୈ। ଜିନ କୋ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ ହୋତା ହୈ, ଉନ ଜ୍ଞାନିୟୋଂ କୀ ବିଷୟୋଂ ମେଂ କଦାପି ପ୍ରୀତି ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ॥୨॥
ବିଶ୍ୱସ୍ଫୁରତିୟତ୍ରେଦଂତରଂଗା ଇବ ସାଗରେ ।
ସୋଽହମସ୍ମୀତିବିଜ୍ଞାୟକିଂଦୀନଇବଧାବସି ॥୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସାଗରେ ତରଙ୍ଗା ଇବ ଯତ୍ର ଇଦମ୍ ବିଶ୍ୱମ୍ ସ୍ଫୁଗତି ସଃ ଅହମ୍ ଅସ୍ମି ଇତି ବିଜ୍ଞାୟ ଦୀନଃ ଇବ କିମ୍ ଧାବା ସେ ॥ ୩ ॥
ଊପର ଇସ ପ୍ରକାର କହା ହୈ କି, ବିଷୟୋଂ କେ ବିଷେଂ ଜୋ ପ୍ରୀତି ହୋତୀ ହୈ, ସୋ ଅଜ୍ଞାନ ସେ ହୋତୀ ହୈ, ଅବ ଇସ ବାର୍ତା କା ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି, ସଂପୂର୍ଣ ଅଧ୍ୟସ୍ତ କୋ ଅଧିଷ୍ଠାନଭୂତ ଜୋ ଆତ୍ମା ତିସ କେ ଜାନନେପର ଫିର ବିଷୟୋଂ କେ ବିଷ ପ୍ରୀତି ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, ଜିସ ପ୍ରକାର ସମୁଦ୍ର କେ ବିଷେଂ ତରଂଗ ସ୍ଫୁରତେ ହୈଂ, ଅର୍ଥାତ୍ ଅଭିନ୍ନରୂପ ହୋତେ ହୈଂ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ଜିସ ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ଯହ ବିଶ୍ୱ ଅଭିନ୍ନରୂପ ହୈ, ବହ ନିର୍ୱିଶେଷ ଆତ୍ମା ମୈଂ ହୂଂ, ଇସ ପ୍ରକାର ସାକ୍ଷାତ୍ କର କେ ଦୀନ ପୁରୁଷ କୀ ସମାନ ମୈଂ ହୂଂ, ଔର ମେରା ହୈ ଇତ୍ୟାଦି ଅଭିମାନ କର କେ କ୍ୟୋଂ ଦୌଡତା ହୈ॥୩॥
ଶ୍ରୁତ୍ୱାପିଶୁଦ୍ଧଚୈତନ୍ୟମାତ୍ମାନମତିସୁନ୍ଦରମ୍।
ଉପସ୍ଥେଽତ୍ୟଂତସଂସକ୍ତୋମାଲିନ୍ୟମଧିଗଚ୍ଛତି ॥୪॥
ଅନ୍ୱୟଃ ଶୁଦ୍ଧଚୈତନ୍ୟମ୍ ଅତି ସୁନ୍ଦରମ୍ ଆତ୍ମାନମ୍ ଶ୍ରୁତ୍ୱା ଅପି ଉପସ୍ଥେ ଅତ୍ୟନ୍ତସଂସକ୍ତଃ ( ଅତ୍ମଜ୍ଞଃ ) ମାଲିନ୍ୟମ୍ ଅଧିଗଚ୍ଛତି॥୪॥
ଊପର କେ ତୀନ ଶ୍ଲୋକୋଂ ମେଂ ଶିଷ୍ୟ କୀ ବ୍ୟବହାରାବର କୀ ନିଂଦା କୀ ଅବ ସଂପୂର୍ଣ ହୀ ଜ୍ଞାନିୟୋଂ କୀ ବ୍ୟବହାରାବସ୍ଥା ମେଂ ସ୍ଥିତି କୀ ନିଦା କରତେ ହୈଂ କି, ଗୁରୁ କେ ମୁଖ ସେ ବଦାନ୍ତବାଃ କ୍ୟୋଂ ସେ ଅତିସୁଂଦରଶୁଦ୍ଧ ଚୈତନ୍ୟ ଆତ୍ମା କୋ ଶ୍ରବଣ କର କେ ତଥା ସାକ୍ଷାତ୍ କର କେ ତଦନଂତର ସମୀପସ୍ଥ ବିଷୟୋଂ କେ ବିଷେଂ ପ୍ରାତି କରନେବାଲା ଆତ୍ମଜ୍ଞାନା ମାଲିନ୍ୟ କାହୟ ମୂଢପନ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋ ଜାତା ହୈ ॥୪॥
ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ଚାତ୍ମାନଂ ସର୍ୱଭୂତାନି ଚାତ୍ମନି।
ମୁନେଜାନତଆଶ୍ଚର୍ୟମମତ୍ୱମନୁବର୍ତତେ ॥୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ଚ ଆତ୍ମାନମ୍ ଆତ୍ମନି ଚ ସର୍ୱଭୂତାନି ଜାନତଃ ମୁନେଃ (ବିଷୟେଷୁ) ମମତ୍ୱମ୍ ଅନୁବର୍ତତେ (ଇତି) ଆଶ୍ଚର୍ୟମ୍॥୫॥
ଫିର ଭୀ ଜ୍ଞାନୀ କେ ବିଷୟୋଂ ମେଂ ପ୍ରୀତି କରନେ କୋ ନିଂଦା କରତ ହୈଂ କି, ବ୍ରହ୍ମ ସେ ଲେକର ତୃଣପର୍ୟଂତ ସଂପୂର୍ଣ ପ୍ରାଣିୟୋଂ କେ ବିଷେଂ ଅଧିଷ୍ଠାନରୂପ ସେ ଆତ୍ମା ବିଦ୍ୟମାନ ହୈ ଔର ସଂପୂର୍ଣ ପ୍ରାଣୀ ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ଅବ୍ୟସ୍ତ ଅର୍ଥାତ୍ କଲ୍ପିତ ହୈଂ, ଜିସ ପ୍ରକାର କି, ରଜ୍ଜୁ କେ ବିଷେଂ ସର୍ପ କଲ୍ପିତ ହୋତା ହୈ, ଇସ ପ୍ରକାର ଜାନତେ ହୁଏ ଭୀ ମୁନି କୋ ବିଷୟୋଂ କେ ବିମମତା ହୋତୀ ହୈ, ଯହ ବଡ଼ା ହୀ ଆଶ୍ଚର୍ୟ ହୈ. କ୍ୟୋଂକି ସୀପୀ କେ ବିଷେରଜତ କୋ କାଲ୍ପତ ଜାନକର ଭୀ ମମତା କରନା ମୂର୍ଖତା ହୀ ହୋତୀ ହୈ ॥୫॥
ଆସ୍ଥିତଃ ପରମାଦ୍ୱୈତଂ ମୋକ୍ଷାର୍ଥେଽପିବ୍ୟବସ୍ଥିତଃ।
ଆଶ୍ଚର୍ୟ କାମବଶଗୋଷିକଲ କେଲିଶିକ୍ଷୟା୬॥
ଅନ୍ଧୟ:ପରମାଦ୍ୱୈତମ୍ ଆସ୍ଥିତଃ ( ତଥା ) ମୋକ୍ଷାର୍ଥେ ବ୍ୟବସ୍ଥିତଃ ଅପି କାମବଶଗଃ (ସନ୍ ) କେଲିଶିକ୍ଷୟା ବିକଲଃ ( ଦୃଶ୍ୟତେ ଇତି) ଯାଶ୍ଚର୍ୟମ୍ ॥୬॥
ଆତ୍ମଜ୍ଞାନୀ କୋ ବିଷୟୋଂ କେ ବିଷେଂ ପ୍ରୀତି କରନେ କୀ ନିଂଦା କରତେ ହୁଏ କହତେ ହୈଂ କି, ପରମ ଅଦ୍ୱୈତ ଅର୍ଥାତ୍ ସଜାତୀୟସ୍ୱଗତଭେଦଶୂନ୍ୟ ଜୋ ବ୍ରହ୍ମ ତିସ କା ଆଶ୍ରୟ ଔର ମୋକ୍ଷରୂପୋ ସଚ୍ଚିଦାନଂଦସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ନିବାସ କରନେବାଲା ପୁରୁଷ କାମବଶ ହୋକର ନାନା ପ୍ରକାର କୀ କ୍ରୀଡା କେ ଅଭ୍ୟାସ ସେ ଅର୍ଥାତ୍ ନାନା ପ୍ରକାର କେ ବିଷୟୋଂ ମେଂ ଲବଲୀନ ହୋକର ବିକଲ ଦେଖନେ ମେଂ ଆତା ହୈ, ଯହ ବଡ଼ା ହୀ ଆଶ୍ଚର୍ୟ ହୈ ॥୬॥
ଉଦ୍ଭୂତଂ ଜ୍ଞାନଦୁର୍ମିତ୍ରମବଧା-ତିଦୁର୍ବଲଃ।
ଆଶ୍ଚର୍ୟ କାମମାକାଂକ୍ଷେତ୍କାଲମଂତମନୁଶ୍ରିତଃ॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅନ୍ତମ୍ କାଲମ୍ ଅନୁଶ୍ରିତଃ ଅତିଦୁର୍ବଲଃ ( ଜ୍ଞାନୀ) ଉଦ୍ଭୂତମ୍ ଜ୍ଞାନଦୁର୍ମିତମ୍ ଅବଧାର୍ୟ (ଅପି ) କାମମ୍ ଆକାଂକ୍ଷେତ୍ ( ଇତି ) ଆଶ୍ଚର୍ୟମ୍ ॥ ୭ ॥
ଅବ ଇସ ବାର୍ତା କା ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି, ବିବେ କୀ ପୁରୁଷ କୋ ସର୍ୱଥା ବିଷୟବାସନା କା ତ୍ୟାଗ କରନା ଚାହିୟେ, ଉଦ୍ଭୂତ କହିୟେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେବାଲା ଜୋ କାମ ବହ ମହାଶତ୍ରୁ ଜ୍ଞାନ କୋ ନଷ୍ଟ କରନେବାଲା ହୈ, ଐସା ବିଚାର କରକେ ଭୀ ଅତି ଦୀନ ହୋକର ଜ୍ଞାନୀ ବିଷୟଭୋଗ କୀ ଆକାଂକ୍ଷା କରତା ହୈ, ଯହ ବଡେ ହୀ ଆଶ୍ଚର୍ୟ କୀ ବାର୍ତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଜୋ ପୁରୁଷ ବିଷୟବାସନା ମେଂ ଲବଲୀନ ହୋତା ହୈ ବହ କାଲପାସ ହୋତା ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ କ୍ଷଣମାତ୍ର ମେଂ ନଷ୍ଟ ହୋ ଜାତା ହୈ ଇସ କାରଣ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ କୋ ବିଷୟତୃଷ୍ଣା ନହୀଂ ରଖନୀ ଚାହିୟେ ॥୭॥
ଇହାମୁତ୍ର ବିରକ୍ତସ୍ୟ ନିତ୍ୟାନିତ୍ୟବିବେକିନଃ ।
ଆଶ୍ଚର୍ୟମୋକ୍ଷକାମସ୍ୟ ମୋକ୍ଷାଦେବ ବିଭୀଷିକା୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଇହ ଅନୁତ୍ର ବିରକ୍ତସ୍ୟ ନିତ୍ୟାନିତ୍ୟବିବେକିନଃ ମୋକ୍ଷକାମସ୍ୟ ମୋକ୍ଷାତ୍ ଏବ ବିଭୀଷି କା ( ଭବତି ଇତି ) ଆଶ୍ଚର୍ୟମ୍ ॥ ୮॥
ଅବ ଇସ ବାର୍ତା କା ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି, ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ କୋ ବିଷୟୋଂ କା ବିୟୋଗ ହୋନେପର ଶୋକ ନହୀଂ କରନା ଚାହିୟେ, ଜିସ କୋ ଇସ ଲୋକ ଔର ପରଲୋକ କେ ସୁଖ ସେ ବୈରାଗ୍ୟ ହୋ ଗୟା ହୈ ଔର ଆତ୍ମା ନିତ୍ୟ ହୈ ତଥା ଜଗତ୍ ଅନିତ୍ୟ ହୈ, ଇସ ପ୍ରକାର ଜିସ କୋ ଜ୍ଞାନ ହୁଆ ହୈ, ଔର ମୋକ୍ଷ ଜୋ ସଚ୍ଚିଦାନଂଦ କୀ ପ୍ରାପ୍ତି ତିସ କେ ବିଷେଂ ଜିସ କୀ ଅତ୍ୟଂତ ଅଭିଲାଷା ହୈ, ବହ ପୁରୁଷ ଭୀ ବଲବାନ୍ ଦେହ ଆଦି ଅସତ୍ ସ୍ତ୍ରୀପୁତ୍ରାଦି କେ ବିୟୋଗ ସେ ଭୟଭୀତ ହୋତା ହୈ, ଯହ ବଡେ ହୀ ଆଶ୍ଚର୍ୟ କୀ ବାର୍ତା ହୈ, ସ୍ୱନ ମେଂ ଅନେକ ପ୍ରକାର କେ ସୁଖ ଦେଖନେପର ଭୀ ଜାଗ୍ରତ୍ ଅବସ୍ଥା ମେଂ ବହ ସୁଖ ନହୀଂ ରହତେ ହୈଂ ତୋ ଉନ ସୁଖୋଂ କା କୋଈ ପୁରୁଷ ଶୋକ ନହୀଂ କରତା ହୈ ତିସୀ ପ୍ରକାର ସ୍ତ୍ରୀ ପୁତ୍ର ଧନ ଆଦି ଅସତ୍ ବସ୍ତୁ କା ବିୟୋଗ ହୋନେପର ଶୋକ କରନା ଯୋଗ୍ୟ ନହୀଂ ହୈ ॥୮॥
ଧୀରସ୍ତୁଜ୍ୟମାନୋଽପିପୀଡ୍ୟମାନୋଽପିସର୍ୱଦା।
ଅତ୍ମାନଂକବଲଂପଶ୍ୟନ୍ନତୁଷ୍ୟତିନକୁ.ପ୍ୟତି ॥୯॥
ଅନ୍ୱୟଧୀରଃ ତୁ ( ଲୋକୈ ବିଷୟାନ ) ଭେଜ୍ୟମାନଃ ଅପି (ନିନ୍ଦାଦିନା ) ପୀଡୟମାନଃ ଅପି କେବଲମ୍ ଆତ୍ମାନମ୍ ପଶ୍ୟନ୍ ନ. ଦୁଷ୍ୟାତ ନ ବୁ.ପ୍ୟତି ॥୯॥
ଅବ ଇସ ବାର୍ତା କା ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି, ଜ୍ଞାନୀ କୋ ଶୋକ ହର୍ଷ ନହୀଂ କରନେ ଚାହିୟେ, ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷୋଂ କୋ ଜଗତ୍ କେ ବିଷେଂ ପୁଣ୍ୟବାନ୍ ପୁରୁଷ ନାନା ପ୍ରକାର କେ ଭୋଗ କରାତେ ହୈଂ, ପରଂତୁ ବହ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ତିସ ସେ ହର୍ଷ କୋ ନହୀଂ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ଔର ପାପୀ ପୁରୁଷ ପୀଡା ଦେତେ ହୈଂ ତୋ ଉସ ସେ ଶୋକ ନହୀଂ କରତା ହୈ କ୍ୟୋଂକି ବହ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ଜାନତା ହୈ କି, ଆତ୍ମା ସୁଖଦୁଃଖରହିତ ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ଆତ୍ମା କୋ କଦାପି ହର୍ଷ ଶୋକ ନହୀଂ ହୋ ସକତା ହୈ॥୯॥
ଚେଷ୍ଟମାନଂ ଶରୀରଂ ସ୍ୱଂ ପଶ୍ୟତ୍ୟନ୍ୟଶରୀବତ୍ ।
ସଂସ୍ତବେଚାପିନିନ୍ଦାୟାଂକଥଂଧୁଭ୍ୟେନ୍ମହାଶୟଃ॥୧୦॥
ଅନ୍ୱୟ:- (ଯଃ) ଚେଷ୍ଟମାନମ୍ ସ୍ୱମ୍ ଶରୀରମ୍ ଅନ୍ୟଶରୀରବତ୍ ପଶ୍ୟତି (ସଃ) ମହାଶୟଃ ସଂସ୍ତବେ ଅପି ଚ ନିନ୍ଦାୟାମ୍ କଥମ୍ କ୍ଷୁଭ୍ୟେତ୍ ॥୧୦॥
ହର୍ଷ ଶାକ କେ ହେତୁ ଜୋ ସ୍ତୁତି ନିଂଦା ଆଦି ସୋ ତୋ ଶରୀର କେ ଧର୍ମ ହୈଂ ଔର ଶରୀର ଆତ୍ମା ସେ ଭିନ୍ନ ହୈ ଫିର ଜ୍ଞାନୀ କୋ ହର୍ଷଶୋକ କିସ ପ୍ରକାର ହୋ ସକତେ ହୈଂ ଇସ ବାର୍ତା କା ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ, ଜୋ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ଚେଷ୍ଟା କରନେବାଲେ ଅପନେ ଶରୀର କୋ ଅନ୍ୟ ପୁରୁଷ କେ ଶରୀର କୀ ସମାନ ଆତ୍ମା ସେ ଭିନ୍ନ ଦେଖତା ହୈ, ବହ ମହାଶୟ ସ୍ତୁତି ଔର ନିଂଦା କେ ବିଷେଂ କିସ ପ୍ରକାର ହର୍ଷଶୋକରୂପ କ୍ଷୋଭ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋୟଗା ? ଅର୍ଥାତ୍ ନହୀଂ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋୟଗା ॥୧୦॥
ମାୟାମାତ୍ରମିଦଂ ବିଶ୍ୱଂ ପଶ୍ୟନ୍ୱିଗତକୌତୁକଃ।
ଅପିସନ୍ନିହିତେମୃତ୍ୟୌକଥଂତ୍ରସ୍ୟତିଧୀରଧୀଃ୧୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଇଦମ୍ ବିଶ୍ୱମ୍ ମାୟାମାତ୍ରମ୍ ( ଇତି ) ପଶ୍ୟନ୍ ବିଗତକୌତୁକଃ ଧୀରଧୀଃ ମୃତ୍ୟୌ ସନ୍ନିହିତେ ଅପି କଥମ୍ ତ୍ରସ୍ୟତି ॥ ୧୧ ॥
ଜିସ କା ମରଣ ହୋତା ହୈ ଔର ଜୋ ବଂଧକରତା ହୈ ଯେ ଦୋନୋଂ ଅନିତ୍ୟ ହୈଂ ଇସ ପ୍ରକାର ଜାନନେ କେ କାରଣ ଜ୍ଞାନୀ କୋ ମୃତ୍ୟୁକାଲ କେ ସମୀପ ହୋନେପର ଭୀ ଭୟ କିସ ପ୍ରକାର ହୋ ସକତା ହୈ ଇସ ବାର୍ତା କା ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ, ଯହ ଦୃଶ୍ୟମାନ ବିଶ୍ୱ ମାୟାମାତ୍ର କହିୟେ ମିଥ୍ୟାରୂପ ହୈ ଇସ ପ୍ରକାର ଦେଖତା ହୁଆ, ଇସ କାରଣ ହୀ ଯହ ଶରୀର ଆଦି ବିଶ୍ୱ କହାଂ ସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଆ ହୈ ଔର କହାଂ ଲୀନ ହୋୟଗା ଇସ ପ୍ରକାର ବିଚାର ନହୀଂ କରନେବାଲା ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ମୃତ୍ୟୁ କେ ସମୀପ ଆନେପର ଭୀ ଭୟଭୀତ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥୧୧॥
ନିସ୍ଟହଂମାନସଂୟସ୍ୟନୈରାଶ୍ୟେଽପିମହାତ୍ମନଃ।
ତସ୍ୟାତ୍ମଜ୍ଞାନତୃପ୍ତସ୍ୟତୁଲନାକେନଜାୟତେ॥୧୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ନୈରାଶ୍ୟେ ଅପି ଯସ୍ୟ ମାନସମ୍ ନିଃସ୍ପୃହମ୍ (ଭବତି ତସ୍ୟ ) ଆତ୍ମଜ୍ଞାନତୃପ୍ତସ୍ୟ ମହାତ୍ମନ: କେନ (ସମମ୍ ) ତୁଲନା ଜାୟତେ ? ॥ ୧୨ ॥
ଅବ ଜ୍ଞାନୀ କା ସର୍ୱ କୀ ଅପେକ୍ଷା ଉତ୍କୃଷ୍ଟପନା ଦିଖାତେ ହୈଂ କି, ମୈଂ ବ୍ରହ୍ମରୂପ ହୂଂ ଇସ ପ୍ରକାର ଜ୍ଞାନ ହୋନେପର ଜିସ କେ ସଂପୂର୍ଣ ମନୋରଥ ପୂର୍ଣ ହୋ ଗୟେ ହୈଂ ଐସା ଜୋ ମହାତ୍ମା ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ତିସ କା ମନ ମୋକ୍ଷ କେ ବିଷେ ଭୀ ନିରାଶ ହୋତା ହୈ, ଅର୍ଥାତ୍ ବହ ମୋକ୍ଷକୀ ଭୀ ଅଭିଲାଷା ନହୀଂ କରତା ହୈ, ଐସେ ଜ୍ଞାନୀ କୀ କିସ ସେ ତୁଲନା କୀ ଜାୟ ଅର୍ଥାତ୍ ଜ୍ଞାନୀ କେ ତୁଲ୍ୟ କୋଈ ଭୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥୧୨॥
ସ୍ୱଭାବାଦେବ ଜାନାତି ଦୃଶ୍ୟମେତନ କିଞ୍ଚନ ।
ଇଦଂଗ୍ରାହ୍ୟମିଦଂତ୍ୟାଜ୍ୟଂସକିଂପଶ୍ୟତିଧୀରଧୀ ୧୩
ଅନ୍ୱୟ:- ସ୍ୱଭାବାତ୍ ଏବ ( ଇଦମ୍ ) ଦୃଶ୍ୟମ୍ କିଞ୍ଚନ ନ ( ଇତି ) ଜାନାତି ସଃ ଧୀରଧୀଃ ଇଦମ୍ ଗ୍ରାହ୍ୟମ୍ ଇଦମ୍ ତ୍ୟାଜ୍ୟମ୍ ( ଇତି ) କିମ୍ ପଶ୍ୟତି ॥ ୧୩ ॥
ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ କୋ “ ଯହ ଗ୍ରହଣ କରନେ ଯୋଗ୍ୟ ହୈ, ଯହ ତ୍ୟାଗନେ ଯୋଗ୍ୟ ହୈ “ ଇସ ପ୍ରକାର ବ୍ୟବହାର ନହୀଂ କରନା ଚାହିୟେ, ଇସ ବାର୍ତା କା ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ, ସ୍ୱଭାବସେହୀଅର୍ଥାତ୍ ଅପନୀ ସତ୍ତା ସେ ହୀ ଜିସ ପ୍ରକାର ସୀପୀ କେ ବିଷେଂ ରଜତ କଲ୍ପନା ମାତ୍ର ହୋତୀ ହୈ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ଯହ ଦୃଶ୍ୟମାନ ଦ୍ୱୈତ, ପ୍ରପଂଚ ମିଥ୍ୟାରୂପ ହୈ, ଜଗତ୍ କଲ୍ପିତ ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ସତ୍ ହୈ ନ ଅସତ୍ ଇସ ପ୍ରକାର ଜାନନେବାଲେ ଜ୍ଞାନୀ କୀ ବୁଦ୍ଧି ଧୈର୍ୟସଂପନ୍ନ ହୋ ଜାତୀ ହୈ, ତୋ ଭୀ ବହ ଜ୍ଞାନୀ “ଯହ ବସ୍ତୁ ଗ୍ରହଣ କରନେ ଯୋଗ୍ୟ ହୈ, ଯହ ବସ୍ତୁ ତ୍ୟାଗନେ ଯୋଗ୍ୟ ହୈ” ଇସ ପ୍ରକାର କା ବ୍ୟବହାର କ୍ୟୋଂ କରତା ହୈ, ଯହ ବଡେ ହୀ ଆଶ୍ଚର୍ୟ କୀ ବାର୍ତା ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ କୋ କଦାପି ଯହ ବସ୍ତୁ ତ୍ୟାଗନେ ଯୋଗ୍ୟ ହୈ, ଯହ ବସ୍ତୁ ଗ୍ରହଣ କରନେ ଯୋଗ୍ୟ ହୈ ଇସ ପ୍ରକାର ବ୍ୟବହାର ନହୀଂ କରନା ଚାହିୟେ ॥୧୩॥
ଅନ୍ତସ୍ତ୍ୟକ୍ତକଷାୟସ୍ୟ ନିଈନ୍ଦ୍ରସ୍ୟ ନିରାଶିଷଃ।
ଯଦୃଚ୍ଛୟାଗତୋ ଭୋଗୋ ନ ଦୁଃଖାୟ ନତୁଷ୍ଟୟେ॥୧୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅନ୍ତସ୍ତ୍ୟକ୍ତକଷାୟସ୍ୟ ନିଈନ୍ଦସ୍ୟ ନିରାଶିଷଃ ଯଦୃଚ୍ଛୟା ଆଗତଃ ଭୋଗଃ ଦୁଃଖାୟ ନ (ଭବତି ) ତୁଷ୍ଟୟେ (ଚ)ନ (ଭବତି) ୧୪
ଉପରୋକ୍ତ ବିଷୟ ମେଂ ହେତୁ କହତେ ହୈଂ କି, ଅନ୍ତଃକରଣ କେ ରାଗଦ୍ୱେଷାଦି କଷାୟୋଂ କୋ ତ୍ୟାଗନେବାଲେ ଔର ଶୀତ ଉଷ୍ଣାଦି ଦ୍ୱଂଦରହିତ ତଥା ବିଷୟମାତ୍ର କୀ ଇଚ୍ଛା ସେ ରହିତ ଜୋ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ତିସ କୋ ଦୈବଗତିସେ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଆ ଭୋଗ ନ ଦୁଃଖଦାୟକ ହୋତା ହୈ ଔର ନ ପ୍ରସନ୍ନ କରନେବାଲା ହୋତା ହୈ ॥୧୪॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦଷ୍ଟାବକବିରଚିତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ସାନ୍ୱୟଭାଷାଟୀକୟା ସହିତମାକ୍ଷେପଦ୍ୱାରୋପଦେଶକଂ ନାମ ତୃତୀୟଂ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥୩॥
=====
ଅଥ ତୁରୀୟଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୪.
ହନ୍ତାତ୍ମଜ୍ଞସ୍ୟ ଧୀରସ୍ୟ ଖେଲତୋ ଭୋଗଲୀଲୟା ।
ନହି ସଂସାରବାହୀକର୍ମୂଢୈଃ ସହ ସମାନତା ॥୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ହନ୍ତ ଭୋଗଲୀଲୟା ଖେଲତଃ ଆତ୍ମଜ୍ଞସ୍ୟ ଧୀରସ୍ୟ ସଂସାରବାହୀକୈଃ ମୂଢୈଃ ସହ ସମାନତା ନହି ॥ ୧॥
ଇସ ପ୍ରକାର ଶ୍ରୀଗୁରୁନେ ଶିଷ୍ୟ କୀ ପରୀକ୍ଷା ଲେନେ କେ ନିମିତ୍ତ ମାକ୍ଷେପ କରେ, ଅବ ତିସ କେ ଉତ୍ତର ମେଂ ଶିଷ୍ୟ ଗୁରୁ କେ ପ୍ରତି ଇସ ପ୍ରକାର କହତା ହୈ କି, ଜ୍ଞାନୀ ସଂପୂର୍ଣ ବ୍ୟବହାରୋଂ କୋ ମିଥ୍ୟା ଜାନତା ହୈ, ଔର ପ୍ରାରବ୍ଧାନୁକୂଲ ନାନା ପ୍ରକାର କେ ଜୋ ଭୋଗ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତେ ହୈଂ ଉନ କୋ ଆତ୍ମବିଲାସ ମାନତା ହୈ. ଆନଂଦ କୀ ବାର୍ତା ହୈ କି, ଜୋ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନୀ ହୈ ବହ ଅପନେ ଆତ୍ମା କୋ ସଂପୂର୍ଣ ଜଗତ୍ କା ଅଧିଷ୍ଠାନ ଜାନତା ହୈ, ବହୀ ଧୈର୍ୟବାନ୍ ହୈ, ଅର୍ଥାତ୍ ଉସ କା ଚିତ୍ତ ବିଷୟୋଂ ମେଂ ଆସକ୍ତ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ପ୍ରାରବ୍ଧ କେ ଅନୁସାର ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ନିଷୟୋଂ କୀ କ୍ରୀଡା କେ ବିଷେଂ ରମଣ କରନେବାଲେ ତିସ ଜ୍ଞାନୀ କୀ ସଂସାର କେ ବିଷେଂ ଦେହାଭିମାନ କରନେବାଲେ ସୂଖାଁ ସେ ତୁଲ୍ୟତା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, ସୋଈ ଗୀତା କେ ବିଷେଂ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଭଗବାନ୍ନେ କହା ହୈ-”ତତ୍ୱବିତ୍ତ ମହାବାହୋ ଗୁଣକର୍ମବିଭାଗୟୋଃ । ଗୁଣା ଗୁଣେଷୁ ବର୍ତତ ଇତି ମତ୍ୱା ନ ସଜ୍ଜତେ ॥” ଅର୍ଥାତ୍ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନୀ ସମ୍ପୂର୍ଣ ବ୍ୟବହାରୋଂ ମେଂ ରହତା ହୈ ପରଂତୁ କିସୀ କାର୍ୟ କା ଅଭିମାନ ନହୀଂ କରତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ବହ ଜାନତା ହୈ କି, ଗୁଣ ଗୁଣୋଂ କେ ବିଷେଂ ବର୍ତତେ ହୈଂ, ମେରୀ କୋଈ ହାନି ନହୀଂ ହୈ, ମୈଂ ତୋ ସାକ୍ଷୀ ହୂଂ॥୧॥
ଯତ୍ପଦଂପ୍ରେପ୍ସବୋଦୀନାଃ ଶକାଦ୍ୟାଃ ସର୍ୱଦେବତାଃ।
ଅହୋତତ୍ରସ୍ଥିତୋୟୋଗୀନହର୍ଷମୁପଗଚ୍ଛତି ॥୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅହୋ ଶକାଦ୍ୟାଃ ସର୍ୱଦେବତାଃ ଯତ୍ପଦମ୍ ପ୍ରେପ୍ସବଃ (ସନ୍ତଃ) ଦୀନାଃ ବର୍ତନ୍ତେ ତତ୍ର ସ୍ଥିତଃ ଯୋଗୀ ହର୍ଷମ୍ ନ ଉପଗଚ୍ଛତି ॥୨॥
କୋ ତହାଂ ଶଂକା ହୋତୀ ହୈ କି, ସାଂସାରିକ ବ୍ୟବହାରୋଂ କା ବର୍ତାବ କରନେବାଲା ଜ୍ଞାନୀ ସଂସାରୀ ପୁରୁଷ କୋ ତୁଲ୍ୟ କ୍ୟୋଂ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ତିସ କା ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ବଡେ ଆଶ୍ଚର୍ୟ କୀ ବାର୍ତା ହୈ, ହେ ଗୁରୋ! ଇଂଦ୍ର ଆଦି ସଂପୂର୍ଣ ଦେବତା ଜିସ ଆତ୍ମପଦ କୀ ପ୍ରାପ୍ତି କୀ ଇଚ୍ଛା କରତେ ହୁଏ ଆତ୍ମପଦ କୀ ପ୍ରାପ୍ତି ନ ହୋନେ ସେ ଦୀନତା କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତେ ହୈଂ, ତିସ ସଚ୍ଚିଦାନଂଦସ୍ୱରୂପ ଆତ୍ମପଦ କେ ବିଷେଂ ସ୍ଥିତ ଅର୍ଥାତ୍ ତତ୍ ତ୍ୱମ୍ ପଦାର୍ଥ କେ ଐକ୍ୟଜ୍ଞାନ ସେ ଆତ୍ମପଦ କେ ବିଷେଂ ବର୍ତମାନ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନୀ ବିଷୟଭୋଗ ସେ ସୁଖ କୋ ନହୀଂ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ଔର ତିସ ବିଷୟସୁଖ କା ନାଶ ହୋନେପର ଶୋକ ନହୀଂ କରତା ହୈ ॥୨॥
ତଜ୍ଜ୍ଞସ୍ୟ ପୁଣ୍ୟପାପାଭ୍ୟାଂ ସ୍ପର୍ଶୋହ୍ୟନ୍ତନଂ ଜାୟତେ।
ନହ୍ୟାକାଶସ୍ୟଧୂମେନଦୃଶ୍ୟମାନାପିସଙ୍ଗତିଃ॥୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ( ଯଥା ) ହି ଆକାଶସ୍ୟ ଧୂମେନ ( ସହ ) ଦୃଶ୍ୟମାନା ଅପି ( ସଙ୍ଗତିଃ ) ନ ( ଅସ୍ତି ତଥା ) ହି ତଜ୍ଜ୍ଞସ୍ୟ ପୁଣ୍ୟପାପାଭ୍ୟାମ୍ ଅନ୍ତଃ ସ୍ପର୍ଶଃ ନ ଜାୟତେ ॥ ୩ ॥
ଅବ ଯହ ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି, ଆତ୍ମଜ୍ଞାନୀ ପୁଣ୍ୟ ଔର ପାପ ସେ ଲିପ୍ତ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ‘ତତ୍ ତ୍ୱମ୍ ‘ ପଦାର୍ଥ କୀ ଏକତା କୋ ଜାନନେବାଲେ ତତ୍ୱଜ୍ଞାନୀ କୋ ଅଂତଃକରଣ କେ ଧର୍ମ ଜୋ ପୁଣ୍ୟ ପାପ ତିନ ସେ ସଂବଂଧ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ବହ ବେଦୋକ୍ତ ବିଧି ନିଷେଧ କେ ବଂଧନ ମେଂ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଜିସ କୋ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ ହୋ ଜାତା ହୈ, ଉସ କେ ଅଂତଃକରଣ ମେଂ ପାପ ପୁଣ୍ୟକା
ସଂବଂଧ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଜିସ ପ୍ରକାର ଧୂମ ଆକାଶ ମେଂ ଜାତା ହୈ, ପରଂତୁ ଉସ ଧୂମ କା ଆକାଶ ସେ ସଂବଂଧ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଗୀତା କେ ବିଷେଂ କହା ହୈ କି, “ଜ୍ଞାନାଗ୍ନିଃସଂର୍ୱକର୍ମାଣି ଭସ୍ମସାତ୍କୁରୁତେ ତଥା “ ଅର୍ଥାତ୍ ଜ୍ଞାନରୂପୀ ଅଗ୍ନି ସମ୍ପୂର୍ଣ କର୍ମୋ କୋ ଭସ୍ମ କର ଦେତା ହୈ ॥୩॥
ଆତ୍ମୈବେଦଂ ଜଗତ୍ ସର୍ୱ ଜ୍ଞାତଂ ଯେନ ମହାତ୍ମନା।
ଯଦୃଚ୍ଛୟାବର୍ତ୍ତମାନଂତଂନିଷେଧୁଂକ୍ଷମେତକଃ॥୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯେନ ମହାତ୍ମନା ଇଦମ୍ ସର୍ୱମ୍ ଜଗତ୍ ଆତ୍ମା ଏବ (ଇତି) ଜ୍ଞାତମ୍ ତମ୍ ଯଦୃଚ୍ଛୟା ବର୍ତମାନମ୍ କଃ ନିଷେଦ୍ଧମ୍ କ୍ଷମେତ ॥ ୪॥
ତହାଂ ଶଂକା ହୋତୀ ହୈ କି, ଜ୍ଞାନୀ କର୍ମ କରତା ହୈ ଔର ଉସ କୋ ପାପ ପୁଣ୍ୟ କା ସ୍ପର୍ଶ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଯହ କୈ ସେ ହୋ ସକତା ହୈ ତିସ କା ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ଜିସ ଜ୍ଞାନୀ ମହାତ୍ମାନେ “ଯହ ଦୃଶ୍ୟମାନ ସଂପୂର୍ଣ ଜଗତ୍ ଆତ୍ମାଂ ହୀ ହୈ। ଇସ ପ୍ରକାର ଜାନ ଲିୟା ଔର ତଦନଂତର ପ୍ରାରବ୍ଧ କେ ବଶୀଭୂତ ହୋକର ବର୍ତତା ହୈ, ଉସ ଜ୍ଞାନୀ କୋ କୋଈ ରୋକ ନହୀଂ ସକତା ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ବେଦବଚନ ଭୀ ଜ୍ଞାନୀ କୋ ନ ରୋକ ସକତା ହୈ ନ, ପ୍ରବୃତ୍ତ କର ସକତା ହୈ. କ୍ୟୋଂକି “ପ୍ରବୋଧନୀୟ ଏବାସୋ ସୁପ୍ତୋ ରାଜେ ବଂଦିଭିଃ “ ଅର୍ଥାତ୍ ଜିସ ପ୍ରକାର ବଂଦୀ (ଭାଟ) ରାଜା କେ ଚରିତ୍ରୋଂ କା ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ ତିସୀ ପ୍ରକାର ବେଦ ଭୀ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନୀ କା ବଖାନ କରତେ ହୈଂ ॥୪॥
ଆବ୍ରହ୍ମସ୍ତମ୍ବପର୍ୟ୍ୟନ୍ତେ ଭୂତଗ୍ରାମେ ଚତୁର୍ୱିଧେ।
ବିଜ୍ଞସ୍ୟୈବହିସାମର୍ଥ୍ୟମିଚ୍ଛାନିଚ୍ଛାବିସର୍ଜନେ ॥୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ହି ଆବ୍ରହ୍ମସ୍ତମ୍ବପର୍ୟନ୍ତେ ଚତୁର୍ୱିଧେ ଭୂତଗ୍ରାମେ ବିଜ୍ଞସ୍ୟ ଏବ ଇଚ୍ଛାନିଚ୍ଛାବିସର୍ଜନେ ସାମର୍ଥ୍ୟ ( ଅସ୍ତି ) ॥୫॥
ଶିଷ୍ୟ ଶଂକା କରତା ହୈ କି, ଜ୍ଞାନୀ ଅପନୀ ଇଚ୍ଛା କେ ଅନୁସାର ବର୍ତତା ହୈ, ଯା ଦେବେଚ୍ଛା ସେ ବର୍ତତା ହୈ ? ତିସ କା ଗୁରୁ ଉତ୍ତର ଦେତେ ହୈଂ କି, ବ୍ରହ୍ମା ସେ ତୃଣପର୍ୟଂତ ଚାର ପ୍ରକାର କେ ପ୍ରାଣିୟୋଂ ସେ ଭରେ ହୁଏ ବ୍ରହ୍ମାଂଡ କେ ବିଷେଂ ଇଚ୍ଛା ଔର ଅନିଚ୍ଛା ଯହ ଦୋ ପଦାର୍ଥ କିସୀ କେ ଦୂର କରନେ ସେ ଦୂର ନହୀଂ ହୋତେ ହୈଂ ପରଂତୁ ଜ୍ଞାନୀ କୋ ଐସୀ ସାମର୍ଥ୍ୟ ହୈ କି, ନ ଉସ କୋ ଇଚ୍ଛା ହୈ, ନ ଅନିଚ୍ଛା ହୈ ॥୫॥
ଆତ୍ମାନମଦ୍ରୟଂ କଶ୍ଚିନ୍ଜାନାତି ଜଗଦୀଶ୍ୱରମ୍ ।
ଯଦ୍ୱେତ୍ତି ତତ୍ସ କୁରୁତେ ନଭୟଂ ତସ୍ୟ କୁତ୍ରଚିତ୍॥୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- କଶ୍ଚିତ୍ ଜଗଦୀଶ୍ୱରମ୍ ଆତ୍ମାନମ୍ ଅଦ୍ୱୟମ୍ ଜାନାତି; ସଃ ଯତ୍ ବେତ୍ତି ତତ୍ କୁରୁତେ; ତସ୍ୟ କୁତ୍ରଚିତ୍ ଭୟମ୍ ନ ( ଭବତି ) ॥ ୬ ॥
ଅବ ଇସ ବାର୍ତା କା ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି, ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ସର୍ୱଥା ନିର୍ଭୟ ହୋତା ହୈ, ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ ସେ ଦ୍ୱୈତପ୍ରପଂଚ କୋ ଦୂର କରନେବାଲେ ଜ୍ଞାନୀ କୋ ଭୟ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ପରଂତୁ ଅଦ୍ୱିତୀୟ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କୋ ହଜାରୋଂ ମେଂ କୋଈ ଏକ ହୀ ଜାନତା ହୈ ଔର ଅଦ୍ୱିତୀୟ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କା ଜ୍ଞାନ ହୋନେ କେ ଅନଂତର କୋଈ କର୍ମ କରେ ଅଥବା ନ କରେ ତୋ ଭୀ ବହ ଇସ ଲୋକ ତଥା ପରଲୋକ କେ ବିଷେଂ ଭୟ କୋ ନହୀଂ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ॥୬॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦଷ୍ଟାବକ୍ରମନିବିରଚିତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ସାନ୍ୱୟଭାଷାଟୀକୟା ସହିତଂ ଶିଷ୍ୟପ୍ରୋକ୍ତାନୁଭବୋଲ୍ଲାସଷଟ୍ୱଂ ଚତୁର୍ଥ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥ ୪॥
=====
ଅଥ ପଞ୍ଚମଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୫.
ନତେ ସଂଗୋଽସ୍ତି କେନାପି କିଂ ଶୁଦ୍ଧସ୍ତ୍ୟ- କା ତୁମିଚ୍ଛସି ॥
ସଂଘାତବିଲୟଂ କୁର୍ୱନ୍ନେବ-ମେବଲୟଂ ବ୍ରଜ॥୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ( ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ) ତେ କେନ ଅପି ସଙ୍ଗଃ ନ ଅସ୍ତି; ଶୁଦ୍ଧଃ (ତ୍ୱମ୍ ) କିମ୍ ତ୍ୟମ୍ ( ଉପାଦାତୁଂ ଚ ) ଇଚ୍ଛସି; ସଂଘାତବିଲୟମ୍ କୁର୍ୱନ୍ ଏବମ୍ ଏବ ଲୟମ୍ ବ୍ରଜ ॥ ୧॥
ଇସ ପ୍ରକାର ଶିଷ୍ୟ କୀ ପରୀକ୍ଷା ଲେକର ଉସ କୋ ଦୃଢ ଉପଦେଶ ଦିୟା, ଅବ ଚାର ଶ୍ଲୋକୋଂ ସେ ଗୁରୁ ଲୟ କା ଉପଦେଶ କରତେ ହୈଂ, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ତୂ ଶୁଦ୍ଧବୁଦ୍ଧସ୍ୱରୂପ ହୈ, ଅହଂକାରାଦି କିସୀକେ ଭୀ ସାଥ ତେରା ସଂବଂଧ ନହୀଂ ହୈ, ସୋ ନିତ୍ୟ ଶୁଦ୍ଧବୁଦ୍ଧ ମୁକ୍ତସ୍ୱଭାବ ତୂ ତ୍ୟାଗନେ କୋ ଓର ଗ୍ରହଣ କୋ କିସ କୋ ଇଚ୍ଛା କରତା ହୈ ଅର୍ଥାତ ତେରେ ତ୍ୟାଗନେ ଔର ଗ୍ରହଣ କରନେ ଯୋଗ୍ୟ କୋଈ ପଦାର୍ଥ ନହୀଂ ହୈ, ତିସ କାରଣ ସଂଘାତ କା ନିଷେଧ କରତା
ହୁଆ ଲୟ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋ ଅର୍ଥାତ୍ ଦେହାଦି ସଂପୂର୍ଣ ବସ୍ତୁ ଜଡ ହୈଂ ଉସ କା ତ୍ୟାଗ କର ଔର ମିଥ୍ୟା ଜାନ ॥୧॥
ଉଦେତି ଭବତୋ ବିଶ୍ୱଂ ବାରିଧେରିବ ବୁଦ୍ରୁଦଃ।
ଇତି ଜ୍ଞାତ୍ୱୈକମାତ୍ମାନମେବମେବ ଲୟଂ ବ୍ରଜ ॥୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- (ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ) ବାରିଧେଃ ବୁଦ୍ଧଦ ଇବ ଭବତଃ ବିଶ୍ୱମ୍ ଉଦେତି; ଇତି ଏକମ୍ ଆତ୍ମାନମ୍ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଏବମ୍ ଏବ ଲୟମ୍ ବ୍ରଜ ॥୨॥
ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ଯହ ଜଗତ୍ ଅପନୀ ଭାବନା ସେ ହୁଆ ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ଜିସ ପ୍ରକାର ଜଲ ସେ ବୁଲବୁଲେ ଭିନ୍ନ ନହୀଂ ହୋତେ ହୈଂ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ତୁଝ (ଆତ୍ମା) ସେ ଯହ ଜଗତ୍ ଭିନ୍ନ ନହୀଂ ହୈ, ସଜାତୀୟ ବିଜାତୀୟ ଔର ସ୍ୱଂଗତ ଯେ ତୀନ ଭେଦ ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ନହୀଂ ହୈଂ ଆତ୍ମା ଏକ ହୈ, ସୋ ମେଂ ହୀ ହୂଂ ଇସ ପ୍ରକାର ଜାନକର ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ଲୟ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋ, ( ଏକ ମନୁଷ୍ୟ ଜାତି କେ ବିଷେଂ ବ୍ରାହ୍ମଣ, କ୍ଷତ୍ରିୟ, ବୈଶ୍ୟ ଔର ଶୂଦ୍ର ଆଦି ଅନେକ ଭେଦ ହୈଂ. ଯହ ସଜାତୀୟ ଭେଦ କହାତା ହୈ, ଔର ମନୁଷ୍ୟ, ପଶୁ, ପକ୍ଷୀ ଯହ ଜୋ ଭିନ୍ନ ୨ ଜାତି ହୈଂ. ସୋ ବିଜାତୀୟ ଭେଦ ହୈଂ ତଥା ଏକ ଦେହ କେ ବିଷେଂ ହାଥ, ଚରଣ, ମୁଖ ଇତ୍ୟାଦି ଜୋ ଭେଦ ହୈଂ ସୋ ସ୍ୱଗତ ଭେଦ କହାତା ହୈ )॥୨॥
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷମପ୍ୟବସ୍ତୁତ୍ୱାଦିଶ୍ୱଂନାସ୍ତ୍ୟମଲେତ୍ୱୟି ।
ରଜ୍ଜସର୍ପ ଇବ ବ୍ୟକ୍ତମେବମେବ ଲୟଂ ବ୍ରଜ ॥୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷମ୍ ଅପି ବ୍ୟକ୍ତମ୍ ବିଶ୍ୱମ୍ ରଜ୍ଜୁସଃ ଇବ ଅବସ୍ତୁତ୍ୱାତ୍ ଅମଲେ ତ୍ୱୟି ନ ଅସ୍ତି; (ତସ୍ମାତ୍ ) ଏବମ୍ ଏବ ଲୟମ୍ ବ୍ରଜ ॥୩॥
ତହାଂ ଶଂକା ହୋତୀ ହୈ କି, ଜବ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ହାର ଔର ସର୍ପ ଆଦି କା ଭେଦ ପ୍ରତୀତ ହୋତା ହୈ ତୋ ଫିର କିସ ପ୍ରକାର ହାର ଆଦି କୋ ବିଲୟ ହୋ ସକତା ହୈ ? ତିସ କା ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ରଜ୍ଜୁ ଅର୍ଥାତ୍ ଡୋରେ କେ ବିଷେଂ ସର୍ପ କୀ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ପ୍ରତୀତି ହୋତୀ ହେ ପରଂତୁ ବାସ୍ତବ ମେଂ ବହ ସର୍ପ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଇସୀ ପ୍ରକାର ଯହ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତୀତ ହୋନେବାଲା ଜଗତ୍ ନିର୍ମଲ ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ନହୀଂ ହୈ, ଇସ ପ୍ରକାର ହୀ ଜାନକର ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ଲୀନ ହୋ ॥୩॥
ସମଦୁଃଖସୁଖଃପୂର୍ଣଆଶାନୈରାଶ୍ୟଯୋଃସମଃ।
ସମଜୀବିତମୃତ୍ୟୁଃସନ୍ନେବମେବ ଲୟଂ ବ୍ରଜ ॥୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ହେ ( ଶିଷ୍ୟ ! ) ପୂର୍ଣଃ ସମଦୁଃଖସୁଖଃ ( ତଥା.) ଆଶାନୈରାଶ୍ୟଯୋଃ ସମଃ ସନ୍ ଏବମ୍ ଏବ ଲୟଂ ବ୍ରଜ ॥ ୪ ॥
ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ତୂ (ଆତ୍ମା) ଆତ୍ମାନଂଦ ସେ ପରିପୂର୍ଣ ଇସ କାରଣ ହୀ ପ୍ରାରବ୍ଧବଶ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ସୁଖ ଔର ଦୁଃଖ କେ ବିଷେଂ ସମଦୃଷ୍ଟି କରନେବାଲା ତଥା ଆଶା ଔର ନିରାଶା କେ ବିଷେଂ ସମଦୃଷ୍ଟି କରନେବାଲା ଔର ଜୀବନ ତଥା ମରଣ କେ ସମଦୃଷ୍ଟି ସେ ଦେଖତା ହୁଆ ବ୍ରହ୍ମଦୃଷ୍ଟିରୂପ ଲୟ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋ ॥୪॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦଷ୍ଟାବକ୍ରଗୀତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଭାଷାଟୀକୟା ସହିତମାଚାର୍ୟୋକ୍ତଂ ଲୟଚତୁଷ୍ଟୟଂ ନାମ ପଞ୍ଚ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥୫॥
=====
ଅଥ ଷଷ୍ଠଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୬.
ଆକାଶବଦନନ୍ତୋଽହଂ ଘଟବତ୍ପ୍ରାକୃତଂ ଜଗତ୍ ।
ଇତି ଜ୍ଞାନଂ ତଥୈତସ୍ୟ ନ ତ୍ୟାଗୋ ନ ଗ୍ରହୋ ଲୟଃ॥
ଜଂଅନ୍ୱୟ:- ଅହମ୍ ଆକାଶବତ୍ ଅନନ୍ତଃ, ପ୍ରାକୃତମ୍ ଜଗତ୍ ଘଟବତ୍ ଇତି ଜ୍ଞାନମ୍ ( ଅନୁଭବସିଦ୍ଧମ୍ ), ତଥା ଏତସ୍ୟ ତ୍ୟାଗଃ ନ, ଗ୍ରହଃ ନ, ଲୟଃ (ନ ) ॥ ୧॥
ଇସ ପ୍ରକାର ପଂଚମ ପ୍ରକରଣ ମେଂ ଗୁରୁନେ ଲୟମାର୍ଗ କା ଉପଦେଶ କିୟା, ଅବ ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନ କରତା ହୈ କି, ଅତ୍ମାଜୋ ଅନଂତରୂପ ହୈ ଉସ କା ଦେହାଦି କେ ବିଷେଂ ନିବାସ କରନା କିସ ପ୍ରକାର ଘଟେଗା ? ତିସ କା ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ଆତ୍ମା ଆକାଶ କୀ ସମାନ ଅନଂତରୂପ ହୈ ଔର ପ୍ରକୃତି କା କାର୍ୟ ଜଗତ୍ ଘଟ କୀ ସମାନ ଆତ୍ମା କା ଅବଚ୍ଛେଦକ ଔର ନିବାସସ୍ଥାନ ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ଜିସ ପ୍ରକାର ଆକାଶ ଘଟାଦି ମେଂ ବ୍ୟାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ତିସୀ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମା ଦେହ କେ ବିଷେଂ ବ୍ୟାପ୍ତ ହୈ, ଇସ ପ୍ରକାର କା ଜୋ ଜ୍ଞାନ ହୈ, ସୋ ବେଦାଂତସିଦ୍ଧ ଔର ଅନୁଭବସିଦ୍ଧ ହୈ, ଇସ ମେଂ କୁଛ ସନ୍ଦେହ ନହୀଂ ହୈ ତିସ କାରଣ ଉସ ଆତ୍ମା କା ତ୍ୟାଗ ନହୀଂ ହୈ ଔର ଗ୍ରହଣ ନହୀଂ ହୈ, ତଥା ଲୟ ନହୀଂ ହୈ।॥୧॥
ମହୋଦଧିରିବାହଂ ସ ପ୍ରପଞ୍ଚୋ ବୀଚିସନିମଃ ।
ଇତି ଜ୍ଞାନଂ ତଥୈତସ୍ୟ ନ ତ୍ୟାଗୋ ନ ଗ୍ରହୋ ଲୟଃ॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସଃ ଅହମ୍ ମହୋଦଧିଃ ଇବ, ପ୍ରପଞ୍ଚଃ ବୀଚିସନିମଃ ଇତି ଝାନମ୍ ( ଅନୁଭବସିଦ୍ଧମ୍ ); ତଥା ଏତସ୍ୟ ତ୍ୟାଗଃ ନ, ଗ୍ରହଃ ନ, ଜ୍ୟଃ (ନ)॥୨॥
ଇସ ଘଟ ଔର ଆକାଶ କେ ଦୃଷ୍ଟାଂତ ସେ ଦେହ ଔର ଆତ୍ମା କେ ଭେଦ କୀ ଶଂକା ହୋତୀ ହୈ, ତହାଂ କହତେ ହୈଂ କି, ବହ ପୂର୍ୱୋକ୍ତ ମୈଂ (ଆତ୍ମା) ସମୁଦ୍ର କୀ ସମାନ ହୂଂ ଔର ପ୍ରପଂଚ ତରଂଗୋଂ କୀ ସମାନ ହୈ, ଇସ ପ୍ରକାର କା ଜ୍ଞାନ ଅନୁଭବସିଦ୍ଧ ହୈ, ତିସ କାରଣ ଇସ ଆତ୍ମା କା ତ୍ୟାଗ ଗ୍ରହଣ ଔର ଲୟ ହୋନା ସଂଭବ ନହୀଂ ହୈ ॥୨॥
ଅହଂସଶୁକ୍ତିସଂକାଶୋ ରୂପ୍ୟବଦିଶ୍ୱକଲ୍ପନା ।
ଇତିଜ୍ଞାନଂତଥେତସ୍ୟ ନ ତ୍ୟାଗୋନ ଗ୍ରହୋଲୟଃ ॥୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସଃ ଅହମ୍ ଶୁକ୍ତିସଙ୍କାଶଃ, ବିଶ୍ୱକଲ୍ପନା ରୂପ୍ୟବତ୍, ଇତି ଜ୍ଞାନମ୍ ତଥା ଏତସ୍ୟ, ତ୍ୟାଗଃ ନ, ଗ୍ରହଃ ନ, ଲୟଃ (ନ) ॥୩॥
ଇସ ସମୁଦ୍ର ଔର ତରଂଗୋଂ କେ ଦୃଷ୍ଟାଂତ ସେ ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ବିକାର କୀ ଶଂକା ହୋତୀ ହୈ ଇସ ଶିଷ୍ୟ କେ ସଂଦେହ କା ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ଜିସ ପ୍ରକାର ସୀପୀ କେ ବିଷେଂ ରଜତ କଲ୍ପିତ ହୋତା ହୈ ଇସୀ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ଯହ ଜଗତ୍ କଲ୍ପିତ ହୈ, ଇସ ପ୍ରକାର କା ବାସ୍ତବିକ ଜ୍ଞାନ ହୋନେପର ଆତ୍ମା କା ତ୍ୟାଗ, ଗ୍ରହଣ ଔର ଲୟ ନହୀଂ ହୋ ସକତା ହୈ ॥୩॥
ଅହଂ ବା ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ସର୍ୱଭୂତାନ୍ୟଥୋ ମୟି।
ଇତି ଜ୍ଞାନଂ ତଥୈତସ୍ୟ ନ ତ୍ୟାଗୋନ ଗ୍ରହୋ ଲୟଃ୪॥
କୀ ଅନ୍ୱୟଃ ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ଅହମ୍ ଅଥୋ ବା ସର୍ୱଭୂତାନି ମୟି ଇତି ଜ୍ଞାନମ୍ ( ଅନୁଭବସିଦ୍ଧମ୍ ); ତଥା ଏତସ୍ୟ ତ୍ୟାଗଃ ନ, ଗ୍ରହଃ ନ, ଲୟଃ ( ନ ) ॥ ୪॥
ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ଶଂକା କରତା ହୈ କି, ସୀପୀ ଔର ରଜତକୋଂ ଜୋ ଦୃଷ୍ଟାଂତ ଦିଖାୟା ତିସ ସେ ତୋ ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ପରିଚ୍ଛିବ୍ରତା ଅର୍ଥାତ୍ ଏକଦେଶୀପନାରୂପ ଦୋଷ ଆତା ହୈ ତହାଂ କହତେ ହୈଂ କି, ମୈଂ ସଂପୂର୍ଣ ପ୍ରାଣିୟୋଂ କେ ବିଷେଂ ସତ୍ତାରୂପ ସେ ସ୍ଥିତ ରହତା ହୂଂ, ଇସ କାରଣ ସଂପୂର୍ଣ ପ୍ରାଣୀ ମୁଝ ଅଧିଷ୍ଠାନରୂପ କେ ବି ହୀ ସ୍ଥିତ ହୈଂ, ଇସ ପ୍ରକାର କା ଜ୍ଞାନ ବେଦାନ୍ତଶାସ୍ତ୍ର କେ ବିଷେଂ ପ୍ରତିପାଦନ କିୟା ହୈ, ଐସା ଜ୍ଞାନ ହୋନେପର ଆତ୍ମା କା ତ୍ୟାଗ ଗ୍ରହଣ ଔର ଲୟ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥୪॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦୃଷ୍ଟାବକ୍ରମୁନିବିରଚିତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଭାଷାଟୀକୟା ସହିତଂ ଶିଷ୍ୟୋକ୍ତମୁତ୍ତରଚତୁଷ୍କଂ ନାମ ଷଷ୍ଠଂ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥୬॥
=====
ଅଥ ସପ୍ତମଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୭.
ଭୟ୍ୟନନ୍ତମହାମ୍ଭୋଧୌ ବିଶ୍ୱପୋତ ଇତସ୍ତତଃ ।
ଭ୍ରମତି ସାଂତବାତେନ ନ ମମାସ୍ତ୍ୟସହିଷ୍ଣୁତା॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅନନ୍ତମହାମ୍ଭୋଧୀ ମାୟେ ସ୍ୱାନ୍ତବାତେନ ବିଶ୍ୱପୋତଃ ଇତସ୍ତତଃ ଭ୍ରମତି; ମମ ଅସହିଷ୍ଣୁତା ନ ଅସ୍ତି ॥ ୧॥
ପଂଚମ ପ୍ରକରଣ କେ ବିଷେଂ ଗୁରୁନେ ଇସ ପ୍ରକାର ବର୍ଣନ କିୟା କି, ଲୟ ଯୋଗ କା ଆଶ୍ରୟ କିୟେ ବିନା ସାଂସାରିକ ବ୍ୟବହାରୋଂ କା ବିକ୍ଷେପ ଅବଶ୍ୟ ହୋତା ହୈ, ତିସ କେ ଉତ୍ତର ମେଂ ଷଷ୍ଠ ପ୍ରକରଣ କେ ବିଷେଂ ଶିଷ୍ୟନେ କହା କି, ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ଇଷ୍ଟଅନିଷ୍ଟଭାବ ତିସ କାରଣ ଆତ୍ମା କା ତ୍ୟାଗ, ଗ୍ରହଣ, ଲୟ ଆଦି ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଅବ ଇସ କଥନକା ହୀ ପାଂଚ ଶ୍ଲୋକୋଂ ସେ ବିବେଚନ କରତେ ହୈଂ କି, ମୈଂ ଚୈତନ୍ୟମୟ. ଅନଂତ ସମୁଦ୍ର ହୂଂ ଔର ମେରେ ବିଷେଂ ସଂସାରରୂପୀ ନୌ କା ମନରୂପୀ ବାୟୁ କେ ବେଗ ସେ ଚାରୋଂ ଓର କୋ ଘୂମତୀ ହୈ ତିସ ସଂସାରରୂପୀ ନୌ କା କେ ଭ୍ରମଣ ସେ ମେରା ମନ ଇସ ପ୍ରକାର ଚଲାୟମାନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଜିସ ପ୍ରକାର ନୌ କା ସେ ସମୁଦ୍ର ଚଲାୟମାନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ॥୧॥
ମୟ୍ୟନନ୍ତମହାମ୍ଭୋଧୌଜଗଦୀଚିଃସ୍ୱଭାବତଃ ।
ଉଦେତୁ ବାସ୍ତମାୟାତୁନ ମେ ବୃଦ୍ଧିର୍ନ ଚ କ୍ଷତିଃ॥୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅନନ୍ତମହାମ୍ଭୋଧୌ ମୟି ସ୍ୱଭାବତଃ ଜଗଦ୍ଦୀଚିଃ ଉଦେତୁ; ବା ଅସ୍ତମ୍ ଆୟାତୁ, ମେ ବୃଦ୍ଧିଃ ନ କ୍ଷତିଃ ଚ ନ ॥ ୨॥
.ଇସ ପ୍ରକାର ଯହ ବର୍ଣନ କିୟା କି, ସଂସାର କେ ବ୍ୟବହାରୋଂ ସେ ଆତ୍ମା କୀ କୋଈ ହାନି ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ଔର ଅବ ଯହ ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି, ସଂସାର କୀ ଉତ୍ପତ୍ତି ଔର ଲୟ ସେ ଭୀ ଆତ୍ମା କୀ କୋଈ ହାନି ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, ମୈଂ ଚୈତନ୍ୟମୟ ଅନଂତରୂପ ସମୁଦ୍ର ହୂଂ, ତିସ ମେରେ (ଆତ୍ମାକେ) ବିଷେଂ ସ୍ୱଭାବ ସେ ସଂସାରରୂପୀ ତରଂଗ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତେ ହୈଂ ଔର ନଷ୍ଟ ହୋ ଜାତେ ହୈଂ, ତିନ ସଂସାରରୂପୀ ତରଂଗୋଂ କେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେ ସେ ମେରା କୋଈ ଲାଭ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଔର ନଷ୍ଟ ହୋନେ ସେ ହାନି ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ କ୍ୟୋଂକି, ମେଂ ସର୍ୱବ୍ୟାପୀ ହୂଂ ଇସ କାରଣ ମେରୀ ଉତ୍ପତ୍ତି ନହୀଂ ହୋ ସକତୀ ହୈ ଔର ମୈଂ ଅନଂତ ହୂଂ ଇସ କାରଣ ମେରା ଲୟ (ନାଶ) ନହୀଂ ହୋ ସକତା ହୈ ॥୨॥
ମୟ୍ୟନନ୍ତମହାମ୍ଭୋଧୌ ବିଶ୍ୱନାମ ବିକଲ୍ପନା।
ଅତିଶାଂତୋନିରାକାର ଏତଦେବାହମାସ୍ଥିତଃ॥୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅନନ୍ତମହାମ୍ଭୋଧୌ ମୟି ବିଶ୍ୱମ୍ ବିକଲ୍ପନା ନାମ ( ଅତଃ ) ଅହମ୍ ଅତିଶାନ୍ତଃ ନିରାକାରଃ ଏତତ୍ ଏବ ମାସ୍ଥିତଃ (ଅସ୍ମି ) ॥୩॥
ଇସ କହେ ହୁଏ ସମୁଦ୍ର ଔର ତରଂଗ କେ ଦୃଷ୍ଟାଂତ ସେ ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ପରିଣାମୀପନେ କୀ ଶଂକା ହୋତୀ ହୈ, ତିସ ଶଂକା କୀ ନିବୃତ୍ତି କେ ଅର୍ଥ କହତେ ହୈଂ କି, ଅନଂତସମୁଦ୍ରରୂପ ଜୋ ମୈଂ ତିସ ମେରେ ବିଷେଂ ଜଗତ୍ କେବଲ କଲ୍ପନାମାତ୍ର ହୈ ସତ୍ୟ ନହୀଂ ହୈ, ଇସ କାରଣ ହୀ ମେଂ ଶାଂତ କହିୟେ ସଂପୂର୍ଣ ବିକାରରହିତ ଔର ନିରାକାର ତଥା କେବଲ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ କା ଆଶ୍ରିତ ହୂଂ ॥୩॥
ନାତ୍ମା ଭାବେଷୁ ନୋ ଭାବସ୍ତତ୍ରାନନ୍ତେ ନିରଞ୍ଜନେ ।
ଇତ୍ୟସକ୍ତୋଽସ୍ଟହ ଶାନ୍ତ ଏତଦେବାହମାସ୍ଥିତଃ୪
ଅନ୍ୱୟ:- ମାବେଷୁ ଆତ୍ମା ନ, ଅନନ୍ତେ ନିରଞ୍ଜନେ ତତ୍ର ଭାବଃ ନୋ ଇତି ମାମ୍ ମସକ୍ତଃ ଭସ୍ପୃହଃ ଶାନ୍ତଃ ଏତତ୍ ଏବ ଆଶ୍ରିତଃ (ଅସ୍ମି)॥୪॥
ଅବ ଆତ୍ମା କୀ ଶାଂତସ୍ୱରୂପତାକା ହୀ ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି, ଦେହ ଇଂଦ୍ରିୟାଦି ପଦାର୍ଥୋଂ କେ ବିଷେଂ ଆତ୍ମପନା ଅର୍ଥାତ୍ ସତ୍ୟପନା ନହୀଂ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଦେହେଂଦ୍ରିୟାଦି ପଦାର୍ଥ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତେ ହୈଂ ଔର ନଷ୍ଟ ହୋତେ ହୈଂ ଔର ଦେହ-ଇଂଦ୍ରିୟାଦିରୂପ ଉପାଧି ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ନହୀଂ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଆତ୍ମା ଅନଂତ ଔର ନିରଂଜନ ହୈ, ଇସ କାରଣ ହୀ ଇଚ୍ଛାରହିତ ଔର ଶାଂତ ତଥା ତତ୍ୱଜ୍ଞାନ କା ଆଶ୍ରିତ ହୂଂ ॥୪॥
ଅହୋ ଚିନ୍ମାତ୍ରମେବାହମିଂଦ୍ରଜାଲୋପମଂ ଜଗତ୍ ।
ଅତୋ ମମ କଥଂ କୁତ୍ର ହେୟୋପାଦେୟକଲ୍ପନା ॥୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅହୋ ଅହମ୍ ଚିନ୍ମାତ୍ରମ୍ ଏବ ଜଗତ୍ ଇନ୍ଦ୍ରଜାଲୋପମମ୍ ଅତଃ ମମ ହେୟୋପାଦେୟକଲ୍ପନା କୁତ୍ର କଥମ୍ ( ସ୍ୟାତ୍ ) ॥୫॥
ଆତ୍ମା ଇଚ୍ଛାଦିରହିତ ହୈ ଇସ ବିଷୟ ମେଂ ଔର ହେତୁ କହତେ ହୈଂ କି, ଅହୋ ମୈଂ ଅଲୌକିକ ଚୈତନ୍ୟମାତ୍ର ହୂଂ ଔର ଜଗତ ଇଂଦ୍ରଜାଲ କହିୟେ ବାଜୀଗର କେ ଚରିତ୍ରୋଂ କୀ ସମାନ ହୈ, ଇସ କାରଣ କିସୀ ପଦାର୍ଥ କେ ବିଷେଂ ମେରେ ଗ୍ରହଣ କରନେ କୀ ଔର ତ୍ୟାଗନେ କୀ କଲ୍ପନା କିସ ପ୍ରକାର ହୋ ସକତୀ ହୈ ? ଅର୍ଥାତ୍ ନ ତୋ ମୈଂ କିସୀ ପଦାର୍ଥ କୋ ତ୍ୟାଗତା ହୂଂ ଔର ନ ଗ୍ରହଣ କରତା ହୂଂ ॥୫॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦୃଷ୍ଟାବକ୍ରମୁନିବିରଚିତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ । ଭାଷାର୍ଟୀକୟା ସହିତମନୁଭବପଞ୍ଚକବିବରଣଂ ନାମ ସପ୍ତମଂ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥୭॥
ଅଥାଷ୍ଟମଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୮.
ବ ତଦାବନ୍ଧୋ ଯଦା ଚିତ୍ତଂ କିଞ୍ଚିଦ୍ୱାଞ୍ଛତି ଶୋଚତି ।
କିଞ୍ଚିନ୍ମୁଞ୍ଚତି ଗୃହ୍ଣାତି କି-କାଶ୍ଚିଦ୍ଧୃଷ୍ୟତିକୁପ୍ୟତି ॥ ୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଦା ଚିତ୍ତମ୍ କିଞ୍ଚିତ୍ ବାଞ୍ଛତି ଶୋଚତି କିଞ୍ଚିତ୍ ମୁଞ୍ଚତି ଗୃହ୍ଣାତି କିଞ୍ଚିତ୍ ହୃଷ୍ୟତି କୁପ୍ୟତି ତଦା ବନ୍ଧଃ ଭବତି ॥ ୧॥
ଇସ ପ୍ରକାର ଛଃ ପ୍ରକରଣୋଂକର କେ ଅପନେ ଶିଷ୍ୟ କୀ ସର୍ୱଥା ପରୀକ୍ଷା ଲେକର, ବଂଧମୋକ୍ଷ କୀ ବ୍ୟବସ୍ଥା ବର୍ଣନ କରନେ କେ ମିଷ ସେ ଗୁରୁ ଅପନେ ଶିଷ୍ୟ କେ ଅନୁଭବ କୀ ଚାର ଶ୍ଲୋକୋଂ ସେ ପ୍ରଶଂସା କରତେ ହୈଂ କି, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ତେଂନେ ଜୋ କହା କି, ମେରେ କୋ (ଆତ୍ମାକୋ) କୁଛ ତ୍ୟାଗ କରନା ଔର ଗ୍ରହଣ କରନା ନହୀଂ ହୈ ସୋ ସତ୍ୟ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି, ଜବ ଚିତ୍ତ କିସୀ ବସ୍ତୁ କୀ ଇଚ୍ଛା କରତା ହୈ, କିସୀ ବସ୍ତୁ କା ଶୋକ କରତା ହୈ, କିସୀ ବସ୍ତୁ କା ତ୍ୟାଗ କରତା ହୈ, କିସୀ ବସ୍ତୁ କା ଗ୍ରହଣ କରତା ହୈ, କିସୀ ବସ୍ତୁ ସେ ପ୍ରସନ୍ନ ହୋତା ହୈ, ଅଥବା କୋପ କରତା ହୈ ତବ ହୀ ଜୀବ କା ବଂଧ ହୋତା ହୈ॥୧॥
ତଦା ମୁକ୍ତିର୍ୟଦା ଚିତ୍ତଂ ନ ବାଞ୍ଛତି ନ ଶୋଚତି।
ନମୁଞ୍ଚତିନ ଗୃହ୍ଣାତି ନହଷ୍ୟତି ନକୁପ୍ୟତି॥୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଦା ଚିତ୍ତମ ନ ବାଞ୍ଛତି ନ ଶୋଚତି ନ ମୁଞ୍ଚତି ନ ହାତି ନ ଏଜ୍ୟତି ନ କୁଷ୍ୟତି ॥ ୨॥
ଜବ ଚିତ୍ତ ଇଚ୍ଛା ନହୀଂ କରତା ହୈ, ଶୋକ ନହୀଂ କରତା ହୈ; କିସୀ ବସ୍ତୁ କା ତ୍ୟାଗ ନହୀଂ କରତା ହୈ, ଗ୍ରହଣ ନହୀଂ କରତା ହୈ, ତଥା କିସୀ ବସ୍ତୁ କୀ ପ୍ରାପ୍ତିସେ ପ୍ରସନ୍ନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଔର କାରଣ ହୋନେପର ଭୀ କୋପ ନହୀଂ କରତା ହୈ ତବ ହୀ ଜୀବ କୀ ମୁକ୍ତି ହୋତୀ ହୈ ॥୨॥
ତଦା ବନ୍ଧୋ ଯଦା ଚିତ୍ତଂ ସକ୍ତଂ କାସ୍ୱପି ଦୃଷ୍ଟିଷୁ ।
ତଦା ମୋକ୍ଷୋ ଯଦା ଚିତ୍ତମସକ୍ତଂ ସର୍ୱଦୃଷ୍ଟିଷୁ ॥୩॥
ଅନ୍ଧୟ:ଯଦା ଚିତ୍ତମ୍ କାସୁ ଅପି ଦୃଷ୍ଟିଷୁ ସକ୍ତମ୍ ତଦା ବନ୍ଧଃ, ଯଦା ଚିତ୍ତମ୍ ସର୍ୱଦୃଷ୍ଟିଷୁ ଅସକ୍ତମ୍ ତଦା ମୋକ୍ଷଃ ॥ ୩ ॥
ଇସ ପ୍ରକାର ବଂଧ ମୋକ୍ଷ କା ଭିନ୍ନ ୨ ବର୍ଣନ କିୟା ଅବ ଦୋନୋଂ ଇକଟ୍ଠା ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ, ଜିସ କା ଚିତ୍ତ ଆତ୍ମଭିନ୍ନ କିସୀ ଭୀ ଜଡ ପଦାର୍ଥ କେ ବିଷେଂ ଆସକ୍ତ ହୋତା ହୈ, ତବ ଜୀବ କା ବଂଧ ହୋତା ହୈ ଔର ଜବ ଚିତ୍ତ ଆତ୍ମଭିନ୍ନ ସଂପୂର୍ଣ ଜଡ ପଦାର୍ଥୋଂ କେ ବିଷେଂ ଆସକ୍ତିରହିତ ହୋତା ହୈ, ତବ ହୀ ଜୀବ କା ମୋକ୍ଷ ହୋତା ହୈ ॥୩॥
ଯଦା ନାହଂ ତଦା ମୋକ୍ଷୋ ଯଦାହ ବନ୍ଧନଂ ତଦା॥
ମତ୍ୱେତିହେଲୟାକିଞ୍ଚିନ୍ମାଗୃହାଣବିମୁଞ୍ଚମା ୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଦା ଅହମ୍ ନ ତଦା ମୋକ୍ଷଃ, ଯଦା ଅହମ୍ ତଦା ବନ୍ଧନମ୍ ଇତି ମତ୍ୱା ହେଲୟା କିଞ୍ଚିତ୍ ମା ଗୃହାଣ ମା ବିମୁଞ୍ଚ ॥ ୪ ॥
ସଂପୂର୍ଣ ବିଷୟୋଂ କେ ବିଷେଂ ଚିତ୍ତ ଆସକ୍ତ ନ ହୋୟ ଐସୀ ସାଧନସଂପତ୍ତି ପ୍ରାପ୍ତ ହୋନେପର ଭୀ ଅହଂକାର ଦୂର ହୁଏ ବିନା
ମୁକ୍ତି ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ଯ ହୀ କହତେ ହୈଂ କି, ଜବତକ ମୈଂ ଦେହ ହୂଂ ଇସ ପ୍ରକାର ଅଭିମାନ ରହତା ହୈ ତବତକ ହୀ ଯହ ସଂସାରବଂଧନ ରହତା ହୈ ଔର ଜବ ମୈଂ ଆତ୍ମା ହୂଂ, ଦେହ ନହୀଂ ହୂଂ, ଇସ ପ୍ରକାର କା ଅଭିମାନ ଦୂର ହୋ ଜାତା ହୈ, ତବ ମୋକ୍ଷ ହୋତା ହୈ. ଇସ ପ୍ରକାର ଜାନକର ବ୍ୟବହାର ଦୃଷ୍ଟି ସେ ନ କିସୀ ବସ୍ତୁ କୋ ଗ୍ରହଣ କର ନ କିସୀ ବସ୍ତୁ କା ତ୍ୟାଗ କର ॥୪॥
॥ ଇତି ଶ୍ରୀମଦଷ୍ଟାବକ୍ରମୁନିବିରଚିତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଭାଷାଟୀକୟା ସହିତଂ ଗୁରୁପ୍ରୋକ୍ତଂ ବନ୍ଧମୋକ୍ଷବ୍ୟବସ୍ଥା ନାମାଷ୍ଟମଂ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥ ୮॥
=====
ଅଥ ନବମଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୯.
କୃତାକୃତେଚଦନ୍ଦ୍ରାନିକଦାଶାନ୍ତାନିକସ୍ୟ ବା।
ଏବଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱେହ ନିର୍ୱଦାଦ୍ଭବତ୍ୟାଗପରୋଽବତୀ॥୧॥
ଅନ୍ଧୟ:କୃତାକୃତେ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱାନି କସ୍ୟ କଦା ବା ଶାନ୍ତା ଏବମ୍ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଇହ ନିର୍ୱେଦାତ୍ ତ୍ୟାଗପରଃ ଅବତୀ ଭବ ॥ ୧॥
ଉପର କେ ପ୍ରକରଣ କେ ବିଷେଂ ଗୁରୁନେ କହା କି, “ ନ କିସୀ ବସ୍ତୁ କୋ ଗ୍ରହଣ କର ନ ତ୍ୟାଗ କର ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନ କରତା ହୈ, ତ୍ୟାଗ କୀ କ୍ୟା ରୀତି ହୈ ? ତିସ କେ ସମାଧାନ ମେଂ ଗୁରୁ ଆଠ ଶ୍ଲୋକୋଂ ସେ ବୈରାଗ୍ୟ ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି, କୃତ ଔର ଭକୃତ ଅର୍ଥାତ୍ ଯହ କରନା ଚାହିୟେ, ଯହ ନହୀଂ କରନା
ଚାହିୟେ, ଇତ୍ୟାଦି ଅଭିନିବେଶ ଔର ସୁଖଦୁଃଖ, ଶୀତ, ଉଷ୍ଣ ଆଦି ଦ୍ୱଂଦ୍ର କିସୀ କେ କ ଭୀ ଶାଂତ ହୁଏ ହୈଂ ? ଅର୍ଥାତ୍ କ ଭୀ କିସୀ କେ ନିବୃତ୍ତ ନହୀଂ ହୁଏ. ଇସ ପ୍ରକାର ଜାନକର ଇନ କୃତ ଅକୃତ ଔର ସୁଖଦୁଃଖାଦି କେ ବିଷେଂ ବିରକ୍ତି ହୋନେ ସେ ତ୍ୟାଗପରାୟଣ ଔର ସଂପୂର୍ଣ ପଦାର୍ଥୋଂ କେ ବିଷେଂ ଆଗ୍ରହ କା ତ୍ୟାଗନେବାଲା ହୋ ॥୧॥
କସ୍ୟାପି ତାତ ଧନ୍ୟସ୍ୟ ଲୋକଚେଷ୍ଟାବଲୋ-କନାତ୍ ।
ଜୀବିତେଚ୍ଛା ବୁଭୁକ୍ଷା ଚ ବୁଭୁତ୍ସୋ-ପଶମଂ ଗତାଃ ॥୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ହେ ତାତ ! ଲୋକଚେଷ୍ଟାବଲୋକନାତ୍ କସ୍ୟ ଅପି ଧନ୍ୟସ୍ୟ ଜୀବିତେଚ୍ଛା ବୁଭୁକ୍ଷା ବୁଭୁତ୍ସା ଚ ଉପଶମମ୍ ଗତାଃ ॥୨॥
ଚିତ୍ତ କେ ଧର୍ମୋଂ କା ତ୍ୟାଗରୂପ ବୈରାଗ୍ୟ ତୋ କିସୀକୋ ହୀ ହୋତା ହୈ, ସବ କୋ ନହୀଂ, ଯହ ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ସହସ୍ରୋଂ ମେଂ ସେ କିସୀ ଏକ ଧନ୍ୟ ପୁରୁଷକୀ ହୀ ସଂସାର କୀ ଉତ୍ପତ୍ତି ଔର ନାଶରୂପ ଚେଷ୍ଟା କେ ଦେଖନେ ସେ ଜୀବନ କୀ ଇଚ୍ଛା ଔର ଭୋଗ କୀ ଇଚ୍ଛା ତଥା ଜାନନେ କୀ ଇଚ୍ଛା ନିବୃତ୍ତ ହୋତୀ ହୈ।॥୨॥
ଅନିତ୍ୟଂ ସର୍ୱମେବେଦଂ ତାପତ୍ରିତୟଦୂଷିତମ୍ ।
ଅସାରଂନିନ୍ଦିତଂହେୟମିତିନିଶ୍ଚିତ୍ୟଶାମ୍ୟତି ୩
ଅନ୍ୱୟ:- ତାପତ୍ରିତୟଦୂଷିତମ୍ ଇଦମ୍ ସର୍ୱମ୍ ଏବ ଅନିତ୍ୟମ୍ ଅସାରମ୍ ନିନ୍ଦିତମ୍ ହେୟମ୍ ଇତି ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ ( ଜ୍ଞାନୀ) ଶାମ୍ୟତି ॥୩॥
ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ଶଂକା କରତା ହୈ କି, ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷୋଂ କୀ ଜୋ ସଂପୂର୍ଣ ବିଷୟୋଂ ମେଂ ଆସକ୍ତି ନଷ୍ଟ ହୋ ଜାତୀ ହୈ ଉସ ମେଂ କ୍ୟା କାରଣ ହୈ ? ତହାଂ କହତେ ହୈଂ କି, ଯହ ସଂପୂର୍ଣ ଜଗତ୍ ଅନିତ୍ୟ ହୈ, ଚୈତନ୍ୟସ୍ୱରୂପ ଆତ୍ମା କୀ ସତ୍ତା ସେ ସ୍ଫୁରିତ ହୋତା ହୈ, ବାସ୍ତବ ମେଂ କଲ୍ପନାମାତ୍ର ହୈ ଔର ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ, ଆଧିଦୈବିକ ଔର ଆଧିଭୌତିକ ଇନ ତୀନୋଂ ଦୁଃଖୋଂ ସେ ଦୂଷିତ ହୋ ରହା ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ତୁଚ୍ଛ ହୈ, ଝୂଠା ହୈ, ଐସା ନିଶ୍ଚୟ କର କେ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ଉଦାସୀନତା କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ॥୩॥
କୋଽସୌ କାଲୋ ବୟଃ କିଂବା ଯତ୍ର ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱାନି ନୋ ନୃଣାମ୍ ।
ତାନ୍ୟୁପେକ୍ଷ୍ୟ ଯଥାପ୍ରାପ୍ତବର୍ତୀ ସିଦ୍ଧିମବାପ୍ନୁୟାତ୍ ॥୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯତ୍ର ନୃଣାମ୍ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱାନି ନୋ (ସନ୍ତି ) ଅସୌ କଃ କାଲଃ କିମ୍ ବୟଃ ତାନି ଉପେକ୍ଷ୍ୟ ଯଥାପ୍ରାପ୍ତବର୍ତୀ ( ସନ୍ ) ସିଦ୍ଧିମ୍ ଅବାପ୍ନୁୟାତ୍ ॥ ୪ ॥
ଅବ ଯହ ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି, ସୁଖଦୁଃଖାଦି ଦ୍ୱଂଦ୍ୱ ତୋ ପ୍ରାରବ୍ଧ କର୍ମୋଂ କେ ଅନୁସାର ଅବଶ୍ୟ ହୀ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଂଗେ ପରଂତୁ ତିନ ସୁଖଦୁଃଖାଦି କେ ବିଷେଂ ଇଚ୍ଛା ଔର ଅନିଚ୍ଛା କା ତ୍ୟାଗ କର କେ ପ୍ରାରବ୍ଧକର୍ମାନୁସାର ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ସୁଖଦୁଃଖାଦି ଦ୍ୱଂଦ୍ୱୋଂ କୋ ଭୋଗତା ହୁଆ ମୁକ୍ତି କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ, ଐସା କୌନସା କାଲ ହୈ କି, ଜିସ ମେଂ ମନୁଷ୍ୟ କୋ ସୁଖଦୁଃଖାଦି ଇଂଦ୍ରୋଂ କୀ ପ୍ରାପ୍ତି ନ ହୋ ଔର ଐସୀ କୌନସୀ ଅବସ୍ଥା ହୈ କି, ଜିସମେଂ
ମନୁଷ୍ୟ କୋ ସୁଖ ଦୁଃଖ ଆଦି ନ ହୋ ? ଅର୍ଥାତ୍ ଜିସ ମେଂ ମନୁଷ୍ୟ କୋ ସୁଖ ଦୁଃଖାଦି ନହୀଂ ହୋତେ ହୋ ଐସା ନ କୋଈ ସମୟ ହୈ ଔର ନ କୋଈ ଐସୀଅବସ୍ଥା ହୈ.ସର୍ୱ କାଲ ମେଂ ଔର ସବ ଅବସ୍ଥାଓଂ ମେଂ ସୁଖ ଦୁଃଖ ତୋ ହୋତେ ହୀ ହୈଂ ଐସା ଜାନକର ତିନ ସୁଖ ଦୁଃଖାଦି କେ ବିଷେଂ ସଂକଲ୍ପ ବିକଲ୍ପ କୋ ତ୍ୟାଗନେବାଲା ପୁରୁଷ ପ୍ରାରବ୍ଧକର୍ମାନୁସାର ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ସୁଖଦୁଃଖାଦି କୋ ଆସକ୍ତିରହିତ ଭୋଗକର ସିଦ୍ଧି କହିୟେ ମୁକ୍ତି କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ॥ ୪॥
ନାନା ମତଂ ମହର୍ଷୀଣାଂ ସାଧୂନାଂ ଯୋଗିନାଂ ତଥା ।
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ନିର୍ୱେଦମାପନ୍ନଃ କୋ ନଶାମ୍ୟତି ମାନବଃ ୫
ଅନ୍ୱୟ:- ମହର୍ଷୀଣାମ୍ ସାଧୂନାମ୍ ତଥା ଯୋଗିନାମ୍ ନାନା ମତମ୍ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ନିର୍ୱେଦମ୍ ଆପନ୍ନଃ କଃ ମାନବଃ ନ ଶାମ୍ୟତି ॥ ୫॥
ଅବ ଇସ ବାର୍ତା କୋ ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି, ତତ୍ୱଜ୍ଞାନ କେ ସିବାୟ ଅନ୍ୟତ୍ର କିସୀ ବିଷୟମେଂ ଭୀ ନିଷ୍ଠା ନ କରେ । ଋଷିୟୋଂ କେ ଭିନ୍ନ ୨ ରୀତି କେ ନାନା ପ୍ରକାର କେ ମତ ହୈଂ, ତିନ ମେଂ କୋଈ ହୋମ କରନେ କା ଉପଦେଶ କରତେ ହୈଂ, କୋଈ ମଂତ୍ର ଜପ କରନେ କା ଉପଦେଶ କରତେ ହୈଂ, କୋଈ ଚାଂଦ୍ରାୟଣ ଆଦି ବ୍ରତୋଂ କୀ ମହିମା ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ସାଧୁ କହିୟେ ଭକ୍ତପୁରୁଷକି ଭୀ ଅନେକ ଭେଦ ଔର ସଂପ୍ରଦାୟ ହୈଂ. ଜୈ ସେ କି, ଶୈବ ଶାକ୍ତ ବୈଷ୍ଣବ ଆଦି ତଥା ଯୋଗିୟୋଂ କେ ମତ ଭୀ ଅନେକ ପ୍ରକାର କେ ହୈଂ, ତିସ ମେଂ କୋଈ ଅଷ୍ଟାଂଗୟୋଗ କୀ ସାଧନା କରତେ ହୈଂ ଆର କୋଈ ବତ୍ୱୋଂ କୀ ଗଣନା କରତେ ହୈଂ ଇସ ପ୍ରକାର ଭିନ୍ନ ୨
ପ୍ରକାର କେ ମତ ହୋନେ କେ କାରଣ ତିନ ସବ କୋ ତ୍ୟାଗକର ବୈରାଗ୍ୟ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଆ କୋନ ପୁରୁଷ ଶାଂତି କୋ ନହୀଂ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ? କିନ୍ତୁ ଶାଂତି କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଗା ହୀ ॥୫॥
କୃତ୍ୱା ମୂର୍ତିପରିଜ୍ଞାନଂ ଚୈତନ୍ୟସ୍ୟ ନ କି ଗୁରୁଃ।
ନିର୍ୱେଦସମତାୟୁକ୍ତ୍ୟାୟସ୍ତାରୟତିସଂସୃତେଃ॥୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ନିର୍ୱେଦସମତାୟୁକ୍ତ୍ୟା ଚୈତନ୍ୟସ୍ୟ ମୂର୍ତିପରିଜ୍ଞାନମ୍ କୃତ୍ୱା ଯଃ ନ କିଂ ଗୁରୁଃ ( ସଃ ) ସଂସୃତେଃ ତାରୟତି ॥ ୬॥
ଅବ ଯହ ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି, କର୍ମାଦି କା ତ୍ୟାଗ କର କେ କେବଲ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାକା ହୀ ଆଶ୍ରୟ କରନା ଚାହିୟେ, ନିର୍ୱେଦ କହିୟେ ବୈରାଗ୍ୟ ଅର୍ଥାତ୍ ବିଷୟୋଂ କେ ବିଷେଂ ଆସକ୍ତି ନ କରନା ଔର ସମତା କହିୟେ ଶତ୍ରୁମିତ୍ରାଦି ସବ କେ ବିଷେଂ ସମଦୃଷ୍ଟି ରଖନା ଅର୍ଥାତ୍ ସର୍ୱତ୍ର ଆତ୍ମଦୃଷ୍ଟି କରନା ତଥା ଯୁକ୍ତି ଶ୍ରୁତିୟୋଂ କେ ଅନୁସାର ଶଂକାଓଂ କା ସମାଧାନ କରନା, ଇନ କେ ଦ୍ୱାରା ସଚ୍ଚିଦାନଂଦସ୍ୱରୂପ କା ସାକ୍ଷାତ୍କାର କର କେ ଫିର କର୍ମମାର୍ଗ କେ ବିଷେଂ ଗୁରୁ କା ଆଶ୍ରୟ ନ କରନେବାଲା ପୁରୁଷ ଅପନେ ଆତ୍ମା କୋ ତଥା ଔରୋଂକୋ ଭୀ ସଂସାର ସେ ତାର ଦେତା ହୈ ॥୬॥
ପଶ୍ୟ ଭୂତବିକାରାଂସ୍ତ୍ୱଂ ଭୂତମାତ୍ରାନୟଥାର୍ଥତଃ।
ତତ୍କ୍ଷଣାଦ୍ୱନ୍ଧନିର୍ମୁକ୍ତଃସ୍ୱରୂପସ୍ଥୋ ଭବିଷ୍ୟସି
ଅନ୍ୱୟ:- (ହେ ଶିଷ୍ୟ !) ଭୂତବିକାରାନ୍ ଯଥାର୍ଥତଃ ଭୂତମାତ୍ରାନ୍ ପଶ୍ୟ ( ଏବମ୍ ) ତ୍ୱମ୍ ତତ୍କ୍ଷଣାତ୍ ବନ୍ଧନିର୍ମୁକ୍ତଃ ସ୍ୱରୂପସ୍ଥ: ଭବିଷ୍ୟସି ॥୭॥
ଚୈତନ୍ୟସ୍ୱରୂପ କେ ସାକ୍ଷାତ୍କରନେ କା ଉପାୟ କହତେ ହୈଂ କି, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ଭୂତବିକାର କହିୟେ ଦେହ ଇଂଦ୍ରିୟ ଆଦି କୋ ବାସ୍ତବ ମେଂ ଜଡ ଜୋ ପଂଚମହାଭୂତ ତିନ କା ବିକାର ଜାନ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ ମତ ଜାନ ଯଦି ଗୁରୁ, ଶ୍ରୁତି ଔର ଅନୁଭବ ସେ ଐସା ନିଶ୍ଚୟ କର ଲେଗା ତୋ ତାତ୍କାଲହି ସଂସାରବଂଧନ ସେ ମୁକ୍ତ ହୋକର ଶରୀର ଆଦି ସେ ବିଲକ୍ଷଣ ଜୋ ଆତ୍ମା ତିସ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ସ୍ଥିତି କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋୟଗା, କ୍ୟୋଂକି ଶରୀର ଆଦି କେ ବିଷେଂ ଆତ୍ମଭିନ୍ନ ଜଡତ୍ୱ ଆଦି କା ଜ୍ଞାନ ହୋନେପର ତିନ ଶରୀର ଆଦି କା ସାକ୍ଷୀ ଜୋ ଆତ୍ମା ସୋ ଶୀଘ୍ର ହୀ ଜାନା ଜାତା ହୈ ॥୭॥
ବାସନା ଏବ ସଂସାର ଇତି ସର୍ୱା ବିମୁଞ୍ଚତାଃ ।
ତତ୍ତ୍ୟାଗୋବାସନାତ୍ୟାଗାତ୍ସ୍ଥିତିରଦ୍ୟଯଥାତଥା ୮
ଅନ୍ୱୟ:- ସଂସାରଃ ବାସନାଃ ଏବ ଇତି ତାଃ ସର୍ୱାଃ ବିମୁଞ୍ଚ, ବାସନାତ୍ୟାଗାତ୍ ତତ୍ତ୍ୟାଗଃ ଅଦ୍ୟ ସ୍ଥିତିଃ ତଥା ଯଥା ॥ ୮ ॥
ଇସ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ ହୋନେପର ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ କେ ବିଷେଂ ନିଷ୍ଠା ହୋନେ କେ ଲିୟେ ବାସନା କେ ତ୍ୟାଗ କରନେ କା ଉପଦେଶ କରତେ ହୈଂ କି, ବିଷୟୋଂ କେ ବିଷେଂ ବାସନା ହୋନା ହୀ ସଂସାର ହୈ, ଇସ କାରଣ ହେ ଶିଷ୍ୟ! ତିନ ସଂପୂର୍ଣ ବାସନାଓଂ କା ତ୍ୟାଗ କର ବାସନା କେ ତ୍ୟାଗ ସେ ଆତ୍ମନିଷ୍ଠା ହୋନେପର ତିସ ସଂସାର କା ସ୍ୱୟଂ ତ୍ୟାଗ ହୋ ଜାତା ହୈ ଔର ବାସନାଓଂ କେ ତ୍ୟାଗ ହୋନେ
ପର ଭୀ ସଂସାର କେ ବିଷେଂ ଶରୀର କୀ ସ୍ଥିତି ପ୍ରାରବ୍ଧ କର୍ମୋଂ କେ ଅନୁସାର ରହତୀ ହୈ ॥୮॥
ଲା ଇତି ଶ୍ରୀମଦଷ୍ଟାବକ୍ରମୁନିବିରଚିତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ମା ଭାଷାଟୀକୟା ସହିତଂ ଗୁରୁପ୍ରୋକ୍ତଂ ନିର୍ୱେଦାଷ୍ଟକଂ ନାମ ନବମଂପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥୯॥
=====
ଅଥ ଦଶମଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୧୦.
ବିହାୟ ବୈରିଣଂ କାମମର୍ଥ ଚାନଥସଙ୍କୁଲମ୍ ।
ଧର୍ମମପ୍ୟେତୟୋହତୁଂ ସର୍ୱତ୍ରାନାଦରଂ କୁରୁ ॥୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ବୈରିଣମ୍ କାମମ୍ ଅନର୍ଥସଂକୁଲମ୍ ଅର୍ଥମ୍ ଚ ( ତଥା ) ଏତୟୋଃ ହେତୁମ୍ ଧର୍ମମ୍ ଅପି ବିହାୟ ସର୍ୱତ୍ର ଅନାଦରମ୍ କୁରୁ ॥ ୧॥
ପୂର୍ୱ ମେଂ ବିଷୟୋଂ କେ ବିନା ଭୀ ସଂତୋଷରୂପ ସେ ବୈରାଗ୍ୟ କା ବର୍ଣନ କିୟା, ଅବ ବିଷୟତୃଷ୍ଣା କେ ତ୍ୟାଗ କା ଗୁରୁ ଉପଦେଶ କରତେ ହୈ, ହେ ଶିଷ୍ୟ! ଜ୍ଞାନ କା ଶତ୍ରୁ ଜୋ କାମ ତିସ କା ତ୍ୟାଗ କର ଔର ଜିସ କେ ପୈଦା କରନେ ମେଂ, ରକ୍ଷା କରନେ ମେଂ ତଥା ଖର୍ଚ କରନେ ମେଂ ଦୁଃଖ ହୋତା ହୈ ଐସେ ସର୍ୱଥା ଦୁଃଖୋଂ ସେ ଭରେ ହୁଏ ଅର୍ଥ କହିୟେ ଧନ କା ତ୍ୟାଗ କର, ତଥା କାମ ଔର ଅର୍ଥ ଦୋନୋଂ କା ହେତୁ ଜୋ ଧର୍ମ ତିସ କା ଭୀ ତ୍ୟାଗ କର ଔର ତଦ୍ନଂତର ଧର୍ମ ଅର୍ଥ କାମରୂପ ତ୍ରିବର୍ଗ କେ ହେତୁ ଜୋ ସକାମ କର୍ମ ତିନ କେ ବିଷେଂ ଆସକ୍ତି କା ତ୍ୟାଗ କର ॥୧॥
ସ୍ୱପ୍ନେନ୍ଦ୍ରଜାଲବତ୍ପଶ୍ୟ ଦିନାନି ତ୍ରୀଣି ପଂଚ ବା ।
ମିତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଧନାଗାରଦାରଦାୟାଦିସମ୍ପଦଃ ॥୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ( ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ) ତ୍ରୀଣି ପଂଚ ବା ଦିନାନି (ସ୍ଥାୟିନ୍ୟଃ) ମିତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଧନାଗାରଦାର ମାୟାଦିସମ୍ପଦଃ ସ୍ୱପ୍ନେନ୍ଦ୍ରଜାଲବତ୍ ପଶ୍ୟ ॥ ୨ ॥
ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ଶଂକା କରତା ହୈ କି, ସ୍ତ୍ରୀ, ପୁତ୍ରାଦି ଔର ଅନେକ ପ୍ରକାର କେ ସୁଖ ଦେନେବାଲେ ଜୋ କର୍ମ ତିନ କା କିସ ପ୍ରକାର ତ୍ୟାଗ ହୋ ସକତା ହୈ ତହାଂ ଗୁରୁ କହତେ ହୈଂ କି, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ତୀନ ଅଥବା ପାଂଚ ଦିନ ରହନେବାଲେ ମିତ୍ର, କ୍ଷେତ୍ର, ଧନ, ସ୍ଥାନ, ସ୍ତ୍ରୀ ଔର କୁଟୁଂବୀ ଆଦି ସଂପତ୍ତିୟୋଂ କୋ ସ୍ୱପ୍ନ ଔର ଇଂଦ୍ରଜାଲ କୀ ସମାନ ଅନିତ୍ୟ ଜାନ ॥୨॥
ଯତ୍ରୟତ୍ର ଭବେତ୍ତୃଷ୍ଣା ସଂସାରଂ ବିଦ୍ଧି ତତ୍ର ବୈ।
ପ୍ରୌଢବୈରାଗ୍ୟମାଶ୍ରିତ୍ୟ ବୀତତୃଷ୍ଣଃସୁଖୀଭବ ୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ବୈ ଯତ୍ର ଯତ୍ର ତୃଷ୍ଣା ଭବେତ୍ ତତ୍ର ସଂସାରମ୍ ବିଦ୍ଧି (ତସ୍ମାତ୍) ପ୍ରୌଢବୈରାଗ୍ୟମ୍ ଆଶ୍ରିତ୍ୟ ବୀତତୃଷ୍ଣଃ ( ସନ୍ ) ସୁଖୀ ଭବ ॥ ୩ ॥
ଅବ ଯହ ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି, ସଂପୂର୍ଣ କାମ୍ୟକର୍ମୋଂ ମେଂ ଅନାଦର କରନା ରୂପ ବୈରାଗ୍ୟ ହୀ ମୋକ୍ଷରୂପ ପୁରୁଷାର୍ଥ କା କାରଣ ହୈ, ଜହାଂ ୨ ବିଷୟୋଂ କେ ବିଷେଂ ତୃଷ୍ଣା ହୋତୀ ହୈ ତହାଂ ହୀ ସଂସାର ଜାନ, କ୍ୟୋଂକି, ବିଷୟୋଂ କୀ ତୃଷ୍ଣା ହୀ କର୍ମୋଂ କେ ଦ୍ୱାରା ସଂସାର କା ହେତୁ ହୋତୀ ହୈ, ତିସ କାରଣ ଦୃଢ ବୈରାଗ୍ୟ କା ଅବଲମ୍ବନ କରକେ, ଅପ୍ରାପ୍ତ ବିଷୟୋଂ ମେଂ ଇଚ୍ଛାରହିତ ହୋକର ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ କୀ ନିଷ୍ଠା କର କେ ସୁଖୀ ହୋ ॥୩॥
ତୃଷ୍ଣାମାତ୍ରାତ୍ମ କୋ ବନ୍ଧସ୍ତନ୍ନାଶୋମୋକ୍ଷ ଉଚ୍ୟତେ।
ଭାସଂସକ୍ତିମାତ୍ରେଣ ପ୍ରାପ୍ତିତୁଷ୍ଟିର୍ମୁହୁର୍ମୁହୁଃ ॥୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ବନ୍ଧଃ ତୃଷ୍ଣାମାତ୍ରାତ୍ମକଃ ତନ୍ନାଶଃ ମୋକ୍ଷଃ ଉଚ୍ୟତେ, ଭବାସଂସକ୍ତିମାତ୍ରେଣ ମୁହୁର୍ମୁହୁଃ ପ୍ରାପ୍ତିତୁଷ୍ଟିଃ ( ସ୍ୟାତ୍ ) ॥ ୪ ॥
ଜାଉପରୋକ୍ତ ବିଷୟକୋ ହୀ ଅନ୍ୟ ରୀତିସେ କହତେ ହୈଂ, ହେ ଶିଷ୍ୟ! ତୃଷ୍ଣାମାତ୍ର ହୀ ବଡ଼ା ଭାରୀ ବଂଧନ ହୈ ଔର ତିସ ତୃଷ୍ଣାମାତ୍ର କା ତ୍ୟାଗ ହୀ ମୋକ୍ଷ କହାତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ସଂସାର କେ ବିଷେଂ ଆସକ୍ତି କା ତ୍ୟାଗ କର କେ ବାରଂବାର ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ ସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଆ ସଂତୋଷ ହୀ ମୋକ୍ଷ କହାତା ହୈ ॥ ୪॥
ତ୍ୱମେକଶ୍ଚେତନ ଶୁଦ୍ଧୋଜଡଂ ବିଶ୍ୱମସତ୍ତଥା ।
ଅ-ବିଦ୍ୟାପି ନ କିଞ୍ଚିତ୍ସା କା ବୁଭୁତ୍ସାତଥାପିତେ ୫
ଅନ୍ୱୟ:- ତ୍ୱମ୍ ଏକଃ ଚେତନଃ ଶୁଦ୍ଧଃ ( ଆସି) ବିଶ୍ୱମ୍ ଜଡମ୍ ତଥା ଅସତ୍ ( ଅସ୍ତି ) ଅବିଦ୍ୟା ଆପି କିଂଚିତ୍ ନ, ତଥା ତେ ସା ବୁଭୁତ୍ସା ଅପି କା ? ॥ ୫॥
ତହାଂ ଶଂକା ହୋତୀ ହୈ କି, ଯଦି ତୃଷ୍ଣାମାତ୍ର ହୀ ବଂଧନ ହୈ ତବ ତୋ ଆତ୍ମପ୍ରାପ୍ତି କୀ ତୃଷ୍ଣା ଭୀ ବଂଧନ ହୋ ଜାୟଗୀ ? ତହାଂ କହତେ ହୈଂ କି, ଇସ ସଂସାର ମେଂ ଆତ୍ମା, ଜଗତ୍ ଔର ଅବିଦ୍ୟା ଯେ ତୀନ ହୀ ପଦାର୍ଥ ହୈଂ, ତିନ ତୀନୋଂ ମେଂ ଆତ୍ମା (ତୂ) ତୋ ଅଦ୍ୱିତୀୟ, ଚେତନ ଔର ଶୁଦ୍ଧ ହୈ, ତିନ ଚୈତନ୍ୟସ୍ୱରୂପ ପୂର୍ଣରୂପ ଆତ୍ମା କେ ଜାନନେ କୀ ଇଚ୍ଛା (ତୃଷ୍ଣା) ବଂଧନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଆତ୍ମଭିନ୍ନ ଜଡ ପଦାର୍ଥୋ କେ ବିଷେଂ ଇଚ୍ଛା
କରନା ହୀ ତୃଷ୍ଣା କହାତୀ ହୈ କ୍ୟୋଂକି ଜଡ ଔର ଅନିତ୍ୟ ହୋନେ କେ କାରଣ ଜଗତ୍ କେ ବିଷେଂ ଇଚ୍ଛା କରନା ବଂଧ୍ୟାପୁତ୍ର କୀ ସମାନ ମିଥ୍ୟା ହୈ, ଉସ ଇଚ୍ଛା ସେ କିସୀ ପ୍ରକାର କୀ ସିଦ୍ଧି ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ମାୟା କେ ଜାନନେ କୀ ଇଚ୍ଛା (ତୃଷ୍ଣା) କରନା ଭୀ ନିରର୍ଥକ ହୀ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ମାୟା ସତ୍ରୂପକର କେ ଅଥବା ଅସତ୍ରରୂପ କର କେ କହନେ ମେଂ ନହୀଂ ଆତୀ ହୈ ॥୫॥
ରାଜ୍ୟଂ ସୁତାଃକଲତ୍ରାଣିଶରୀରାଣିସୁଖାନିଚ ।
ସଂସକ୍ତସ୍ୟାପିନଷ୍ଟାନିତବଜନ୍ମନିଜନ୍ମନି ॥୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସଂସକ୍ତସ୍ୟ ଅପି ତବ ରାଜ୍ୟମ୍ ସୁତାଃ କଲତ୍ରାଣି ଶରୀରାଣି ସୁଖାନି ଚ ଜନ୍ମନି ଜନ୍ମନି ନଷ୍ଟାନି ॥ ୬॥
ଅବ ସଂସାର କୀ ଜଡତା ଔର ଅନିତ୍ୟତା କୋ ଦିଖାତେ ହୈଂ କି, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ରାଜ୍ୟ, ପୁତ୍ର, ସ୍ତ୍ରୀ, ଶରୀର ଔର ସୁଖ ଇନ କେ ବିଷେଂ ତୈଂନେ ଅତ୍ୟଂତ ହୀ ପ୍ରୀତି କୀ ତବ ଭୀ ଜନ୍ମଜନ୍ମ ମେଂ ନଷ୍ଟ ହୋ ଗୟେ, ଇସ କାରଣ ସଂସାର ଅନିତ୍ୟ ହୈ ଐସା ଜାନନା ଚାହିୟେ ॥୬॥
ଅଲମର୍ଥେନ କାମେନ ସୁକୃତେନାପି କର୍ମଣା।
ଏଭ୍ୟଃ ସଂସାରକାନ୍ତାରେନ ବିଶ୍ରାନ୍ତମଭୂନ୍ମନଃ୭
ଅନ୍ୱୟ:- ଅର୍ଥେନ କାମେନ ସୁକୃତେନ କର୍ମଣା ଅପି ଅଲମ୍, (ଯତଃ) ସଂସାରକାନ୍ତାରେ ଏଭ୍ୟଃ ମନଃ ବିଶ୍ରାନ୍ତମ୍ ନ ଅଭୂତ୍ ॥୭॥
ଅବ ଧର୍ମଅର୍ଥକାମରୂପ ତ୍ରିବର୍ଗ କୀ ଇଚ୍ଛା କା ନିଷେଧ କରତେ ହୈଂ, ହେ ଶିଷ୍ୟ! ଧନ କେ ବିଷେ, କାମ କେ ବିଷେଂ ଔର ସକାମ କର୍ମୋଂ କେ ବିଷେ ଭୀ କାମନା ନ କର କେ ଅପନେ ଆନନ୍ଦସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ପରିପୂର୍ଣ ରହେ, କ୍ୟୋଂକି, ସଂସାରରୂପୀ ଦୁର୍ଗମମାର୍ଗ କେ ବିଷେଂ ଭ୍ରମତା ହୁଆ ମନ ଇନ ଧର୍ମ-ଅର୍ଥ-କାମ ସେ ବିଶ୍ରାମ କୋ କଦାପି ନହୀଂ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋୟଗା ତୋ କଦାପି ସଂସାରବଂଧନ କା ନାଶ ନହୀଂ ହୋୟଗା ॥୭॥
କୃତଂ ନ କତି ଜନ୍ମାନି କାୟେନ ମନସା ଗିରା।
ଦୁଃଖମାୟାସଦଂ କର୍ମ ତଦଦ୍ୟାପ୍ୟୁପରମ୍ୟତାମ୍॥୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ( ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ) ଆୟାସଦମ୍ ଦୁଃଖମ୍ କର୍ମ କାୟେନ ମନମା ଗିରା କତି ଜନ୍ମାନି ନ କୃତମ୍ ତତ୍ ଅଦ୍ୟ ଅପି ଉପରମ୍ୟତାମ୍୮॥
ଅବ କ୍ରିୟାମାତ୍ର କେ ତ୍ୟାଗ କା ଉପଦେଶ କରତେ ହୈଂ କି, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ମହାକ୍ଲେଶ ଔର ଦୁଃଖୋଂ କା ଦେନେବାଲା କର୍ମକାୟ, ମନ ଔର ବାଣୀ ସେ କିତନେ ଜନ୍ମୋଂପର୍ୟଂତ ନହୀଂ କିୟା ? ଅର୍ଥାତ୍ ଅନେକ ଜନ୍ମୋଂ ମେଂ କିୟା, ଔର ତିନ ଜନ୍ମଜନ୍ମ ମେଂ କିୟେ ହୁଏ କର୍ମୋଂ ସେ ତୈଂନେ ଅନର୍ଥ ହୀ ପାୟା, ତିସ କାରଣ ଅବ ତୋ ତିନ କର୍ମୋ କା ତ୍ୟାଗ କର ॥୮॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦଷ୍ଟାବକ୍ରମନିବିରଚିତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଭାଷାଟୀକୟା ସହିତଂ ଗୁରୁପ୍ରୋକ୍ତମୁପଶମାଷ୍ଟକଂ ନାମ ଦଶମଂ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥ ୧୦॥
====
ଅଥୈକାଦଶଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୧୧.
ଭାବାଭାବିକାରଶ୍ଚ ସ୍ୱଭାବାଦିତି ନିଶ୍ଚୟୀ।
ନିର୍ୱିକାରୋ ଗତକ୍ଲେଶଃ ସୁଖେନୈବୋପଶାମ୍ୟତି॥୧॥
ମ ଅନ୍ୱୟ:- ଭାବାଭାବବିକାରଃ ସ୍ୱଭାବାତ୍ ( ଜାୟତେ ) ଇତି ନିଶ୍ଚୟୀ (ପୁରୁଷଃ) ନିର୍ୱିକାରଃ ଗତକ୍ଲେଶଃ ଚ (ସନ୍ ) ସୁଖେନ ଏବ ଉପଶାମ୍ୟତି ॥ ୧॥
ପୂର୍ୱୋକ୍ତ ଶାଂତି ଜ୍ଞାନ ସେ ହୀ ହୋତୀ ହୈ ଅନ୍ୟଥା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, ଇସ କା ବୋଧ କରନେ କେ ନିମିତ୍ତ ଆଠ ଶ୍ଲୋକୋଂ ସେ ଜ୍ଞାନ କା ବର୍ଣନ କରତେ ହୁଏ ପ୍ରଥମ ଜ୍ଞାନ କେ ସାଧନୋଂ କା ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ, କିସୀ ବସ୍ତୁ କା ଭାବ ଔର କିସୀ ବସ୍ତୁ କା ଅଭାବ ଯହ ଜୋ ବିକାର ହୈ ସୋ ତୋ ସ୍ୱଭାବ କହିୟେ ମାୟା ଔର ପୂର୍ୱସଂସ୍କାର କେ ଅନୁସାର ହୋତା ହୈ, ଆତ୍ମା କେ ସକାଶ ସେ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଐସା ନିଶ୍ଚୟ ଜିସ ପୁରୁଷ କୋ ହୋତା ହୈ ବହ ପୁରୁଷ ଅନାୟାସ ସେ ହୀ ଶାଂତି କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋ ଜାତା ହୈ ॥୧॥
ଈଶ୍ୱରଃସର୍ୱନିର୍ମାତା ନେହାନ୍ୟ ଇତି ନିଶ୍ଚୟୀ॥
ଅନ୍ତର୍ଗଲିତସର୍ୱାଶଃଶାନ୍ତଃକ୍ୱାପିନ ସଜ୍ଜତେ ୨
ଅନ୍ୱୟ:- ଇହ ସର୍ୱନିର୍ମାତା ଈଶ୍ୱରଃ, ଅନ୍ୟଃ ନ ଇତି ନିଶ୍ଚୟୀ (ପୁରୁଷଃ ) ଅନ୍ତର୍ଗଲିତସର୍ୱାଶଃ ଶାନ୍ତଃ (ସନ୍ ) କ ଅପି ନ ସଜତେ ॥୨॥
ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ଶଂକା କରତା ହୈ କି, ମାୟା ତୋ ଜଡ ହୈ ଉସ କେ ସକାଶ ସେ ଭାବାଭାବରୂପ ସଂସାର କୀ ଉତ୍ପତ୍ତି କିସ ପ୍ରକାର ହୋ ସକତୀ ହୈ ? ତିସ କା ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ସଂପୂର୍ଣ ଜଗତ୍ ରଚନେବାଲା ଏକ ଈଶ୍ୱର ହୈ, ଅନ୍ୟ ଜୀବ ଜଗତ୍ କା ରଚନେବାଲା ନହୀଂ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଜୀବ ଈଶ୍ୱର କେ ବଶୀଭୂତ ହୈଂ, ଇସ ପ୍ରକାର ନିଶ୍ଚୟ କରନେବାଲା ପୁରୁଷ ଐସେ ନିଶ୍ଚୟ କେ ପ୍ରଭାବ ସେ ହୀ ଦୂର ହୋ ଗଈ ହୈ ସବ ପ୍ରକାର କୀ ତୃଷ୍ଣା ଜିସ କୀ ଐସା ଔର ଶାଂତ କହିୟେ ନିଶ୍ଚଲ ଚିତ୍ତ ହୋକର କହୀଂ ଭୀ ଆସକ୍ତ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥୨॥
ଆପଦଃ ସମ୍ପଦଃ କାଲେ ଦୈବାଦୈବେତି ନିଶ୍ଚୟୀ।
ତୃପ୍ତଃସ୍ୱସ୍ଥେନ୍ଦ୍ରିୟୋ ନିତ୍ୟଂ ନ ବାଂଛତି ନ ଶୋଚତି ॥୩॥
ଅନ୍ୱୟଃ କାଲେ ଆପଦଃ ସମ୍ପଦଃ (ଚ) ଦେବାତ୍ ଏବ (ଭବନ୍ତି । ଇତି ନିଶ୍ଚୟୀ ତୃପ୍ତଃ ( ପୁରୁଷଃ ) ନିତ୍ୟମ୍ ସ୍ୱସ୍ଥନ୍ଦ୍ରିୟଃ ( ସନ୍ ) ନ ବାଞ୍ଛତି ନ ଶୋଚତି ॥ ୩ ॥
ତହାଂ ଶଂକା ହୋତୀ ହୈ କି, ଯଦି ଈଶ୍ୱର ହୀ ସଂସାର କୋ ରଚନେବାଲା ହୈ ତୋ କିନ୍ ହୀ ପୁରୁଷୋଂ କୋ ଦରିଦ୍ରୀ କରତା ହୈ, କିନ୍ ହୀ କୋ ଧନୀ କରତା ହୈ ଔର କିନ୍ ହୀ କୋ ସୁଖୀ କରତା ହୈ ତଥା କିନ୍ ହୀ କୋ ଦୁଃଖୀ କରତା ହୈ. ଇସ କାରଣ ଈଶ୍ୱର କେ ବିଷେଂ ବୈଷମ୍ୟ ଔର ନୈର୍ଘଣ୍ୟ ଦୋଷ ଆବେଗା। ତହାଂ କହତେ ହୈଂ କି, କିସୀ ସମୟ ମେଂ ଆପତ୍ତିୟେଂ ଔର କିସୀ ସମୟ ମେଂ ସଂପତ୍ତିୟେ
ଯେ ଅପନେ ପ୍ରାରବ୍ଧ ସେ ହୋତୀ ହୈଂ, ଇସ କାରଣ ଈଶ୍ୱର କେ ବିଷେଂ ବୈଷମ୍ୟ ଔର ନୈପୁଣ୍ୟଦୋଷ ନହୀଂ ଲଗ ସକତା. ଇସ ପ୍ରକାର ନିଶ୍ଚୟ କରନେବାଲା ପୁରୁଷ ସବ ପ୍ରକାର କୀ ତୃଷ୍ଣାଓଂ ସେ ରହିତ ଔର ବିଷୟୋଂ ସେ ଚଲାୟମାନ ନହୀଂ ହୁଈ ହୈଂ ଇଂଦ୍ରିୟେଂ ଜିସ କୀ ଐସା ହୋକର ଅପ୍ରାପ୍ତ ବସ୍ତୁ କୀ ଇଚ୍ଛା ନହୀଂ କରତା ହୈ ଔର ନଷ୍ଟ ହୁଈ ବସ୍ତୁ କା ଶୋକ ନହୀଂ କରତା ହୈ ॥୩॥
ସୁଖଦୁଃଖେଜନ୍ମମୃତ୍ୟୂ ଦୈବାଦେବେତିନିଶ୍ଚୟୀ।
ସାଧ୍ୟାଦଶୀନିରାୟାସଃକୁର୍ୱନ୍ନପିନଲିପ୍ୟତେ॥୪॥
7 ଅନ୍ୱୟ:- ସୁଖଦୁଃଖେ, ଜନ୍ମମୃତ୍ୟୂ ଦୈବାତ୍ ଏବ (ଭବନ୍ତି ) ଇତି ନିଶ୍ଚୟୀ, ସାଧ୍ୟାଦର୍ଶୀ, ନିରାୟାସଃ ( ପୁରୁଷଃ କର୍ମାଣି) କୁର୍ୱନ ଅପି ନ ଲିପ୍ୟତେ ॥ ୪॥
ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ଶଂକା କରତା ହୈ କି, ହେ ଗୁରୋ ! ପୂର୍ୱୋକ୍ତ ନିଶ୍ଚୟଯୁକ୍ତ ପୁରୁଷ ଭୀ କର୍ମ କରତା ହୁଆ ଦେଖନେ ମେଂ ଆତା ହୈ ସୋ କୈ ସେ ହୋ ସକତା ହୈ ? ତିସ କା ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, କର୍ମ କେ ଫଲରୂପ ସୁଖଦୁଃଖ ଔର ଜନ୍ମମୃତ୍ୟୁ ପ୍ରାରଧ କେ ଅନୁସାର ହୋତେ ହୈଂ, ଇସ ପ୍ରକାର ନିଶ୍ଚୟବାଲା ପୁରୁଷ ଐସୀ ଦୃଷ୍ଟି ନହୀଂ କରତା ହୈ କି, ଅମୁକ କର୍ମ ମୁଝେ କରନା ଚାହିୟେ ଔର ଇସ କାରଣ ହୀ କର୍ମ କରନେ ମେଂ ପରିଶ୍ରମ ନହୀଂ କରତା ହୈ, ଔର ପ୍ରାରବ୍ଧକର୍ମାନୁସାର କର୍ମ କର କେ ଲିପ୍ତ ଭୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଅର୍ଥାତ୍ ପାପପୁଣ୍ୟରୂପ ଫଲକା
ଭୋଗନେବାଲା ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଉସ ପୁରୁଷ କୋ ମୈଂ କତା ହୂଂ, ଐସା ଅଭିମାନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥୪॥
ଚିନ୍ତୟାଜାୟତେଦୁଃଖଂନାନ୍ୟଥେହେତିନିଶ୍ଚୟୀ।
ତୟାହୀନଃସୁଖୀ ଶାନ୍ତଃସର୍ୱତ୍ରଗଲିତସ୍ଟହଃ॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଇହ ଦୁଃଖମ୍ ଚିନ୍ତୟା ଜାୟତେ, ଅନ୍ୟଥା ନ ଇତି ନିଶ୍ଚୟୀ (ପୁରୁଷଃ) ତୟା ହୀନଃ ( ସନ୍ ) ସୁଖୀ ଶାନ୍ତଃ ସର୍ୱତ୍ର ଗଲିତସ୍ପୃହଃ ( ଭବତି ) ॥୫॥
ତହାଂ ଶଂକା ହୋତୀ ହୈ କି, ଯହ କୈ ସେ ହୋ ସକତା ହୈ କି, କର୍ମ କରକେ ଭୀ ପାପପୁଣ୍ୟରୂପ ଫଲ କା ଭୋକ୍ତା ନ ହୋତା ହେ ? ତହାଂ କହତେ ହୈଂ, ଇସ ସଂସାର କେ ବିଷେଂ ଦୁଃଖମାତ୍ର ଚିନ୍ତା ସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତା ହୈ, କିସୀ ଅନ୍ୟ କାରଣ ସେ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଇସ ପ୍ରକାର ନିଶ୍ଚୟବାଲା ଚିନ୍ତାରହିତ ପୁରୁଷ ଶାନ୍ତି ତଥା ସୁଖ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ, ଔର ଉସ ପୁରୁଷ କୀ ସଂପୂର୍ଣ ବିଷୟୋଂ ସେ ଅଭିଲାଷା ଦୂର ହୋ ଜାତୀ ହୈ ॥୫॥
ନାହଂଦେହୋ ନ ମେ ଦେହୋ ବୋଧୋଽହମିତି ନିଶ୍ଚୟୀ।
କୈବଲ୍ୟମିବ ସଂପ୍ରାପ୍ତୋ ନ ସ୍ମରତ୍ୟକୃତଂ କୃତମ୍॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅହମ୍ ଦେହଃ ନ, ମେ ଦେହଃ ନ, (କିନ୍ତୁ ) ଅହମ୍ ବୋଧଃ ଇତି ନିଶ୍ଚୟୀ (ପୁରୁଷଃ ) କୈବଲ୍ୟମ୍ ସଂପ୍ରାପ୍ତଃ ଇବ କୃତମ୍ ଅକୃତମ ନ ସ୍ମରତି ॥ ୬ ॥
ପୂର୍ୱୋକ୍ତ ସାଧନୋଂ ସେ ଯୁକ୍ତ ଜ୍ଞାନିୟୋଂ କୀ ଦଶା କୋ ନିରୂପଣ କରତେ ହୈଂ କି-ମୈଂ ଦେହ ନହୀଂ ହୂଂ ତଥା ମେରା ଦେହ ନହୀଂ ହୈ, କିଂତୁ
ମେଂ ଜ୍ଞାନସ୍ୱରୂପ ହୂଂ, ଇସ ପ୍ରକାର ଜିସ ପୁରୁଷ କା ନିଶ୍ଚୟ ହୋ ଜାତା ହୈ, ବହ ପୁରୁଷ ଜ୍ଞାନ କେ ଦ୍ୱାରା ଅଭିମାନ କା ନାଶ ହୋନେ କେ କାରଣ ମୁକ୍ତିଦଶା କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ପୁରୁଷ କୀ ସମାନ କର୍ମ ଅକର୍ମ କା ସ୍ମରଣ ନହୀଂ କରତା ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ଉସ କେ ବିଷେଂ ଲିପ୍ତ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥୬॥
ଆବ୍ରହ୍ମସ୍ତମ୍ବପର୍ୟନ୍ତମହମେବେତି ନିଶ୍ଚୟୀ। ନିର୍ୱିକଲ୍ପଃ ଶୁଚିଃ ଶାନ୍ତଃପ୍ରାପ୍ତା-ପ୍ରାପ୍ତବିନିର୍ୱୃତଃ॥୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଆବ୍ରହ୍ମସ୍ତମ୍ବପର୍ୟଂତମ୍ ଅହମ୍ ଏବ ଇତି ନିଶ୍ଚୟୀ ( ପୁରୁଷଃ ) ନିର୍ୱିକଲ୍ପଃ ଶୁଚିଃ ( ତଥା ) ଶାନ୍ତଃ ( ସନ ) ପ୍ରାପ୍ତାପ୍ରାପ୍ତ ବିନିର୍ୱୃତଃ ( ଭବତି ) ॥ ୭॥
ବ୍ରହ୍ମା ସେ ଲେକର ତୃଣପର୍ୟଂତ ସଂପୂର୍ଣ ଜଗତ୍ ମେଂ ହୀ ହୂଂ, ଇସ ପ୍ରକାର ନିଶ୍ଚୟବାଲେ ପୁରୁଷ କେ ସଂକଲ୍ପ ବିକଲ୍ପ ନଷ୍ଟ ହୋ ଜାତେ ହୈଂ, ବିଷୟାସକ୍ତରୂପ ମଲ ସେ ରହିତ ହୋ ଜାତା ହୈ, ଉସ ପୁରୁଷ କା ମହାପବିତ୍ର ଜୋ ଆତ୍ମା ସୋ ପ୍ରାପ୍ତ ଔର ଅପ୍ରାପ୍ତ ବସ୍ତୁ କୀ ଇଚ୍ଛା ସେ ରହିତ ହୋକର ପରମ ସଂତୋଷ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ॥୭॥
ନାନାଶ୍ଚର୍ୟମିଦଂ ବିଶ୍ୱଂ ନ କିଞ୍ଚିଦିତି ନିଶ୍ଚୟୀ । ନିର୍ୱାମନଃ ସ୍ଫୂର୍ତିମାତ୍ରୋ ନ କିଞ୍ଚିଦିତି ଶାମ୍ୟତି ॥୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ନାନାଶ୍ଚର୍ୟମ୍ ଇଦମ୍ ବିଶ୍ୱମ୍ କିଞ୍ଚିତ୍ ନ, ଇତି ନିଶ୍ଚୟୀ ( ପୁରୁଷଃ ) ନିର୍ୱାସନଃ ସ୍ଫୂର୍ତିମାତ୍ରଃ ( ସନ୍ ) ନ କିଞ୍ଚିତ୍ ଇତି ଶାମ୍ୟତି ॥ ୮॥
ତହାଂ ଶଂକା ହୋତୀ ହୈ କି, ଜ୍ଞାନୀ କେ ସଂକଲ୍ପ, ବିକଲ୍ପ ସ୍ୱୟଂ ହୀ କିସ ପ୍ରକାର ନଷ୍ଟ ହୋ ଜାତେ ହୈଂ ଅଧିଷ୍ଠାନରୂପ ବ୍ରହ୍ମ କା ସାକ୍ଷାତ୍କାରଜ୍ଞାନ ହୋନେପର ଜଗତ୍ କଲ୍ପିତ ପ୍ରତୀତ ହୋନେ ଲଗତା ହୈ ଔର ନାନାରୂପବାଲାଜଗତ୍ ଭୀ ଜ୍ଞାନ କା ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ ହୀ ପ୍ରତୀତ ହୋତା ହୈ କି, ଯହ ସମ୍ପୂର୍ଣ ଜଗତ୍ ମେରୀ (ଆତ୍ମାକୀ) ସତ୍ତା ସେ ହୀ ସ୍ଫୁରିତ ହୋତା ହୈ ଐସା ନିଶ୍ଚୟ ହୋତେ ହୀ ଜ୍ଞାନୀ କୀ ସଂପୂର୍ଣ ବାସନା ନଷ୍ଟ ହୋ ଜାତୀ ହୈ ଔର ଚୈତନ୍ୟସ୍ୱରୂପ ହୋ ଜାତା ହୈ ଔର ଉସ କୋ କୋଈ ବ୍ୟବହାର ଶେଷ ନହୀଂ ରହତା ହୈ, ଇସ କାରଣ ଶାଂତି କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋ ଜାତା ହୈ ଔର ଉସଜ୍ଞାନୀ କୀ କାର୍ୟକାରଣରୂପ ଉପାଧିନଷ୍ଟ ହୋ ଜାତୀ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଜ୍ଞାନୀ କୋ ସଂପୂର୍ଣ ଜଗତ୍ ସ୍ୱପ୍ନ କୀ ସମାନ ଭାସନେ ଲଗତା ହୈ ॥ ୮॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦଷ୍ଟାବକ୍ରମନିବିରଚିତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଭାଷାଟୀକୟା ସହିତଂ ଜ୍ଞାନାଷ୍ଟକଂ ନାମୈକାଦଶଂ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥୧୧॥
=====
ଅଥ ଦ୍ୱାଦଶଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୧୨.
କାୟକୃତ୍ୟାସହଃପୂର୍ୱ ତତୋ ବାଗ୍ୱିସ୍ତରାସହଃ ।
ଅଥଚିଂତାସହସ୍ତସ୍ମାଦେବମେବାହମାସ୍ଥିତଃ॥୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ପୂର୍ୱମ୍ କାୟକୃତ୍ୟାସହଃ, ତତଃ ବାଗ୍ୱିସ୍ତରାସହଃ, ଅଥ ଚିନ୍ତାସହଃ, ତସ୍ମାତ୍ ଅହମ୍ ଏବମ୍ ଏବ ଆସ୍ଥିତଃ ( ଅସ୍ମି )॥୧॥
ପୂର୍ୱ ପ୍ରକରଣ କେ ବିଷେଂ ଜ୍ଞାନାଷ୍ଟକ ସେ ବର୍ଣନ କିୟେ ହୁଏ ବିଷୟକୋ ହୀ ଶିଷ୍ୟ ଅପନେ ବିଷେଂ ଦିଖାତା ହୈ ଶିଷ୍ୟ କହତା ହୈ କି ହେ ଗୁରୋ ! ପ୍ରୟମ ମୈଂନେ ଆପ କୀ କୃପା ସେ କାୟିକ କ୍ରିୟାଓଂ କା ତ୍ୟାଗ କିୟା, ତଦନଂତର ବାଣୀ କେ ଜପରୂପ କର୍ମ କା ତ୍ୟାଗ କିୟା ଇସ କାରଣ ହୀ ମନ କେ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପରୂପ କର୍ମ କା ତ୍ୟାଗ କିୟା ଇସ ପ୍ରକାର ମୈଂ ସବ ପ୍ରକାର କେ ବ୍ୟବହାରୋଂ କା ତ୍ୟାଗ କର କେ କେବଲ ଚୈତନ୍ୟସ୍ୱରୂପ ଆତ୍ମା କା ଆଶ୍ରୟ କର କେ ସ୍ଥିତ ହୂଂ ॥୧॥
ପ୍ରୀତ୍ୟଭାବେନ ଶବ୍ଦାଦେରଦୃଶ୍ୟତ୍ୱେନ ଚାତ୍ମନଃ ।
ବିକ୍ଷେପୈକାଗ୍ରହଦୟ ଏବମେବାହମାସ୍ଥିତଃ ॥୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଶବ୍ଦାଦେଃ ପ୍ରୀତ୍ୟଭାବେନ, ଆତ୍ମନଃ ଚ ଅଦୃଶ୍ୟତ୍ୱେନ ବିକ୍ଷେପୈକାଗ୍ରହୃଦୟଃ ଅହମ୍ ଏବମ୍ ଏବ ଆସ୍ଥିତଃ (ଅସ୍ମି ) ॥୨॥
ଉପରୋକ୍ତ ତୀନ ପ୍ରକାର କେ କାୟିକ ଆଦି ବ୍ୟାପାରୋଂ କେ ତ୍ୟାଗନେ ମେଂ କାରଣ ଦିଖାତା ହୈ କି ନାଶବାନ୍ ଫଲ କେ ଉତ୍ପନ୍ନ କରନେବାଲେ ଶବ୍ଦାଦି ବିଷୟୋଂ କେ ବିଷେଂ ପ୍ରୀତି ନ ହୋନେ ସେ ଔର ଆତ୍ମା କେ ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋନେ ସେ ମେରା ହୃଦୟ ତୀନୋଂ ପ୍ରକାର କେ ବିଶେପୋଂ ସେ ରହିତ ଔର ଏକାଗ୍ର ହୈ, ଅର୍ଥାତ୍ ନାଶବାନ୍ ସ୍ୱର୍ଗାଦି ଫଲ ଦେନେବାଲେ ଜପ ଆଦି କେ ବିଷେଂ ପ୍ରୀତି ନ ହୋନେ ସେ ତୋ ମେରେ ବିଷେଂ ଜପରୂପ ବିକ୍ଷେପ ନହୀଂ ହୈ ଔର ଆତ୍ମା ଅଦୃଶ୍ୟ ହୈ ଇସ
କାରଣ ଆତ୍ମା ଧ୍ୟାନ କା ବିଷୟ ନହୀଂ ହୈ, ଇସ କାରଣ ଚିଂତାରୂପ ମନ କା ବିକ୍ଷେପ ଭୀ ମେରେ ବିଷେଂ ନହୀଂ ହୈ, ଇସ କାରଣ ମୈଂ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କର କେ ସ୍ଥିତ ହୂଂ॥୨॥
ସମାଧ୍ୟାସାଦିବିକ୍ଷିପ୍ତୌ ବ୍ୟବହାରଃ ସମାଧୟେ।
ଏବଂ ବିଲୋକ୍ୟନିୟମମେବମେବାହମାସ୍ଥିତଃ॥୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସମାଧ୍ୟାସାଦିବିକ୍ଷିପ୍ତୌ ( ସତ୍ୟାମ୍ ) ସମାଧୟେ ବ୍ୟବହାରଃ (ଭବତି ), ଏବମ୍ ନିୟମମ୍ ବିଲୋକ୍ୟ ଅହମ୍ ଏବମ୍ ଏବ ଆସ୍ଥିତଃ (ଅସ୍ମି )॥୩॥
ତହାଂ ଶଂକା ହୋତୀ ହୈ କି, କିସୀ ପ୍ରକାର କା ବିକ୍ଷେପ ନ ହୋନେପର ଭୀ ସମାଧି କେ ଅର୍ଥ ତୋ ବ୍ୟବହାର କରନା ହୀ ପଡେଗା ତିସ କା ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ଯଦି କର୍ତୃତ୍ୱ ଭୋକ୍ତୃତ୍ୱ କା ଅଧ୍ୟାସରୂପ ବିକ୍ଷେପ ହୋତା ଅର୍ଥାତ୍ ମୈଂ କର୍ତ୍ତା ହୂଂ, ମୈଂ ଭୋକ୍ତା ହୂଂ ଇତ୍ୟାଦି ମିଥ୍ୟା ଅଧ୍ୟାସରୂପବିଷେକ୍ଷ ଯଦି ହୋତା ତୋ ଉସ କୀ ନିବୃତ୍ତି କେ ଅର୍ଥ ସମାଧି କେ ନିମିତ୍ତ ବ୍ୟବହାର କରନା ପଡତା ହୈ; ଯଦି ଐସା ଅଧ୍ୟାସ ନହୀଂ ହୋତା ତୋ ସମାଧି କେ ନିମିତ୍ତ ବ୍ୟବହାର ନହୀଂ କରନା ପଡତା ହୈ, ଇସ ପ୍ରକାର କେ ନିୟମ କୋ ଦେଖକର ଶୁଦ୍ଧ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ କା ଆଶ୍ରୟ ଲେନେବାଲେ ମେରେ ବିଷେଂ ଅଧ୍ୟାସ ନ ହୋନେ କେ କାରଣ ସମାଧିଶୂନ୍ୟ ମେଂ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ସ୍ଥିତ ହୂଂ ॥୩॥
ହେୟୋପାଦେୟବିରହାଦେବଂ ହର୍ଷବିଷାଦୟୋଃ।
ଅଭାବାଦଦ୍ୟହେବ୍ରହ୍ମନ୍ନେବମେବାହମାସ୍ଥିତଃ ॥ ୪॥
ଅନ୍ୱୟଃ ହେ ବ୍ରହ୍ମନ୍ ! ହେୟୋପାଦେୟବିରହାତ୍ ଏବମ୍ ହବିଷାଦୟୋଃ ଅଭାବାତ୍ ଅଦ୍ୟ ଅହମ୍ ଏବମ୍ ଏବ ଆସ୍ଥିତଃ ( ଅସ୍ମି ) ॥୪॥
ଶିଷ୍ୟ କହତା ହୈ କି, ହେ ଗୁରୋ ! ମୈଂ ତୋ ପୂର୍ଣସ୍ୱରୂପ ହୂଂ ଇସ କାରଣ କିସ କା ତ୍ୟାଗ କରୂଂ ? ଔର କିସ କା ଗ୍ରହଣ କରୂଂ? ଅର୍ଥାତ୍ ନ ମେରେ କୋ କୁଛ ତ୍ୟାଗନେ ଯୋଗ୍ୟ ହୈ ଔର ନ କୁଛ ଗ୍ରହଣ କରନେ ଯୋଗ୍ୟ ହୈ, ଇସୀ ପ୍ରକାର ମେରେ କୋ କିସୀ ପ୍ରକାର କା ହର୍ଷ ଶୋକ ଭୀ ନହୀଂ ହୈ, ମୈଂ ତୋ ଇସ ସମୟ କେବଲ ଅତ୍ମସ୍ୱରୁପ କେ ବିଷେଂ ସ୍ଥିତ ହୂଁ॥୪॥
ଆଶ୍ରମାନାଶ୍ରମଂ ଧ୍ୟାନଂ ଚିତ୍ତସ୍ୱୀକୃତବର୍ଜନମ୍।
ବିକଲ୍ପମମବୀକ୍ଷ୍ୟତୈରେବମେବାହମାସ୍ଥିତଃ॥୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଆଶ୍ରମାନାଶ୍ରମମ୍ ଧ୍ୟାନମ୍ ଚିତ୍ତସ୍ୱୀକୃତବର୍ଜନମ୍ ଏତୈଃ ଏବ ମମ ବିକଲ୍ପମ୍ ବୀକ୍ଷ୍ୟ ଅହମ୍ ଏବମ୍ ଏବ ଆସ୍ଥିତଃ (ଅସ୍ମି)॥୫॥
ମୈଂ ମନ ଔର ବୁଦ୍ଧି ସେ ପରେ ହୂଂ, ଇସ କାରଣ ମେରେ ବିଷେଂ ବର୍ଣାଶ୍ରମ କେ ବିଷେଂ ବିହିତ ଧ୍ୟାନ କର୍ମ ଔର ସଂକଲ୍ପ, ବିକଲ୍ପ ନହୀଂ ହୈଂ, ମୈଂ ସବ କା ସାକ୍ଷୀ ହୂଂ ଐସା ବିଚାର କର ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ସ୍ଥିତ ହୂଂ ॥୫॥
କର୍ମାନୁଷ୍ଠାନମଜ୍ଞାନାଦ୍ୟଥୈବୋପରମସ୍ତଥା।
ବୁଦ୍ଧାସମ୍ୟଗିଦଂତତ୍ତ୍ୱମେବମେବାହମାସ୍ଥିତଃ॥୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଥା ଅଜ୍ଞାନାତ୍ କର୍ମାନୁଷ୍ଠାନମ୍ ତଥା ଏବ ଉପରମଃ (ଭବତି ), ଇଦମ୍ ତତ୍ତ୍ୱମ୍ ସମ୍ୟକ ବୁଦ୍ଧା ଅହମ୍ ଏବମ୍ ଏବ ଆସ୍ଥିତଃ (ଅସ୍ମି)॥୬॥
ଜିସ ପ୍ରକାର କା କର୍ମାନୁଷ୍ଠାନ ( କର୍ମ କରନା) ଅଜ୍ଞାନ ସେ ହୀ ହୋତା ହୈ ତିସ ପ୍ରକାର କର୍ମ କା ତ୍ୟାଗ ଭୀ ଅଜ୍ଞାନ ସେ ହୀ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ତ୍ୟାଗନା ଔର ଗ୍ରହଣ କରନା କୁଛ ଭୀ ନହୀଂ ବନତା ହୈ, ଇସ ତତ୍ୱ କୋ ଯଥାର୍ଥ ରୀତିସେ ଜାନକର ମୈଂ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେ ହୀ ସ୍ଥିତ ହୂଂ ॥୬॥
ଅଚିନ୍ତ୍ୟଂ ଚିନ୍ତ୍ୟମାନୋଽପି ଚିନ୍ତାରୂପଂ ଭଜତ୍ୟସୌ।
ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ତଦ୍ଭାବନଂ ତସ୍ମାଦେବ-ମେବାହମାସ୍ଥିତଃ॥୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅଚିନ୍ତ୍ୟମ୍ ଚିନ୍ତ୍ୟମାନଃ ଅପି ଅସୌ ଚିନ୍ତାରୂପମ୍ ଭଜତି, ତସ୍ମାତ୍ ତଦ୍ଭାବନମ୍ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଅହମ୍ ଏବମ୍ ଏବ ଆସ୍ଥିତଃ (ଅସ୍ମି )॥୭॥
ଅଚିଂତ୍ୟ ଜୋ ବ୍ରହ୍ମ ହୈ ତିସ କୋ ଚିଂତନ କରତା ହୁଆ ଭୀ ଯହ ପୁରୁଷ ଆତ୍ମଚିଂତାମୟ ରୂପ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ, ତିସ କାରଣ ବ୍ରହ୍ମ କେ ଚିଂତନ କା ତ୍ୟାଗ କର କେ ମୈଂ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିତ୍ରଂ ସ୍ଥିତ ହୂଂ ॥ ୭॥
ଏବମେବ କୃତଂ ଯେନ ସ କୃତାର୍ଥୋଂ ଭବେଦ-ସୌ ।
ଏବମେବ ସ୍ୱଭାବୋ ଯଃସ କୃତାର୍ଥୋ ଭବେଦସୌ॥୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯେନ ଏବମ୍ ଏବ କୃତମ୍ ସଃ ଅସୌ କୃତାର୍ଥଃ ଭବେତ୍, ଯଃ ଏବମ୍ ଏବ ସ୍ୱଭାବଃ ସଃ ଅସୌ କୃତାର୍ଥଃ ଭବେତ୍ ॥ ୮॥
ଜିସ ପୁରୁଷନେ ଇସ ପ୍ରକାର ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କୋ ସାଧନୋଂ କେ ଦ୍ୱାରା ସର୍ୱକ୍ରିୟାରହିତ କିୟା ହୈ ବହ କୃତାର୍ଥ ହୈ ଔର ଜୋ ବିନା ସାଧନୋଂକେ ହୀ ସ୍ୱଭାବ ସେ କ୍ରିୟାରହିତ ଶୁଦ୍ଧ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ଜ୍ଞାନବାଲା ହୈ, ଉସ କେ କୃତାର୍ଥ ହୋନେ ମେଂ ତୋ କହନା ହୀ କ୍ୟା ହୈ॥୮॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦୃଷ୍ଟାବକ୍ରମୁନିବିରଚିତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଭାଷାଟୀକୟା ସହିତମେବମେବାଷ୍ଟକଂ ନାମ ଦ୍ୱାଦଶଂ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥ ୧୨॥
=====
ଅଥ ତ୍ରୟୋଦଶଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୧୩.
ଅକିଞ୍ଚନଭବଂସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟଂ କୌପୀନତ୍ୱେଽପିଦୁର୍ଲଭମ୍।
ତ୍ୟାଗାଦାନେବିହାୟାସ୍ମାଦହମାସେୟଥାସୁଖମ୍ ୧
ଅନ୍ୱୟ:- କୌପୀନତ୍ୱେ ଅପି ଅକିଞ୍ଚନଭବମ୍ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟମ୍ ଦୁର୍ଲଭମ୍ , ଅସ୍ମାତ୍ ଅହମ୍ ତ୍ୟାଗାଦାନେ ବିହାୟ ଯଥାସୁଖମ୍ ଆ ସେ ॥ ୧॥
ଅବ ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତି ଅବସ୍ଥା କା ଫଲ ଜୋ ପରମ ସୁଖ ତିସ କା ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ, ସଂପୂର୍ଣ ବିଷୟୋଂ କେ ବିଷେଂ ଆସକ୍ତି କା ତ୍ୟାଗ କରନେ ସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେବାଲୀ ଚିତ୍ତ କୀ ସ୍ଥିରତା, କୋପୀନମାତ୍ର ମେଂ ଆସକ୍ତି କରନେ ସେ ଭୀ ନହୀଂ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତୀ ହୈ, ଇସ କାରଣ ମୈଂ ତ୍ୟାଗ ଔର ଗ୍ରହଣ କେ ବିଷେଂ ଆସକ୍ତି କା ତ୍ୟାଗ କର କେ ସର୍ୱଦା ସୁଖରୂପ ସେ ସ୍ଥିତ ହୂଂ ॥୧॥
କୁତ୍ରାପି ଖେଦଃକାୟସ୍ୟ ଜିହ୍ୱା କୁତ୍ରାପି ଖିଦ୍ୟତେ।
ମନଃ କୁତ୍ରାପିତତ୍ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ପୁରୁଷାର୍ଥେସ୍ଥିତଃସୁଖଂ୨
ଅନ୍ୱୟ:- କୁତ୍ର ଅପି କାୟସ୍ୟ ଖେଦଃ (ଭବତି ) କୁତ୍ର ଅପି ଜିହ୍ୱା (ଖିଦ୍ୟତେ) କୁତ୍ର ଅପି ମନଃ (ଖିଦ୍ୟତେ) ( ଅତଃ) ତତ୍ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ସୁଖମ୍ ପୁରୁଷାର୍ଥ ସ୍ଥିତଃ ( ଅସ୍ମି ) ॥ ୨॥
ଯଦି ବ୍ରତତୀର୍ଥାଦି ସେବନ କରେ ତୋ ଶରୀର କୋ ଖେଦ ହୋତା ହୈ ଔର ଯଦି ଗୀତାଭାଗବତାଦି ସ୍ତୋତ୍ରୋଂ କା ପାଠ କିୟା ଜାୟ ତୋ ଜିହ୍ୱା କୋ ଖେଦ ହୋତା ହୈ, ଔର ଯଦି ଧ୍ୟାନ ସମାଧି କୀ ଜାୟ ତୋ ମନ କୋ ଖେଦ ହୋତା ହୈ, ଇସ କାରଣ ମୈଂ ଇନ ତୀନୋଂ ଦୁଃଖୋଂ କା ତ୍ୟାଗ କର କେ ସୁଖପୂର୍ୱକ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବି ସ୍ଥିତ ହୂଂ ॥୨॥
କୃତଂ କିମପି ନୈବସ୍ୟାଦିତି ସଚିନ୍ତ୍ୟ ତ-ତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ଯଦା ଯତ୍କର୍ତୁମାୟାତି ତତ୍କୃତ୍ୱା ସେ ଯଥାସୁଖମ୍ ॥୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- କୃତମ୍ କିମ୍ ଅପି ତତ୍ତ୍ୱତଃ ନ ଏବ ସ୍ୟାତ୍ ଇତି ସଞ୍ଚିନ୍ତ୍ୟ ଯଦା ଯତ୍ କର୍ତୁମ୍ ଆୟାତି ତତ୍ କୃତ୍ୱା ଯଥାସୁଖମ୍ ଆ ସେ ॥ ୩ ॥
ବାଦୀ ଶଂକା କରତା ହୈ କି, ବାଣୀ ମନ ଔର ଶରୀର ଇନ ତୀନୋଂ କେ ବ୍ୟାପାର କା ତ୍ୟାଗ ହୋନେ ସେ ତୋ ତତ୍କାଲ ଶରୀର କା ନାଶ ହୋ ଜାୟଗା, କ୍ୟୋଂକି ଇସ ପ୍ରକାର କେ ତ୍ୟାଗ ସେ ଅନ୍ନଜଲ କା ଭୀ ତ୍ୟାଗ ହୋ ଜାୟଗା, ଫିର ଶରୀର କିସ ପ୍ରକାର
ରହ ସକେଗା ? ତିସ କା ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ, କି ଶରୀର ଇଂଦ୍ରିୟାଦି ସେ କିୟା ହୁଆ କୋଈ କର୍ମ ଆତ୍ମା କା ନହୀଂ ହୋ ସକତା ହୈ, ଇସ ପ୍ରକାର ବିଚାର କର ଜୋ କର୍ମ କରନା ପଡତା ହୈ ଉସ କର୍ମ କୋ ଅହଂକାରରହିତ କର କେ ମୈଂ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ସୁଖପୂର୍ୱକ ସ୍ଥିତ ହୂଂ ॥୩॥
କର୍ମନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟନିର୍ବନ୍ଧଭାବା ଦେହସ୍ଥୟୋଗିନଃ।
ସଂୟୋଗାୟୋଗବିରହାଦହମା ସେ ଯଥାସୁଖମ୍॥୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- କର୍ମନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟନିର୍ୱନ୍ଧଭାବାଃ ଦେହସ୍ୟଯୋଗିନଃ (ଭବନ୍ତି ) ଅହମ୍ (ତୁ ) ସଂୟୋଗାୟୋଗବିରହାତ୍ ଯଥାସୁଖମ୍ ଆ ସେ ॥ ୪ ॥
ତହାଂ ବାଦୀ ଶଂକା କରତା ହୈ କି, ଯା କର୍ମମାର୍ଗ ମେଂ ନିଷ୍ଠା କରେ ଯା ନିଷ୍କର୍ମମାର୍ଗମେଂ ହୀ ନିଷ୍ଠା କରେ ଏକସାଥ ଦୋନୋଂ ମାର୍ଗୋଂପର ଚଲନା କିସ ପ୍ରକାର ହୋ ସକେଗା ? ତହାଂ କହତେ ହୈଂ, କର୍ମ ଔର ନିଷ୍କର୍ମ ତୌ ଦେହ କା ଅଭିମାନ କରନେବାଲେ ଯୋଗୀକୋ ହୀ ହୋତେ ହୈଂ ଔର ମୈଂ ତୋ ଦେହ କେ ସଂୟୋଗ ଔର ବିୟୋଗ ଦୋନୋଂ କୋ ତ୍ୟାଗକର ସୁଖରୂପ ସ୍ଥିତ ହୂଂ ॥୪॥
ଅର୍ଥାନୌଁ ନ ମେ ସ୍ଥିତ୍ୟା ଗତ୍ୟା ନ ଶୟନେନ ବା।
ତିଷ୍ଠନ୍ ଗଚ୍ଛନ୍ ସ୍ୱପନ ତସ୍ମାଦହମା ସେ ଯଥାସୁଖମ୍ ॥୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସ୍ଥିତ୍ୟା ଗତ୍ୟା (ଚ) ମେ ଅର୍ଥାନୌଁ ନ ବା ଶୟନେନ (ଚ) ନ ତସ୍ମାତ୍ ତିଷ୍ଠନ୍ ଗଚ୍ଛନ୍ ସ୍ୱପନ୍ ଯଥାସୁଖମ୍ ଆ ସେ ॥୫॥
ଲୌକିକ ବ୍ୟବହାର କେ ବିଷେ ଭୀ ମେରେ କୋ ଅଭିମାନ ନହୀଂ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ସ୍ଥିତି, ଗତି ତଥା ଶୟନ ଆଦି ସେ ମେରା କୋଈ ହାନି, ଲାଭ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଇସ କାରଣ ମୈଂ ଖଡା ରହୂଂ ବା ଚଲତା ରହୂଂ ଅଥବା ଶୟନ କରତା ରହୂଂ ତୋ ଉସ ମେଂ ମେରୀ ଆସକ୍ତି ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ମୈଂ ତୋ ସୁଖପୂର୍ୱକ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ସ୍ଥିତ ହୂଂ ॥୫॥
ସ୍ୱପତୋ ନାସ୍ତି ମେ ହାନିଃ ସିଦ୍ଧିର୍ୟତ୍ନବତୋ ନ-ବା।
ନାଶୋଲ୍ଲାସୌ ବିହାୟାସ୍ମାଦହମା ସେ ଯଥା-ସୁଖମ୍ ॥୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ମେ ସ୍ୱପତଃ ହାନିଃ ନ ଅସ୍ତି ଯତ୍ନବତଃ ବା ସିଦ୍ଧିଃ ନ (ଅସ୍ତି); ଅସ୍ମାତ୍ ନାଶୋଲ୍ଲାସୌ ବିହାୟ ଅହମ୍ ଯଥାସୁଖମ୍ ଆସେ॥୬॥
ସଂପୂର୍ଣ ପ୍ରୟତ୍ନୋଂ କୋ ତ୍ୟାଗ କର କେ ଶୟନ କରୂଂ ତୋ ମେରୀ କିସୀ ପ୍ରକାର କୀ ହାନି ନହୀଂ ହୈ ଔର ଅନେକ ପ୍ରକାର କେ ଉଦ୍ୟମ କରୂଂ ତୋ ମେରା କିସୀ ପ୍ରକାର କା ଲାଭ ନହୀଂ ହୈ, ଇସ କାରଣ ତ୍ୟାଗ ଔର ସଂଗ୍ରହ କୋ ଛୋଡକର ମୈଂ ସୁଖପୂର୍ୱକ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ସ୍ଥିତ ହୂଂ ॥୬॥
ସୁଖାଦିରୂପାନିୟମଂ ଭାବେଷ୍ୱାଲୋକ୍ୟଭୂରିଶଃ ।
ଶୁଭାଶୁଭେବିହାୟାସ୍ମାଦହମାସେୟଥାସୁଖମ୍ ୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ମାବେଷୁ ଭୂରିଶଃ ସୁଖାଦିରୂପାନିୟମମ୍ ଆଲୋକ୍ୟ ଅସ୍ମାତ୍ ଅହମ୍ ଶୁଭାଶୁଭେ ବିହାୟ ଯଥାସୁଖମ୍ ଆ ସେ ॥ ୭॥
ଭାବ ଜୋ ଜନ୍ମ ତିନ କେ ବିଷେଂ ଅନେକ ସ୍ଥାନୋଂ ମେଂ ସୁଖଦୁଃଖାଦି ଧର୍ମୋ କୀ ଅନିତ୍ୟତା କୋ ଦେଖକର ଔର ଇସ କାରଣ ହୀ ଶୁଭ ଔର ଅଶୁଭ କର୍ମୋ କୋ ତ୍ୟାଗକର ମୈଂ ସୁଖପୂର୍ୱକ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ସ୍ଥିତ ହୂଂ ॥୭॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦଷ୍ଟାବକ୍ରାନିବିରଚିତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଭାଷାଟୀକୟା ସହିତଂ ଯଥାସୁଖସପ୍ତକଂ ନାମ ତ୍ରୟୋଦଶଂ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥ ୧୩॥
=====
ଅଥ ଚତୁର୍ଦଶଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୧୪.
ପ୍ରକୃତ୍ୟା ଶୂନ୍ୟଚିତ୍ତୋୟଃପ୍ରମାଦାଦ୍ଭାବଭାବନଃ ॥
ନିଦ୍ରିତୋବୋଧିତ ଇବ କ୍ଷୀଣସଂସରଣୋ ହି ସଃ ୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ପ୍ରକୃତ୍ୟା ଶୂନ୍ୟଚିତ୍ତଃ ପ୍ରମାଦାତ୍ ଭାବଭାବନଃ ଯଃ ନିଦ୍ରିତଃ ଇବ ବୋଧିତଃ ( ଭବତି ) ସଃ ହି କ୍ଷୀଣସଂସରଣଃ ॥ ୧॥
ଅବ ଶିଷ୍ୟ ଅପନୀ ସୁଖରୂପ ଅବସ୍ଥା କା ବର୍ଣନ କରତା ହୈ କି, ଅପନେ ସ୍ୱଭାବ ସେ ତୋ ଚିତ୍ତ କେ ଧର୍ମୋ ସେ ରହିତ ହୈ ଔର ବୁଦ୍ଧି କେ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରାରବ୍ଧକମୋଂ କେ ବଶୀଭୂତ ହୋକର ଅଜ୍ଞାନ କେ କାରଣ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପ କୀ ଭାବନା କରତା ହୈ, ଜିସ ପ୍ରକାର କୋଈ ପୁରୁଷ ସୁଖପୂର୍ୱକ ଶୟନ କରତା ହୋୟ ଉସ କୋ କୋଈ ପୁରୁଷ ଜଗାକର କାମ କରାବେ ତୋ ବହ କାମ ଉସ ପୁରୁଷ କେ ମନ କୀ ଇଚ୍ଛା କେ ଅନୁସାର ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କିଂତୁ ଅନ୍ୟ
ପୁରୁଷ କେ ବଶୀଭୂତ ହୋକର କାର୍ୟ କରତା ହୈ ବାସ୍ତବ ମେଂ ଉସ କା ଚିତ୍ତ କାର୍ୟ କେ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପ ସେ ରହିତ ହୋତା ହୈ ତିସୀ ପ୍ରକାର ପ୍ରାରବ୍ଧକର୍ମାନୁସାର ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପ କରନେବାଲେ ପୁରୁଷ କା ଚିତ୍ତ ବିଷୟୋଂ ସେ ଶାନ୍ତ ଅର୍ଥାତ୍ ସଂସାରରହିତ ହୋତା ହୈ ॥୧॥
କଧନାନି ବ ମିତ୍ରାଣିକ ମେ ବିଷୟଦସ୍ୟବଃ ।
କଶାସ୍ତ୍ରଂ କ ଚ ବିଜ୍ଞାନଂ ଯଦା ମେ ଗଲିତାସ୍ଟହାର
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଦା ମେ ସ୍ପୃହା ଗଲିତା (ତଦା) ମେ ଧନାନି ବ, ମିତ୍ରାଣି କ, ବିଷୟଦସ୍ୟବଃ କ୍ୱ, ଶାସ୍ତ୍ରମ୍ କ୍ୱ, ବିଜ୍ଞାନମ୍ ଚ କ୍ୱ ॥ ୨॥
ବିଷୟବାସନା ସେ ରହିତ ପୂର୍ଣରୂପ ଜୋ ମୈଂ ହୂଂ ତିସ ମେରୀ ଯଦି ଇଚ୍ଛା ନଷ୍ଟ ହୋ ଗଈ ତୋ ଫିର ମେରେ ଧନ କହାଂ, ମିତ୍ରବର୍ଗ କହାଂ, ବିଷୟରୂପ ଲୁଟେରେ କହାଂ ଔର ଶାସ୍ତ୍ର କହାଂ ଅର୍ଥାତ୍ ଇନ ମେଂ ସେ କିସୀ ବସ୍ତୁ ଭୀ ମେରୀ ଆସକ୍ତି ନହୀଂ ରହତୀହୈ॥୨॥
ବିଜ୍ଞାତେ ସାକ୍ଷିପୁରୁଷେ ପରମାତ୍ମନିଚେଶ୍ୱରେ।
ନୈରାଶ୍ୟେବନ୍ଧମୋକ୍ଷେଚନ ଚିନ୍ତା ମୁକ୍ତୟେ ମମ ॥୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସାକ୍ଷିପୁରୁଷେ ପରମାତ୍ମନି ଈଶ୍ୱରେ ଚ ବିଜ୍ଞାତେ ବନ୍ଧମୋକ୍ଷେଚ ନୈରାଶ୍ୟେ ( ସତି ) ମମ ମୁକ୍ତୟେ ଚିନ୍ତା ନ ॥ ୩ ॥
ଦେହ, ଇଂଦ୍ରିୟ ଔର ଅଂତଃକରଣ କେ ସାକ୍ଷୀ ସର୍ୱଶକ୍ତିମାନ ପରମାତ୍ମା କା ଜ୍ଞାନ ହୋନେପର ପୁରୁଷ କୋ ବଂଧ ତଥା ମୋକ୍ଷକୀ
ଆଶା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ଔର ମୁକ୍ତି କେ ଲିୟେ ଭୀ ଚିଂତା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ॥୩॥
ଅନ୍ତର୍ୱିକଲ୍ପଶୂନ୍ୟସ୍ୟ ବହିଃସ୍ୱଚ୍ଛନ୍ଦ-ଚାରିଣଃ।
ଭ୍ରାନ୍ତସ୍ୟେବ ଦଶାସ୍ତାସ୍ତାସ୍ତାହ-ଶା ଏବ ଜାନତେ ॥୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅନ୍ତର୍ୱିକଲ୍ପଶୂନ୍ୟସ୍ୟ ଭ୍ରାନ୍ତସ୍ୟ ଇବ ବହିଃସ୍ୱଚ୍ଛନ୍ଦଚାରିଣଃ ( ଜ୍ଞାନିନଃ ) ତାଃ ତାଃ ଦଶାଃ ତାଦୃଶାଃ ଏବ ଜାନତେ ॥ ୪ ॥
ଅଂତଃକରଣ କେ ବିଷେଂ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପ ସେ ରହିତ ଔର ବାହର ଭ୍ରାଂତ (ପାଗଲ) ପୁରୁଷ କୀ ସମାନ ସ୍ୱଚ୍ଛଂଦ ହୋକର ବିଚରନେବାଲେ ଜ୍ଞାନୀ କୀ ତିନ ତିନ ଦଶାଓଂ କୋ ତୈ ସେ ହୀ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ଜାନତେ ହୈଂ ॥୪॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦଷ୍ଟାବକ୍ରଗୀତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଭାଷାଟୀକୟା ସହିତଂ ଶାଂତିଚତୁଷ୍ଟୟଂ ନାମ ଚତୁର୍ଦଶଂ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥୧୪॥
=====
ଅଥ ପଞ୍ଚଦଶଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୧୫.
ଯଥାତଥୋପଦେଶେନ କୃତାର୍ଥଃସତ୍ୱବୁଦ୍ଧିମାନ୍॥
ଆଜୀବମପିଜିଜ୍ଞାସୁଃ ପରସ୍ତତ୍ର ବିମୁହ୍ୟତି॥୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସତ୍ୱବୁଦ୍ଧିମାନ (ଶିଷ୍ୟଃ ) ଯଥା ତଥା ଉପଦେଶେନ କୃତାର୍ଥଃ ( ଭବତି ), ପରଃ ଆଜୀବମ୍ ଜିଜ୍ଞାସୁଃ ଅପି ତତ୍ର ବିମୁହ୍ୟତି ॥ ୧ ॥
ଯଦ୍ୟପି ଗୁରୁନେ ଶିଷ୍ୟ କେ ଅର୍ଥ ପହିଲେ ଆତ୍ମତତ୍ୱ କା ଉପଦେଶ କିୟା ହୈ ତଥା ଶାସ୍ତ୍ର ମେଂ ଐସା ନିୟମ ହୈ କି, କଠିନ ସେ ଜାନନେ ଯୋଗ୍ୟ ହୋନେ କେ କାରଣ ଶିଷ୍ୟୋଂ କେ ଅର୍ଥ ଆତ୍ମତତ୍ୱ କା ବାରଂବାର ଉପଦେଶ କରନା ଚାହିୟେ ଔର ଛାନ୍ଦୋଗ୍ୟ ଉପନିଷଦ୍ କେ ବିଷେଂ ଗୁରୁନେ ଶିଷ୍ୟ କେ ଅର୍ଥ ବାରଂବାର ଆତ୍ମତତ୍ୱ କା ଉପଦେଶ କିୟା ହୈ, ଇସ କାରଣ ଗୁରୁ ଫିର ଭୀ ଶିଷ୍ୟ କେ ଅର୍ଥ ଆତ୍ମତତ୍ୱ କା ଉପଦେଶ କରତେ ହୁଏ ପ୍ରଥମ ଜ୍ଞାନ କେ ଅଧିକାରୀ ଔର ଅନଧିକାରୀ କା ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି, ଜିସ କୀ ବୁଦ୍ଧି ସାତ୍ୱି କୀ ହୋତୀ ହୈ ବହ ଶିଷ୍ୟ ଯଥାକଥଂଚିତ୍ ଉପଦେଶ ଶ୍ରବଣ କରକେ ଭୀ କୃତାର୍ଥ ହୋ ଜାତା ହୈ, ଇସ କାରଣ ହୀ ସତ୍ୟଯୁଗ କେ ବିଷେଂ କେବଲ ଏକ ଅକ୍ଷର ବ୍ରହ୍ମ ଜୋ ଓଁ କାର ତିସକେ ହୀ ଉପଦେଶମାତ୍ର ସେ ଅନେକ ଶିଷ୍ୟ କୃତାର୍ଥ ହୋଗୟେ ଅର୍ଥାତ୍ ଜ୍ଞାନ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଗୟେ ଔର ଜିନ କୀ ତାମସୀ ବୁଦ୍ଧି ହୋତୀ ହୈ, ଉନ କୋ ମରଣପର୍ୟଂତ ଉପଦେଶ କରୋ ତବ ଭୀ ଉନ କୋ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କା ଜ୍ଞାନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କିଂତୁ ମହାମୋହ ମେଂ ପଡ଼େ ରହତେ ହୈଂ, ପ୍ରହ୍ଲାଦଜୀ କା ପୁତ୍ର ବିରୋଚନ ଦୈତ୍ୟ ଥା ଉନ କୋ ବ୍ରହ୍ମାଜୀନେ ଅନେକ ବାର ଉପଦେଶ କିୟା, ତୋ ଭୀ ବହ ମହାମୋହୟୁକ୍ତ ହୀ ରହା, କ୍ୟୋଂକି ବହ ତାମସୀ ବୁଦ୍ଧିବାଲା ଥା ॥୧॥
ମୋକ୍ଷୋ ବିଷୟବୈରସ୍ୟ ବନ୍ଧୋ ବୈଷୟି କୋ ରସଃ ।
ଏତାବଦେବ ବିଜ୍ଞାନଂ ଯଥେଚ୍ଛସି ତଥା କୁରୁ ॥୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ବିଷୟବୈରସ୍ୟମ୍ ମୋକ୍ଷଃ, ବୈଷୟିକଃ ରସଃ ବନ୍ଧଃ ବିଜ୍ଞାନମ୍ ଏତାବତ୍ ଏବ; ଯଥା ଇଚ୍ଛସି ତଥା କୁରୁ ॥ ୨॥
ଅବ ବଂଧ ଔର ମୋକ୍ଷ କା ସ୍ୱରୂପ ଦିଖାତେ ହୈଂ କି, ବିଷୟୋଂ କେ ବିଷେଂ ଆସକ୍ତି ନ କରନା ଯ ହୀ ମୋକ୍ଷ ହୈ ଔର ବିଷୟୋଂ ମେଂ ପ୍ରତି କରନା ଯ ହୀ ବଂଧନ ହୈ, ଇତନା ହୀ ଗୁରୁ ଔର ବେଦାଂତ କେ ବାକ୍ୟୋଂ ସେ ଜାନନେ ଯୋଗ୍ୟ ହୈ, ଇସ କାରଣ ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ଜୈସୀ ତେରୀ ରୁଚି ହୋ ବୈସା କର ॥୨॥
ବାଗ୍ମିପ୍ରାଜ୍ଞମହୋଦ୍ୟୋଗଂଜନଂ ମୂକଜଡାଲସମ୍ ।
କରୋତିତତ୍ତ୍ୱବୋଧୋଽୟମତସ୍ତ୍ୟକ୍ତୋ ବୁଭୁକ୍ଷୁଭିଃ୩
ଅନ୍ୱୟ:- ଅୟମ୍ ତତ୍ତ୍ୱବୋଧଃ ବାଗ୍ମିପ୍ରାଜ୍ଞମହୋଦ୍ୟୋଗମ୍ ଜନମ୍ ମୂକଜଡାଲସମ୍ କରୋତି ଅତଃ ବୁଭୁକ୍ଷୁଭିଃ ତ୍ୟକ୍ତଃ ॥ ୩॥
ଅବ ଇସ ବାତ କା ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି, ତତ୍ୱଜ୍ଞାନ କେ ସିବାୟ କିସୀ ଅନ୍ୟ ସେ ବିଷୟାସକ୍ତି କା ନାଶ ନହୀଂ ହୋ ସକତା ହୈ, ଯହ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ତତ୍ୱଜ୍ଞାନ ବାଚାଲ ପୁରୁଷ କୋ ମୂକ (ଗୂଂଗା) କର ଦେତା ହୈ, ପଣ୍ଡିତ କୋ ଜଡ କର ଦେତା ହୈ, ପରମ ଉଦ୍ୟୋଗୀ ପୁରୁଷକୋ ଭୀ ଆଲସୀ କର ଦେତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି, ମନ କେ ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ଲଗନେ ସେ ଜ୍ଞାନୀ କୀ ବାଣୀ ମନ ଔର ଶରୀର କୀ ବୃତ୍ତିୟେ ନଷ୍ଟ ହୋ ଜାତୀ ହୈଂ ଇସ କାରଣ ହୀ ବିଷୟଭୋଗ କୀ ଲାଲସା କରନେବାଲେ ପୁରୁଷୋଂନେ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ କା ଅନାଦର କର ରଖା ହୈ ॥୩॥
ନ ତ୍ୱଂ ଦେହୋ ନ ତେ ଦେହୋ ଭୋକ୍ତା କର୍ତା ନ ବା ଭବାନ୍ ।
ଚିଦ୍ରୂପୋଽସି ସଦା ସାକ୍ଷୀନିରପେକ୍ଷଃ ସୁଖଂ ଚର॥୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ତ୍ୱମ୍ ଦେହଃ ନ, ( ତଥା ) ତେ ଦେହଃ ନ, ଭବାନ୍ କର୍ତା ବା ଭୋକ୍ତା ନ, ( ଯତଃ ) ( ଭବାନ୍ ) ଚିଦ୍ରୂପଃ ସଦା ସାକ୍ଷୀ ଅସି, ( ଅତଃ ) ନିରପେକ୍ଷଃ ( ସନ୍ ) ସୁଖଂ ଚର ॥ ୪ ॥
ଅବ ତତ୍ୱଜ୍ଞାନ କୀ ପ୍ରାପ୍ତି କେ ଅର୍ଥ ଉପଦେଶ କରତେ ହୈଂ କି, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ତୂ ଦେହରୂପ ନହୀଂ ହୈ ତଥା ତେରା ଦେହ ନହୀଂ ହୈ କ୍ୟୋଂକି ତୂ ଚୈତନ୍ୟରୂପ ହୈ ତିସୀ ପ୍ରକାର ତୂ କର୍ମୋଂ କା କରନେବାଲା ତଥା କର୍ମଫଲ କା ଭୋଗନେବାଲା ନହୀଂ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି କର୍ମ କରନା ଔର ଫଲ ଭୋଗନା ଯହ ମନ ଔର ବୁଦ୍ଧି କେ ଧର୍ମ ହୈଂ ଔର ତୂ ତୋ ମନ ଔର ବୁଦ୍ଧି ସେ ଭିନ୍ନ ସାକ୍ଷୀମାତ୍ର ଇସ ପ୍ରକାର ହୈ ଜିସ ପ୍ରକାର ଘଟ କା ଦେଖନେବାଲା ଘଟ ସେ ଭିନ୍ନ ହୋତା ହୈ, ଇସ କାରଣ ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ଦେହ କେ ସଂବଂଧୀ ଜୋସ୍ତ୍ରୀପୁତ୍ରାଦି ତିନ ସେ ଉଦାସୀନ ହୋକର ସୁଖପୂର୍ୱକ ବିଚର ॥୪॥
ରାଗଦ୍ୱେଷୌ ମନୋଧର୍ମୋଂ ନ ମନସ୍ତେ କଦାଚନ ।
ନିର୍ୱିକଲ୍ପୋଽସି ବୋଧାତ୍ମାନିର୍ୱିକାରଃ ସୁଖଂ ଚର ॥୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ରାଗଦ୍ୱେଷୌ ମନୋଧର୍ମୀ (ଭବତଃ) ମନଃ ତେ ( ସମ୍ବନ୍ଧି ) କଦାଚନ ନ ( ଭବତି ), (ଯତଃ ତ୍ୱମ୍ ) ନିର୍ୱିକଲ୍ପଃ ବୋଧାତ୍ମା ଅସି, ( ଅତଃ ) ନିର୍ୱିକାରଃ ( ସନ୍ ) ସୁଖଂ ଚର ॥ ୫ ॥
ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ରାଗ ଔର ଦ୍ୱେଷ ଆଦି ମନ କେ ଧର୍ମ ହୈଂ ତେରେ ନହୀଂ ହୈଂ ଔର ତେରା ମନ କେ ସାଥ କଦାପି ସଂବଂଧ ନହୀଂ ହୈ, କ୍ୟୋଂ କି ତୂ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପରହିତ ଜ୍ଞାନସ୍ୱରୂପ ହୈ, ଇସ କାରଣ ତୂ ରାଗାଦିବିକାରରହିତ ହୋକର ସୁଖପୂର୍ୱକ ବିଚର ॥୫॥
ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ଚାତ୍ମାନଂ ସର୍ୱଭୂତାନି ଚାତ୍ମନି ।
ବିଜ୍ଞାୟନିରହଂକାରୋନିର୍ମମସ୍ତ୍ୱଂ ସୁଖୀଭବ ॥୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ଚ ଆତ୍ମାନମ୍ ସର୍ୱଭୂତାନି ଚ ଆତ୍ମନି ବିଜ୍ଞାୟ ତ୍ୱମ୍ ନିରହଂକାରଃ ନିର୍ମମଃ ( ସନ୍ ) ସୁଖୀ ଭବ ॥ ୬॥
ଆତ୍ମା ସଂପୂର୍ଣ ପ୍ରାଣିୟୋଂ କେ ବିଷେଂ କାରଣରୂପ ସେ ସ୍ଥିତ ହୈ, ଔର ସଂପୂର୍ଣ ପ୍ରାଣୀ ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ଅଧ୍ୟସ୍ତ ହୈଂ ଇସ ପ୍ରକାର ଜାନକର ମମତା ଔର ଅହଂକାରରହିତ ସୁଖପୂର୍ୱକ ସ୍ଥିତ ହୋ ॥୬॥
ବିଶ୍ୱ ସ୍ଫୁରତି ଯତ୍ରେଦଂ ତରଙ୍ଗା ଇବ ସାଗରେ।
ତତ୍ତ୍ୱମେବ ନ ସନ୍ଦେହଶ୍ଚିନ୍ମୂତ ବିଜ୍ୱରୋ ଭବ ॥୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯତ୍ର ଇଦମ୍ ବିଶ୍ୱମ୍ ସାଗରେ ତରଙ୍ଗା ଇବ ସ୍ଫୁରତି, ତତ୍ ତ୍ୱମ୍ ଏବ ( ଅତ୍ର) ସନ୍ଦେହଃ ନ, ( ଅତଃ ) ହେ ଚିନ୍ମୂତ ! ( ତ୍ୱମ୍ ) ବିଜ୍ୱରଃ ଭବ ॥ ୭॥
ଜିସ ପ୍ରକାର ସମୁଦ୍ର କେ ବିଷେଂ ଜୋ ତରଂଗ ହୈଂ ବେ କଲ୍ପିତ ଔର ଅନିତ୍ୟ ହୈଂ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ଜିସ ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ଯହ ବିଶ୍ୱ କଲ୍ପିତ ହୈ ବହ ତୂ ହୀ ହୈ, ଇସ ମେଂ କୁଛ ସଂଦେହ ନହୀଂ
ହୈ, ଇସ କାରଣ ହେ ଚୈତନ୍ୟରୂପ ଶିଷ୍ୟ ! ତୂ ସଂପୂର୍ଣ ସନ୍ତାପରହିତ ହୋ ॥୭॥
ଶ୍ରଦ୍ଧସ୍ୱ ତାତ ଶ୍ରଦ୍ଧସ୍ୱ ନାତ୍ର ମୋହଂ କୁରୁଷ୍ୱ ଭୋଃ।
ଜ୍ଞାନସ୍ୱରୂପୋଭଗବାନାତ୍ମା ତ୍ୱଂ ପ୍ରକୃତେଃପରଃ॥୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଭୋଃ ତାତ ! ଶ୍ରଦ୍ୱସ୍ୱ ଶ୍ରଦ୍ଧସ୍ୱ, ଅତ୍ର ମୋହମ୍ ନ କୁରୁଷ୍ୱ (ଯତଃ) ତ୍ୱମ୍ ଜ୍ଞାନସ୍ୱରୂପଃ ଭଗବାନ୍ ପ୍ରକୃତେଃ ପରଃ ଆତ୍ମା (ଅସି) ॥ ୮ ॥
ହେ ତାତ ! ଗୁରୁ ଔର ବେଦାନ୍ତ କେ ବଚନୋଂପର ବିଶ୍ୱାସ କର, ବିଶ୍ୱାସ କର, ଆତ୍ମା କୀ ଚେତନସ୍ୱରୂପତା କେ ବିଷୟ ମେଂ ମୋହ କହିୟେ ସଂଶୟବିପର୍ୟଯସ୍ୱରୂପ ଅଜ୍ଞାନ ମତ କର, କ୍ୟୋଂକି ତୂ ଜ୍ଞାନସ୍ୱରୂପ, ସର୍ୱଶକ୍ତିମାନ, ପ୍ରକୃତିସେ ପର ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ ହୈ ॥୮॥
ଗୁଣୈଃ ସଂବେଷ୍ଟିତୋ ଦେହସ୍ତିଷ୍ଠତ୍ୟାୟାତି ଯାତି ଚ ।
ଆତ୍ମା ନ ଗନ୍ତା ନାଗନ୍ତା କିମେନମନୁଶୋଚସି॥୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଗୁଣୈଃ ସଂବୋଷ୍ଟତଃ ଦେହଃ ତିଷ୍ଠତି ଆୟାତି ଯାତି ଚ ଆତ୍ମା ନ ଗନ୍ତା ନ ଆଗନ୍ତା ( ଅତଃ) ଏନମ୍ କିମ୍ ଅନୁଶୋଚସି ॥ ୯॥
ଗୁଣ କହିୟେ ଇଂଦ୍ରିୟ ଆଦି ସେ ବେଷ୍ଟିତ ଦେହ ହୀ ସଂସାର କେ ବିଷେଂ ରହତା ହୈ, ଆତା ହୈ ଔର ଜାତା ହୈ ଔର ଆତ୍ମା ତୋ ନ ଜାତା ନ ଆତା ହୈ, ଇସ କାରଣ ମୈଂ ଜାଊଂଗା, ମେରା ମରଣ ହୋଗା ଇତ୍ୟାଦି ଦେହ କେ ଧର୍ମୋଂ ସେ ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ଶୋକ ମତ କର, କ୍ୟୋଂକି ଆତ୍ମା ତୋ ସର୍ୱବ୍ୟାପୀ ଔର ନିତ୍ୟସ୍ୱରୂପ ହୈ॥୯॥
ଦେହସ୍ତିଷ୍ଠତୁ କଲ୍ପାନ୍ତଂ ଗଚ୍ଛତ୍ୱଚୈବ ବା ପୁନଃ।
ବ ବୃଦ୍ଧିଃକ୍ୱ ଚ ବା ହାନିସ୍ତବ ଚିନ୍ମାତ୍ରରୂପିଣଃ॥୧୦॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଦେହଃ କଲ୍ପାନ୍ତମ୍ ତିଷ୍ଠତୁ ବା ପୁନଃ ଅଦ୍ୟ ଏବ ଗଚ୍ଛତୁ; ଚିନ୍ମାତ୍ରରୂପିଣଃ ତବ କ୍ୱ ହାନିଃ ବା କ୍ୱ ଚ ବୃଦ୍ଧିଃ ॥ ୧୦ ॥
ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ଯହ ଦେହ କଲ୍ପପର୍ୟଂତ ସ୍ଥିତ ରହେ, ଅଥବା ଅବ ହୀ ନଷ୍ଟ ହୋ ଜାୟ ତୋ ଉସ ସେ ତେରୀ ନ ହାନି ହୋତୀ ହୈ ଔର ନ ବୃଦ୍ଧି ହୋତୀ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ତୂ ତୋ କେବଲ ଚୈତନ୍ୟସ୍ୱରୂପ ହୈ॥୧୦॥
ତ୍ୱୟ୍ୟନନ୍ତମହାମ୍ଭୋଧୌବିଶ୍ୱବୀଚିଃସ୍ୱଭାବତଃ ।
ଉଦେତୁବାସ୍ତମାୟାତୁନତେବୃଦ୍ଧିର୍ନବାକ୍ଷତିଃ॥୧୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅନନ୍ତମହାମ୍ଭୋଧୌ ତ୍ୱୟି ସ୍ୱଭାବତଃ ବିଶ୍ୱବୀଚିଃ ଉଦେତୁ ବା ଅସ୍ତମ୍ ଆୟାତୁ ତେ ବୃଦ୍ଧିଃ ନ ବା କ୍ଷତିଃ ନ ॥ ୧୧ ॥
ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ତୂ ଚୈତନ୍ୟ ଅନଂତସ୍ୱରୂପ ହୈ ଔର ଜିସ ପ୍ରକାର ସମୁଦ୍ର କେ ବିଷେଂ ତରଂଗ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତୀ ହୈଂ ଔର ଲୀନ ହୋ ଜାତୀ ହୈଂ, ତିସ ପ୍ରକାର ତେରେ (ଆତ୍ମାକେ) ବିଷେଂ ସ୍ୱଭାବ ସେ ସଂସାର କୀ ଉତ୍ପତ୍ତି ଔର ଲୟ ହୋ ଜାତା ହୈ, ତିସ ସେ ତେରୀ କିସୀ ପ୍ରକାର କୀ ହାନି ଅଥବା ବୃଦ୍ଧି ନହୀଂ ହୈ ॥ ୧୧ ॥
ତାତଚିନ୍ମାତ୍ରରୂପୋଽସିନ ତେ ଭିନ୍ନମିଦଂଜଗତ୍ ।
ଅତଃକସ୍ୟକଥଂକୁତ୍ରହେୟୋପାଦେୟକଲ୍ପନା॥୧୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ହେ ତାତ ! ( ତ୍ୱମ୍ ) ଚିନ୍ମାତ୍ରରୂପଃ ଅସି, ଇଦମ୍ ଜଗତ୍ ତେ ଭିନ୍ନମ୍ ନ, ଅତଃ ହେୟୋପାଦେୟକଲ୍ପନା କସ୍ୟ କୁତ୍ର କଥମ୍ (ସ୍ୟାତ୍ ) ॥ ୧୨॥
ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ତୂ ଚୈତନ୍ୟମାତ୍ରସ୍ୱରୂପ ହୈ, ଯହ ଜଗତ୍ ତୁଝ ସେ ଭିନ୍ନ ନହୀଂ ହୈ, ଇସ କାରଣ ତ୍ୟାଗନା ଔର ଗ୍ରହଣ କରନା କହାଂ ବନ ସକତା ହୈ ଔର କିସ କା ହୋ ସକତା ହୈ ଔର କିସ ମେଂ ହୋ ସକତା ହୈ ॥ ୧୨॥
ଏକସ୍ମିନ୍ନବ୍ୟଯେଶାନ୍ତେଚିଦାକାଶେଽମଲେତ୍ୱୟି ।
କୁତୋଜନ୍ମକୁତୋକମକୁତୋଽହଙ୍କାରଏବଚ ॥ ୧୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଏକସ୍ମିନ୍ ଅବ୍ୟଯେ ଶାନ୍ତେ ଚିଦାକାଶେ ଅମଲେ ତ୍ୱୟି ଜନ୍ମ କୁତଃ କର୍ମ କୁତଃ, ଅହଙ୍କାରଃ ଚ ଏବ କୁତଃ ॥ ୧୩ ॥
ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ତୂ ଅବିନାଶୀ, ଏକ, ଶାଂତ, ଚୈତନ୍ୟାକାଶସ୍ୱରୂପ ଔର ନିର୍ମଲାକାଶସ୍ୱରୂପ ହୈ, ଇସ କାରଣ ତେରା ଜନ୍ମ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ତଥା ତେରେ ବିଷେଂ ଅହଂକାର ହୋନା ଭୀ ନହୀଂ ଘଟ ସକତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି କୋଈ ଦ୍ୱିତୀୟ ବସ୍ତୁ ହୋୟ ତୋ ଅହଂକାର ହୋତା ହୈ, ତଥା ତେରେ ବିଷେଂ ଜନ୍ମ ହୋନା ଭୀ ନହୀଂ ବନ ସକତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଅହଂକାର କେ ବିନା କର୍ମ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଇସ କାରଣ ତୂ ଶୁଦ୍ଧସ୍ୱରୂପ ହୈ ॥ ୧୩॥
ଯତ୍ତ୍ୱଂ ପଶ୍ୟସି ତତ୍ରେକସ୍ତ୍ୱମେବ ପ୍ରତିଭାସ ସେ । କିଂ ପୃଥକ୍ ଭାସତେ ସ୍ୱର୍ଣାତ୍କଟକାଂଗଦନୂପୁରମ୍ ॥ ୧୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯତ୍ ତ୍ୱମ୍ ପଶ୍ୟସି ତତ୍ର ତ୍ୱମ୍ ଏବ ଏକଃ ପ୍ରତିଭାସସେ; କଟକାଙ୍ଗଦନୂପୁରମ୍ କିମ୍ ସ୍ୱର୍ଣାତ୍ ପୃଥକ୍ ଭାସତେ ॥ ୧୪॥
ଜିସ ପ୍ରକାର କଟକ, ବାଜୂବଂଦ ଔର ନୂପୁର ଆଦି ଆଭୂଷଣୋଂ କେ ବିଷେଂ ଏକ ସୁବର୍ଣ ହୀ ଭାସତା ହୈ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ଜିସ ୨ କାର୍ୟ କୋ ତୂ ଦେଖତା ହୈ ତିସ ୨ କାର୍ୟ କେ ବିଷେଂ ଏକ କାରଣ ସ୍ୱରୂପ ତୂ ହୀ (ଆତ୍ମା ହୀ ) ଭାସତା ହୈ ॥୧୪॥
ଅୟଂ ସୋଽହମୟଂ ନାହଂ ବିଭାଗମିତି ସନ୍ତ୍ୟଜ।
ସର୍ୱମାତ୍ମେତି ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ ନି:ସଂକଲ୍ପଃସୁଖୀଭବ ॥୧୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସଃ ଅୟମ୍ ଅହମ୍, ଅୟମ୍ ଅହମ୍ ନ ଇତି ବିଭାଗମ୍ ସଂତ୍ୟଜ, (ତଥା ) ସର୍ୱମ୍ ଆତ୍ମା ଇତି ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ ନିଃସଂକଲ୍ପଃ (ସନ୍ ) ସୁଖୀ ଭବ ॥ ୧୫॥
ଯହ ଜୋ ସଂପୂର୍ଣ ଦେହ ଆଦି ପଦାର୍ଥ ହୈଂ ତିନ କା ମୈଂ ସାକ୍ଷୀ ହୂଂ ଔର ମୈଂ ଦେହ, ଇଂଦ୍ରିୟ ଆଦିରୂପ ନହୀଂ ହୂଂ ଅଥବା ଯହ ମୈଂ ହୂଂ ଔର ଯହ ମୈଂ ନହୀଂ ହୂଂ, ଇସ ଭେଦ କା ତ୍ୟାଗ କର ଔର ସଂପୂର୍ଣ ଜଗତ୍ ଆତ୍ମା ହୀ ହୈ ଐସା ନିଶ୍ଚୟ କରକେ, ସମ୍ପୂର୍ଣ ସଂକଲ୍ପ ବିକଲ୍ପୋଂ କୋ ତ୍ୟାଗକର ସୁଖୀ ହୋ ॥୧୫॥
ତବୈବାଜ୍ଞାନତୋ ବିଶ୍ୱଂ ତ୍ୱମେକଃ ପରମାର୍ଥତଃ।
ତ୍ୱତ୍ତୋଽନ୍ୟୋ ନାସ୍ତି ସଂସାରୀ ନସଂସାରୀଚ କଶ୍ଚନ ॥ ୧୬॥
ଅନ୍ୱୟଃ-ବିଶ୍ୱମ୍ ତବ ଅଜ୍ଞାନତଃ ଏବ ( ଭବତି ), ପରମାର୍ଥତଃ ତ୍ୱମ୍ ଏକଃ ( ଏବ ଅତଃ) ସଂସାରୀ ତ୍ୱତ୍ତଃ ଅନ୍ୟଃ ନ ଅସ୍ତି; ଅସଂ. ସାରୀ ଚ କଶ୍ଚନ ( ତ୍ୱତ୍ତଃ ଅନ୍ୟଃ ) ନ ( ଅସ୍ତି )॥୧୬॥
ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ତେରେ ଅଜ୍ଞାନ ସେ ହୀ ବିଶ୍ୱ ଭାସତା ହୈ, ବାସ୍ତବ ମେଂ ସଂସାର କୋଈ ନହୀଂ ହୈ, ପରମାର୍ଥସ୍ୱରୂପ ଅଦ୍ୱିତୀୟ ତୂ ଏକ ହୀ ହୈ, ଇସ କାରଣ ହୀ ତୁଝ ସେ ଅନ୍ୟ କୋଈ ସଂସାରୀ ଅଥବା ଅସଂସାରୀ ନହୀଂ ହୈ ॥ ୧୬॥
ଭ୍ରାନ୍ତିମାତ୍ରମିଦଂ ବିଶ୍ୱଂ ନ କିଞ୍ଚିଦିତି ନିଶ୍ଚୟୀ ।
ନିର୍ୱାସନଃସ୍ଫୂର୍ତିମାତ୍ରୋ ନ କିଞ୍ଚିଦିବ ଶାମ୍ୟତି॥ ୧୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଇଦମ୍ ବିଶ୍ୱମ୍ ଭ୍ରାନ୍ତିମାତ୍ରମ୍ କିଞ୍ଚିତ୍ ନ, ଇତି ନିଶ୍ଚୟୀ (ପରୁଷଃ ) ନିର୍ୱାସନଃ ସ୍ଫୂର୍ତିମାତ୍ରଃ ( ସନ୍ ) ନ କିଶ୍ଚିତ ଶାମ୍ୟତି ॥ ୧୭ ॥
ଯହ ବିଶ୍ୱ ଭାଂତିମାତ୍ର ସେ କଲ୍ପିତ ହୈ, ବାସ୍ତବ ମେଂ କିଂଚିନ୍ମାତ୍ର ଭୀ ସତ୍ୟ ନହୀଂ ହୈ, ଇସ ପ୍ରକାର ଜିସ କୋ ନିଶ୍ଚୟ ହୁଆ ହୈ ବହ ପୁରୁଷ ବାସନାରହିତ ଔର ପ୍ରକାଶସ୍ୱରୂପ ହୋକର କେବଲ ଚୈତନ୍ୟସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ଶାନ୍ତି କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ॥ ୧୭॥
ଏକ ଏବ ଭବାମ୍ଭୋଧାବାସୀଦସ୍ତି ଭବିଷ୍ୟତି। ନତେବନ୍ଧୋଽସ୍ତି ମୋକ୍ଷୋ ବା କୃତକୃତ୍ୟଃସୁଖଂ ଚର ॥୧୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଭବାମ୍ଭୋଧୌ ଏକଃ ଏବ ଆସୀତ୍, ଅସ୍ତି ଭବିଷ୍ୟତି, ( ଅତଃ ) ତେ ବନ୍ଧଃ ବା ମୋକ୍ଷଃ ନ ଅସ୍ତି (ଅତଃ ତ୍ୱମ୍ ) କୃତକୃତ୍ୟଃ ( ସନ୍ ) ସୁଖଂ ଚର ॥ ୧୮॥
ଭୂତ ଭବିଷ୍ୟତ୍ ଔର ବର୍ତମାନରୂପ ତ୍ରିକାଲମେଂ ଭୀ ଇସ ସଂସାରସମୁଦ୍ର କେ ବିଷେଂ ତୂ ହୀ ଥା ଔର ତୂ ହୀ ହୈ ତଥା ତୂ ହୀ ହୋଗା ଅର୍ଥାତ୍ ଇସ ସଂସାର କେ ବିଷେଂ ସଦା ଏକ ତୂ ହୀ ରହା ହୈ, ଇସ କାରଣ ତେରା ବଂଧ ଔର ମୋକ୍ଷ ନହୀଂ ହୈ, ସୋ କୃତାର୍ଥ ହୁଆ ତୂ ସୁଖପୂର୍ୱକ ବିଚର ॥ ୧୮॥
ମା ସଙ୍କଲ୍ପବିକଲ୍ପାଭ୍ୟାଂ ଚିତ୍ତଂ କ୍ଷୋଭୟ ଚିନ୍ମୟ ।
ଉପଶାମ୍ୟ ସୁଖଂ ତିଷ୍ଠ ସ୍ୱାତ୍ମନ୍ୟାନନ୍ଦବିଗ୍ରହେ ॥ ୧୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- ( ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ) ଚିନ୍ମୟ ! ସଙ୍କଲ୍ପବିକଲ୍ପାଭ୍ୟାମ୍ ଚିତ୍ତମ୍ ମା କ୍ଷୋଭୟ ଉପଶାମ୍ୟ ଆନନ୍ଦବିଗ୍ରହେ ସ୍ୱାତ୍ମନି ସୁଖମ୍ ତିଷ୍ଠ ॥ ୧୯॥
ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ତୂ ଚୈତନ୍ୟସ୍ୱରୂପ ହୈ, ସଂକଲ୍ପ ଔର ବିକଲ୍ପୋଂ ସେ ଚିତ୍ତ କୋ ଚଲାୟମାନ ମତ କର, କିଂତୁ ଚିତ୍ତ କୋ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପୋଂ ସେ ଶାଂତ କର କେ ଆନଂଦରୂପଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ସୁଖପୂର୍ୱକ ସ୍ଥିତ ହୋ ॥ ୧୯॥
ତ୍ୟଜୈବ ଧ୍ୟାନଂ ସର୍ୱତ୍ର ମା କିଞ୍ଚିଦ୍ଧୃଦିଧାରୟ ॥
ଆତ୍ମା ତ୍ୱଂ ମୁକ୍ତ ଏବାସି କିଂ ବିମୃଶ୍ୟ କରିଷ୍ୟସି ॥୨୦॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସର୍ୱତ୍ର ଏବ ଧ୍ୟାନମ୍ ତ୍ୟଜ, ହଦି କିଞ୍ଚିତ୍ ଅପି ମା ଧାରୟ , ଆତ୍ମା ତ୍ୱମ୍ ମୁକ୍ତଃ ଏବ ଅସି, ( ଅତଃ) ବିମୃଶ୍ୟ କିମ୍ କରିଷ୍ୟସି ॥୨୦॥
ହେ ଶିଷ୍ୟ.! ସର୍ୱତ୍ର ହୀ ଧ୍ୟାନ କା ତ୍ୟାଗ କର, କୁଛ ଭୀ ସଂକଲ୍ପ ବିକଲ୍ପ ହୃଦୟ କେ ବିଷେଧାରଣ ମତ କର, କ୍ୟୋଂକି ଆତ୍ମରୂପ ତୂ ସଦା ମୁକ୍ତ ହୀ ହୈ, ଫିର ବିଚାର (ଧ୍ୟାନ) କର କେ ଔର କ୍ୟା ଫଲ ପ୍ରାପ୍ତ କରେଗା॥୨୦॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦଷ୍ଟାବକ୍ରମୁନିବିରଚିତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଭାଷାଟୀକୟା ସହିତଂ ତତ୍ତ୍ୱୋପଦେଶବିଂଶତିକଂ ନାମ ପଞ୍ଚଦଶଂ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥ ୧୯॥
=====
ଅଥ ଷୋଡଶଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୧୬.
ଆଚକ୍ଷ୍ୱ ଶୃଣୁ ବାତାତ ନାନାଶାସ୍ତ୍ରାଣ୍ୟନେକଶଃ।
ତଥାପି ନ ତବ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟଂସର୍ୱବିସ୍ମରଣାହତେ॥୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ହେ ତାତ ! ନାନାଶାସ୍ତ୍ରାଣି ଅନେକଶଃ ଆଚକ୍ଷ୍ୱ ବା ଶୃଣୁ ତଥାପି ସର୍ୱବିସ୍ମରଣାତ୍ ଋତେ ତବ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟମ୍ ନ ସ୍ୟାତ୍ ॥ ୧॥
ତତ୍ୱଜ୍ଞାନ କେ ଉପଦେଶ ସେ ଜଗତ୍ କୋ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ ସେ ଦେଖନା ଔର ତୃଷ୍ଣା କା ନାଶ କରନା ହୀ ମୁକ୍ତି କହାତୀ ହୈ, ଯହ ବିଷୟ ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ, ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ତୂ ନାନା ପ୍ରକାର କେ ଶାସ୍ତ୍ରୋଂ କୋ ଅନେକ ବାର ଅନ୍ୟ ପୁରୁଷୋଂ କେ ଅର୍ଥ ଉପଦେଶ କର ଅଥବା ଅନେକ ବାର ଶ୍ରବଣ କର ପରଂତୁ ସବ କୋ ଭୂଲେ ବିନା ଅର୍ଥାତ୍ ସଂପୂର୍ଣ ବସ୍ତୁ କେ ଭେଦ କା ତ୍ୟାଗ କିୟେ ବିନା ସ୍ୱସ୍ଥତା ଅର୍ଥାତ ମୁକ୍ତି କଦାପି ନହୀଂ ହୋଗୀ କିଂତୁ ସଂପୂର୍ଣ ବସ୍ତୁଓଂ ମେଂ ଭେଦ ଦୃଷ୍ଟି କା ତ୍ୟାଗ କରନେ ସେ ହୀ ମୋକ୍ଷ ହୋଗା। ତହାଂ ଶିଷ୍ୟ ଶଂକା କରତା ହୈ କି, ସୁଷୁପ୍ତି ଅବସ୍ଥା କେ ବିଷେଂ କିସୀ ବସ୍ତୁ କା ଭୀ ଭାନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଇସ କାରଣ ସୁଷୁପ୍ତି ଅବସ୍ଥା ମେଂ ସଂପୂର୍ଣ ପ୍ରାଣିୟୋଂ କା ମୋକ୍ଷ ହୋ ଜାନା ଚାହିୟେ। ଇସ ଶଂକା କା ଗୁରୁ ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି ସୁଷୁପ୍ତି ମେଂ ସଂପୂର୍ଣ ବସ୍ତୁଓଂ କା ଭାନ ତୋ ନହୀଂ ରହତା ହୈ ପରଂତୁ ଏକ ଅଜ୍ଞାନ କା ଭାନ ତୋ ରହତା ହୈ, ଇସ କାରଣ ମୋକ୍ଷ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଔର ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ କା ତୋ ଅଜ୍ଞାନସହିତ ଜଗନ୍ମାତ୍ର କା ଜ୍ଞାନ ନହୀଂ ରହତା ହୈ, ଇସ କାରଣ ଉସ କା ମୁକ୍ତି ହୁଇହା ସମଝନା ଚାହିୟ॥୧॥
ଭୋଗଂ କର୍ମ ସମାଧି ବା କୁରୁ ବିଜ୍ଞ ତଥାପି ତେ।
ଚିତ୍ତଂ ନିରସ୍ତସର୍ୱାଶମତ୍ୟର୍ଥରୋଚୟିଷ୍ୟତି॥୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ହେ ବିଜ୍ଞ ! ( ତ୍ୱମ୍ ) ଭୋଗମ୍ କର୍ମ ବା ସମାଧିମ୍ କୁରୁ ତଥାପି ତେ ଚିତ୍ତମ୍ ଅତ୍ୟର୍ଥମ୍ ନିରସ୍ତସର୍ୱାଶମ୍ ରୋଚୟିଷ୍ୟତି ॥୨॥
ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ତୂ ଜ୍ଞାନସଂପନ୍ନ ହୋକର ବିଷୟଭୋଗ କର ଅଥବା ସକାମ କର୍ମ କର ଅଥବା ସମାଧି କୋ କର ତଥାପି ସଂପୂର୍ଣ ବସ୍ତୁଓଂ କେ ବିସ୍ମରଣ ସେ ସବ ପ୍ରକାର କୀ ଆଶା ସେ ରହିତ ତେରା ଚିତ୍ତ ଆତ୍ମସ୍କରୂପ କେ ବି ହୀ ଅଧିକ ରୁଚି କୋ ଉତ୍ପନ୍ନ କରେଗା ॥୨॥
ଆୟାସାତ୍ସକଲୋ ଦୁଃଖୀ ନୈନଂ ଜାନାତି କଶ୍ଚନ ।
ଅନେନୈବୋପଦେଶେନ ଧନ୍ୟଃ ପ୍ରାପ୍ନୋତି ନିର୍ୱୃତିମ୍ ॥୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସକଲ: ଆୟାସାତ୍ ଦୁଃଖୀ ( ଭବତି ), ( ପରନ୍ତୁ ) ଏନମ୍ କଶ୍ଚନ ନ ଜାନାତି; ଅନେନ ଉପଦେଶେନ ଏବ ଧନ୍ୟଃ ନିର୍ୱୃତିମ୍ ମାମୋତି ॥ ୩ ॥
ପ୍ରାଣିମାତ୍ର ବିଷୟ କେ ପରିଶ୍ରମ ସେ ଦୁଃଖୀ ହୋତେ ହୈଂ ପରଂତୁ କୋଈ ଇସ ବାର୍ତା କୋ ନହୀଂ ଜାନତା। କ୍ୟୋଂକି ବିଷୟାନଂଦ କେ ବିଷେଂ ନିମଗ୍ନ ହୋତା ହୈ, ଜୋ ଭାଗ୍ୟବାନ୍ ପୁରୁଷ ହୋତା ହୈ ବହ ସଦ୍ଗୁରୁ ସେ ଇସ ଉପଦେଶ କୋ ଗ୍ରହଣ କର କେ ପରମ ସୁଖ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ॥୩॥
ବ୍ୟାପାରେଖିଦ୍ୟତେ ଯସ୍ତୁ ନିମେଷୋନ୍ମେଷୟୋରପି ।
ତସ୍ୟାଲସ୍ୟଧୁରୀଣସ୍ଥ ସୁଖଂ ନାନ୍ୟସ୍ୟ କସ୍ୟଚିତ୍ ॥୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଃ ତୁ ନିମେଷୋନ୍ମେଷୟୋଃ ଅପି ବ୍ୟାପାରେ ଖିଦ୍ୟତେ ଆଲସ୍ୟଧୁରୀଣସ୍ୟ ତସ୍ୟ (ଏବ) ସୁଖମ୍ (ଭବତି), ଅନ୍ୟସ୍ୟ କସ୍ୟଚିତ୍ ନ॥୪॥
ଜୋ ପୁରୁଷ ନେତ୍ରୋଂ କେ ନିମେଷ ଉନ୍ମେଷ କେ ବ୍ୟାପାର ମେଂ ଅର୍ଥାତ୍ ନେତ୍ରୋଂ କେ ଖୋଲନେମୂଂଦନମେଂ ଭୀ ପରିଶ୍ରମ ମାନକର ଦୁଃଖିତ ହୋତା ହୈ, ଇସ ପରମ ଆଲସୀକୋ ହୀ ଅର୍ଥାତ୍ ଉସ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ପୁରୁଷକୋ ହୀ ପରମ ସୁଖ ମିଲତା ହୈ, ଅନ୍ୟ କିସୀକୋ ହୀ ନହୀଂ॥୪॥
ଇଦଂ କୃତମିଦଂ ନେତି ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱୈର୍ମୁକ୍ତଂ ଯଦା ମନଃ।
ଧର୍ମାର୍ଥକାମମୋକ୍ଷେଷୁ ନିରପେକ୍ଷଂ ତଦା ଭବେତ୍ ॥୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଇଦମ୍ କୃତମ୍, ଇଦମ୍ ନ ( କୃତମ୍ ), ଇତି ଦ୍ୱନ୍ଦୈଃ ଯଦା ମନଃ ମୁକ୍ତମ୍ ( ଭବତି ) ତଦା ଧର୍ମାର୍ଥକାମମୋକ୍ଷେଷୁ ନିରପେକ୍ଷମ୍ ଭବେତ୍ ॥ ୫॥
ଜିସ କେ ମନ କା ଦ୍ୱୈତଭାବ ନଷ୍ଟ ହୋ ଜାୟ ଅର୍ଥାତ୍ ଯହ କାର୍ୟ କରନା ଚାହିୟେ, ଯହ ନହୀଂ କରନା ଚାହିୟେ, ଯହ ବିଧିନିଷେଧରୂପୀ ଇନ୍ଦ୍ର ଜିସ କେ ମନ ସେ ଦୂର ହୋ ଜାୟ, ବହ ପୁରୁଷ ଧର୍ମ, ଅର୍ଥ, କାମ ଔର ମୋକ୍ଷ ଇନ ଚାରୋଂମେଂ ଭୀ ଇଚ୍ଛା ନ କରେ, କ୍ୟୋଂକି ବହ ପୁରୁଷ ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ ଅବସ୍ଥା କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋ ଜାତା ହୈ ॥୫॥
ବିରକ୍ତୋ ବିଷୟଦ୍ୱେଷ୍ଟା ରାଗୀ ବିଷୟଲୋଲୁପଃ ।
ଗ୍ରହମୋକ୍ଷବିହୀନସ୍ତୁ ନ ବିରକ୍ତୋ ନରାଗବାନ୍॥୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ବିରକ୍ତଃ ବିଷୟଦ୍ୱେଷ୍ଟା ( ଭବତି ), ରାଗୀ ବିଷୟଲୋଲୁପଃ (ଭବତି ) ଗ୍ରହମୋକ୍ଷବିହୀନଃ ତୁ ନ ବିରକ୍ତଃ (ଭବତି ) ନ ରାଗବାନ ( ଭବତି ) ॥ ୬॥
ଜୋ ପୁରୁଷ ବିଷୟ ସେ ଦ୍ୱେଷ କରତା ହୈ ବହ ବିରକ୍ତ କହାତା ହୈ ଔର ଜୋ ବିଷୟୋଂ ମେଂ ଅତିଲାଲସା କରତା ହୈ ବହ ରାଗୀ (କାମୁକ) କହାତା ହୈ, ପରଂତୁ ଜୋ ଗ୍ରହଣ ଔର ମୋକ୍ଷ ସେ ରହିତ ଜ୍ଞାନୀ ହୋତା ହୈ, ବହ ନ ବିଷୟୋଂ ସେ ଦ୍ୱେଷ କରତା ହୈ, ଔର ନ ବିଷୟୋଂ ସେ ପ୍ରୀତି କରତା ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରାରବ୍ଧୟୋଗାନୁସାର ଜୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋୟ ଉସ କା ତ୍ୟାଗ ନହୀଂ କରତା ହୈ ଔର
ଅପ୍ରାପ୍ତ ବସ୍ତୁ କେ ମିଲନେ କୀ ଇଚ୍ଛା ନହୀଂ କରତା ହୈ ଇସ କାରଣ ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ ପୁରୁଷ ବିରକ୍ତ ଔର ରାଗୀ ଦୋନୋଂ ସେ ବିଲକ୍ଷଣ ହୋତା ହୈ ॥୬॥
ହେୟୋପାଦେୟତା ତାବତ୍ସଂସାରବିଟପାଂକୁରଃ।
ସ୍ଟହା ଜୀବତି ଯାବ? ନିର୍ୱିଚାରଦଶାସ୍ପଦମ୍॥ ୭ ॥
ଅନ୍ୱୟ:- ନିର୍ୱିଚାରଦଶାସ୍ପଦମ୍ ସ୍ପୃହା ଯାବତ୍ ଜୀବତି ତାବତ୍ ବୈ ହେୟୋପାଦେୟତା ସଂସାରବିଟପାଂକୁରଃ ( ଭବତି ) ॥ ୭ ॥
ତହାଂ ଶଂକା ହୋତୀ ହୈ କି, ଜ୍ଞାନିୟୋଂ କେ ବିଷେଂ ତୋ ତ୍ୟାଗ ଔର ଗ୍ରହଣ କା ବ୍ୟବହାର ଦେଖନେ ମେଂ ଆତା ହୈ । ତହାଂ କହତେ ହୈଂ କି ଜିସ ସମୟପର୍ୟଂତ ଅଜ୍ଞାନଦଶା କେ ନିବାସ କରନେ କା ସ୍ଥାନରୂପ ଇଚ୍ଛା ରହତୀ ହୈ ତିସ ସମୟପର୍ୟଂତ ହୀ ପୁରୁଷ କା ଗ୍ରହଣ କରନା ଔର ତ୍ୟାଗନାରୂପ ସଂସାରରୂପୀ ବୃକ୍ଷ କା ଅଂକୁର ରହତା ହୈ ଔର ଜ୍ଞାନିୟୋଂ କା ତୋ ଇଚ୍ଛା ନ ହୋନେ କେ କାରଣ ତ୍ୟାଗନା ଔର ଗ୍ରହଣ କରନା ଦେଖନେ ମାତ୍ର ହୋତେ ହୈଂ ॥୭॥
ପ୍ରବୃତ୍ତୌ ଜାୟତେ ରାଗୋ ନିବୃତ୍ତୌ ଦ୍ୱେଷ ଏବ ହି।
ନିର୍ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ରୋ ବାଲବଦ୍ୱୀମାନେବମେବ ବ୍ୟବସ୍ଥିତଃ॥୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ହି ପ୍ରବୃତ୍ତୌ ରାଗଃ, ନିବୃତ୍ତୌ ଏବ ଦ୍ୱେଷଃ ଜାୟତେ ( ଅତଃ) ଧୀମାନ୍ ବାଲବତ୍ ନିଈନ୍ଦ୍ରଃ ( ସନ୍ ) ଏବମ୍ ଏବ ବ୍ୟବସ୍ଥିତଃ ଭବେତ୍ ୮
ଯଦି ବିଷୟୋଂ ମେଂ ପ୍ରୀତି କରେ ତୋ ପ୍ରୀତି ଦିନପର ଦିନ ବଢତୀ ଜାତୀ ହୈ ଔର ବିଷୟୋଂ ସେ ଦ୍ୱେଷପୂର୍ୱକ ନିବୃତ୍ତ ହୋୟ
ତୋ ଦିନପର ଦିନ ବିଷୟୋଂ ମେଂ ଦ୍ୱେଷ ହୋତା ଜାତା ହୈ; ଇସ କାରଣ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ଶୁଭ ଔର ଅଶୁଭ କେ ବିଚାରରହିତ ଜୋ ବାଲକ ତିସ କୀ ସମାନ ରାଗଦ୍ୱେଷରହିତ ହୋକର ସଂଗପୂର୍ୱକ ଜୋ ବିଷୟୋଂ ମେଂ ପ୍ରବୃତ୍ତି କରନା ଔର ଦ୍ୱେଷପୂର୍ୱକ ଜୋ ବିଷୟୋଂ ସେ ନିବୃତ୍ତ ହୋନା ଇନ ଦୋନୋଂ ସେ ରହିତ ହୋକର ରହେ ଔର ପ୍ରାରବ୍ଧକର୍ମାନୁସାର ଜୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋୟ ଉସ ମେଂ ପ୍ରବୃତ୍ତ ହୋୟ ଔର ଅପ୍ରାପ୍ତି କୀ ଇଚ୍ଛା ନ କରେ ॥୮॥
ହାତୁମିଚ୍ଛତି ସଂସାରଂ ରାଗୀଦୁଃଖଜିହାସୟା।
ବୀତରାଗୋହି ନିର୍ମୁକ୍ତସ୍ତସ୍ମିନ୍ନପି ନ ଖିଦ୍ୟତି ॥୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- ରାଗୀ ଦୁଃଖଜିହାସୟା ସଂସାରମ୍ ହାତୁମ୍ ଇଚ୍ଛତି; ହି ବୀତରାଗଃ ନିର୍ମୁକ୍ତଃ ( ସନ୍ ) ତସ୍ମିନ୍ ଅପି ନ ଖିଦ୍ୟତି ॥ ୯ ॥
ଜୋ ବିଷୟାସକ୍ତ ପୁରୁଷ ହୈ ବହ ଅତ୍ୟଂତ ଦୁଃଖ ଭୋଗନେ କେ ଅନଂତର, ଦୁଃଖୋଂ କେ ଦୂର ହୋନେ କୀ ଇଚ୍ଛା କର କେ ସଂସାର କୋ ତ୍ୟାଗ କରନେ କୀ ଇଚ୍ଛା କରତା ହୈ ଔର ଜୋ ବୈରାଗ୍ୟବାନ୍ ପୁରୁଷ ହୈ ବହ ଦୁଃଖୋଂ ସେ ରହିତ ହୁଆ ସଂସାର ମେଂ ରହକର ଭୀ ଖେଦ କୋ ନହୀଂ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ॥୯॥
ଯସ୍ୟାଭିମାନୋ ମୋକ୍ଷେଽପି ଦେହେଽପି ମମତା ତଥା ।
ନ ଚ ଜ୍ଞାନୀ ନ ବା ଯୋଗୀ କେବଲଂ ଦୁଃଖଭାଗସୌ ॥୧୦॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯସ୍ୟ ମୋକ୍ଷେ ଅପି ଅଭିମାନଃ ତଥା ଦେହେ ଅପି ମମତା ଅସୌ ନ ଚ ଜ୍ଞାନୀ ନ ବା ଯୋଗୀ (କିନ୍ତୁ ) କେବଲମ୍ ଦୁଃଖଭାକ୍ ୧୦
ଜିସ ପୁରୁଷ କୋ ଐସା ଅଭିମାନ ହୈ କି, ମୈଂ ମୁକ୍ତ ହୂଂ, ତ୍ୟାଗୀ ହୂଂ, ମେରା ଶରୀର ଉପବାସ ଆଦି ଅନେକ ପ୍ରକାର କେ କଷ୍ଟ ସହନେ ମେଂ ସମର୍ଥ ହୈ ଔର ଜିସ କା ଦେହ କେ ବିଷେଂ ମମତ୍ୱ ହୈ, ବହ ପୁରୁଷ ନ ଜ୍ଞାନୀ ହୈ, ନ ଯୋଗୀ ହୈ କିଂତୁ କେବଲ ଦୁଃଖୀ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଉସ କା ଅଭିମାନ ଔର ମମତା ଦୂର ନହୀଂ ହୁଏ ହୈଂ ॥୧୦॥
ହରୋ ଯାପଦେଷ୍ଟା ତେ ହରିଃ କମଲଜୋଽପି ବା।
ତଥାପି ନ ତବ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟଂ ସର୍ୱବିସ୍ମରଣାହତେ ॥୧୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଦି ହରଃ ବା ହରିଃ (ଅଥବା ) କମଲଜଃ ଅପି ତେ ଉପଦେଷ୍ଟା (ସ୍ୟାତ) ତଥାପି ସର୍ୱବିସ୍ମରଣାତ୍ ଋତେ ତବ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟମ ନ ସ୍ୟାତ୍ ॥ ୧୧॥
ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ସାକ୍ଷାତ୍ ସଦାଶିବ ତଥା ବିଷ୍ଣୁ ଭଗବାନ୍ ଔର ବ୍ରହ୍ମାଜୀ ଯେ ତୀନୋଂ ମହାସମର୍ଥ ଭୀ ତେରେ କୋ ଉପଦେଶ କରେଂ, ତୌ ଭୀ ସଂପୂର୍ଣ ପ୍ରାକୃତ, ଅନିତ୍ୟ ବସ୍ତୁଓଂ କୀ ବିସ୍ମୃତି ବିନା ତେରା ଚିତ୍ତ ଶାଂତି କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ନହୀଂ ହୋୟଗା ଔର ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତଦଶା କା ସୁଖ ପ୍ରାପ୍ତ ନହୀଂ ହୋୟଗା ॥୧୧॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦୃଷ୍ଟାବକ୍ରମୁନିବିରଚିତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଭାଷାଟୀକୟା ସହିତଂ ବିଶେଷୋପଦେଶଂ ନାମ ଷୋଡଶଂ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥ ୧୬॥
=====
ଅଥ ସପ୍ତଦଶଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୧୭.
ତେନ ଜ୍ଞାନଫଲଂ ପ୍ରାପ୍ତଂ ଯୋଗାଭ୍ୟାସଫଲଂ ତଥା ।
ତୃପ୍ତଃ ସ୍ୱଚ୍ଛେନ୍ଦ୍ରିୟୋ ନିତ୍ୟମେ- କା କୀ ରମତେ ତୁ ଯଃ॥୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଃ ତୁ ତୃପ୍ତଃ ସ୍ୱଚ୍ଛେନ୍ଦ୍ରିୟଃ (ସନ୍ ) ନିତ୍ୟମ୍ ଏ କା କୀ ରମତେ; ତେନ ଜ୍ଞାନଫଲଂ ତଥା ଯୋଗାଭ୍ୟାସଫଲମ୍ ପ୍ରାପ୍ତମ୍ ॥ ୧॥
ଅବ ଅନ୍ୟ ପୁରୁଷୋଂକୀ ଭୀ ଜ୍ଞାନ ମେଂ ପ୍ରବୃତ୍ତି ହୋନେ କେ ଅର୍ଥ ତତ୍ୱଜ୍ଞାନ କେ ଫଲ କା ନିରୂପଣ କରନେ କୀ ଇଚ୍ଛା କରତେ ହୁଏ ଗୁରୁ ପ୍ରଥମ ତତ୍ୱଜ୍ଞାନ କୀ ଦଶା କା ନିରୂପଣ କରତେ ହୈଂ ଜୋ ପୁରୁଷ ଇଂଦ୍ରିୟୋଂ କୋ ବିଷୟୋଂ ସେ ହଟାକର ଔର ଅପନେ ସ୍ୱରୂପମେଂ ହୀ ତୃପ୍ତ ହୋକର ବିଷୟସଂୟୋଗ କେ ବିନା ଇକଲା ହୀ ସଦା ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ରମଣ କରତା ହୈ, ଉସ ପୁରୁଷନେ ହୀ ଜ୍ଞାନ କା ତଥା ଯୋଗ କା ଫଲ ପାୟା ହୈ ॥୧॥
ନ କଦାଚିଜଗତ୍ୟସ୍ମିସ୍ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞୋ ହନ୍ତ ଖିଦ୍ୟତି ।
ଯତ ଏକେନ ତେନେଦଂ ପୂର୍ଣ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡମଣ୍ଡଲମ୍ ॥୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ହନ୍ତ ! ତତ୍ୱଜ୍ଞଃ କଦାଚିତ୍ ଅସ୍ମିନ୍ ଜଗତି ନ ଖିଦ୍ୟତି; ଯତଃ ଏକେନ ଇଦଂ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡମଣ୍ଡଲମ୍ ପୂର୍ଣମ୍ ॥ ୨ ॥
ହେ ଶିଷ୍ୟ ! ଇସ ସଂସାର କେ ବିଷେଂ ଆତ୍ମତତ୍ୱଜ୍ଞାନୀ କଦାପି ଖେଦ କୋ ନହୀଂ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ତିସ ଇକଲେ ସେ ହୀ ଯହ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡମଂଡଲ ପୂର୍ଣ ହୈ, ସୋ ଦୂସରେ କେ ନ ହୋନେ ସେ ଖେଦ କିସ ପ୍ରକାର ହୋ ସକତା ହୈ, ସୋଈ ଶ୍ରୁତିମେଂ ଭୀ କହା ହୈ “ଦ୍ୱିତୀୟା? ଭୟଂ ଭବତି ॥୨॥
ନଜାତୁ ବିଷୟାଃ କେପି ସ୍ୱାରାମଂ ହର୍ଷୟନ୍ତ୍ୟମୀ ।
ସଲ୍ଲକୀପଲ୍ଲବପ୍ରୀତଭିବେଭଂ ନିମ୍ବପଲ୍ଲବାଃ ॥ ୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସଲ୍ଲକୀପଲ୍ଲବପ୍ରୀତମ୍ ଇଭଂ ନିମ୍ବପଲବାଃ ଇବ ଅମୀ କେ ଅପି ବିଷୟାଃ ସ୍ୱାରାମଂ ଜାତୁ ନ ହର୍ଷୟନ୍ତି ॥ ୩ ॥
ଜୋ ନିରଂତର ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ରମତା ହୈ, ବହ ଆତ୍ମାରାମ କହାତା ହୈ, ତିସ ଆତ୍ମାରାମ ପୁରୁଷ କୋ ଜଗତ୍ କେ କୋଈ ବିଷୟ କ୍ୟା ପ୍ରସନ୍ନ କର ସକତେ ହୈଂ, ଜିସ ପ୍ରକାର ଏକ ମହାମଦୋନ୍ମତ୍ତ ହସ୍ତୀ ବନ ମେଂ ହଜାର ହସ୍ତିୟୋଂ କେ ଝୁଂଡ ମେଂ ବିହାର କରତା ହୈ ଔର ପରମ ମଧୁରସ୍ୱାଦବାଲୀ ସଲ୍ଲକୀନାମକ ଲତା କେ କୋମଲ ପତ୍ତୋଂ କା ପ୍ରେମପୂର୍ୱକ ଭକ୍ଷଣ କରତା ହୈ, ଔର କଡୁବେ ନୀମ କେ ପତ୍ତୋଂ ସେ ପ୍ରସନ୍ନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ଜ୍ଞାନୀ ଭୀ ପରମ ମଧୁର ଆତ୍ମା କା ସ୍ୱାଦ ଲେତା ହୈ ଔର ବିଷୟୋଂ କେ ସୁଖୋଂ କୋ ପରମ କଡୁଆ ଜାନକର ତ୍ୟାଗ ଦେତା ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ଉନ କୀ ଓର ଦୃଷ୍ଟି ଭୀ ନହୀଂ ଦେତା ହୈ ॥୩॥
ଯସ୍ତୁ ଭୋଗେଷୁ ଭୁକ୍ତେଷୁ ନ ଭବତ୍ୟଧିବାସିତା।
ଅଭୁକ୍ତେଷୁ ନିରାକାଂକ୍ଷୀ ତାହଶୋ ଭବଦୁଲଭଃ॥୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଃ ତୁ ଭୁକ୍ତେଷୁ ଭୋଗେଷୁ ଅଧିବାସିତା ନ ଭବତି; (ତଥା) ଅଭୁକ୍ତେଷୁ ନିରାକାଂକ୍ଷୀ ( ଭବତି ) ତାଦୃଶଃ (ପୁରୁଷଃ) ଭବଦୁର୍ଲଭଃ॥୪॥
ଜିସ କୀ ଭୋଗେ ହୁଏ ବିଷୟୋଂ ମେଂ ଆସକ୍ତି ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, ଔର ନହୀଂ ଭୋଗେ ହୁଏ ବିଷୟୋଂ ମେଂ ଅଭିଲାଷା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, ଐସା ପୁରୁଷ ସଂସାର ମେଂ ଦୁର୍ଲଭ ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ କରୋଡୋଂ ମେଂ ଏକ ଆଦମୀ ହୋତା ହୈ ॥୪॥
ବୁଭୁକ୍ଷୁରିହ ସଂସାରେ ମୁମୁକ୍ଷୁରପି ଦୃଶ୍ୟତେ।
ଭୋଗମୋକ୍ଷନିରାକାଂକ୍ଷୀବିରଲୋହି ମହାଶୟଃ॥୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଇହ ସଂସାରେ ବୁଭୁକ୍ଷୁଃ ମୁମୁକ୍ଷୁଃ ଅପି ଦୃଶ୍ୟତେ ହି ଭୋଗମୋକ୍ଷନିରାକାଂକ୍ଷୀ ମହାଶୟଃ ବିରଲଃ ॥ ୫॥
ଇସ ସଂସାର ମେଂ ବିଷୟଭୋଗ କୀ ଅଭିଲାଷା କରନେବାଲେ ଭୀ ବହୁତ ଦେଖନେ ମେଂ ଆତେ ହୈଂ ଔର ମୋକ୍ଷ କୀ ଇଚ୍ଛା କରନେବାଲେ ଭୀ ବହୁତ ଦେଖନେ ମେଂ ଆତେ ହୈଂ ପରଂତୁ ବିଷୟଭୋଗ ଔର ମୋକ୍ଷ ଦୋନୋଂ କୀ ଇଚ୍ଛା ନ କରନେବାଲା ତଥା ପୂର୍ଣବ୍ରହ୍ମ କେ ବିଷେଂ ଅଂତଃକରଣ ଲଗାନେବାଲା ବିରଲା ହୀ ହୋତା ହୈ, ସୋଈ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଭଗବାନ୍ନେ ଭଗବଦ୍ୱୀତା କେ ବିଷେଂ କହା ହୈ କି “ଯତତାମପି ସିଦ୍ଧାନାଂ କଶ୍ଚିନ୍ମାଂ ବେତ୍ତି ତତ୍ୱତଃ” ॥୫॥
ଧର୍ମାର୍ଥକାମମୋକ୍ଷେଷୁଜୀବିତେ ମରଣେ ତଥା।
କସ୍ୟାପ୍ୟୁଦାରଚିତ୍ତସ୍ୟହେୟୋପାଦେୟତାନ ହି॥୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଧମାର୍ଥକାମମୋକ୍ଷେଷୁ ଜୀବିତେ ତଥା ମରଣେ କସ୍ୟ ଅପି ଉଦାରଚିତ୍ତସ୍ୟ ହି ହେୟୋପାଦେୟତା ନ ॥ ୬॥
ଧର୍ମ, ଅର୍ଥ, କାମ ଔର ମୋକ୍ଷ ଯେ ଚାର ପରମ ଫଲ ହୈଂ, ଇନ କେ ବିଷେଂ ସଂପୂର୍ଣ ପ୍ରାଣିୟୋଂ କା ଅଂତଃକରଣ ବଂଧା ହୈ ତଥା ସଂପୂର୍ଣ ପ୍ରାଣିୟୋଂ କୋ ଜନ୍ମମରଣ କା ଭୟ ରହତା ହୈ, ପରଂତୁ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ କା ମନ ଧର୍ମାଦି କେ ବିଷେଂ ନହୀଂ ବଂଧତା ହୈ ଔର ଜୋ ଜ୍ଞାନୀ ତିନ ଧର୍ମାଦିକ କୋ ସୁଖରୂପ ଜାନକର ଗ୍ରହଣ ନହୀଂ କରତା ହୈ ଔର ଦୁଃଖରୂପ ଜାନକର ତ୍ୟାଗତା ନହୀଂ ହୈ, ତଥା ଜୀବନମରଣ ସେ ଅପନୀ କୁଛ ବୃଦ୍ଧି ଔର ହାନି ନହୀଂ ସମଝତା ହୈ ଐସା ଜ୍ଞାନୀ କୋଈ ବିରଲା ହୀ ହୋତା ହୈ ॥୬॥
ବାଞ୍ଛା ନ ବିଶ୍ୱବିଲୟେ ନ ଦ୍ୱେଷସ୍ତସ୍ୟ ଚ ସ୍ଥିତୌ ।
ଯଥା ଜୀବିକୟା ତସ୍ମାଦ୍ଧନ୍ୟ ଆସ୍ତେ ଯଥାସୁଖମ୍ ॥୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ( ଯସ୍ୟ ) ବିଶ୍ୱବିଲୟେ ବାଞ୍ଛା ନ, ତସ୍ୟ ସ୍ଥିତୌ ଚ ଦେଷଃ ନ ( ଅସ୍ତି ) ତସ୍ମାତ୍ ଧନ୍ୟଃ ( ସଃ ) ଯଥାଜୀବିକୟା ଯଥାସୁଖମ୍ ଆସ୍ତେ ॥ ୭ ॥
ଜୋ ଜ୍ଞାନୀ ହୈ, ଉସ କୋ ଇସ ବିଶ୍ୱ କେ ନାଶ କୀ ଇଚ୍ଛା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ତଥା ତିସ ବିଶ୍ୱ କୀ ସ୍ଥିତିସେ ଦ୍ୱେଷ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ବହ ଜ୍ଞାନୀ ତୋ ଜାନତା ହୈ କି, ସଦା ସର୍ୱତ୍ର ଏକ
ବ୍ରହ୍ମ ହୀ ପ୍ରକାଶ କର ରହା ହୈ ଔର ପ୍ରାରବ୍ଧକର୍ମାନୁସାର ଦେହ କୋ ଧାରଣ କରତା ହୈ ତଥା ସଦା ସୁଖରୂପ ରହତା ହୈ ଐସା ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ଧନ୍ୟ ହୈ ॥ ୭॥
କୃତାର୍ଥୋଽନେନ ଜ୍ଞାନେନେତ୍ୟେବଂ ଗଲିତଧୀଃ କୃତୀ।
ପଶ୍ୟନ୍ ଶୃଣ୍ୱନ୍ ସ୍ଟଶନ ଜିଘନଶ୍ନନ୍ନାସ୍ତେ ଯଥାସୁଖମ୍ ॥ ୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅନେନ ଜ୍ଞାନେନ ( ଅହମ୍ ) କୃତାର୍ଥଃ ଇତି ଏବମ୍ ଗଲି. ତଧୀଃ କୃତୀ ପଶ୍ୟନ୍ ଶୃଣ୍ୱନ୍ ସ୍ପୃଶନ୍ ଜିଘ୍ରନ୍ ଅନନ୍ ଯଥାସୁଖମ୍ ଆସ୍ତେ ॥ ୮॥
ଇସ “ ତତ୍ୱମସି “ ଆଦି ମହାବାକ୍ୟ କେ ଜ୍ଞାନ ସେ ମୈଂ କୃତାର୍ଥ ହୋଗୟା ହୂଂ ଐସା ନିଶ୍ଚୟ ହୋନେ ସେ ଦେହାଦି କେ ବିଷେଂ ଜିସ କୀ ଆତ୍ମବୁଦ୍ଧି ନଷ୍ଟ ହୋ ଗଈ ହୈ, ଐସା ଜ୍ଞାନୀ ଦେଖତା ହୁଆ, ଶ୍ରବଣ କରତା ହୁଆ, ସ୍ପର୍ଶ କରତା ହୁଆ, ସୂଂଘତା ହୁଆ ତଥା ଭକ୍ଷଣ କରତା ହୁଆ ଭୀ ସୁଖପୂର୍ୱକ ହୀ ସ୍ଥିତ ହୋତା ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ମୈଂ ଜ୍ଞାନ ସେ କୃତାର୍ଥ ହୋଗୟା ଐସୀ ବୁଦ୍ଧି କେ କାରଣ, ବାହ୍ୟ ଇଂଦ୍ରିୟୋଂ କା ବ୍ୟାପାର ହୋନେପର ଭୀ ମୂର୍ଖ କୀ ସମାନ ଜ୍ଞାନୀ କୋ ଖେଦ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥୮॥
ଶୂନ୍ୟା ଦୃଷ୍ଟିର୍ୱୃଥା ଚେଷ୍ଟା ବିକଲାନୀନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଚ ।
ନ ସ୍ପୃହା ନ ବିରକ୍ତିର୍ୱା କ୍ଷୀଣସଂସାରସାଗରେ ॥ ୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- କ୍ଷୀଣସଂସାରସାଗରେ ( ପୁରୁଷେ ) ଦୃଷ୍ଟିଃ ଶୂନ୍ୟା, ଚେଷ୍ଟା ବୃଥା, ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଚ ବିକଲାନି, ସ୍ପୃହା ନ ବା ବିରକ୍ତିଃ ନ ॥୯॥
ଜିସ ଜ୍ଞାନୀ କା ସଂସାରସାଗର କ୍ଷୀଣ ହୋ ଜାତା ହୈ ଉସ କୋ ବିଷୟଭୋଗ କୀ ଇଚ୍ଛା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ଔର ବିଷୟୋଂ ସେ ବିରକ୍ତି ଭୀ ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଜ୍ଞାନୀ କୀ ଦୃଷ୍ଟି କହିୟେ ମନ କା ବ୍ୟାପାର ଶୂନ୍ୟ କହିୟେ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପରହିତ ହୋତା ହୈ ଔର ଚେଷ୍ଟା କହିୟେ ଶରୀର କା ବ୍ୟାପାର ବୃଥା କହିୟେ ଫଲ କୀ ଇଚ୍ଛା ସେ ରହିତ ହୋତା ହୈ ତଥା ନେତ୍ର ଆଦି ଇଂଦ୍ରିୟେ ବିକଲ କହିୟେ ସମୀପ ମେଂ ଆୟେ ହୁଏ ଭୀ ବିଷୟୋଂ କୋ ଯଥାର୍ଥ ରୂପ ସେ ନ ଜାନନେବାଲୀ ହୋତୀ ହୈଂ ସୋଈ ଭଗବଦ୍ଗୀତା କେ ବିଷେଂ କହା ଭୀ ହୈ କି “ ଯସ୍ମିନ୍ ଜାଗ୍ରତି ଭୂତାନି ସା ନିଶା ପଶ୍ୟତୋ ମୁନେଃ “ ॥ ॥୯॥
ନ ଜାଗର୍ତି ନ ନିଦ୍ରାତି ନୋନ୍ମୀଲତି ନ ମୀଲତି ।
ଅହୋ ପରଦଶା କାପି ବର୍ତ୍ତତେ ମୁକ୍ତଚେତସଃ ॥ ୧୦॥
ଅନ୍ୱୟ:- ନ ଜାଗର୍ତି ନ ନିଦ୍ରାତି ନ ଉନ୍ମୀଲତି ନ ମୀଲତି, ଅହୋ ମୁକ୍ତଚେତସଃ କା ଅପି ପରଦଶା ବର୍ତତେ ॥ ୧୦ ॥
ନ ଜାଗତା ହୈ, ନ ଶୟନ କରତା ହୈ, ନ ନେତ୍ରୋଂ କେ ପଲକୋଂ କୋ ଖୋଲତା ହୈ, ନ ମୀଚତା ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ସଂପୂର୍ଣ ବିଷୟୋଂ କୋ ବ୍ରହ୍ମରୂପ ଦେଖତା ହୈ, ଇସ କାରଣ ଆଶ୍ଚର୍ୟ ହୈ କି, ମୁକ୍ତ ହୈ ଚିତ୍ତ ଜିସ କା ଐସେ ଜ୍ଞାନୀ କୀ କୋଈ ପରମ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଦଶା ହୈ॥୧୦॥
ସର୍ୱତ୍ର ଦୃଶ୍ୟତେ ସ୍ୱସ୍ଥଃ ସର୍ୱତ୍ର ବିମଲାଶୟଃ ।
ସମସ୍ତବାସନାମୁକ୍ତୋ ମୁକ୍ତଃ ସର୍ୱତ୍ର ରାଜତେ ॥ ୧୧ ॥
ଅନ୍ୱୟ:- ମୁକ୍ତଃ ସର୍ୱତ୍ର ସ୍ୱସ୍ଥଃ ସର୍ୱତ୍ର ବିମଲାଶୟଃ ( ଚ ) ଦୃଶ୍ୟତେ; ( ତଥା ) ସମସ୍ତବାସନାମୁକ୍ତଃ ( ସନ୍ ) ସର୍ୱତ୍ର ରାଜତେ ॥ ୧୧॥
ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ସୁଖ ଦୁଃଖାଦି ସର୍ୱତ୍ର ସ୍ୱସ୍ଥ ଚିତ୍ତ ରହନେବାଲା ଔର ଶତ୍ରୁ ମିତ୍ର ଆଦି ସବ କେ ବିଷେଂ ନିର୍ମଲ ଅଂତଃକରଣବାଲା (ସମଦର୍ଶୀ ) ଦୀଖତା ହୈ ଔର ସଂପୂର୍ଣ ବାସନାଓଂ ସେ ରହିତ ହୋକର ସବ ଅବସ୍ଥାଓଂ କେ ବିଷେଂ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ବିରାଜମାନ ହୋତା ହୈ ॥୧୧॥
ପଶ୍ୟନ୍ ଶୃଣ୍ୱନ୍ ସ୍ଟଶନ ଜିଘନଶ୍ନନ୍ଗୃହ୍ଣନ୍ୱଦନ୍ ବଜନ୍ ।
ଈହିତାନୀହିତୈର୍ମୁକ୍ତୋ ମୁକ୍ତ ଏବ ମହାଶୟଃ ॥ ୧୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ପଶ୍ୟନ୍ ଶୃଣ୍ୱନ୍ ସ୍ପୃଶନ୍ ଜିବନ୍ ଅନନ୍ ଗୃହ୍ଣନ୍ ବଦନ ବଜନ ( ଆପ ) ଈହିତାନୀହିତଃ ମୁକ୍ତଃ ମହାଶୟଃ ମୁକ୍ତଃ ଏବ ॥ ୧୨॥
ଦେଖତା ହୁଆ, ସୁନତା ହୁଆ, ସ୍ପର୍ଶ କରତା ହୁଆ, ସୂଂଘତା ହୁଆ, ଗ୍ରହଣ କରତା ହୁଆ, ଭୋଜନ କରତା ହୁଆ, କଥନ କରତା ହୁଆ ତଥା ଗମନ କରତା ହୁଆ ଭୀ ଇଚ୍ଛା ଔର ଦ୍ୱେଷ ସେ ରହିତ ବ୍ରହ୍ମ କେ ବିଷେଂ ଚିତ୍ତ ଲଗାନେବାଲା ମୁକ୍ତ ହୀ ହୈ ॥୧୨॥
ସୁଖେ ଦୁଃଖେ ନରେ ନାୟାଁ ସମ୍ପତ୍ସୁ ଚ ବିପତ୍ସୁଚ।
ବିଶେଷୋ ନୈବ ଧୀରସ୍ୟ ସର୍ୱତ୍ର ସମଦର୍ଶିନଃ॥୧୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସୁଖେ ଦୁଃଖେ, ନରେ ନା-ମ୍ ସମ୍ପତ୍ସୁ, ଚ ବିପତ୍ସୁ ଚ ଧୀରସ୍ୟ ସର୍ୱତ୍ର ସମଦର୍ଶିନଃ ବିଶେଷଃ ନ ଏବ ॥ ୧୫ ॥
ସଂପୂର୍ଣ ବସ୍ତୁଓଂ କେ ବିଷେଂ ଏକ ଆତ୍ମଦୃଷ୍ଟି କରନେବାଲେ ଜିସ ଧୀର ପୁରୁଷ କା ମନ ସୁଖ କେ ବିଷ ଔର ସ୍ତ୍ରୀବିଲାସ କେ ବିଷେଂ ତଥା ସଂପତ୍ତି କେ ବିଷେଂ ପ୍ରସନ୍ନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଔର ମହାଦୁଃଖ ତଥା ବିପତ୍ତି କେ ବିଷେଂ କଂପାୟମାନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ବହୀ ମୁକ୍ତ ହୈ ॥୧୫॥
ନ ହିଂସା ନୈବ କାରୁଣ୍ୟଂ ନୌଦ୍ଧତ୍ୟଂ ନ ଚ ଦୀନତା।
ନାଶ୍ଚର୍ୟ ନୈବ ଚ କ୍ଷୋଭଃ କ୍ଷୀଣ ସଂସରଣେ ନରେ॥୧୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- କ୍ଷୀଣସଂସରଣେ ନରେ ହିଂସା ନ, କାରୁଣ୍ୟମ୍ ନ, ଔଦ୍ଧତ୍ୟମ୍ ନ, ଦୀନତା ଚ ଏବ ନ, ଆଶ୍ଚର୍ୟମ୍ ନ, କ୍ଷୋଭଃ ଚ ଏବ ନ ॥ ୧୬ ॥
ଜିସ ପୁରୁଷ କା ସଂସାର କ୍ଷୀଣ ହୋ ଜାତା ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ଦେହାଭିମାନ ଦୂର ହୋ ଜାତା ହୈ ଉସ କା ଜନ୍ମମୃତ୍ୟୁରୂପ ବଂଧନ ଦୂର ହୋ ଜାତା ହୈ, ଐସେ ଜ୍ଞାନୀ କେ ମନ ମେଂ ହିଂସା କହିୟେ ପରଦ୍ରୋହ ନହୀଂ ହୋ ଜାତା, ଦୟାଲୁତା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, ଉଦ୍ଧତତା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, ଦୀନତା ନହୀଂ ରହତୀ ହୈ, ଆଶ୍ଚର୍ୟ ନହୀଂ ରହତା
ହୈ ଔର କ୍ଷୋଭ ଭୀ ନହୀଂ ରହତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଜ୍ଞାନୀ କା ଏକ ବ୍ରହ୍ମାକାର ହୋ ଜାତା ହୈ ॥୧୬॥
ନମୁକ୍ତୋ ବିଷୟଦ୍ୱେଷ୍ଟା ନ ବା ବିଷୟଲୋଲୁପଃ।
ଅସଂସକ୍ତମନା ନିତ୍ୟଂ ପ୍ରାପ୍ତାପ୍ରାପ୍ତମୁପାଶ୍ନୁତେ॥୧୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ମୁକ୍ତଃ ବିଷୟଦ୍ୱେଷ୍ଟା ନ ( ଭବତି ), ବା ବିଷୟଲୋଲୁପଃ (ଚ) ନ ( ଭବତି, ), (କିନ୍ତୁ ) ନିତ୍ୟମ୍ ଅସଂସକ୍ତମନାଃ (ସନ) ପ୍ରାପ୍ତାପ୍ରାପ୍ତମ୍ ଉପାଇନୁତେ ॥ ୧୭ ॥
ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ ପୁରୁଷ ବିଷୟୋଂ ସେ ଦ୍ୱେଷ ( ବିଷୟୋଂ କା ତ୍ୟାଗ) ନହୀଂ କରତା ହୈ ଔର ବିଷୟୋଂ ମେଂ ଆସକ୍ତ ଭୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ କିଂତୁ ବିଷୟାସକ୍ତିରହିତ ହୈ ମନ ଜିସ କା ଐସା ହୋକର ନିତ୍ୟ ପ୍ରାରବ୍ଧ କେ ଅନୁସାର ପ୍ରାପ୍ତ ଔର ଅପ୍ରାପ୍ତ କୋ ଭୋଗତା ହୈ ॥୧୭॥
ସମାଧାନାସମାଧାନହିତାହିତବିକଲ୍ପନାଃ ।
ଶୂନ୍ୟଚିତ୍ତୋ ନ ଜାନାତି କୈବଲ୍ୟମିବ ସଂସ୍ଥିତଃ॥୧୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଶୂନ୍ୟଚିତ୍ତଃ କୈବଲ୍ୟମ୍ ସଂସ୍ଥିତଃ ଇବ ସମାଧାନାସମାଧାନହିତାହିତବିକଲ୍ପନାଃ ନ ଜାନାତି ॥ ୧୮ ॥
ଶୂନ୍ୟ ହୈ ଚିତ୍ତ ଜିସ କା ଐସା ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ବିଦେହ କୈବଲ୍ୟଦଶା କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ କୀ ସମାନ ସମାଧାନ,
ଅସମାଧାନ, ହିତ ଔର ଅହିତ କୀ କଲ୍ପନା କୋ ନହୀଂ ଜାନତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଉସ କା ମନ ବ୍ରହ୍ମାକାର ହୋ ଜାତା ହୈ ॥ ୧୮॥
ନିର୍ମମୋ ନିରହଂକାରୋ ନ କିଞ୍ଚିଦିତି ନିଶ୍ଚିତଃ।
ଅନ୍ତର୍ଗଲିତସର୍ୱାଶଃ କୁର୍ୱନପି କରୋତି ନ॥୧୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- ନିର୍ମମଃ ନିରହଙ୍କାରଃ କିଞ୍ଚିତ୍ ନ ଇତି ନିଶ୍ଚିତଃ ଅନ୍ତର୍ଗ: ଲିତସର୍ୱାଶଃ କୁର୍ୱନ୍ ଅପି ନ କରୋତି ॥ ୧୯ ॥
ଜିସ କୀ ସ୍ତ୍ରୀପୁତ୍ରାଦି କେ ବିଷେଂ ମମତା ଦୂର ହୋ ଗଈ ହୈ ଔର ଜିସ କା ଦେହାଭିମାନ ଦୂର ହୋ ଗୟା ହୈ ତଥା ବ୍ରହ୍ମ ସେ ଅନ୍ୟ ଦ୍ୱିତୀୟ କୋଈ ବସ୍ତୁ ନହୀଂ ହୈ ଐସା ଜି ସେ ନିଶ୍ଚୟ ହୋ ଗୟା ହୈ ଔର ଜିସ କୀ ଭୀତର କୀ ଆଶା ନଷ୍ଟ ହୋ ଗଈ ହୈ ଐସା ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ବିଷୟଭୋଗ କରତା ହୁଆ ଭୀ ନହୀଂ କରତା ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ଉସ ମେଂ ଆସକ୍ତି ନହୀଂ କରତା ହୈ ॥ ୧୯॥
ମନଃପ୍ରକାଶସଂମୋହସ୍ୱପ୍ନଜାଡ୍ୟବିବର୍ଜିତଃ।
ଦଶାଂ କାମପି ସମ୍ପ୍ରାପ୍ତୋ ଭବେଦଲିତମାନସଃ ॥୨୦॥
ଅନ୍ୱୟ:- ମନଃପ୍ରକାଶସଂମୋହସ୍ୱମଜାଡୟବିବର୍ଜିତଃ । ଗଲିତମାନସଃ କାମ ଅପି ଦଶାମ୍ ସମ୍ପ୍ରାପ୍ତଃ ଭବେତ୍ ॥ ୨୦ ॥
ଜିସ କେ ମନ କେ ବିଷେଂ ମୋହ ନହୀଂ ହୈ ଐସା ଜୋ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ହୈ ଉସ କେ ମନ କା ପ୍ରକାଶ ତଥା ଅଜ୍ଞାନରୂପୀ ଜଡତ୍ୱ ନିବୃତ୍ତ ହୋ ଜାତା ହୈ ତିସ ଜ୍ଞାନୀ କୀ କୋଈ ଅନିର୍ୱଚନୀୟ
ଅଷ୍ଟାବକ୍ରଗୀତା।ଦଶା ହୋତୀ ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ଉସ ଜ୍ଞାନୀ କୀ ଦଶା କିସୀ କେ ଜାନନେ ମେଂ ନହୀଂ ଆତୀ ହୈ ॥୨୦॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦଷ୍ଟାବକମୁନିବିରଚିତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଭାଷାଟୀକୟା ସହିତଂ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞସ୍ୱରୂପବିଶତିକଂ ନାମ ସପ୍ତଦଶଂ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥ ୧୭॥
ଅଷ୍ଟାଦଶଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୧୮.
ଯସ୍ୟ ବୋଧୋଦୟେ ତାବତ୍ସ୍ୱପ୍ନବଦ୍ଭବତି ଭ୍ରମଃ।
ତସ୍ମୈ ସୁଖୈକରୂପାୟ ନମଃଶାନ୍ତାୟ ତେଜସେ॥୧॥
ଅନ୍ୱୟଃ ଯସ୍ୟ ବୋଧୋଦୟେ ଭ୍ରମଃ ସ୍ୱମବତ୍ ଭବତି; ତାବତ୍ ତସ୍ମୈ ସୁଖୈକରୂପାୟ ଶାନ୍ତାୟ ତେଜ ସେ ନମଃ ॥ ୧॥
ଇସ ପ୍ରକରଣ ମେଂ ଶାଂତି କୀ ପ୍ରଧାନତା ବର୍ଣତ କରତେ ହୁଏ ପ୍ରଥମ ଶାଂତି କା ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ ତହାଂ ଭୀ ପ୍ରଥମ ଶାଂତ ଆତ୍ମା କୋ ନମସ୍କାର କରତେ ହୈଂ, ଜିସ ଆତ୍ମା କା ଜ୍ଞାନ ହୋତେ ହୀ ଯହ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂସାର ସ୍ୱପ୍ର କୀ ସମାନ ମିଥ୍ୟା ଭାସନେ ଲଗତା ହୈ, ପ୍ରଥମ ତିସ ସୁଖରୂପ ପ୍ରକାଶମାନ ଶାଂତସଂକଲ୍ପସ୍ୱରୂପ ଆତ୍ମା କେ ଅର୍ଥ ନମସ୍କାର ହୈ ॥୧॥
ଅର୍ଜୟିତ୍ୱାଽଖିଲାନର୍ଥାନ୍ ଭୋଗାନାପ୍ନୋତି ପୁଷ୍କଲାନ୍ ।
ନହି ସର୍ୱପରିତ୍ୟାଗମନ୍ତରେଣ ସୁଖୀ ଭବେତ୍ ॥୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅଖିଲାନ୍ ଅର୍ଥାନ୍ ଅର୍ଜୟିତ୍ୱା ପୁଷ୍କଲାନ୍ ଭୋଗାନ ଆପ୍ନୋତି, ସର୍ୱପରିତ୍ୟାଗମନ୍ତରେଣ ସୁଖୀ ନହି ଭବେତ୍ ॥ ୨॥
ଯହାଂ ଶାଂତସଂକଲ୍ପସ୍ୱରୂପକୋ ହୀ ସୁଖରୂପ କହା, ତିସ କାରଣ ଶଂକା ହୋତୀ ହୈ କି, ଧନୀ ପୁରୁଷ ଭୀ ତୋ ସୁଖୀ ହୋତା ହୈ ଫିର ଶାଂତସଂକଲ୍ପକୋ ହୀ ସୁଖରୂପ କିସ ପ୍ରକାର କହା ? ତିସ କା ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି ପୁରୁଷ ଧନ, ଧାନ୍ୟ, ସ୍ତ୍ରୀ ଔର ପୁତ୍ର ଆଦି ଅନେକ ପଦାର୍ଥୋଂ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ କର କେ ଅନେକ ପ୍ରକାର କେ ଭୋଗୋଂକୋ ହୀ ଭୋଗତା ହୈ, ସୁଖରୂପ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଉନ ଭୋଗୋଂ କେ ନଷ୍ଟ ହୋନେପର ଫିର ଦୁଃଖ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ, ଇସ କାରଣ ସଂପୂର୍ଣ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପୋଂ କା ତ୍ୟାଗ କିୟେ ବିନା ସୁଖରୂପ କଦାପି ନହୀଂ ହୋ ସକତା ॥୨॥
କର୍ତବ୍ୟଦୁଃଖମାର୍ତଣ୍ଡଜ୍ୱାଲାଦଗ୍ଧାନ୍ତରାତ୍ମନଃ ।
କୁତଃ ପ୍ରଶମପୀୟୂଷଧାରାସାରମୃତେ ସୁଖମ୍ ॥୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- କର୍ତ୍ତବ୍ୟଦୁଃଖମାର୍ତଣ୍ଡଜ୍ୱାଲାଦଗ୍ଧାନ୍ତରାତ୍ମନଃ ପ୍ରଶମପୀୟୂପଧାରାସାରମ୍ ଋତେ ସୁଖଂ କୁତଃ ? ॥ ୩ ॥
ମିଥ୍ୟାରୂପ ଜୋ ସଂକଲ୍ପ ବିକଲ୍ପ ହୈ ଉନ କୋ ତୁଚ୍ଛ ଜାନନା ହୀ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପ କା ତ୍ୟାଗ ହୈ, ଜୈ ସେ ବଂଧ୍ୟାପୁତ୍ର କୋ ମିଥ୍ୟାରୂପ ଜାନ ଲେନା ହୀ ତ୍ୟାଗ ହୈ କ୍ୟୋଂକି ମିଥ୍ୟାରୂପ ବସ୍ତୁ କା ଅନ୍ୟ କିସୀ ପ୍ରକାର କା ତ୍ୟାଗ ନହୀଂ ହୋ ସକତା, ଯହ ବିଷୟ ଅନ୍ୟ ରୀତିସେ ଦିଖାତେ ହୈଂ ନାନା ପ୍ରକାର କେ ଜୋ
କର୍ମ ଉନ କର୍ମୋଂ ସେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେବାଲେ ଜୋ ଦୁଃଖ ବହୀ ହୁଆ ସୂର୍ୟ କୀ କିରଣୋଂ କା ଅତ୍ୟଂତ ତୀକ୍ଷ୍ଣ ତାପ ତିସ ସେ ଦଗ୍ଧ ହୁଆ ହୈ ଅଂତଃକରଣ ଜିସ କା ଐସେ ପୁରୁଷ କୋ ସଂକଲ୍ପ ବିକଲ୍ପ କୀ ଶାଂତିରୂପ ଅମୃତଧାରା କୀ ବୃଷ୍ଟି କେ ବିନା ସୁଖ କହାଂ ସେ ହୋ ସକତା ହୈ ? ॥୩॥
ଭବୋଽୟଂ ଭାବନାମାତ୍ରୋ ନ କିଞ୍ଚିତ୍ପରମାର୍ଥତଃ ।
ନାସ୍ତ୍ୟଭାବଃ ସ୍ୱଭାବାନାଂ ଭାବାଭାବବିଭାବିନାମ୍ ॥୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅୟମ୍ ଭବଃ ଭାବନାମାତ୍ରଃ ପରମାର୍ଥତଃ କିଞ୍ଚିତ୍ ନ ( ଅସ୍ତି ); ଭାବାଭାବବିଭାବିନାମ୍ ସ୍ୱଭାବାନାମ୍ ଅଭାବଃ ନ ଅସ୍ତି ॥ ୪॥
ସଂସାରରୂପୀ ବିଷ କୋ ଦୂର କରନେବାଲା ହୋନେ କେ କାରଣ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପ କେ ଶାନ୍ତିରୂପ କୋ ଅମୃତରୂପ କର କେ ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି ଯହ ସଂସାର ସଂକଲ୍ପମାତ୍ର ହୈ, ବାସ୍ତବଦୃଷ୍ଟି ସେ ଏକ ଆତ୍ମା କେ ସିବାୟ ଦୂସରା କୁଛ ନହୀଂ ହୈ, ଯହାଂ ବାଦୀ ଶଂକା କରତା ହୈ କି ଭାବରୂପ ଜୋ ଦୃଶ୍ୟମାନ ଜଗତ୍ ହୈ ସୋ ନଷ୍ଟ ହୋନେ କେ ଅନଂତର ଅଭାବରୂପ ଶୂନ୍ୟ ହୋ ଜାତା ହୈ, ଇସ ପ୍ରକାର ତୋ ଶୂନ୍ୟବାଦୀ କା ମତ ସିଦ୍ଧ ହୋତା ହୈ ? ଇସ କେ ଉତ୍ତର ମେଂ ଶ୍ରୀଗୁରୁ ଅଷ୍ଟାବକ୍ରଜୀ କହତେ ହୈଂ, କି ସଂକଲ୍ପମାତ୍ର ଜଗତ୍ କେ ନାଶ ହୋନ କେ ଅନଂତର ସତ୍ୟସ୍ୱଭାବ ଆତ୍ମା ଅଖଂଡରୂପ ସେ ବିରାଜମାନ ରହତା ହୈ, ଇସ କାରଣ ସଂସାର କା ନାଶ ହୋନେ କେ ଅନଂତର ଶୂନ୍ୟ ନହୀଂ ରହତା ହୈ, କିଂତୁ ଉସ ସମୟ ନିର୍ୱିକଲ୍ପ କେବଲାନଂଦରୂପ ମୁକ୍ତ ଆତ୍ମା ରହତା ହୈ ॥୪॥
ନ ଦୂରଂ ନ ଚ ସଂକୋଚାଲ୍ଲବ୍ଧମେବାତ୍ମନଃ ପଦମ୍ ।
ନିର୍ୱିକଲ୍ପଂ ନିରାୟାସଂ ନିର୍ୱିକାରଂ ନିରଞ୍ଜନମ୍ ॥୫॥
ଅନ୍ୟଯ:ନିର୍ୱିକଲ୍ପମ୍ ନିରାୟାସମ୍ ନିର୍ୱିକାରମ୍ ନିରଞ୍ଜନମ୍ ଆତ୍ମନଃ ପଦମ୍ ନ ଦୂରମ୍ ନ ଚ ସଂକୋଚାତ୍ (କିନ୍ତୁ ) ଲବ୍ଧମ୍ ଏବ (ଅସ୍ତି) ॥୫॥
ବାଦୀ ପ୍ରଶ୍ନ କରତା ହୈ କି, ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପ କୀ ନିବୃତ୍ତି ହୋତେ ହୀ ଆତ୍ମା କୋ ଅମୃତତ୍ୱ କୀ ପ୍ରାପ୍ତି କିସ ପ୍ରକାର ହୋ ଜାତୀ ହୈ ? ତହାଂ କହତେ ହୈଂ କି ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ ଦୂର ନହୀଂ ହୈ କିଂତୁ ସଦା ପ୍ରାପ୍ତ ହୈ; ଔର ପରିପୂର୍ଣ ହୈ ସଦା ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପରହିତ ହୈ, ନିରାୟାସ କହିୟେ ଶ୍ରମ କେ ବିନା ହୀ ପ୍ରାପ୍ତ ହୈ, ବିକାର ଜୋ ଜନ୍ମ ଔର ମୃତ୍ୟୁ ତିନ ସେ ରହିତ ହୈ ଔର ନିରଂଜନ କହିୟେ ମାୟା (ଅବିଦ୍ୟା) ରୂପ ଉପାଧିରହିତ ହୈ, ଜିସ ପ୍ରକାର କଂଠ ମେଂ ଧାରଣ କୀ ହୁଈ ମଣି ଭୂଲ ସେ ଦୂସରେ ସ୍ଥାନ ମେଂ ଢୂଂଢନେ ସେ ନହୀଂ ମିଲତୀ ହୈ ଔର ବିସ୍ମୃତି କେ ଦୂର ହୋତେ ହୀ କଂଠ ମେଂ ପ୍ରତୀତ ହୋ ଜାତୀ ହୈ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ଅଜ୍ଞାନ ସେ ଆତ୍ମା ଦୂର ପ୍ରତୀତ ହୋତା ହୈ ପରଂତୁ ଜ୍ଞାନ ହୋନେପର ପ୍ରାପ୍ତ ହୀ ହୈ ॥୫॥
ବ୍ୟାମୋହମାତ୍ରବିରତୌ ସ୍ୱରୂପାଦାନମାତ୍ରତଃ।
ବୀତଶୋ କା ବିରାଜନ୍ତେ ନିରାବରଣଦୃଷ୍ଟୟଃ॥୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ନିରାବରଣଦୃଷ୍ଟୟଃ ବ୍ୟାମୋହମାତ୍ରବିରତୌ ସ୍ୱରୂପାଦାନମାତ୍ରତଃ ବୀତଶୋକାଃ ( ସଂତଃ ) ବିରାଜନ୍ତେ ॥ ୬॥
ତତ୍ୱଜ୍ଞାନ ସେ ଆତ୍ମପ୍ରାପ୍ତି ହୋତୀ ହୈ ଐସା ଜୋ ଶାସ୍ତ୍ରକାରୋଂ କୋ ବ୍ୟବହାର ହୈ ସୋ କିସ ପ୍ରକାର ହୋତା ହୈ ? ଔର ଯଦି ଆତ୍ମା ନିତ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ତ ହୀ ହୈ ତୋ ଗୁରୁ କେ ଉପଦେଶ ଔର ଶାସ୍ତ୍ରାଭ୍ୟାସ କୀ କ୍ୟା ଆବଶ୍ୟକତା ହୈ, ତହାଂ କହତେ ହୈଂ କି କେବଲ ଅଜ୍ଞାନରୂପୀ ମୋହ କା ପରଦା ପଡ ରହା ହୈ, ତିସ ସେ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କା ପ୍ରକାଶ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ। ଇସ କାରଣ ସମୁଦ୍ର ଉପଦେଶ ସେ ମୋହ କୋ ଦୂର କର କେ ଜିସ ସେ ସ୍ୱରୂପ କା ନିଶ୍ଚୟ କିୟା ହୈ, ଐସା ଜୋ ଜ୍ଞାନୀ ହୈ, ବହ ଜଗତ୍ ମେଂ ଶୋଭାୟମାନ ହୋତା ହୈ ଔର ଉସ କୀ ଦୃଷ୍ଟିପର ଫିର ମୋହରୂପୀ ପରଦା ନହୀଂ ପଡତା ହୈ॥୬॥
ସମସ୍ତଂ କଲ୍ପନାମାତ୍ରମାତ୍ମା ମୁକ୍ତଃସନାତନଃ।
ଇତି ବିଜ୍ଞାୟ ଧୀରୋ ହି କିମଭ୍ୟସ୍ୟତି ବାଲବତ୍ ॥୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସମସ୍ତମ୍ କଲ୍ପନାମାତ୍ରମ୍, ଆତ୍ମା ସନାତନଃ ମୁକ୍ତଃ ଧୀରଃ ଇତି ବିଜ୍ଞାୟ ହି ବାଲବତ୍ କିମ୍ ଅଭ୍ୟସ୍ୟତି ॥ ୭॥
ଯହ ସଂପୂର୍ଣ ଜଗତ୍ କଲ୍ପନାମାତ୍ର ହୈ ଔର ଆତ୍ମା ନିତ୍ୟମୁକ୍ତ ହୈ; ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ଇସ ପ୍ରକାର ଜାନକର କ୍ୟା ବାଲକ କୀ ସମାନ ସାଂସାରିକ ବ୍ୟବହାର କରତା ହୈ ? ଅର୍ଥାତ୍ କଦାପି ନହୀଂ କରତା ହୈ ॥୭॥
ଆତ୍ମା ବ୍ରହ୍ମେତି ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ ଭାବାଭାବୌ ଚ କଲ୍ପିତୌ ।
ନିଷ୍କାମଃ କିଂ ବିଜାନାତି କିଂ ବ୍ରୂତେ ଚ କରୋତି କିମ୍॥୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଆତ୍ମା ବ୍ରହ୍ମ, ଭାବାଭାବୌ ଚ କଲ୍ପିତୌ ଇତି ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ ନିଷ୍କାମଃ ( ସନ୍ ) କିଂ ବିଜାନାତି, କିଂ ବ୍ରୂତେ, କିଂ ଚ କରୋତି ॥୮॥
ସଂପୂର୍ଣ କଲ୍ପନାମାତ୍ର ହୈ, ଇସ ଜ୍ଞାନ କା ମୂଲ କାରଣ ଜୋ ତତ୍ତ୍ୱଂପଦାର୍ଥ କା ଐକ୍ୟଜ୍ଞାନ ଉସୀ କୋ କହତେ ହୈଂ କି, ଆତ୍ମା କହିୟେ, ଜୀବାତ୍ମା ଜୋ ତ୍ୱମ୍ ‘ ପଦାର୍ଥ ହୈ ଔର ବ୍ରହ୍ମ ତତ୍ପଦାର୍ଥ ହୈ, ଯେ ଦୋନୋଂ ଅଭିନ୍ନ ହୈଂ ଔର ଅଧିଷ୍ଠାନରୂପ ବ୍ରହ୍ମ କା ସାକ୍ଷାତ୍କାର ହୋନେପର ଭାବ, ଅଭାବରୂପସଂପୂର୍ଣ ଘଟାଦି ଦୃଶ୍ୟ ପଦାର୍ଥ କଲ୍ପିତ ହୈଂ ଐସା ନିଶ୍ଚୟ କର କେ ନିଷ୍କାମ ହୋତା ହୁଆ ଜ୍ଞାନୀ କ୍ୟା ଜାନତା ହୈ କ୍ୟା କହତା ହୈ ? ଔର କ୍ୟା କରତା ହୈ ? ଅର୍ଥାତ୍ ମନ କେ ବ୍ରହ୍ମାକାର ହୋନେ କେ କାରଣ ନ କୁଛ ଜାନତା ହୈ, ନ କୁଛ କହତା ହୈ, ଔର ନ କୁଛ କରତା ହୈ କିଂତୁ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂ ମେଂ ସ୍ଥିତ ହୋତା ହୈ ॥୮॥
ଅୟଂ ସୋଽହମୟଂ ନାହମିତି କ୍ଷୀଣା ବିକଲ୍ପନାଃ ।
ସର୍ୱମାତ୍ମେତି ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ ତୂଷ୍ଣୀଭୂତସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ॥୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସର୍ୱମ୍ ଆତ୍ମା ଇତି ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ ତୂଷ୍ଣୀଭୂତସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ ଅୟମ୍ ସଃ ଅହମ୍, ଅୟମ୍ ଅହମ୍ ନ ଇତି ବିକଲ୍ପନାଃ କ୍ଷୀଣା: (ଭବନ୍ତି) ॥୯॥
ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ ସେ ସଂପୂର୍ଣ କଲ୍ପନା ନିବୃତ୍ତ ହୋ ଜାତୀ ହୈ ଯହ ଦିଖାତେ ହୈଂ। ଜିସ ପୁରୁଷ କୋ ସଂପୂର୍ଣ ଜଗତ୍ ବ୍ରହ୍ମରୂପ ଭାସତା ହୈ ବହ ପୁରୁଷ ମୁନିବ୍ରତରୂପୀ ଯୋଗଦଶା କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଉସ ପୁରୁଷ କା ମନ ବୃତ୍ତିରହିତ ହୋକର ବ୍ରହ୍ମ କେ ବିଷେଂ ଏକାକାର ହୋ ଜାତା ହୈ ତଦନଂତର ଉସ ପୁରୁଷ କୋ ଅପନା ତଥା ପର କା ଜ୍ଞାନ ନହୀଂ ରହତା ହୈ, ଅର୍ଥାତ୍ ମୈଂ ଧ୍ୟାନ କରତା ହୂଂ ଔର ଦୂସରା ପୁରୁଷ ଅନ୍ୟ କାର୍ୟ କରତା ହୈ, ଯହ ଅଜ୍ଞାନ ଦୂର ହୋ ଜାତା ହୈ, ତାତ୍ପର୍ୟ ଯହ ହୈ କି, ଉସ ପୁରୁଷ କୀ କଲ୍ପନାମାତ୍ର ନଷ୍ଟ ହୋ ଜାତୀ ହୈ ॥୯॥
ନ ବିକ୍ଷେପୋ ନ ଚୈକାଗ୍ରୟଂ ନାତିବୋଧୋ ନ ମୂଢତା।
ନ ସୁଖଂ ନ ଚ ବା ଦୁଃଖମୁପଶାନ୍ତସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ॥୧୦॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଉପଶାନ୍ତସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ ବିକ୍ଷେପଃ ନ, ଐକାଗ୍ର୍ୟମ୍ ଚ ନ, ଅତିବୋଧଃ ନ, ମୂହତ। ନ, ସୁରକ୍ମ୍ ନ ବା, ଦୁଃଖମ୍ ଚ ନ (ଭବତି)॥୧୦॥
ଅବ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପରହିତ ପୁରୁଷ କା ସ୍ୱରୂପ ଦିଖାତେ ହୈଂ, ଜୋ ପୁରୁଷ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପରହିତ ହୋକର ଶାଂତି କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ, ଉସ ଶାଂତସ୍ୱଭାବ ଯୋଗୀ କେ ମନ କୋ କିସୀ ବାତ କା ବିକ୍ଷେପ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଏକାଗ୍ରତା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, ଅତ୍ୟଂତ ଜ୍ଞାନ ଅଥବା ମୂଢତା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, ସୁଖ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଔର ଦୁଃଖ ଭୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ବହ କେବଲ ବ୍ରହ୍ମାନଂଦସ୍ୱରୂପ ହୋତା ହୈ।॥୧୦॥
ସ୍ୱାରାଜ୍ୟେ ଭୈକ୍ଷ୍ୟବୃତ୍ତୌ ଚ ଲାଭାଲାଭେ ଜନେ ବନେ ।
ନିର୍ୱିକଲ୍ପସ୍ୱଭାବସ୍ୟ ନ ବିଶେଷୋଽସ୍ତି ଯୋଗିନଃ॥୧୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ନିର୍ୱିକଲ୍ପସ୍ୱଭାବସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ ସ୍ୱାରାଜ୍ୟେ ମୈକ୍ଷ୍ୟବୃତ୍ତୀ ଲାଭାଲାଭେ ଜନେ ବନେ ଚ ବିଶେଷଃ ନ ଅସ୍ତି ॥ ୧୧॥
ସଂକଲ୍ପ ଔର ବିକଲ୍ପ ସେ ରହିତ ହୈ ସ୍ୱଭାବ ଜିସ କା ଐସେ ଯୋଗୀ (ଜ୍ଞାନୀ) କୋ ସ୍ୱର୍ଗ କା ରାଜ୍ୟ ମିଲନେସେ, ପ୍ରାରବ୍ଧକର୍ମାନୁସାର ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ବସ୍ତୁ ସେ ତଥା ଜନସମୂହ ମେଂ ନିବାସ ହୋନେ ସେ କୁଛ ପ୍ରସନ୍ନତା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ଔର ଭିକ୍ଷା ମାଂଗକର ନିର୍ୱାହ କରନେସେ, କିସୀ ପଦାର୍ଥ କୀ ପ୍ରାପ୍ତି ନ ହୋନେ ସେ ତଥା ନିର୍ଜନ ସ୍ଥାନ ମେଂ ରହନେ ସେ କୁଛ ଅପ୍ରସନ୍ନତା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଉସ କା ମନ ତୋ ବ୍ରହ୍ମାକାର ହୋତା ହୈ ॥୧୧॥
କ୍ୱ ଧର୍ମଃ କ୍ୱ ଚ ବା କାମଃ କ୍ୱ ଚାର୍ଥଃ କ୍ୱ ବିବେକିତା।
ଇଦଂ କୃତମିଦଂ ନେତି ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱୈର୍ମୁକ୍ତସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ॥୧୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଇଦମ୍ କୃତମ୍, ଇଦମ୍ ନ ( କୃତମ୍ ), ଇତି ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱୈଃ ମୁକ୍ତସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ ଧର୍ମଃ କ୍ୱ, କାମଃ ଚ କ୍ୱ, ଅର୍ଥଃ କ୍ୱ ବା ବିବେକିତା ଚ କ୍ୱ ॥୧୨॥
ଯହ କିୟା, ଯହ ନହୀଂ କିୟା ଇତ୍ୟାଦି ଦ୍ୱଂଦ୍ୱୋଂ ସେ ରହିତ ଯୋଗୀ କୋ ଧର୍ମ କହାଂ, କାମ କହାଂ, ଅର୍ଥ କହାଂ ଔର ମୋକ୍ଷ କା ଉପାୟରୂପ ଜ୍ଞାନ କହାଂ ? କ୍ୟୋଂକି ଜବ ଧର୍ମାଦି କା କାରଣ
ଅବିଦ୍ୟା ଔର ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପାଦି ହୀ ନହୀଂ ହୋତେ ତୋ ଧର୍ମାଦି କିସ ପ୍ରକାର ହୋ ସକତେ ହୈଂ ॥ ୧୨ ॥
କୃତ୍ୟଂ କିମପି ନୈବାସ୍ତି ନ କାପି ହୃଦି ରଞ୍ଜନା ।
ଯଥାଜୀବନମେବେହ ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ॥୧୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ ଇହ କିମ୍ ଅପି କୃତ୍ୟମ୍ ନ ଏକ ଅସ୍ତି, ( ତଥା ) ହୃଦି କା ଅପି ରଞ୍ଜନା ନ ( ଅସ୍ତି ), କିନ୍ତୁ ଯଥାଜୀବନମ୍ ଏବ ( ଭବତି ) ॥ ୧୩ ॥
ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ ଯୋଗୀ କୋ ଇସ ସଂସାର ମେଂ କୁଛ ଭୀ କରନେ କୋ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଔର ହୃଦୟ କେ ବିଷେଂ କୋଈ ଅନୁରାଗ ହୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ତଥାପି ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ ପୁରୁଷ ଜୀବନ କେ ହେତୁ ଅଦୃଷ୍ଟ କେ ଅନୁସାର କର୍ମ କରତା ହୈ ॥ ୧୩॥
କ୍ୱ ମୋହଃ କ୍ୱ ଚ ବା ବିଶ୍ୱଂ କ୍ୱ ତଦ୍ଧୟାନଂ କ୍ୱ ମୁକ୍ତତା ।
ସର୍ୱସଂକଲ୍ପସୀମାୟାଂ ବିଶ୍ରାନ୍ତସ୍ୟ ମହାତ୍ମନଃ॥୧୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସର୍ୱସଙ୍କଲ୍ପସୀମାୟାମ୍ ବିଶ୍ରାନ୍ତସ୍ୟ ମହାତ୍ମନଃ ମୋହଃ କା ବିଶ୍ୱମ୍ କ୍ୱ, ତଦ୍ଧୟାନମ୍ କ୍ୱ ବା ମୁକ୍ତତା ଚ କ୍ୱ ॥ ୧୪ ॥
ସଂପୂର୍ଣ ସଂକଲ୍ପୋଂ କୀ ସୀମା କହିୟେ ଅବଧି ଜୋ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ ତିସ କେ ବିଷେଂ ବିଶ୍ରାମ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋନେବାଲେ ଯୋଗୀ କୋ ମୋହ କହାଂ ? ଔର ବିଶ୍ୱ କହାଂ ? ଔର ବିଶ୍ୱ କା ଚିଂତନ
କହାଂ ? ତଥା ମୁକ୍ତପନା କହାଂ ? କ୍ୟୋଂକି ବହ ତୋ ବ୍ରହ୍ମସ୍ୱରୂପ ହୋ ଜାତା ହୈ ॥୧୪॥
ଯେନ ବିଶ୍ୱମିଦଂ ଦୃଷ୍ଟଂ ସ ନାସ୍ତୀତି କରୋତୁ ବୈ।
ନିର୍ୱାସନଃ କିଂ କୁରୁତେ ପଶ୍ୟନ୍ନପି ନ ପଶ୍ୟତି॥୧୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯେନ ଇଦମ୍ ବିଶ୍ୱମ୍ ଦୃଷ୍ଟମ୍ ସଃ ବୈ ନ ଅସ୍ତି, ଇତି କରୋତୁ (ଯଃ) ପଶ୍ୟନ୍ ଅପି ନ ପଶ୍ୟତି (ସଃ) ନିର୍ୱାସନଃ (ସନ୍ ) କିମ୍ କୁରୁତେ ॥ ୧୫॥
ଜିସନେ ଯହ ଘଟାଦି ବିଶ୍ୱ ଦେଖା ହୈ, ବହ କଦାଚିତ୍ ଘଟାଦି ବିଶ୍ୱ ନହୀଂ ହୈ ଐସା ଜାନେ, ପରଂତୁ ଜୋ ଦେଖତା ହୁଆ ଭୀ ନହୀଂ ଦେଖତା ହୈ ବହ ବାସନାରହିତ ହୋକର କ୍ୟା କରେ ? ଅର୍ଥାତ୍ କୁଛ ଭୀ ନହୀଂ ଅର୍ଥାତ୍ ଜିସ କୋ ବାସନାଓଂ କା ସଂସ୍କାର ହୀ ନହୀଂ ହୈ ବହ ତ୍ୟାଗ ହୀ କ୍ୟା କରେ ॥୧୫॥
ଯେନ ଦୃଷ୍ଟଂ ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ ସୋଽହଂ ବ୍ରହ୍ମେତି ଚିନ୍ତୟେତ୍ ।
କିଂ ଚିନ୍ତୟତି ନିଶ୍ଚିନ୍ତୋ ଦ୍ୱିତୀୟଂ ଯୋନ ପଶ୍ୟତି॥ ୧୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯେନ ପରମ ବ୍ରହ୍ମ ଦୃଷ୍ଟମ୍ ସଃ ଅହଂ ‘ବ୍ରହ୍ମ’ ଇତି ଚିନ୍ତୟେତ୍, ଯଃ (ତୁ ) ଦ୍ୱିତୀୟମ୍ ନ ପଶ୍ୟତି ( ସଃ ) ନିଶ୍ଚିନ୍ତଃ ( ସନ୍ ) କିମ୍ ଚିନ୍ତୟତି ॥ ୧୬ ॥
ଜୋ ପୁରୁଷ ପରବ୍ରହ୍ମ କୋ ଦେଖେ, ବହ ‘ମୈଂ ବ୍ରହ୍ମ ହୂଂ’ ଐସା ଚିଂତନ କରେ ଔର ଜୋ ଦ୍ୱିତୀୟ କୋ ଦେଖତା ହୀ ନହୀଂ ହୈ, ବହ ନିଶ୍ଚିନ୍ତ
ହୋକର କ୍ୟା ଚିନ୍ତନ ନହୀଂ କରେଗା ? ଅର୍ଥାତ୍ କୁଛ ଭୀ ଚିନ୍ତନ ନହୀଂ କରେଗା, ଅର୍ଥାତ୍ ଜିସ କୀ ଦ୍ୱୈତଦୃଷ୍ଟି ନହୀଂ ହୈ ଉ ସେ ବ୍ରହ୍ମଚିଂତନ କରନେକୋ ଭୀ କୋଈ ଆବଶ୍ୟକତା ନହୀଂ ହୈ॥୧୬॥
ଦୃଷ୍ଟୋ ଯେନାତ୍ମବିକ୍ଷେପୋ ନିରୋଧଂ କୁରୁତେ ତ୍ୱସୌ।
ଉଦାରସ୍ତୁ ନ ବିକ୍ଷିପ୍ତଃ ସାଧ୍ୟାଭାବାତ୍କରୋତି କିମ୍ ॥୧୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯେନ ଆତ୍ମବିକ୍ଷେପଃ ଦୃଷ୍ଟଃ ଅସୌ ତୁ ନିରୋଧମ୍ କୁରୁତେ, ଉଦାରଃ ତୁ ବିକ୍ଷିପ୍ତଃ ନ ଭବତି, (ସଃ) ସାଧ୍ୟାଭାବାତ୍ କିମ କରୋତି ? ॥ ୧୭॥
ଅଂତଃକରଣ କା ବିକ୍ଷେପ ଜିସ ପୁରୁଷ କେ ଦେଖନେ ମେଂ ଆତା ହୋ ବହ ମନ କୋ ବଶ ମେଂ କରନେ କା ଉପାୟ କରେ ଔର ଜୋ ସର୍ୱତ୍ର ଏକ ବ୍ରହ୍ମକୋ ହୀ ଦେଖତା ହୈ, ଉସ କେ ତୋ ବିକ୍ଷେପ ହୈ ହୀ ନହୀଂ, ଉସ କୋ କୁଛ ସାଧନେ ଯୋଗ୍ୟ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଇସ କାରଣ ବହ କୁଛ ସାଧନ ଭୀ ନହୀଂ କରତା ହୈ ॥ ୧୭॥
ଧୀରୋ ଲୋକବିପର୍ୟସ୍ତୋ ବର୍ତମାନୋଽପି ଲୋକବତ୍।
ନସମାଧିନ ବିକ୍ଷେପଂ ନ ଲେପ ସ୍ୱସ୍ୟ ପଶ୍ୟତି॥୧୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଲୋକବିପର୍ୟସ୍ତଃ ଧୀରଃ ଲୋକବତୁ ବର୍ତମାନଃ ଅପି ସ୍ୱସ୍ୟ ସମାଧିମ୍ ବିକ୍ଷେପମ୍ ନ (ତଥା) ଲେପମ୍ (ଚ) ନ ପଶ୍ୟତି ॥ ୧୮॥
ସଂସାର କେ ବିକ୍ଷେପୋଂ ସେ ରହିତ ଧୀର ପୁରୁଷ ସଂସାରୀ ପୁରୁଷ କୀ ସମାନ ବର୍ତାବ କରତା ହୁଆ ଭୀ ଅପନେ ବିଷେଂ ସମାଧି କୋ ନହୀଂ
ମାନତା ହୈ, ବିକ୍ଷେପ ନହୀଂ ମାନତା ହୈ, ତଥା କିସୀ କାର୍ୟ ମେଂ ଆସକ୍ତି ଭୀ ନହୀଂ ମାନତା ହୈ ॥୧୮॥
ଭାବାଭାବବିହୀନୋ ଯସ୍ତୃପ୍ତୋ ନିର୍ୱାସନୋ ବୁଧଃ ।
ନୈବ କିଞ୍ଚିତ୍କୃତଂ ତେନ ଲୋକଦୃଷ୍ଟୟା ବିକୁର୍ୱତା॥୧୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଃ ବୁଧଃ ତୃପ୍ତଃ ଭାବାଭାବବିହୀନଃ (ତଥା) ନିର୍ୱାସନଃ ( ଭବତି ) ଲୋକଦୃଷ୍ଟୟା ବିକୁର୍ୱତା ( ଅପି ) ତେନ କିଞ୍ଚିତ୍ ଏବ କୃତମ୍ ॥ ୧୯ ॥
ଜୋଜ୍ଞାନୀ ହୈ ବହ ଅପନେ ଆନଂଦ ସେ ପରିପୂର୍ଣ ରହତା ହୈ। ଇସ କାରଣ କିସୀ କୀ ସ୍ତୁତି ନିଂଦା ନହୀଂ କରତା ହୈ. ଲୋକ ତୋ ଯହ ଦେଖତେ ହୈ କି ଜ୍ଞାନୀ ଅନେକ ପ୍ରକାର କୀ କ୍ରିୟା କରତା ହୈ, ପରଂତୁ ଜ୍ଞାନୀ ଆସକ୍ତିପୂର୍ୱକ କୋଈ ଭୀ କ୍ରିୟା ନହୀଂ କରତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଜ୍ଞାନୀ କୋ ଅଭିମାନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥ ୧୯॥
ପ୍ରବୃତ୍ତୌ ବା ନିବୃତ୍ତୌ ବା ନୈବ ଧୀରସ୍ୟ ଦୁର୍ଗ୍ରହଃ ।
ଯଦା ଯତ୍କର୍ତୁମାୟାତି ତତ୍କୃତ୍ୱା ତିଷ୍ଠତଃ ସୁଖମ୍ ॥୨୦॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଦା ଯତ୍ କର୍ତୁମ୍ ଆୟାତି ତତ୍ ସୁଖମ୍ କୃତ୍ୱା ତିଷ୍ଠତଃ ଧୀରସ୍ୟ ପ୍ରବୃତ୍ତୌ ବା ନିବୃତ୍ତୌ ଦୁର୍ଗ୍ରହଃ ନ ଏବ ( ଭବତି ) ॥ ୨୦ ॥
ପ୍ରାରବ୍ଧ କେ ଅନୁସାର ଜୋ ପ୍ରବୃତ୍ତ ଅଥବା ନିବୃତ୍ତ କର୍ମ ଜବ କରନେ ମେଂ ଆବେ, ଉସ କୋ ଅନାୟସ ହୀ ମେଂ କର କେ ସ୍ଥିତ ହୋନେବାଲେ
ଧୀର ପୁରୁଷ କୋ ପ୍ରବୃତ୍ତି କେ ବିଷେଂ ଅଥବା ନିବୃତ୍ତି କେ ବିଷେଂ ଦୁରାଗ୍ରହ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥୨୦॥
ନିର୍ୱାସନୋ ନିରାଲମ୍ବଃସ୍ୱଚ୍ଛନ୍ଦୋମୁକ୍ତବନ୍ଧନଃ । କ୍ଷିପ୍ତଃ ସଂସ୍କାରବାତେନ ଚେଷ୍ଟତେ ଶୁଷ୍କପର୍ଣବତ୍ ॥୨୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ନିର୍ୱାସନଃ ନିରାଲମ୍ବଃ ସ୍ୱଚ୍ଛଂଦଃ ମୁକ୍ତବଂଧନଃ ( ଜ୍ଞାନୀ) ସଂସ୍କାରବାତେନ କ୍ଷିପ୍ତଃ (ସନ୍ ) ଶୁଷ୍କପର୍ଣବତ୍ ଚେଷ୍ଟତେ ॥ ୨୧ ॥
ଯହାଂ ବାଦୀ ଶଂକା କରତା ହୈ କି, ତୁମ ତୋ ଜ୍ଞାନୀ କୋ ବାସନାରହିତ କହ ରହେ ହୋ ଫିର ବହ ପ୍ରବୃତ୍ତ ଅଥବା ନିବୃତ୍ତ କର୍ମ କିସ ପ୍ରକାର ସେ କରତା ହୈ ? ତହାଂ କହତେ ହୈଂ କି, ଜ୍ଞାନୀ ବାସନାରହିତ ହୈ, ଜ୍ଞାନୀ କୋ କିସୀ କା ଆଧାର ନହୀଂ ଲେନା ପଡତା ହ, ଇସ କାରଣ ହୀ ସ୍ୱାଧୀନ ହୋତା ହୈ, ତଥା ଜ୍ଞାନୀ କୋ ରାଗ ଦ୍ୱେଷ ନହୀଂ ହୈ ପରଂତୁ ପ୍ରାରବ୍ଧ କେ ଅନୁସାର ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ, ଉସ କୋ କରତା ହୈ. ଜିସ ପ୍ରକାର ପୃଥ୍ୱୀ କେ ଊପର ପଡ଼େ ହୁଏ ସୂଖେ ପତ୍ତୋଂ ମେଂ କହାଂ ଜାନେ କୀ ଅଥବା ସ୍ଥିତ ହୋନେ କୀ ବାସନା (ସାମର୍ଥ୍ୟ) ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ପରଂତୁ ଜିସ ଦିଶା କା ବାୟୁ ଆତା ହୈ ଉସୀ ଦିଶା କୋ ପତ୍ତେଉଡନେ ଲଗତେ ହୈଂ, ଇସୀ ପ୍ରକାର ଜ୍ଞାନୀ ପ୍ରାରବ୍ଧ କେ ଅନୁସାର ଭୋଗଚେଷ୍ଟା କରତା ହୈ ॥୨୧॥
ଅସଂସାରସ୍ୟ ତୁ କ୍ୱାପି ନ ହର୍ଷୋଂ ନ ବିଷାଦତା। ସ ଶୀତଲମନା ନିତ୍ୟଂ ବିଦେହ ଇବ ରାଜତେ॥୨୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅସଂସାରସ୍ୟ ତୁ କେ, ଅପି ହର୍ଷଃ ନ (ଭବତି ), ବିଷାଦତା (ଚ) ନ (ଭବତି) ନିତ୍ୟମ୍ ଶୀତଲମନାଃ ସଃ ବିଦେହଃ ଇବ ରାଜତେ॥୨୨॥
ଜିସ କେ ସଂସାର କେ ହେତୁ ସଂକଲ୍ପ ବିକଲ୍ପ ଦୂର ହୋ ଜାତେ ହୈଂ, ଉସ ଅସାରୀ ପୁରୁଷ କୋ ନ ହର୍ଷ ହୋତା ହୈ ନ ବିଷାଦ ହୋତା ହୈ ଅର୍ଥାତ ଉସ କେ ଚିତ୍ତ ମେଂ ହର୍ଷ ଆଦିଛଃ ଉର୍ମି ନହୀଂ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତୀ ହୈଂ, ବହ ନିତ୍ୟ ଶୀତଲ ମନବାଲା ମୁକ୍ତ କୀ ସମାନ ବିରାଜମାନ ହୋତା ହୈ ॥୨୨॥
କୁତ୍ରାପିନ ଜିହାସାସ୍ତି ନାଶୋବାପି ନ କୁତ୍ରଚିତ୍ ।
ଆତ୍ମାରାମସ୍ୟ ଧୀରସ୍ୟ ଶୀତଲାଚ୍ଛତରାତ୍ମନଃ॥୨୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଶୀତଲାଚ୍ଛତରାତ୍ମନଃ ଆତ୍ମାରାମସ୍ୟ ଧୀରସ୍ୟ କୁତ୍ର ଅପି ଜିହାସା ନ (ଅସ୍ତି) ବା କୁତ୍ରଚିତ୍ ଅପି ନାଶଃ ନ (ଅସ୍ତି) ॥୨୩॥
ଜୋ ପୁରୁଷ ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ରମଣ କରତା ହୈ, ବହ ଧୀରବାନ ହୋତା ହୈ ଔର ଉସ ପୁରୁଷ କା ଅଂତଃକରଣ ପରମ ପବିତ୍ର ଔର ଶୀତଲ ହୋତା ହୈ ଉସ କୋ କିସୀ ବସ୍ତୁ କେ ତ୍ୟାଗନେ କୀ ଇଚ୍ଛା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, ଔର କିସୀ ବସ୍ତୁ କେ ଗ୍ରହଣ କରନେ କୀ ଭୀ ଇଚ୍ଛା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଉସ ଜ୍ଞାନୀ କେ ରାଗ ଦ୍ୱେଷ କା ଲେଶମାତ୍ର ଭୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଔର ଉସ ଜ୍ଞାନୀ କୋ କହୀଂ ଅନର୍ଥ ଭୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଅନର୍ଥ କା ହେତୁ ଜୋ ଅଜ୍ଞାନ ସୋ ଉସ କେ ବିଷେଂ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥୨୩॥
ପ୍ରକୃତ୍ୟା ଶୂନ୍ୟଚିତ୍ତସ୍ୟ କୁର୍ୱତୋଽସ୍ୟ ଯଦୃଚ୍ଛୟା।
ପ୍ରାକୃତସ୍ୟେବ ଧୀରସ୍ୟ ନ ମାନୋ ନାବମାନତା॥୨୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ପ୍ରକୃତ୍ୟା ଶୂନ୍ୟଚିତ୍ତସ୍ୟ ପ୍ରାକୃତସ୍ୟ ଇବ ଯଦୃଚ୍ଛୟା କୁର୍ୱତଃ ଅସ୍ୟ ମାନଃ ନ (ବା ) ଅବମାନତା ନ ॥ ୨୪ ॥
ସ୍ୱଭାବ ସେ ହୀ ଜିସ କା ଚିତ୍ତ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପରୂପ ବିକାର ସେ ରହିତ ହୈ ଔର ଜୋ ପ୍ରାରବ୍ଧାନୁସାର ପ୍ରବୃତ୍ତ ନିବୃତ୍ତ କର୍ମୋ କୋ ଅଜ୍ଞାନୀ କୀ ସମାନ କରତା ହୈ, ଐସେ ଧୀର କହିୟେ ଜ୍ଞାନୀ କୋ ମାନ ଔର ଅପମାନ କା ଅନୁସଂଧାନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥୨୪॥
କୃତଂ ଦେହେନ କର୍ମେଦଂ ନ ମୟା ଶୁଦ୍ଧରୂପିଣା ।
ଇତି ଚିନ୍ତାନୁରୋଧୀ ଯଃ କୁର୍ୱନ୍ନପି କରୋତି ନ ॥୨୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଇଦମ୍ କର୍ମ ଦେହେନ କୃତମ୍ ଶୁଦ୍ଧରୂପିଣା ମୟା ନ ( କୃତମ୍) ଯଃ ଇତି ଚିନ୍ତାନୁରୋଧୀ ( ସଃ) କୁର୍ୱନ୍ ଅପି ନ କରୋତି ॥ ୨୫॥
ସଂପୂର୍ଣ କର୍ମ କିୟା ଦେହ କରତା ହୈ ମୈଂ ନହୀଂ କରତା ହୂଂ କ୍ୟୋଂକି ମୈଂ ତୋ ଶୁଦ୍ଧରୂପ ସାକ୍ଷୀ ହୂଂ. ଇସ ପ୍ରକାର ଜୋ ବିଚାରତା ହୈ, ବହ ପୁରୁଷ କର୍ମ କରତା ହୁଆ ଭୀ ବଂଧନ କୋ ନହୀଂ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ କ୍ୟୋଂକି ଉସ କୋ କର୍ମ କରନେ କା ଅଭିମାନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥୨୫॥
ଅତଦ୍ୱାଦୀବ କୁରୁତେ ନ ଭବେଦପି ବାଲିଶଃ।
ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତଃ ସୁଖୀ ଶ୍ରୀମାନ୍ ସଂସରନପିଶୋଭତେ॥୨୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତଃ ଅତଦ୍ୱାଦୀ ଇବ କୁରୁତେ, (ତଥା)ଅପି ବାଲିଶ: ନ ଭବେତ୍ ( ଅତଃ ଏବ ) ସଂସରନ୍ ଅପି ସୁଖୀ ଶ୍ରୀମାନ୍ ଶୋଭତେ ॥୨୬॥
କିୟେ ହୁଏ କାର୍ୟ କୋ “ ମୈଂ କରତା ହୂଂ “ ଐସେ ନହୀଂ କହତା ହୁଆ ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ ପୁରୁଷ କାର୍ୟ କୋ କରତା ହୁଆ ଭୀ ମୂର୍ଖ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଅଂତଃକରଣ କେ ବିଷେଂ ଜ୍ଞାନବାନ ହୋତା ହୈ, ଇସ କାରଣ ହୀ ସଂସାର କେ ବ୍ୟବହାର କୋ କରତା ହୁଆ ଭୀ ଭୀତର ସୁଖୀ ଔର ଶୋଭାୟମାନ ହୋତା ହୈ ॥୨୬॥
ନାନାବିଚାରସୁଶ୍ରାନ୍ତୋ ଧୀରୋ ବିଶ୍ରାନ୍ତି ମାଗତଃ।
ନ କଲ୍ପତେନ ଜାନାତି ନ ଶୃଣୋତି ନ ପଶ୍ୟତି ॥୨୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ନାନାବିଚାରସୁଶ୍ରାନ୍ତଃ ବିଶ୍ରାନ୍ତିମ୍ ଆଗତଃ ଧୀରଃ ନ କଲ୍ପତେ ନ ଜାନାତି ନ ଶୃଣୋତି ନ ପଶ୍ୟତି ॥ ୨୭॥
ନାନା ପ୍ରକାର କେ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପରୂପ ବିଚାରୋଂ ସେ ରହିତ ହୋକର ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ବିଶ୍ରାମ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଆ ଧୀର କହିୟେ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପରୂପ ମନ କେ ବ୍ୟାପାର କୋ ନହୀଂ କରତା ହୈ, ଔର ନ ଜାନତା ହୈ ତଥା ବୁଦ୍ଧି କେ ବ୍ୟାପାର କୋ ନହୀଂ କରତା ହୈ, ଶବ୍ଦ କୋ ନହୀଂ ସୁନତା ହୈ, ରୂପ କୋ ନହୀଂ
ଦେଖତା ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ଇଂଦ୍ରିୟମାତ୍ର କେ ବ୍ୟାପାର କୋ ନହୀଂ କରତା ହୈ କ୍ୟୋଂ କି ଉ ସେ କର୍ତୃତ୍ୱ କା ଅଭିମାନ କଦାପି ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥୨୭॥
ଅସମାଧେରବିକ୍ଷେପାନ୍ନ ମୁମୁକ୍ଷୁର୍ନ ଚେତରଃ।
ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ କଲ୍ପିତଂ ପଶ୍ୟନ୍ବ୍ରହ୍ମୈବାସ୍ତେ ମହାଶୟଃ॥୨୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ( ଜ୍ଞାନୀ ) ଅସମାଧେଃ ମୁମୁକ୍ଷୁଃ ନ ଅବିକ୍ଷେପାତ୍ ଇତରଃ ଚ ନ (ସର୍ୱମ୍ ) କଲ୍ପିତମ୍ ( ଇତି ) ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ ପଶ୍ୟନ୍ ( ଅପି) ମହାଶୟଃ ବ୍ରହ୍ମ ଏବ ଆସ୍ତେ ॥ ୨୮ ॥
ଜ୍ଞାନୀ ମୁମୁକ୍ଷୁ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ସମାଧି ନହୀଂ କରତା ହୈ ଔର ବଦ୍ଧ ଭୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଜ୍ଞାନୀ କେ ବିଷେଂ ବିକ୍ଷେପ କହିୟେ ଦ୍ୱୈତ ଭ୍ରମ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କିଂତୁ ଯହ ସଂପୂର୍ଣ ଦୃଶ୍ୟମାନ ଜଗତ୍ କଲ୍ପିତ ହୈ ଐସା ନିଶ୍ଚୟ କର କେ ତଦନଂତର ବାଧିତ ପ୍ରପଂଚ କୀ ପ୍ରତୀତିସେ ଦେଖତା ହୁଆ ଭୀ ନିର୍ୱିକାର ଚିତ୍ତ ହୋତା ହୈ ଇସ କାରଣ ସାକ୍ଷାତ୍ ବ୍ରହ୍ମସ୍ୱରୂପ ହୋକର ସ୍ଥିତ ହୋତା ହୈ ॥୨୮॥
ଯସ୍ୟାନ୍ତଃ ସ୍ୟାଦହଙ୍କାରୋ ନ କରୋତି କରୋତି ସଃ ।
ନିରହଙ୍କାରଧୀରେଣ ନ କିଞ୍ଚିଦ୍ଧି କୃତଂ କୃତମ୍ ॥୨୯॥
ଅନ୍ୱୟଃ ଯସ୍ୟ ଅନ୍ତଃ ଅହଙ୍କାରଃ ସ୍ୟାତ୍ ସଃ ନ କରୋତି (ଅପି) କରୋତି ନିରହଙ୍କାରଧୀରଣ ହି କୃତମ୍ ( ଅପି) କିଞ୍ଚିତ୍ନ କୃତମ୍॥୨୯॥
ତହାଂ ବାଦୀ ଶଂକା କରତା ହୈ କି, ସଂସାର କୋ ଦେଖତା ହୁଆ ଭୀ ବ୍ରହ୍ମରୂପ କିସ ପ୍ରକାର ହୋ ସକତା ହୈ ତିସ କା ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କି, ଜିସ କେ ଅଂତଃକରଣ କେ ବିଷେଂ ଅହଂକାର କା ଅଧ୍ୟାସ ହୋତା ହୈ, ବହ ପୁରୁଷ ଲୋକଦୃଷ୍ଟି ସେ ନ କରତା ହୁଆ ଭୀ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପ କରତା ହୈ କ୍ୟୋଂକି ଉସ କୋ କର୍ତୃତ୍ୱ କା ଅଧ୍ୟାସ ହୋତା ହୈ ଔର ଅହଂକାରରହିତ ଜୋ ଧୀର କହିୟେ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ହୈ, ବହ ଲୋକଦୃଷ୍ଟି ସେ କାର୍ୟ କରତା ହୁଆ ଭୀ ଅପନୀ ଦୃଷ୍ଟି ସେ ନହୀଂ କରତା ହୈ କ୍ୟୋଂକି ଉସ କୋ କର୍ତୃତ୍ୱ କା ଅଭିମାନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥୨୯॥
ନୋଦ୍ୱିଗ୍ନଂ ନ ଚ ସନ୍ତୁଷ୍ଟମକର୍ତୃସ୍ପନ୍ଦବର୍ଜିତମ୍।
ନିରାଶଂ ଗତସନ୍ଦେହଂ ଚିତ୍ତଂ ମୁକ୍ତସ୍ୟ ରାଜତେ ॥୩୦॥
ଅନ୍ୱୟ:- ମୁକ୍ତସ୍ୟ ଚିତ୍ତମ୍ ଉଦ୍ୱିଗ୍ନମ୍ ନ (ଭବତି) ସନ୍ତୁଷ୍ଟମ୍ ଚ ନା ( ଭବତି ) ଅକର୍ତୃସ୍ପଂଦବର୍ଜିତମ୍ ନିରାଶମ୍ ଗତସନ୍ଦେହମ୍ ରାଜତେ ॥୩୦॥
ଜୋ ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ ପୁରୁଷ ହୈ ଉସ କେ ଚିତ୍ତ ମେଂ କ ଭୀ ଉଦ୍ୱେଗ (ଘବଡ଼ାହଟ ) ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ତିସୀ ପ୍ରକାର ସଂତୋଷ ଭୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି କର୍ତାପନେ କେ ଅଭିମାନ କା ଉସ କେ ବିଷେଂ ଲେଶ ଭୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ଉସ କୋ ଆଶା ତଥା ସଂଦେହ ଭୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ବହ ତୋ ସଦା ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ ହୈ ॥୩୦॥
ନିର୍ୱ୍ୟାତୁଂ ଚେଷ୍ଟିତୁଂ ବାପି ଯଚ୍ଚିତ୍ତଂ ନ ପ୍ରବର୍ତତେ ।
ନିନିମିତ୍ତମିଦଂ କିନ୍ତୁ ନିର୍ଧ୍ୟାୟତି ବିଚେଷ୍ଟତେ ॥୩୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଚ୍ଚିତ୍ତମ୍ ନିର୍ଧ୍ୟାତୁମ୍ ଅପି ବା ଚେଷ୍ଟିତୁମ୍ ନ ପ୍ରବର୍ତ୍ତତେ କିନ୍ତୁ ଇଦମ୍ ନିର୍ନିମିତ୍ତମ୍ ନିୟା॑ୟତି ବିଚେଷ୍ଟତେ ॥ ୩୧ ॥
ଜିସ ଜ୍ଞାନୀ କା ଚିତ୍ତ କିୟାରହିତ ହୋକର ସ୍ଥିତ ହୋନେ କୋ ଅଥବା ସଂକଲ୍ପ ବିକଲ୍ପାଦିରୂପ ଚେଷ୍ଟା କରନେ କୋ ପ୍ରବୃତ୍ତ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ପରଂତୁ ଜ୍ଞାନୀ କା ଚିତ୍ତ ନିମିତ୍ତ କହିୟେ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପରହିତ ହୋକର ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ନିଶ୍ଚଲ ସ୍ଥିତ ହୋତା ହୈ ତଥା ଅନେକ ପ୍ରକାର କୀ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପରୂପ ଚେଷ୍ଟା ଭୀ କରତା ହୈ ॥୩୧॥
ତତ୍ତ୍ୱଂ ଯଥାର୍ଥମାକଣ୍ୟଂ ମନ୍ଦଃ ପ୍ରାପ୍ନୋତି ମୂଢତାମ୍ ।
ଅଥବା ଯାତି ସଂକୋଚମମୂଢଃ କୋଽପି ମୂଢବତ୍ ॥୩୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ମନ୍ଦଃ ଯଥାର୍ଥମ୍ ତତ୍ତ୍ୱମ୍ ଆକର୍ଣ୍ୟ ମୂଢତାମ୍ ପ୍ରାପ୍ନୋତି ଅଥବା ସଂକୋଚମ୍ ଆୟାତି କଃ ଅପି ଅମୂଢଃ ( ଅପି ) ମୂଢବତ୍ (ଭବତି ) ॥ ୩୨ ॥
କୋଈ ଅଜ୍ଞାନୀ ଶ୍ରୁତିସେ ଯଥାର୍ଥତତ୍ୱ ( ତତ୍ ଔର ତ୍ୱମ୍ ପଦାର୍ଥ କେ କଲ୍ପିତ ଭେଦ ) କୋ ଶ୍ରବଣ କର କେ ଅସଂଭାବନା ଔର ବିପରୀତ ଭାବନାଓଂ କେ ଦ୍ୱାରା ଅର୍ଥାତ୍ ସଂଶୟ ଔର
ବିପର୍ୟଯ କର କେ ମୂଢତା କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ, ଅଥବା ତତ୍-ତ୍ୱମ୍ ପଦାର୍ଥ କେ ଭେଦ କୋ ଜାନନେ କେ ନିମିତ୍ତ ସଂକୋଚ କହିୟେ ଚିତ୍ତ କୀ ସମାଧି ଲଗାତା ହୈ ଔର କୋଈ ଜ୍ଞାନୀ ଭୀ ବାହର କୀ ଗତିସେ ମୂଢ କୀ ସମାନ ବାହର କେ ବ୍ୟବହାରୋଂ କୋ କରତା ହୈ ॥୩୨॥
ଏକାଗ୍ରତା ନିରୋଧୋ ବା ମୂଢୈରଭ୍ୟସତେ ଭୃଶମ୍ ।
ଧୀରାଃ କୃତ୍ୟଂ ନ ପଶ୍ୟନ୍ତି ସୁପ୍ତବତ୍ ସ୍ୱପଦେ ସ୍ଥିତାଃ॥୩୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ମୂତୈଃ ଏକାଗ୍ରତା ବା ନିରୋଧଃ ଭୃଶମ୍ ଅଭ୍ୟସ୍ୟତେ ସ୍ୱପଦେ ସ୍ଥିତାଃ ଧୀରାଃ ସୁପ୍ତବତ୍ କୃତ୍ୟମ୍ ନ ପଶ୍ୟନ୍ତି ॥ ୩୩ ॥
ଜୋ ଦେହାଭିମାନୀ ମୂର୍ଖ ହୈଂ ବେ ମନ କୋ ବଶ ମେଂ କରନେ କେ ଅର୍ଥ ଅନେକ ପ୍ରକାର କା ଅଭ୍ୟାସ କରତେ ହୈଂ ପରଂତୁ ଉନ କା ମନ ବଶ ମେଂ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଔର ଜୋ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନୀ ଧୈର୍ୟବାନ୍ ପୁରୁଷ ହୈ, ବହ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ସ୍ଥିତି କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ଉସ କା ମନ ତୋ ସ୍ୱଭାବ ସେ ହୀ ବଶୀଭୂତ ହୋତା ହୈ, ଜିସ ପ୍ରକାର ନିଦ୍ରା କେ ସମୟ ମେଂ ମନ କୀ ଚେଷ୍ଟା ବଂଦ ହୋ ଜାତୀ ହୈ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ଜ୍ଞାନ ହୋନେପର ମନ କୀ ଚେଷ୍ଟା ବନ୍ଦ ହୋ ଜାତୀ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଅଦ୍ୱୈତାତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ଜ୍ଞାନ ସେ ଭ୍ରମମାତ୍ର କୀ ନିବୃତ୍ତି ହୋ ଜାତୀ ହୈ ॥୩୩॥
ଅପ୍ରୟତ୍ନାତ୍ପ୍ରୟତ୍ନାଦ୍ରା ମୂଢା ନାପ୍ନୋତି ନିତିମ୍ ।
ତତ୍ତ୍ୱନିଶ୍ଚୟମାତ୍ରେଣ ପ୍ରାଜ୍ଞୋ ଭବତି ନିର୍ୱୃତଃ୩୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ମୂଢଃ ଅପ୍ରୟତ୍ନାତ୍ ବା ପ୍ରୟତ୍ନାତ୍ ( ଅପି ) ନିବୃତିମ୍ ନ ଆମୋତି ପ୍ରାଜ୍ଞଃ ତତ୍ତ୍ୱନିଶ୍ଚୟମାତ୍ରେଣ ନିର୍ୱୃତଃ ଭବତି ॥ ୩୪ ॥
ଜୋ ମୂଢ ପୁରୁଷ ହୈ ଔର ଜିସ କୋ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ ନହୀଂ ହୁଆ ହୈ ବହ ଅନେକ ପ୍ରକାର କା ଅଭ୍ୟାସ କର କେ ମନ କୋ ବଶ ମେଂ କରେ ଅଥବା ନ କରେ ତୌ ଭୀ ଉସ କୋ ନିବୃତ୍ତି କା ସୁଖ ନହୀଂ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ, ଔର ଜୋଆତ୍ମଜ୍ଞାନୀ ହେ ଉସନେ ତୋ ଜ୍ୟୋଂ ହୀ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କା ନିଶ୍ଚୟ କିୟା କି, ବହ ପରମ ନିବୃତ୍ତି କେ ସୁଖ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ॥୩୪॥
ଶୁଦ୍ଧଂ ବୁଦ୍ଧ ପ୍ରିୟଂ ପୂର୍ଣ ନିଷ୍ପ୍ରପଞ୍ଚଂ ନିରାମୟମ୍ ।
ଆତ୍ମାନଂ ତଂ ନ ଜାନନ୍ତି ତତ୍ରାଭ୍ୟାସପରାଜନାଃ॥୩୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ତତ୍ର ଅଭ୍ୟାସପରାଃ ଜନାଃ ଶୁଦ୍ଧମ୍ ବୁଦ୍ଧମ୍ ପ୍ରିୟମ୍ ପୂର୍ଣମ୍ ନିଷ୍ପ୍ରପଞ୍ଚମ୍ ନିରାମୟମ୍ ତମ୍ ଆତ୍ମାନମ୍ ନ ଜାନନ୍ତି ॥ ୩୫ ॥
ସଦ୍ଗୁରୁ ଔର ବେଦାଂତବାକ୍ୟୋଂ କୀ ଶରଣ ଲିୟେ ବିନା ଦେହାଭିମାନ ଦୂର ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ତିସ ଦେହାଭିମାନ ସେ ମନ ଜଗତ୍ କେ ବିଷେଂ ଆସକ୍ତ ରହତା ହୈ, ତିସ କାରଣ ବହ ପୁରୁଷ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କୋ ନହୀଂ ଜାନତା ହୈ କ୍ୟୋଂକି ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପତା ଶୁଦ୍ଧ ହୈ, ଚୈତନ୍ୟସ୍ୱରୂପ ହୈ ଔର ଆନଂଦରୂପପରିପୂର୍ଣ, ସଂସାର କୀ ଉପାଧି ସେ ରହିତ ତଥା ବିବିଧତାପରହିତ ହୈ, ଇସ କାରଣ ଦେହାଭିମାନୀ ପୁରୁଷ କୋ ଉସ କା ଜ୍ଞାନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥୩୫॥
ନାପ୍ନୋତି କର୍ମଣା ମୋକ୍ଷଂ ବିମୂଢୋଽଭ୍ୟାସରୂପିଣା ।
ଧନ୍ୟୋ ବିଜ୍ଞାନମାତ୍ରେଣ ମୁକ୍ତସ୍ତିଷ୍ଠତ୍ୟବିକ୍ରିୟଃ॥୩୬॥
ଅନ୍ୱୟଃ ବିମୂଢଃ ଅଭ୍ୟାସରୂପିଣା କର୍ମଣା ମୋକ୍ଷମ୍ ନ ଆପ୍ନୋତି ଧନ୍ୟଃ ବିଜ୍ଞାନମାତ୍ରେଣ ଅବିକ୍ରିୟଃ ମୁକ୍ତଃ ତିଷ୍ଠତି ॥ ୩୬॥
ଜୋ ପୁରୁଷ ଦେହାଭିମାନୀ ହୈ ବହ ଯୋଗାଭ୍ୟାସରୂପ କର୍ମ କର କେ ମୋକ୍ଷ କୋ ନହୀଂ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ କ୍ୟୋଂକି, କର୍ମମାତ୍ର ସେ ମୋକ୍ଷପ୍ରାପ୍ତି ହୋନା ଦୁର୍ଲଭ ହୈ. ସୋଈ ଶ୍ରୁତିମେଂ ଭୀ କହା ହୈ କି “ନ କର୍ମଣା ନ ପ୍ରଜୟା ଧନେନ ତ୍ୟାଗେନୈ କେ ଅମୃତତ୍ୱମାନଶୁଃ “ ଯୋଗାଭ୍ୟାସ ଆଦି କର୍ମ ସେ ମୋକ୍ଷ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ସଂତାନ ଉତ୍ପନ୍ନ କରନେ ସେ ମୋକ୍ଷ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଧନ ପ୍ରାପ୍ତ କରନେ ସେ ମୋକ୍ଷ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଯଦି କିନ୍ ହୀ ଜ୍ଞାନିୟୋଂ କୋ ମୋକ୍ଷ କୀ ପ୍ରାପ୍ତି ହୁଈ ହୈ ତୋ ଦେହାଭିମାନ କେ ତ୍ୟାଗ ସେ ହୀ ହୁଈ ହୈ ଇସ କାରଣ କୋଈ ଭାଗ୍ୟବାନ୍ ବିରଲା ପୁରୁଷ ହୀ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ କୀ ପ୍ରାପ୍ତିମାତ୍ର ସେ ତ୍ୟାଗ ଦିୟେ ହୈଂ ସଂପୂର୍ଣ ସଂକଲ୍ପ ବିକଲ୍ପାଦି ଜିସନେ ଐସା ହୋକର ମୁକ୍ତ ହୋ ଜାତା ହୈ ॥ ୩୬॥
ମୂଢୋ ନାପ୍ନୋତି ତଦ୍ବ୍ରହ୍ମ ଯତୋ ଭବିତୁମିଚ୍ଛତି।
ଅନିଚ୍ଛନ୍ନପି ଧୀରୋ ହି ପରବ୍ରହ୍ମସ୍ୱରୂପଭାକ୍॥୩୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯତଃ ମୂଢଃ ବ୍ରହ୍ମ ମତିମ ଇଚ୍ଛ ତ ( ଅନ ) ନତ୍ ନ । ଆପ୍ନୋତି ହି ଧୀରଃ ଅନିଚ୍ଛନ୍ ଅପି ପର କହ ରୂପକ ଭବତି॥୩୭॥
ମୂଢପୁରୁଷ ଯୋଗାଭ୍ୟାସରୂପ କର୍ମ କର କେ ବ୍ରହ୍ମରୂପ ହୋନେ କୀ ଇଚ୍ଛା କରତା ହୈ, ଇସ କାରଣ ବ୍ରହ୍ମ କୋ ନହୀଂ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ଔର ଜ୍ଞାତା ତୋ ମୋକ୍ଷ କୀ ଇଚ୍ଛା ନ କରତା ହୈ ତୋ ଭୀ ପରବ୍ରହ୍ମ କେ ସ୍ୱରୂପ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ କ୍ୟୋଂକି ଉସ କା ଦେହାଭିମାନ ଦୂର ହୋ ଗୟା ହୈ ॥୩୭॥
ନିରାଧାରାଗ୍ରହବ୍ୟଗ୍ରା ମୂଢାଃ ସଂସାରପୋଷକାଃ।
ଏତସ୍ୟାନର୍ଥମୂଲସ୍ୟ ମୂଲଚ୍ଛେଦଃ କୃତୋ ବୁଧୈଃ୩୮
ଅନ୍ୱୟ:- ମୂଢାଃ ନିରାଧାରାଃ ଗ୍ରହବ୍ୟଗ୍ରାଃ ସଂସାରପୋଷକାଃ ( ଭବନ୍ତି); ବୁଧୈଃ ଅନର୍ଥମୂଲସ୍ୟ ଏତସ୍ୟ ମୂଲଚ୍ଛେଦଃ କୃତଃ ॥ ୩୮ ॥
”ମୂଢ ଜୋ ଅଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ହୈଂ ବେ ସଦ୍ଗୁରୁ ଔର ବେଦାଂତବାକ୍ୟୋଂ କେ ଆଧାର କେ ବିନା ହୀ କେବଲ ଯୋଗାଭ୍ୟାସରୂପ କର୍ମ କରକେ ହୀ ମୈଂ ମୁକ୍ତ ହୋ ଜାଊଁଗା ଇସ ପ୍ରକାର ନିରର୍ଥକ ଦୁରାଗ୍ରହ କରନେବାଲେ ଔର ସଂସାର କୋ ପୁଷ୍ଟ କରନେବାଲେ ହୋତେ ହୈଂ, ସଂସାର କୋ ଦୂର କରନେବାଲା ଜୋ ଜ୍ଞାନ ଜିସ କା ଉନ କେ ବିଷେଂ ଲେଶ ଭୀ ନହୀଂ ହୈ ଔର ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ଜୋ ହୈଂ ଉନ୍ହୋଂନେ ଜନ୍ମମରଣରୂପଅନର୍ଥ କେ ମୂଲକାରଣ ଇସ ସଂସାର କୋ ଜ୍ଞାନ କେ ଦ୍ୱାରା ମୂଲ ସେ ହୀ ଛେଦନ କର ଦିୟା ହୈ ॥୩୮॥
ନଶାନ୍ତି ଲଭତେ ମୂଢୋ ଯତଃଶମିତୁମିଚ୍ଛତି।
ଧୀରସ୍ତତ୍ତ୍ୱଂ ବିନିଶ୍ଚିତ୍ୟ ସର୍ୱଦା ଶାନ୍ତମାନସଃ॥୩୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯତଃ ମୂଢଃ ଶମିତୁମ୍ ଇଚ୍ଛତି ( ଅତଃ ) ଶାନ୍ତିମ୍ ନ ଲଭତେ; ଧୀରଃ ତତ୍ତ୍ୱମ୍ ବିନିଶ୍ଚିତ୍ୟ ସର୍ୱଦା ଶାନ୍ତମାନସଃ(ଭବତି)॥୩୯॥
ଜୋମୂଢ କହିୟେ ଦେହାଭିମାନୀ ପୁରୁଷ ହୈ ବହ ଯୋଗାଭ୍ୟାସ କେ ଦ୍ୱାରା ଶାଂତି କୀ ଇଚ୍ଛା କରତା ହୈ, ପରଂତୁ ଯୋଗାଭ୍ୟାସ ସେ ଶାଂତି କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଔର ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ଆତ୍ମତତ୍ୱ କା ନିଶ୍ଚୟ କର କେ ସଦା ଶାଂତମନ ରହତା ହୈ ॥୩୯॥
କାତ୍ମନୋ ଦର୍ଶନଂ ତସ୍ୟ ଯଦୃଷ୍ଟମବଲମ୍ବତେ।
ଧୀରାସ୍ତଂ ତନପଶ୍ୟନ୍ତି ପଶ୍ୟନ୍ତ୍ୟାତ୍ମାନମବ୍ୟଯମ୍ ॥୪୦॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯତ୍ ଦୃଷ୍ଟମ୍ ଅବଲମ୍ବତେ ତସ୍ୟ ଆତ୍ମନଃ ଦର୍ଶନମ୍ କ; ତେ ଧୀରାଃ ତମ୍ ପଶ୍ୟନ୍ତି ( କିନ୍ତୁ ) ତମ୍ ଅବ୍ୟଯମ୍ ଆତ୍ମାନମ୍ ପଶ୍ୟନ୍ତି ॥ ୪୦॥
ଜୋ ଅଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ଦୃଷ୍ଟ ପଦାର୍ଥୋଂ କୋ ସତ୍ୟ ମାନତା ହୈ, ଉସ କୋ ଅତ୍ମଦର୍ଶନ କିସ ପ୍ରକାର ହୋ ସକ୍ତା ହୈ? ପରଂତୁ ଧୈର୍ୟବାନ୍ ପୁରୁଷ ତିନ ଦୃଷ୍ଟ ପଦାର୍ଥୋ କୋ ସତ୍ୟ ନହୀଂ ମାନତା ହୈ କିଂତୁ ଏକ ଅବିନାଶୀ ଆତ୍ମା କୋ ଦେଖତା ହୈ ॥୪୦॥
କ ନିରୋଧୋ ବିମୂଢୋଽସ୍ୟ ଯୋ ନିବନ୍ଧଂ କରୋତି ବୈ ।
ସ୍ୱାରାମସ୍ୟୈବ ଧୀରସ୍ୟ ସର୍ୱଦାସାବକୃତ୍ରିମଃ॥୪୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଃ ବୈ ନିର୍ବନ୍ଧମ୍ କରୋତି, ( ତସ୍ୟ ) ବିମୂଢସ୍ୟ ନିଗେଧଃ କ; ସ୍ୱାରାମସ୍ୟ ଧୀରସ୍ୟ ଏବ ଅସୋ ସର୍ୱଦା ଅକୃତ୍ରିମଃ (ଭବତି) ॥୪୧॥
ଜୋ ମୂଢ ଦେହାଭିମାନୀ ପୁରୁଷ ଶୁଷ୍କଚିତ୍ତନିରୋଧ କେ ବିଷେଂ ଦୁରାଗ୍ରହ କରତା ହୈ, ତିସ ମୂଢ କେ ଚିତ୍ତ କା ନିରୋଧ କିସ ପ୍ରକାର ହୋ ସକତା ହୈ ? ଅର୍ଥାତ୍ ଉସ କେ ଚିତ୍ତ କା ନିରୋଧ କଦାପି ନହୀଂ ହୋ ସକତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ସମାଧି କେ ଅନଂତର ଅଜ୍ଞାନୀ କା ଚିତ୍ତ ଫିର ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପୟୁକ୍ତ ହୋ ଜାତା ହୈ ଔର ଆତ୍ମାରାମ ଧୀର ପୁରୁଷ କେ ଚିତ୍ତ କା ନିରୋଧ ସ୍ୱାଭାବିକ ହୀ ହୋତା ହୈ। କ୍ୟୋଂକି ଉସ କା ଚିତ୍ତ ସଂକଲ୍ପାଦିରହିତ ନିଶ୍ଚଲ ଔର ବ୍ରହ୍ମାକାର ହୋତା ହୈ ॥୪୧॥
ଭାବସ୍ୟ ଭାବକଃ କଶ୍ଚିନ୍ନ କିଞ୍ଚିଦ୍ଭାବକୋଽପରଃ।
ଉଭୟାଭାବକଃକଶ୍ଚିଦେବମେବ ନିରାକୁଲଃ॥୪୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- କଶ୍ଚିତ୍ ଭାବସ୍ୟ ଭାବକଃ ଅପରଃ ନ କିଞ୍ଚିତ୍ ଭାବକ: ଏବମ୍ କଶ୍ଚିତ୍ ଉଭୟାଭାବକଃ ଏବ ନି କୁଲଃ ଆସ୍ତେ ॥ ୪୨ ॥
କୋଈ ନୈୟାୟିକ ଆଦି ଐସା ମାନତେ ହୈଂ କି, ଯହ ଜଗତ୍ ବାସ୍ତବ ମେଂ ସତ୍ୟ ହୈ ଔର କୋଈ ଶୂନ୍ୟବାଦୀ ଐସା ମାନତେ ହୈଂ କି, କୁଛ ଭୀ ନହୀଂ ହୈ ଔର ହଜାରୋଂ ମେଂ ଏକ ଆଦମୀଆତ୍ମା କା ଅନୁଭବ କରନେବାଲାଅଭାବ ଔର ଭାବ ଦୋନୋଂ କୋ ନ ମାନକର ସ୍ୱସ୍ଥଚିତ୍ତବାଲା ରହତା ହୈ ॥ ୪୨ ॥
ଶୁଦ୍ଧମଦ୍ୱୟମାତ୍ମାନଂ ଭାବୟନ୍ତି କୁବୁଦ୍ୱୟଃ।
ନତୁ ଜାନନ୍ତି ସଂମୋହାଦ୍ୟାବଜ୍ଜୀବମନିର୍ୱୃତାଃ॥୪୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- କୁବୁଦ୍ଧୟଃ ଶୁଦ୍ଧମ୍ ଅଦ୍ୱୟମ୍ ଆତ୍ମାନମ୍ ଭାବୟନ୍ତି, ଜାନନ୍ତି ତୁ ନ; ସଂମୋହାତ୍ ଯାବଜ୍ଜୀବମ୍ ଅନିବୃତାଃ ( ଭବନ୍ତି ) ॥୪୩॥
ମୂଢବୁଦ୍ଧି ଅର୍ଥାତ୍ ଦେହାଭିମାନୀ ପୁରୁଷ ଆତ୍ମା କା ଚିଂତନ କରତେ ହୈଂ, ପରଂତୁ ଜାନତେ ନହୀଂ କ୍ୟୋଂକି ମୋହ ସେ ଯୁକ୍ତ ହୋତେ ହୈଂ. ଇସ କାରଣ ହୀ ଜନ୍ମଭର ଉନ କୀ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପୋଂ ସେ ନିବୃତ୍ତି ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, ଅତଏବ ସଂତୋଷକୋ ଭୀ ନହୀଂ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତେ ହୈଂ ॥୪୩॥
ମୁମୁକ୍ଷୋର୍ବୁଦ୍ଧିରାଲମ୍ବମନ୍ତରେଣ ନ ବିଦ୍ୟତେ।
ନିରାଲମ୍ବୈବ ନିଷ୍କାମା ବୁଦ୍ଧିମୁଂକ୍ତସ୍ୟ ସର୍ୱଦା ॥୪୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ମୁମୁକ୍ଷୋଃ ବୁଦ୍ଧିଃ ଆଲମ୍ବମ୍ ଅନ୍ତରେଣ ନ ବିଦ୍ୟତେ; ମୁକ୍ତସ୍ୟ ବୁଦ୍ଧିଃ ସର୍ୱଦା ନିରାଲମ୍ବା ନିଷ୍କାମା ଏବ ॥ ୪୪ ॥
ଜିସ କୋ ଆତ୍ମା କା ସାକ୍ଷାତ୍କାର ନହୀଂ ହୁଆ ହୈ ଐସେ ମୁମୁକ୍ଷୁପୁରୁଷ କୀ ବୁଦ୍ଧି ସଧର୍ମକବସ୍ତୁରୂପ ଆଶ୍ରୟ କେ ବିନା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ଔର ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ ପୁରୁଷ କୀ ବୁଦ୍ଧି ମୁକ୍ତିବିଷୟମେଂ ଭୀ ଇଚ୍ଛାରହିତ ଔର ସଦା ନିରାଲମ୍ବ (ନିର୍ୱିଶେଷ ଆତ୍ମାନୁରୂପ ) ହୋତୀ ହୈ ॥୪୪॥
ବିଷୟଦ୍ୱୀପିନୋ ବୀକ୍ଷ୍ୟ ଚକିତାଃଶରଣାର୍ଥିନଃ ।
ବିଶନ୍ତି ଝଟିତି କୋଡଂ ନିରୋଧୈକାଗ୍ରସିଦ୍ଧୟେ॥୪୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ବିଷୟଦ୍ୱୀପିନଃ ବୀକ୍ଷ୍ୟ ଚକିତାଃ ଶରଣାର୍ଥିନଃ ( ମୂଢାଃ) ନିରୋଧୈକାଗ୍ରସିଦ୍ଧୟେ ଝଟିତି କ୍ରୋଡମ୍ ବିଶନ୍ତି ॥ ୪୫ ॥
ବିଷୟରୂପ ବ୍ୟାଘ୍ର କୋ ଦେଖକର ଭୟଭୀତ ହୁଏ, ରକ୍ଷା କୀ ଇଚ୍ଛା କରନେବାଲେ ଅଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ହୀ ଜଲ୍ଦୀ ସେ ଚିତ୍ତ କା ନିରୋଧ ଔର ଏକାଗ୍ରତା କୋ ସିଦ୍ଧି କେ ଅର୍ଥ ଗୁହା କେ ଭୀତର ଘୁସତେ ହୈଂ, ଜ୍ଞାନୀ ନହୀଂ ଘୁସତେ ହୈଂ ॥ ୪୫ ॥
ନିର୍ୱାସନଂ ହରିଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ତୂଷ୍ଣୀଂ ବିଷୟଦନ୍ତିନଃ।
ପଲାୟନ୍ତେନ ଶକ୍ତାସ୍ତେ ସେବନ୍ତେ କୃତଚାଟବଃ୪୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ବିଷୟଦନ୍ତିନଃ ନିର୍ୱାସନମ୍ ହରିମ୍ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ନ ଶକ୍ତଃ ( ସନ୍ତଃ) ତୂଷ୍ଣୀମ୍ ପଲାୟନ୍ତେ ତେ କୃତଚାଟବଃ ସେବନ୍ତେ ॥ ୪୬ ॥
ବାସନାରହିତ ପୁରୁଷରୂପ ସିଂହ କୋ ଦେଖକର ବିଷୟରୂପୀ ହସ୍ତୀ ଅସମର୍ଥ ହୋକର ଚୁପଚାପ ଭାଗ ଜାତେ ହୈଂ ଔର ତିସ ବାସନାରହିତ ପୁରୁଷ କୋ ଆକର୍ଷିତ ହୋକର ସ୍ୱୟଂ ସେବନ କରତେ
ନମୁକ୍ତିକାରି କା ଧତ୍ତେ ନିଃଶଂ କୋ ଯୁକ୍ତମାନସଃ ।
ପଶ୍ୟନ୍ ଶୃଣ୍ୱନ୍ ସ୍ଟଶନ ଜିଘନଶ୍ନନ୍ନାସ୍ତେ ଯଥାସୁଖମ୍ ॥୪୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ନିଃଶଙ୍କଃ ଯୁକ୍ତମାନସଃ (ଜ୍ଞାନୀ) ମୁକ୍ତିକାରିକାଂ ନ ଧତ୍ତେଃ (କିନ୍ତୁ ) ପଶ୍ୟନ୍ ଶୃଣ୍ୱନ୍ ସ୍ପୃଶନ୍ ଜିଘ୍ରନ୍ ଅନନ୍ ଯଥାସୁଖମ୍ ଆସ୍ତେ ॥ ୪୭॥
ଅନିଃଶଂକ ଔର ନିଶ୍ଚଲ ମନବାଲା ଜ୍ଞାନୀ ଯମ ନିୟମ ଆଦି ଯୋଗକ୍ରିୟା କୋ ଆଗ୍ରହ ସେ ନହୀଂ କରତା ହୈ, କିଂତୁ ଦେଖତା ହୁଆ, ସୁନତା ହୁଆ, ସ୍ପର୍ଶ କରତା ହୁଆ, ସୂଂଘତା ହୁଆ ଔର ଭୋଜନ କରତା ହୁଆ ଭୀ ଆତ୍ମସୁଖ କେ ବିଷେ ହୀ ନିମଗ୍ନ ରହତା ହୈ ॥୪୭॥
ବସ୍ତୁଶ୍ରବଣମାତ୍ରେଣ ଶୁଦ୍ଧବୁଦ୍ଧିନିରାକୁଲଃ।
ନୈବାଚାରମନାଚାରମୌଦାସ୍ୟବାନ ପଶ୍ୟତି ॥୪୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ବସ୍ତୁଶ୍ରବଣମାତ୍ରେଣ ଶୁଦ୍ଧ ବୁଦ୍ଧିଃ ନିରାକୁଲଃ (ଜ୍ଞାନୀ) ଆଚାରମ୍ ଅନାଚରମ୍ ବା ଔଦାସ୍ଥମ୍ ନ ଏବ ପଶ୍ୟତି ॥ ୪୮ ॥
ଗୁରୁ ଔର ବେଦାଂତବାକ୍ୟୋଂ କେ ଦ୍ୱାରା ଚୈତନ୍ୟସ୍ୱରୂପ ଆତ୍ମା କେ ଶ୍ରବଣମାତ୍ର ସେ ହୁଆ ହୈ ପରିପୂର୍ଣ ଆତ୍ମା କା ସାକ୍ଷାତ୍କାର ଜିସ କୋ ଔର ନିରାକୁଲ ଅର୍ଥାତ୍ ଅପନେ ସ୍ୱରୂପକେ ବିଷଂ ସ୍ଥିତ ଜ୍ଞାନୀ ଆଚାର କୋ ବା ଅନାଚାର କୋ ଅଥବା ଉଦାସୀନତା ଇନ କୀ ଓର ଦୃଷ୍ଟି ନହୀଂ ଦେତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ବହ ବ୍ରହ୍ମାକାର ହୋତା ହୈ ॥ ୧୮॥
ଯଦା ଯତ୍କର୍ତୁମାୟାତି ତଦା ତତ୍କୁରୁତେ ଋଜୁଃ ।
ଶୁଭ ବାପ୍ୟଶୁଭଂ ବାପି ତସ୍ୟ ଚେଷ୍ଟା ହି ବାଲବତ୍ ॥୪୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଦା ଯତ୍ ବା ଅପି ଶୁଭମ୍ ଅପି ବା ଅଶୁଭମ୍ କର୍ତୁମ୍ ଆୟାତି ତଦା ତତ୍ ଋଜୁଃ ( ସନ୍ ) କୁରୁତେ ( ଯତଃ ) ହି ତସ୍ୟ ଚେଷ୍ଟା ବାଲବତ୍ ( ଭବତି ) ॥ ୪୯ ॥
ଅବ ଜୋ ଶୁଭ ଅଥବା ଅଶୁଭ କର୍ମ ପ୍ରାରବ୍ଧାନୁସାର କରନା ପଡ଼ତା ହୈ, ଉସ କୋ ଆଗ୍ରହରହିତ ହୋକର କରତା ହୈ କ୍ୟୋଂକି ତିସ ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ ଜ୍ଞାନୀ କୀ ଚେଷ୍ଟା ବାଲକ କୀ ସମାନ ହୋତୀ ହୈ, ଅର୍ଥାତ୍ ବହ ପ୍ରାରବ୍ଧାନୁସାର କର୍ମ କରତା ହୈ ରାଗଦ୍ୱେଷ ସେ ନହୀଂ କରତା ହୈ ॥୪୯॥
ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟାତ୍ସୁଖମାପ୍ନୋତି ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟାଲ୍ଲଭତେ ପରମ୍ ।
ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟାନିବୃତି ଗଚ୍ଛେତ୍ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟାତ୍ପରମଂ ପରମ୍॥୫୦॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟାତ ସୁଖମ୍ ଆପ୍ନୋତି, ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟାତ୍ ପରମୂ ଲମତେ; ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟାତ ନିବୃତି ଗଚ୍ଛେତ, ସାତଚ୍ୟାତ୍ ପରମମ୍ ପଦମା (ପ୍ରାମୁୟାତ୍ )॥୫୦॥
ରାଗଦ୍ୱେଷରହିତ ପୁରୁଷ ସୁଖ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ, ପରମ ଜ୍ଞାନ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ଔର ନିତ୍ୟ ସୁଖ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ତଥା ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ବିଶ୍ରାମ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହେ॥୫୦॥
ଅକର୍ତୃତ୍ୱମଭୋକ୍ତୃତ୍ୱଂ ସ୍ୱାତ୍ମନୋ ମନ୍ୟତେ ଯଦା।
ତଦା କ୍ଷୀଣା ଭବନ୍ତ୍ୟେବ ସମସ୍ତାଶ୍ଚିତ୍ତବୃତ୍ତୟଃ॥୫୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଦା ସ୍ୱାତ୍ମନଃ ଅକର୍ତୃତ୍ୱମ୍ ଅଭୋକ୍ତୃତ୍ୱମ୍ ମନ୍ୟତେ ତଦା ଏବ ( ଅସ୍ୟ ) ସମସ୍ତାଃ ଚିତ୍ତବୃତ୍ତୟଃ କ୍ଷୀଣାଃ ଭବନ୍ତି ॥୫୧॥
ଜବ ପୁରୁଷ ଅପନେ ବିଷେଂ କର୍ତାପନେ କା ଔର ଭୋକ୍ତାପନେକା ଅଭିମାନ ତ୍ୟାଗ ଦେତା ହୈ ତବ ହୀ ଉସ ପୁରୁଷ କୀ ସଂପୂର୍ଣ ଚିତ୍ତ କୀ ବୃତ୍ତି କ୍ଷୀଣ ହୋ ଜାତୀ ହୈଂ ॥୫୧॥
ଉଚ୍ଛୃଖଲାପ୍ୟକୃତି କା ସ୍ଥିତି(ରସ୍ୟ ରାଜତେ।
ନ ତୁ ସସ୍ଟହଚିତ୍ତସ୍ୟ ଶାଂତିମୂଂଢସ୍ୟ କୃତ୍ରିମା॥୫୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଧୀରସ୍ୟ ଉଚ୍ଛୃଖଲା ଅପି ଅକୃତି କା ସ୍ଥିତିଃ ରାଜତେ; ସସ୍ପୃହଚିତ୍ତସ୍ୟ ମୂହସ୍ୟ କୃତ୍ରିମା ଶାଂତିଃ ତୁ ନ ( ରାଜତେ ) ॥ ୫୨॥
ଜୋ ପୁରୁଷ ନିଃସ୍ପୃହଚିତ୍ତ ହୋତା ହୈ ଉସ ଧୈର୍ୟବାନ ଜ୍ଞାନୀ କୀ ସ୍ୱାଭାବିକ ଶାଂତିରହିତ ଭୀ ସ୍ଥିତି ଶୋଭାୟମାନ ହୋତୀ ହୈ ଔର ଇଚ୍ଛା ସେ ଆକୁଲ ହୈ ଚିତ୍ତ ଜିସକା ଐସେ ଅଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ କୀ ବନାବଟୀ ଶାଂତି ଶୋଭିତ ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ॥୫୨॥
ବିଲସଂତି ମହାଭୋଗବିଶନ୍ତି ଗିରିଗହରାନ୍ ।
ନିରସ୍ତକଲ୍ପନା ଧୀରା ଅବଦ୍ଧା ମୁକ୍ତବୁଦ୍ଧୟଃ॥୫୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅବଦ୍ଧାଃ ମୁକ୍ତବୁଦ୍ଧୟଃ ନିରସ୍ତକଲ୍ପନାଃ ଧୀରାଃ ମହାମୋଗୈଃ ବିଲସତି ଗିରିଗହ୍ୱରାନ୍ ବିଶନ୍ତି ॥୫୩॥
ଜିନ ଜ୍ଞାନିୟୋଂ କୀ କଲ୍ପନା ନିବୃତ୍ତ ହୋ ଗଈ ହୈ, ଜୋ ଆସକ୍ତିରହିତ ହୈଂ, ତଥା ଜିନ କୀ ବଦ୍ଧି ଅଭିମାନରହିତ ହୈ ବେ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ କ ଭୀ ପ୍ରାରବ୍ଧାନୁସାର ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ଭୋଗୋଂ ସେ ବିଲାସ କରତେ ହୈଂ ଔର କ ଭୀ ପ୍ରାରବ୍ଧାନୁସାର ପର୍ୱତ ଔର ବନୋଂ କେ ବିଷେଂ ବିଚରତେ ହୈଂ ॥୫୩॥
ଶ୍ରୋତ୍ରିୟଂ ଦେବତାଂ ତୀର୍ଥମଂଗନାଂ ଭୂପତିଂ ପ୍ରିୟମ୍ ।
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ସମ୍ପୂଜ୍ୟ ଧୀରସ୍ୟ ନ କାପି ହୃଦି ବାସନା॥୫୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଶ୍ରୋତ୍ରିୟମ୍ ଦେବତାମ୍ ତୀର୍ଥମ୍ ସମ୍ପୂଜ୍ୟ (ତଥା) ଅଙ୍ଗନାମ୍ ଭୂପତିମ୍ ପ୍ରିୟମ୍ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ଧୀରସ୍ୟ ହଦି କା ଅପି ବାସନା ନ (ଜାୟତେ)॥୫୪॥
ବେଦପାଠୀ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଔର ଦେବତା କୀ ପ୍ରତିମା ତଥା ତୀର୍ଥକା ପୂଜନ କର କେ ଔର ସୁନ୍ଦର ସ୍ତ୍ରୀ ରାଜା ଔର ପ୍ରିୟ ପୁତ୍ରାଦିକୋ ଦେଖକର ଭୀ ଜ୍ଞାନୀ କେ ହୃଦୟ ମେଂ କୋଈ ବାସନା ନହୀଂ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତୀ ହୈ ॥୫୪॥
ଭୃତ୍ୟୈଃ ପୁତ୍ରୈଃ କଲତ୍ରୈଶ୍ଚ ଦୌହିତ୍ରୈଶ୍ଚାପି ଗୋତ୍ରଜୈଃ।
ବିହସ୍ୟ ଧିକୃତୋ ଯୋଗୀ ନ ଯାତି ବିକୃତି ମନାକୂ॥୫୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯୋଗୀ ଭୃତ୍ୟୈଃ ପୁତ୍ରୈଃ କଲତ୍ରୈଃ ଦୌହିତ୍ରୈଃ ଚ ଅପି ଚ ଗୋତ୍ରଜୈଃ ବିହସ୍ୟ ଧିକୃତଃ ( ଅପି) ମନାକ ବିକୃତିମ୍ ନ ଯାତି ॥ ୫୫॥
ସେବକ ସ୍ତ୍ରୀ ପୁତ୍ର ଦୌହିତ୍ର (ଧେବତେ ) ଔର ଅନ୍ୟ ଗୋତ୍ରକେ ପୁରୁଷ ଭୀ ଯଦି ଯୋଗୀ କା ଉପହାସ କରେଂ ଯା ଧିକାର ଦେବେଂ ତୋ ଉସ କା ମନ କିଂଚିନ୍ମାତ୍ର ଭୀ କ୍ଷୋଭ କୋ ନହୀଂ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଉସ ଜ୍ଞାନୀ କା ମୋହ ଦୂର ହୋ ଜାତା ହୈ ॥ ୫୯॥
ସନ୍ତୁଷ୍ଟୋଽପି ନ ସନ୍ତୁଷ୍ଟଃ ଖିନ୍ନୋଽପି ନ । ଚ ଖିଦ୍ୟତେ ।
ତସ୍ୟାଶ୍ଚର୍ୟଦଶାଂ ତାଂ ତାଂ ତାଶା ଏବ ଜାନତେ॥୫୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- (ଯୋଗୀ) ସନ୍ତୁଷ୍ଟଃ ଅପି ସନ୍ତୁଷ୍ଟଃ ନ ( ଭବତି); ଖିନ୍ନଃ ଅପି ଚ ନ ଖିଦ୍ୟତେ; ତସ୍ୟ ତାଂ ତାଂ ତାଦୃଶାମ୍ ଆଶ୍ଚର୍ୟଦଶାମ୍. ତାଦୃଶାଃ ଏବ ଜାନତେ ॥୫୬॥
ଜ୍ଞାନୀ ଲୋକଦୃଷ୍ଟି ସେ ସଂତୋଷୟୁକ୍ତ ଦୀଖତା ହୁଆଭୀ ସଂତୋଷୟୁକ୍ତ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଔର ଲୋକଦୃଷ୍ଟି ସେ ଖିନ୍ନ ଦଖିତା ହୁଆ ଭୀ ଖିନ୍ନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଜ୍ଞାନୀ କୀ ଇସ ପ୍ରକାରକୀ ଦଶା କୋ ଜ୍ଞାନୀ ହୀ ଜାନତେ ହୈଂ ॥୫୬॥
କର୍ତବ୍ୟତୈବ ସଂସାରୋ ନ ତାଂ ପଶ୍ୟନ୍ତି ସୂରୟଃ।
ଶୂନ୍ୟାକାରା ନିରାକାରା ନିର୍ମିକାରାନିରାମୟାଃ॥୫୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସଂସାରଃ କର୍ତବ୍ୟତା ଏବ ଶୂନ୍ୟାକାରାଃ ନିରାକାରାଃ ନିର୍ୱିକାରାଃ ନିରାମୟାଃ ସୂରୟଃ ତାମ୍ ନ ପଶ୍ୟନ୍ତି ॥୫୭॥
କର୍ତବ୍ୟତା କହିୟେ ମେରା ଯହ କର୍ତବ୍ୟ ହୈ ଇସ ପ୍ରକାର କା ଜୋ କାର୍ୟ କା ସଂକଲ୍ପ ହୈ ସୋଈ ସଂସାର ହୈ ପରଂତୁ ସଂପୂର୍ଣ ବିଶ୍ୱକେ ନାଶ ହୋନେପର ଭୀ ଜୋ ବର୍ତମାନ ରହତେ ହୈଂ ଔର ଜୋ ନିରାକାର କହିୟେ ଘଟାଦିକେ ସେ ଆକାର ସେ ରହିତ ହୈଂ ଔର ଜୋ ସର୍ୱତ୍ର ଆତ୍ମଦୃଷ୍ଟି କରନେବାଲେ ତଥା ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପରୂପୀ ରୋଗସେ ରହିତ ହୈଂ ବେ କଦାପି କର୍ତବ୍ୟତା କୋ ନହୀଂ ଦେଖତେ ହୈଂ ଅର୍ଥାତ୍ କିସୀ କାର୍ୟ କେ କରନେ କା ସଂକଲ୍ପ ନହୀଂ କରତେ ହୈଂ ॥୧୭॥
ଅକୁର୍ୱନ୍ନପି ସଂକ୍ଷୋଭାବ୍ୟଗ୍ରଃସର୍ୱତ୍ର ମୂଢଧୀଃ।
କୁର୍ୱନ୍ନପି ତୁ କୃତ୍ୟାନି କୁଶଲୋ ହି ନିରାକୁଲଃ॥୫୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ମୂଢଧୀଃ ଅକୁର୍ୱନ୍ ଅପି ସର୍ୱତ୍ର ସଂକ୍ଷୋଭାତ୍ ବ୍ୟଗ୍ରଃ ( ଭବତି); ହି କୁଶଲଃ ତୁ କୃତ୍ୟାନି କୁର୍ୱନ୍ ଅପି ନିରାକୁଲ: ( ଭବତି ) ॥୫୮॥
ଅଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ କର୍ମୋ କୋ ନ କରତା ହୁଆ ଭୀ ସର୍ୱତ୍ର ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପ କରନେ କେ କାରଣ ବ୍ୟଗ୍ର ରହତା ହୈ, ଔର ଜ୍ଞାନୀ କାର୍ୟା କୋ କରତା ହୁଆ ଭୀ ନିର୍ୱିକାରଚିତ୍ତ ରହତା ହୈ କ୍ୟୋଂକି ବହ ତୋ ଆତ୍ମସୁଖ କେ ବିଷେଂ ବିରାଜମାନ ହୋତା ହୈ ॥୫୮॥
ସୁଖମାସ୍ତେ ସୁଖଂ ଶେତେ ସୁଖମାୟାତି ଯାତି ଚ ।
ସୁଖଂ ବକ୍ତି ସୁଖଂ ତେ ବ୍ୟବହାରେଽପି ଶାନ୍ତଧୀଃ॥୫୯ ॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଶାନ୍ତଧୀଃ ବ୍ୟବହାରେ ଅପି ସୁଖମ୍ ଆସ୍ତେ; ସୁଖମ୍ ଶେତେ; ସୁଖମ୍ ଆୟାତି; ( ସୁଖମ୍ ) ଚ ଯାତି; ସୁଖମ୍ ବକ୍ତି, ସୁଖମ୍ ମୁଂକ୍ତେ ॥ ୫୯॥
ପ୍ରାରବ୍ଧ କେ ଅନୁସାର ବ୍ୟବହାର କେ ବିଷେଂ ବର୍ତମାନ ଭୀ ଆତ୍ମନିଷ୍ଠା ବୁଦ୍ଧିବାଲା ଜ୍ଞାନୀ ସୁଖପୂର୍ୱକ ବୈଠତା ହୈ, ସୁଖପୂର୍ୱକ ଶୟନ କରତା ହୈ, ସୁଖପୂର୍ୱକ ଆତା ହୈ, ସୁଖପୂର୍ୱକ ଜାତା ହୈ, ସୁଖପୂର୍ୱକ କହତା ହୈ ତଥା ସୁଖପୂର୍ୱକ ହୀ ଭୋଜନ କରତା ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ସଂପୂର୍ଣ ଇଂଦ୍ରିୟୋଂ କେ ବ୍ୟାପାର କୋ କରତା ହୈ ପରଂତୁ ଆସକ୍ତ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ କ୍ୟୋଂକି ଉସ କା ଚିତ୍ତ ତୋ ବ୍ରହ୍ମାକାର ହୋତା ହୈ ॥୨୯॥
ସ୍ୱଭାବାଦ୍ୟସ୍ୟ ନୈବାର୍ତିଲାକବଦ୍ୟାହାରିଣଃ ।
ମହାତୂଦ ଇବାକ୍ଷୋଭ୍ୟୋ ଗତକେଶଃସ ଶୋଭତେ ॥୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ବ୍ୟବହାରିଣଃ ଯସ୍ୟ ସ୍ୱଭାବାତ୍ ଲୋକବତ୍ ଆତିଃ ନୈବ ( ଭବତି କିନ୍ତୁ ) ସଃ ମହାଦଃ ଇବ ଅକ୍ଷୋଭ୍ୟଃ ଗତକ୍ଲେଶଃ ଶୋଭତେ ॥ ୬୦॥
ବ୍ୟବହାର କରତେ ହୁଏ ଭୀ ଜ୍ଞାନୀ କୋ ସ୍ୱଭାବ ସେ ହୀ ସଂସାରୀ ପୁରୁଷ କୀ ସମାନ ଖେଦ ନହୀଂ ହାତା ହୈ କିଂତୁ ବହ ଜ୍ଞାନୀ ବଡ଼େ ଜଲ କେ ସରାବର କୀ ସମାନ ଚଲାୟମାନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଔର ନିର୍ୱିକାର ସ୍ୱରୂପ ମେଂ ଶୋଭାୟମାନ ହୋତା ହୈ ॥୬॥
ନିବୃତ୍ତିରପି ମୂଢସ୍ୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିରୁପଜାୟତେ ।
ପ୍ରବୃତ୍ତିରପି ଧୀରସ୍ୟ ନିବୃତ୍ତିଫଲଭାଗିନୀ॥୬୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ମୂଢସ୍ୟ ନିବୃତ୍ତିଃ ଅପି ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ ଉପଜାୟତେ ଧୀରସ୍ୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ ଅପି ନିବୃତ୍ତିକଲଭାଗିନୀ ( ଭବତି ) ॥ ୬୧॥
ଅମୂଢ କୀ ନିବୃତ୍ତି କହିୟେ ବାହୋଂଦ୍ରିୟୋଂ କୋ ବିଷୟୋଂ ସେ ନିବୃତ୍ତ କରନା ଭୀ ପ୍ରବୃତ୍ତିରୂପ ହୀ ହୋତା ହୈ କ୍ୟୋଂକି ଉସ କେ ଅହଂକାରାଦି ଦୂର ନହୀଂ ହୋତେ ହୈଂ ଔର ଜ୍ଞାନୀ କୀ ସାଂସାରିକ ବ୍ୟବହାରମେଂ ପ୍ରବୃତ୍ତି ଭୀ ନିବୃତ୍ତିରୂପ ହୀ ହୋତୀ ହୈ କ୍ୟୋଂକି ଜ୍ଞାନୀ କୋ ‘ଅହଂ କରୋମି ‘ ଐସା ଅଭିମାନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥ ୬୧॥
ପରିଗ୍ରହେଷୁ ବୈରାଗ୍ୟଂ ପ୍ରାୟୋ ମୂଢସ୍ୟ ଦୃଶ୍ୟତେ ।
ଦେହେ ବିଗଲିତାଶସ୍ୟ ବ ରାଗଃକ ବିରାଗତା ॥୬୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ମୂଢସ୍ୟ ପ୍ରାୟଃ ପରିଗ୍ରହେଷୁ ବୈରାଗ୍ୟମ୍ ଦୃଶ୍ୟତେ; ଦେହେ ବିଗଲିତାଶସ୍ୟ ବ ରାଗଃ ( ସ୍ୟାତ୍ ) ବ ବିରାଗିତା ( ସ୍ୟାତ୍ ) ॥ ୬୨ ॥
ଜୋ ମୂର୍ଖ ଦେହାଭିମାନୀ ପୁରୁଷ ହୈ ବହୀ ମୋକ୍ଷ କୀ ଇଚ୍ଛାସେ ଧନ, ଧାମ, ସ୍ତ୍ରୀ, ପୁତ୍ରାଦିକୋଂ କା ତ୍ୟାଗ କରତା ହୈ ଔର ଜିସ କା ଦେହାଭିମାନ ଦୂର ହୋ ଗୟା ହୈ ଐସେ ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ କା ସ୍ତ୍ରୀପୁତ୍ରାଦି କେ ବିଷେଂ ନ ରାଗ ହୋତା ହୈ, ନ ବିରାଗ ହୋତା ହୈ॥ ୬୨॥
ଭାବନାଭାବନାସକ୍ତା ଦୃଷ୍ଟିମୂଢସ୍ୟ ସର୍ୱଦା।
ଭାବ୍ୟଭାବନୟା ସା ତୁ ସ୍ୱସ୍ଥସ୍ୟାଦୃଷ୍ଟରୂପିଣୀ॥୬୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ମୂହସ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିଃ ସର୍ୱଦା ଭାବନାଭାବନାସକ୍ତା (ଭବତି) ସ୍ୱସ୍ଥସ୍ୟ ତୁ ସା ଭାବ୍ୟଭାବନୟା ଅଦୃଷ୍ଟରୂପିଣୀ ( ଭବତି ) ॥ ୬୩ ॥
ମୂର୍ଖ ଦେହାଭିମାନୀ ପୁରୁଷ କୀ ଦୃଷ୍ଟି ସର୍ୱଦା ସଂକଲ୍ପ ଔର ବିକଲ୍ପ କେ ବିଷେଂ ଆସକ୍ତ ହୋତୀ ହୈ ଔର ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପକେ ବିର୍ଷେ ସ୍ଥିତ ଜ୍ଞାନୀ କୀ ଦୃଷ୍ଟି ଯଦ୍ୟପି ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପୟୁକ୍ତସୀ ଦୀଖତୀ ହୈ ପରଂତୁ ତଥାପି ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପ କେ ଲେପ ସେ ଶୁଦ୍ଧ ରହତୀ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଜ୍ଞାନୀ କୋ ‘ଅହଂ କରୋମି ଐସା ଅଭିମାନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥ ୬୩॥
ସର୍ୱାରମ୍ଭେଷୁ ନିଷ୍କାମୋ ଯଶ୍ଚରେଦ୍ୱାଲବନ୍ମୁନିଃ। ନ ଲେପସ୍ତସ୍ୟ ଶୁଦ୍ଧସ୍ୟ କ୍ରିୟମାଣେଽପି କର୍ମଣି॥୬୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଃ ମୁନିଃ ବାଲବତ୍ ସର୍ୱାରମ୍ଭେଷୁ ନିଷ୍କାମଃ ଚରେତ୍ ତସ୍ୟ ଶୁଦ୍ଧସ୍ୟ କର୍ମଣି କ୍ରିୟମାଣେ ଅପି ଲେପଃ ନ ( ଭବତି ) ॥ ୬୪ ॥
ତହାଁ ବାଦୀ ଶଂକା କରତା ହୈ କି, ଯଦି ଜ୍ଞାନୀ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପ କର କେ କ୍ରିୟା କରତା ହୈ ତୋ ଉସ କୀ ଦ୍ୱୈତବୁଦ୍ଧି କ୍ୟୋଂ ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ? ତିସ କା ସମାଧାନ କରତେ ହୈଂ କିଜୋ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ବାଲକ କୀ ସମାନ ନିଷ୍କାମ ହୋକର ପ୍ରାରବ୍ଧାନୁସାର ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ କର୍ମୋ କେ ବିଷେଂ ପ୍ରବୃତ୍ତ ହୋତା ହୈ ଉସ ନିରଂହକାର ଜ୍ଞାନୀ କୋ କର୍ମ କରନେପର ଭୀ କର୍ତୃତ୍ୱ କା ଦୋଷ ନହୀଂ ଲଗତା ହୈ କ୍ୟୋଂ କେ ଉସ କୋ ତୋ କର୍ତାପନେ କା ଅଭିମାନହୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥ ୬୪॥
ସ ଏବ ଧନ୍ୟ ଆତ୍ମଜ୍ଞଃ ସର୍ୱଭାବେଷୁ ଯଃ ସମଃ ।
ପଶ୍ୟଞ୍ମୃଣ୍ୱନ୍ସ୍ଟଶଅିଘନଶ୍ନନିସ୍ତଷମାନସଃ॥୬୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସଃ ଏବ ଆତ୍ମଜ୍ଞଃ ଧନ୍ୟଃ ଯଃ ସର୍ୱଭାବେଷୁ ସମଃ ( ଭବତି ଅତ ଏବ ସଃ) ପଶ୍ୟନ୍ ଶୃଣ୍ୱନ୍ ସ୍ପୃଶନ୍ ଜିଘ୍ରନ୍ ଅନନ୍ ( ଅପି) ନିସ୍ତର୍ଷମାନସଃ ( ଭବତି ) ॥ ୬୫ ॥
ବହୀ ଧୈର୍ୟବାନ ଜ୍ଞାନୀ ଧନ୍ୟ ହୈ, ଜୋ ସଂପୂର୍ଣ ଭାବୋଂ ମେଂ ସମାନବୁଦ୍ଧି ରଖତା ହୈ, ଇସ କାରଣ ହୀ ବହ ଦେଖତା ହୁଆ, ଶ୍ରବଣ କରତା ହୁଆ, ସ୍ପର୍ଶ କରତା ହୁଆ, ସୂଂଘତା ହୁଆ ଔର ଭୋଜନ କରତା ହୁଆ ଭୀ ସବ ପ୍ରକାର କୀ ତୃଷ୍ଣାରହିତ ମନବାଲା ହୋତା ହୈ ॥୬୫॥
କସଂସାରକ ଚାଭାସଃ କ୍ୱ ସାଧ୍ୟଂ କ ଚ ସାଧନମ୍ ।
ଆକାଶସ୍ୟେବ ଧୀରସ୍ୟ ନିର୍ୱିକଲ୍ପସ୍ୟ ସର୍ୱଦା॥୬୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଆକାଶସ୍ୟ ଇବ ସବଦା ନିର୍ୱିକଲ୍ପସ୍ୟ ଧୀରସ୍ୟ ସଂତାରଃ କ ଆଭାସଃ ଚ କ ସାଧ୍ୟମ୍ ବ ସାଧନମ୍ ଚ କ ॥ ୬୬ ॥
ଜୋ ଧୈର୍ୟବାନ ଜ୍ଞାନୀ ହୈ, ବହ ସଂପୂର୍ଣ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପରହିତ ହୋତା ହୈ, ଉସ କୋ ସଂସାର କହାଂ ? ଔର ସଂସାରକାଭାନ କହାଁ ଔର ସ୍ୱର୍ଗାଦିସାଧ୍ୟ କହାଂ ତଥା ଯଜ୍ଞ ଆଦି ସାଧନ କହାଂ ! କ୍ୟୋଂକ ବହ ସଦା ଆକାଶବତ୍ ନିର୍ଲେପ ଔର କଲ୍ପନାରହିତ ହୋତା ହୈ॥୬୬॥
ସ ଜୟତ୍ୟର୍ଥସଂନ୍ୟାସୀ ପୂର୍ଣସ୍ୱରସବିଗ୍ରହଃ।
ଅକୃତ୍ରିମୋଽନବଚ୍ଛିନ୍ନେ ସମାଧିୟସ୍ୟ ବର୍ତତେ ॥୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ପୂର୍ଣସ୍ୱରମବିଗ୍ରହଃ ସଃ ଅର୍ଥସଂନ୍ୟାସୀ ଜୟତି ଯସ୍ୟ ଅନବଚ୍ଛିନ୍ନ ଅକୃତ୍ରିମଃ ସମାଧିଃ ବର୍ତତେ ॥ ୬୭ ॥
ପୂର୍ଣ ସ୍ୱଭାବବାଲା ହୈ ସ୍ୱରୂପ ଜିସ କା ଐସେ ଅର୍ଥ କହିୟେ ଦୃଷ୍ଟ ଔର ଅଦୃଷ୍ଟ ଫଲ କୋ ତ୍ୟାଗନେବାଲେ କୀ ଜୟ ( ସର୍ୱୋପରି ଉନ୍ନତି ) ହୋତୀ ହୈ, ଜିସ କା ପୂର୍ଣସ୍ୱରୂପ ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ସ୍ୱାଭାବିକ ସମାଧି ହୋତା ହୈ ॥ ୬॥
ବହୁନାତ୍ର କିମୁକ୍ତେନ ଜ୍ଞାତତତ୍ତ୍ୱୋ ମହାଶୟଃ ।
ଭେଗମୋକ୍ଷନିରାକାଂକ୍ଷୀ ସଦା ସାତ୍ରନୀରସଃ॥୬୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅତ୍ର ବନା ଉକ୍ତତ କିମ୍ ? ( ଯତଃ ) ଜ୍ଞାନତତ୍ତ୍ୱ: ମହାଶୟଃ ଭୋଗମେ କ୍ଷାନରାକାଂକ୍ଷ ସଦା ସତ୍ର ନୀରମଃ ( ଭବତି ॥୬୮॥
ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ କେ ଅନେକ ପ୍ରକାର କେ ଲକ୍ଷଣ ହୈଂ ଉନ କା ପୂର୍ଣରୀତିସେ ତୋ ବର୍ଣନ କରନା କଠିନ ହୈ ପରନ୍ତୁ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷକା ଏକ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷଣ ଯହ ହୈ କି ଯହାଂ ଜ୍ଞାନୀକ ବହୁତ ଲକ୍ଷଣ କହନେ ସେ କୁଛ ପ୍ରୟୋଜନ ନହୀଂ ହୈ. କଂବଲ ସାଧାରଣ ଲକ୍ଷଣ ଯହ ହୈ କି, ଜ୍ଞାନୀ ଆତ୍ମତତ୍ୱ କା ଜାନନେବାଲା, ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବି ମନ, ଭୋଗ ଔର ମୋକ୍ଷକୀ ଇଚ୍ଛା ସେ ରହିତ ତଥା ସଦା ଯାଗ ଆଦି ସାଧନୋଂ କେ ବିର୍ଷେ ପ୍ରୀତି ନ କରନେବାଲା ହୋତା ହୈ ॥ ୬୮॥
ମହଦାଦି ଜଗଦ୍ୱୈତଂ ନାମମାତ୍ରବିଜୃମ୍ଭିତମ୍ ।
ବିହାୟ ଶୁଦ୍ଧବୋଧସ୍ୟ କିଂ କୃତ୍ୟମବଶିଷ୍ୟତେ ॥୬୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଦୈତମ୍ ନାମମାତ୍ରବିଜୃମ୍ଭିତମ୍ ମହଦାଦି ଜଗତ୍ ବିହାୟ ଶୁଦ୍ଧବୋଧସ୍ୟ କିମ୍ କୃତ୍ୟମ୍ ଅବଶିଷ୍ୟତେ ॥ ୬୯ ॥
ଦ୍ୱୈତ ରୂପ ସେ ଭସନେବାଲେ, ନାମମାତ୍ର ହୀ ଭିନ୍ନରୂପସେ ଭାସମାନ, ମହତ୍ତତ୍ୱ ଆଦି ଜଗତ୍ କେ ବିଷେଂ କଲ୍ପନା କୋ ଦୂର କର କେ ସ୍ୱପ୍ରକାଶ ଚୈତନ୍ୟସ୍ୱରୂପ ଜ୍ଞାନୀ କୋ କ୍ୟା କଈ କାର୍ୟ କରନା ବା କୀ ରହତା ହୈ ? ଅର୍ଥାତ୍ କୋଈ କାର୍ୟ କରନା ନହୀଂ ରହତା ହୈ ॥ ୬୯॥
ଭ୍ରମଭୂତମିଦଂ ସର୍ୱ କିଞ୍ଚିନ୍ନାସ୍ତୀତି ନିଶ୍ଚୟୀ ।
ଅଧ୍କ୍ଷ୍ୟସ୍ଫରଣଃ ଶୁଦ୍ଧଃ। ସ୍ୱଭାବେନୈବ ଶାମ୍ୟାତେ॥୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଇଦମ୍ ସର୍ୱମ୍ ଭ୍ରମଭୂତମ୍ (ପରମାର୍ଥତଃ) କିଞ୍ଚିତ୍ ନ ଅସ୍ତି ଇତି ନିଶ୍ଚୟୀ ଅଲକ୍ଷ୍ୟସ୍ଫୁଗ୍ଣଃ ଶୁଦ୍ଧଃ ସ୍ୱଭାବେନ ଏବ ଶାମ୍ୟତି ॥ ୭୦ ॥
ଅଧିଷ୍ଠାନ କା ସାକ୍ଷାତ୍କାର ହୋନେପର ଯହ ସଂପୂର୍ଣ ବିଶ୍ୱ ‘ଭ୍ରମମାତ୍ର ହୈ, ପରମାର୍ଥହାଷ୍ଟ ସେ କୁଛ ଭୀ ନହୀଂ ହୈ, ଇସ ପ୍ରକାର ଜିସ କା ନିଶ୍ଚୟ ହୁଆ ହ ର ସ୍ୱପ୍ରକାଶ ଚେତନସ୍ୱରୂପ ତଥା ସ୍ୱରୂପ କେ ସାକ୍ଷାତ୍କାର ସେ ଦୂର ହୋ ଗୟା ହୈ ଅଜ୍ଞାନରୂପ ମଲ ଜିସ କା ଐସା ଜ୍ଞାନୀ ସ୍ୱଭାବ ସେ ହୀ ଶାଂତି କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ।॥ ୭୦ ॥
ଶୁଦ୍ଧସ୍ଫୁରଣରୂପସ୍ୟ ଦୃଶ୍ୟଭାବମପଶ୍ୟତଃ।
କ ବିଧିଃ କ ଚ ବୈରାଗ୍ୟଂ କ ତ୍ୟାଗଃକଶମୋଽପିବା॥୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଶୁଦ୍ଧସ୍ଫୁରଣରୂପସ୍ୟ ଦୃଶ୍ୟଭାବମ୍ ଅପଶ୍ୟତଃ ( ଜ୍ଞାନିନଃ ) ବିଧିଃ କ ବୈରାଗ୍ୟମ୍ ବ ତ୍ୟାଗଃ ବ ଅପି ବା ଶମଃ ଚ କ ॥ ୭୧ ॥
ଶୁଦ୍ଧ ସ୍ଫୁରଣରୂପ ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍ୱପ୍ରକାଶଚେତନସ୍ୱରୂପ ଔର ଦୃଶ୍ୟ ପଦାର୍ଥୋକୋ ଭୀ ନ ଦେଖନେବାଲେ ଜ୍ଞାନୀ କୋ କିସୀ କର୍ମ କେ କରନେ କୀ ବିଧି କହାଂ ? ଔର ବିଷୟୋଂ ସେ ବୈରାଗ୍ୟ କହାଂ ? ଔର ତ୍ୟାଗ କହାଂ? ତଥା ଶାଂତିଭୋ କରନା କହାଂ? ଯହ ସବ ତୋ ତା ହୋ ସକତା ହୈ ଜବ ସାଂସାରିକ ପଦାର୍ଥାକ ବି ହାଟ ହୋତୀ ହୈ ॥ ୭୧॥
ସ୍ଫୁରତୋଽନନ୍ତରୂପେଣ ପ୍ରକୃତିଂ ଚ ନ ପଶ୍ୟତଃ ।
କ୍ୱ ବନ୍ଧଃ କ ଚ ବା ମୋକ୍ଷଃ ବ ହର୍ଷେଃକ୍ ବିଷାଦତା॥୭୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅନନ୍ତରୂପେଣ ସ୍ଫୁରତଃ ପ୍ରକୃତିମ୍ ଚ ନ ପଶ୍ୟତଃ (ଜ୍ଞାନିନଃ) ବନ୍ଧ. ବ ମୋକ୍ଷ କହଃ କ ବା ବିଷାନ୍ତା ଚ କ ॥ ୭୨ ॥
ଜୋ ଜ୍ଞାନୀ ହୈ ବହ ଅନଂତରୂପ କର କେ ଭାସତା ହୈ ଔର ଆତ୍ମାକୋଜାନତା ହୈ ଔର ଦେହାଦେି କେ ବିଷେଂ ଦୃଷ୍ଟି ନହୀଂ ଲଗାତା ହୈ, ଉସ କୋ ସଂସାର କା ବଂଧନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ମୋକ୍ଷ କୀ ଇଚ୍ଛା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, ହର୍ଷ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଔର ବିଷାଦ ଭୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥ ୭୨॥
ବୁଦ୍ଧିପର୍ୟନ୍ତସଂସାରେ ମାୟାମାତ୍ର ବିବତତେ।
ନିର୍ମପୋ ନିରହଂକାରୋ ନିଷ୍କାମଃ ଶୋଭତେ ବୁଧଃ॥୭୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ବୁଦ୍ଧିପର୍ୟନ୍ତସଂମାରେ ମାୟାମାତ୍ରମ୍ ବିବର୍ତ୍ତତେ ( ଅତଃ) ବୁଧଃ ନିର୍ମମଃ ନିହିଙ୍କାରଃ ନିଷ୍କାମଃ ଶୋଭତେ ॥ ୭ ॥
ଯହ ଜଗତ୍ ଅଜ୍ଞାନ ସେ ଭାସତା ହୈ ଔର ଜ୍ଞାନ ସେ ଜବ ମାୟାମାତ୍ର (ଅଜ୍ଞାନ) ନିବୃତ୍ତ ହୋ ଜାତା ହୈ ତବ ଜ୍ଞାନସ୍ୱରୂପ ଆତ୍ମା ହୀ ଶେଷ ରହତା ହୈ ଇସ କାରଣ ଜ୍ଞାନୀ କୋ ଇସ ସଂସାରମେଂ ମମତା ଅହଂକାର ତଥା ଇଚ୍ଛା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, ଇସ କାରଣ ବ୍ରହ୍ମାକାରାତ୍ତେକର କେ ଅତ୍ୟଂତ ଶୋଭାୟମାନ ହୋତା ହୈ ॥୭୩॥
ଅକ୍ଷୟଂ ଗତସନ୍ତାପମାତ୍ମାନଂ ପଶ୍ୟତୋ ମୁନଃ।
କ ବିଦ୍ୟା କଚ ବା ବିଶ୍ୱଂକ ଦେହାଽହଂ ମମତି ବା ॥୭୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅକ୍ଷୟମ୍ ଗତସନ୍ତାପମ୍ ଆତ୍ମାନମ୍ ପଶ୍ୟତଃ ମୁନେଃ ବିଦ୍ୟା କ ବା ବିଷୟକ ଦହଃ ବା ଅହମ୍ ମମ ଇତି ଚ କ ॥ ୭୪ ॥
ଅବିନାଶୀ ସଂତାପରହିତ ଐସେ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କା ଜିସକୋ ଜ୍ଞାନ ହୁଆ ହୈ ଐସେ ଜ୍ଞାନୀ କୋ ବିଦ୍ୟା (ଶାସ୍ତ୍ର ) କହାଂ ? ଔର ବିଶ୍ୱ କହାଂ ? ଔର ଦେହ କହାଂ ? ତଥା ଅହଂମମଭାବ କହାଁ ? କ୍ୟୋଂକି ଉସ କୋ ଆତ୍ମା ସେ ଭିନ୍ନ ଅନ୍ୟ ସ୍ଫୁରଣ ହୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥ ୭୪॥
ନିରୋଧାଦୀନି କର୍ମାଣିଜହାତି ଜଡଧୀୟଦି।
ମନୋରଥାନ୍ପ୍ରଲାପାଂଶ୍ଚ କର୍ତୁମାନୋତ୍ୟତତ୍କ୍ଷଣାତ୍॥୭୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଜଡଧୀଃ ଯଦି ନିରୋଧାଦୀନି କର୍ମାଣି ଜହାତି ( ତର୍ହି ) ଅତତ୍କ୍ଷଣାତ୍ ମନୋରଥାନ ପ୍ରଲାପାନ ଚ କର୍ତୁମ୍ ଆନୋତି ॥ ୭୫ ॥
ଜୋ ମୂଢବୁଦ୍ଧି ଦେହାଭିମାନୀ ପୁରୁଷ ହୈ ବହ ଅତି ପରିଶ୍ରମ କର କେ ମନ କା ନିରୋଧ କରତା ହୈ ପରଂତୁ ନିରୋଧ ସମାଧିକେ ଛୂଟତେ ହୀ ଉସ କା ମନ ଫିର ତୁରଂତ ହୀ ଅନେକ ପ୍ରକାର ସେ ସଂକଲ୍ପ ବିକଲ୍ପ କରନେ ଲଗତା ହୈ ଔର ପ୍ରଲାପ ଆଦି ସଂପୂର୍ଣ ବ୍ୟାପାରୋଂ କୋ କରନେ ଲଗତା ହୈ ଇସ କାରଣ ଜ୍ଞାନ କେ ବିନା ନିରୋଧ କୁଛ କାମ ନହୀଂ ଦେତା ହୈ ॥ ୭୫ ॥
ମନ୍ଦଃ ଶ୍ରୁତ୍ୱାପି ତଦ୍ୱସ୍ତୁ ନ ଜହାତି ବିମୂଢତାମ୍ ।
ନିର୍ୱିକଲ୍ପୋ ବହିୟତ୍ନାଦନ୍ତବିଷୟଲାଲସଃ॥୭୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ମନ୍ଦଃ ତତ୍ ବସ୍ତୁ ଶ୍ରୁତ୍ୱା ଅପି ବିମୂହତାମ୍ ନ ଜହାତି (ଅତଃ ମୂଢଃ ) ଯତ୍ନାତ୍ ବହିଃ ନିର୍ୱିକଲ୍ପଃ ଅନ୍ତଃ ବିଷୟଲାଲସ: (ଭବତି)॥ ୭୬ ॥
ଜୋ ଦେହାଭିମାନୀ ମୂଢ ପୁରୁଷ ହୈ ବହ ବେଦାଂତଶାସ୍ତ୍ରକେ ଅନେକ ଗ୍ରଂଥୋଂ କେ ଦ୍ୱାରା ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କୋ ସୁନକର ଭୀ ଦେହାଭିମାନ କୋ ନହୀଂ ତ୍ୟାଗତା ହୈ. ଯଦ୍ୟପି ଅତି ପରିଶ୍ରମ କରକେ ଊପର ସେ ତ୍ୟାଗ ଦିଖାତା ହୈ ପରଂତୁ ମନ ମେଂ ଅନେକ ବିଷୟବାସନା ରହତୀ ହୈ ॥ ୭୬॥
ଜ୍ଞାନାଇଲିତ କା ଯୋ ଲୋକଦୃଷ୍ଟୟାପି କର୍ମକୃତ୍ ।
ନାପ୍ନୋତ୍ୟବସରଂ କର୍ତୁଂ ବକ୍ତୁମେବ ନ କିଞ୍ଚନ ॥ ୭୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଃ ଜ୍ଞାନାତ୍ ଗଲିତକର୍ମା ( ସଃ ) ଲୋକଦୃଷ୍ଟୟା କର୍ମକା ଅପି କିଞ୍ଚନ କର୍ତୁମ୍ ନ ବକ୍ତୁମ ଏବ (ଚ) ଅବସରମ୍ ନ ଆମୋତି॥୭୭॥
ଜ୍ଞାନୀ ଲୋକାଚାର କେ ଅନୁସାର କର୍ମ କରତା ହୈ ପରଂତୁ ଜ୍ଞାନ କେ ପ୍ରତାପଲେ କର୍ମଫଲ କୀ ଇଚ୍ଛା ନହୀଂ କରତା ହୈ କ୍ୟୋଂକି ବହ କେବଲ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ଲୀନ ରହତା ହୈ ତିସ ସେ ଉସ କୋ କର୍ମ କରନେ କା ଅଥବା କହନେ କା ଅବସର ନହୀଂ ମିଲତା ହୈ ॥ ୭॥
କତମଃବ ପ୍ରକାଶୋବା ହାନ କ ଚ ନ କିଞ୍ଚନ । ନିର୍ୱିକାରସ୍ୟ ଧୀରସ୍ୟ ନିରାତଙ୍କସ୍ୟ ସର୍ୱଦା॥୭୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସର୍ୱଦା ନିରାତକସ୍ୟ ନିର୍ୱିକାରସ୍ୟ ଧୀରସ୍ୟ ତମଃ କବା ପ୍ରକାଶଃ କ ହାନମ୍ ଚ କ ( ତସ୍ୟ ) କିଶ୍ଚନ ନ ( ଭବତି ) ॥୭୮॥
ଜୋ ଜ୍ଞାନୀ ହୈ ବହ ନିର୍ୱିକାର ହୋତା ହୈ, ଉସ କୋ କାଲ ଆଦି କା ଭୟ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଉସ କୋ ଅଂଧକାର କା ଭାନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ପ୍ରକାଶ କା ଭାନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଉସକୋ କିସୀ ବାତ କୀ ହାନି ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, ଭୟ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ବହ ସର୍ୱଦା ମୁକ୍ତ ହୋତା ହୈ ॥ ୭୮॥
ବ ଧୈର୍ୟ କ ବିବେକିତ ବ ନିରାତଂକତାପିବା। ଅନିର୍ୱାଚ୍ୟସ୍ୱଭାବସ୍ୟ ନିଃସ୍ସଭାବସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ॥୭୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- ତିର୍ୱାଚ୍ୟସ୍ୱଭାବସ୍ୟ ନିଃସ୍ୱଭାବସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ ଧୈର୍ୟମ କବିବେକିତ୍ୱମ୍ କ ଅପି ଚ ନିରାତଙ୍କତା କ ॥ ୭୧ ॥
ଜ୍ଞାନୀ କା ସ୍ୱଭାବ କିସୀ କେ ଧ୍ୟାନ ମେଂ ନହୀଂ ଆତା ହୈ। କ୍ୟୋଂକି ଜ୍ଞାନୀ ସ୍ୱଭାବରହିତ ହୋତା ହୈ ଉସ କା ଧୀରଜପନା, ଜ୍ଞାନୀପନା ତଥା ନିର୍ଭୟପନା ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥ ୭୯ ॥
ନସ୍ୱର୍ଗୋଂ ନୈବ ନର କୋ ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତିନ ଚୈବ ହି ।
ବହୁନାତ୍ର କିମୁକ୍ତେନ ଯୋଗଦୃଷ୍ଟୟାନ କିଞ୍ଚନ ॥୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅତ୍ର ବହୁନା ଉକ୍ତେନ କିମ ଯୋଗଦୃଷ୍ଟୟା ସ୍ୱର୍ଗଃ ନ ନରକ: ନ ଏବ ହି ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତିଃ ଚ ଏବ ନ, କିଶ୍ଚନ ନ (ଭବତି )॥୮॥
ଜିସ ଜ୍ଞାନୀ କୀ ସର୍ୱତ୍ର ଆତ୍ମଦୃଷ୍ଟି ହୋ ଜାତୀ ହୈ ଉସକୋ ସ୍ୱର୍ଗ, ନର୍କ ଔର ମୁକ୍ତି ଆଦି କା ଭେଦ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ଅଧିକ କହନେ ସେ କ୍ୟା ପ୍ରୟୋଜନ ହୈ, ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ କୋ କିସୀ ପ୍ରକାର କା ଭୀ ଭେଦ ନହୀଂ ଭାସତା ହୈ ॥୮॥
ନୈବଂ ପ୍ରାର୍ଥୟତେ ଲାଭଂ ନାଲାଭେନାନୁଶୋଚତି।
ଧୀରସ୍ୟ ଶୀତଲଂ ଚିତ୍ତମମୃତେନୈବ ପୂରିତମ୍ ॥୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- (ଧୀରଃ) ଲାମମ୍ ପ୍ରାର୍ଥୟତେ ନ ଏବମ୍ ଅଲାମେନ ଅନୁଶୋଚତି ନ ( ଅତଃ ) ଧୀରସ୍ୟ ଚିତ୍ତମ୍ ଅମୃତେନ ପୂରିତମ୍ ଶୀତଲମା ଏବ ( ଭବତି ) ॥ ୮୧ ॥
ଜୋ ଜ୍ଞାନୀ ହୈ ବହ ଲାଭ କୀ ଇଚ୍ଛା ନହୀଂ କରତା ହୈ ଔର ଲାଭ ନହୀଂ ହୋତେ ତୋ ଶୋକ ନହୀଂ କରତା ହୈ ଔର ଇସ କାରଣ ହୀ ଧୈର୍ୟବାନ୍ ଜ୍ଞାନୀ କା ଚିତ୍ତଜ୍ଞାନାମୃତ ସେ ପରିପୂର୍ଣ ଔର ଇସୀ କାରଣ ଶୀତଲ କହିୟେ ତାପତ୍ରୟରହିତ ହୋତା ହୈ ॥ ୮୧॥
ନଶାନ୍ତଂ ସ୍ତୌତି ନିଷ୍କାମୋ ନ ଦୁଷ୍ଟମପି ନିନ୍ଦତି।
ସମଦୁଃଖସୁଖସ୍ତୃପ୍ତଃ କିଞ୍ଚିତ୍କୃତ୍ୟଂ ନ ପଶ୍ୟତି ॥ ୮୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ନିଷ୍କାମଃ ଶାନ୍ତମ୍ ନ ସ୍ତୌତି; ଦୁଷ୍ଟମ୍ ଅପି ନ ନିନ୍ଦତି, ଏସଃ (ସନ ) ସମଦୁଃଖସୁଖଃ (ଭବତି ) ( ନିଷ୍କାମତ୍ୱାତ ) କିଶ୍ଚିତ୍ କୃତ୍ୟମ୍ ନ ପଶ୍ୟତି ॥୮୨॥
ଜୋ ପୁରୁଷ କାମନାଶୂନ୍ୟ ଜ୍ଞାନୀ ହୈ ବହ କିସୀ ଶାଂତ ପୁରୁଷ କୋ ଦେଖକର ପ୍ରଶଂସା ନହୀଂ କରତା ହୈ ଔର ଦୁଷ୍ଟ କୋ ଦେଖକର ନିଂଦା ନହୀଂ କରତା ହୈ କ୍ୟୋଂକି ବହ ଅପନେ ଜ୍ଞାନରୂପୀ ଅମୃତ ସେ ତୃପ୍ତ ହୋତା ହୈ ତିସ କାରଣ ସୁଖଦୁଃଖ କୀ କଲ୍ପନା ନହୀଂ କରତା ହୈ, ତଥା କିସୀ କୃତ୍ୟ କୋ ନହୀଂ ଦେଖତା ହୈ ॥ ୮୨ ॥
ଧୀରୋ ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟି ସଂସାରମାତ୍ମାନଂ ନ ଦିଦୃକ୍ଷତି ।
ହର୍ଷାମର୍ଷବିନିର୍ମୁକ୍ତୋ ନ ତୋନଚଜୀବତି॥୮୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ହର୍ଷାମର୍ଷବିନିର୍ମୁକ୍ତଃ ଧୀରଃ ସଂସାରମ୍ ନ ଦେଟି; ଆତ୍ମାନମ୍ ନ ଦିଦୃକ୍ଷତି; ନ ମୃତଃ ( ଭବତି ); ନ ଚ ଜୀବତି ॥ ୮୩ ॥
ଜୋ ଧୈର୍ୟବାନ ଅର୍ଥାତ୍ ଜ୍ଞାନୀ ହୈ ବହ ସଂସାର କା ଦ୍ୱେଷ ନହୀଂ କରତା ହୈ ତଥା ଆତ୍ମା କୋ ଦେଖନେ କୀ ଇଚ୍ଛା ନହୀଂ କରତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ବହ ସ୍ୱୟଂ ହୀ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ ହୈ ଇସ କାରଣ ଉସକୋ ହର୍ଷ ତଥା ଶୋକ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଔର ଜନ୍ମମରଣରହିତ ହୋତା ହୈ॥ ୮୩॥
ନିଃସ୍ନେହଃ ପୁତ୍ରଦାରାଦୌ ନିଷ୍କାମୋ ବିଷୟେଷୁ ଚ ।
ନିଶ୍ଚିନ୍ତଃସ୍ୱଶରୀରେଽପି ନିରାଶଃ ଶୋଭତେ ବୁଧଃ॥ ୮୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ପୁତ୍ରାରାଦୀ ନିଃସ୍ନେହଃ, ବିଷୟେଷୁ ଚ ନିଷ୍କାମଃ, ସ୍ୱଶରୀରେ ମପି ନିଶ୍ଚିନ୍ତଃ; ନିରାଶଃ, ବୁଧଃ ଶୋଭତେ ॥ ୮୪ ॥
ପୁତ୍ର ସ୍ତ୍ରୀ ଆଦି କେ ବିଷେପ୍ରୀତି ନ କରନେବାଲା, ବିଷୟୋଂକେ ନାଦିକ କୀ ଚିନ୍ତା ନ କରନେବାଲା, ଇସ ପ୍ରକାର ସର୍ୱତ୍ର ଆଶାରହିତ ଜ୍ଞାନୀ ଶୋଭା କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ॥ ୮୪॥
ତୁଷ୍ଟିଃ ସର୍ୱତ୍ର ଧୀରସ୍ୟ ଯଥା ପତିତବର୍ତିନଃ।
ସ୍ୱଚ୍ଛନ୍ଦଂ ଚରତୋ ଦେଶାନ୍ୟବାସ୍ତ-ମିତଶାୟିନଃ॥ ୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯତ୍ରାସ୍ତମିତଶାୟିନଃ ଦେଶାନ୍ ସ୍ୱଚ୍ଛନ୍ଦମ୍ ଚରତଃ, ବଥାପତିତବର୍ତିନଃ ଧୀରସ୍ୟ ସର୍ୱତ୍ର ତୁଷ୍ଟି ( ଧବନି ) ॥ ୮୫ ॥
ଜୋ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ହୈ, ଉସ କୋ ଜୋ କୁଛ ପ୍ରାରବ୍ଧାନୁସାର ମିଲ ଜାୟ ଉସସ ହୀ ବହ ବର୍ତାବ କରତା ହୈ ଔର ପରମ ସଂତୋପକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ, ତଦନଂତର ଅପନୀ ଦୃଷ୍ଟି ଜିଧର କୋ ଉଠ ଜାତୀ ହୈ ଉନୀ ଦେଶୋଂ ମେଂ ବିଚରତା ହୈ ଔର ଜହାଂ ହୀ ସୂର୍ୟ ଅସ୍ତ ହୋୟ ତହାଂ ହୀ ଶୟନ କରତା ହୈ ॥ ୮୫॥
ପତତୂହେତୁ ବା ଦେହୋ ନାସ୍ୟ ଚିନ୍ତା ମହାତ୍ମନଃ ।
ସ୍ୱଭାବଭୂମିବିଶ୍ରାନ୍ତିବିସ୍ମୃତାଶେଷସଂସୃତେଃ॥୮୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଦେହଃ ପତତୁ ବା ଉଦେତୁ, ସ୍ୱଭାବଭୂମିବିଶ୍ରାନ୍ତିବିସ୍ମୃତାଶେପସଂମୃତେଃ ମହାତ୍ମନଃ ଅସ୍ୟ ଚିନ୍ତା ନ ( ଭବତି ) ॥୮୬ ॥
ଦେହ ନଷ୍ଟ ହୋୟ ଅଥବା ରହେ ପରଂତୁ ଅପନେ ସ୍ୱରୂପରୂପୀ ଭୂମି କେ ବିଶ୍ରାମକର କେ ସଂପୂର୍ଣ ସଂସାରକୋଭୂଲନେବାଲେ ଜ୍ଞାନୀକୋ ଇସ ଦେହ କୀ ଚିଂତା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ॥୮୬॥
ଅକିଞ୍ଚନଃ କାମଚାରୋ ନିନ୍ଦ୍ରଶ୍ଛିନ୍ନସଂଶୟଃ ।
ଅସକ୍ତଃ ସର୍ୱଭାବେଷୁ କେବଲୋ ରମତେ ବୁଧଃ॥୮୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅକିଞ୍ଚନଃ କାମଚାରଃ ନିଈନ୍ଦଃ ଛିନ୍ନସଂଶୟଃ ସର୍ୱଭାବେଷୁ ଅସକ୍ତଃ ବୁଧଃ କେବଲ: ରମତେ ॥ ୮୭ ॥
ଜୋ ଜ୍ଞାନୀ ହୈ ବହ ଇକଲା ହୀ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ରମତା ହୈ, କୁଛ ପାସ ନହୀଂ ରଖତା ହୈ, ତଥାପିଅପନୀ ଇଚ୍ଛାନୁସାର ବର୍ତା କରତା ହୈ, ସୁଖଦୁଃଖତେ ରହିତ ହୋତା ହୈ, ଜ୍ଞାନୀ କୋ ସଂଶୟ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଔର ସଂପୂର୍ଣ ବିଷୟୋଂ ସେ ବିରକ୍ତ ରହତା ହୈ॥୮୭॥
ନିର୍ମମଃ ଶୋଭତେ ଧୀରଃ ସମଲୋଷ୍ଟାଶ୍ମକାଞ୍ଚନଃ ।
ସୁଭିନ୍ନହୃଦୟଗ୍ରନ୍ଥିବିନିଧୂତରଜସ୍ତମଃ॥୮୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ନିର୍ମମଃ ସମଲୋଷ୍ଟାଶ୍ମକାଞ୍ଚନଃ ସୁଭିନ୍ନହୃଦୟଗ୍ରନ୍ଥିଃ ବିନିର୍ଧୂତରଜସ୍ତମଃ ଧୀରଃ ଶୋଭତେ ॥ ୮୮ ॥
ମମତା କା ତ୍ୟାଗନେବାଲା, ମଟ୍ଟୀ. ପତ୍ଥର ଔର ସୁବର୍ଣକୋ ସମାନ ମାନନେବାଲା ଆର ଦୂର ହୋ ଗଈ ହୈ ହୃଦୟ କୀ ଅଜ୍ଞାନରୂପୀ ଗ୍ରଂଥି ଜିସ କୀ ଐସା ଔର ଦୂର ହୋ ଗୟେ ହୈଂ ରଜ ଔର ତମଗୁଣ ଜିସ କେ ଐସା ଜ୍ଞାନୀ ଶୋଭା କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ ॥୮୮॥
ସର୍ୱତ୍ରାନବଧାନସ୍ୟ ନ କିଞ୍ଚିଦ୍ୱାସନା ହୃଦି ।
ମୁକ୍ତାତ୍ମାନୋ ବିତୃପ୍ତସ୍ୟ ତୁଲନା କେନ ଜାୟତେ ॥ ୮୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସର୍ୱତ୍ର ଅନବଧାନସ୍ୟ ହଦି କିଶ୍ଚିତ୍ ବାସନା ନ (ଭବତି); (ଅତଃ) ମୁକ୍ତାତ୍ମନଃ ବିତୃପ୍ତସ୍ୟ ( ତସ୍ୟ) କେନ ତୁଲନା ଜାୟତେ ॥ ୮୯॥
ଜିସ କୀ ସଂପୂର୍ଣ ବିଷୟୋଂ ମେଂ ଆସକ୍ତି ନହୀଂ ହୈ ଔର ଜିସକେ ହୃଦୟ କେ ବିଷେଂ କିଚିନ୍ମାତ୍ର ଭୀ ବାସନା ନହୀଂ ହୈ ଔର ଜୋ ମାତ୍ମାନଂଦ କେ ବିଷେଂ ତୃପ୍ତ ହୈ, ଐସେ ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷକୀ ସମାନ ତ୍ରିଲୋ କୀ ମେଂ କୌନ ହୋ ସକତା ହୈ ॥ ୮୯ ॥
ଜାନନ୍ନପି ନ ଜାନାତି ପଶ୍ୟନ୍ନପିନ ପଶ୍ୟତି। ବ୍ରୁବନ୍ନପି ନ ଚ ବ୍ରୂତେ କୋଽନ୍ୟୋ ନିବାସନାହତେ ॥୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- (ଯଃ ) ଜାନନ୍ ଅପି ନ ଜାନାତି, ପଶ୍ୟନ୍ ଅପି ନ ପଶ୍ୟତି ବ୍ରୁାନ୍ ଅପି ଚ ନ ବ୍ରୂତେ; ( ସଃ) ନିର୍ୱାସନାତ୍ ଋତେ ଅନ୍ୟଃ କଃ ? ॥୯ ॥
ଜୋ ଜାନତା ହୁଆ ଭୀ ନହୀଂ ଜାନତା ହୈ, ଦେଖତା ହୁଆଭୀ ନହୀଂ ଦେଖତା ହୈ, ବୋଲତା ହୁଆ ଭୀ ନହୀଂ ବୋଲତା ହୈ, ଐସା ପୁରୁଷ ଜ୍ଞାନୀ କେ ସିବାୟ ଜଗତ୍ ମେଂ ଔର ଦୂସରା କୌନ ହୈ ? ଅର୍ଥାତ୍ କୋଈ ନହୀଂ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଜ୍ଞାନୀ କୋ ଅଭିମାନ ତଥା ବାସନା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ॥୯॥
ଭିକ୍ଷୁର୍ୱା ଭୂପତିବାପି ଯୋ ନିଷ୍କାମଃ ସ ଶୋଭତେ।
ଭାବେଷୁ ଗଲିତା ଯସ୍ୟ ଶୋଭନାଶୋଭନା ମତିଃ॥୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯସ୍ୟ ମାବେଷୁ ଶୋମନାଶୀମନା ମତିଃ ଗଲିତା, (ଏତାହୁଶଃ ଯଃ) ନିଷ୍କାମଃ ସଃ ଭିକ୍ଷୁଃ ବା ଅପି ବା ଭୂପତିଃ ଶୋଭତେ॥୯॥
ଜିସ ଜ୍ଞାନୀ କୀ ଶୁଭ ପଦାର୍ଥୋଂ ମେଂ ଇଚ୍ଛା ବୁଦ୍ଧି ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ଔର ଅଶୁଭ ପଦାର୍ଥୋଂ ମେଂ ଦ୍ୱେଷବୁଦ୍ଧି ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ଐସା ଜୋ କାମନାରହିତ ଜ୍ଞାନୀ ହୈ ବହ ରାଜା ହୋ ତୋ ବିଦେହ ( ଜନକ) ସମାନ ଶୋଭିତ ହୋତା ହୈ ଔର ଭିକ୍ଷୁ ହୋୟ ତୋ ପରମ ବ୍ରହ୍ମନିଷ୍ଠ ଯାଜ୍ଞବଲ୍କ୍ୟମୁନି କୀ ସମାନ ଶାଭାକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋତା ହୈ କ୍ୟୋଂ କି ଆତ୍ମାନଦ କେ ବିଷେଂ ମନ ପୁରୁଷକୋ ରାଜ୍ୟ ବଂଧନ ନହୀଂ କରତା ହୈ ଔର ତ୍ୟାଗ ମାକ୍ଷଦାୟକ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ । ୯୧॥
କସ୍ୱାଚ୍ଛନ୍ଧ କସଂକୋଚଃକବା ତତ୍ୱବିନିଶ୍ଚୟଃ ।
ନିର୍ୱ୍ୟାଜାଜବଭୂତସ୍ୱ ଚରିତାର୍ଥସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ॥୯୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ନିୟାଜାବଭୂତସ୍ୟ ଚରିତାର୍ଥସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ ସ୍ୱାନ୍ଛନ୍ଧମ୍ କ ସଙ୍କୋଚଃ କ ବା ତତ୍ତ୍ୱାଂବନିଶ୍ଚୟଃ କ ॥ ୯୨ ॥
ଜିସ ପୁରୁଷ କା ମନ କପଟରହିତ ଔର କୋମଲତାୟୁକ୍ତ ହୈ ଔର ଜିସନେ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନରୂପୀ କାର୍ୟ କୋ ସିଦ୍ଧ କିୟା ହୈ, ଐସେ ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ ପୁରୁଷ କୋ ସ୍ୱାଧୀନପନା ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଔର ପରାଧୀନପନା ଭୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ତତ୍ୱ କା ନିଶ୍ଚୟ କରନାଭୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଉସ କା ଦେହାଭିମାନ ଦୂର ହୋ ଜାତା ହୈ ॥ ୯୨ ॥
ଆତ୍ମବିଶ୍ରାନ୍ତିତୃପ୍ତେନ ନିରାଶେନ ଗତାତିନା ।
ଅନ୍ତର୍ୟଦନୁଭୂୟେତ ତତ୍କଥଂ କସ୍ୟ କଥ୍ୟତେ॥୯୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଆତ୍ମବିଶ୍ରାନ୍ତିତୃପ୍ତେନ ନିରାଶେନ ଗତାତିନା (ଜ୍ଞାନିନା) ଅନ୍ତଃ ଯତ୍ ଅନୁଭୂୟେତ, ତତ୍ କଥମ୍ କସ୍ୟ କଥ୍ୟତେ ॥ ୯୩ ॥
ଜୋ ପୁରୁଷ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ବିଶ୍ରାମରୂପଅମୃତକା ପାନ କର କେ ତୃପ୍ତ ହୁଆ ହୈ ଔର ଆଶାମାତ୍ର ନିବୃତ୍ତ ହୋ ଗଈ ହୈ ତଥା ଜିସ କେ ଭୀତର କୀ ପୀଡା ଶାଂତ ହୋ ଗଈ ହୈ ଐସା ଜ୍ଞାନୀ ଅପନେ ଅଂତଃକରଣ କେ ବିଷେଂ ଜୋ ଅନୁଭବ କରତା ହୈ, ଉସ କୋ ପ୍ରାଣୀ କିସ ପ୍ରକାର କହ ସକତା ହୈ ଔର ଉସ ଅନୁଭବ କୋ କିସ କୋ କହାଂ ଜାୟ ? କ୍ୟୋଂକି ଇସ କା ଆଧିକାରୀ ଦୁର୍ଲଭ ହୈ ॥ ୯୩॥
ସୁପ୍ତୋଽପିନ ସୁଷୁପ୍ତୌ ଚ ସ୍ୱପ୍ନେଽପି ଶାୟତୋ ନଚ।
ଜାଗରେଽପି ନ ଜାଗତି ଧୀରସ୍ତୃପ୍ତଃପଦେ ପଦେ ॥୯୪ ॥
ଅନ୍ୱୟ:- ପଦେ ପଦେ ତୃପ୍ତଃ ଧୀଃ ସୁଷୁମୋ ଭୀ ଚ ନ ସୁପ୍ତା, ସ୍ୱପ୍ନେ ଅପି ଚ ନ ଶୟିତଃ, ଜାଗରେ ଅପି ନ ଜାଗତି ॥ ୯୪ ॥
ଜ୍ଞାନୀ କୀ ସୁଷୁପ୍ତି ଅବସ୍ଥା ଦୀଖତୀ ହୈ ପରଂତୁ ଜ୍ଞାନୀ ସୁଷୁପ୍ତି କେ ବଶୀଭୂତ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ସ୍ୱପ୍ନାବସ୍ଥା ଭାସତୀ ହୈ ପରଂତୁ ଜ୍ଞାନୀ ଶୟନ ନହୀଂ କରତା ହୈ କିଂତୁ ସାକ୍ଷୀରୂପ ରହତା ହେ ଔର ଜାଗ୍ରଦଅବସ୍ଥା ଭାସତୀ ହୈ ପରଂତୁ ଜ୍ଞାନୀ ଜାଗ୍ରଦବସ୍ଥା କେ ବିକାରୋଂ ସେ ଅଲଗ ରହତା ହୈ କ୍ୟୋଂକି ଯହ ତୋ ନ ଅବସ୍ଥା ବୁଦ୍ଧି କୀ ହୈ ଔର ଜୋ ବୁଦ୍ଧି ସେ ପର ହୈ ଔର ଆତ୍ମାନଂଦ ସେ ତୃପ୍ତ ହୈ ॥ ୯୪॥
ଜ୍ଞଃ ସଚିନ୍ତୋଽପି ନିଶ୍ଚିନ୍ତଃ ସେଂଦ୍ରିୟୋଽପି ନିରିନ୍ଦ୍ରିୟଃ।
ସୁବୁଦ୍ଧିରପି ନିର୍ବୁଦ୍ଧିଃ ସାହଙ୍କାରୋଽନହଂକୃତୀ॥୯୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଜ୍ଞଃ ସଚିନ୍ତଃଅପି ନିଶ୍ଚିନ୍ତଃ ( ଭବତି ), ସେନ୍ଦ୍ରିୟଃ ଅପି ନିରିନ୍ଦ୍ରିୟଃ ( ଭାତ ); ସୁବୁଦ୍ଧିଃ ଅପି ନିଦ୍ଧିଃ ( ଭବତି ); ସାହଂକାରଃ ଅପି ନିରହଂକୃତିଃ (ଭବାତ) ॥ ୯୫ ॥
ଜ୍ଞାନୀ କୋ ଚିଂତା ହୈ ଐସା ଲୋକୋଂ କେ ଦେଖନେ ମେଂ ଆତା ହୈ ପରଂତୁ ଜ୍ଞାନୀ ନିଶ୍ଚିତ ହୋତା ହୈ, ଜ୍ଞାନୀ ଇଂଦ୍ରିୟୋଂତହିତ ଦୀଖତା ହୈ ପରଂତୁ ବାସ୍ତବ ମେଂ ଜ୍ଞାନ ଇଂଦ୍ରିୟରହିତ ହୋତା ହୈ, ବ୍ୟବହାରମେଂ ଜ୍ଞାନୀ ଚତୁରବୁଦ୍ଧିବାଲା ଦୀଖତା ହୈ, ପରଂତୁ ବାନୀ ବୁଦ୍ଧିରହିତ ହୋତା ହୈ ଔର ଜ୍ଞାନୀ ଅହଂକାରୟୁକ୍ତସା ଦୀଖତା ହୈ ପରଂତୁ ଜ୍ଞାନୀ କୋ ଅହଂକାର କା ଲେଶ ଭୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥ ୯୫ ॥
ନ ସୁଖୀନ ଚ ବା ଦୁଃଖୀ ନ ବିରକ୍ତୋ ନ ସଙ୍ଗବାନ୍।
ନ ମୁମୁକ୍ଷୁନେ ବା ମୁକ୍ତୋ ନ କିଞ୍ଚିନ୍ନଚ କିଞ୍ଚନ॥ ୨୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ( ଜ୍ଞାନୀ ) ନ ସୁଖୀ; ବା ନ ଚ ଦୁଃଖୀ; ନ ବିରକ୍ତଃ, ନ ସଙ୍ଗବାନ୍ ନ ମୁମୁକ୍ଷୁ ବା ନ ମୁକ୍ତଃ, ନ କିଞ୍ଚିତ୍ ନ ଚ କିଞ୍ଚନ ॥୧୬॥
ଜ୍ଞାନୀ ସୁଖୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଦୁଃଖୀ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ବିରକ୍ତ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଆସକ୍ତ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ମୋକ୍ଷକୀ ଇଚ୍ଛା ନହୀଂ କରତା ହୈ, ମୁକ୍ତ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ସତ୍ରୂପ, ଅନିର୍ୱଚନୀୟ ହୋତା ହୈ ॥ ୯୬॥
ବିକ୍ଷେପେଽପିନ ବିଭିପ୍ତଃମମାଧୌ ନ ମମାଧିମାନ୍ ।
ଜାଡ୍ୟାପନ ଜଡୋ ଧନ୍ୟଃ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟଽପିନ ପଣ୍ଡିତଃ॥୨୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଧନ୍ୟଃ ବିକ୍ଷପେ ଅପି ଲିକ୍ଷିପ୍ତ. ନ, ମମାଚୌ ସମାଧିମାନ୍ ମ, ଜାଡୟେ ଅପି ଜଡ. ନ; ପାଣ୍ଡିନ୍ୟେ ଅପି ପଣ୍ଡିତ ନ ॥ ୯୭ ॥
ଜ୍ଞାନୀ କା ବିକ୍ଷେପ ଦୀଖତା ହୈ ପରଂତୁ ଜ୍ଞାନୀ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଜ୍ଞାନୀ କୀ ସମାଧି ଦୀଖତୀ ହୈ ପରଂତୁ ଜ୍ଞାନୀ ସମାଧି ନହୀଂ କରତା ହୈ, ଜ୍ଞାନୀ କେ ବିପେଂ ଜଡପନା ଦୀଖତା ହୈ ପରଂତୁ ଜ୍ଞାନୀ ଜଡ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ତଥା ଜ୍ଞାନୀ ମେଂ ପଂଡିତପନା ଦୋଖତା ହୈ ପରଂତୁ ଜ୍ଞାନୀ ପଂଡିତ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଯହ ସଂପୂର୍ଣ ବିକାର ଦେହାଭିମାନୀ କେ ବର୍ଷେ ରହତେ ହୈଂ ॥ ୯୭॥
ମୁକ୍ତୋ ଯଥାସ୍ଥିତିବ ଯଃ କୃତକର୍ତବ୍ୟନିବୃତଃ।
ସମଃ ସର୍ୱତ୍ର ବୈତଷ୍ଣ୍ୟାନ୍ନ ସ୍ମରତ୍ୟକୃତଂ କୃତମ୍ ॥ ୯୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଯଥାସ୍ଥିତିସ୍ୱସ୍ଥଃ କୃତ କର୍ନବ୍ୟନିର୍ୱୃତଃ ସର୍ୱତ୍ର ସମଃ ମୁକ୍ତଃ ବୈତଡଣ୍ୟାତ କୃତମ୍ ଅକୃତମ୍ ନ ସ୍ମରତି ॥ ୯୮॥
ଜୈସୀ ଅବସ୍ଥା ପ୍ରାପ୍ତ ହୋୟ ଉସମେଂ ହୀ ସ୍ୱସ୍ଥ ରହନେବାଲା ଔର କିୟେ ହୁଏ ଔର କର୍ତବ୍ୟକର୍ମୋ କେ ବିଷେଂ ଅହଂକାର ଔର ଉଦ୍ୱେଗ ନ କରନେବାଲା ଅର୍ଥାତ୍ ସଂତୋଷୟୁକ୍ତ ତଥା ସର୍ୱତ୍ର ଆତ୍ମଦୃଷ୍ଟି କରନେବାଲା ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ ଜ୍ଞାନୀ ପୁରୁଷ ତୃଷ୍ଣା କେ ନ ହୋନେ ସେ ଯହ କାର୍ୟ କିୟା, ଯହ ନହୀଂ କିୟା ଐସା ସ୍ମରଣ ନହୀଂ କରତା ହୈ ॥ ୯୮॥
ନ ପ୍ରୀୟତେ ବନ୍ଧମାନୋ ନିଂଦ୍ୟମାନୋ ନ କୁପ୍ୟତି ।
ନୈବୋଦିଜତି ମରଣେଜୀବନେ ନାଭିନନ୍ଦତି॥୯୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- (ଜ୍ଞାନୀ) ବଂଦ୍ୟମାନଃ ପ୍ରୀୟତେ ନ ନିନ୍ଦ୍ୟମାନଃ କୁପ୍ୟତି ନ; ମରଣେ ଉଦ୍ୱିଜତି ନ; ଏବ ଜୀବନେ ଅଭିନନ୍ଦତି ନ ॥ ୯୯ ॥
ଜୋ ଜ୍ଞାନୀ ହୈ ଉସ କୀ କୋଈ ପ୍ରଶଂସା କରେ ତୋ ପ୍ରସନ୍ନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଔର ନିଂଦା କରେ ତୋ କୋପ ନହୀଂ କରତା ହୈ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ମୃତ୍ୟୁ ଭୀ ସାମନେ ଆତା ଦୀଖେ ତୋ ଭୀ ଜ୍ଞାନୀ ଘବଡତା ନହୀଂ ହୈ ଔର ବହୁତ ବର୍ଷାଂପର୍ୟଂତ ଜୀବେଂ ତୋ ଭୀ ପ୍ରସନ୍ନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥ ୯୯ ॥
ନ ଧାବତି ଜନାକୀର୍ଣ ନାରଣ୍ୟମୁପଶାନ୍ତଧୀଃ ।
ଯଥା ତଥା ଯତ୍ର ତତ୍ର ସମ ଏବାବତିଷ୍ଠତେ ॥୧୦॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଉପଶାନ୍ତଧୀଃ ଜନାକୀର୍ଣମ୍ ନ ଧାବତି, (ତଥା ) ଅରଣ୍ୟମ୍ ନ (ଧାବତି) କିନ୍ତୁ ଯତ୍ର ତତ୍ର ଯଥା ତଥା ସମଃ ଏବ ଅବତିଷ୍ଠତେ ॥ ୧୦୦॥
ଜିସ ଜ୍ଞାନୀ କୀ ବୃତ୍ତି ଶାଂତ ହୋ ଗଈ ହୈ ବହ ଜହାଂ ମନୁଷ୍ୟୋଂ କୀ ସଭା ହୋୟ ତହାଂ ଜାନେ କୀ ଇଚ୍ଛା ନହୀଂ କରତା ହୈ, ତିସୀ ପ୍ରକାର ନିର୍ଜନ ସ୍ଥାନ ଜୋ ବନ ତହାଂ ଭୀ ଜାନେ କୀ ଇଚ୍ଛା ନହୀଂ କରତା ହୈ, କିଂତୁ ଜିସ ସମୟ ଜୋ ସ୍ଥାନ ମିଲ ଜାୟ ତହାଂ ହୀ ସ୍ଥିତି କର କେ ନିବାସ କରତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ନଗରମେଂ ତଥା ବନ ମେଂ ଜ୍ଞାନୀ କୀ ଏକ ସମାନ ବୁଦ୍ଧି ହୋତୀ ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ଜ୍ଞାନୀ କୀ ଦୃଷ୍ଟି ମେଂ ଜୈସା ନଗର ହୈ ବୈସା ହୀ ବନ ହୋତା ହୈ॥୧୦୦॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦଷ୍ଟାବକ୍ରମନିବିରଚିତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଭାଷାଟୀକୟା ସହିତଂ ଶାନ୍ତିଶତକଂ ନାମାଟାଦଶ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥୧୮॥
====
ଅଥୈକୋନବିଂଶତିକଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୧୯.
ତତ୍ତ୍ୱବିଜ୍ଞାନସଂଦଂଶମାଦାୟ ହୃଦୟୋଦରାତ୍ ।
ନାନାବିଧପରାମର୍ଶଶଲ୍ୟୋଦ୍ଧାରଃ କୃତୋମୟା॥୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ମୟା ହୃଦୟୋଦରାତ୍ ତତ୍ତ୍ୱବିଜ୍ଞାନସଂଦଂଶମ୍ ଆଦାୟ ନାନାବିଧପରାମର୍ଶଶଲ୍ୟୋଦ୍ଧାରଃ କୃତଃ ॥ ୧॥
ଶ୍ରୀଗୁରୁ କେ ମୁଖ ସେ ସାଧନସହିତ ଜ୍ଞାନ କା ଶ୍ରବଣ କରକେ ଶିଷ୍ୟ କୋ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ବିଶ୍ରାମପ୍ରାପ୍ତ ହୁଆ, ତିସକା ସୁଖ ଆଠ ଶ୍ଲୋକୋଂକର କେ ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ। ହେ ଗୁରୋ! ଆପସେ ତତ୍ୱଜ୍ଞାନରୂପ ସାଂଡସୀ କୋ ଲେକର ଅପନେ ହୃଦୟ ମେଂ ସେ ନାନା ପ୍ରକାର କେ ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପରୂପ କାଂଟେ କୋ ଦୂର କର ଦିୟା ॥୧॥
କଧର୍ମଃକଚ ବା କାମଃ କ ଚାର୍ଥଃ କ ବିବେକିତା।
କଦ୍ୱୈତଂକ ଚ ବାଦ୍ୱୈତଂ ଖମହିନି ସ୍ଥିତସ୍ୟ ମେ॥୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସ୍ୱମହିମ୍ନି ସ୍ଥିତସ୍ୟ ସେ ଧମଃ କ, ବା କାମଃ ଚ କ; ଅର୍ଥଃ କ; ବିବକିତା ଚ କା ଦ୍ୱୈତମ୍ କ; ବା ଅଦ୍ୱୈତମ୍ ଚ କେ ॥ ୨॥
ହେ ଗୁରୋ ! ଧର୍ମ ଅର୍ଥ କାମ ମୋକ୍ଷ ଇନ ଚାରୋଂ କା ଫଲ ତୁଚ୍ଛ ହୈ, ଇସ କାରଣ ତିନ ଧର୍ମାଦିରୂପ କାଂଟେ କୋ ଦୂର କରକେ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ସ୍ଥିତି କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଆ ଜୋ ମୈଂ ତିସ ମୁଝେ ଦ୍ୱୈତ ନହୀଂ ଭାସତା ହୈ, ଇସ କାରଣ ହୀ ମୁଝେ ଅଦ୍ୱୈତବିଚାର ଭୀ ନହୀଂ କରନା ପଡତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି “ ଉତ୍ତୀର୍ଣେ ତୁ ପରେ ପାରେ ନୋକାୟାଃ କିଂ ପ୍ରୟୋଜନମ୍ “ ଜବ ପରଲୀ ପାର ଉତର ଗୟେ ତୋ ଫିର ନୌ କା କୀ କ୍ୟା ଆବଶ୍ୟକତା ହୈ ? ଇସ କାରଣ ଜବ ଦ୍ୱୈତ କା ଭାନ ହୀ ନହୀଂ ହୈ ତୋ ଫିର ଅଦ୍ୱୈତ ବିଚାର କରନେ ସେ ଫଲ ହୀ କ୍ୟା ? ॥୨॥
କ ଭୂତଂ ବ ଭବିଷ୍ୟଦ୍ୱା ବର୍ତମାନମପି କ ବା ।
କ ଦେଶଃବ ଚବା ନିତ୍ୟଂ ସ୍ୱମହିନି ସ୍ଥିତସ୍ୟ ମେ ॥୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ନିତ୍ୟମ୍ ସ୍ୱମହିନି ସ୍ଥିତସ୍ୟ ମେ ଭୂତମ୍ କ ବା ଭବିଷ୍ୟତ୍ କ, ଅପି ବା ବର୍ତମାନମ୍ କ, ଦେଶଃ କ ( ଅନ୍ୟତ୍ ) ଚ ବା କ॥ ୩ ॥
ନିତ୍ୟ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ସ୍ଥିତ ଜୋ ମୈଂ ତିସ ମୁଝେ ଭୂତକାଲ କହାଂ ହୈ, ଭବିଷ୍ୟତ୍ କାଲ କହାଁ ହୈ, ବର୍ତମାନକାଲ କହାଂ ହୈ, ଦେଶ କହାଂ ହୈ ତଥା ଅନ୍ୟ ବସ୍ତୁ କହାଂ ହୈ ?॥୩॥
ବ ଚାତ୍ମା କ ଚବାନାତ୍ମା କ ଶୁଭକାଶୁଭଂ ତଥା ।
କଚିନ୍ତାକ ଚବାଚିନ୍ତା ସ୍ୱମହିମ୍ନିସ୍ଥିତସ୍ୟ ମେ॥୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସ୍ୱମହିନ୍ନି ସ୍ଥିତସ୍ୟ ମେ ଆତ୍ମା କ ବା ଅନାତ୍ମା ଚ କ; ଶୁଭମ୍ କ ତଥା ଅଶୁଭମ୍ କ. ଚିନ୍ତା କବା ଅଚିନ୍ତା ଚ ବ ॥ ୪ ॥
ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ସ୍ଥିତ ଜୋ ମୈଂ ତିସ ମୁଝେ ଆତ୍ମା, ଅନାତ୍ମା, ଶୁଭ, ଅଶୁଭ, ଚିଂତା ଔର ଅଚିଂତା ଯହ ନାନା ପ୍ରକାର ଭେଦ ନହୀଂ ଭାସତା ହୈ ॥୪॥
କସ୍ୱପ୍ନଃକ୍କ ସୁଷୁପ୍ତିା କ ଚ ଜାଗରଣଂ ତଥା।
ବ ତୁରୀୟଂ ଭୟଂ ବାପି ସ୍ୱମହିମ୍ନି ସ୍ଥିତସ୍ୟ ମେ॥୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସ୍ୱମହିମ୍ନ ସ୍ଥିତସ୍ୟ ମେ ସ୍ୱପ୍ନଃ ବ ବା ସୁଷୁପ୍ତିଃ ଚ କ, ତଥା ଜାଗରଣମ୍ କ୍ୱ, ତୁରୀୟମ୍ ଅପି ବା ଭୟମ୍ ବ ॥୫॥
ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ସ୍ଥିତ ଜୋ ମୈଂ ତିସ ମେରୀ ସ୍ୱପ୍ନାବସ୍ଥା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, ସୁଷୁପ୍ତି ଅବସ୍ଥା ନହୀଂ ହୈ ତଥା ଜାୟତ୍ ଅବସ୍ଥା ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ଯହ ତୀନୋଂ ଅବସ୍ଥା ବୁଦ୍ଧି କୀ ହୈଂ, ଆତ୍ମା କୀ ନହୀଂ ହୈଂ, ମେରୀ ତୁରୀୟାବସ୍ଥାଭୀ ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ତଥା ଅଂତଃକରଣଧର୍ମ ଜୋ ଭୟ ଆଦି ସୋଭୀ ମୁଝେ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ॥୫॥
କ ଦୂରଂକ ସମୀପଂ ବା ବାହ୍ୟ କାଭ୍ୟନ୍ତରଂ କବାକ
ସ୍ଥୂଲଂକଚ ବା ସୂକ୍ଷ୍ମ ସ୍ୱମହିନ୍ନି ସ୍ଥିତସ୍ୟ ମେ॥୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସ୍ୱମହିମ୍ନି ସ୍ଥିତସ୍ୟ ମେ ଦୂରମ୍ କ ବା ସମୀପମ୍ କ୍ୱ, ବାହ୍ୟମ୍ କ ବା ଆଭ୍ୟନ୍ତରମ୍ କ, ସ୍ଥୂଲମ୍ କ୍ୱ ବା ସୂକ୍ଷ୍ମମ୍ ଚ ବ ॥ ୬ ॥
ଦୂରପନା, ସମୀପପନା, ବାହରପନା, ଭୀତରପନା, ମୋଟାପନା ତଥା ସୂକ୍ଷ୍ମପନା ଯେ ସବ ମେରେ ବିଷେଂ ନହୀଂ ହୈଂ କ୍ୟୋଂକି ମୈଂ ତୋ ସର୍ୱବ୍ୟାପୀ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ ମେଂ ସ୍ଥିତ ହୂଂ॥୬॥
ଜିଗାଟ କ ମୃତ୍ୟୁ ବିତଂ ବା ବ ଲୋକାଃ କାସ୍ୟ କ ଲୌକିକମ୍ ।
କ ଲୟଃ ବ ସମାଧିବା ସ୍ୱମହିମ୍ନି ସ୍ଥିତସ୍ୟ ମେ ॥ ୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସ୍ୱମହିମ୍ନି ସ୍ଥିତସ୍ୟ ଅସ୍ୟ ମେ ମୃତ୍ୟୁଃ କ୍ୱ, ଜୀବିତମ୍ କ, ଲୋକାଃ କ୍ୱ ବା ଲୌକିକମ୍ କ୍ୱ, ଲୟଃ କ୍ୱ ବା ସମାଧିଃ କ୍ୱ ॥ ୭॥
ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ କେ ବିଷେଂ ସ୍ଥିତ ଜୋ ମୈଂ ତିସ ମେରା ମରଣ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, ଜୀବନ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ମୈଂ ତୋ ତ୍ରିକାଲ ମେଂ ସତ୍ୟରୂପହ, କେବଲ ଆତ୍ମାମାତ୍ର କୋ ଦେଖନେବାଲା ଜୋ ମେଂ ତିସ ମୁଝେ ଭୂ ଆଦି ଲୋକୋଂ କୀ ପ୍ରାପ୍ତି ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ଇସୀ କାରଣ ମୁଝେ କୋଈ ଲୋକିକ କାର୍ୟ ଭୀ କର୍ତବ୍ୟ ନହୀଂ ହୈ। ମୈଂ ପୂର୍ଣାତ୍ମା ହୂଂ, ଇସ କାରଣ ମେରା ଲୟ ବା ସମାଧି ନହୀଂ ହୋତୀ ହୈ ॥୭॥
ଅଲଂ ତ୍ରିବର୍ଗକଥୟା ଯୋଗସ୍ୟ କଥୟାପ୍ୟଲମ୍ ।
ଅଲଂ ବିଜ୍ଞାନକଥୟା ବିଶ୍ରାନ୍ତସ୍ୟ ମମାତ୍ମନି ॥୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଆତ୍ମନି ବିଶ୍ରାନ୍ତସ୍ୟ ମମ ତ୍ରିବର୍ଗକଥୟା ଯୋଗସ୍ୟ କଥୟା ଅଲମ୍ ବିଜ୍ଞାନକଥୟା ଅପି ଅଲମ୍ ॥ ୮॥
ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ବିଶ୍ରାମ କୋ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଆ ଜୋ ମୈଂ ତିସମଝେ ଧର୍ମ, ଅର୍ଥ, କାମରୂପ ତ୍ରିବର୍ଗ କୀ ଚର୍ଚା ସେ କୁଛ ପ୍ରୟୋଜନ ନହୀଂ ହୈ, ଯୋଗ କୀ ଚର୍ଚା କର କେ କୁଛ ପ୍ରୟୋଜନ ନହୀଂ ହୈ, ତଥା ଜ୍ଞାନ କୀ ଚର୍ଚା କରନେ ସେ ଭୀ କୁଛ ପ୍ରୟୋଜନ ନହୀଂ ହୈ ॥ ୮॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦଷ୍ଟାବକ୍ରମୁନିକୃତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଭାଷାଟୀକୟା ସହିତକୋନବିଂଶତିକଂ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥ ୧୯॥
=====
ଅଥ ବିଂଶତିକଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୨୦.
କ ଭୂତାନି ବ ଦେହୋ ବା କେନ୍ଦ୍ରିୟାଣି କ ବା ମନଃ ।
କ ଶୂନ୍ୟଂ କ ଚ ନୈରାଶ୍ୟଂ ମତ୍ସ୍ୱରୂପେ ନିରଞ୍ଜନେ॥୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ନିରଞ୍ଜନେ ମତ୍ସ୍ୱରୂପେ ଭୂତାନି କ୍ୱ ବା ଦେହଃ କ୍ୱ, ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି କ ବା ମନଃ କ୍ୱ, ଶୂନ୍ୟମ୍ କ୍ୱ, ନୈରାଶ୍ୟମ୍ କ୍ୱ ଚ ॥ ୧ ॥
ପୂର୍ୱ ବର୍ଣନ କୀ ହୁଈ ଆତ୍ମସ୍ଥିତି ଜିସ କୀ ହୋ ଜାୟ ଉସ ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତ କୀ ଦଶା କା ଇସ ପ୍ରକାରଣ ମେଂ ଚୌଦହ ଶ୍ଲୋକୋଂକର କେ ବର୍ଣନ କରତେ ହୈଂ କି, ହେ ଗୁରୋ! ମୈଂ ସଂପୂର୍ଣ ଉପାଧିରହିତ ହୂଂ, ଇସ କାରଣ ମେରେ ବିଷେଂ ପଂଚମହାଭୂତ ତଥା ଦେହ ତଥା ଇଂଦ୍ରିୟେଂ ତଥା ମନ ନହୀଂ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ମେଂ ଚେତନସ୍ୱରୂପହୂଂତିସୀ ପ୍ରକାର ଶୂନ୍ୟପନା ଔର ନିରାଶପନା ଭୀ ନହୀଂ ହୈ ॥୧॥
କ ଶାସ୍ତ୍ରଂ କ୍ୱାତ୍ମବିଜ୍ଞାନଂ କ୍ୱ ବା ନିର୍ୱିଷୟଂ ମନଃ ।
କ ତୃପ୍ତିଃ କ ବିତୃଷ୍ଣାତ୍ୱଂ ଗତଦ୍ୱନ୍ଦ୍ରସ୍ୟ ମେ ସଦା ॥୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସଦା ଗତଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱସ୍ୟ ମେ ଶାସ୍ତ୍ରମ୍ କ୍ୱ, ଆତ୍ମବିଜ୍ଞାନମ୍ କ, ବା ନିର୍ୱିଷୟମ୍ ମନଃ କ୍ୱ, ତୃପ୍ତିଃ କ୍ୱ, ବିତୃଷ୍ଣାତ୍ୱମ୍ ବ ॥ ୨ ॥
ଶାସ୍ତ୍ରାଭ୍ୟାସ କରନା, ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ କା ବିଚାର କରନା, ମନ କୋ ଜୀତନା, ମନ ମେଂ ତୃପ୍ତି ରଖନା ଔର ତୃଷ୍ଣା କୋ ଦୂର କରନା ଯହ କୋଈ ଭୀ ମୁଝ ମେଂ ନହୀଂ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ମୈଂ ଇଂଦରହିତ ହୂଂ ॥୨॥
କ ବିଦ୍ୟାକ୍କଚ ବାଂବିଦ୍ୟା କାହଂ ବେଦଂ ମମ କବା।
କବନ୍ଧଃ କ୍ୱ ଚ ବା ମୋକ୍ଷଃସ୍ୱରୂପସ୍ୟ ବରୂପିତା ॥୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- (ମୟି ) ବିଦ୍ୟା ବ ବା ବିଦ୍ୟା ଚ କ୍ୱ, ଅହମ୍ କ୍ୱ ଇଦମ୍ କ୍କ ବା ମମ କ୍ୱ, ବନ୍ଧଃ କ୍ୱ ବା ମୋକ୍ଷଃ ଚ କ୍ୱ, ସ୍ୱରୂପସ୍ୟ ରୂପିତା ବ ॥୩॥
ଅହଂକାରରହିତ ଜୋ ମୈଂ ହୂଂ ତିସ ମେରେ ବିଷେଂ ବିଦ୍ୟା ଅବିଦ୍ୟା ମୈଂ ହୂଂ, ମେରା ହୈ, ଯହ ହୈ ଇତ୍ୟାଦି ଆଭିମାନ କେ ଧର୍ମ ନହୀଂ ହୈ ତଥା ବସ୍ତୁ କା ଜ୍ଞାନ ମେରେ ବିଷେଂ ନହୀଂ ହୈ ଔର ବଂଧ ମୋକ୍ଷ ମେରେ ନହୀଂ ହୋତେ ହୈଂ, ମେରା ରୂପ ଭୀ ନହୀଂ ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ମୈ ଚୈତନ୍ୟ ମାତ୍ର ହୂଂ॥୩॥
କ ପ୍ରାରବ୍ଧାନି କର୍ମାଣି ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତିରପି କବା ।
କ ତଦ୍ୱିଦେହକୈବଲ୍ୟଂ ନିର୍ୱିଶେଷସ୍ୟ ସର୍ୱଦା॥୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସର୍ୱଦା ନିର୍ୱିଶେଷସ୍ୟ ( ମେ ) ପ୍ରାରବ୍ଧାନି କର୍ମାଣି କ୍ୱ, ବା ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତିଃ ଅପି କ୍ୱ, ତଦ୍ୱିଦେହକୈବଲ୍ୟମ୍ କ୍ୱ ॥ ୪॥
ସର୍ୱଦା ନିର୍ୱିଶେଷ ସ୍ୱରୂପ ଜୋ ମୈଂ ତିସ ମେରେ ପ୍ରାରବ୍ଧକର୍ମ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ ଔର ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତି ଅବସ୍ଥା ତଥା ବିଦେହମୁକ୍ତିଭୀ ନହୀଂ ହୈ କ୍ୟୋଂକି ମୈଂ ସର୍ୱଧର୍ମରହିତ ହୂଂ॥୪॥
ବ କର୍ତା କ୍ୱ ଚ ବା ଭୋକ୍ତା ନିଷ୍କିଂୟଂ ଗ ସ୍ଫୁରଣଂ ବ ବା।
ବାପରୋକ୍ଷଂ ଫଲଂ ବାକ ନିଃସ୍ୱଭାବସ୍ୟ ମେ ସଦା ॥୫॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସଦା ନିଃସ୍ୱଭାବସ୍ୟ ମେ କର୍ତା ବ ବା ଭୋକ୍ତା ବ ବା ନିଷ୍କ୍ରିୟମ୍ ସ୍ଫୁରଣମ୍ କ୍ୱ, ଅପରୋକ୍ଷମ୍ ବ ବା ଫଲମ୍ କ୍ୱ ॥ ୫ ॥
ମୈଂ ସଦା ସ୍ୱଭାବରହିତ ହୂଂ, ଇସ କାରଣ ମେରେ ବିଷେଂ କର୍ତାପନା ନହୀଂ ହୈ, ଭୋକ୍ତାପନା ନହୀଂ ହୈ ତଥା ବିଷୟାକାରବୃତ୍ତ୍ୟବଚ୍ଛିନ୍ନ ଚୈତନ୍ୟରୂପ ଫଲ ନହୀଂ ହୈ ॥୫॥
କଲୋକଃ କ୍ୱ ମୁମୁକ୍ଷୁର୍ୱା କ ଯୋଗୀ ଜ୍ଞାନବାନ୍ କବା।
କବଦ୍ଧଃକଚ ବା ମୁକ୍ତଃ ସ୍ୱସ୍ୱରୂପେଽହମଦ୍ୱୟେ॥୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅହମଦ୍ରୟେ ସ୍ୱସ୍ୱରୂପେ ଲୋକଃ କ୍ୱ ବା ମୁମୁକ୍ଷୁଃ କ୍ୱ, ଯୋଗୀ କ, ଜ୍ଞାନବାନ୍ କ୍ୱ, ବଦ୍ଧଃ କ୍ୱ ବା ମୁକ୍ତଃ ଚ କ୍ୱ ॥ ୬ ॥
ଆତ୍ମରୂପ ଅଦ୍ୱୈତ ସ୍ୱସ୍ୱରୂପ କେ ହୋନେପର ନ ଲୋକ ହୈ, ନ ମୋକ୍ଷ କୀ ଇଚ୍ଛା କରନେବାଲା ହୂଂ, ନ ଯୋଗୀ ହୂଂ, ନ ଜ୍ଞାନୀ ହୂଂ, ନବଂଧନ ହୈ, ନ ମୁକ୍ତି ହୈ ॥୬॥
ବ ସୃଷ୍ଟିଃ କ୍ୱ ଚ ସଂହାରଃକ୍କ ସାଧ୍ୟଂ କ ଚ ସାଧନମ୍ ।
ବ ସାଧକଃ କ ସିଦ୍ଧିା ସ୍ୱସ୍ୱରୂପେଽହମଦ୍ରୟେ ॥ ୭॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଅହମ୍-ଅଦ୍ୱୟେ ସ୍ୱସ୍ୱରୂପେ ସୃଷ୍ଟିଃ କ, ସଂହାରଃ ଚ ବ ସାଧ୍ୟମ୍ କ୍ୱ, ସାଧନମ୍ ଚ କ୍ୱ, ସାଧକଃ କ୍ୱ ବା ସିଦ୍ଧିଃ କ୍ୱ ॥ ୭॥
ଆତ୍ମରୂପ ଅଦ୍ୱୈତ ସ୍ୱସ୍ୱରୂପ କେ ହୋନେପର ନ ସୃଷ୍ଟି ହୈ, ନ କାର୍ୟ ହୈ, ନ ସାଧନ ହୈ ଔର ନ ସିଦ୍ଧି ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ମୈଂ ସବେଂଧର୍ମ ରହିତ ହୂଁ॥୭॥
କ ପ୍ରମାତା ପ୍ରମାଣ ବାକ ପ୍ରମେୟଂକ ଚ ପ୍ରମା।
କ କିଞ୍ଚିତ୍କ ନ କିଞ୍ଚିଦ୍ୱା ସର୍ୱଦା ବିମଲସ୍ୟ ମେ ॥ ୮॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସର୍ୱଦା ବିମଲସ୍ୟ ମେ ପ୍ରମାଣଂ ବା ପ୍ରମାତା କ୍ୱ ପ୍ରମେୟଂ କ ପ୍ରମା ଚ କ୍ୱ କିଞ୍ଚିତ୍ କ୍ୱ ନ କିଞ୍ଚିତ୍ କ୍ୱ ॥ ୮॥
ଆତ୍ମା ଉପାଧିରହିତ ହୈ ତିସ ଆତ୍ମା କେ ବିଷେଂ ପ୍ରମାତା, ପ୍ରମାଣ ତଥା ପ୍ରମେୟ ଯେ ତୀନୋଂ ନହୀଂ ହୈ ଔର କୁଛ ହୈ ଅଥବା କୁଛ ନହୀଂ ହୈ, ଐସୀ କଲ୍ପନା ଭୀ ନହୀଂ ହୈ ॥ ୮॥
କ ବିକ୍ଷେପଃ କ ଚୈକାମ୍ୟଂ କ ନିର୍ବୋଧଃ କ ମୂଢତା।
କ ହଷଃ କ ବିଷାଦୋ ବା ସର୍ୱଦା ନିଷ୍କ୍ରିୟସ୍ୟ ମେ ॥୯॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସର୍ୱଦା ନିଷ୍କ୍ରିୟସ୍ୟ ମେ ବିକ୍ଷେପଃ କ୍ୱ ଐକାମ୍ୟଂ ଚକ୍କ ନିର୍ବୋଧଃ କ୍ୱ ମୂହତା କ୍ୱ ହର୍ଷଃ କ୍ୱ ବିଷାଦଃ କ୍ୱ ॥ ୯ ॥
ମୈଂ ସଦା ନିର୍ୱିକାର ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ ହୂଂ ଇସ କାରଣ ମେରେ ବିଷେଂ ବିକ୍ଷେପ ତଥା ଏକାଗ୍ରତା, ଜ୍ଞାନୀପନା, ମୂଢତା, ହର୍ଷ ଔର ବିଷାଦ ଯେ ବିକାର ନହୀଂ ହୈ ॥ ୯॥
କଚୈଷ ବ୍ୟବହାରୋ ବା କ ଚ ସା ପରମାର୍ଥତା ।
ବ ସୁଖଂ କ ଚ ବା ଦୁଃଖଂ ନିର୍ୱିମର୍ଶସ୍ୟ ମେ ସଦା ॥୧୦॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସଦା ନିର୍ୱିମର୍ଶସ୍ୟ ମେ ଏଷଃ ବ୍ୟବହାରଃ କ୍ୱ ବା ସା ପରମାର୍ଥତା ଚ କ୍ୱ, ସୁଖଂ ଚ କ୍ୱ ବା ଦୁଃଖଂ ଚ କ୍ୱ ॥ ୧୦ ॥
ମୈଂ ସଦା ସଂକଲ୍ପବିକଲ୍ପରହିତ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ ହୂଂ, ଇସ କାରଣ ମେରେ ବିଷେଂ ବ୍ୟବହାରାବସ୍ଥା ନହୀଂ ହୈ, ପରମାର୍ଥାବସ୍ଥା ନହୀଂ ହୈ ଔର ସୁଖ ନହୀଂ ହୈ ତଥା ଦୁଃଖ ଭୀ ନହୀଂ ହୈ ॥୧୦॥
କ୍ୱମାୟାକ ଚ ସଂସାରଃବ ପ୍ରୀତିର୍ୱିରତିଃ କବା।
କ ଜୀବଃ କ୍ୱ ଚ ତଦ୍ବ୍ରହ୍ମ ସର୍ୱଦା ବିମଲସ୍ୟ ମେ ॥୧୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ସର୍ୱଦା ବିମଲସ୍ୟ ମେ ମାୟା ବ ସଂସାରଃ ଚ କ୍ୱ ପ୍ରୀତିଃ କବା ବିରତିଃ କ ଜୀବଃ କ୍ୱ ତତ୍ ବ୍ରହ୍ମ ଚ କ୍ୱ ॥ ୧୧ ॥
ମୈଂ ସଦା ଶୁଦ୍ଧ ଉପାଧିରହିତ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ ହୂଂ, ଇସ କାରଣ ମେରେ ବିଷେଂ ମାୟା ନହୀଂ ହୈ, ସଂସାର ନହୀଂ ହୈ, ପ୍ରୀତି ନହୀଂ ହୈ, ବୈରାଗ୍ୟ ନହୀଂ ହୈ, ଜୀବଭାବ ନହୀଂ ହୈ ତଥା ବ୍ରହ୍ମଭାବଭୀ ନହୀଂ ହୈ ॥ ୧୧॥
କ ପ୍ରବୃତ୍ତିନିବୃତ୍ତିା କ ମୁକ୍ତିଃ କ ଚ ବନ୍ଧନମ୍ ।
କୂଟସ୍ଥନିବିଭାଗସ୍ୟ ସ୍ୱସ୍ଥସ୍ୟ ମମ ସର୍ୱଦା ॥ ୧୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- କୂଟସ୍ଥନିର୍ୱିଭାଗସ୍ୟ ସଦା ସ୍ୱସ୍ଥସ୍ୟ ମମ ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ କ. ବା ନିବୃତ୍ତିଃ କ, ମୁକ୍ତିଃ କ, ବନ୍ଧନମ୍ ଚ କ୍ୱ ॥ ୧୨ ॥
ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ ଜୋ ମୈଂ ହୂଂ ତିସ ମେରେ ବିଷେଂ ପ୍ରବୃତ୍ତି ନହୀଂ ହୈ, ମୁକ୍ତି ନହୀଂ ହୈ ତଥା ବଂଧନ ଭୀ ନହୀଂ ହୈ ॥ ୧୨॥
କୋପଦେଶଃବ ବା ଶାସ୍ତ୍ରଂ କ ଶିଷ୍ୟଃ କଂ ଚ ବା ଗୁରୁଃ।
କ ଚାସ୍ତି ପୁରୁଷାର୍ଥୋ ବା ନିରୁପାଧେଃ ଶିବସ୍ୟ ମେ ॥ ୧୩ ॥
ଅନ୍ୱୟ:- ନିରୁପାଧେଃ ଶିବସ୍ୟ ମେ ଉପଦେଶଃ କ୍ୱ ବା ଶାସ୍ତ୍ରଂ ବ ଶିଷ୍ୟଃ କ୍ୱ ବା ଗୁରୁଃ କ୍ୱ ବା ପୁରୁଷାର୍ଥଃ କ୍ୱ ଚ ଅସ୍ତି ॥ ୧୩ ॥
ଉପାଧିଶୂନ୍ୟ ନିତ୍ୟାନଂଦସ୍ୱରୂପ ଜୋ ମୈଂ ହୂଂ ତିସ ମେରେ ଅର୍ଥ ଉପଦେଶ ନହୀଂ ହୈ, ଶାସ୍ତ୍ର ନହୀଂ ହୈ, ଶିଷ୍ୟ ନହୀଂ ହୈ, ଗୁରୁ ନହୀଂ ହୈ ତଥା ପରମ ପୁରୁଷାର୍ଥ ଜୋ ମୋକ୍ଷ ସୋ ଭୀ ନହୀଂ ହୈ ॥୧୩॥
କ ଚାସ୍ତି କ ଚ ବା ନାସ୍ତି କ୍ୱାସ୍ତି ଚୈକଂ କ ଚ ଦ୍ୱୟମ୍ । ବହୁନାତ୍ର କିମୁକ୍ତେନ କିଞ୍ଚିନ୍ନୋତ୍ତିଷ୍ଠତେ ମମ ॥ ୧୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ( ମମ ) ଅସ୍ତି ଚ କ, ବା ନ ଅସ୍ତି ଚ କ୍ୱ, ଏକ ଚ କେ ଅସ୍ତି, ଦ୍ୱୟଂ ଚ କ୍ୱ, ଇହ ବହୁନା ଉକ୍ତେନ କିମ୍, ମମ କିଶ୍ଚିତ୍ ନ ଉତ୍ତିଷ୍ଠତେ ॥ ୧୪ ॥
ମୈଂ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପ ହୂଂ ଇସ କାରଣ ମେରେ ବିଷେଂ ଅସ୍ତିପନା ନହୀଂ ହୈ, ନାସ୍ତିପନା ନହୀଂ ହୈ, ଏକପନା ନହୀଂ ହୈ, ଦ୍ୱୈତପନା ନହୀଂ ହୈ ଇସ ପ୍ରକାର କଲ୍ପିତ ପଦାର୍ଥୋ କୀ ବାର୍ତା କରୋଡୋଂ ବର୍ଷାପର୍ୟଂତ କହୂଂ ତବ ଭୀ ହାର ନହୀଂ ମିଲ ସକତା, ଇସ କାରଣ ସେ କହତା ହୂଂ କି, ମେରେ ବିଷେଂ କିସୀ କଲ୍ପନା କା ଭୀ ଆଭାସ ନହୀଂ ହୋତା ହୈ, କ୍ୟୋଂକି ମୈଂ ଏକରସ ଚେତନ ସ୍ୱରୂପ ହୂଂ ॥୧୪॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦଷ୍ଟାବକ୍ରମୁନିବିରଚିତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଭାଷାଟୀକାସହିତଂ ବିଶତିକଂ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥୨୦॥
======
ଅଥୈକବିଂଶତିକଂ ପ୍ରକରଣମ୍ ୨୧ ।
ବିଂଶତିଶ୍ଚୋପଦେଶେ ସ୍ୟୁଃଶ୍ଲୋକାଶ୍ଚ ପଞ୍ଚବିଂଶତିଃ।
ସତ୍ୟାତ୍ମାନୁଭବୋଲ୍ଲା ସେ ଉପଦେଶେ ଚତୁର୍ଦଶ॥୧॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଉପଦେଶେ ବିଂଶତିଃ ଚ ସ୍ୟୁଃ । ସତ୍ୟାତ୍ମାନୁଭବୋଲ୍ଲା ସେ ଚ ପଞ୍ଚବିଂଶତିଃ । ଉପଦେଶେ ଚତୁର୍ଦଶ ॥ ୧॥
ଅବ ଗ୍ରଂଥକର୍ତାନେ ଇସ ପ୍ରକରଣ ମେଂ ଗ୍ରଂଥ କୀ ଶ୍ଲୋକସଂଖ୍ୟା ଔର ବିଷୟ ଦିଖାୟେ ହୈଂ। ଗୁରୂପଦେଶନାମକ ପ୍ରଥମ ପ୍ରକରଣ ମେଂ ୨୦ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ ଶିଷ୍ୟାନୁଭବନାମକ ଦ୍ୱିତୀୟ ପ୍ରକରଣମେଂ ୨୫ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ ଆକ୍ଷେପୋପଦେଶନାମକଂ ତୃତୀୟ ପ୍ରକରଣ ମେଂ ୧୪ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ ॥୧॥
ଷଡଲ୍ଲା ସେ ଲୟେ ଚୈବୋପଦେଶେ ଚ ଚତୁଶ୍ଚତୁଃ । ପଞ୍ଚକଂ ସ୍ୟାଦନୁଭବେ ବନ୍ଧମୋକ୍ଷେ ଚତୁଷ୍କକମ୍ ॥୨॥
ଅନ୍ୱୟ:- (ଚତୁର୍ଥେ ) ଉଲ୍ଲା ସେ ଷଟ୍ । ଲୟେ ଚ ଉପଦେଶେ ଚ ଏବ ଚତୁଶ୍ଚତୁଃ । ଅନୁଭବେ ପଞ୍ଚକମ୍ । ବନ୍ଧମୋକ୍ଷେ ଚତୁଷ୍କକଂ ସ୍ୟାତ୍ ॥ ୨ ॥
ଶିଷ୍ୟାନୁଭବନାମକ ଚତୁର୍ଥ ପ୍ରକରଣ ମେଂ ୬ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ। ଲୟନାମକ ପଂଚମ ପ୍ରକରଣ ମେଂ ୪ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ। ଗୁରୂପଦେଶନାମକ ପଷ୍ଠ ପ୍ରକରଣମେଂ ଭୀ ୪ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ। ଶିଷ୍ୟାନୁଭବନାମକ ସପ୍ତମ ପ୍ରକରଣ ମେଂ ୫ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ। ବଂଧମୋକ୍ଷନାମକ ଅଷ୍ଟମ ପ୍ରକରଣମେଂ ୪ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ ॥୨॥
ନିର୍ୱେଦୋପଶମେ ଜ୍ଞାନେ ଏବମେବାଷ୍ଟକଂ ଭବେତ୍ ।
ଯଥାସୁଖସପ୍ତକଂଚ ଶାଂତୀସ୍ୟାଟେ. ଦସଂମିତମ୍ ॥୩॥
ଅନ୍ୱୟ:- ନିର୍ୱେଦୋପଶମେ ଏବଂ ଏବ ଜ୍ଞାନେ ଅଷ୍ଟକମ୍ ଭବେତ୍ । ଯଥା ସୁଖେ ଚ ସପ୍ତକମ୍ । ଶାନ୍ତୌ ଚ ବେଦସଂମିତଂ ସ୍ୟାତ୍ ॥ ୩ ॥
ନିର୍ୱେଦନାମକ ନବମ ପ୍ରକରଣ ମେଂ ୮ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ । ଉପଶମନାମକ ଦଶମ ପ୍ରକରଣ ମେଂ ୮ ଶ୍ଲୋକ ହୈ । ଜ୍ଞାନାଷ୍ଟକନାମକ ଏକାଦଶ ପ୍ରକରଣ ମେଂ ୮ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ । ଏବମେବାଷ୍ଟକ ନାମକ ଦ୍ୱାଦଶ ପ୍ରକରଣ ମେଂ ୮ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ । ଯଥାସୁଖନାମକ ତ୍ରୟୋଦଶ ପ୍ରକରଣ ମେଂ ୭ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ। ଶାଂତିଚତୁଷ୍କନାମକ ଚତୁର୍ଦଶ ପ୍ରକରଣ ମେଂ ୪ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ ॥୩॥
ତତ୍ତ୍ୱୋପଦେଶେ ବିଶଚ୍ଚ ଦଶ ଜ୍ଞାନୋପଦେଶ କେ ।
ତତ୍ତ୍ୱସ୍ୱରୂପେ ବିଂଶଚ ଶମେ ଚ ଶତକଂ ଭବେତ୍॥୪॥
ଅନ୍ୱୟ:- ତତ୍ତ୍ୱୋପଦେଶେ ବିଂଶତ୍ । ଜ୍ଞାନୋପଦେଶ କେ ଚ ଦଶ । ତତ୍ତ୍ୱସ୍ୱରୂପ କେ ଚ ବିଂଶତ୍ । ଶମେ ଚ ଶତକମ୍ ଭବେତ୍ ॥ ୪॥
ତତ୍ୱୋପଦେଶନାମକ ପଂଚଦଶପ୍ରକରଣ ମେଂ ୨୦ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ। ଜ୍ଞାନୋପଦେଶନାମକ ଷୋଡଶ ପ୍ରକରଣ ମେଂ ୧୦ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ। ତତ୍ୱସ୍ୱରୂପନାମକ ସପ୍ତଦଶ ପ୍ରକରଣ ମେଂ ୨୦ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ। ଶମନାମକ ଅଷ୍ଟାଦଶପ୍ରକରଣ ମେଂ ୧୦୦ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ ॥୪॥
ଅଷ୍ଟକଂ ଚାତ୍ମବିଶ୍ରାନ୍ତୌ ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତୀ ଚତୁର୍ଦଶ ।
ଷଟ୍ ସଂଖ୍ୟାକ୍ରମବିଜ୍ଞାନେ ଗ୍ରନ୍ଥେକାତ୍ମ୍ୟଂ ତତଃ ପରମ୍ ॥୫॥
ବିଶକମିତୈଃ ଖଣ୍ଡୈଃ ଶ୍ଲୋକୈରାତ୍ମାନିମଧ୍ୟଖୈଃ।
ଅବଧୂତାନୁଭୂତେଶ୍ଚ ଶ୍ଲୋକାଃ ସଂଖ୍ୟାକ୍ରମା ଅମୀ॥୬॥
ଅନ୍ୱୟ:- ଆତ୍ମବିଶ୍ରାନ୍ତୌ ଚ ଅଷ୍ଟକମ୍ । ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତୀ ଚତୁର୍ଦଶ । ସଂଖ୍ୟାଃ କ୍ରମବିଜ୍ଞାନେ ପଟ୍ । ତତଃ ପରମ୍ ଆତ୍ମାଗ୍ନିମଧ୍ୟଖୈଃ ଶ୍ଲୋକଃ ବିଂଶତ୍ୟେକମିତୈଃ ଖଣ୍ଡୈଃ ଗ୍ରନ୍ଥୈକାତ୍ମ୍ୟମ୍ ( ଭବତି ) । ଅମୀ ଶ୍ଲୋକାଃ ଅବଧୂତାନୁଭୂତେଃ ସଂଖ୍ୟାକ୍ରମାଃ ( କଥିତାଃ ) ॥ ୫॥ ୬ ॥
ଆତ୍ମବିଶ୍ରାନ୍ତିନାମକ ଉନ୍ନୀସବେଂ ପ୍ରକରଣ ମେଂ ୮ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ। ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତିନାମକ ବିଂଶତିକ ପ୍ରକରଣ ମେଂ ୧୪ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ। ଔର ସଂଖ୍ୟାକମବିଜ୍ଞାନନାମକ ଏକବିଂଶତିକ ପ୍ରକରଣ ମେଂ ୬ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ ଔର ସଂପୂର୍ଣଗ୍ରଂଥ ମେଂ ଇକ୍କୀସ ପ୍ରକରଣ ଔର ୩୦୩ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ। ଇସ ପ୍ରକାର ଅବଧୂତ କା ଅନୁଭବରୂପ ଜୋ ᳚ଅଷ୍ଟାବକ୍ରଗୀତା” ହୈ ଉସ କେ ଶ୍ଲୋକୋଂ କୀ ସଂଖ୍ୟା କା କ୍ରମ କହା। ଯଦ୍ୟପି ଅଂତ କେ ଶ୍ଲୋକକର କେ ସହିତ ୩୦୩ ଶ୍ଲୋକ ହୈଂ ପରଂତୁ ଦଶମପୁରୁଷ କୀ ସମାନ ଯହ ଶ୍ଲୋକ ଅପନେ କୋ ଗ୍ରହଣକର ଅନ୍ୟ ଶ୍ଲୋକୋଂ କୀ ଗଣନା କରତା ହୈ॥୫॥୬॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦଷ୍ଟାବକ୍ରମୁନିବିରଚିତାୟାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ସାନ୍ୱୟଭାଷାଟୀକୟା ସହିତଂ ସଂଖ୍ୟାକ୍ରମବ୍ୟାଖ୍ୟାନଂ ନାମୈକବିଂଶତିକଂ ପ୍ରକରଣଂ ସମାପ୍ତମ୍ ॥୨୧॥
ଇତି ସାନ୍ୱୟଭାଷାଟୀକାସମେତା ଅଷ୍ଟାବକ୍ରଗୀତା ସମାପ୍ତା।
ପୁସ୍ତକ ମିଲନେ କା ଠିକାନା
ଗଂଗାବିଷ୍ଣୁ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଦାସ,
“ଲକ୍ଷ୍ମୀବେଂକଟେଶ୍ୱର “ ଛାପାଖାନା,
କଲ୍ୟାଣ (ଜି. ଠାଣା.)
Also Read:
Ashtavakra Gita Hindi Translation in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil