Brahma Gita of Yoga Vasishtha in Malayalam:
॥ ബ്രഹ്മഗീതാ യോഗവാസിഷ്ഠാന്തർഗതാ॥
Yoga Vasishtha – MokSha-Nirvana Uttarardha Brahmagita – Chs. 173-186
॥ യോഗവാസിഷ്ഠാന്തർഗതാ ബ്രഹ്മഗീതാ ॥
സർഗ-ക്രമാങ്ക നാമ ശ്ലോകസംഖ്യാ
1 – 173 പരമാർഥോപദേശഃ 34
2 – 174 നിർവാണോപദേശഃ 30
3 – 175 അദ്വൈതയുക്തിഃ 79
4 – 176 ബ്രഹ്മാണ്ഡോപാഖ്യാനം 25
5 – 177 സത്യവർണനം 44
6 – 178 ഐന്ദവോപാഖ്യാനം 64
7 – 179 ബ്രഹ്മമയത്വപ്രതിപാദനം 22
8 – 180 താപസോപാഖ്യാനം 41
9 – 181 ഗൗര്യാശ്രമവർണനം 39
10 – 182 സപ്തദീപേശ്വര 53
11 – 183 ദ്വീപസപ്കാഷ്ടകവർണനം 70
13 – 185 കുന്ദദന്തപ്രബോധഃ 27
14 – 186 സർവം ഖൽവിദം ബ്രഹ്മേതി- 90
പ്രതിപാദനയോഗോപദേശഃ
618
॥ അഥ പ്രാരഭ്യതേ യോഗവാസിഷ്ഠാന്തർഗതാ ബ്രഹ്മഗീതാ ॥
ശ്രീരാമ ഉവാച।
സർവാനുഭവരൂപസ്യ തഥാ സർവാത്മനോഽപ്യയം।
അനന്തസ്യാത്മതത്ത്വസ്യ ദേഹേഽപി കിമഹംഗ്രഹഃ ॥ 1 ॥
ചിതഃ പാഷാണകാഷ്ഠത്വം സ്വപ്നാദിഷു കഥം ഭവേത്।
ഇദം പാഷാണകാഷ്ഠാദി കഥം നാസ്ത്യസ്തി വാ കഥം ॥ 2 ॥
വസിഷ്ഠ ഉവാച।
ശരീരിണോ യഥാ ഹസ്തേ ഹസ്തതായാം യഥാഗ്രഹഃ।
സർവാത്മനസ്തഥാ ദേഹേ ദേഹതായാം തഥാഗ്രഹഃ ॥ 3 ॥
പാദപസ്ഥ യഥാ പത്രേ പത്രതായാം യഥാഗ്രഹഃ।
സർവാത്മനസ്തഥാ വൃക്ഷേ വൃക്ഷതായാം തഥാഗ്രഹഃ ॥ 4 ॥
ആകാശസ്യ യഥാ ശൂന്യേ ശൂന്യതായാം യഥാഗ്രഹഃ।
സർവാത്മനസ്തഥാ ദ്രവ്യേ ദ്രവ്യതായാം തഥാഗ്രഹഃ ॥ 5 ॥
സ്വപ്നോചിതഃ സ്വപ്നപുരേ രൂപതായാം യഥാഗ്രഹഃ।
സർവാത്മനസ്തഥാ സ്വപ്നജാഗ്രദാദൗ തഥാഗ്രഹഃ ॥ 6 ॥
യഥാഗേന്ദ്രേ ദൃഷദ്ദൃക്ഷവാര്യാദൗ സ തഥാഗ്രഹഃ।
തഥാ സർവാത്മനോഽഗേന്ദ്രപുരതായാം തഥാഗ്രഹഃ ॥ 7 ॥
ശരീരസ്യ യഥാ കേശനഖാദിഷു യഥാഗ്രഹഃ।
സർവാത്മനസ്തഥാ കാഷ്ഠദൃഷദാദൗ തഥാഗ്രഹഃ ॥ 8 ॥
ചിത ഏവ യഥാ സ്വപ്നേ ഭവേത്കാഷ്ഠോപലാദിതാ।
ചിദാകാശസ്യ സർഗാദൗ തഥൈവാവയവാദിതാ ॥ 9 ॥
ചേതനാചേതനാത്മൈകം പുരുഷസ്യ യഥാ വപുഃ।
നഖകേശജലാകാശധർമമാകാരഭാസുരം ॥ 10 ॥
ചേതനാചേതനാത്മൈകം തഥാ സർവാത്മനോ വപുഃ।
ജംഗമം സ്ഥാവരമയം കിന്തു നിത്യമനാകൃതി ॥ 11 ॥
യഥാസ്ഥിതം ശാമ്യതീദം സമ്യഗ്ജ്ഞാനവതോ ജഗത്।
സ്വപ്നേ സ്വപ്നപരിജ്ഞാതുര്യഥാ ദൃഷ്ടാർഥസംഭ്രമഃ ॥ 12 ॥
ചിന്മാത്രാകാശമേവേദം ന ദ്രഷ്ടാസ്തി ന ദൃശ്യതാ।
ഇതി മൗനമലം സ്വപ്നദ്രഷ്ടുര്യത്സാ പ്രബുദ്ധതാ ॥ 13 ॥
കൽപകോടിസഹസ്രാണി സർഗാ ആയാന്തി യാന്തി ച।
ത ഏവാന്യേ ച ചിദ്വ്യോമ്നി ജലാവർതാ ഇവാർണവേ ॥ 14 ॥
കരോത്യബ്ധൗ യഥോർമ്യാദൗ നാനാ കചകചം വപുഃ।
ചിത്കരോതി തഥാ സഞ്ജ്ഞാഃ സർഗാദ്യാശ്ചേതനേ നിജേ ॥ 15 ॥
യഥാസ്ഥിതമിദം വിശ്വം ബ്രഹ്മൈവാനാമയം സദാ।
തത്ത്വജ്ഞം പ്രത്യതത്ത്വജ്ഞജനതാനിശ്ചയാദൃതേ ॥ 16 ॥
നാഹം തരംഗഃ സലിലമഹമിത്യേവ യുക്തിതഃ।
ബുദ്ധം യേന തരംഗേണ കുതസ്തസ്യ തരംഗതാ ॥ 17 ॥
ബ്രഹ്മണോഽസ്യ തരംഗത്വമിവാഭാനം യതസ്തതഃ।
തരംഗത്വാതരംഗത്വേ ബ്രാഹ്മ്യൗ ശക്തീ സ്ഥിതിം ഗതേ ॥ 18 ॥
ചിദ്വ്യോമ്നോഽത്യജതോ രൂപം സ്വപ്നവദ്വ്യസ്തവേദനം।
തദിദം ഹി മനോ രാമ ബ്രഹ്മേത്യുക്തഃ പിതാമഹഃ ॥ 19 ॥
ഏവമാദ്യഃ പ്രജാനാഥോ നിരാകാരോ നിരാമയഃ।
ചിന്മാത്രരൂപസങ്കൽപപുരവത്കാരണോജ്ഝിതഃ ॥ 20 ॥
യേനാംഗദത്വം നാസ്തീതി ബുദ്ധം ഹേമാംഗദേന വൈ।
അംഗദത്വം കുതസ്തസ്യ തസ്യ ശുദ്ധേവ ഹേമതാ ॥ 21 ॥
അജേ സങ്കൽപമാത്രാത്മചിന്മാത്രവ്യോമദേഹിനി।
അഹം ത്വം ജഗദിത്യാദി യദ്വിഭാതം തദേവ തത് ॥ 22 ॥
ചിച്ചമത്കൃതയോ ഭാന്തി യാശ്ചിദ്വ്യോമനി ശൂന്യതാഃ।
ഏതാസ്താഃ സർഗസംഹാരസ്ഥിതിസംരഭസംവിദഃ ॥ 23 ॥
അച്ഛം ചിന്മാത്രനഭസഃ കചനം സ്വയമേവ തത്।
സ്വപ്നാഭം ചിത്തതാമാത്രം സ ഏഷ പ്രപിതാമഹഃ ॥ 24 ॥
യഥാ തരംഗസ്തേനൈവ രൂപേണാന്യേന വാനിശം।
സ്ഫുരത്യേവമനാദ്യന്തഃ സർഗപ്രലയവിഭ്രമഃ ॥ 25 ॥
ചിദ്വ്യോമ്നഃ കചനം കാന്തം യദ്വിരാഡിതി ശബ്ദിതം।
ഭവേത്സങ്കൽപപുരവത്തസ്യ കുര്യാന്മനോഽപി വൈ ॥ 26 ॥
സർഗഃ സ്വപ്നഃ സ്വപ്ന ഏവ ജാഗ്രദ്ദേഹഃ സ ഏവ ച।
ഘനം സുഷുപ്തം തൈമിര്യാദ്യഥാ സംവേദനം ഭവേത് ॥ 27 ॥
തസ്യ കൽപാന്തരജനീ ശിരോരുഹതയോദിതാ।
പ്രകാശതമസീ കാലക്രിയാഖ്യാഃ സ്വാംഗസന്ധയഃ ॥ 28 ॥
തസ്യാഗ്നിരാസ്യം ദ്യൗർമൂർധാ ഖം നാഭിശ്ചരണൗ ക്ഷിതിഃ।
ചന്ദ്രാർകൗ ദൃഗ്ദിശൗ ശ്രോത്രേ കൽപനേതി വിജൃംഭിതാ ॥ 29 ॥
ഏവം സമ്യഗ്ദൃശ്യമാനോ വ്യോമാത്മാ വിതതാകൃതിഃ।
അസ്മത്സങ്കൽപശൈലാഭോ വിരാട് സ്വപ്നാകൃതിസ്ഥിതഃ ॥ 30 ॥
യച്ച ചേതച്ചിദാകാശേ സ്വയം കചകചായതേ।
തദേതജ്ജഗദിത്യേവം തേനാത്മൈവാനുഭൂയതേ ॥ 31 ॥
വിരാഡാത്മൈവമാകാശം ഭാതി ചിന്മയമാതതം।
സ്വഭാവസ്വപ്നനഗരം നഗനാഗമയാത്മകം ॥ 32 ॥
അനുഭവിതൈവാനുഭവം സത്യം സ്വാത്മാനമപ്യസന്തമിവ।
അനുഭവതീയത്ത്വേന സ്വപ്നനടഃ സ്വപ്നദേശമിവ ॥ 33 ॥
വേദാന്താർഹതസാംഖ്യസൗഗതഗുരുത്ര്യക്ഷാദിസൂക്താദൃശോ
ബ്രഹ്മൈവ സ്ഫുരിതം തഥാത്മകലയാസ്താദാത്മനിത്യം യതഃ।
തേഷാം ചാത്മവിദോഽനുരൂപമഖിലം സ്വർഗം ഫലം തദ്ഭവ-
ത്യസ്യ ബ്രഹ്മണ ഈദൃഗേവ മഹിമാ സർവാത്മ യത്തദ്വപുഃ ॥ 34 ॥
ഇത്യാർഷേ ശ്രീവാസിഷ്ഠമഹാരാമായണേ വാൽമികീയേ
മോക്ഷ-നിർവാണ ഉത്തരാർധേ ബ്രഹ്മഗീതാസു പരമാർഥോപദേശോ
നാമ ത്രിസപ്തത്യധികശതതമഃ സർഗഃ ॥ 173 ॥ -1-
॥ അഥ ദ്വിതീയോഽധ്യാഃ ॥
॥ നിർവാണോപദേശഃ ॥
വസിഷ്ഠ ഉവാച।
സർഗാദൗ സ്വപ്നസംവിത്യാ ചിദേവാഭാതി കേവലാ।
ജഗദിത്യവഭാസേവ ബ്രഹ്മൈവാതോ ജഗത്ത്രയം ॥ 1 ॥
സർഗാസ്തരംഗാ ബ്രഹ്മാബ്ധേസ്തേഷു സംവേദനം ദ്രവഃ।
സർഗാന്തരം സുഖാദ്യാത്മ ദ്വൈത്യൈക്യാദീതരത്കുതഃ ॥ 2 ॥
യഥാ സ്വപ്നസുഷുപ്താത്മ നിദ്രാരൂപകമേവ ഖം।
ദൃശ്യാദൃശ്യാംശമേകാത്മ രൂപം ചിന്നഭസ്തഥാ ॥ 3 ॥
ജാഗ്രതി സ്വപ്നനഗരം യാദൃക്താദൃഗിദം ജഗത്।
പരിജ്ഞാതം ഭവേദത്ര കഥാമാസ്ഥാ വിവേകിനഃ ॥ 4 ॥
സർഗാദൗ സർഗസംവിത്തേര്യഥാഭൂതാർഥവേദനാത്।
ജാഗ്രതി സ്വാപ്നനഗരം യാദൃശം താദൃശം ജഗത് ॥ 5 ॥
ജാഗ്രതി സ്വപ്നനഗരവാസനാ വിവിധാ യഥാ।
സത്യാ അപി ന സത്യാസ്താ ജാഗ്രത്യോ വാസനാസ്തഥാ ॥ 6 ॥
അന്യഥോപപ്രപദ്യേഹ കൽപ്യതേ യദി കാരണം।
തത്കിം നേദീയസീ നാത്ര ഭ്രാന്തതാ കൽപ്യതേ തഥാ ॥ 7 ॥
സ്വാനുഭൂയത ഏവേയം ഭ്രാന്തിഃ സ്വപ്നജഗത്സ്വിവ।
കാരണം ത്വനുമാസാധ്യം ക്വാനുമാനുഭവാധികാ ॥ 8 ॥
ദൃഷ്ടമപ്യസ്തി യന്നേശേ ന ചാത്മനി വിചാരിതം।
അന്യഥാനുപപത്ത്യാന്തർഭ്രാന്ത്യാത്മ സ്വപ്നശൈലവത് ॥ 9 ॥
നിർവികൽപം പരം ജാഡ്യം സവികൽപം തു സംസൃതിഃ।
ധ്യാനം തേന സമാധാനം ന സംഭവതി കിഞ്ചന ॥ 10 ॥
സചേത്യം സംസൃതിർധ്യാനമചേത്യം തൂപലസ്ഥിതി।
മോക്ഷോ നോപലവദ്ഭാനം ന വികൽപാത്മകം തതഃ ॥ 11 ॥
ന ച നാമോപലാഭേന നിർവികൽപസമാധിനാ।
അന്യദാസാദ്യതേ കിഞ്ചില്ലഭ്യതേ കിം സ്വനിദ്രയാ ॥ 12 ॥
തസ്മാത്സമ്യക്പരിജ്ഞാനാദ്ഭ്രാന്തിമാത്രം വിവേകിനഃ।
സർഗാത്യന്താസംഭവതോ യോ ജീവന്മുക്തതോദയഃ ॥ 13 ॥
നിർവികൽപം സമാധാനം തദനന്തമിഹോച്യതേ।
യഥാസ്ഥിതമവിക്ഷുബ്ധമാസനം സർവഭാസനം ॥ 14 ॥
തദനന്തസുഷുപ്താഖ്യം തത്തുരീയമിതി സ്മൃതം।
തന്നിർവാണമിതി പ്രോക്തം തന്മോക്ഷ ഇതി ശബ്ദിതം ॥ 15 ॥
സമ്യഗ്ബോധൈകഘനതാ യാസൗ ധ്യാനമിതി സ്മൃതം।
ദൃശ്യാത്യന്താസംഭവാത്മ ബോധമാഹുഃ പരം പദം ॥ 16 ॥
തച്ച നോപലവജ്ജാഡ്യം ന സുഷുപ്തോപമം ഭവേത്।
ന നിർവികൽപം ന ച വാ സവികൽപം ന വാപ്യസത് ॥ 17 ॥
ദൃശ്യാത്യന്താസംഭവാത്മ തദേവാദ്യം ഹി വേദനം।
തത്സർവം തന്ന കിഞ്ചിച്ച തദ്വദേവാംഗ വേത്തി തത് ॥ 18 ॥
സമ്യക്പ്രബോധാന്നിർവാണം പരം തത്സമുദാഹൃതം।
യഥാസ്ഥിതമിദം വിശ്വം തത്രാലമ്പ്രലയം ഗതം ॥ 19 ॥
ന തത്ര നാനാനാനാ ന ന ച കിഞ്ചിന്ന കിഞ്ചന।
സമസ്തസദ സദ്ഭാവസീമാന്തഃ സ ഉദാഹൃതഃ ॥ 20 ॥
അത്യന്താസംഭവം ദൃശ്യം യദ്വൈ നിർവാണമാസിതം।
ശുദ്ധബോധോദയം ശാന്തം തദ്വിദ്ധി പരമം പദം ॥ 21 ॥
സ ച സമ്പ്രാപ്യതേ ശുദ്ധോ ബോധോ ധ്യാനമനുത്തമം।
ശാസ്ത്രാത്പദപദാർഥജ്ഞബോധിനോത്പന്നബുദ്ധിനാ ॥ 22 ॥
മോക്ഷോപായാഭിധം ശാസ്ത്രമിദം വാചയതാനിശം।
ബുദ്ധ്യുപായേന ശുദ്ധേന പുംസാ നാന്യേന കേനചിത് ॥ 23 ॥
ന തീർഥേന ന ദാനേന ന സ്നാനേന ന വിദ്യയാ।
ന ധ്യാനേന ന യോഗേന ന തപോഭിർന ചാധ്വരൈഃ ॥ 24 ॥
ഭ്രാന്തിമാത്രം കിലേദം സദസത്സദിവ ലക്ഷ്യതേ।
വ്യോമൈവ ജഗദാകാരം സ്വപ്നോഽനിദ്രേ ചിദംബരേ ॥ 25 ॥
ന ശാമ്യതി തപസ്തീർഥൈർഭ്രാന്തിർനാമ കദാചന।
തപസ്തീർഥാദിനാ സ്വർഗാഃ പ്രാപ്യന്തേ ന തു മുക്തതാ ॥ 26 ॥
ഭ്രാന്തിഃ ശാമ്യതി ശാസ്ത്രാർഥാത്സമ്യഗ്ബുദ്ധ്യാവലോകിതാത്।
ആത്മജ്ഞാനമയാന്മോക്ഷോപായാദേവേഹ നാന്യതഃ ॥ 27 ॥
ആലോകകാരിണാത്യർഥം ശാസ്ത്രാർഥേനൈവ ശാമ്യതി।
അമലേനാഖിലാ ഭ്രാന്തിഃ പ്രകാശേനൈവ താമസീ ॥ 28 ॥
സർഗസംഹാരസംസ്ഥാനാം ഭാസോ ഭാന്തി ചിദംബരേ।
സ്പന്ദനാനീവ മരുതി ദ്രവത്വാനീവ വാരിണി ॥ 29 ॥
ദ്രവ്യസ്യ ഹൃദ്യേവ ചമത്കൃതിർനിജാ
നഭസ്വതഃ സ്പന്ദ ഇവാനിശം യഥാ।
യഥാ സ്ഥിതാ സൃഷ്ടിരിയം തഥാസ്തിതാ
ലയം നഭസ്യന്തരനന്യരൂപിണീ ॥ 30 ॥
ഇത്യാർഷേ ശ്രീവാസിഷ്ഠമഹാരാമായണേ വാൽമികീയേ
മോക്ഷ-നിർവാണ ഉത്തരാർധേ ബ്രഹ്മഗീതാസു നിർവാണോപദേശോ
നാമ ചതുഃസപ്തത്യധികശതതമഃ സർഗഃ ॥ 174 ॥ -2-
॥ അഥ തൃതീയോഽധ്യായഃ ॥
॥ അദ്വൈതയുക്തിഃ ॥
വസിഷ്ഠ ഉവാച।
സ്വപ്നാഭമാദ്യം ചിദ്വ്യോമ കാരണം ദേഹസംവിദാം।
ദൃശ്യാന്യതാ സംഭവതശ്ചിദ്വ്യോമ്നസ്തത്കുതോ വപുഃ ॥ 1 ॥
സർഗാദൗ സ്വപ്നസംവിത്തിരൂപം സർവം വിനാനഘ।
ന സർഗോ ന പരോ ലോകോ ദൃശ്യമാനോഽപി സിധ്യതി ॥ 2 ॥
അസദേവാനുഭൂരിത്ഥമേവേദം ഭാസതേ ജഗത്।
സ്വപ്നാംഗനാസംഗ ഇവ ശാന്തം ചിദ്വ്യോമ കേവലം ॥ 3 ॥
ഏവം നാമാസ്തി ചിദ്ധാതുരനാദിനിധനോഽമലഃ।
ശൂന്യാത്മൈവാച്ഛരൂപോഽപി ജഗദിത്യവഭാതി യഃ ॥ 4 ॥
മലസ്ത്വേഷോഽപരിജ്ഞാതഃ പരിജ്ഞാതഃ പരം ഭവേത്।
കുതഃ കില പരേ വ്യോമന്യനാദിനിധനേ മലഃ ॥ 5 ॥
യദേതദ്വേദനം ശുദ്ധം തദേവ സ്വപ്നപത്തനം।
ജഗത്തദേവ സർഗാദൗ പൃഥ്വ്യാദേഃ സംഭവഃ കുതഃ ॥ 6 ॥
ചിദ്വ്യോമാത്മാവഭാസസ്യ നഭസഃ സർഗരൂപിണീ।
കൃതാ പൃഥ്വ്യാദികലതാ മനോബുദ്ധ്യാദിതാ തഥാ ॥ 7 ॥
വാര്യാവർത ഇഅവാഭാതി പവനസ്പന്ദവച്ച യത്।
അബുദ്ധിപൂർവം ചിദ്വ്യോമ്നി ജഗദ്ഭാനമഭിത്തിമത് ॥ 8 ॥
പശ്ചാത്തസ്യൈവ തേനൈവ സ്വയമൈശ്വര്യശംസിനാ।
കൃതം ബുദ്ധ്യാദിപൃഥ്വ്യാദികൽപനം സദസന്മയം ॥ 9 ॥
സ്വയമേവ കചത്യച്ഛാച്ഛായേയം സ്വാ മഹാചിതിഃ।
സർഗാഭിധാനമസ്യൈവ നഭ ഏവേഹ നേതരത് ॥ 10 ॥
ന ച കിഞ്ചന നാമാംഗ കചത്യച്ഛൈവ സാ സ്മൃതാ।
ചിന്മാത്രൈകൈകകലനം തതമേവാത്മനാത്മനി ॥ 11 ॥
ചിദാകാശശ്ചിദാകാശേ തദിദം സ്വമല വപുഃ।
ചിത്തം ദൃശ്യമിവാഭാതി സ്വപ്നേ തഥാ സ്ഥിതം ॥ 12 ॥
അന്യഥാനുപപന്യാർഥകാരണാഭാവതഃ സ്വതഃ।
സർഗാദാവേവ സ്വാത്മൈവ ദൃശ്യം ചിദ്വ്യോമ പശ്യതി ॥ 13 ॥
സ്വപ്നവത്തച്ച നിർധർമ മനാഗപി ന ഭിദ്യതേ।
തസ്മാച്ചിദ്വ്യോമ ചിദ്വ്യോമ ശൂന്യത്വം ഗഗനാദിവത് ॥ 14 ॥
യദേവ തത്പരം ബ്രഹ്മ സർവരൂപവിവർജിതം।
തദേവൈകം തഥാരൂപമേവം സർവതയാ സ്ഥിതം ॥ 15 ॥
സ്വപ്നേഽനുഭൂയതേ ചൈതത്സ്വപ്നോ ഹ്യാത്മൈവ ഭാസതേ।
നാനാബോധമനാനൈവ ബ്രഹ്മൈവാമലമേവ തത് ॥ 16 ॥
ബ്രഹ്മൈവാത്മനി ചിദ്ഭാവാജ്ജീവത്വമിവ കൽപയത്।
രൂപമന്യജദേവാച്ഛം മനസ്താമിവ ഗച്ഛതി ॥ 17 ॥
ഇദം സർവം തനോതീവ തച്ച ഖാത്മകമേവ ഖം।
ഭവതീവ ജഗദ്രൂപം വികാരീവാവികാര്യപി ॥ 18 ॥
മന ഏവ സ്വയം ബ്രഹ്മാ സ സർഗമ്യ ഹൃദി സ്ഥിതഃ।
കരോത്യവിരതം സർവമജസ്രം സംഹരത്യപി ॥ 19 ॥
പൃഥ്വാദിരഹിതോ യസ്മിന്മനോഹൃദ്യംഗവർജിതേ।
അന്യദ്വാ ത്രിജഗദ്ഭാതി യഥാ സ്വപ്നേ നിരാകൃതി ॥ 20 ॥
ദേഹരൂപജഗദ്രൂപൈരഹമേകമനാകൃതി।
മനസ്തിഷ്ഠാമ്യനന്താത്മബോധാബോധം പരാഭവം ॥ 21 ॥
നേഹ പൃഥ്വ്യാദി നോ ദേഹോ ന ചൈവാന്യാസ്തി ദൃശ്യതാ।
ജഗത്രയാ കേവലം ഖം മനഃ കചകചായതേ ॥ 22 ॥
വിചാര്യദൃഷ്ട്യൈതദപി ന കിഞ്ചിദപി വിദ്യതേ।
കേവലം ഭാതി ചിന്മാത്രമാത്മനാത്മനി നിർധനം ॥ 23 ॥
യതോ വാചോ നിവർതന്തേ തൂഷ്ണീംഭാവോഽവശിഷ്യതേ।
വ്യവഹാര്യപി ഖാത്മൈവ തദ്വത്തിഷ്ഠതി മൂകവത് ॥ 24 ॥
അനന്താപാരപര്യന്താ ചിന്മാത്രപരമേഷ്ടകാ।
തൂഷ്ണീംഭൂത്വാ ഭവത്യേഷ പ്രബുദ്ധഃ പുരുഷോത്തമഃ ॥ 25 ॥
അബുദ്ധിപൂർവം ദ്രവതോ യഥാവർതാദയോംഽഭസി।
ക്രിയന്തേ ബ്രഹ്മണാ തദ്വച്ചിത്തബുദ്ധ്യാദയോ ജഡാഃ ॥ 26 ॥
അബുദ്ധിപൂർവം വാതേന ക്രിയതേ സ്പന്ദനം യഥാ।
അനന്യദേവം ബുദ്ധ്യാദി ക്രിയതേ പരമാത്മനാ ॥ 27 ॥
അനന്യദാത്മനോ വായോര്യഥാ സ്പന്ദനമവ്യയം।
അനന്യദാത്മനസ്തദ്വച്ചിന്മാത്രം പരമാത്മനഃ ॥ 28 ॥
ചിദ്വ്യോമ ബ്രഹ്മചിന്മാത്രമാത്മാ ചിതി മഹാനിതി।
പരമാത്മേതി പര്യായാ ജ്ഞേയാ ജ്ഞാനവതാം വര ॥ 29 ॥
ബ്രഹ്മോന്മേഷനിമേഷാത്മ സ്പന്ദാസ്പന്ദാത്മ വാതവത്।
നിമേഷോ യാദൃഗേവാസ്യ സമുന്മേഷസ്തഥാ ജഗത് ॥ 30 ॥
ദൃശ്യമസ്യ സമുന്മേഷോ ദൃശ്യാഭാവോ നിമേഷണം।
ഏകമേതന്നിരാകാരം തദ്ദ്വയോരപ്യുപക്ഷയാത് ॥ 31 ॥
നിമേഷോന്മേഷയോരേകരൂപമേവ പരം മതം।
അതോഽസ്തി ദൃശ്യം നാസ്തീതി സദസച്ച സദാചിതിഃ ॥ 32 ॥
നിമേഷോ നാന്യ ഉന്മേഷാന്നോന്മേഷോഽപി നിമേഷതഃ।
ബ്രഹ്മണഃ സർഗവപുഷോ നിമേഷോന്മേഷരൂപിണഃ ॥ 33 ॥
തദ്യഥാസ്ഥിതമേവേദം വിദ്ധി ശാന്തമശേഷതഃ।
അജാതമജരം വ്യോമ സൗമ്യം സമസമം ജഗത് ॥ 34 ॥
ചിദചിത്യാത്മകം വ്യോമ രൂപം കചകചായതേ।
ചിന്നാമ തദിദം ഭാതി ജഗദിത്യേവ തദ്വപുഃ ॥ 35 ॥
ന നശ്യതി ന ചോത്പന്നം ദൃശ്യം നാപ്യനുഭൂയതേ।
സ്വയം ചമത്കരോത്യന്തഃ കേവലം കേവലൈവ ചിത് ॥ 36 ॥
മഹാചിദ്വ്യോമമണിഭാ ദൃശ്യനാമ്നീ നിജാകരാത്।
അനന്യാന്യേവ ഭാതാപി ഭാനുഭാസ ഇവോഷ്ണതാ ॥ 37 ॥
സുഷുപ്തം സ്വപ്നവദ്ഭാതി ബ്രഹ്മൈവ സർഗവത്।
സർവമേകം ശിവം ശാന്തം നാനേവാപി സ്ഥിതം സ്ഫുരത് ॥ 38 ॥
യദ്യത്സംവേദ്യതേ യാദൃക്സദ്വാസദ്വാ യഥാ യദാ।
തഥാനുഭൂയതേ താദൃക്തത്സദസ്ത്വസദസ്തു വാ ॥ 39 ॥
അന്യഥാനുപപത്യാ ചേത്കാരണം പരികൽപ്യതേ।
തത്സ്വപ്നാഭോ ജഗദ്ഭാവാദന്യഥാ നോപപദ്യതേ ॥ 40 ॥
പ്രമാതീതാത്പരാദ്വിശ്വമനന്യദുദിതം യതഃ।
പ്രമാതീതമിദം ചൈവ കിഞ്ചിന്നാഭ്യുദിതം തതഃ ॥ 41 ॥
യസ്യ യദ്രസികം ചിത്തം തത്തഥാ തസ്യ ഗച്ഛതി।
ബ്രഹ്മൈകരസികം തേന മനസ്തത്താം സമശ്നുതേ ॥ 42 ॥
യച്ചിത്തോ യദ്ഗതപ്രാണോ ജനോ ഭവതി സർവദാ।
തത്തേന വസ്ത്വിതി ജ്ഞാതം ജാനാതി തദസൗ സ്ഫുടം ॥ 43 ॥
ബ്രഹ്മൈകരസികം യത്സ്യാന്മനസ്തത്തദ്ഭവേത്ക്ഷണാത്।
യസ്യ യദ്രസികം ചേതോ ബുദ്ധം തേന തദേവ സത് ॥ 44 ॥
വിശ്രാന്തം യസ്യ വൈ ചിത്തം ജന്തോസ്തത്പരമാർഥസത്।
വ്യവഹൃത്യൈ കരോത്യന്യത്സദാചാരാദതദ്രസം ॥ 45 ॥
ദ്വിത്വൈകത്വാദികലനാ നേഹ കാചന വിദ്യതേ।
സത്താമാത്രം ച ദൃഗിയമിതശ്ചേദലമീക്ഷ്യതേ ॥ 46 ॥
അദൃശ്യദൃശ്യസദസന്മൂർതാമൂർതദൃശാമിഹ।
നൈവാസ്തി ന ച നാസ്ത്യേവ കർതാ ഭോക്താഥവാ ക്വചിത് ॥ 47 ॥
ഇദമിത്ഥമനാദ്യന്തം ജഗത്പര്യായമാത്മനി।
ബ്രഹ്മൈകഘനമാശാന്തം സ്ഥിതം സ്ഥാണുരിവാധ്വനി ॥ 48 ॥
യദേവ ബ്രഹ്മബുദ്ധ്യാദി തദേവൈതന്നിരഞ്ജനം।
യദേവ ഗഗനം ശാന്തം ശൂന്യം വിദ്ധി തദേവ തത് ॥ 49 ॥
കേശോണ്ഡ്രകാദയോ വ്യോമ്നി യഥാ സദസദാത്മകാഃ।
ദ്വിതാമിവാഗതാ ഭാന്തി പരേ ബുദ്ധ്യാദയസ്തഥാ ॥ 50 ॥
തഥാ ബുദ്ധ്യാദി ദേഹാദി വേദനാദി പരാപരേ।
അനേകാന്യപ്യനന്യാനി ശൂന്യത്വാനി യഥാംബരേ ॥ 51 ॥
സുഷുപ്താദ്വിശതഃ സ്വപ്നമേകനിദ്രാത്മനോ യഥാ।
സർഗസ്ഥസ്യാപി ന ദ്വിത്വം നൈകത്വം ബ്രഹ്മണസ്തഥാ ॥ 52 ॥
ഏവമേവ കചത്യച്ഛാ ഛായേയം സ്വാ മഹാചിതേഃ।
ന ച കിഞ്ചന നാമാംഗ കചത്യച്ഛൈവമാസ്ഥിതാ ॥ 53 ॥
ചിദ്വ്യോമ്നി ഹി ചിദാകാശമേവ സ്വമമലം വപുഃ।
ചേത്യം ദൃശ്യമിവാഭാതി സ്വപ്നേഷ്വിവ യഥാസ്ഥിതം ॥ 54 ॥
അന്യഥാനുപപത്ത്യാർഥകാരണാഭാവതഃ സ്വതഃ।
ചിദ്വ്യോമാത്മാനമേവാദൗ ദൃശ്യമിത്യേവ പശ്യതി ॥ 55 ॥
സർഗാദാവേവ ഖാത്മൈവ ദൃശ്യം ഭാതി നിരാകൃതി।
സംഭ്രമഃ സ്വപ്നസങ്കൽപമിഥ്യാജ്ഞാനേഷ്വിവാഭിതഃ ॥ 56 ॥
സ്വപ്നവത്തച്ച നിർധർമ മനാഗപി ന ഭിദ്യതേ।
വികാര്യപി സധർമാപി ചിദ്വ്യോമ്നോ വസ്തുനോ മലാത് ॥ 57 ॥
തത്സ്വപ്നനഗരാകാരം സധർമാപ്യസധർമകം।
ശിവാദനന്യമേവേത്ഥം സ്ഥിതമേവ നിരന്തരം ॥ 58 ॥
ദൃശ്യം സ്വപ്നാദ്രിവത്സ്വച്ഛം മനാഗപി ന ഭിദ്യതേ।
തസ്മാച്ചിദ്വ്യോമ ചിദ്വ്യോമ്നഃ ശൂന്യത്വം ഗഗനാദിവ ॥ 59 ॥
യദേവ തത്പരം ബ്രഹ്മ സർവരൂപവിവർജിതം।
തദേവേദം തഥാഭൂതമേവ സർഗതയാ സ്ഥിതം ॥ 60।
സ്വപ്നേഽനുഭൂയതേ ചൈതത്സ്വപ്നേ ഹ്യാത്മൈവ ഭാസതേ।
പുരാദിത്വേന ന തു സത്പുരാദിരചിതം തദാ ॥ 61 ॥
സ്വപ്നേ ച പ്രത്യഭിജ്ഞായാഃ സംസ്കാരസ്യ സ്മൃതേസ്തഥാ।
ന സത്താ തദിദം ദൃഷ്ടമിത്യർഥസ്യാത്യസംഭവാത് ॥ 62 ॥
തസ്മാദേതത്ത്രയം ത്യക്ത്വാ യദ്ഭാനം ബ്രഹ്മസംവിദഃ।
തസ്യ ദൃഷ്ടാർഥസാദൃശ്യാന്മൂഢൈഃ സ്മൃത്യാദിതോഹിതാ ॥ 63 ॥
യഥാ യത്രൈവ ലഹരീ വാരിണ്യേതി പുനഃ പുനഃ।
തത്രൈവേതി തഥാ തദ്വദനന്യാ ഖേ പരേ ജഗത് ॥ 64 ॥
വിധയഃ പ്രതിഷേധാശ്ച സർവ ഏവ സദൈവ ച।
വിഭക്താശ്ച വിമിശ്രാശ്ച പരേ സന്തി ന സന്തി ച ॥ 65 ॥
തസ്മാത്സദ്ബ്രഹ്മ സർവാത്മ കിമിവാത്ര ന വിദ്യതേ।
സൈവ സത്തൈവ സർവാത്മ ചൈതദപ്യേതദാത്മകം ॥ 66 ॥
ഭ്രാന്തസ്യ ഭ്രമണം ഭൂമേർന ഭൂഭ്രാന്തൈവ വാ ഗണൈഃ।
ന ശാമ്യതി ജ്ഞാതുരപി തഥാഭ്യാസം വിനാത്ര ദൃക് ॥ 67 ॥
ശാസ്ത്രസ്യാസ്യ തു യന്നാമ വാദനം തദ്വിനാപരഃ।
അഭ്യാസോ ദൃശ്യസംശാന്ത്യൈ ന ഭൂതോ ന ഭവിഷ്യതി ॥ 68 ॥
ന ജീവന്നമൃതം ചിത്തം രോധമായാതി സംസൃതേഃ।
അവിനാഭാവിദേഹത്വാദ്ബോധാത്ത്വേതന്ന പശ്യതി ॥ 69 ॥
സർവദൈവാവിനാഭാവി ചിത്തം ദൃശ്യശരീരയോഃ।
ഇഹ ചാമുത്ര ചൈതസ്യ ബോധാന്തേ ശാമ്യതഃ സ്വയം ॥ 70 ॥
ചിത്തദൃശ്യശരീരാണി ത്രീണി ശാമ്യന്തി ബോധതഃ।
പവനസ്പന്ദസൈന്യാനി കാരണാഭാവതോ യഥാ ॥ 71 ॥
കാരണം മൗർഖ്യമേവാസ്യ തച്ചാസ്മാദേവ ശാസ്ത്രതഃ।
കിഞ്ചിത്സംസ്കൃതബുദ്ധീനാം വാചിതാദേവ ശാമ്യതി ॥ 72 ॥
അബുദ്ധമുത്തരഗ്രന്ഥാത്പൂർവം പൂർവം ഹി ബുധ്യതേ।
ഗ്രന്ഥം പദപദാർഥജ്ഞഃ ഖേദവാന്ന നിവർതതേ ॥ 73 ॥
ഉപായമിദമേവാതോ വിദ്ധി ശാസ്ത്രം ഭ്രമക്ഷയേ।
അനന്യസാധാരണതാം ഗതമിത്യനുഭൂയതേ ॥ 74 ॥
തസ്മാദസ്മാന്മഹാശാസ്ത്രാദ്യഥാശക്തി വിചാരയേത്।
ഭാഗൗ ദ്വൗ ഭാഗമേകം വാ തേന ദുഃഖക്ഷയോ ഭവേത് ॥ 75 ॥
ആരുഷേയമിദമിതി പ്രമാദാച്ചേന്ന രോചതേ।
തദന്യദാത്മവിജ്ഞാനശാസ്ത്രം കിഞ്ചിദ്വിചാരയേത് ॥ 76 ॥
അനർഥേനാവിചാരേണ വയഃ കുര്യാന്ന ഭസ്മസാത്।
ബോധേന ജ്ഞാനസാരേണ ദൃശ്യം കർതവ്യമാത്മസാത് ॥ 77 ॥
ആയുഷഃ ക്ഷണ ഏകോഽപി സർവരത്നൈർന ലഭ്യതേ।
നീയതേ തദ്വൃഥാ യേന പ്രമാദഃ സുമഹാനഹോ ॥ 78 ॥
അനുഭൂതമപി ച നോ സദൃശ്യമിദം ദ്രഷ്ടൃസഹിതമപി।
സ്വപ്നനിജമരണബാന്ധവരോദനമിവ സദിവ കചിതമപി ॥ 79 ॥
ഇത്യാർഷേ ശ്രീവാസിഷ്ഠമഹാരാമായണേ വാൽമികീയേ
മോക്ഷ-നിർവാണ ഉത്തരാർധേ ബ്രഹ്മഗീതാസു പരമാർഥഗീതാസു
അദ്വൈതയുക്തിർനാമ പഞ്ചസപ്തത്യധികശതതമഃ സർഗഃ ॥ 175 ॥ -3-
॥ അഥ പഞ്ചമോഽധ്യായഃ ॥
॥ സത്യവർണനം ॥
ശ്രീരാമ ഉവാച।
അകാരണകമേവേദം ജഗദ്ബ്രഹ്മ പരാത്പദാത്।
യദി പ്രവർതതേ നാമ സ്വപ്നസങ്കൽപനാദിവത് ॥ 1 ॥
തദകാരണതഃ സിദ്ധേഃ സംഭവേഽന്യദകാരണം।
കഥം ന ജായതേ വസ്തു ക്വചിത്കിഞ്ചിത്കദാചന ॥ 2 ॥
വസിഷ്ഠ ഉവാച।
യദ്യഥാ കൽപിതം യേന സ സമ്പശ്യതി തത്തഥാ।
കൽപനൈവാന്യഥാ ന സ്യാത്താദൃക്കാരണവിച്യുതേഃ ॥ 3 ॥
യഥേദം കൽപിതം ദൃശ്യം മനസാ യേന തത്തഥാ।
വേത്ത്യസൗ യാദൃഗന്യേന കൽപിതം വേത്ത്യസൗ തഥാ ॥ 4 ॥
കൽപനാകൽപനാത്മൈകം തച്ച ബ്രഹ്മ സ്വഭാവതഃ।
കൽപനാത്മേദൃശം ജന്തുര്യഥാ കേശനഖാദിമാൻ ॥ 5 ॥
അകാരണപദാർഥത്വം സകാരണപദാർഥതാ।
ബ്രഹ്മണി ദ്വയമപ്യസ്തി സർവശക്ത്യാത്മ തദ്യതഃ ॥ 6 ॥
യതഃ സ്യാദ്ബ്രഹ്മണസ്ത്വന്യത്ക്വചിത്കിഞ്ചിത്കദാചന।
തത്കാരണവികൽപേന സംയോഗസ്തസ്യ യുജ്യതേ ॥ 7 ॥
യത്ര സർവമനാദ്യന്തം നാനാനാനാത്മ ഭാസതേ।
ബ്രഹ്മൈവ ശാന്തമേകാത്മ തത്ര കിം കസ്യ കാരണം ॥ 8 ॥
നേഹ പ്രവർതതേ കിഞ്ചിന്ന ച നാമ നിവർതതേ।
സ്ഥിതമേകമനാദ്യന്തം ബ്രഹ്മൈവ ബ്രഹ്മ ഖാത്മകം ॥ 9 ॥
കിം കസ്യ കാരണം കേന കിമർഥം ഭവതു ക്വ വാ।
കിം കസ്യ കാരണം കേന കിമർഥം മാസ്തു വാ ക്വചിത് ॥ 10 ॥
നേഹ ശൂന്യം ന വാ ശൂന്യം ന സന്നാസന്ന മധ്യതാ।
വിദ്യതേ ന മഹാശൂന്യേ ന നേതി ന ന നേതി ച ॥ 11 ॥
ഇദം ന കിഞ്ചിത്കിഞ്ചിദ്വാ യന്നാമാസ്ത്യഥ നാസ്തി വാ।
സർവം ബ്രഹ്മൈവ തദ്വിദ്ധി യത്തഥൈവാതഥൈവ തത് ॥ 12 ॥
ശ്രീരാമ ഉവാച।
അതജ്ഞവിഷയേ ബ്രഹ്മൻകാര്യേ കാരണസംഭവേ।
കിമകാരണതാത്മ സ്യാത്കഥം വേതി വദ പ്രഭോ ॥ 13 ॥
വസിഷ്ഠ ഉവാച।
അതജ്ഞോ നാമ നാസ്ത്യേവ താവത്തജ്ജ്ഞജനം പ്രതി।
അസതോ വ്യോമവൃക്ഷസ്യ വിചാരഃ കീദൃശസ്തതഃ ॥ 14 ॥
ഏകബോധമയാഃ ശാന്തവിജ്ഞാനഘനരൂപിണഃ।
തജ്ജ്ഞാസ്തേഷാമസദ്രൂപേ കഥമർഥേ വിചാരണാ ॥ 15 ॥
അതജ്ജ്ഞത്വം ച ബോധേഽന്തരവഭാതി തദംഗതാ।
ഗതേ സ്വപ്നസുഷുപ്തേഽന്തരിവ നിദ്രാത്മ കേവലം ॥ 16 ॥
തഥാപ്യഭ്യുപഗമ്യാപി മൂർഖനിശ്ചയ ഉച്യതേ।
പ്രയേദമണു സർവാത്മ യസ്മാദ്ബ്രഹ്മ നിരാമയം ॥ 17 ॥
സന്ത്യകാരണകാ ഏവ സന്തി കാരണജാസ്തഥാ।
ഭാവാഃ സംവിദ്യഥാ യസ്മാത്കൽപ്യതേ ലഭ്യതേ തഥാ ॥ 18 ॥
സർവകാരണസംശാന്തൗ സർവാനുഭവശാലിനാം।
സർഗസ്യ കാരണം നാസ്തി തേന സർഗസ്ത്വകാരണഃ ॥ 19 ॥
ഹൃദയംഗമതാത്യക്തമീശ്വരാദി പ്രകൽപ്യതേ।
യദത്ര കിഞ്ചിദുഃസ്വാദു വ്യർഥം വാഗ്ജാലമേവ തത് ॥ 20 ॥
അന്യഥാനുപപത്ത്യൈവ സ്വപ്നാഭാകലനാദൃതേ।
സ്ഥൂലാകാരാത്മികാ കാചിന്നാസ്തി ദൃശ്യസ്യ ദൃശ്യതാ ॥ 21 ॥
സ്വപ്നപൃഥ്വ്യാദ്യനുഭവേ കിമബുദ്ധസ്യ കാരണം।
ചിത്സ്വഭാവാദൃതേ ബ്രൂഹി സ്വപ്നാർഥോ നാമ കീദൃശഃ ॥ 22 ॥
സ്വപ്നാർഥോ ഹ്യപരിജ്ഞാതോ മഹാമോഹഭരപ്രദഃ।
പരിജ്ഞാതോ ന മോഹായ യഥാ സർഗാസ്തഥൈവ ച ॥ 23 ॥
ശുഷ്കതർകഹഠാവേശാദ്യദ്വാപ്യനുഭവോജ്ഝിതം।
കൽപ്യതേ കാരണം കിഞ്ചിത്സാ മൗർഖ്യാഭിനിവേശിതാ ॥ 24 ॥
അഗ്നേരൗഷ്ണ്യമപാം ശൈത്യം പ്രാകാശ്യം സർവതേജസാം।
സ്വഭാവോ വാഖിലാർഥാനാം കിമബുദ്ധസ്യ കാരണം ॥ 25 ॥
കിം ധ്യാതൃശതലബ്ധസ്യ ധ്യേയസ്യൈകസ്യ കാരണം।
കിം ച ഗന്ധർവനഗരേ പുരേ ഭിത്തിഷു കാരണം ॥ 26 ॥
ധർമാദ്യമുത്രാമൂർതത്വാന്മൂർതേ ദേഹേ ന കാരണം।
ദേഹസ്യ കാരണം കിം സ്യാത്തത്ര സർഗാദിഭോഗിനഃ ॥ 27 ॥
ഭിത്ത്യഭിത്ത്യാദിരൂപാണാം ജ്ഞാനസ്യ ജ്ഞാനവാദിനഃ।
കിം കാരണമനന്താനാമുത്പന്നധ്വംസിനാം മുഹുഃ ॥ 28 ॥
സ്വഭാവസ്യ സ്വഭാവോഽസൗ കില കാരണമിത്യപി।
യദുച്യതേ സ്വഭാവസ്യ സാ പര്യായോക്തികൽപതാ ॥ 29 ॥
തസ്മാദകാരണാ ഭ്രാന്തിർഭാവാ ഭാന്തി ച കാരണം।
അജ്ഞേ ജ്ഞേ ത്വഖിലം കാര്യം കാരണാദ്ഭവതി സ്ഥിതം ॥ 30 ॥
യദ്വത്സ്വപ്നപരിജ്ഞാനാത്സ്വപ്നേ ദ്രവ്യാപഹാരിഭിഃ।
ന ദുഃഖാകരണം തദ്വജ്ജീവിതം തത്ത്വദർശനാത് ॥ 31 ॥
സർഗാദാവേവ നോത്പന്നം ദൃശ്യം ചിദ്ഗഗനം ത്വിദം।
സ്വരൂപം സ്വപ്നവദ്ഭാതി നാന്യദത്രോപപദ്യതേ ॥ 32 ॥
അന്യാ ന കാചിത്കലനാ ദൃശ്യതേ സോപപത്തികാ।
അസ്മാന്ന്യായാദൃതേ കസ്മാദ്ബ്രഹ്മൈവൈഷാനുഭൂതിഭൂഃ ॥ 33 ॥
ഊർമ്യാവർതദ്രവത്വാദി ശുദ്ധേ ജലഘനേ യഥാ।
തഥേദം സർഗപര്യായം ബ്രഹ്മണി ബ്രഹ്മ ഭാസതേ ॥ 34 ॥
സ്പന്ദാവർതവിവർതാദി നിർമലേ പവനേ യഥാ।
തഥായം ബ്രഹ്മപവനേ സർഗസ്പന്ദോഽവഭാസതേ ॥ 35 ॥
യഥാനന്തത്വസൗഷിര്യശൂന്യത്വാദി മഹാംബരേ।
സ സന്നാസന്നബോധാത്മ തഥാ സർഗഃ പരാപരഃ ॥ 36 ॥
ഏഷു നിദ്രാദികേഷ്വേതേ സൂപലബ്ധാ അപി സ്ഫുടം।
ഭാവാ അസന്മയാ ഏവമേതേഽനന്യാത്മകാ യതഃ ॥ 37 ॥
സർഗപ്രലയസംസ്ഥാനാന്യേവമാത്മനി ചിദ്ഘനേ।
സൗമ്യേ സ്വപ്നസുഷുപ്താഭാ ശുദ്ധേ നിദ്രാഘനേ യഥാ ॥ 38 ॥
സ്വപ്നാത്സ്വപ്നാന്തരാണ്യാസ്തേ നിദ്രായാം മാനവോ യഥാ।
സർഗാത്സർഗാന്തരാണ്യാസ്തേ സ്വസത്തായാമജസ്തഥാ ॥ 39 ॥
പൃഥ്വാദിരഹിതോഽപ്യേഷ ബ്രഹ്മാകാശോ നിരാമയഃ।
അതദ്വാംസ്തദ്വദാഭാതി യഥാ സ്വപ്നാനുഭൂതിഷു ॥ 40 ॥
സ്ഥിതാ യഥാസ്യാം പശ്യന്താം ശബ്ദാ ഘടപടാദയഃ।
ജാതാജാതാഃ സ്ഥിതാഃ സർഗാസ്തഥാനന്യേ മഹാചിതി ॥ 41 ॥
പശ്യന്താമേവ പശ്യന്തീ യഥാ ഭാതി തഥൈവ ച।
യഥാ ശബ്ദാസ്തഥാ സർഗാശ്ചിതൈവ ചിതിചിന്മയഃ ॥ 42 ॥
കിം ശാസ്ത്രകം തത്ര കഥാവിചാരൈ-
ര്നിർവാസനം ജീവിതമേവ മോക്ഷഃ।
സർഗേ ത്വസത്യേവപ്രകാരണത്വാ-
ത്സത്യേവ നാസ്ത്യേവ ന നാമ കാചിത് ॥ 43 ॥
ഏഷാ ച സിദ്ധേഹ ഹി വാസനേതി
സാ ബോധസത്തൈവ നിരന്തരൈകാ।
നാനാത്വനാനാരഹിതൈവ ഭാതി
സ്വപ്നേ ചിദേവേഹ പുരാദിരൂപാ ॥ 44 ॥
ഇത്യാർഷേ ശ്രീവാസിഷ്ഠമഹാരാമായണേ വാൽമികീയേ
മോക്ഷ-നിർവാണ ഉത്തരാർധേ ബ്രഹ്മഗീതാസു സത്യവർണനം
നാമ സപ്തസപ്തത്യധികശതതമഃ സർഗഃ ॥ 177 ॥ -5-
॥ അഥ ഷഷ്ഠഃ സർഗഃ ॥
॥ ഐന്ദവോപാഖ്യാനം ॥
ശ്രീരാമ ഉവാച।
പദാർഥാ ദ്വിവിധാഃ സന്തി മൂർതാമൂർതാ ജഗത്ത്രയേ।
യത്ര സപ്രതിഘാഃ കേചിത്കേചിദപ്രതിഘാ അപി ॥ 1 ॥
താനിഹാപ്രതിഘാനാഢുർനാന്യോന്യം വേല്ലയന്തി യേ।
താംശ്ച സപ്രതിഘാനാഹുരന്യോന്യം വേല്ലയന്തി യേ ॥ 2 ॥
ഇഹ സപ്രതിഘാനം തു ദൃഷ്ടമന്യോന്യവേല്ലനം।
നത്വപ്രതിഘരൂപാണാം കേഷാഞ്ചിദപി കിഞ്ചന ॥ 3 ॥
തത്ര സംവേദനം നാമ യദിദം ചന്ദ്രമണ്ഡലേ।
ഇതഃ പതത്യപ്രതിഘം തത്സർവേണാനുഭൂയതേ ॥ 4 ॥
അർധപ്രബുദ്ധസങ്കൽപവികൽപാദ്വൈതകൽപിതം।
വദാമ്യഭ്യുപഗമ്യേദം ന തു ബോധദശാസ്ഥിതം ॥ 5 ॥
കഃ പ്രാണമാരുതഃ ക്ഷോഭം ജനയത്യാശയസ്ഥിതഃ।
പ്രവേശനിർഗമഭയം കഥം വാ വദ മേ പ്രഭോ ॥ 6 ॥
കഥമപ്രതിഘം നാമ വേദനം പ്രതിഘാത്മകം।
ഇമം ദേഹം ചാലയതി ഭാരം ഭാരഹരോ യഥാ ॥ 7 ॥
യദി സപ്രതിഘം വസ്തു വേല്ലത്യപ്രതിഘാത്മകം।
കഥം സംവിത്തിമാത്രേണ പുംസഃ ശൈലോ ന വൽഗതി ॥ 8 ॥
വസിഷ്ഠ ഉവാച।
വികാസമഥ സങ്കോചമത്ര നാലീ ഹൃദി സ്ഥിതാ।
യദാ യാതി തദാ പ്രാണശ്ച്ഛേദൈരായാതി യാതി ച ॥ 9 ॥
ബാഹ്യോപസ്കരഭസ്രായാം യഥാകാശാസ്പദാത്മകഃ।
വായുര്യാത്യപി ചായാതി തഥാത്ര സ്പന്ദനം ഹൃദി ॥ 10 ॥
ശ്രീരാമ ഉവാച।
ബഹിർഭസ്രാമയസ്കാരഃ സങ്കോചനവികാസനൈഃ।
യോജയത്യാന്തരം നാഡീം കശ്ചാലയതി ചാലകഃ ॥ 11 ॥
ശതം കഥം ഭവേദേകം കഥമേകം ശതം ഭവേത്।
കഥം സചേതനാ ഏതേ കാഷ്ഠലോഷ്ടൂപലാദയഃ ॥ 12 ॥
കസ്മാന്ന സ്ഥാവരം വസ്തു പ്രസ്പന്ദ്യപി ചമത്കൃതം।
വസ്തു ജംഗമമേവേഹ സ്പന്ദിമാത്രേവ കിം വദ ॥ 13 ॥
വസിഷ്ഠ ഉവാച।
അന്തഃസംവേദനം നാമ ചാലയത്യാന്ത്രവേഷ്ടനം।
ബഹിർഭസ്രാമയസ്കാര ഇവ ലോകേഽനുചേഷ്ടനം ॥ 14 ॥
ശ്രീരാമ ഉവാച।
വായ്വന്ത്രാദിശരീരസ്ഥം സർവം സപ്രതിഘം മുനേ।
കഥമപ്രതിഘാ സംവിച്ചാലയേദിതി മേ വദ ॥ 15 ॥
സംവിദപ്രതിഘാകാരാ യദി സപ്രതിഘാത്മകം।
ചാലയേദചലിപ്യത്തദദൂരമംഭോ യദിച്ഛയാ ॥ 16 ॥
സപ്രതിഘാപ്രതിഘയോർമിഥോ യദി പദാർഥയോഃ।
വേല്ലനം സ്യാത്തദിച്ഛൈവ കർതൃകർമേന്ദ്രിയൈഃ ക്വ കിം ॥ 17 ॥
സപ്രതിഘാപ്രതിഘയോഃ ശേഷോ നാസ്തി ബഹിര്യഥാ।
തഥൈവാന്തരഹം മന്യേ ശേഷം കഥയ മേ മുനേ ॥ 18 ॥
അന്തഃസ്വയം യോഗിനാ വാ യഥൈതദനുഭൂയതേ।
അമൂർതസ്യൈവ മൂർതേന വേല്ലനം തദ്വദാശു മേ ॥ 19 ॥
വസിഷ്ഠ ഉവാച।
സർവസന്ദേഹവൃക്ഷാണാം മൂലകാഷമിദം വചഃ।
സർവൈകതാനുഭൂത്യർഥം ശൃണു ശ്രവണഭൂഷണം ॥ 20 ॥
നേഹ കിഞ്ചിന്ന നാമാസ്തി വസ്തു സപ്രതിഘം ക്വചിത്।
സർവദാ സർവമേവേദം ശാന്തമപ്രതിഘം തതം ॥ 21 ॥
ശുദ്ധം സംവിന്മയം സർവം ശാന്തമപ്രതിഘാത്മകം।
പദാർഥജാതം പൃഥ്വ്യാദി സ്വപ്നസങ്കൽപയോരിവ ॥ 22 ॥
ആദാവന്തേ ച നാസ്തീദം കാരണാഭാവതോഽഖിലം।
ഭ്രാന്ത്യാത്മാ വർതമാനാപി ഭാതി ചിത്സ്വപ്നഗാ യഥാ ॥ 23 ॥
ദ്യൗഃ ക്ഷമാ വായുരാകാശം പർവതാഃ സരിതോ ദിശഃ।
മഹതാ കാരണൗഘേന ബോധമപ്രതിഘം വിദുഃ ॥ 24 ॥
അന്തഃകരണഭൂതാദി മൃത്കാഷ്ഠദൃഷദാദി വാ।
സർവം ശൂന്യമശൂന്യം ച ചേതനം വിദ്ധി നേതരത് ॥ 25 ॥
തത്രൈവമൈന്ദവാഖ്യാനം ശൃണു ശ്രവണഭൂഷണം।
മയാ ച പൂർവമുക്തം തത്കിഞ്ചാന്യദഭിവർണ്യതേ ॥ 26 ॥
തഥാപി വർതമാനോക്തപ്രശ്നബോധായ തച്ഛൃണു।
യഥേദം സർവമദ്ര്യാദി ചിദിത്യേവ തു ഭോത്സ്യതേ ॥ 27।
കസ്മിംശ്ചിത്പ്രാക്തനേനൈവ ജഗജ്ജാലേഽഭവദ്ദ്വിജഃ।
തപോവേദക്രിയാധാരോ ബ്രഹ്മന്നിന്ദുരിതി സ്മൃതഃ ॥ 28 ॥
ദശ തസ്യാഭവൻപുത്രാ ജഗതോ ദിക്തടാ ഇവ।
മഹാശയാ മഹാത്മാനോ മഹതാമാസ്പദാം സതാം ॥ 29 ॥
സ തേഷാം കാലവശതഃ പിതാന്തർധിമുപായയൗ।
ദശാനാം ഭഗവാന്രുദ്ര ഏകാദശ ഇവ ക്ഷയേ ॥ 30 ॥
തസ്യാനുഗമനം ചക്രേ ഭാര്യാ വൈധവ്യഭീതിഭിഃ।
അനുരക്താ ദിനസ്യേവ സന്ധ്യാ താരാവിലോചനാ ॥ 31 ॥
തയോസ്തേ തനയാ ദുഃഖകലിതാ വിപിനം ഗതാഃ।
കൃതൗർധ്വദേഹികാസ്ത്യക്ത്വാ വ്യവഹാരം സമാധയേ ॥ 32 ॥
ധാരണാനാം സമസ്താനാം കാ സ്യാദുത്തമസിദ്ധിദാ।
ധാരണാ യന്മയാഃ സന്തഃ സ്യാമഃ സർവേശ്വരാ വയം ॥ 33 ॥
ഇതി തേ തത്ര സഞ്ചിന്ത്യ ബദ്ധപദ്മാസനാ ദശ।
ഇദം സഞ്ചിന്തയാമാസുർനിർവിഘ്നേ കന്ദരോദരേ ॥ 34 ॥
പദ്മജാധിഷ്ഠിതാശേഷജഗദ്ധാരണയാ സ്ഥിതാഃ।
ഭവാമ പദ്മജോപേതം ജഗദ്രൂപമവിഘ്നതഃ ॥ 35 ॥
ഇതി സഞ്ചിന്ത്യ സബ്രഹ്മ ജഗദ്ധാരണയാ ചിരം।
നിമീലിതദൃശസ്തസ്ഥുസ്തേ ചിത്രരചിതാ ഇവ ॥ 36 ॥
അഥൈതദ്ധാരണാബദ്ധചിത്താസ്തേ താവദച്യുതാഃ।
ആസന്മാസാന്ദശാഷ്ടൗ ച യാവത്തേ തത്ര ദേഹകാഃ ॥ 37 ॥
ശുഷ്കാഃ കങ്കാലതാം യാതാഃ ക്രവ്യാദൈശ്ചർവിതാംഗകാഃ।
നാശമഭ്യായയുസ്തത്ര ഛായാഭാഗാ ഇഅവാതപൈഃ ॥ 38 ॥
അഹം ബ്രഹ്മാ ജഗച്ചേദം സർഗോഽയം ഭുവനാന്വിതഃ।
ഇതി സമ്പശ്യതാം തേഷാം ദീർഘകാലോഽഭ്യവർതത ॥ 39 ॥
താനി ചിത്താന്യദേഹാനി ദശൈകധ്യാനതസ്തതഃ।
സമ്പന്നാനി ജഗന്ത്യേവ ദശ ദേഹാനി വൈ പൃഥക് ॥ 40 ॥
ഇതി തേഷാം ചിദിച്ഛാസാസമ്പന്നാ സകലം ജഗത്।
അത്യന്തസ്വച്ഛരൂപൈവ സ്ഥിതാ ചാകാരവർജിതാ ॥ 41 ॥
സംവിന്മയത്വാജ്ജഗതാം തേഷാം ഭൂമ്യചലാദി തത്।
സർവം ചിദാത്മകം വിദ്ധി നോ ചേദന്യത്കിമുച്യതാം ॥ 42 ॥
കിലയത്ത്രിജഗജ്ജാലം തേഷാം കിമാത്മതത്തഥാ।
സംവിദാകാശശൂന്യത്വമാത്രമേവേതരന്ന തത് ॥ 43 ॥
വിദ്യതേ ന യഥാ കിഞ്ചിത്തരംഗഃ സലിലാദൃതേ।
സംവിത്തത്വാദൃതേ തദ്വദ്വിദ്യതേ ചലനാദികം ॥ 44 ॥
ഐന്ദവാനി യഥൈതാനി ചിന്മയാനി ജഗന്തി ഖേ।
തഥാ ചിന്മയമേതേഷു കാഷ്ഠലോഷ്ടോപലാദ്യപി ॥ 45 ॥
യഥൈവൈന്ദവസങ്കൽപാസ്തേ ജഗത്ത്വമുപാഗതാഃ।
തഥൈവാബ്ജജസങ്കൽപോ ജഗത്ത്വമയമാഗതഃ ॥ 46 ॥
തസ്മാദിഹേമേ ഗിരയോ വസുധാപാദപാ ഘനാഃ।
മഹാഭൂതാനി സർവം ച ചിന്മാത്രമയമാതതം ॥ 47 ॥
ചിദ്വൃക്ഷാശ്ചിന്മഹീ ചിദ്ദ്യൗശ്ചിദാകാശം ചിദദ്രയഃ।
നാചിത്ക്വചിത്സംഭവതി തേഷ്വൈന്ദവജഗത്സ്വിവ ॥ 48 ॥
ചിന്മാത്രഖകുലാലേന സ്വദേഹചലചക്രകേ।
സ്വശരീരമൃദാ സർഗഃ കുതോഽയം ക്രിയതേഽനിശം ॥ 49 ॥
സങ്കൽപനിർമിതേ സർഗേ ദൃഷദശ്ചേന്നചേതനാഃ।
തദത്ര ലോഷ്ടശൈലാദി കിമേതദിതി കഥ്യതാം ॥ 50 ॥
കലനസ്മൃതിസംസ്കാരാ ദധത്യർഥം ച നോദരേ।
പ്രാങ്മൃഷ്ടം കൽപനാദീനാമന്യൈവാർഥകലാവതാം ॥ 51 ॥
തദ്ധാമസംവിദോ നാമ്നി മണിരാശൗ മണിര്യഥാ।
സർവാത്മനി തഥാ ചിത്തേ കശ്ചിദർഥ ഉദേത്യലം ॥ 52 ॥
അകാര്യകരണസ്യാർഥോ ന ഭിന്നോ ബ്രഹ്മണഃ ക്വചിത്।
സ്വഭാവ ഇതി തേനേദം സർവം ബ്രഹ്മേതി നിശ്ചയഃ ॥ 53 ॥
യഥാപ്രവൃത്തം ചിദ്വാരി വഹത്യാവർതതേവ നൗ।
സ്വയത്നേനാതിതീവ്രേണ പരാത്മീയാത്മനാ വിനാ ॥ 54 ॥
പദ്മലീലാ ജഗദിവ പ്രകചന്തി ജഗന്തി യത്।
ചിന്മാത്രാദ്ബ്രഹ്മണഃ സ്വസ്മാദന്യാനി ന മനാഗപി ॥ 55 ॥
അജാത്മാനിരുദ്ധം ച സന്മാത്രം ബ്രഹ്മ ഖാത്മകം।
ശാന്തം സദസതോർമധ്യം ചിദ്ഭാമാത്രമിദം ജഗത് ॥ 56 ॥
യത്സംവിന്മയമദ്ര്യാദിസങ്കൽപം ജഗതി സ്ഥിതം।
തദസംവിന്മയമിതി വക്താഽജ്ഞോ ജ്ഞൈർവിഹസ്യതേ ॥ 57 ॥
ജഗന്ത്യാത്മേവ സങ്കൽപമയാന്യേതാനി വേത്തി ഖേ।
ഖാത്മകാനി തഥേദം ച ബ്രഹ്മ സങ്കൽപജം ജഗത് ॥ 58 ॥
യാവദ്യാവദിയം ദൃഷ്ടിഃ ശീഘ്രം ശീഘ്രം വിലോക്യതേ।
താവത്താവദിദം ദുഃഖം ശീഘ്രം ശീഘ്രം വിലീയതേ ॥ 59 ॥
യാവദ്യാവദിയം ദൃഷ്ടിഃ പ്രേക്ഷ്യതേ ന ചിരാച്ചിതാ।
താവത്താവദിദം ദുഃഖം ഭവേത്പ്രതിഘനം ഘനം ॥ 60 ॥
ദീർഘദുഷ്കൃതമൂഢാനാമിമാം ദൃഷ്ടിമപശ്യതാം।
സംസൃതിർവജ്രസാരേയം ന കദാചിത്പ്രശാമ്യതി ॥ 61 ॥
നേഹാകൃതിർന ച ഭവാഭവജന്മനാശാഃ
സത്താ ന ചൈവ ന ച നാമ തഥാസ്ത്യസത്താ।
ശാന്തം പരം കചതി കേവലമാത്മനീത്ഥം
ബ്രഹ്മാഥവാ കചനമപ്യലമത്ര നാസ്തി ॥ 62 ॥
ആദ്യന്തവർജിതമലഭ്യലതാഗ്രമൂല-
നിർമാണമൂലപരിവേശമശേഷമച്ഛം।
അന്തസ്ഥനിർഗഗനസർഗകപുത്രകൗഘം
നിത്യം സ്ഥിതം നനു ഘനം ഗതജന്മനാശം ॥ 63 ॥
സന്മാത്രമന്തരഹിതാഖിലഹസ്തജാതം
പര്യന്തഹീനഗണനാംഗമമുക്തരൂപം।
ആത്മാംബരാത്മകമഹം ത്വിദമേവ സർവം
സുസ്തംഭരൂപമജമൗനമലം വികൽപൈഃ ॥ 64 ॥
ഇത്യാർഷേ ശ്രീവാസിഷ്ഠമഹാരാമായണേ വാൽമികീയേ
മോക്ഷ-നിർവാണ ഉത്തരാർധേ ബ്രഹ്മഗീതാസു ഐന്ദവോ
നാമാഷ്ടസപ്തത്യധികശതതമഃ സർഗഃ ॥ 178 ॥ -6-
॥ അഥ സപ്തമഃ സർഗഃ ॥
॥ ബ്രഹ്മമയത്വപ്രതിപാദനം ॥
വസിഷ്ഠ ഉവാച।
ഏവം ചിന്മാത്രമേവൈകം ശുദ്ധം സത്ത്വം ജഗത്ത്രയം।
സംഭവന്തീഹ ഭൂതാനി നാജ്ഞബുദ്ധാനി കാനിചിത് ॥ 1 ॥
തസ്മാത്കുതഃ ശരീരാദി വസ്തു സപ്രതിഘം കുതഃ।
യദിദം ദൃശ്യതേ കിഞ്ചിത്തദപ്രതിഘമാതതം ॥ 2 ॥
സ്ഥിതം ചിദ്വ്യോമ ചിദ്വ്യോമ്നി ശാന്തേ ശാന്തം സമം സ്ഥിതം।
സ്ഥിതമാകാശമാകാശേ ജ്ഞപ്തിർജ്ഞപ്തൗ വിജൃംഭതേ ॥ 3 ॥
സർവം സംവിന്മയം ശാന്തം സത്സ്വപ്നം ഇവ ജാഗ്രതി।
സ്ഥിതമപ്രതിഘാകാരം ക്വാസൗ സപ്രതിഘാം സ്ഥിതിഃ ॥ 4 ॥
ക്വ ദേഹ അവയവാഃ ക്വാന്ത്രവേഷ്ടനീ ക്വാസ്ഥിപഞ്ജരം।
വ്യോമേവാപ്രതിഘം വിദ്ധി ദേഹം സപ്രതിഘോഷമം ॥ 5 ॥
സംവിത്കരൗ ശിരഃ സംവിത്സംവിദിന്ദ്രിയവൃന്ദകം।
ശാന്തമപ്രതിഘം സർവം ന സപ്രതിഘമസ്തി ഹി ॥ 6 ॥
ബ്രഹ്മവ്യോമ്നഃ സ്വപ്നരൂപസ്വഭാവത്വാജ്ജഗത്സ്ഥിതേഃ।
ഇദം സർവം സംഭവതി സഹേതുകമഹേതുകം ॥ 7 ॥
ന കാരണം വിനാ കാര്യം ഭവതീത്യുപപദ്യതേ।
യദ്യഥാ യേന നിർണീതം തത്തഥാ തേന ലക്ഷ്യതേ ॥ 8 ॥
കാരണേന വിനാ കാര്യം സദ്വദിത്യുപപദ്യതേ।
യഥാ ഭാവിതമേവാർഥം സംവിദാപ്നോത്യസംശയം ॥ 9 ॥
യഥാ സംഭവതി സ്വപ്നേ സർവം സർവത്ര സർവഥാ।
ചിന്മയത്വാത്തഥാ ജാഗ്രത്യസ്തി സർവാത്മരൂപതാ ॥ 10 ॥
സർവാത്മനി ബ്രഹ്മപദേ നാനാനാത്മനി സ്ഥിതാ।
അസ്ത്യകാരണകാര്യാണാം സത്താ കാരണജാപി ച ॥ 11 ॥
ഏകഃ സഹസ്രം ഭവതി യഥാ ഹ്യേതേ കിലൈന്ദവാഃ।
പ്രയാതാ ഭൂതലക്ഷത്വം സങ്കൽപജഗതാം ഗണൈഃ ॥ 12 ॥
സഹസ്രമേകം ഭവതി സംവിദാം ച തഥാ ഹി യത്।
സായുജ്യേ ചക്രപാണ്യാദേഃ സർഗൈരേകം ഭവേദ്വപുഃ ॥ 13 ॥
ഏക ഏക ഭവത്യബ്ധിഃ സ്രവന്തീനാം ശതൈരപി।
ഏക ഏക ഭവേത്കാല ഋതുസംവത്സരോത്കരൈഃ ॥ 14 ॥
സംവിദാകാശ ഏവായം ദേഹഃ സ്വപ്ന ഇവോദിതഃ।
സ്വപ്നാദ്രിവന്നിരാകാരഃ സ്വാനുഭൂതിസ്ഫുടോഽപി ച ॥ 15 ॥
സംവിത്തിരേവാനുഭവാത്സൈവാനനുഭവാത്മികാ।
ദ്രഷ്ടൃദൃശ്യദൃശാ ഭാതി ചിദ്വ്യോമൈകമതോ ജഗത് ॥ 16 ॥
വേദനാവേദനാത്മൈകം നിദ്രാസ്വപ്നസുഷുപ്തവത്।
വാതസ്പന്ദാവിവാഭിന്നൗ ചിദ്വ്യോമൈകമതോ ജഗത് ॥ 17 ॥
ദ്രഷ്ടാ ദൃശ്യം ദർശനം ച ചിദ്ഭാന പരമാർഥഖം।
ശൂന്യസ്വപ്ന ഇവാഭാതി ചിദ്വ്യോമൈകമതോ ജഗത് ॥ 18 ॥
ജഗത്ത്വമസദേവേശേ ഭ്രാന്ത്യാ പ്രഥമസർഗതഃ।
സ്വപ്നേ ഭയമിവാശേഷം പരിജ്ഞാത പ്രശാമ്യതി ॥ 19 ॥
ഏകസ്യാഃ സംവിദഃ സ്വപ്നേ യഥാ ഭാനമനേകധാ।
നാനാപദാർഥരൂപേണ സർഗാദൗ ഗഗനേ തഥാ ॥ 20 ॥
ബഹുദീപേ ഗൃഹേ ച്ഛായാ ബഹ്വ്യോ ഭാന്ത്യേകവദ്യഥാ।
സർവശക്തേസ്തഥൈവൈകാ ഭാതി ശക്തിരനേകധാ ॥ 21 ॥
യത്സീകരസ്ഫുരണമംബുനിധൗ ശിവാഖ്യ
വ്യോമ്നീവ വൃക്ഷനികരസ്ഫുരണം സ സർഗഃ।
വ്യോമ്നേഷ വൃക്ഷനികരോ വ്യതിരിക്തരൂപോ
ബ്രഹ്മാംബുധൗ ന തു മനാഗപി സർഗബിന്ദുഃ ॥ 22 ॥
ഇത്യാർഷേ ശ്രീവാസിഷ്ഠമഹാരാമായണേ വാൽമികീയേ
മോക്ഷ-നിർവാണ ഉത്തരാർധേ ബ്രഹ്മഗീതാസു
ബ്രഹ്മമയത്വപ്രതിപാദനം നാമൈകോനാശീത്യധികശതതമഃ
സർഗഃ ॥ 179 ॥ -7-
॥ അഥ അഷ്ടമോഽധ്യായഃ ॥
॥ താപസോപാഖ്യാനം ॥
ശ്രീരാമ ഉവാച।
ഇമം മേ സംശയം ഛിന്ധി ഭഗവൻഭാസ്കരം തമഃ।
ഭുവനസ്യേവ ഭാവാനാം സമ്യഗ്രൂപാനുഭൂതയേ ॥ 1 ॥
കദാചിദഹമേകാഗ്രോ വിദ്യാഗേഹേ വിപശ്ചിതാം।
സംസദി സ്ഥിതവാന്യാവത്താപസഃ കശ്ചിദാഗതഃ ॥ 2 ॥
വിദ്വാൻ ദ്വിജവരഃ ശ്രീമാന്വിദേഹജനമണ്ഡലാത്।
മഹാതപാഃ കാന്തിയുതോ ദുർവാസാ ഇവ ദുഃസഹഃ ॥ 3 ॥
സ പ്രവിശ്യാഭിവാദ്യാശു സഭാമാഭാസ്വരദ്യുതിം।
ഉപവിശ്യാസനേ തിഷ്ഠന്നസ്മാഭിരഭിവാദിതഃ ॥ 4 ॥
വേദാന്തസാംഖ്യസിദ്ധാന്തവാദാൻസംഹൃത്യ സത്തമം।
സുഖോപവിഷ്ടം വിശ്രാന്തം തമഹം പൃഷ്ടവാനിദം ॥ 5 ॥
ദീർഘാധ്വനാ പരിശ്രാന്തഃ സയത്ന ഇവ ലക്ഷ്യസേ।
വദാദ്യ വദതാം ശ്രേഷ്ഠ കുത ആഗമനം കൃതം ॥ 6 ॥
ബ്രാഹ്മണ ഉവാച।
ഏവമേതന്മഹാഭാഗ സുമഹായത്നവാനഹം।
യദർഥമാഗതോഽസ്മീഹ തസ്യാകർണയ നിർണയം ॥ 7 ॥
വൈദേഹോ നാമ ദേശോഽസ്തി സർവസൗഭാഗ്യസംയുതഃ।
സ്വർഗസ്യാസ്വരസംസ്ഥസ്യ പ്രതിബിംബമിവാവനൗ ॥ 8 ॥
തത്രാഹം ബ്രാഹ്മണോ ജാതഃ പ്രാപ്തവിദ്യശ്ച സംസ്ഥിതഃ।
കുന്ദാവദാദന്തത്വാത്കുന്ദദന്ത ഇതി ശ്രുതഃ ॥ 9 ॥
അഥാഹം ജാതവൈരാഗ്യഃ പ്രവിഹർതും പ്രവൃത്തവാൻ।
ദേവദ്വിജമുനീന്ദ്രാണാം സംഭ്രമാച്ഛമശാന്തയേ ॥ 10 ॥
ശ്രീപർവതമഖണ്ഡേഽഹം കദാചിത്പ്രാപ്തവാനഹം।
തത്രാവസം ചിരം കാലം മൃദു ദീർഘം തപശ്ചരൻ ॥ 11 ॥
തത്രാസ്ത്യരണ്യം വിദിതം മുക്തം തൃണവനാദിഭിഃ।
ത്യക്തതേജസ്തമോഭ്രാദിഭൂമാവിവ നഭസ്തലം ॥ 12 ॥
തത്രാസ്തി മധ്യേ വിടപി ലഘുഃ പേലവപല്ലവഃ।
സ്ഥിത ഏഷോഽംബരേ ശൂന്യേ മന്ദരശ്മിരിവാംശുമാൻ ॥ 13 ॥
ലംബതേ തസ്യ ശാഖായാം പുരുഷഃ പാവനാകൃതിഃ।
ഭാനുർഭാനാവിവ രശ്മിഗൃഹീതോ ഗ്രഥിതാകൃതിഃ ॥ 14 ॥
മൗഞ്ജദാമനി ബദ്ധോർധ്വപാദോ നിത്യമവാക്ഷിരാഃ।
അഷ്ഠീലത്വം ദധദിവ മഹാഷ്ഠീലസ്യ ശാൽമലേഃ ॥ 15 ॥
ദൃഷ്ടഃ പ്രാപ്തേന തം ദേശം സ കദാചിന്മയാ പുമാൻ।
വിചാരിതോ നികടതോ വക്ഷഃസ്ഥാഞ്ജലിസമ്പുടഃ ॥ 16 ॥
യാവജ്ജീവത്യസൗ വിപ്രോ നിഃശ്വസിത്യഹതാകൃതിഃ।
ശീതവാതാതപസ്പർശാൻസർവാന്വേത്തി ച കാലജാൻ ॥ 17 ॥
അനന്തരമസാവേകോ നോപചര്യമയാ ബഹൂൻ।
ദിവസാതപഖേദേന വിശ്രംഭേ പാതിതഃ ശനൈഃ ॥ 18 ॥
പൃഷ്ടശ്ച കോഽസി ഭഗവൻകിമർഥം ദാരുണം തപഃ।
കരോഷീദം വിശാലാക്ഷ ലക്ഷ്യാലക്ഷ്യാത്മജീവിതഃ ॥ 19 ॥
അഥ തേനോക്തമർഥസ്തേ ക ഇവാനേന താപസ।
അർഥേ നാതിവിചിത്രാ ഹി ഭവന്തീച്ഛാഃ ശരീരിണാം ॥ 20 ॥
ഇത്യുക്തവാൻപ്രയത്നേന സോഽനുബന്ധേന വൈ മയാ।
യദാ പൃഷ്ടസ്തദാ തേന മമോക്തമിദമുത്തരം ॥ 21 ॥
മഥുരായാമഹം ജാതോ വൃദ്ധിം യാതഃ പിതുർഗൃഹേ।
ബാല്യയൗവനയോർമധ്യേ സ്ഥിതഃ പദപദാർഥവിത് ॥ 22 ॥
സമഗ്രസുഖസംഭാരകോശോ ഭവതി ഭൂമിപഃ।
ഇത്യഹം ശ്രുതവാംസ്തത്ര ഭോഗാർഥീ നവയൗവനഃ ॥ 23 ॥
അഥ സപ്തമഹാദ്വീപവിസ്തീർണായാ ഭുവഃ പതിഃ।
സ്യാമിത്യഹമുദാരാത്മാ പരിബിംബിതവാംശ്ചിരം ॥ 24 ॥
ഇത്യർഥേന സമാഗത്യ ദേശമിത്ഥമഹം സ്ഥിതഃ।
അത്ര ദ്വാദശവർഷാണി സമതീതാനി മാനദ ॥ 25 ॥
തദകാരണമിത്രത്വം ഗച്ഛേഷ്ടം ദേശമാശുഗഃ।
അഹം ചാഭിമതപ്രാപ്തേരിത്ഥമേവ ദൃഢസ്ഥിതിഃ ॥ 26 ॥
ഇതി തേനേഹമുക്തഃ സംസ്തമിച്ഛം പ്രോക്തവാഞ്ഛൃണു।
ആശ്ചര്യശ്രവണേ ചേതഃ ഖേദമേതി ന ധീമതഃ ॥ 27 ॥
സാധോ യാവത്തയാ പ്രാപ്തോ ന നാമാഭിമതോ വരഃ।
ത്വദ്രക്ഷാപരിചര്യാർഥമിഹ താവദഹം സ്ഥിതഃ ॥ 28 ॥
മയേത്യുക്തേ സ പാഷാണ മൗനവാനഭമച്ഛമീ।
നിമീലിതേക്ഷണഃ ക്ഷീണരൂപസ്ത്വകലനോ ബഹിഃ ॥ 29 ॥
തഥാഹം പുരതസ്തസ്യ കാഷ്ഠമൗനവതോഽവസം।
ഷൺമാസാന്വിഗതോദ്വേഗം വേഗാൻകാലകൃതാൻസഹൻ ॥ 30 ॥
അർകബിംബാദ്വിനിഷ്ക്രമ്യ തത്പ്രദേശാന്തരേ സ്ഥിതം।
ഏകദാ ദൃഷ്ടവാനസ്മി പുരുഷം ഭാനുഭാസ്വരം ॥ 31 ॥
സ തേന പൂജ്യതേ യാവന്മനസാ കർമണാ മയാ।
ഉവാച താവദ്വചനമമൃതസ്യന്ദസുന്ദരം ॥ 32 ॥
ശാഖാപ്രലംബനപര ഹേ ബ്രഹ്മന്ദീർഘതാപസ।
തപഃ സംഹര സംഹാരീ ഗൃഹാണാഭിമതം വരം ॥ 33 ॥
സപ്താബ്ധിദ്വീപവലയാം പാലയിഷ്യസി മേദിനീം।
സപ്തവർഷസഹസ്രാണി ദേഹേനാനേന ധർമതഃ ॥ 34 ॥
ഏവം സമീഹിതം ദത്വാ സ ദ്വിതീയോ ദിവാകരഃ।
ഗന്തുമസ്തമഥാർകാബ്ധിമവിശത്പ്രോദിതോ യതഃ ॥ 35 ॥
തസ്മിന്യാതേ മയാ പ്രോക്തം തസ്യ ശാഖാതപസ്വിനഃ।
ശ്രുതദൃഷ്ടാനുഭൂതാഗ്ര്യവരദസ്യ വിവേകിനഃ ॥ 36 ॥
സമ്പ്രാപ്താഭിമതം ബ്രഹ്മംസ്തരുശാഖാവലംബനം।
തപസ്ത്യക്ത്വാ യഥാ പ്രാപ്തം വ്യവഹാരം സമാചര ॥ 37 ॥
ഏവമംഗീകൃതവതഃ പാദൗ തസ്യ മയാ തതഃ।
മുക്തൗ വിടപിനസ്തസ്മാദാലാനാത്കാലഭാവിവ ॥ 38 ॥
സ്വാതഃ പവിത്രഹസ്തോഽസൗ ചക്രേ ജപ്ത്വാഘമർഷണം।
ഫലേന പുണ്യലബ്ധേന വിടപാദ്വ്രതപാരണം ॥ 39 ॥
തത്പുണ്യവശതഃ പ്രാപ്തൈഃ സ്വാദുഭിസ്തൈസ്തരോഃ ഫലൈഃ।
സമാശ്വസ്താവസങ്ക്ഷുബ്ധാവാവാം തത്ര ദിനത്രയം ॥ 40 ॥
സപ്തദ്വീപസമുദ്രമുദ്രിതദിശം ഭോക്തും സമഗ്രാം മഹീം
വിപ്രഃ പാദപലംബിതേന വപുഷാ തപ്ത്വോർധ്വപാദസ്തപഃ।
സമ്പ്രാപ്യാഭിമതം വരം ദിനകൃതോ വിശ്വസ്യ ചാഹ്നാം ത്രയം
സാർധം മത്സുഹൃദാ സ്വമേവ സദനം ഗന്തും പ്രവൃത്തോഽഭവത് ॥ 41 ॥
ഇത്യാർഷേ ശ്രീവാസിഷ്ഠമഹാരാമായണേ വാൽമികീയേ
മോക്ഷ-നിർവാണ ഉത്തരാർധേ ബ്രഹ്മഗീതാസു താപ്സോപാഖ്യാനം
നാമാശീത്യധികശതതമഃ സർഗഃ ॥ 180 ॥ -8-
॥ അഥ നവമോഽധ്യായഃ ॥
॥ ഗൗര്യാശ്രമവർണനം ॥
കുന്ദദന്ത ഉവാച।
ആവാസമന്തരേ ഗന്തും പ്രവൃത്തൗ മുദിതാകൃതീ।
മഥുരാനഗരീം ചന്ദ്രസൂര്യാവിന്ദ്രപുരീമിവ ॥ 1 ॥
പ്രാപ്യ രോധാഭിധം ഗ്രാമം വിശ്രമ്യാമ്രവണാചലേ।
ഉഷിതൗ ദ്വേ ദിനേ തസ്മിൻസാലീസേ നഗരേ സുഖം ॥ 2 ॥
അധ്വാനന്ദിതചിത്താഭ്യാമാവാഭ്യാമതിവാഹിതഃ।
ദ്വിതീയേഽഹനി ശീതാംബുസ്നിഗ്ധച്ഛായാവനദ്രുമാഃ ॥ 3 ॥
നദീതീരലതോന്മുക്തപുഷ്പപ്രകരപാണ്ഡുരാഃ।
തരത്തരംഗഝാങ്കാരഗായനാനന്ദിതാധ്വഗാഃ ॥ 4 ॥
സ്നിഗ്ധദ്രുമവനച്ഛായരണന്മൃഗവിഹംഗമാഃ।
സ്ഥൂലശാദ്വലശാഖാഗ്രപ്രോതാവശ്യായമൗക്തികാഃ ॥ 5।
ജംഗലാദ്രിപുരഗ്രാമശ്വഭ്രാഭൂപസ്ഥലാവനീഃ।
സമുല്ലംഘ്യ ദിനേ തസ്മിൻസരിത്സ്രോതഃ സരാംസി ച ॥ 6 ॥
നീതവന്തൗ നിശാമാവാം കദലീകാനനേ ഘനേ।
തുഷാരശിശിരേ ശ്രാന്തൗ കദലീദലതൽപകേ ॥ 7 ॥
പ്രാപ്താവാവാം തൃതീയേഽഹ്നി ഷണ്ഡഷണ്ഡകമണ്ഡിതം।
ജംഗലം ജനവിച്ഛേദവിഭക്തം ഖമിവാകൃതം ॥ 8 ॥
തത്ര സ പ്രകൃതം മാർഗം പരിത്യജ്യ വനാന്തരം।
പ്രവിശൻസമുവാചേദമകാര്യകരണം വചഃ ॥ 9 ॥
ഗച്ഛാവോഽത്രാശ്രമേ ഗൗര്യാ മുനിമണ്ഡലമണ്ഡിതേ।
ഭ്രാതരോ മേ സ്ഥിതാഃ സപ്ത വനേഷ്വേവമിവാർഥിനഃ ॥ 10 ॥
ഭ്രാതരോഷ്ടൗ വയമിമേ ജാതാനേകതയാ തയാ।
ഏകസംവിന്മയാ ജാതാ ഏകസങ്കൽപനിശ്ചയാഃ ॥ 11 ॥
തേന തേഽപ്യത്ര തപസേ സ്വനിശ്ചയസമാശ്രയാഃ।
സ്ഥിതാ ആഗത്യ വിവിധൈസ്തപോഭിഃ ക്ഷപിതൈനസഃ ॥ 12 ॥
തൈഃ സാർധം ഭ്രാതൃഭിഃ പൂർവമാഗത്യാഹമിഹാവസം।
ഷൺമാസാനാശ്രമേ ഗൗര്യാസ്തേന ദൃഷ്ടോ മയൈഷ സഃ ॥ 13 ॥
പുഷ്പഖണ്ഡ തരുച്ഛായാ സുപ്തമുഗ്ധമൃഗാർഭകഃ।
പർണോടജാഗ്രവിശ്രാന്തശുകോദ്ഗ്രാഹിതശാസ്ത്രദൃക് ॥ 14 ॥
തദ്ബ്രഹ്മലോകസങ്കാശമേഹി മുന്യാശ്രമം ശ്രിയേ।
ഗച്ഛാവോഽച്ഛതരം തത്ര ചേതഃ പുണ്യൈർഭവിഷ്യതി ॥ 15 ॥
വിദുഷാമപി ധീരാണാമപി തത്ത്വവിദാമപി।
ത്വരതേ ഹി മനഃ പുംസാമലംബുദ്ധിവിലോകനേ ॥ 16 ॥
തേനേത്യുക്തേ ച താവാവാം പ്രാപ്തൗ മുന്യാശ്രമം ച തം।
യാവത്തത്ര മഹാരണ്യേ പശ്യാവശ്ചാന്തരൂപിണം ॥ 17 ॥
ന വൃക്ഷം നോടജം കിഞ്ചിന്ന ഗുൽമം ന ച മാനവം।
ന മുനിം നാർഭകം നാന്യന്ന വേദിം ന ച വാ ദ്വിജം ॥ 18 ॥
കേവലം ശൂന്യമേവാതി തദരണ്യമനന്തകം।
താപോപതപ്തമഭിതോ ഭൂമൗ സ്ഥിതമിവാംബരം ॥ 19 ॥
ഹാ കഷ്ടം കിമിദം ജാതമിതി തസ്മിന്വദത്യഥ।
ആവാഭ്യാം സുചിരം ഭ്രാന്ത്വാ ദൃഷ്ട ഏകത്ര വൃക്ഷകഃ ॥ 20 ॥
സ്നിഗ്ധച്ഛവിർഘനച്ഛായഃ ശീതലോഽംബുധരോപമഃ।
തലേ തസ്യ സമാധാനേ സംസ്ഥിതോ വൃദ്ധതാപസഃ ॥ 21 ॥
ആവാമഗ്രേ മുനേസ്തസ്യ ച്ഛായായാം ശാദ്വലസ്ഥലേ।
ഉപവിഷ്ടൗ ചിരം യാവന്നാസൗ ധ്യാനാന്നിവർതതേ ॥ 22 ॥
തതശ്ചിരേണ കാലേന മയോദ്വേഗേന ചാപലാത്।
ഉക്തം മുനേ പ്രബുധ്യസ്വ ധ്യാനാദിത്യുച്ചകൈർവചഃ ॥ 23 ॥
ശബ്ദേനോച്ചൈർമദീയേന സമ്പ്രബുദ്ധോഽഭവന്മുനിഃ।
സിംഹോഽംബുദരവേണേവ ജൃംഭാം കൃത്വാഭ്യുവാച ച ॥ 24 ॥
കൗ ഭവന്താവിമൗ സാധൂ ക്വാസൗ ഗൗര്യാശ്രമോ ഗതഃ।
കേന വാഹമിഹാനീതഃ കാലോഽയം കശ്ച വർതതേ ॥ 25 ॥
തേനേത്യുക്തേ മയാപ്യുക്തം ഭഗവന്വിദ്ധി ഈദൃശം।
ന കിഞ്ചിദാവാം ബുദ്ധോഽപി കസ്മാജ്ജാനാസി ന സ്വയം ॥ 26 ॥
ഇതി ശ്രുത്വാ സ ഭഗവാൻപുനർധ്യാനമയോഽഭവത്।
ദദർശോദന്തമഖിലമസ്മാകം സ്വാത്മനസ്തഥാ ॥ 27 ॥
മുഹൂർതമാത്രേണോവാച പ്രബുധ്യ ധ്യാനതോ മുനിഃ।
ശ്രൂയതാമിദമാശ്ചര്യമാര്യൗ ഹി കാര്യവേദിനൗ ॥ 28 ॥
യമിമം പശ്യഥഃ സാധൂ കദംബതരുപുത്രകം।
മദാസ്പദമരണ്യാന്യാധമ്മില്ലമിവ പുഷ്പിതം ॥ 29 ॥
കേനാപി കാരണേനാസ്മിൻസതീ വാഗീശ്വരീ സതീ।
അവസദ്ദശവർഷാണി സമസ്തർതുനിഷേവിതാ ॥ 30 ॥
തദാ തേനേഹവിസ്തീർണമഭവദ്ഘനകാനനം।
ഗൗരിവനമിതി ഖ്യാതം ഭൂഷിതം കുസുമർതുഭിഃ ॥ 31 ॥
ഭൃംഗാംഗനാജനമനോഹരഹാരിഗീത-
ലീലാവിലോലകലകണ്ഠവിഹംഗമംഗ।
പുഷ്പാംബുവാഹശതചന്ദ്രനഭോവിതാനം
രാജീവരേണുകണകീർണദിഗന്തരാലം ॥ 32 ॥
മന്ദാരകുന്ദമകരന്ദസുഗന്ധിതാശം
സംസൂച്ഛ്വസത്കുസുമരാശിശശാങ്കനിഷ്ഠം।
സന്താനകസ്തബകഹാസവികാസകാന്ത-
മാമോദിമാരുതസമസ്തലതാംഗനൗഘം ॥ 33 ॥
പുഷ്കാകരസ്യ നഗരം നവഗീതഭൃംഗം
ഭൃംഗാംഗനാകുസുമഖണ്ഡകമണ്ഡപാഢ്യം।
ചന്ദ്രാംശുജാലപരികോമലപുഷ്പദോലാ-
ദോലായമാനസുരസിദ്ധവധൂസമൂഹം ॥ 34 ॥
ഹാരീതഹംസശുകകോകിലകോകകാക-
ചക്രാഹ്വഭാസകലവിങ്കകുലാകുലാംഗം।
മേരുണ്ഡകുക്കുടകപിഞ്ജലഹേമചൂഡ-
രാഢാമയൂരബകകൽപിതകേലിരമ്യം ॥ 35 ॥
ഗന്ധർവയക്ഷസുരസിദ്ധകിരീടഘൃഷ്ട-
പാദാബ്ജകർണികകദംബസരസ്വതീകം।
വാതായനം കനകകോമലചമ്പകൗഘ-
താരാംബരാംബുധരപൂരഗൃഹീതഗന്ധം ॥ 36 ॥
മന്ദാനിലസ്ഖലിതപല്ലവബാലവല്ലീ-
വിന്യാസഗുപ്തദിവസാധിപരശ്മിശീതം।
പീതം കദംബകരവീരകനാലികേര-
താലീതമാലകുലപുഷ്പപരാഗപൂരൈഃ ॥ 37 ॥
കഹ്വാരകീർണകുമുദോത്പലപദ്മഖണ്ഡ-
വൽഗച്ചകോരബകകോകകദംബഹംസം।
താലീസഗുഗ്ഗുലകചന്ദനപാരിഭദ്ര-
ഭദ്രദ്രുമോദവിഹാരിവിചിത്രശക്തി ॥ 38 ॥
തസ്മിന്വനേ ചിരമുവാസ ഹരാർധദേഹാ
കേനാപി കാരണവശേന ചിരായ ഗൗരീ।
ഭൂത്വാ പ്രസന്നശശിബിംബമുഖീ കദംബ-
വാഗീശ്വരീ ശശികലേവ ശിവസ്യ മൂർധ്നി ॥ 39 ॥
ഇത്യാർഷേ ശ്രീവാസിഷ്ഠമഹാരാമായണേ വാൽമികീയേ
മോക്ഷ-നിർവാണ ഉത്തരാർധേ ബ്രഹ്മഗീതാസു താപസോപാഖ്യാനേ
ഗൗര്യാശ്രമവർണനം നാമൈകാശീത്യധികശതതമഃ
സർഗഃ ॥ 181 ॥ -9-
॥ അഥ ദശമോഽധ്യായഃ ॥
॥ സപ്തദീപേശ്വര ॥
വൃദ്ധതാപസ ഉവാച।
തസ്മിന്നേവ കദംബേഽസ്മിന്വർഷാണി സ്വേച്ഛയാ ദശ।
സ്ഥിത്വാ ഗൗരീ ജഗാമാഥ ഹരവാമാർധമന്ദിരം ॥ 1 ॥
തത്സ്പർശാമൃതസിക്തോഽയം കദംബതരുപുത്രകഃ।
ഉത്സംഗ ഇവ ചാസീനോ ന യാത്യേവ പുരാണതാം ॥ 2 ॥
തതോ ഗൗര്യാ പ്രയാതായാം തദ്വനം താദൃശം മഹത്।
സാമാന്യവനതാം യാതം ജനവൃന്ദോപജീവിതം ॥ 3 ॥
മാലവോ നാമ ദേശോഽസ്തി തത്രാഹം പൃഥിവീപതിഃ।
കദാചിത്ത്യക്തരാജ്യ ശ്രീർമുനീനാമാശ്രമാൻഭ്രമൻ ॥ 4 ॥
ഇമം ദേശമനുപ്രാപ്ത ഇഹ ചാശ്രമവാസിഭിഃ।
പൂജിതോഽസ്യ കദംബസ്യ ധ്യാനനിഷ്ഠസ്തലേ സ്ഥിതഃ ॥ 5 ॥
കേനചിത്ത്വഥ കാലേന ഭ്രാതൃഭിഃ സപ്തഭിഃ സഹ।
ഭവാനഭ്യാഗതഃ പൂർവം തപോർഥമിമമാശ്രമം ॥ 6 ॥
തപസ്വിനോഽഷ്ടാവിഹ തേ തഥാ നാമ തദാവസൻ।
യഥാ തപസ്വിനോഽന്യേ തേ തേഷാം മാന്യാസ്തപസ്വിനഃ ॥ 7 ॥
കാലേനാന്തരമസാവേകഃ ശ്രീപർവതം ഗതഃ।
സ്വാമിനം കാർതികേയം ച ദ്വിതീയസ്തപസേ ഗതഃ ॥ 8 ॥
വാരാണസീം തൃതീയസ്തു ചതുർഥോഽഗാദ്ധിമാചലം।
ഇഹൈവ തേ പരേ ധീരാശ്ചത്വാരോഽന്യേ പരം തപൻ ॥ 9 ॥
സർവേഷാമേവ ചൈതേഷാം പ്രത്യേകം ത്വേതദീപ്സിതം।
യഥാ സമസ്തദ്വീപായാ ഭുവോഽസ്യാഃ സ്യാം മഹീപതിഃ ॥ 10 ॥
അഥ സമ്പാദിതം തേഷാം സർവേഷാമേതദീപ്സിതം।
തപസ്തുഷ്ടാഭിരിഷ്ടഭിർദേവതാഭിർവരൈഃ ॥ 11 ॥
തപതസ്തേ തതോ യാതാ ഭ്രാതരഃ സദനം നിജം।
ഭൂമൗ ധർമയുഗം ഭുക്ത്വാ വേധാ ബ്രഹ്മപുരീമിവ ॥ 12 ॥
തദ്ഭവദ്ഭ്രാതൃഭിർഭവ്യ വരദാനവിധൗ തദാ।
ഇദം വരോദ്യതാ യത്നാത്പ്രാർഥിതാഃ സ്വേഷ്ടദേവതാഃ ॥ 13 ॥
ദേവ്യസ്മാകമിമേ സർവേ സപ്തദ്വീപേശ്വരൗ സ്ഥിതൗ।
സത്യാഃ പ്രകൃതയഃ സന്തു സർവ ആശ്രമവാസിനഃ ॥ 14 ॥
തമിഷ്ടദേവതാസാർഥമുരരീകൃത്യ സാദരം।
തേഷാമസ്ത്വേവമിത്യുക്ത്വാ ജഗാമാന്തർദ്ധിമീശ്വരീ ॥ 15 ॥
തേ തതഃ സദനം യാതാസ്തേഷാമാശ്രമവാസിനഃ।
സർവ ഏവ ഗതാഃ പശ്ചാദേക ഏവാസ്മി നോ ഗതഃ ॥ 16 ॥
അഹം കേവലമേകാന്തേ ധ്യാനൈകഗതമാനസഃ।
വാഗീശ്വരീകദംബസ്യ തലേ തിഷ്ഠാമി ശൈലവത് ॥ 17 ॥
അഥ കാലേ വഹത്യസ്മിന്നൃതുസംവത്സരാത്മനി।
ഇഅദം സർവം വനം ഛിന്നം ജനൈഃ പര്യന്തവാസിഭിഃ ॥ 18 ॥
ഇദം കദംബമമ്ലാനം ജനതാഃ പൂജയന്ത്യലം।
വാഗീശ്വരീഗൃഹമിതി മാം ചൈവൈകസമാധിഗം ॥ 19 ॥
അഥൈനം ദേശമായാതൗ ഭവന്തൗ ദീർഘതാപസൗ।
ഏതത്ത്വത്കഥിതം സർവം ധ്യാനദൃഷ്ടം മയാഖിലം ॥ 20 ॥
തസ്മാദുത്ഥായ ഹേ സാധൂ ഗച്ഛതം ഗൃഹമാഗതൗ।
തത്ര തേ ഭ്രാതരഃ സർവേ സംഗതാ ദാരബന്ധുഭിഃ ॥ 21 ॥
അഷ്ടാനാം ഭവതാം ഭവ്യം സദനേ സ്വേ ഭവിഷ്യതി।
മഹാത്മനാം ബ്രഹ്മലോകേ വസൂനാമിവ സംഗമഃ ॥ 22 ॥
ഇത്യുക്തേ തേന സ മയാ പൃഷ്ടഃ പരമതാപസഃ।
സന്ദേഹാദിദമാശ്ചര്യമാര്യാസ്തദ്വർണയാമ്യഹം ॥ 23 ॥
ഏകൈവ സപ്തദ്വീപാസ്തി ഭഗവൻഭൂരിയം കില।
തുല്യകാലം ഭവന്ത്യഷ്ടൗ സപ്തദ്വീപേശ്വരാഃ കഥം ॥ 24 ॥
കദംബതാപസ ഉവാച।
അസമഞ്ജസമേതാവദേവ നോ യാവദുച്യതേ।
ഇദമന്യദസംബദ്ധതരം സംശ്രൂയതാം മമ ॥ 25 ॥
ഏതേഽഷ്ടൗ ഭ്രാതരസ്തത്ര താപസാ ദേഹസങ്ക്ഷയേ।
സപ്തദ്വീപേശ്വരാഃ സർവേ ഭവിഷ്യന്തി ഗൃഹോദരേ ॥ 26 ॥
അഷ്ടൗ ഹ്യേതേ മഹീപീഠേഷ്വേതേഷ്വേതേഷു സദ്മസു।
സപ്തദ്വീപേശ്വരാ ഭൂപാ ഭവിഷ്യന്തീഹ മേ ശൃണു ॥ 27 ॥
അസ്ത്യേതേഷാം കിലാഷ്ടാനാം ഭാര്യാഷ്ടകമനിന്ദിതം।
ദിഗന്തരാണാം നിയതം താരാഷ്ടകമിവോജ്ജ്വലം ॥ 28 ॥
തദ്ഭാര്യാഷ്ടകമേതേഷു യാതേഷു തപസേ ചിരം।
ബഭൂവ ദുഃഖിതം സ്ത്രീണാം യദ്വിയോഗോഽഹിദുഃസഹഃ ॥ 29 ॥
ദുഃഖിതാഃ പ്രത്യയേ തേഷാം ചക്രുസ്താ ദാരുണം തപഃ।
ശതചാന്ദ്രായണം താസാം തുഷ്ടാഭൂത്തേന പാർവതീ ॥ 30 ॥
അദൃശ്യോവാച സാ താസാം വചോഽന്തഃപുരമന്ദിരേ।
ദേവീ സപര്യാവസരേ പ്രത്യേകം പൃഥഗീശ്വരീ ॥ 31 ॥
ദേവ്യുവാച।
ഭർത്രർഥമഥ ചാത്മാർഥം ഗൃഹ്യതാം ബാലികേ വരഃ।
ചിരം ക്ലിഷ്ടാസി തപസാ നിദാഘേനൈവ മഞ്ജരീ ॥ 32 ॥
ഇത്യാകർണ്യ വചോ ദേവ്യാ ദത്തപുഷ്പാ ചിരണ്ടികാ।
സ്വവാസനാനുസാരേണ കുർവാണൈവേശ്വരീസ്തവം ॥ 33 ॥
ആനന്ദമന്ഥരോവാച വചനം മൃദുഭാഷിണീ।
ആകാശസംസ്ഥിതാം ദേവീം മയൂരീവാഭ്രമാലികാം ॥ 34 ॥
ചിരണ്ടികോവാച।
ദേവി ദേവാധിദേവേന യഥ തേ പ്രേമശംഭുനാ।
ഭർത്രാ മമ തഥാ പ്രേമ സ ഭർതാസ്തു മമാമരഃ ॥ 35 ॥
ദേവ്യുവാച।
ആസൃഷ്ടേർനിയതേർദാർഢ്യാദമരത്വം ന ലഭ്യതേ।
തപോദാനൈരതോഽന്യത്വം വരം വരയ സുവ്രതേ ॥ 36 ॥
ചിരണ്ടികോവാച।
അലഭ്യമേതന്മേ ദേവി തന്മദ്ഭർതൃർഗൃഹാന്തരാത്।
മൃതസ്യ മാ വിനിര്യാതു ജീവോ ബാഹ്യമപി ക്ഷണാത് ॥ 37 ॥
ദേഹപാതശ്ച മേ ഭർതുര്യദാ സ്യാദാത്മമന്ദിരേ।
തദേതദസ്ത്വിതി വരൂ ദീയതാമംബികേ മമ ॥ 38 ॥
ദേവ്യുവാച।
ഏവമസ്തു സുതേ ത്വം ച പത്യൗ ലോകാന്തരാസ്ഥിതേ।
ഭവിഷ്യസി പ്രിയാ ഭാര്യാ ദേഹാന്തേ നാത്ര സംശയഃ ॥ 39 ॥
ഇത്യുക്ത്വാ വിരരാമാസൗ ഗൗര്യാ ഗീർഗഗനോദരേ।
മേഘമാലാധ്വനിരിവ നിരവദ്യസമുദ്യതാ ॥ 40 ॥
ദേവ്യാം ഗതായാം ഭർതാരസ്താസാം കാലേന കേനചിത്।
തേ കകുബ്ഭ്യഃ സമാജഗ്മുഃ സർവേ പ്രാപ്തമഹാവരാഃ ॥ 41 ॥
അദ്യായമപി സംയാതു ഭാര്യായാ നികടം പതിഃ।
ഭ്രാതൃണാം ബാന്ധവാനാം ച ഭവത്വന്യോന്യസംഗമഃ ॥ 42 ॥
ഇദമന്യദഥൈതേഷാമസമഞ്ജസമാകുലം।
ശൃണു കിംവൃത്തമാശ്ചര്യമാര്യകാര്യോപരോധകം ॥ 43 ॥
തപ്യതാം തപ ഏതേഷാം പിതരൗ തൗ വധൂ യുതൗ।
തീർഥമുന്യാശ്രമശ്രേണീം ദ്രഷ്ടും ദുഃഖാന്വിതൗ ഗതൗ ॥ 44 ॥
ശരീരനൈരപേക്ഷ്യേണ പുത്രാണാം ഹിതകാമ്യയാ।
ഗന്തും കലാപഗ്രാമം തം യത്നവന്തൗ ബഭൂവതുഃ ॥ 45 ॥
തൗ പ്രയാതൗ മുനിഗ്രാമ മാർഗേ ദദൃശതുഃ സിതം।
പുരുഷം കപിലം ഹ്രസ്വം ഭസ്മാംഗം ചോർധ്വമൂർധജം ॥ 46 ॥
ധൂലീലവമനാദൃത്യ തം ജരത്പാന്ഥശങ്കയാ।
യദാ തൗ ജഗ്മതുസ്തേന സ ഉവാചാന്വിതഃ ക്രുധാ ॥ 47 ॥
സവധൂക മഹാമൂർഖ തീർഥാർഥീ ദാരസംയുതഃ।
മാം ദുർവാസസമുല്ലംഘ്യ ഗച്ഛസ്യവിഹിതാനതിഃ ॥ 48 ॥
വധൂനാം തേ സുതാനാം ച ഗച്ഛതസ്തപസാർജിതാഃ।
വിപരീതാ ഭവിഷ്യന്തി ലബ്ധാ അപി മഹാവരാഃ ॥ 49 ॥
ഇത്യുക്തവന്തം തം യാവത്സദാരോഽഥ വധൂയുതഃ।
സന്മാനം കുരുതേ താവന്മുനിരന്തർധിമായയൗ ॥ 50 ॥
അഥ തൗ പിതരൗ തേഷാം സവധൂകൗ സുദുഃഖിതൗ।
കൃശീഭൂതൗ ദീനമുഖൗ നിരാശൗ ഗൃഹമാഗതൗ ॥ 51 ॥
അതോ വദാമ്യഹം തേഷാം നൈകം നാമാസമഞ്ജസം।
അസമഞ്ജസലക്ഷാണി ഗണ്ഡേ സ്ഫോടാഃ സ്ഫുടാ ഇവ ॥ 52 ॥
ചിദ്വ്യോമസങ്കൽപമഹാപുഏരേസ്മി-
ന്നിത്ഥം വിചിത്രാണ്യസമഞ്ജസാനി।
നിഃശൂന്യരൂപേഽപി ഹി സംഭവന്തി
ദൃശ്യേ യഥാ വ്യോമനി ദൃശ്യജൃംഭാഃ ॥ 53 ॥
ഇത്യാർഷേ ശ്രീവാസിഷ്ഠമഹാരാമായണേ വാൽമികീയേ
മോക്ഷ-നിർവാണ ഉത്തരാർധേ ബ്രഹ്മഗീതാസു
താപസോപാഖ്യാനാന്തർഗതസപ്തദ്വീപേശ്വരോ സപ്തദ്വീപേശ്വര
നാമ വ്യശീത്യധികശതതമഃ സർഗഃ ॥ 182 ॥ -10-
॥ അഥ ഏകാദശോഽധ്യായഃ ॥
॥ ദ്വീപസപ്തകാഷ്ടകവർണനം ॥
കുന്ദദന്ത ഉവാച।
തതഃ പൃഷ്ടോ മയാ തത്ര സ ഗൗര്യാശ്രമതാപസഃ।
താപസംശുഷ്കദർഭാഗ്രജരാജർജരമൂർധജഃ ॥ 1 ॥
ഏകൈവ സപ്തദ്വീപാസ്തി വസുധാ യത്ര തത്ര തേ।
സപ്തദ്വീപേശ്വരാ അഷ്ടൗ ഭവന്തി കഥമുത്തമാഃ ॥ 2 ॥
യസ്യ ജീവസ്യ സദനാന്നാസ്തി നിർഗമനം ബഹിഃ।
സ കരോതി കഥം സപ്തദ്വീപേശത്വേന ദിഗ്ജയം ॥ 3 ॥
യൈർവരാ വരദൈർദത്താഃ ശാപൈസ്തേ തദ്വിരുദ്ധതാം।
കഥം ഗച്ഛന്തി ഗച്ഛന്തി കഥം ഛായാ ഹി താപതാം ॥ 4 ॥
മിഥോഽശക്യാം കഥം ധർമൗ സ്ഥിതിമേകത്ര ഗച്ഛതഃ।
ആധാര ഏവാധേയത്വം കരോതി കഥമാത്മനി ॥ 5 ॥
ഗൗര്യാശ്രമതാപസ ഉവാച।
സമ്പശ്യസി കിമേതേഷാം ഭോ സാധോ ശൃണ്വനന്തരം।
അഷ്ടമേഽസ്മിൻസുസമ്പ്രാപ്തേ തം പ്രദേശം സബാന്ധവം ॥ 6 ॥
ഇതോ ഭവന്തൗ തം ദേശമാസാദ്യ സുഖസംസ്ഥിതൗ।
സ്വബന്ധുസുഖസംസ്ഥാനൗ കഞ്ചിത്കാലം ഭവിഷ്യതഃ ॥ 7 ॥
തതസ്തേഽഷ്ടൗ മരിഷ്യന്തി ഭ്രാതരഃ ക്രമശോ ഗൃഹേ।
ബാന്ധവോഽഥ കരിഷ്യന്തി തേഷാം ദേഹാംസ്തദഗ്നിസാത് ॥ 8 ॥
തേഷാം തേ സംവിദാകാശഃ പൃഥക്പൃഥഗവസ്ഥിതാഃ।
മുഹൂർതമാത്രം സ്ഥാസ്യന്തി സുഷുപ്തസ്ഥാ ജഡാ ഇവ ॥ 9 ॥
ഏതസ്മിന്നന്തരേ തേഷാം താനി കർമാണി ധർമതഃ।
ഏകത്ര സംഘടിഷ്യന്തി വരശാപാത്മകാനി ഖേ ॥ 10 ॥
കർമാണി താന്യധിഷ്ഠാതൃദേവരൂപാണി പേടകം।
വരശാപശരീരാണി കരിഷ്യന്തി പൃഥക് പൃഥക് ॥ 11 ॥
വരാസ്തേഽത്ര ഗമിഷ്യന്തി സുഭഗാഃ പദ്മപാണയഃ।
ബ്രഹ്മദണ്ഡായുധാശ്ചന്ദ്രധവലാംഗാശ്ചതുർഭുജാഃ ॥ 12 ॥
ശാപാസ്തത്ര ഭവിഷ്യന്തി ത്രിനേത്രാഃ ശൂലപാണയഃ।
ഭീഷണാഃ കൃഷ്ണമേഘാഭാ ദ്വിഭുജാ ഭ്രുകുടീമുഖാഃ ॥ 13 ॥
വരാ വദിഷ്യന്തി
സുദൂരം ഗമ്യതാം ശാപാഃ കാലോഽസ്മാകമുപാഗതഃ।
ഋതൂനാമിവ തന്നാമ കഃ സമർഥോഽതിവർതിതും ॥ 14 ॥
ശാപാ വദിഷ്യന്തി
ഗമ്യതാം ഹേ വരാ ദൂരം കാലോഽസ്മാകമുപാഗതഃ।
ഋതൂനാമിവ തന്നാമ കഃ സമർഥോഽതിവർതിതും ॥ 15 ॥
വരാ വദിഷ്യന്തി
കൃതാ ഭവന്തോ മുനിനാ വയം ദിനകൃതാ കൃതാഃ।
മുനീനാം ചാധികോ ദേവോ ഭഗവന്തം പുരാ യതഃ ॥ 16 ॥
പ്രവദത്സു വരേഷ്വേവം ശാപാഃ ക്രുദ്ധധിയോ വരാൻ।
വിവസ്വതാ കൃതാ യൂയം വയം രുദ്രാംശതഃ കൃതാഃ ॥ 17 ॥
ദേവാനാമധികോ രുദ്രോ രുദ്രാംശപ്രഭവോ മുനിഃ।
ഇത്യുക്ത്വാ പ്രോദ്യതാ തേഷാം ചക്രുഃശ്രുംഗാണ്യഗാ ഇവ ॥ 18 ॥
അശാപേഷൂദ്യതശൃംഗേഷു വരാ ഇദമരാതിഷു।
വിഹസന്തഃ പ്രവക്ഷ്യന്തി പ്രമേയീകൃതനിശ്ചയം ॥ 19 ॥
ഹേ ശാപാഃ പാപതാം ത്യക്ത്വാ കാര്യസ്യാന്തോ വിചാര്യതാം।
യത്കാര്യം കലഹസ്യാന്തേ തദേവാദൗ വിചാര്യതാം ॥ 20 ॥
പിതാമഹപുരീം ഗത്വാ കലഹാന്തേ വിനിർണയഃ।
കർതവ്യോഽസ്മാഭിരേതതത്കിമാദൗ നേഹ വിധീയതേ ॥ 21 ॥
ശാപൈർവരോക്തമാകർണ്യ ബാഢമിത്യുരരീകൃതം।
കോ ന ഗൃഹ്ണാതി മൂഢോഽപി വാക്യം യുക്തിസമന്വിതം ॥ 22 ॥
തതഃ ശാപാ വരൈഃ സാർധം യാസ്യന്തി ബ്രഹ്മണഃ പുരം।
മഹാനുഭാവാ ഹി ഗതിഃ സദാ സന്ദേഹനശനേ ॥ 23 ॥
പ്രണാമപൂർവം തത്സർവം യഥാവൃത്തം പരസ്പരം।
ബ്രഹ്മണേ കഥയിഷ്യന്തി ശ്രുത്വാ തേഷാം സ വക്ഷ്യതി ॥ 24 ॥
ബ്രഹ്മോവാച।
വരശാപാധിപാ ഭോഭോ യേഽന്തഃ സാരാ ജയന്തി തേ।
കേഽന്തഃസാരാ ഇതി മിഥോ നൂനമന്വിഷ്യതാം സ്വയം ॥ 25 ॥
ഇതി ശ്രുത്വാ പ്രവിഷ്ടാസ്തേ സാരതാം സമവേക്ഷിതും।
വരാണാം ഹൃദയം ശാപാഃ ശാപാനാം ഹൃദയം വരാഃ ॥ 26 ॥
തേ പരസ്പരമന്വിഷ്യ സ്വയം ഹൃദയസാരതാം।
ജ്ഞാത്വാ ച സമവായേന പ്രവക്ഷ്യന്തി പിതാമഹം ॥ 27 ॥
ശാപാ വക്ഷ്യന്തി
ജിതാഃ പ്രജാനാഥ വയം നാന്തഃസാരാ വയം യതഃ।
അന്തഃസാരാ വരാ ഏവ വജ്രസ്തംഭാ ഇവാചലാഃ ॥ 28 ॥
വയം കിലേമേ ഭഗവന്വരാഃ ശാപാശ്ച സർവദാ।
നനു സംവിന്മയാ ഏവ ദേഹോഽന്യോഽസ്മാകമസ്തി നോ ॥ 29 ॥
വരദസ്യ ഹി യാ സംവിദ്വരോ ദത്ത ഇതി സ്ഥിതാ।
സൈവാർഥിനി മയാ ലബ്ധോ വരോഽയമിതി തിഷ്ഠതി ॥ 30 ॥
വിജ്ഞപ്തിമാത്രവചനം ദേഹം സൈവ ഫലം തതഃ।
പശ്യത്യനുഭവത്യത്തി ദേശകാലശതഭ്രമൈഃ ॥ 31 ॥
വരദാത്മാ ഗൃഹീതത്വാച്ചിത്കാലാന്തരസംഭൃതാ।
യദാ തദാന്തഃസാരാസൗ ദുർജയാ ന തു ശാപജാ ॥ 32 ॥
വരപ്രദാനം വരദൈർവരദാനാം വരാർഥിഭിഃ।
യദാ സുചിരമഭ്യസ്തം വരാണാം സാരതാ തദാ ॥ 33 ॥
യദേവ സുചിരം സംവിദഭ്യസ്യതി തദേവ സാ।
സാരമേവാശു ഭവതി ഭവത്യാശു ച തന്മയീ ॥ 34 ॥
ശുദ്ധാനാമതിശുദ്ധൈവ സംവിജ്ജയതി സംവിദാം।
അശുദ്ധാനാം ത്വശുദ്ധൈവ കാലാത്സാമ്യം ന വിദ്യതേ ॥ 35 ॥
ക്ഷണാംശേനാപി യോ ജ്യേഷ്ഠോ ന്യായസ്തേനാവപൂര്യതേ।
നാർഥേ ന്യായാന്തരം കിഞ്ചിത്കർതുമുത്സഹതേ മദം ॥ 36 ॥
സമേനോഭയകോടിസ്ഥം മിശ്രം വസ്തു ഭവേത്സമം।
വരശാപവിലാസേന ക്ഷീരമിശ്രം യഥാ പയഃ ॥ 37 ॥
സമാഭ്യാം വരശാപാഭ്യാമഥവാ ചിദ്ദ്വിരൂപതാം।
സ്വയമേവാനുഭവതി സ്വപ്നേഷ്വിവ പുരാത്മികാ ॥ 38 ॥
ശിക്ഷിതം ത്വത്ത ഏവേതി യത്തദേവ തവ പ്രഭോ।
പുനഃ പ്രതീപം പഠിതം ശീഘ്രം യാമോ നമോഽസ്തു തേ ॥ 39 ॥
ഇത്യുക്ത്വാ സ സ്വയംശാപഃ ക്വാപി ശാപഗണോ യയൗ।
പ്രശാന്തേ തിമിരേ ദൃഷ്ടേ വ്യോമ്നി കേശോണ്ഡ്രകം യഥാ ॥ 40 ॥
അഥാന്യോ വരപൂഗോഽത്ര ഗൃഹനിർഗമരോധകഃ।
സ്ഥാനിസ്ഥാനമിവാദേശഃ സമാനാർഥോഽഭ്യപൂരയത് ॥ 41 ॥
ശാപസ്ഥാനകാ വദിഷ്യന്തി
സപ്തദ്വീപേശജീവാനാം നിര്യാണം ശവസദ്മനഃ।
ദേവേശ വിദ്മോ ന വയമന്ധകൂപാദിവാംഭസാം ॥ 42 ॥
സപ്തദ്വീപേശ്വരാനേതാനിമേ ദ്വീപേഷു സദ്മസു।
കാരയന്തി വരാ വര്യാ വീരാ ദിഗ്വിജയം രണേ ॥ 43 ॥
തദേവമനിവാര്യേഽസ്മിന്വിരോധേ വിബുധേശ്വര।
യദനുഷ്ഠേയമസ്മാഭിസ്തദാദിശ ശിവായ നഃ ॥ 44 ॥
ബ്രഹ്മോവാച।
സപ്തദ്വീപേശ്വരവരാ ഗൃഹരോധവരാശ്ച ഹേ।
കാമഃ സമ്പന്ന ഏവേഹ ഭവതാം ഭവതാമപി ॥ 45 ॥
വ്രജതൈതദപേക്ഷത്വം യാവന്നേഷ്ടാവപി ക്ഷണാത്।
ചിരം ചിരായ സദനേ സപ്തദ്വീപേശ്വരാഃ സ്ഥിതാഃ ॥ 46 ॥
സമനന്തരമേവൈതേ ദേഹപാതാത്സ്വസദ്മസു।
സപ്തദ്വീപേശ്വരാഃ സർവേ സമ്പന്നാഃ പരമം വരാഃ ॥ 47 ॥
സർവേ വരാ വദിഷ്യന്തി
കുതോ ഭൂമണ്ഡലാന്യഷ്ടൗ സപ്തദ്വീപാനി ഭൂതയഃ।
ഏകമേവേഹ ഭൂപീഠം ശ്രുതം ദൃഷ്ടം ച നേതരത് ॥ 48 ॥
കഥം ചൈതാനി തിഷ്ഠന്തി കസ്മിംശ്ചിദ്ഗൃഹകോശകേ।
പദ്മാക്ഷകോശകേ സൂക്ഷ്മേ കഥം ഭാന്തി മതംഗജാഃ ॥ 49 ॥
ബ്രഹ്മോവാച।
യുക്തം യുഷ്മാഭിരസ്മാഭിഃ സർവം വ്യോമാത്മകം ജഗത്।
സ്ഥിതം ചിത്പരമാണ്വന്തരന്തഃസ്വപ്നോഽനുഭൂയതേ ॥ 50 ॥
ഭാതി യത്പരമസ്യാണോരന്തസ്ഥസ്വഗൃഹോദരേ।
സ്ഫുരിതം തത്കിമാശ്ചര്യം കഃ സ്മയഃ പ്രകൃതേഃ ക്രമേ ॥ 51 ॥
മൃതേരനന്തരം ഭാതി യഥാസ്ഥിതമിദം ജഗത്।
ശൂന്യാത്മൈവ ഘനാകാരം തസ്മിന്നൈവ ക്ഷണേ ചിതഃ ॥ 52 ॥
അണാവപി ജഗന്മാതി യത്ര തത്ര ഗൃഹോദരേ।
സപ്തദ്വീപാ വസുമതീ കചതീതി കിമദ്ഭുതം ॥ 53 ॥
യദ്ഭാതീദം ച ചിത്തത്വം ജഗത്വം ജഗത്ക്വചിത്।
ചിന്മാത്രമേവ തദ്ഭാതി ശൂന്യത്വേന യഥാംബരം ॥ 54 ॥
ഇതി തേ ബ്രഹ്മണാ പ്രോക്താ വരദേന വരാസ്തതഃ।
താനാധിഭൗതികഭ്രാന്തിമയാൻസന്ത്യജ്യ ദേഹകാൻ ॥ 55 ॥
പ്രണമ്യാജം സമം ജഗ്മുരാതിവാഹികദേഹിനഃ।
സപ്തദ്വീപേ ച ദേവാനാം ഗൃഹകോശാൻകചജ്ജനാൻ ॥ 56 ॥
യാവത്തേ തത്ര സമ്പന്നാ സപ്തദ്വീപാധിനായകാഃ।
അഷ്ടാവപീഷ്ടാപുഷ്ടാനാം ദിനാഷ്ടകമഹീഭുജാം ॥ 57 ॥।
തേ പരസ്പരമജ്ഞാതാ അജ്ഞാശ്ചാന്യോന്യബന്ധവഃ।
അന്യോന്യഭൂമണ്ഡലഗാ അന്യോന്യാഭിമതേ ഹിതാഃ ॥ 58 ॥
തേഷാം കശ്ചിദ്ഗൃഹസ്യാന്തരേവ താരുണ്യസുന്ദരഃ।
ഉജ്ജയിന്യാം മഹാപുര്യാം രാജധാന്യാം സുഖേ സ്ഥിതഃ ॥ 59 ॥
ശാകദ്വീപാസ്പദഃ കശ്ചിന്നാഗലോകജിഗീഷയാ।
വിചരത്യബ്ധിജഠരേ സർവദിഗ്വിജയോദ്യതഃ ॥ 60 ॥
കുശദ്വീപരാജധാന്യാം നിരാധിഃ സകലപ്രജാഃ।
കൃതദിഗ്വിജയഃ കശ്ചിത്സുപ്തഃ കാന്താവലംബിതഃ ॥ 61 ॥
ശാൽമലിദ്വീപശൈലേന്ദ്രശിരഃപുര്യാഃ സരോവരേ।
ജലലീലാരതഃ കശ്ചിത്സഹവിദ്യാധരീഗണൈഃ ॥ 62 ॥
ക്രൗഞ്ചദ്വീപേ ഹേമപുരേ സപ്തദ്വീപവിവർധിതേ।
പ്രവൃത്തോ വാജിമേധേന കശ്ചിദ്യഷ്ടും ദിനാഷ്ടകം ॥ 63 ॥
ഉദ്യതഃ ശാൽമലിദ്വീപേ കശ്ചിദ്ദ്വീപാന്തചാരിണാ।
യോദ്ധുമുദ്ധൃതദിഗ്ദന്തിദന്താകൃഷ്ടകുലാചലഃ ॥ 64 ॥
ഗോമേദദ്വീപകഃ കശ്ചിത്പുഷ്കരദ്വീപരാട് സുതാം।
സമാനേതും വശാദ്യാതി കഷത്സേനോഽഷ്ടമോഽഭവത് ॥ 65 ॥
പുഷ്കരദ്വീപകഃ കശ്ചില്ലോകാലോകാദ്രിഭൂഭുജഃ।
ദൂതേന സഹ നിര്യാതോ ധനഭൂമിദിദൃക്ഷയാ ॥ 66 ॥
പ്രത്യേകമിത്ഥമേതേഷാം ദ്വീപദ്വീപാധിനാഥതാം।
കുർവതാം സ്വഗൃഹാകാശേ ദൃഷ്ട്വാ സ്വപ്രതിഭോചിതാം ॥ 67 ॥
ത്യക്താഭിമാനികാകാരാ ദ്വിവിധാസ്തേ വരാസ്തതഃ।
തത്സംവിദ്ഭിർഗൃഹേഷ്വന്തരേകതാം ഖാനി ഖൈരിവ ॥ 68 ॥
യാസ്യന്തി തേ ഭവിഷ്യന്തി സമ്പ്രാപ്താഭിമതാശ്ചിരം।
സപ്തദ്വീപേശ്വരാസ്തുഷ്ടാ നന്വഷ്ടാവപി തുഷ്ടിമത് ॥ 69 ॥
ഇത്യേതേ പ്രവികസിതോദിതക്രിയാർഥാഃ
പ്രാപ്സ്യന്തി പ്രവിതതബുദ്ധയസ്തപോഭിഃ।
അന്തര്യത്സ്ഫുരതി വിദസ്തദേവ ബാഹ്യേ
നാപ്തം കൈസ്തദുചിതകർമഭിഃ കിലേതി ॥ 70 ॥
ഇത്യാർഷേ ശ്രീവാസിഷ്ഠമഹാരാമായണേ വാൽമികീയേ
മോക്ഷ-നിർവാണ ഉത്തരാർധേ ബ്രഹ്മഗീതാസു
താപസോപാഖ്യാനാന്തർഗത ദ്വീപസപ്തകാഷ്ടകവർണനം
നാമ ത്രിസപ്തത്യധികശതതമഃ സർഗഃ ॥ 183 ॥ -11-
॥ അഥ ദ്വാദശോഽധ്യായഃ ॥
॥ കുന്ദദന്തോപദേശഃ ॥
കുന്ദദന്ത ഉവാച।
ഇത്യുക്തവാനസൗ പൃഷ്ടഃ കദംബതലതാപസഃ।
സപ്തദ്വീപാ ഭുവോഽഷ്ടൗ താഃ കഥം ഭ്രാതാ ഗൃഹേഷ്വിതി ॥ 1 ॥
കദംബതാപസ ഉവാച।
ചിദ്ധാതുരീദൃഗേവായം യദേശ വ്യോമരൂപ്യപി।
സർവഗോ യത്ര യത്രാസ്തേ തത്ര തത്രാത്മനി സ്വയം ॥ 2 ॥
ആത്മാനമിത്ഥം ത്രൈലോക്യരൂപേണാന്യേന വാ നിജം।
പരിപശ്യതി രൂപം സ്വമത്യജന്നേവ ഖാത്മകം ॥ 3 ॥
കുന്ദദന്ത ഉവാച।
ഏകസ്മിന്വിമലേ ശാന്തേ ശിവേ പരമകാരണേ।
കഥം സ്വഭാവസംസിദ്ധാ നാനാതാ വാസ്തവീ സ്ഥിതാ ॥ 4 ॥
കദംബതാപസ ഉവാച।
സർവം ശാന്തം ചിദാകാശം നാനാസ്തീഹ ന കിഞ്ചന।
ദൃശ്യമാനമപി സ്ഫാരമാവർതാത്മാ യഥാംഭസി ॥ 5 ॥
അസത്സ്വേഷു പദാർഥേഷു പദാർഥാ ഇതി ഭാന്തി യത്।
ചിത്ഖം സ്വപ്നസുഷുപ്താത്മ തത്തസ്യാച്ഛം നിജം വപുഃ ॥ 6 ॥
സസ്പന്ദോഽപി ഹി നിഃസ്പന്ദഃ പർവതോഽപി ന പർവതഃ।
യഥാ സ്വപ്നേഷു ചിദ്ഭാവഃസ്വഭോഽർഥഗതസ്തഥാ ॥ 7 ॥
ന സ്വഭാവാ ന ചൈവാർഥാഃ സന്തി സർവാത്മകോചിതേ।
സർഗാദൗ കചിതം രൂപം യദ്യഥാ തത്തഥാ സ്ഥിതം ॥ 8 ॥
ന ച നാമ പരം രൂപം കചനാകചനാത്മകം।
ദ്രവ്യാത്മാ ചിച്ച ചിദ്വ്യോമ സ്ഥിതമിത്ഥം ഹി കേവലം ॥ 9 ॥
ഏകൈവ ചിദ്യഥാ സ്വപ്നേ സേനായാം ജനലക്ഷതാം।
ഗതേവാച്ഛൈവ കചതി തഥൈവാസ്യാഃ പദാർഥതാ ॥ 10 ॥
യത്സ്വതഃ സ്വാത്മനി സ്വച്ഛേ ചിത്ഖം കചകചായതേ।
തത്തേനൈവ തദാകാരം ജഗദിത്യനുഭൂയതേ ॥ 11 ॥
അസത്യപി യഥാ വഹ്നാവുഷ്ണസംവിദ്ധി ഭാസതേ।
സംവിന്മാത്രാത്മകേ വ്യോമ്നി തഥാർഥഃ സ്വസ്വഭാസകഃ ॥ 12 ॥
അസത്യപി യഥാ സ്തംഭേ സ്വപ്നേ ഖേ സ്തംഭതാ വിദഃ।
തഥേദമസ്യാ നാനാത്വമനന്യദപി ചാന്യവത് ॥ 13 ॥
ആദിസർഗേ പദാർഥത്വം തത്സ്വഭാവാച്ഛമേവ ച।
ചിദ്വ്യോമ്നാ യദ്യഥാ ബുദ്ധം തത്തഥാദ്യാപി വിന്ദതേ ॥ 14 ॥
പുഷ്പേ പത്രേ ഫലേ സ്തംഭേ തരുരേവ യഥാ തതഃ।
സർവ സർവത്ര സർവാത്മ പരമേവ തഥാഽപരം ॥ 15 ॥
പരമാർഥാംബരാംഭോധാവാപഃ സർഗ പരമ്പരാ।
പരമാർഥ മഹാകാശേ ശൂന്യതാ സർഗസംവിദഃ ॥ 16 ॥
പരമാർഥശ്ച സർഗശ്ച പര്യായൗ തരുവൃക്ഷവത്।
ബോധാദേതദബോധാത്തു ദ്വൈതം ദുഃഖായ കേവലം ॥ 17 ॥
പരമാർഥോ ജഗച്ചേദകമിത്യേവ നിശ്ചയഃ।
അധ്യാത്മശാസ്ത്രബോധേന ഭവേത്സൈഷാ ഹി മുക്തതാ ॥ 18 ॥
സങ്കൽപസ്യ വപുർബ്രഹ്മ സങ്കൽപകചിദാകൃതേഃ।
തദേവ ജഗതോ രൂപം തസ്മാദ്ബ്രഹ്മാത്മകം ജഗത് ॥ 19 ॥
യതോ വാചോ നിവർതന്തേ ന നിവർതന്ത ഏവ വാ।
വിധയഃ പ്രതിഷേധാശ്ച ഭാവാഭാവദൃശസ്തഥാ ॥ 20 ॥
അമൗനമൗനം ജീവാത്മ യത്പാഷാണവദാസനം।
യത്സദേവാസദാഭാസാം തദ്ബ്രഹ്മാഭിധമുച്യതേ ॥ 21 ॥
സർവസ്മിന്നേകസുഘനേ ബ്രഹ്മണ്യേവ നിരാമയേ।
കാ പ്രവൃത്തിർനിവൃത്തിഃ കാ ഭാവാഭാവാദിവസ്തുനഃ ॥ 22 ॥
ഏകസ്യാമേവ നിദ്രായാം സുഷുപ്തസ്വപ്നവിഭ്രമാഃ।
യദാ ഭാന്ത്യവിചിത്രായാം ചിത്രാ ഇവ നിരന്തരാഃ ॥ 23 ॥
ഏതസ്യാം ചിത്ഖസത്തായാം തഥാ മൂലകസർഗകാഃ।
ബഹവോ ഭാന്ത്യചിത്രായാം ചിത്രാ ഇവ നിരന്തരാഃ ॥ 24 ॥
ദ്രവ്യേ ദ്രവ്യാന്തരശ്ലിഷ്ടം യത്കാര്യാന്തരമാക്ഷിപേത്।
തദ്വദന്തസ്തഥാഭൂതചിത്സാരം സ്ഫുരണം മിഥഃ ॥ 25 ॥
സർവേ പദാർഥാശ്ചിത്സാരമാത്രമപ്രതിഘാഃ സദാ।
യഥാ ഭാന്തി തഥാ ഭാന്തി ചിന്മാത്രൈകാത്മതാവശാത് ॥ 26।
ചിന്മാത്രൈകാത്മസാരത്വാദ്യഥാസംവേദനം സ്ഥിതാഃ।
നിഃസ്പന്ദാ നിർമനസ്കാരാഃ സ്ഫുരന്തി ദ്രവ്യശക്തയഃ ॥ 27 ॥
അവിദ്യമാനമേവേദം ദൃശ്യതേഽഥാനുഭൂയതേ।
ജഗത്സ്വപ്ന ഇവാശേഷം സരുദ്രോപേന്ദ്രപദ്മജം ॥ 28 ॥
വിചിത്രാഃ ഖലു ദൃശ്യന്തേ ചിജ്ജലേ സ്പന്ദരീതയഃ।
ഹർഷാമർഷവിഷാദോത്ഥജംഗമസ്ഥാവരാത്മനി ॥ 29 ॥
സ്വഭാവവാതാധൂതസ്യ ജഗജ്ജാലചമത്കൃതേഃ।
ഹാ ചിന്മരീചിപാംശ്വഭ്രനീഹാരസ്യ വിസാരിതാ ॥ 30 ॥
യഥാ കേശോണ്ഡ്രകം വ്യോമ്നി ഭാതി വ്യാമലചക്ഷുഷഃ।
തഥൈവേയം ജഗദ്ഭാന്തിർഭാത്യനാത്മവിദോഽംബരേ ॥ 31 ॥
യാവത്സങ്കൽപിതം താവദ്യഥാ സങ്കൽപിതം തഥാ।
യഥാ സങ്കൽപനഗരം കചതീദം ജഗത്തഥാ ॥ 32 ॥
സങ്കൽപനഗരേ യാവത്സങ്കൽപസകലാ സ്ഥിതിഃ।
ഭവത്യേവാപ്യസദ്രൂപാ സതീവാനുഭവേ സ്ഥിതാ ॥ 33 ॥
പ്രവഹത്യേവ നിയതിർനിയതാർഥപ്രദായിനീ।
സ്ഥാവരം ജംഗമം ചൈവ തിഷ്ഠത്യേവ യഥാക്രമം ॥ 34 ॥
ജായതേ ജംഗമം ജീവാത്സ്ഥാവരം സ്ഥാവരാദപി।
നിയത്യാധോ വഹത്യംബു ഗച്ഛത്യൂർധ്വമഥാനലഃ ॥ 35 ॥
വഹന്തി ദേഹയന്ത്രാണി ജ്യോതീംഷി പ്രതപന്തി ച।
വായവോ നിത്യഗതയഃ സ്ഥിതാഃ ശൈലാദയഃ സ്ഥിരാഃ ॥ 36 ॥
ജ്യോതിർമയം നിവൃത്തം തു ധാരാസാരാംബരീകൃതം।
യുഗസംവത്സരാദ്യാത്മ കാലചക്രം പ്രവർതതേ ॥ 37 ॥
ഭൂതലൈകാന്തരാബ്ധ്യദ്രിസംനിവേശഃ സ്ഥിതായതേ।
ഭാവാഭാവോഗ്രഹോത്സർഗദ്രവ്യശക്തിശ്ച തിഷ്ഠതി ॥ 38 ॥
കുന്ദദന്ത ഉവാച।
പ്രാഗ്ദൃഷ്ടം സ്മൃതിമായാതി തത്സ്വസങ്കൽപനാന്യതഃ।
ഭാതി പ്രഥമസർഗേ തു കസ്യ പ്രാഗ്ദൃഷ്ടഭാസനം ॥ 39 ॥
താപസ ഉവാച।
അപൂർവം ദൃശ്യതേ സർവം സ്വപ്നേ സ്വമരണം യഥാ।
പ്രാഗ്ദൃഷ്ടം ദൃഷ്ടമിത്യേവ തത്രൈവാഭ്യാസതഃ സ്മൃതിഃ ॥ 40 ॥
ചിത്ത്വാച്ചിദ്വ്യോമ്നി കചതി ജഗത്സങ്കൽപപത്തനം।
ന സന്നാസദിദം തസ്മാദ്ഭാതാഭാതം യതഃ സ്വതഃ ॥ 41 ॥
ചിത്പ്രസാദേന സങ്കൽപസ്വപ്നാദ്യദ്യാനുഭൂയതേ।
ശുദ്ധം ചിദ്വ്യോമ സങ്കൽപപുരം മാ സ്മര്യതാം കഥം ॥ 42 ॥
ഹർഷാമർഷവിനിർമുക്തൈർദുഃഖേന ച സുഖേന ച।
പ്രകൃതേനൈവ മാർഗേണ ജ്ഞശ്ചക്രൈരിവ ഗമ്യതേ ॥ 43 ॥
നിദ്രാവ്യപഗമേ സ്വപ്നനഗരേ യാദൃശം സ്മൃതൗ।
ചിദ്വ്യോമാത്മ പരം വിദ്ധി താദൃശം ത്രിജഗദ്ഭ്രമം ॥ 44 ॥
സംവിദാഭാസമാത്രം യജ്ജഗദിത്യഭിശബ്ദിതം।
തത്സംവിദ്വ്യോമ സംശാന്തം കേവലം വിദ്ധി നേതരത് ॥ 45 ॥
യസ്മിൻസർവം യതഃ സർവം യത്സർവം സർവതശ്ച യത്।
സർവം സർവതയാ സർവം തത്സർവം സർവദാ സ്ഥിതം ॥ 46 ॥
യഥേയം സംസൃതിർബ്രാഹ്മീ ഭവതോ യദ്ഭവിഷ്യതി।
യഥാ ഭാനം ച ദൃശ്യസ്യ തദേതത്കഥിതം മയാ ॥ 47 ॥
ഉത്തിഷ്ഠതം വ്രജതമാസ്പദമഹ്നി പദ്മം
ഭൃംഗാവിവാഭിമതമാശു വിധീയതാം സ്വം।
തിഷ്ഠാമി ദുഃഖമലമസ്തസമാധിസംസ്ഥം
ഭൂയഃ സമാധിമഹമംഗ ചിരം വിശാമി ॥ 48 ॥
ഇത്യാർഷേ ശ്രീവാസിഷ്ഠമഹാരാമായണേ വാൽമികീയേ
മോക്ഷ-നിർവാണ ഉത്തരാർധേ ബ്രഹ്മഗീതാസു
താപസോപാഖ്യാനാന്തർഗത കുന്ദദന്തോപദേശോ നാമ
ചതുഃശീത്യധികശതതമഃ സർഗഃ ॥ 184 ॥ -12-
॥ അഥ ത്രയോദശോഽധ്യായഃ ॥
॥ കുന്ദദന്തപ്രബോധഃ ॥
കുന്ദദന്ത ഉവാച।
ജരന്മുനിരപീത്യുക്ത്വാ ധ്യാനമീലിതലോചനഃ।
ആസീദസ്പന്ദിതപ്രാണമനാശ്ചിത്ര ഇവാർപിതഃ ॥ 1 ॥
ആവാഭ്യാം പ്രണയോദാരൈഃ പ്രാർഥിതോഽപി പുനഃപുനഃ।
വാക്യൈഃ സംസാരമവിദന്ന വചോ ദത്തവാൻപുനഃ ॥ 2 ॥
ആവാം പ്രദേശതസ്തസ്മാച്ചലിത്വാ മന്ദമുത്സുകൗ।
ദിനൈഃ കതിപയൈഃ പ്രാപ്തൗ ഗൃഹം മുദിതബാന്ധവം ॥ 3 ॥
അഥ തത്രോത്സവം കൃത്വാ കഥാഃ പ്രോച്യ ചിരന്തനീഃ।
സ്ഥിതാസ്താവദ്വയം യാവത്സപ്താപി ഭ്രാതരോഽഥ തേ ॥ 4 ॥
ക്രമേണ വിലയം പ്രാപ്താഃ പ്രലയേഷ്വർണവാ ഇവ।
മുക്തോഽസൗ മേ സഖൈവൈക ഏകാർണവ ഇവാഷ്ടകഃ ॥ 5 ॥
തതഃ കാലേന സോഽപ്യസ്തം ദിനാന്തേഽർക ഇവാഗതഃ।
അഹം ദുഃഖപ്രീതാത്മാ പരം വൈധുര്യമാഗതഃ ॥ 6 ॥
തതോഽഹം ദുഃഖിതോ ഭൂയഃ കദംബതരുതാപസം।
ഗതോ ദുഃഖോപഘാതായ തജ്ജ്ഞാനം പ്രഷ്ടുമാദൃതഃ ॥ 7 ॥
തത്ര മാസത്രയേണാസൗ സമാധിവിരതോഽഭവത്।
പ്രണതേന മയാ പൃഷ്ടഃ സന്നിദം പ്രോക്തവാനഥ ॥ 8 ॥
കദംബതാപസ ഉവാച।
അഹം സമാധിവിരതഃ സ്ഥാതും ശക്നോമി ന ക്ഷണം।
സമാധിമേവ പ്രവിശ്യാമ്യഹമാശു കൃതത്വരഃ ॥ 9 ॥
പരമാർഥോപദേശസ്തേ നാഭ്യാസേന വിനാനഘ।
ലഗത്യത്ര പരാം യുക്തിമിമാം ശൃണു തതഃ കുരു ॥ 10 ॥
അയോധ്യാനാമ പൂരസ്തി തത്രാസ്തി വസുധാധിപഃ।
നാമ്നാ ദശരഥസ്തസ്യ പുത്രോ രാമ ഇതി ശ്രുതഃ ॥ 11 ॥
സകാശം തത്ര ഗച്ഛ ത്വം തസ്മൈ കുലഗുരുഃ കില।
വസിഷ്ഠാഖ്യോ മുനിശ്രേഷ്ഠഃ കഥയിഷ്യതി സംസദി ॥ 12 ॥
മോക്ഷോപായകഥാം ദിവ്യാം താം ശ്രുത്വാ സുചിരം ദ്വിജ।
വിശ്രാന്തിമേഷ്യസി പരേ പദേഽഹമിവ പാവനേ ॥ 13 ॥
ഇത്യുക്ത്വാ സ സമാധാനരസായനമഹാർണവം।
വിംവശാഹമിമം ദേശം ത്വത്സകാശമുപാഗതഃ ॥ 14 ॥
ഏഷോഽഹമേതദ്വൃത്തം മേ സർവം കഥിതവാനഹം।
യഥാവൃത്തം യഥാദൃഷ്ടം യഥാശ്രുതമഖണ്ഡിതം ॥ 15 ॥
ശ്രീരാമ ഉവാച।
സകുന്ദദന്ത ഇത്യാദികഥാകഥനകോവിദഃ।
സ്ഥിതസ്തതഃ പ്രഭൃത്യേവ മത്സമീപഗതഃ സദാ ॥ 16 ॥
സ ഏഷ കുന്ദദന്താഖ്യോ ദ്വിജഃ പാർശ്വേ സമാസ്ഥിതഃ।
ശ്രുതവാൻസംഹിതാമേതാം മോക്ഷോപായാഭിധാമിഹ ॥ 17 ॥
സ ഏഷ കുന്ദദന്താഖ്യോ മമ പാർശ്വഗതോ ദ്വിജഃ।
അദ്യ നിഃസംശയോ ജാതോ ന വേതി പരിപൃച്ഛ്യതാം ॥ 18 ॥
ശ്രീവാൽമീകിരുവാച।
ഇത്യുക്തേ രാഘവേണാഥ പ്രോവാച വദതാംവരഃ।
സ വസിഷ്ഠോ മുനിശ്രേഷ്ഠഃ കുന്ദദന്തം വിലോകയൻ ॥ 19 ॥
ശ്രീവസിഷ്ഠ ഉവാച।
കുന്ദദന്ത ദ്വിജവര കഥ്യതാം കിം ത്വയാനഘ।
ബുദ്ധം ശ്രുതവതാ ജ്ഞേയം മദുക്തം മോക്ഷദം പരം ॥ 20 ॥
കുന്ദദന്ത ഉവാച।
സർവസംശയവിച്ഛേദി ചേത ഏവ ജയായ മേ।
സർവസംശയവിച്ഛേദോ ജ്ഞാതം ജ്ഞേയമഖണ്ഡിതം ॥ 21 ॥
ജ്ഞാതം ജ്ഞാതവ്യമമലം ദൃഷ്ടം ദ്രഷ്ടവ്യമക്ഷതം।
പ്രാപ്തം പ്രാപ്തവ്യമഖിലം വിശ്രാന്തോഽസ്മി പരേ പദേ ॥ 22 ॥
ബുദ്ധേയം ത്വദിദം സർവം പരമാർഥഘനം ഘനം।
അനന്യേനാത്മനോ വ്യോമ്നി ജഗദ്രൂപേണ ജൃംഭിതം ॥ 23 ॥
സർവാത്മകതയാ സർവരൂപിണഃ സർവഗാത്മനഃ।
സർവം സർവേണ സർവത്ര സർവദാ സംഭവത്യലം ॥ 24 ॥
സംഭവന്തി ജഗത്യന്തഃ സിദ്ധാർഥകണകോടരേ।
ന സംഭവന്തി ച യഥാ ജ്ഞാനമേതദശേഷതഃ ॥ 25 ॥
ഗൃഹേഽന്തഃ സംഭവത്യേവ സപ്തദ്വീപാ വസുന്ധരാ।
ഗേഹം ച ശൂന്യമേവാസ്തേ സത്യമേതദസംശയം ॥ 26 ॥
യദ്യദ്യദാ വസ്തു യഥോദിതാത്മ
ഭാതീഹ ഭൂതൈരനുഭൂയതേ ച।
തത്തത്തദാ സർവഘനസ്തഥാസ്തേ
ബ്രഹ്മേത്ഥമാദ്യന്തവിമുക്തമസ്തി ॥ 27 ॥
ഇത്യാർഷേ ശ്രീവാസിഷ്ഠമഹാരാമായണേ വാൽമികീയേ
മോക്ഷ-നിർവാണ ഉത്തരാർധേ ബ്രഹ്മഗീതാസു
താപസോപാഖ്യാനാന്തർഗത കുന്ദദന്തപ്രബോധോ സപ്തദ്വീപേശ്വര
നാമ പഞ്ചാശീത്യധികശതതമഃ സർഗഃ ॥ 185 ॥ -13-
॥ അഥ ചതുർദശോഽധ്യായഃ ॥
॥ സർവം ഖൽവിദം ബ്രഹ്മേതിപ്രതിപാദനയോഗോപദേശഃ ॥
ശ്രീവാൽമീകിരുവാച।
കുന്ദദന്തേ വദത്യേവം വസിഷ്ഠോ ഭഗവാന്മുനിഃ।
ഉവാചേദമനിന്ദ്യാത്മാ പരമാർഥോചിതം വചഃ ॥ 1 ॥
ശ്രീവസിഷ്ഠ ഉവാച।
ബത വിജ്ഞാനവിശ്രാന്തിരസ്യ ജാതാ മഹാത്മനഃ।
കരാമലകവദ്വിശ്വം ബ്രഹ്മേതി പരിപശ്യതി ॥ 2 ॥
കിലേദം ഭ്രാന്തിമാത്രാത്മ വിശ്വം ബ്രഹ്മേതി ഭാത്യജം।
ഭ്രാന്തിർബ്രഹ്മൈവ ച ബ്രഹ്മ ശാന്തമേകമനാമയം ॥ 3 ॥
യദ്യഥാ യേന യത്രാസ്തി യാദൃഗ്യാവദ്യദാ യതഃ।
തത്തഥാ തേന തത്രാസ്തി താദൃക്താവത്തദാ തതഃ ॥ 4 ॥
ശിവം ശാന്തമജം മൗനമമൗനമജരം തതം।
സുശൂന്യാശൂന്യമഭവമനാദിനിധനം ധ്രുവം ॥ 5 ॥
യസ്യാ യസ്യാസ്ത്വവസ്ഥായാഃ ക്രിയതേ സംവിദാ ഭരഃ।
സാ സാ സഹസ്രശാഖത്വമേതി സേകൈര്യഥാ ലതാ ॥ 6 ॥
പരോ ബ്രഹ്മാണ്ഡമേവാണുശ്ചിദ്വ്യോമ്നോന്തഃ സ്ഥിതോ യതഃ।
പരമാണുരേവ ബ്രഹ്മാണ്ഡമന്തഃ സ്ഥിതജഗദ്യതഃ ॥ 7 ॥
തസ്മാച്ചിദാകാശമനാദിമധ്യ-
മഖണ്ഡിതം സൗമ്യമിദം സമസ്തം।
നിർവാണമസ്തം ഗതജാതിബന്ധോ
യഥാസ്ഥിതം തിഷ്ഠ നിരാമയാത്മാ ॥ 8 ॥
സ്വയം ദൃശ്യം സ്വയം ദ്രഷ്ടൃ സ്വയം ചിത്ത്വം സ്വയം ജഡം।
സ്വയം കിഞ്ചിന്ന കിഞ്ചിച്ച ബ്രഹ്മാത്മന്യേവ സംസ്ഥിതം ॥ 9 ॥
യഥാ യത്ര ജഗത്യേതത്സ്വയം ബ്രഹ്മ ഖമാത്മനി।
സ്വരൂപമജഹച്ഛാന്തം യത്ര സമ്പദ്യതേ തഥാ ॥ 10 ॥
ബ്രഹ്മ ദൃശ്യമിതി ദ്വൈതം ന കദാചിദ്യഥാസ്ഥിതം।
ഏകത്വമേതയോർവിദ്ധി ശൂന്യത്വാകാശയോരിവ ॥ 11 ॥
ദൃശ്യമേവ പരം ബ്രഹ്മ പരം ബ്രഹ്മൈവ ദൃശ്യതാ।
ഏതന്ന ശാന്തം നാഽശാന്തം നാനാകാരം ന ചാകൃതിഃ ॥ 12 ॥
യാദൃക്പ്രബോധേ സ്വപ്നാദിസ്താദൃഗ്ദേഹോ നിരാകൃതിഃ।
സംവിന്മാത്രാത്മാ പ്രതിഘഃ സ്വാനുഭൂതോഽപ്യസന്മ്യഃ ॥ 13 ॥
സംവിന്മയോ യഥാ ജന്തുർനിദ്രാത്മാസ്തേ ജഡോഽഭവത്।
ജഡീഭൂതാ തഥൈവാസ്തേ സംവിത്സ്ഥാവരനാമികാ ॥ 14 ॥
സ്ഥാവരത്വാജ്ജഡാച്ചിത്ത്വം ജംഗമാത്മ പ്രയാതി ചിത്।
ജീവഃ സുഷുപ്താത്മാ സ്വപ്നം ജാഗ്രച്ചൈവ ജഗച്ഛതൈഃ ॥ 15 ॥
ആമോക്ഷമേഷാ ജീവസ്യ ഭുവ്യംഭസ്യനിലേഽനലേ।
ഖേ ഖാത്മഭിർജഗല്ലക്ഷൈഃ സ്വപ്നാഭൈർഭാസതേ സ്ഥിതിഃ ॥ 16 ॥
ചിച്ചിനോതി തഥാ ജാഡ്യം നരോ നിദ്രാസ്ഥിതിര്യഥാ।
ചിനോതി ജഡതാം ചിത്ത്വം ന നാമ ജഡതാവശാത് ॥ 17 ॥
ചിതാ വേദന വേത്താരം സ്ഥാവരം ക്രിയതേ വപുഃ।
ചിതാ വേദന വേത്താരം ജംഗമം ക്രിയതേ വപുഃ ॥ 18 ॥
യഥാ പുംസോ നഖാഃ പാദവേകമേവ ശരീരകം।
തഥൈകമേവാപ്രതിഘം ചിതഃ സ്ഥാവരജംഗമം ॥ 19 ॥
ആദിസർഗേ സ്വപ്ന ഇവ യത്പ്രഥാമാഗതം സ്ഥിതം।
ചിതോ രൂപം ജഗദിതി തത്തഥൈവാന്ത ഉച്യതേ ॥ 20 ॥
തച്ചൈവാപ്രതിഘം ശാന്തം യഥാസ്ഥിതമവസ്ഥിതം।
ന പ്രഥാമാഗതം കിഞ്ചിന്നാസീദപ്രഥിതം ഹിതം ॥ 21 ॥
അയമാദിരയം ചാന്തഃ സർഗസ്യേത്യവഭാസതേ।
ചിതഃ സുഘനനിദ്രായാഃ സുഷുപ്തസ്വപ്നകോഷ്ഠതഃ ॥ 22 ॥
സ്ഥിത ഏകോ ഹ്യനാദ്യന്തഃ പരമാർഥഘനോ യതഃ।
പ്രലയസ്ഥിതിസർഗാണാം ന നാമാപ്യസ്തി മാം പ്രതി ॥ 23 ॥
പ്രലയസ്ഥിതിസർഗാദി ദൃശ്യമാനം ന വിദ്യതേ।
ഏതന്ന ചാത്മനശ്ചാന്യച്ചിത്രേ ചിത്രവധൂര്യഥാ ॥ 24 ॥
കർതവ്യചിത്രസേനാസ്മാദ്യഥാ ചിത്രാന്ന ഭിദ്യതേ।
നാനാഽനാനൈവ പ്രതിഘാ ചിത്തത്ത്വേ സർഗതാ തഥാ ॥ 25 ॥
വിഭാഗഹീനയാപ്യേഷ ഭാഗശ്ചിദ്ധനനിദ്രയാ।
സുഷുപ്താന്മുച്യതേ മോക്ഷ ഇതി സ്വപ്നസ്തു ചിത്തകം ॥ 26 ॥
പ്രലയോഽയമിയം സൃഷ്ടിരയം സ്വപ്നോ ഘനസ്ത്വയം।
ഭാസോഽപ്രതിഘരൂപസ്യ ചിത്സഹസ്രരുചേരിതി ॥ 27 ॥
ചിന്നിദ്രായാഃ സ്വപ്നമയോ ഭാഗശ്ചിത്തമുദാഹൃതം।
തദേവ മുച്യതേ ഭൂതം ജീവോ ദേവസസുരാദിദൃക് ॥ 28 ॥
ഏഷ ഏവ പരിജ്ഞാതഃ സുഷുപ്തിർഭവതി സ്വയം।
യദാ തദാ മോക്ഷ ഇതി പ്രോച്യതേ മോക്ഷകാങ്ക്ഷിഭിഃ ॥ 29 ॥
ശ്രീരാമ ഉവാച।
ചിത്തം ദേവാസുരാദ്യാത്മ ചിന്നിദ്രാ സ്വാത്മദർശനം।
കിയത്പ്രമാണം ഭഗവൻകഥമസ്യോദരേ ജഗത് ॥ 30 ॥
ശ്രീവസിഷ്ഠ ഉവാച।
വിദ്ധി ചിത്തം നരം ദേവമസുരം സ്ഥാവരം സ്ത്രിയം।
നാഗം നഗം പിശാചാദി ഖഗകീടാദിരാക്ഷസം ॥ 31 ॥
പ്രമാണം തസ്യ ചാനന്തം വിദ്ധി യദ്യത്ര രേണുതാം।
ആബ്രഹ്മസ്തംബപര്യന്തം ജഗദ്യാതി സഹസ്രശഃ ॥ 32 ॥
യദേതദാദിത്യപഥാദൂർധ്വം സംയാതി വേദനം।
ഏതച്ചിതം ഭൂതമേതദപര്യന്താമലാകൃതി ॥ 33 ॥
ഏതദുഗ്രം ചിതോ രൂപമസ്യാന്തർഭുവനർദ്ധയഃ।
യദായാന്തി തദാ സർഗശ്ചിത്താദാഗത ഉച്യതേ ॥ 34 ॥
ചിത്തമേവ വിദുർജീവം തദാദ്യന്തവിവർജിതം।
ഖം ഘടേഷ്വിവ ദേഹേഷു ചാസ്തേ നാസ്തേ തദിച്ഛയാ ॥ 35 ॥
നിമ്നോന്നതാൻഭുവോ ഭാഗാൻ ഗൃഹ്ണാതി ച ജഹാതി ച।
സരിത്പ്രവാഹോഽംഗ യഥാ ശരീരാണി തഥാ മനഃ ॥ 36 ॥
അസ്യ ത്വാത്മപരിജ്ഞാനാദേഷ ദേഹാദിസംഭ്രമഃ।
ശാമ്യത്യാശ്വവബോധേന മരുവാഃപ്രത്യയോ യഥാ ॥ 37 ॥
ജഗത്യന്തരണുര്യത്ര തത്പ്രമാണം ഹി ചേതസഃ।
സദേവ ച പുമാംസ്തസ്മാത്പുംസാമന്തഃ സ്ഥിതം ജഗത് ॥ 38 ॥
യാവത്കിഞ്ചിദിദം ദൃശ്യം തച്ചിത്തം സ്വപ്നഭൂഷ്വിവ।
തദേവ ച പുമാംസ്തസ്മാത്കോ ഭേദോ ജഗദാത്മനോഃ ॥ 39 ॥
ചിദേവായം പദാർഥൗഘോ നാസ്ത്യന്യസ്മിൻപദാർഥതാ।
വ്യതിരിക്താ സ്വപ്ന ഇവ ഹേമ്നീവ കടകാദിതാ ॥ 40 ॥
യഥൈകദേശേ സർവത്ര സ്ഫുരന്ത്യാപോഽംബുധൗ പൃഥക്।
ബ്രഹ്മണ്യനന്യാ നിത്യസ്ഥാശ്ചിതോ ദൃശ്യാത്മികാസ്തഥാ ॥ 41 ॥
യഥാ ദ്രവത്വമംഭോധാവാപോ ജഠരകോശഗാഃ।
സ്ഫുരന്ത്യേവംവിദാഽനന്യാഃ പദാർഥൗഘാസ്തഥാപരേ ॥ 42 ॥
യഥാ സ്ഥിതജഗച്ഛാലഭഞ്ജികാകാശരൂപധൃക്।
ചിത്സ്തംഭോയമപസ്പന്ദഃ സ്ഥിത ആദ്യന്തവർജിതഃ ॥ 43 ॥
യഥാസ്ഥിതമിദം വിശ്വം സംവിദ്വ്യോമ്നി വ്യവസ്ഥിതം।
സ്വരൂപമത്യജച്ഛാന്തം സ്വപ്നഭൂമാവിവാഖിലം ॥ 44 ॥
സമതാ സത്യതാ സത്താ ചൈകതാ നിർവികാരിതാ।
ആധാരാധേയതാന്യോന്യം ചൈതയോർവിശ്വസംവിദോഃ ॥ 45 ॥
സ്വപ്നസങ്കൽപസംസാരവരശാപദൃശാമിഹ।
സരോബ്ധിസരിദംബൂനാമിഅവാന്യത്വം ന വാഥവാ ॥ 46 ॥
ശ്രീരാമ ഉവാച।
വരശാപാർഥസംവിത്തൗ കാര്യകാരണതാ കഥം।
ഉപാദാനം വിനാ കാര്യം നാസ്ത്യേവ കില കഥ്യതാം ॥ 47 ॥
ശ്രീവസിഷ്ഠ ഉവാച।
സ്വവദാതചിദാകാശകചനം ജഗദുച്യതേ।
സ്ഫുരണേ പയസാമബ്ധാവാവർതചലനം യഥാ ॥ 48 ॥
ധ്വനന്തോഽബ്ധിജലാനീവ ഭാന്തി ഭാവാശ്ചിദാത്മകാഃ।
സങ്കൽപാദീനി നാമാനി തേഷാമാഹുർമനീഷിണഃ ॥ 49 ॥
കാലേനാഭ്യാസയോഗേന വിചാരേണ സമേന ച।
ജാതേർവാ സാത്ത്വികത്വേന സാത്ത്വികേനാമലാത്മനാ ॥ 50 ॥
സമ്യഗ്ജ്ഞാനവതോ ജ്ഞസ്യ യഥാ ഭൂതാർഥദർശിനഃ।
ബുദ്ധിർഭവതി ചിന്മാത്രരൂപാ ദ്വൈതൈക്യവർജിതാ ॥ 51 ॥
നിരാവരണവിജ്ഞാനമയീ ചിദ്ബ്രഹ്മരൂപിണീ।
സംവിത്പ്രകാശമാത്രൈകദേഹാദേഹവിവർജിതാ ॥ 52 ॥
സോഽയം പശ്യത്യശേഷേണ യാവത്സങ്കൽപമാത്രകം।
സ്വമാത്മകചനം ശാന്തമനന്യത്പരമാർഥതഃ ॥ 53 ॥
അസ്യാ ഇദം ഹി സങ്കൽപമാത്രമേവാഖിലം ജഗത്।
യഥാസങ്കൽപനഗരം യഥാ സ്വപ്നമഹാപുരം ॥ 54 ॥
ആത്മാ സ്വസങ്കൽപവരഃ സ്വവദാതോ യഥാ യഥാ।
യദ്യഥാ സങ്കൽപയതി തഥാ ഭവതി തസ്യ തത് ॥ 55 ॥
സങ്കൽപനഗരേ ബാലഃ ശിലാപ്രോഡ്ഡയനം യഥാ।
സത്യം വേത്ത്യനുഭൂയാശു സ്വവിധേയനിയന്ത്രണം ॥ 56 ॥
സ്വസങ്കൽപാത്മഭൂതേഽസ്മിൻപരമാത്മാ ജഗത്ത്രയേ।
വരശാപാദികം സത്യം വേത്ത്യനന്യത്തഥാത്മനഃ ॥ 57 ॥
സ്വസങ്കൽപപുരേ തൈലം യഥാ സിദ്ധ്യതി സൈകതാത്।
കൽപനാത്സർഗസങ്കൽപൈർവരാദീഹ തഥാത്മനഃ ॥ 58 ॥
അനിരാവരണജ്ഞപ്തേര്യതഃ ശാന്താ ന ഭേദധീഃ।
തതഃ സങ്കൽപനാദ്വൈതാദ്വരാദ്യസ്യ ന സിദ്ധ്യതി ॥ 59 ॥
യാ യഥാ കലനാ രൂഢാ താവത്സാദ്യാപി സംസ്ഥിതാ।
ന പരാവർതിതാ യാവദ്യത്നാത്കൽപനയാന്യയാ ॥ 60 ॥
ബ്രഹ്മണ്യവയവോന്മുക്തേ ദ്വിതൈകത്വേ തഥാ സ്ഥിരേ।
യഥാ സാവയവേ തത്ത്വേ വിചിത്രാവയവക്രമഃ ॥ 61 ॥
ശ്രീരാമ ഉവാച।
അനിരാവരണാജ്ഞാനാത്കേവലം ധർമചാരിണഃ।
ശാപാദീൻസമ്പ്രയച്ഛന്തി യഥാ ബ്രഹ്മംസ്തഥാ വദ ॥ 62 ॥
വസിഷ്ഠ ഉവാച।
സങ്കൽപയതി യന്നാമ സർഗാദൗ ബ്രഹ്മ ബ്രഹ്മണി।
തത്തദേവാനുഭവതി യസ്മാത്തത്താസ്തി നേതരത് ॥ 63 ॥
ബ്രഹ്മ വേത്തി യദാത്മാനം സ ബ്രഹ്മായം പ്രജാപതിഃ।
സ ച നോ ബ്രഹ്മണോ ഭിന്നം ദ്രവത്വമിവ വാരിണഃ ॥ 64 ॥
സങ്കൽപയതി യന്നാമ പ്രഥമോഽസൗ പ്രജാപതിഃ।
തത്തദേവാശു ഭവതി തസ്യേദം കൽപനം ജഗത് ॥ 65 ॥
നിരാധാരം നിരാലംബം വ്യോമാത്മ വ്യോമ്നി ഭാസതേ।
ദുർദൃഷ്ടേരിവ കേശോണ്ഡ്രം ദൃഷ്ടമുക്താവലീവ ച ॥ 66 ॥
സങ്കൽപിതാഃ പ്രജാസ്തേന ധർമോ ദാനം തപോ ഗുണാഃ।
വേദാഃ ശാസ്ത്രാണി ഭൂതാനി പഞ്ച ജ്ഞാനോപദേശനാഃ ॥ 67 ॥
തപസ്വിനോഽഥ വാദൈശ്ച യദ്ധ്യുരവിലംബിതം।
യദ്യദ്വേദവിദസ്തത്സ്യാദിതി തേനാഥ കൽപിതം ॥ 68 ॥
ഇദം ചിദ്ബ്രഹ്മച്ഛിദ്രം ഖം വായുശ്ചേഷ്ടാഗ്നിരുഷ്ണതാ।
ദ്രവോഽംഭഃ കഠിനം ഭൂമിരിതി തേനാഥ കൽപിതാഃ ॥ 69 ॥
ചിദ്ധാതുരീദൃശോ വാസൗ യദ്യത്ഖാത്മാപി ചേതതി।
തത്തഥാനുഭവത്യാശു ത്വമഹം സ ഇവാഖിലം ॥ 70 ॥
യദ്യഥാ വേത്തി ചിദ്വ്യോമ തത്തഥാ തദ്ഭവത്യലം।
സ്വപ്നേ ത്വമഹമാദീവ സദാത്മാപ്യസദാത്മകം ॥ 71 ॥
ശിലാനൃതം യഥാ സത്യം സങ്കൽപനഗരേ തഥാ।
ജഗത്സങ്കൽപനഗരേ സത്യം ബ്രഹ്മണ ഈപ്സിതം ॥ 72 ॥
ചിത്സ്വഭാവേന ശുദ്ധേന യദ്ബുദ്ധം യച്ച യാദൃശം।
തദശുദ്ധോഽന്യഥാ കർതും ന ശക്തഃ കീടകോ യഥാ ॥ 73 ॥
അഭ്യസ്തം ബഹുലം സംവിത്പശ്യതീതരദൽപകം।
സ്വപ്നേ ജാഗ്രത്സ്വരൂപേ ച വർതമാനേഽഖിലം ച സത് ॥ 74 ॥
സദാ ചിദ്വ്യോമ ചിദ്വ്യോമ്നി കചദേകമിദം നിജം।
ദ്രഷ്ടൃദൃശ്യാത്മകം രൂപം പശ്യദാഭാതി നേതരത് ॥ 75 ॥
ഏകം ദ്രഷ്ടാ ച ദൃശ്യം ച ചിന്നഭഃ സർവഗം യതഃ।
തസ്മാദ്യഥേഷ്ടം യദ്യത്ര ദൃഷ്ടം തത്തത്ര സത്സദാ ॥ 76 ॥
വായ്വംഗഗസ്പന്ദനവജ്ജലാംഗദ്രവഭാവവത്।
യഥാ ബ്രഹ്മണി ബ്രഹ്മത്വം തഥാജസ്യാംഗഗം ജഗത് ॥ 77 ॥
ബ്രഹ്മൈവാഹം വിരാഡാത്മാ വിരാഡാത്മവപുർജഗത്।
ഭേദോ ന ബ്രഹ്മജഗതോഃ ശൂന്യത്വാംബരയോരിവ ॥ 78 ॥
യഥാ പ്രപാതേ പയസോ വിചിത്രാഃ കണപങ്ക്തയഃ।
വിചിത്രദേശകാലാന്താ നിപതന്ത്യുത്പതന്തി ച ॥ 79 ॥
നിപത്ത്യൈവൈകയാഽഽകൽപം മനോബുദ്ധ്യാദിവർജിതാഃ।
ആത്മന്യേവാത്മനോ ഭാന്തി തഥാ യാ ബ്രഹ്മസംവിദഃ ॥ 80 ॥
താംഭി സ്വയം സ്വദേഹേഷു ബുദ്ധ്യാദിപരികൽപനാഃ।
കൃത്വോരരീകൃതാ സർഗശ്രീരദ്ഭിർദ്രവതാ യഥാ ॥ 81 ॥
തദേവം ജഗദിത്യസ്തി ദുർബോധേന മമ ത്വിദം।
അകാരണകമദ്വൈതമജാതം കർമ കേവലം ॥ 82 ॥
അസ്തസ്ഥിതിഃ ശരീരേഽസ്മിന്യാദൃഗ്രൂപാനുഭൂയതേഃ।
ഉപലാദൗ ജഡാ സത്താ താദൃശീ പരമാത്മനഃ ॥ 83 ॥
യഥൈകസ്യാം സുനിദ്രായാം സുഷുപ്തസ്വപ്നകൗ സ്ഥിതൗ।
തഥൈതേ സർഗസംഹാരഭാസൗ ബ്രഹ്മണി സംസ്ഥിതേ ॥ 84 ॥
സുഷുപ്തസ്വപ്നയോർഭാതഃ പ്രകാശതമസീ യഥാ।
ഏകസ്യാമേവ നിദ്രായാം സർഗാസർഗോ തഥാ പരേ ॥ 85 ॥
യഥാ നരോഽനുഭവതി നിദ്രായാം ദൃഷദഃ സ്ഥിതിം।
പരമാത്മാനുഭവതി തഥൈതജ്ജഡസംസ്ഥിതിം ॥ 86 ॥
അംഗഷ്ഠസ്യാഥവാംഗുല്യാ വാതാദ്യസ്പർശനേ സതി।
യോഽന്യചിത്തസ്യാനുഭവോ ദൃഷദാദൗ സ ആത്മനഃ ॥ 87 ॥
വ്യോമോപലജലാദീനാം യഥാ ദേഹാനുഭൂതയഃ।
തഥാസ്മാകമചിത്താനാമദ്യ നാനാനുഭൂതയഃ ॥ 88 ॥
കാലേ കൽപേഷു ഭാന്ത്യേതാ യഥാഹോരാത്രസംവിദഃ।
തഥാഽസംഖ്യാഃ പരേ ഭാന്തി സർഗസംഹാരസംവിദഃ ॥ 89 ॥
ആലോകരൂപമനനാനുഭവൈഷണേച്ഛാ
മുക്താത്മനി സ്ഫുരതി വാരിഘനേ സ്വഭാവാത്।
ആവർതവീചിവലയാദി യഥാ തഥായം
ശാന്തേ പരേ സ്ഫുരതി സംഹൃതിസർഗപൂഗഃ ॥ 90।
ഇത്യാർഷേ ശ്രീവാസിഷ്ഠമഹാരാമായണേ വാൽമികീയേ
മോക്ഷ-നിർവാണ ഉത്തരാർധേ ബ്രഹ്മഗീതാസു
സർവം ഖൽവിദം ബ്രഹ്മേതിപ്രതിപാദനയോഗോപദേശോ
നാമ ഷഡശീത്യധികശതതമഃ ॥ 186 ॥ -14-
Also Read:
Brahma Gita of Yoga Vasishtha Lyrics in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil