Maanasollaasa in Telugu:
|| మానసోల్లాస ||
॥ శ్రీదక్షిణామూర్తిస్తోత్రం ॥
విశ్వం దర్పణదృశ్యమాననగరీతుల్యం నిజాంతర్గతం
పశ్యన్నాత్మని మాయయా బహిరివోద్భూతం యథా నిద్రయా ।
యః సాక్షాత్కురుతే ప్రబోధసమయే స్వాత్మానమేవాద్వయం
తస్మై శ్రీ గురుమూర్తయే నమ ఇదం శ్రీదక్షిణామూర్తయే ॥ 1 ॥
బీజస్యాంతరివాంకురో జగదిదం ప్రాఙ్నిర్వికల్పం పునః
మాయాకల్పితదేశకాలకలనావైచిత్ర్యచిత్రీకృతం ।
మాయావీవ విజృంభయత్యపి మహాయోగీవ యఃస్వేచ్ఛయా
తస్మై శ్రీ గురుమూర్తయే నమ ఇదం శ్రీదక్షిణామూర్తయే ॥ 2 ॥
యస్యైవ స్ఫురణం సదాత్మకమసత్కల్పార్థగం భాసతే
సాక్షాత్తత్త్వమసీతి వేదవచసా యో బోధయత్యాశ్రితాన్ ।
యత్సాక్షాత్కరణాద్భవేన్నపునరావృత్తిర్భవాంభోనిధౌ
తస్మై శ్రీ గురుమూర్తయే నమ ఇదం శ్రీదక్షిణామూర్తయే ॥ 3 ॥
నానాచ్ఛిద్రఘటోదరస్థితమహాదీపప్రభాభాస్వరం
జ్ఞానం యస్య తు చక్షురాదికరణద్వారా బహిఃస్పందతే ।
జానామీతి తమేవ భాంతమనుభాత్యేతత్సమస్తం జగత్
తస్మై శ్రీ గురుమూర్తయే నమ ఇదం శ్రీదక్షిణామూర్తయే ॥ 4 ॥
దేహం ప్రాణమపీంద్రియాణ్యపి చలాం బుద్ధిం చ శూన్యం విదుః
స్త్రీబాలాంధజడోపమాస్త్వహమితి భ్రాంతా భృశం వాదినః ।
మాయాశక్తివిలాసకల్పితమహావ్యామోహసంహారిణే
తస్మై శ్రీ గురుమూర్తయే నమ ఇదం శ్రీదక్షిణామూర్తయే ॥ 5 ॥
రాహుగ్రస్తదివాకరేందుసదృశో మాయాసమాచ్ఛాదనాత్
సన్మాత్రః కరణోపసంహరణతో యోఽభూత్సుషుప్తః పుమాన్ ।
ప్రాగస్వాప్సమితి ప్రబోధసమయే యః ప్రత్యభిజ్ఞాయతే
తస్మై శ్రీ గురుమూర్తయే నమ ఇదం శ్రీదక్షిణామూర్తయే ॥ 6 ॥
బాల్యాదిష్వపి జాగ్రదాదిషు తథా సర్వాస్వవస్థాస్వపి
వ్యావృత్తాస్వనువర్తమానమహమిత్యంతః స్ఫురంతం సదా ।
స్వాత్మానం ప్రకటీకరోతి భజతాం యో ముద్రయా భద్రయా
తస్మై శ్రీ గురుమూర్తయే నమ ఇదం శ్రీదక్షిణామూర్తయే ॥ 7 ॥
విశ్వం పశ్యతి కార్యకారణతయా స్వస్వామిసంబంధతః
శిష్యాచార్యతయా తథైవ పితృపుత్రాద్యాత్మనా భేదతః ।
స్వప్నే జాగ్రతి వా ఏష పురుషో మాయాపరిభ్రామితః
తస్మై శ్రీ గురుమూర్తయే నమ ఇదం శ్రీదక్షిణామూర్తయే ॥ 8 ॥
భూరంభాంస్యనలోఽనిలోఽమ్బరమహర్నాథో హిమాంశుః పుమాన్
ఇత్యాభాతి చరాచరాత్మకమిదం యస్యైవ మూర్త్యష్టకం ।
నాన్యత్కించన విద్యతే విమృశతాం యస్మాత్పరస్మాద్విభోః
తస్మై శ్రీ గురుమూర్తయే నమ ఇదం శ్రీదక్షిణామూర్తయే ॥ 9 ॥
సర్వాత్మత్వమితి స్ఫుటీకృతమిదం యస్మాదముష్మింస్తవే
తేనాస్య శ్రవణాత్తదర్థమననాద్ధ్యానాచ్చ సంకీర్తనాత్ ।
సర్వాత్మత్వమహావిభూతిసహితం స్యాదీశ్వరత్వం స్వతః
సిద్ధ్యేత్తత్పునరష్టధా పరిణతం చైశ్వర్యమవ్యాహతం ॥ 10 ॥
॥ మానసోల్లాస ॥
విశ్వం దర్పణదృశ్యమాననగరీతుల్యం నిజాంతర్గతం
పశ్యన్నాత్మని మాయయా బహిరివోద్భూతం యథా నిద్రయా ।
యః సాక్షాత్కురుతే ప్రబోధసమయే స్వాత్మానమేవాద్వయం
తస్మై శ్రీ గురుమూర్తయే నమ ఇదం శ్రీదక్షిణామూర్తయే ॥ 1 ॥
మంగళం దిశతు మే వినాయకో
మంగళం దిశతు మే సరస్వతీ ।
మంగళం దిశతు మే మహేశ్వరో
మంగళం దిశతు మే సదాశివః ॥ 1 ॥
ఆత్మలాభాత్పరో లాభో నాస్తీతి మునయో విదుః ।
తల్లాభార్థం కవిః స్తౌతి స్వాత్మానం పరమేశ్వరం ॥ 2 ॥
స్వేచ్ఛయా సృష్టమావిశ్య విశ్వం యో మనసి స్థితః ।
స్తోత్రేణ స్తూయతేఽనేన స ఏవ పరమేశ్వరః ॥ 3 ॥
అస్తి ప్రకాశత ఇతి వ్యవహారః ప్రవర్తతే ।
తచ్చాస్తిత్వం ప్రకాశత్వం కస్మిన్నర్థే ప్రతిష్ఠితం ॥ 4 ॥
కిం తేషు తేషు వాఽర్థేషు కిం వా సర్వాత్మనీశ్వరే ।
ఈశ్వరత్వం చ జీవత్వం సర్వాత్మత్వం చ కీదృశం ॥ 5 ॥
జానీయాత్కథం జీవః కిం తజ్జ్ఞానస్య సాధనం ।
జ్ఞానాత్తస్య ఫలం కిం స్యాదేకత్వం చ కథం భవేత్ ॥ 6 ॥
సర్వజ్ఞః సర్వకర్తా చ కథమాత్మా భవిష్యతి ।
శిష్యం ప్రతీత్థం పృచ్ఛంతం వక్తుమారభతే గురుః ॥ 7 ॥
అంతరస్మిన్నిమే లోకా అంతర్విశ్వమిదం జగత్ ।
బహిర్వన్మాయయాఽఽభాతి దర్పణే స్వశరీరవత్ ॥ 8 ॥
స్వప్నే స్వాంతర్గతం విశ్వం యథా పృథగివేక్ష్యతే ।
తథైవ జాగ్రత్కాలేఽపి ప్రపంచోఽయం వివిచ్యతాం ॥ 9 ॥
స్వప్నే స్వసత్తైవార్థానాం సత్తా నాన్యేతి నిశ్చితా ।
కో జాగ్రతి విశేషోఽస్తి జడానామాశు నాశినాం ॥ 10 ॥
స్వప్నే ప్రకాశో భావానాం స్వప్రకాశాన్న హీతరః ।
జాగ్రత్యపి తథైవేతి నిశ్చిన్వంతి విపశ్చితః ॥ 11 ॥
నిద్రయా దర్శితానర్థాన్న పశ్యతి యథోత్థితః ।
సమ్యగ్జ్ఞానోదయాదూర్ధ్వం తథా విశ్వం న పశ్యతి ॥ 12 ॥
అనాదిమాయయా సుప్తో యదా జీవః ప్రబుధ్యతే ।
అజన్మనిద్రమస్వప్నమద్వైతం బుధ్యతే తదా ॥ 13 ॥
శ్రుత్యాఽఽచార్యప్రసాదేన యోగాభ్యాసవశేన చ ।
ఈశ్వరానుగ్రహేణాపి స్వాత్మబోధో యదా భవేత్ ॥ 14 ॥
భుక్తం యథాఽన్నం కుక్షిస్థం స్వాత్మత్వేనైవ పశ్యతి ।
పూర్ణాహంతాకబళితం విశ్వం యోగీశ్వరస్తథా ॥ 15 ॥
యథా స్వప్నే నృపో భూత్వా భుక్త్వా భోగాన్యథేప్సితాన్ ।
చతురంగబలోపేతః శత్రుం జిత్వా రణాంగణే ॥ 16 ॥
పరాత్పరాజితో భూత్వా వనం ప్రాప్య తపశ్చరన్ ।
ముహూర్తమాత్రమాత్మానం మన్యతే కల్పజీవినం ॥ 17 ॥
తథైవ జాగ్రత్కాలేఽపి మనోరాజ్యం కరోత్యసౌ ।
కాలనద్యోఘయోగేన క్షీణమాయుర్న పశ్యతి ॥ 18 ॥
మేఘచ్ఛన్నోంఽశుమాలీవ మాయయా మోహితోఽధికం ।
కించిత్కర్తా చ కించిజ్జ్ఞో లక్ష్యతే పరమేశ్వరః ॥ 19 ॥
యద్యత్కరోతి జానాతి తస్మింతస్మిన్పరేశ్వరః ।
రాజా విద్వాన్ స్వసామర్థ్యాదీశ్వరోఽయమితీర్యతే ॥ 20 ॥
జ్ఞానక్రియే శివేనైక్యాత్సంక్రాంతే సర్వజనుషు ।
ఈశ్వరత్వం చ జీవానాం సిద్ధం తచ్ఛక్తిసంగమాత్ ॥ 21 ॥
అయం ఘటోఽయం పట ఇత్యేవం నానాప్రతీతిషు ।
అర్కప్రభేవ స్వజ్ఞానం స్వయమేవ ప్రకాశతే ॥ 22 ॥
జ్ఞానం న చేత్స్వయం సిద్ధం జగదంధం తమో భవేత్ ।
న చేదస్య క్రియా కాచిత్ వ్యవహారః కథం భవేత్ ॥ 23 ॥
క్రియా నామ పరిస్పందపరిణామస్వరూపిణీ ।
స్పందమానే బహిర్జ్ఞానే తదంకురవదుద్భవేత్ ॥ 24 ॥
ఉత్పాద్యప్రాప్యసంస్కార్యవికార్యోపాశ్రయా క్రియా ।
కరోతి గచ్ఛత్యున్మార్ష్టి ఛినత్తీతి ప్రతీయతే ॥ 25 ॥
శివో బ్రహ్మాదిదేహేషు సర్వజ్ఞ ఇతి భాసతే ।
దేవతిర్యఙ్మనుష్యేషు కించిజ్జ్ఞస్తారతమ్యతః ॥ 26 ॥
జరాయుజోఽణ్డజశ్చైవ స్వేదజః పునరుద్భిదః ।
ఏతే చతుర్విధాః దేహాః క్రమశో న్యూనవృత్తయః ॥ 27 ॥
బ్రహ్మాదిస్తంబపర్యంతా స్వప్నకల్పైవ కల్పనా ।
సాక్షాత్కృతేఽనవచ్ఛిన్నప్రకాశే పరమాత్మని ॥ 28 ॥
అణోరణీయాన్మహతో మహీయానితి వేదవాక్ ।
రుద్రోపనిషదప్యేతం స్తౌతి సర్వాత్మకం శివం ॥ 29 ॥
ఈశ్వరో గురురాత్మేతి మూర్తిభేదవిభాగినే ।
వ్యోమవద్వ్యాప్తదేహాయ దక్షిణామూర్తయే నమః ॥ 30 ॥
ఇతి శ్రీదక్షిణామూర్తిస్తోత్రార్థప్రతిపాదకే ।
ప్రబంధే మానసోల్లాసే ప్రథమోల్లాససంగ్రహః ॥ 31 ॥
బీజస్యాంతరివాంకురో జగదిదం ప్రాఙ్నిర్వికల్పం పునః
మాయాకల్పితదేశకాలకలనావైచిత్ర్యచిత్రీకృతం ।
మాయావీవ విజృంభయత్యపి మహాయోగీవ యఃస్వేచ్ఛయా
తస్మై శ్రీ గురుమూర్తయే నమ ఇదం శ్రీదక్షిణామూర్తయే ॥ 2 ॥
ఉపాదానం ప్రపంచస్య సంయుక్తాః పరమాణవః ।
మృదన్వితో ఘటస్తస్మాద్భాసతే నేశ్వరాన్వితః ॥ 1 ॥
పరమాణుగతా ఏవ గుణా రూపరసాదయః ।
కార్యే సమానజాతీయమారభంతే గుణాంతరం ॥ 2 ॥
కార్యం యత్ర సమన్వేతి కారణం సమవాయి తత్ ।
చక్రాద్యం సాధనం యత్తు ఘటస్యాసమవాయి తత్ ॥ 3 ॥
సమవాయిని తిష్ఠేద్యత్ సమవాయ్యాశ్రయే తథా ।
కార్యేఽవధృతసామర్థ్యం కల్ప్యతేఽసమవాయి తత్ ॥ 4 ॥
నిమిత్తం కారణం తేషామీశ్వరశ్చ కులాలవత్ ।
యత్కార్యం జాయతే యస్మాత్తస్మిన్ తత్ప్రతితిష్ఠతి ॥ 5 ॥
మృత్తికాయాం ఘటస్తంతౌ పటః స్వర్ణేఽఙ్గులీయకం ।
ఇతి వైశేషికాః ప్రాహుస్తథా నైయాయికా అపి ॥ 6 ॥
రజః సత్త్వం తమశ్చేతి ప్రధానస్య గుణాస్త్రయః ।
రజో రక్తం చలం తేషు సత్త్వం శుక్లం ప్రకాశకం ॥ 7 ॥
తమః కృష్ణం చావరకం సృష్టిస్థిత్యంతహేతవః ।
ఇతి సాంఖ్యాశ్చ భాషంతే తేషాం దూషణ ఉచ్యతే ॥ 8 ॥
అంకురాదిఫలాంతేషు కార్యేష్వస్తిత్వమిష్యతే ।
కుత ఆగత్య సంబద్ధా వటబీజేషు తే కణాః ॥ 9 ॥
కారణానుగతం కార్యమితి సర్వైశ్చ సమ్మతం ।
తస్మాత్సత్తా స్ఫురత్తా చ సర్వత్రాప్యనువర్తతే ॥ 10 ॥
పుష్పే ఫలత్వమాపన్నే క్షీరే చ దధితాం గతే ।
విజాతీయాః ప్రతీయంతే గుణా రూపరసాదయః ॥ 11 ॥
కారణం కార్యమంశోంఽశీ జాతివ్యక్తీ గుణీ గుణః ।
క్రియా క్రియావానిత్యాద్యాః ప్రకాశస్యైవ కల్పనాః ॥ 12 ॥
చైతన్యం పరమాణూనాం ప్రధానస్యాపి నేష్యతే ।
జ్ఞానక్రియే జగత్క్లృప్తౌ దృశ్యేతే చేతనాశ్రయే ॥ 13 ॥
కాలరూపక్రియాశక్త్యా క్షీరాత్పరిణమేద్దధి ।
జ్ఞాతృజ్ఞానజ్ఞేయరూపం జ్ఞానశక్త్యా భవేజ్జగత్ ॥ 14 ॥
జ్ఞానం ద్విధా వస్తుమాత్రద్యోతకం నిర్వికల్పకం ।
సవికల్పంతు సంజ్ఞాదిద్యోతకత్వాదనేకధా ॥ 15 ॥
సంకల్పసంశయభ్రాంతిస్మృతిసాదృశ్యనిశ్చయాః ।
ఊహోఽనధ్యవసాయశ్చ తథాఽన్యేనుభవా అపి ॥ 16 ॥
ప్రత్యక్షమేకం చార్వాకాః కణాదసుగతౌ పునః ।
అనుమానఞ్ చ తచ్చాపి సాంఖ్యాః శబ్దం చ తే అపి ॥ 17 ॥
న్యాయైకదర్శినోప్యవేముపమానం చ కే చన ।
అర్థాపత్త్యా సహైతాని చత్వార్యాహ ప్రభాకరః ॥ 18 ॥
అభావషష్ఠాన్యేతాని భాట్టా వేదాంతినస్తథా ।
సంభవైతిహ్యయుక్తాని తాని పౌరాణికా జగుః ॥ 19 ॥
ద్రవ్యం గుణస్తథా కర్మ సామన్యం చ విశేషకం ।
సమవాయం చ కాణాదాః పదార్థాన్షట్ప్రచక్షతే ॥ 20 ॥
నవ ద్రవ్యాణి భూతాని దిక్కాలాత్మమనాంసి చ ।
చతుర్వింశతిరేవ స్యుర్గుణాః శబ్దాదిపంచకం ॥ 21 ॥
పరిమాణం చ సంఖ్యా చ ద్వౌ సంయోగవిభాగకౌ ।
స్వభావతః పృథక్త్వం చ గురుత్వం ద్రవతా పునః ॥ 22 ॥
పరత్వం చాపరత్వం చ స్నేహః సంస్కార ఇత్యపి ।
ధీర్ద్వేషసుఖదుఃఖేచ్ఛాధర్మాధర్మప్రయత్నకాః ॥ 23 ॥
సంస్కారస్త్రివిధో వేగ ఇష్వాదేర్గతికారణం ।
దృష్టశ్రుతానుభూతార్థస్మృతిహేతుశ్చ భావనా ॥ 24 ॥
స్థితస్థాపకతా నామ పూర్వవత్స్థితికారణం ।
ఆకృష్టశాఖాభూర్జాదౌ స్పష్టమేవోపలక్ష్యతే ॥ 25 ॥
ఉత్క్షేపణమవక్షేపో గమనం చ ప్రసారణం ।
ఆకుంచనమితి ప్రాహుః కర్మ పంచవిధం బుధాః ॥ 26 ॥
సామాన్యం ద్వివిధం ప్రోక్తం పరం చాపరమేవ చ ।
పరం సత్తైవ సర్వత్ర తదనుస్యూతవర్తనం ॥ 27 ॥
ద్రవ్యత్వం చ గుణత్వాద్యం సామాన్యమపరం తథా ।
విశేషాః స్యురనంతాస్తే వ్యావృత్తిజ్ఞానహేతవః ॥ 28 ॥
రూపస్యేవ ఘటే నిత్యః సంబంధః సమవాయకః ।
కాలాకాశదిగాత్మానో నిత్యాశ్చ విభవశ్చ తే ॥ 29 ॥
చతుర్విధాః పరిచ్ఛిన్నా నిత్యాశ్చ పరమాణవః ।
ఇతి వైశేషికమతే పదార్థాః షట్ ప్రకీర్తితాః ॥ 30 ॥
మాయా ప్రధానమవ్యక్తమవిద్యాఽజ్ఞానమక్షరం ।
అవ్యాకృతం చ ప్రకృతిః తమ ఇత్యభిధీయతే ॥ 31 ॥
మాయాయాం బ్రహ్మచైతన్యప్రతిబింబానుషంగతః ।
మహత్కాలపుమాంసః స్యుః మహత్తత్త్వాదహంకృతిః ॥ 32 ॥
తామసాత్స్యురహంకారాత్ఖానిలాగ్న్యంబుభూమయః ।
శబ్దః స్పర్శశ్చ రూపం చ రసో గంధోప్యనుక్రమాత్ ॥ 33 ॥
ఇంద్రియాణాం చ విషయా భూతానామపి తే గుణాః ।
దేవాః సదాశివశ్చేశో రుద్రో విష్ణుశ్చతుర్ముఖః ॥ 34 ॥
సాత్త్వికాత్స్యాదహంకారాదంతఃకరణధీంద్రియం ।
మనో బుద్ధిరహంకారశ్చిత్తం కరణమాంతరం ॥ 35 ॥
సంశయో నిశ్చయో గర్వః స్మరణం విషయా అమీ ।
చంద్రః ప్రజాపతీ రుద్రః క్షేత్రజ్ఞ ఇతి దేవతాః ॥ 36 ॥
శ్రోత్రం త్వక్చక్షు జిహ్వా ఘ్రాణం జ్ఞానేంద్రియం విదుః ।
దిగ్వాతసూర్యవరుణా నాసత్యౌ దేవతాః స్మృతాః ॥ 37 ॥
రాజసాత్స్యురహంకారాత్కర్మేంద్రియసమీరణాః ।
కర్మేంద్రియాణి వాక్పాణిః పాదః పాయురుపస్థకం ॥ 38 ॥
వచనాదానగమనవిసర్గానందసంజ్ఞకాః ।
విషయా దేవతాస్తేషాం వహ్నీంద్రోపేంద్రమృత్యుకాః ॥ 39 ॥
ప్రాణోపానః సమానశ్చోదానవ్యానౌ చ వాయవః ।
భూతైస్తు పంచభిః ప్రాణైః చతుర్దశభిరింద్రియైః ॥ 40 ॥
చతుర్వింశతితత్త్వాని సాంఖ్యశాస్త్రవిదో విదుః ।
మహాన్కాలః ప్రధానం చ మాయావిద్యే చ పూరుషః ॥ 41 ॥
ఇతి పౌరాణికాః ప్రాహుస్త్రింశత్తత్త్వాని తైః సహ ।
బిందునాదౌ శక్తిశివౌ శాంతాతీతౌ తతః పరం ॥ 42 ॥
షట్త్రింశత్తత్వమిత్యుక్తం శైవాగమవిశారదైః ।
సర్వే వికల్పాః ప్రాగాసన్ బీజేఽఙ్కుర ఇవాత్మని ॥ 43 ॥
ఇచ్ఛాజ్ఞానక్రియారూపమాయయా తే విజృంభితాః ।
ఇచ్ఛాజ్ఞానక్రియాపూర్వా యస్మాత్సర్వాః ప్రవృత్తయః ॥ 44 ॥
సర్వేఽపి జంతవస్తస్మాదీశ్వరా ఇతి నిశ్చితాః ।
బీజాద్వృక్షస్తరోబీజం పారంపర్యేణ జాయతే ॥ 45 ॥
ఇతిశంకానివృత్త్యర్థం యోగిదృష్టాంతకీర్తనం ।
విశ్వామిత్రాదయః పూర్వే పరిపక్వసమాధయః ॥ 46 ॥
ఉపాదానోపకరణప్రయోజనవివార్జితాః ।
స్వేచ్ఛయా ససృజుః సర్గం సర్వభోగోపబృంహితం ॥ 47 ॥
ఈశ్వరోఽనంతశక్తిత్వాత్స్వతంత్రోఽన్యానపేక్షకః ।
స్వేచ్ఛామాత్రేణ సకలం సృజత్యవతి హంతి చ ॥ 48 ॥
న కారకాణాం వ్యాపారాత్కర్తా స్యాన్నిత్య ఈశ్వరః ।
నాపి ప్రమాణవ్యాపరాత్ జ్ఞాతాఽసౌ స్వప్రకాశకః ॥ 49 ॥
జ్ఞాతృత్వమపి కర్తృత్వం స్వాతంత్ర్యాత్తస్య కేవలం ।
యా చేచ్ఛాశక్తివైచిత్రీ సాఽస్య స్వచ్ఛందకారితా ॥ 50 ॥
యయా కర్తుం న వా కర్తుమన్యథా కర్తుమర్హతి ।
స్వతంత్రామీశ్వరేచ్ఛాం కే పరిచ్ఛేతుమిహేశతే ॥ 51 ॥
శ్రుతిశ్చ సోఽకామయతేతీచ్ఛయా సృష్టిమీశితుః ।
తస్మాదాత్మన ఆకాశః సంభూత ఇతి చాబ్రవీత్ ॥ 52 ॥
నిమిత్తమాత్రం చేదస్య జగతః పరమేశ్వరః ।
వికారిత్వం వినాశిత్వం భవేదస్య కులాలవత్ ॥ 53 ॥
బుద్ధ్యాదయో నవ గుణాః నిత్యా ఏవేశ్వరస్య చేత్ ।
నిత్యేచ్ఛావాన్ం జగత్సృష్టౌ ప్రవతేతైవ సర్వదా ॥ 54 ॥
ప్రవృత్త్యుపరమాభావాత్సంసారో నైవ నశ్యతి ।
మోక్షోపదేశో వ్యర్థః స్యాదాగమోఽపి నిరర్థకః ॥ 55 ॥
తస్మాన్మాయావిలాసోఽయం జగత్కర్తృత్వమీశితుః ।
బంధమోక్షోపదేశాదివ్యవహారోఽపి మాయయా ॥ 56 ॥
ఇతి శ్రీదక్షిణామూర్తిస్తోత్రార్థప్రతిపాదకే ।
ప్రబంధే మానసోల్లాసే ద్వితీయోల్లాససంగ్రహః ॥ 57 ॥
యస్యైవ స్ఫురణం సదాత్మకమసత్కల్పార్థగం భాసతే
సాక్షాత్తత్త్వమసీతి వేదవచసా యో బోధయత్యాశ్రితాన్ ।
యత్సాక్షాత్కరణాద్భవేన్నపునరావృత్తిర్భవాంభోనిధౌ
తస్మై శ్రీ గురుమూర్తయే నమ ఇదం శ్రీదక్షిణామూర్తయే ॥ 3 ॥
సత్తాస్ఫురత్తే భావేషు కుత ఆగత్య సంగతే ।
బింబాదిదర్పణన్యాయాదిత్థం పృచ్ఛన్ ప్రబోధ్యతే ॥ 1 ॥
అసత్కల్పేషు భావేషు జడేషు క్షణనాశిషు ।
అస్తిత్వం చ ప్రకాశత్వం నిత్యాత్సంక్రామతీశ్వరాత్ ॥ 2 ॥
ఆత్మసత్తైవ సత్తైషాం భావానాం న తతోఽధికా ।
తథైవ స్ఫురణం చైషాం నాత్మస్ఫురణతోఽధికం ॥ 3 ॥
జ్ఞానాని బహురూపాణి తేషం చ విషయా అపి ।
అహంకారేఽనుషజ్యంతే సూత్రే మణిగణా ఇవ ॥ 4 ॥
ప్రకాశాభిన్నమేవైతద్విశ్వం సర్వస్య భాసతే ।
లహరీబుద్బుదాదీనాం సలిలాన్న పృథక్స్థితిః ॥ 5 ॥
జానామిత్యేవ యజ్జ్ఞానం భావానావిశ్య వర్తతే ।
జ్ఞాతం మయేతి తత్పశ్చాద్విశ్రామ్యత్యంతరాత్మని ॥ 6 ॥
ఘటాదికాని కార్యాణి విశ్రామ్యంతి మృదాదిషు ।
విశ్వం ప్రకాశాభిన్నత్వాద్విశ్రామ్యేత్పరమేశ్వరే ॥ 7 ॥
స్వగతేనైవ కాళిమ్నా దర్పణం మలినం యథా ॥
అజ్ఞానేనావృతం జ్ఞానం తేన ముహ్యంతి జంతవః ॥ 8 ॥
ఘటాకాశో మహాకాశో ఘటోపాధికృతో యథా ।
దేహోపాధికృతో భేదో జీవాత్పరమాత్మనోః ॥ 9 ॥
తత్త్వమస్యాదివాక్యైస్తు తయోరైక్యం ప్రదర్శ్యతే ।
సోయం పురుష ఇత్యుక్తే పుమానేకో హి దృశ్యతే ॥ 10 ॥
యజ్జగత్కారణం తత్త్వం తత్పదార్థః స ఉచ్యతే ।
దేహాదిభిః పరిచ్ఛిన్నో జీవస్తు త్వంపదాభిధః ॥ 11 ॥
తద్దేశకాలావస్థాదౌ దృష్టః స ఇతి కథ్యతే ।
తథైతద్దేశకాలాదౌ దృష్టోఽయమితి కీర్త్యతే ॥ 12 ॥
ముఖ్యం తదేతద్వైశిష్ట్యం విసృజ్య పదయోర్ద్వయోః ।
పుమ్మాత్రం లక్షయత్యేకం యథా సోయం పుమాన్వచః ॥ 13 ॥
ప్రత్యక్త్వం చ పరాక్త్వం చ త్యక్త్వా తత్త్వమసీతి వాక్ ।
తథైవ లక్షయత్యైకం జీవాత్మపరమాత్మనోః ॥ 14 ॥
సామానాధికరణాఖ్యః సంబంధః పదయోరిహ ।
విశేషణవిశేష్యత్వం సంబంధః స్యాత్పదార్థయోః ॥ 15 ॥
లక్ష్యలక్షణసంయోగాద్వాక్యమైక్యం చ బోధయేత్ ।
గంగాయాం ఘోష ఇతివన్న జహల్లక్షణా భవేత్ ॥ 16 ॥
నాజహల్లక్షణాఽపి స్యాచ్ఛ్వేతోధావతివాక్యవత్ ।
తత్త్వమస్యాదివాక్యానాం లక్షణా భాగలక్షణా ॥ 17 ॥
సోఽయం పురుష ఇత్యాదివాక్యానామివ కీర్తితా ।
భిన్నవృత్తినిమిత్తానాం శబ్దానామేకవస్తుని ॥ 18 ॥
ప్రవృత్తిస్తు సమానాధికరణత్వమిహోచ్యతే ।
పరస్యాంశో వికారో వా జీవో వాక్యేన నోచ్యతే ॥ 19 ॥
జీవాత్మనా ప్రవిష్ఠత్వాత్స్వమాయాసృష్టమూర్తిషు ।
నిరంశో నిర్వికారోఽసౌ శ్రుత్యా యుక్త్యా చ గమ్యతే ॥ 20 ॥
ఘటాకాశో వికరో వా నాంశో వా వియతో యథా ।
త్వమింద్రోసీతివద్వాక్యం న ఖలు స్తుతితత్పరం ॥ 21 ॥
న సాదృశ్యపరం వాక్యమగ్నిర్మాణవకాదివత్ ।
న కార్యకారణత్వస్య సాధనం మృద్ఘటాదివత్ ॥ 22 ॥
న జాతి వ్యక్తిగమకం గౌః ఖండ ఇతివద్వచః ।
గుణగుణ్యాత్మకం వాక్యం నైతన్నీలోత్పలాదివత్ ॥ 23 ॥
నోపాసనాపరం వాక్యం ప్రతిమాస్వీశబుద్ధివత్ ।
న వౌపచారికం వాక్యం రాజవద్రాజపూరుషే ॥ 24 ॥
జీవాత్మనా ప్రవిష్టోఽసావీశ్వరః శ్రూయతే యతః ।
దేహేంద్రియమనోబుద్ధిప్రాణాహంకారసంహతౌ ॥ 25 ॥
ఆత్మసంకలనాదజ్ఞైరాత్మత్వం ప్రతిపాద్యతే ।
వహ్నిధీః కాష్ఠలోహాదౌ వహ్నిసంకలనాదివ ॥ 26 ॥
దేహమన్నమయం కోశమావిశ్యాత్మా ప్రకాశతే ।
స్థూలో బాలః కృశః కృష్ణో వర్ణాశ్రమవికల్పవాన్ ॥ 27 ॥
ప్రాణకోశేఽపి జీవామి క్షుధితోఽస్మి పిపాసితః ।
సంశితో నిశ్చితో మన్యే ఇతి కోశే మనోమయే ॥ 28 ॥
విజ్ఞానమయకోశస్థో విజానామీతి తిష్ఠతి ।
ఆనందమయకోశాఖ్యే త్వహంకారే పురాకృతైః ॥ 29 ॥
పుణ్యైరుపాసనాభిశ్చ సుఖితోఽస్మీతి మోదతే ।
ఏవం కంచుకితః కోశైః కంచుకైరివ పంచభిః ॥ 30 ॥
పరిచ్ఛిన్న ఇవాభాతి వ్యాప్తోఽపి పరమేశ్వరః ।
యథా సలిలమావిశ్య బహుధా భాతి భస్కరః ॥ 31 ॥
తథా శరీరాణ్యావిశ్య బహుధా స్ఫురతీశ్వరః ।
కారణత్వం చ కార్యత్వం తటస్థం లక్షణం తయోః ॥ 32 ॥
శాఖాయాం చంద్ర ఇతివన్నైవ ముఖ్యమిదం మతం ।
మహాప్రకాశ ఇత్యుక్తం స్వరూపం చంద్రలక్షణం ॥ 33 ॥
సచ్చిదానందరూపత్వం స్వరూపం లక్షణం తయోః ।
ఏకలక్షణయోరైక్యం వాక్యేన ప్రతిపాద్యతే ॥ 34 ॥
తస్మాదేకప్రకాశత్వం సర్వాత్మత్వమితి స్థితం ।
దేవతిర్యఙ్మనుష్యాణాం ప్రకాశాన్న పృథక్స్థితిః ॥ 35 ॥
జీవః ప్రకాశాభిన్నత్వాత్సర్వాత్మేత్యభిధీయతే ।
ఏవం ప్రకాశరూపత్వపరిజ్ఞానే దృఢీకృతే ॥ 36 ॥
పునరావృత్తిరహితం కైవల్యం పదమశ్నుతే ।
సకృత్ప్రసక్తమాత్రోఽపి సర్వాత్మత్వ యదృచ్ఛయా ॥ 37 ॥
సర్వపాపవినిర్ముక్తః శివలోకే మహీయతే ।
సర్వాత్మభావనా యస్య పరిపక్వా మహాత్మనః ।
సంసారతారకః సాక్షాత్స ఏవ పరమేశ్వరః ॥ 38 ॥
ఇతి శ్రీదక్షిణామూర్తిస్తోత్రార్థప్రతిపాదకే ।
ప్రబంధే మానసోల్లాసే తృతీయోల్లాససంగ్రహః ॥ 39 ॥
నానాచ్ఛిద్రఘటోదరస్థితమహాదీపప్రభాభాస్వరం
జ్ఞానం యస్య తు చక్షురాదికరణద్వారా బహిఃస్పందతే ।
జానామీతి తమేవ భాంతమనుభాత్యేతత్సమస్తం జగత్
తస్మై శ్రీ గురుమూర్తయే నమ ఇదం శ్రీదక్షిణామూర్తయే ॥ 4 ॥
స్వతః సంతః ప్రకాశంతే భావా ఘటపటాదయః ।
నేశ్వరస్య సమావేశాదిత్యస్యోత్తరముచ్యతే ॥ 1 ॥
అహమిత్యనుసంధాతా జానామీతి న చేత్స్ఫురేత్ ।
కస్య కో వా ప్రకాశేత జగచ్చ స్యాత్సుషుప్తవత్ ॥ 2 ॥
ప్రాగూర్ధ్వం చాసతాం సత్త్వం వర్తమానేఽపి న స్వతః ।
తస్మాదీశే స్థితం సత్త్వం ప్రాగూర్ధ్వత్వవివర్జితే ॥ 3 ॥
స్వయమేవ ప్రకాశేరన్ జడా యది వినేశ్వరం ।
సర్వం సర్వస్య భాసేత న వా భాసేత కించన ॥ 4 ॥
తస్మాత్సర్వజ్ఞమజ్ఞం వా జగత్స్యాదేకరూపకం ।
తుల్యే స్వయంప్రకాశత్వే జడచేతనయోర్మిథః ॥ 5 ॥
తుల్యమేవ ప్రసజ్యేరన్ గ్రాహ్యగ్రాహకతాదయః ।
ఇంద్రియాణామనియమాచ్చాక్షుషా స్యూ రసాదయః ॥ 6 ॥
మలినామలినాదర్శపశ్చాత్ప్రాగ్భాగతుల్యయోః ।
క్రియాశక్తిజ్ఞానశక్త్యేరంతఃకరణభాగయోః ॥ 7 ॥
ప్రతిబింబే స్ఫురన్నీశః కర్తా జ్ఞాతేతి కథ్యతే ।
బుద్ధిః సత్త్వగుణోత్కర్షాన్నిర్మలో దర్పణో యథా ॥ 8 ॥
గృహ్ణాతి విషయచ్ఛాయామాత్మచ్ఛాయానుభావతః ।
అంతఃకరణసంబంధాన్నిఖిలానీంద్రియాణ్యపి ॥ 9 ॥
రథాంగనేమివలయే కీలితా ఇవ కీలకాః ।
నాడ్యోఽన్తఃకరణే స్యూతా జలసంస్యూతసూత్రవత్ ॥ 10 ॥
తాభిస్తు గోళకాంతాభిః ప్రసర్పంతి స్ఫులింగవత్ ।
కరణాని సమస్తాని యథాస్వం విషయం ప్రతి ॥ 11 ॥
దేహస్య మధ్యమం స్థానం మూలాధార ఇతీర్యతే ।
గుదాత్తు ద్వ్యంగులాదూర్ధ్వం మేఢ్రాత్తు ద్వ్యంగులాదధః ॥ 12 ॥
త్రికోణోఽధోముఖాగ్రశ్చ కన్యకాయోనిసన్నిభః ।
యత్ర కుండలినీ నామ పరాశక్తిః ప్రతిష్ఠితా ॥ 13 ॥
ప్రాణాగ్నిబిందునాదానాం సవిత్రీ సా సరస్వతీ ।
మూలాధారాగ్రకోణస్థా సుషుమ్నా బ్రహ్మరంధ్రగా ॥ 14 ॥
మూలేఽర్ధచ్ఛిన్నవంశాభా షడాధారసమన్వితా ।
తత్పార్శ్వకోణయోర్జాతే ద్వే ఇడాపింగలే స్థితే ॥ 15 ॥
నాడీచక్రమితి ప్రాహుః తస్మాన్నాడ్యః సముద్గతాః ।
గాంధారీ హస్తిజిహ్వా చ నయనాంతం ప్రధావతః ॥ 16 ॥
నాడీచక్రేణ సంస్యూతే నాసికాంతముభే గతే ।
నాభిమండలమాశ్రిత్య కుక్కుటాండమివ స్థితం ॥ 17 ॥
నాడీచక్రమితి ప్రాహుస్తస్మాన్నాడ్యః సముద్గతాః ।
పూషా చాలాంబుషా నాడీ కర్ణద్వయముపాశ్రితే ।
నాడీ శుక్లాహ్వయా తస్మాద్ భ్రూమధ్యముపసర్పతి ॥ 18 ॥
సరస్వత్యాహ్వయా నాడీ జిహ్వాంతా వాక్ప్రసారిణీ ।
నాడీ విశ్వోదరీ నామ భుంక్తేఽన్నం సా చతుర్విధం ॥ 19 ॥
పీత్వా పయస్వినీ తోయం కంఠస్థా కురుతే క్షుతం ।
నాడీచక్రాత్సముద్భూతా నాడ్యస్తిస్రస్త్వధోముఖాః ॥ 20 ॥
రాకా శుక్లం సినీవాలీ మూత్రం ముంచేత్కుహుర్మలం ।
భుక్తాన్నరసమాదాయ శంఖినీ ధమనీ పునః ॥ 21 ॥
కపాలకుహరం గత్వా మూర్ధ్ని సంచినుతే సుధాం ।
శతం చైకా చ నాడ్యః స్యుస్తాసామేకా శిరోగతా ॥ 22 ॥
తయోర్ధ్వమాయన్ముక్తః స్యాదితి వేదాంతశాసనం ।
యదా బుద్ధిగతైః పుణ్యైః ప్రేరితేంద్రియమార్గతః ॥ 23 ॥
శబ్దాదీన్ విషయాన్ భుంక్తే తదా జాగరితం భవేత్ ।
సంహృతేష్వింద్రియేష్వేషు జాగ్రత్సంస్కారజాన్పుమాన్ ॥ 24 ॥
మానసాన్విషయాన్భుంక్తే స్వప్నావస్థా తదా భవేత్ ।
మనసోప్యుపసంహారః సుషుప్తిరితి కథ్యతే ॥ 25 ॥
తత్ర మాయాసమాచ్ఛన్నః సన్మాత్రో వర్తతే పుమాన్ ।
మూఢో జడోఽజ్ఞ ఇత్యేవం మాయావేశాత్ప్రకాశతే ॥ 26 ॥
సుఖమస్వాప్సమిత్యేవం ప్రబోధసమయే పుమాన్ ।
సచ్చిదానందరూపః సన్ సమ్యగేవ ప్రకాశతే ॥ 27 ॥
ఇత్థం జగత్సమావిశ్య భాసమానే మహేశ్వరే ।
సూర్యాదయోఽపి భాసంతే కిముతాన్యే ఘటాదయః ॥ 28 ॥
తస్మాత్సత్తా స్ఫురత్తా చ భావానామీశ్వరాశ్రయాత్ ।
సత్యం జ్ఞానమనంతం చ శ్రుత్యా బ్రహ్మోపదిశ్యతే ॥ 29 ॥
జాగ్రత్స్వప్నోద్భవం సర్వమసత్యం జడమంధవత్ ।
ఈశ్వరశ్చాహమిత్యేవం భాసతే సర్వజంతుషు ॥ 30 ॥
నిర్వికల్పశ్చ శుద్ధశ్చ మలినశ్చేత్యహం త్రిధా ।
నిర్వికల్పం పరం బ్రహ్మ నిర్ధూతాఖిలకల్పనం ॥ 31 ॥
ధూల్యంధకారధూమాభ్రనిర్ముక్తగగనోపమం ।
వివేకసమయే శుద్ధం దేహాదీనాం వ్యపోహనాత్ ॥ 32 ॥
యథాఽన్తరిక్షం సంక్షిప్తం నక్షత్రైః కించిదీక్ష్యతే ।
దేహేంద్రియాదిసంసర్గాన్మలినం కలుషీకృతం ॥ 33 ॥
యథాఽఽకాశం తమోరూఢం స్ఫురత్యనవకాశవత్ ।
అహమిత్యైశ్వరం భావం యదా జీవః ప్రబుధ్యతే ॥ 34 ॥
సర్వజ్ఞః సర్వకర్తా చ తదా జీవో భవిష్యతి ।
మాయయాధికసమ్మూఢో విద్యయేశః ప్రకాశతే ॥ 35 ॥
నిర్వికల్పానుసంధానే సమ్యగాత్మా ప్రకాశతే ।
అవిద్యాఖ్యతిరోధానవ్యపాయే పరమేశ్వరః ।
దక్షిణామూర్తిరూపోసౌ స్వయమేవ ప్రకాశతే ॥ 36 ॥
ఇతి శ్రీదక్షిణామూర్తిస్తోత్రార్థప్రతిపాదకే ।
ప్రబంధే మానసోల్లాసే చతుర్థోల్లాససంగ్రహః ॥ 37 ॥
దేహం ప్రాణమపీంద్రియాణ్యపి చలాం బుద్ధిం చ శూన్యం విదుః
స్త్రీబాలాంధజడోపమాస్త్వహమితి భ్రాంతా భృశం వాదినః ।
మాయాశక్తివిలాసకల్పితమహావ్యామోహసంహారిణే
తస్మై శ్రీ గురుమూర్తయే నమ ఇదం శ్రీదక్షిణామూర్తయే ॥ 5 ॥
ప్రమాణమేకం ప్రత్యక్షం తత్త్వం భూతచతుష్టయం ।
మోక్షశ్చ మరణాన్నాన్యః కామార్థౌ పురుషార్థకౌ ॥ 1 ॥
న హి ఖల్వీశ్వరః కర్తా పరలోకకథా వృథా ।
దేహం వినాఽస్తి చేదాత్మా కుంభవద్దృశ్యతాం పురః ॥ 2 ॥
హ్రస్వో దీర్ఘో యువా బాల ఇతి దేహో హి దృశ్యతే ।
అస్తి జాతః పరిణతో వృద్ధః క్షీణో జరన్మృతః ॥ 3 ॥
ఇత్యేవముక్తాః షడ్భావవికారా దేహసంశ్రయాః ।
వర్ణాశ్రమవిభాగశ్చ దేహేష్వేవ ప్రతిష్ఠితః ॥ 4 ॥
జాతకర్మాదిసంస్కారో దేహస్యైవ విధీయతే ।
శతం జీవేతి దేహస్య ప్రయుంజంత్యాశిషం శుభాం ॥ 5 ॥
ఇతి ప్రపంచం చార్వాకో వంచయత్యల్పచేతనః ।
కేచిచ్ఛ్వసిమి జీవామి క్షుధితోస్మి పిపాసితః ॥ 6 ॥
ఇత్యాదిప్రత్యయబలాత్ప్తాణమాత్మేతి మన్వతే ।
కేచిచ్ఛృణోమి పశ్యామి జిఘ్రామ్యా స్వాదయామ్యహం ॥ 7 ॥
ఇతీంద్రియాణామాత్మత్వం ప్రతియంతి తతోధికం ।
జానామిప్రత్యయబలాద్బుద్ధిరిత్యపరే జగుః ॥ 8 ॥
మాయావ్యామూఢచిత్తానాం తేషాం దూషణముచ్యతే ।
దేహాదీనాం జడార్థానాం పాషాణవదనాత్మనాం ॥ 9 ॥
కథం భవేదహంభావః సమావేశం వినేశితుః ।
దేహస్తావదయం నాత్మా దృశ్యత్వాచ్చ జడత్వతః ॥ 10 ॥
రూపాదిమత్త్వాత్సాంశత్వాద్భౌతికత్వాచ్చ కుంభవత్ ॥
మూర్చ్ఛాసుషుప్తిమరణేశ్వపి దేహః ప్రతీయతే ॥ 11 ॥
దేహాదివ్యతిరిక్తత్వాత్తదాఽఽత్మా న ప్రకాశతే ।
యథా జగత్ప్రవృత్తీనామాదికారణమంశుమాన్ ॥ 12 ॥
పుమాంస్తథైవ దేహాదిప్రవృత్తౌ కారణం పరం ।
మమ దేహోయమిత్యేవం స్త్రీబాలాంధాశ్చ మన్వతే ॥ 13 ॥
దేహోహమితి నావైతి కదాచిదపి కశ్చన ।
ఇంద్రియాణ్యపి నాత్మానః కరణత్వాత్ప్రదీపవత్ ॥ 14 ॥
వీణాదివాద్యవచ్ఛ్రోత్రం శబ్దగ్రహణసాధనం ।
చక్షుస్తేజస్త్రితయవద్రూపగ్రహణసాధనం ॥ 15 ॥
గంధస్య గ్రాహకం ఘ్రాణం పుష్పసంపుటకాదివత్ ।
రసస్య గ్రాహికా జిహ్వా దధిక్షౌద్రఘృతాదివత్ ॥ 16 ॥
ఇంద్రియాణి న మే సంతి మూకోంధో బధిరోస్మ్యహం ।
ఇత్యాహురింద్రియైర్హీనా జనాః కిం తే నిరాత్మకాః ॥ 17 ॥
ప్రాణోప్యాత్మా న భవతి జ్ఞానాభావాత్సుషుప్తిషు ।
జాగ్రత్స్వప్నోపభోగోత్థశ్రమవిచ్ఛిత్తిహేతవే ॥ 18 ॥
సుషుప్తిం పురుషే ప్రాప్తే శరీరమభిరక్షితుం ।
శేషకర్మోభోగార్థం ప్రాణశ్చరతి కేవలం ॥ 19 ॥
ప్రాణస్య తత్రాచైతన్యం కరణోపరమే యది ।
ప్రాణే వ్యాప్రియమాణే తు కరణోపరమః కథం ॥ 20 ॥
సమ్రాజి హి రణోద్యుక్తే విరమంతి న సైనికాః ।
తస్మాన్న కరణస్వామీ ప్రాణో భవితుమర్హతి ॥ 21 ॥
మనసః ప్రేరకే పుంసి విరతే విరమంత్యతః ।
కరణాని సమస్తాని తేషాం స్వామీ తతః పుమాన్ ॥ 22 ॥
బుద్ధిస్తు క్షణికా వేద్యా గమాగమసమన్వితా ।
ఆత్మనః ప్రతిబింబేన భాసితా భాసయేజ్జగత్ ॥ 23 ॥
ఆత్మన్యుత్పద్యతే బుద్ధిరాత్మన్యేవ ప్రలీయతే ।
ప్రాగూర్ధ్వం చాసతీ బుద్ధిః స్వయమేవ న సిధ్యతి ॥ 24 ॥
జ్ఞానాచ్చేత్పూర్వపూర్వస్మాదుత్తరోత్తరసంభవః ।
యుగపద్బహుబుద్ధిత్వం ప్రసజ్యేత క్షణే క్షణే ॥ 25 ॥
బుద్ధ్యంతరం న జనయేన్నాశోత్త్రమసత్త్వతః ।
ఏషాం సంఘాత ఆత్మా చేదేకదేశే పృథక్కృతే ॥ 26 ॥
న చైతన్యం ప్రసజ్యేత సంఘాతాభావతస్తదా ।
భిన్నదృగ్గత్యభిప్రాయే బహుచేతనపుంజితం ॥ 27 ॥
సద్యో భిన్నం భవేదేతన్నిష్క్రియం వా భవిష్యతి ।
దేహస్యాంతర్గతోప్యాత్మా వ్యాప్త ఏవేతి బుధ్యతే ॥ 28 ॥
అణుప్రమాణశ్చేదేష వ్యాప్నుయాన్నాఖిలం వపుః ।
దేహప్రమాణశ్చేన్న స్యాద్బాలస్య స్థవిరాదితా ॥ 29 ॥
దేహవత్పరిణామీ చేత్తద్వదేవ వినంక్ష్యతి ।
కర్మణాం పరిణామేన క్రిమిహస్త్యాదిమూర్తిషు ॥ 30 ॥
వ్యాప్తత్వాత్ప్రవిశత్యాత్మా ఘటాదిష్వంతరిక్షవత్ ।
పరమాణుప్రమాణేఽపి మనసి ప్రతిభాసతే ॥ 31 ॥
స్వప్నే చరాచరం విశ్వమాత్మన్యేవ ప్రతిష్ఠితం ।
దేహాదిష్వహమిత్యేవం భ్రమః సంసారహేతుకః ॥ 32 ॥
అంతః ప్రవిష్టః శాస్తేతి మోక్షాయోపాదిశచ్ఛ్రుతిః ।
ఏవమేషా మహామాయా వాదినామపి మోహినీ ॥ 33 ॥
యస్మాత్సాక్షాత్కృతే సద్యో లీయతే చ సదాశివే ।
దేహేంద్రియాసుహీనాయ మానదూరస్వరూపిణే ।
జ్ఞానానందస్వరూపాయ దక్షిణామూర్తయే నమః ॥ 34 ॥
ఇతి శ్రీదక్షిణామూర్తిస్తోత్రార్థ ప్రతిపాదకే ।
ప్రబంధే మానసోల్లాసే పంచమోల్లాససంగ్రహః ॥ 35 ॥
రాహుగ్రస్తదివాకరేందుసదృశో మాయాసమాచ్ఛాదనాత్
సన్మాత్రః కరణోపసంహరణతో యోఽభూత్సుషుప్తః పుమాన్ ।
ప్రాగస్వాప్సమితి ప్రబోధసమయే యః ప్రత్యభిజ్ఞాయతే
తస్మై శ్రీ గురుమూర్తయే నమ ఇదం శ్రీదక్షిణామూర్తయే ॥ 6 ॥
స్వప్నే విశ్వం యథాఽన్తస్థం జాగ్రత్యపి తథేతి చేత్ ।
సుషుప్తౌ కస్య కిం భాతి కః స్థాయీ తత్ర చేతనః ॥ 1 ॥
సర్వం చ క్షణికం శూన్యం సర్వమేవ స్వలక్షణం ।
సంఘాతః పరమాణూనాం మహ్యంబ్వగ్నిసమీరణాః ॥ 2 ॥
మనుష్యాదిశరీరాణి స్కంధపంచకసంహతిః ।
స్కంధాశ్చ రూపవిజ్ఞానసంజ్ఞాసంకారవేదనాః ॥ 3 ॥
రూప్యంత ఇతి రూపాణి విషయాశ్చేంద్రియాణ్యపి ।
విషయేంద్రియయోర్జ్ఞానం విజ్ఞానస్కంధ ఉచ్యతే ॥ 4 ॥
సంజ్ఞాగుణక్రియాజాతివిశిష్టప్రత్యయాత్మికా ।
పంచధా కల్పనా ప్రోక్తా సంజ్ఞాస్కంధస్య సౌగతైః ॥ 5 ॥
గవాం గౌరితి సంజ్ఞోక్తా జాతిర్గోత్వం తు గోగతం ।
గుణాః శుక్లాదయస్తస్య గచ్ఛత్యాద్యాస్తథా ॥ 6 ॥
శృంగీ చతుష్పాల్లాంగూలీ విశిష్టప్రత్యయో హ్యసౌ ।
ఏవం పంచవిధా క్లృప్తః సంజ్ఞాస్కంధ ఇతీర్యతే ॥ 7 ॥
రాగాద్యాః పుణ్యపాపే చ సంస్కారస్కంధ ఉచ్యతే ।
సుఖం దుఃఖం చ మోక్షశ్చ స్కంధః స్యాద్వేదనాహ్వయః ॥ 8 ॥
పంచభ్య ఏవ స్కంధేభ్యో నాన్య ఆత్మాస్తి కశ్చన ।
న కశ్చదీశ్వరః కర్తా స్వగతాతిశయం జగత్ ॥ 9 ॥
స్కంధేభ్యః పరమాణుభ్యః క్షణికేభ్యోఽభిజాయతే ।
పూర్వపూర్వక్షణాదేవ క్షణః స్యాదుత్తరోత్తరః ॥ 10 ॥
పూర్వస్మాదేవ హి జ్ఞానాజ్జాయతే జ్ఞానముత్తరం ।
స ఏవాయమితి జ్ఞానం సేయం జ్వాలేవ విభ్రమః ॥ 11 ॥
అస్తి భాతీతిధీభ్రాంతైరాత్మానాత్మసు కల్ప్యతే ।
హానోపాదానరాహిత్యాదాకాశః కిం ప్రకాశతే ॥ 12 ॥
ఇత్యేవం బౌద్ధసిద్ధాంతీ భాషమాణో నిషిద్ధ్యతే ।
శూన్యం చేజ్జగతో హేతుః జగదేవ న సిద్ధ్యతి ॥ 13 ॥
ఘటః శూన్యః పటః శూన్యః ఇతి కైః ప్రతిపాద్యతే ।
నైవ భాసేత శూన్యం చేజ్జగన్నరవిషాణవత్ ॥ 14 ॥
వస్త్వర్థీ కిముపాదద్యాద్భారార్థః కిం పరిత్యజేత్ ।
కో విదధ్యాన్నిషిద్ధ్యేద్వా శూన్యత్వాత్స్వస్య చాత్మనః ॥ 15 ॥
అవసీదేన్నీరాకూతం తస్మాత్సర్వమిదం జగత్ ।
స్కంధానాం పరమాణూనాం న సంఘాతయితాస్తి చేత్ ॥ 16 ॥
సంఘాతో న వినా హేతుం జడా ఘటపటాదయః ।
మహానుభావో భూయాసమితి భ్రాంతశ్చ మన్యతే ॥ 17 ॥
ఆత్మాపలాపకో బౌద్ధః కిమర్థం చరతి వ్రతం ।
ప్రత్యభిజ్ఞా యది భ్రాంతిః భోజనాది కథం భవేత్ ॥ 18 ॥
ఇష్టసాధనమేవైతదన్నం గతదినాన్నవత్ ।
ఇతి నిశ్చిత్య బాలోఽపి భోజనాదౌ ప్రవర్తతే ॥ 19 ॥
అవకాశప్రదాతృత్వమాకాశార్థక్రియా యథా ।
తథైవార్థక్రియా పుంసః కర్తృత్వజ్ఞాతృతాదికా ॥ 20 ॥
సుషుప్తిసమయేప్యాత్మా సత్యజ్ఞానసుఖాత్మకః ।
సుఖమస్వాప్సమిత్యేవం ప్రత్యభిజ్ఞాయతే యతః ॥ 21 ॥
ప్రత్యభిజ్ఞాయత ఇతి ప్రయోగః కర్మకర్తరి ।
ఆత్మా స్వయంప్రకాశాత్వాజ్జానాత్యాత్మానమాత్మనా ॥ 22 ॥
సుషుప్తౌ మాయయా మూఢః జడోంధ ఇతి లక్ష్యతే ।
అప్రకాశతయా భాతి స్వప్రకాశతయాపి చ ॥ 23 ॥
జడాత్మని చ దేహాదౌ సాక్షాదీశో వివిచ్యతే ।
ఏషైవ మోహినీ నామ మాయాశక్తిర్మహేశితుః ॥ 24 ॥
మోహాపోహః ప్రమాతౄణాం మోక్ష ఇత్యభిధీయతే ।
అవస్థాత్రయనిర్ముక్తో దోషదిభిరనావిలః ॥ 25 ॥
ఇషీక ఇవ సన్మాత్రో న్యగ్రోధకణికోపమః ।
బాహ్యాబాహ్యదళోన్ముక్తకదళీకందసన్నిభః ॥ 26 ॥
నిరంశో నిర్వికారశ్చ నిరాభాసో నిరంజనః ।
పురుషః కేవలః పూర్ణః ప్రోచ్యతే పరమేశ్వరః ॥ 27 ॥
వాచో యత్ర నివర్తంతే మనో యత్ర విలీయతే ।
ఏకీభవంతి యత్రైవ భూతాని భువనాని చ ॥ 28 ॥
సమస్తాని చ తత్త్వాని సముద్రే సింధవో యథా ।
కః శోకస్తత్ర కో మోహ ఏకత్వమనుపశ్యతః ॥ 29 ॥
వాచ్యవాచకరూపత్వాత్సవికల్పోపి సన్నయం ।
దేహాదీనాం వ్యపోహేన సంభవేన్నిర్వికల్పకం ॥ 30 ॥
అసన్నేవ భవేద్విద్వానసద్బ్రహ్మేతి వేద చేత్ ।
అస్తి బ్రహ్మేతి చేద్వేద సంతేమేనం తతో విదుః ॥ 31 ॥
ఇతి శ్రీదక్షిణామూర్తిస్తోత్రార్థప్రతిపాదకే ।
ప్రబంధే మానసోల్లాసే షష్ఠోల్లాసస్య సంగ్రహః ॥ 32 ॥
బాల్యాదిష్వపి జాగ్రదాదిషు తథా సర్వాస్వవస్థాస్వపి
వ్యావృత్తాస్వనువర్తమానమహమిత్యంతః స్ఫురంతం సదా ।
స్వాత్మానం ప్రకటీకరోతి భజతాం యో ముద్రయా భద్రయా
తస్మై శ్రీ గురుమూర్తయే నమ ఇదం శ్రీదక్షిణామూర్తయే ॥ 7 ॥
ప్రత్యభిజ్ఞాబలాదాత్మా స్థాయీ నిర్ధార్యతే యది ।
కా నామ ప్రత్యభిజ్ఞైషా కిం వా తస్యాః ప్రయోజనం ॥ 1 ॥
ప్రత్యక్షాదిప్రమాణేషు ప్రత్యభిజ్ఞా న పఠ్యతే ।
కథం తస్యాః ప్రమాణత్వమితి పృచ్ఛన్ ప్రబోధ్యతే ॥ 2 ॥
భాతస్య కస్య చిత్పూర్వం భాసమానస్య సాంప్రతం ।
సోఽయమిత్యనుసంధానం ప్రత్యభిజ్ఞానముచ్యతే ॥ 3 ॥
తద్దేశకాలాకారాదీనవధూయానుష్ఙ్గికాన్ ।
యథైకం వస్త్వనుస్యూతం సోఽయమిత్యభిధీయతే ॥ 4 ॥
మాయానుష్ఙ్గసంజాతకించిజ్జ్ఞత్వాద్యపోహనాత్ ।
సర్వజ్ఞత్వాదివిజ్ఞానం ప్రత్యభిజ్ఞానమాత్మనః ॥ 5 ॥
పూర్వజన్మానుభూతార్థస్మరణాన్మృగశాబకః ।
జననీస్తన్యపానాయ స్వయమేవ ప్రవర్తతే ॥ 6 ॥
తస్మాన్నిశ్చీయతే స్థాయీత్యాత్మా దేహాంతరేష్వపి ।
స్మృతిం వినా న ఘటతే స్తన్యపానం శిశోర్యతః ॥ 7 ॥
పూర్వత్రానుభవే కాలే స్మృతికాలే పరత్ర సన్ ।
ఆత్మా సంస్కారరూపేణ స్మరత్యర్థం స్వనిష్ఠితం ॥ 8 ॥
ప్రత్యభిజ్ఞేతి భావానాం స్మృతిశ్చేదభిధీయతే ।
ఆత్మస్థైర్యే ప్రమాణత్వం స్మృతిశ్చ ప్రాప్నుయాత్కథం ॥ 9 ॥
స్మృతౌ ప్రకాశో నార్థస్య న చాప్యర్థస్య నిశ్చయః ।
న చాప్యర్థానుభవయోరంగుల్యోరివ సంభవేత్ ॥ 10 ॥
నానుభూతివిశిష్టస్య పదార్థస్య చ దండివత్ ।
సర్వత్రాప్యేవమిత్యేవం ప్రసంగాదితి చేచ్ఛృణు ॥ 11 ॥
ప్రాక్తనానుభవే నష్టే తదవష్టంభసంభవాత్ ।
సంస్కారసంజ్ఞాత్సామగ్ర్యాత్ పౌరుషాజ్జాయతే స్మృతిః ॥ 12 ॥
ఆవేద్యానుభవే నష్టే తదీయం విషయం ప్రతి ।
అనుభావకమాత్మానం బోధయత్యనపాయినం ॥ 13 ॥
విషయే చ ప్రముషితే నష్టే వాఽనుభవే సతి ।
స్వవిశ్రాంతం స్మరత్యర్థం దేవోఽప్రముషితః సదా ॥ 14 ॥
ప్రమోషణం ప్రమాతౄణాం మాయయా తమసా కృతం ।
మాయావిద్యే ప్రభోః శక్తీ భానోశ్ఛాయాప్రభోపమే ॥ 15 ॥
అర్థానాచ్ఛదయేన్మాయా విద్యా వ్యాక్షిప్య దర్శయేత్ ।
ప్రత్యభిజ్ఞైవ సర్వేషాం ప్రమాణానాం చ సాధనం ॥ 16 ॥
ఈశ్వరోన్యోహమప్యన్య ఇతి విచ్ఛేదకారిణీం ।
వ్యాక్షిప్య విద్యయా మాయామీశ్వరోహమితి స్మృతిః ॥ 17 ॥
ఈషత్ప్రకాశోభూదీశో మాయాయవనికావృతః ।
సమ్యగావరణాపాయే సహస్రాంశురివ స్ఫురేత్ ॥ 18 ॥
న కారణానాం వ్యాపారః ప్రమాణానాం న వా పునః ।
ప్రత్యభిజ్ఞాపనం నామ మోహాపసరణం పరం ॥ 19 ॥
యావంతి సంతి మానాని వ్యవహారప్రవృత్తయే ।
తేషాం మోహాపసరణాద్వ్యపారోన్యో న విద్యతే ॥ 20 ॥
జడానృతపరిచ్ఛిన్నదేహధర్మాశ్చిదాత్మని ।
సత్యజ్ఞానసుఖాత్మత్వం మోహాద్దేహేఽపి కల్ప్యతే ॥ 21 ॥
శుక్తౌ రజతమిత్యేవం యథా వ్యాముహ్యతేఽన్యథా ।
సఏవ ర్రూప్యం చేద్భాతి విలయస్తే న సిధ్యతి ॥ 22
నాత్యంతాసత్ప్రకాశేత నరశృంగాదివత్క్వచిత్ ।
కాంతాకరాదౌ రజతమితి స్యాత్స్మరణం భ్రమే ॥ 23 ॥
తేనేదం తుల్యమిత్యేవం స్యాత్సాదృశ్యాద్యది భ్రమః ।
పీతః శంఖో గుడస్తిక్త ఇత్యాదౌ నాస్తి తుల్యతా ॥ 24 ॥
తాదాత్మ్యేన స్ఫురతి చేద్రజతత్వేన శుక్తికా ।
విభ్రమో నిరధిష్ఠానో బాధో నిరవధిర్భవేత్ ॥ 25 ॥
బుద్ధిస్థితం చేద్రజతం బాహ్యత్వేన ప్రతీయతే ।
గుంజాదౌ జ్వలనారోపే దేహదాహః ప్రసజ్యతే ॥ 26 ॥
యుక్తిహీనప్రకాశత్వాద్ భ్రాంతేర్న హ్యస్తి లక్షణం ।
యది స్యాల్లక్షణం కించిద్ భ్రాంతిరేవ న సిధ్యతి ॥ 27 ॥
జలచంద్రవదేకస్మిన్నిర్భయే రజ్జుసర్పవత్ ।
ప్రతీయతే యథా స్వర్ణే కారణే కటకాదివత్ ॥ 28 ॥
ఉపాత్తే రూప్యవచ్ఛుక్తౌ వ్యాప్తే యక్షపురీవ ఖే ।
రశ్మ్యంబువత్స్ఫురద్రూపే స్థాణౌ చోరవదక్రియే ॥ 29 ॥
అసత్కల్పమిదం విశ్వమాత్మన్యారోప్యతే భ్రమాత్ ।
స్వయంప్రకాశం సద్రూపం భ్రాంతిబాధవివర్జితం ॥ 30 ॥
ప్రత్యభిజ్ఞాయతే వస్తు ప్రాగ్వన్మోహే వ్యపోహితే ।
దేహాద్యుపాధౌ నిర్ధూతే స్యాదాత్మైవ మహేశ్వరః ॥ 31 ॥
స్మృతిః ప్రత్యక్షమైతిహ్యమిత్యాదీన్యపరాణ్యపి ।
ప్రమాణాన్యాప్తవాగాహ ప్రత్యభిజ్ఞాప్రసిద్ధయే ॥ 32 ॥
ఇతి శ్రీదక్షిణామూర్తిస్తోత్రార్థప్రతిపాదకే ।
ప్రబంధే మానసోల్లాసే సప్తమోల్లాససంగ్రహః ॥ 33 ॥
విశ్వం పశ్యతి కార్యకారణతయా స్వస్వామిసంబంధతః
శిష్యాచార్యతయా తథైవ పితృపుత్రాద్యాత్మనా భేదతః ।
స్వప్నే జాగ్రతి వా ఏష పురుషో మాయాపరిభ్రామితః
తస్మై శ్రీ గురుమూర్తయే నమ ఇదం శ్రీదక్షిణామూర్తయే ॥ 8 ॥
ప్రకాశవ్యతిరేకేణ పదార్థః కోఽపి నాస్తి చేత్ ।
పరమార్థోపదేశాంతో వ్యవహారః కథం భవేత్ ॥ 1 ॥
కస్య బంధశ్చ మోక్షశ్చ బధ్యతే కేన హేతునా ।
మాయయా లక్షణం కిం స్యాదిత్యేవం పరిపృచ్ఛతః ॥ 2 ॥
ప్రశనః స్యాదుత్తరం వక్తుం ప్రతిపత్తుం సుఖేన చ ।
ఉక్తోర్థః సప్తభిః శ్లోకైః పునః సంక్షిప్య కథ్యతే ॥ 3 ॥
పౌనరుక్త్యం న దోషోఽత్ర శబ్దేనార్థేన వా భవేత్ ।
అభ్యాసేన గరీయస్త్వమర్థస్య ప్రతిపాద్యతే ॥ 4 ॥
స్వయంప్రకాశే సద్రూపేఽప్యేకస్మిన్పరమేశ్వరే ।
కార్యకారణసంబంధాద్యనేకవిధకల్పనా ॥ 5 ॥
రాహోః శిరః సుషిః ఖస్య మమాత్మా ప్రతిమావపుః ।
ఇత్యాదికల్పనా తుల్యా న పృథగ్వస్తుగోచరా ॥ 6 ॥
ఉపాస్యోపాసకత్వేన గురుశిష్యక్రమేణ చ ।
స్వామిభృతాదిరూపేణ క్రీడతి స్వేచ్ఛయేశ్వరః ॥ 7 ॥
పితరం ప్రతి పుత్రో యః పుత్రం ప్రతి పితైవ సః ।
ఏక ఏవ హి నానేవ కల్ప్యతే శబ్దమాత్రతః ॥ 8 ॥
తస్మాత్ప్రకాశ ఏవాస్తి పరమార్థనిరూపణే ।
భేదప్రతీతిర్మిథ్యైవ మాయయాఽఽత్మని కల్పితా ॥ 9 ॥
మిథ్యాత్వం నామ బాధ్యత్వం సమ్యగ్జ్ఞానోదయే సతి ।
శిష్యాచార్యోపదేశాది స్వప్నవత్ప్రతిభాసతే ॥ 10 ॥
మిథ్యాభూతోఽపి వేదాంతః సత్యమర్థం ప్రబోధయేత్ ।
దేవతాప్రతిమావచ్చ చిత్రవత్ప్రతిబింబవత్ ॥ 11 ॥
సర్వోఽపి వ్యవహారోఽయం మాయయా పరిజృంభణం ।
సుషుప్తిసదృశీ మాయా స్వప్రబోధేన బాధ్యతే ॥ 12 ॥
యుక్తిహీనప్రకాశస్య సంజ్ఞా మాయేతి కథ్యతే ।
నాసతీ దృశ్యమానా సా బాధ్యమానా న వా సతీ ॥ 13 ॥
న ప్రకాశాదియం భిన్నా ఛాయేవార్కస్య తామసీ ।
న చాభిన్నా జడత్వేన విరోధాన్నోభయాత్మికా ॥ 14 ॥
స్వహేత్వవయవాభావాన్నేయం సావయవోచ్యతే ।
న చావయవహీనా సా కార్యేష్వవయవాన్వితా ॥ 15 ॥
అవిచారితసిద్ధేయం మాయావేశ్యావిలాసినీ ।
పురుషం వంచయత్యేవ మిథ్యాభూతైః స్వవిభ్రమైః ॥ 16 ॥
న తస్యా మూలవిచ్ఛేదమభివాంఛతి కేచన ।
తేషాం పక్షే కథం మోక్షో మనసః సంభవిష్యతి ॥ 17 ॥
తిస్రోప్యవస్థా మనసో జాగ్రత్స్వప్నసుషుప్తయః ।
చక్రవత్పరివర్తంతే భేదభ్రాంత్యేకహేతవః ॥ 18 ॥
తాభిః కరోతి కర్మాణి పునస్తైర్బధ్యతే మనః ।
మనసః కేవలః సాక్షీ భానువత్పురుషః పరః ॥ 19 ॥
యథా ప్రాణికృతైరర్కః కర్మభిర్నైవ బధ్యతే ।
తథా మనఃకృతైరాత్మా సాక్షిత్వాన్నైవ బధ్యతే ॥ 20 ॥
ఆత్మా కరోతి కర్మాణి బధ్యతే ముచ్యతే చ తైః ।
ఇత్యౌపచారికీ క్లృప్తిర్భ్రమమాత్రైవ కేవలం ॥ 21 ॥
ధూమాభ్రధూలీనీహారైరస్పృష్టోఽపి దివాకరః ।
యథా ఛన్న ఇవాభాతి తథైవాత్మాఽపి మాయయా ॥ 22 ॥
యథా లీలావశాత్కశ్చిద్భ్రామ్యమాణః కుమారకః ।
భ్రమత్తత్పశ్యతి జగత్ శతచంద్రం నభఃస్థలం ॥ 23 ॥
తథైవ మాయయా జీవో భ్రామితో వాసనావశాత్ ।
నానాకారమిదం విశ్వం భ్రమమాణం చ పశ్యతి ॥ 24 ॥
సంసృజ్య మనసా దేవః సంసరన్నివ లక్ష్యతే ।
యథాఽర్కో జలసంసర్గాచ్చలన్నానేవ లక్ష్యతే ॥ 25 ॥
యోగాభ్యాసవశాద్యేన మనో నిర్విషయం కృతం ।
నివృత్తః స పుమాంసద్యో జీవన్ముక్తో భవిష్యతి ॥ 26 ॥
ద్వా సుపర్ణౌ చ సయుజాభవన్మాయయా శివః ।
అజామేకాం జుషన్నేకో నానేవాసీదితి శ్రుతిః ॥ 27 ॥
ఇతి శ్రీదక్షిణామూర్తిస్తోత్రార్థప్రతిపాదకే ।
ప్రబంధే మానసోల్లాసే అష్టమోల్లాససంగ్రహః ॥ 28 ॥
భూరంభాంస్యనలోఽనిలోఽమ్బరమహర్నాథో హిమాంశుః పుమాన్
ఇత్యాభాతి చరాచరాత్మకమిదం యస్యైవ మూర్త్యష్టకం ।
నాన్యత్కించన విద్యతే విమృశతాం యస్మాత్పరస్మాద్విభోః
తస్మై శ్రీ గురుమూర్తయే నమ ఇదం శ్రీదక్షిణామూర్తయే ॥ 9 ॥
కథమేవంవిధా మాయా నివర్తేతేతి పృచ్ఛతః ।
ఈశ్వరోపాసనారూపస్తదుపాయః ప్రకీర్త్యతే ॥ 1 ॥
షట్త్రింశత్తత్త్వరూపాసు పరమేశ్వరమూర్తిషు ।
ప్రత్యక్షేణోపలభ్యంతే సర్వైరప్యష్టమూర్తయః ॥ 2 ॥
అమేయాసు మనః క్షిప్రమారోఢుం నార్హతీత్యతః ।
మూర్త్యష్టకమయీం బ్రూత గురుః సర్వాత్మభావనాం ॥ 3 ॥
విరాట్ఛరీరే బ్రహ్మాండే ప్రాణినామపి విగ్రహే ।
షట్త్రింశత్తత్త్వసంఘాతః సర్వత్రాప్యనువర్తతే ॥ 4 ॥
వ్యాప్తిర్వ్యష్టిశరీరేఽస్మిన్మనసో వ్యష్టిరూపిణః ।
తస్మాత్సర్వాత్మకమిదం స్వశరీరం విచింతయేత్ ॥ 5 ॥
వ్యష్ట్యుపాసనయా పుంసః సమష్టివ్యాప్తిమాప్నుయాత్ ।
ఉపసంక్రామతీత్యేవం దశకృత్వ ఉపాదిశత్ ॥ 6 ॥
బ్రహ్మాండస్యోదరే లోకాః సప్తభూరాదయః స్మృతాః ।
మూలాదిబ్రహ్మరంధ్రాంతేష్వాధారేషు వసంతి తే ॥ 7 ॥
వీణాదండో మహామేరుస్థీని కులపర్వతాః ।
గంగా తు పింగళా నాడీ యమునేడా ప్రకీర్తితా ॥ 8 ॥
సరస్వతీ సుషుమ్నోక్తా నాడ్యోన్యాః పుణ్యనిమ్నగాః ।
ద్వీపాః స్యుర్ధాతవః సప్త స్వేదబాష్పాదయోబ్ధయః ॥ 9 ॥
మూలే తిష్ఠతి కాలాగ్నిరస్థిమధ్యే చ బాడబః ।
వైద్యుతోగ్నిః సుషుమ్నాయాం పార్థివో నాభిమండలే ॥ 10 ॥
హృది తిష్ఠతి సూర్యాగ్నిః కపాలే చంద్రమండలం ।
నక్షత్రాణ్యపరాణ్యాహుర్నేత్రాదీనీంద్రియాణ్యపి ॥ 11 ॥
ధార్యంతే వాయుభిర్లోకాః యథా ప్రవహణాదిభిః ।
ప్రాణాదిభిర్దశవిధైర్ధార్యతే వాయుభిర్వపుః ॥ 12 ॥
ప్రాప్యేడాపింగళే ప్రాణో మూలాత్సూర్యస్వరూపతః ।
నాసికాభ్యాం బహిర్గత్వా లీయతే ద్విషడంగులే ॥ 13 ॥
అష్టాంగుళేన సోమాత్మా నాడీభ్యామంతరావిశత్ ।
మలమూత్రమరుచ్ఛుక్రాణ్యపానో విసృజేద్బహిః ॥ 14 ॥
అగ్నీషోమమయో భూత్వా సుషుమ్నారంధ్రమాశ్రితః ।
ఆబ్రహ్మరంధ్రముద్గచ్ఛన్నుదానో వర్ధతే స్వయం ॥ 15 ॥
వ్యాపయేద్వపుషి వ్యానో భుక్తాన్నరసమన్వహం ।
సంధుక్షణం సమానస్తు కాయాగ్నేః కురుతే సదా ॥ 16 ॥
నాగో హిక్కాకరః కూర్మో నిమేషోన్మేషకారకః ।
క్షుతం కరోతి కృకరో దేవదత్తో విజృంభణం ॥ 17 ॥
స్థౌల్యం ధనంజయః కుర్యాన్మృతం చాపి న ముంచతి ।
ఆకాశో బహిరప్యంతరవకాశం ప్రయచ్ఛతి ॥ 18 ॥
చంద్రార్కౌ కాలనేతారౌ ప్రాణాపానౌ శరీరిణాం ।
సాక్షీ పురుష ఇత్యేవం మూర్త్యష్టకమిదం వపుః ॥ 19 ॥
సమనస్కమిదం యోగీ సేవమాన ఉపాసనం ।
అష్టాంగయోగయుక్తః సన్నమనస్కం స గచ్ఛతి । 20 ॥
మనః ప్రసాదః సంతోషో మౌనమింద్రియనిగ్రహః ।
దయా దాక్షిణ్యమాస్తిక్యమార్జవం మార్దవం క్షమా ॥ 21 ॥
భావశుద్ధిరహింసా చ బ్రహ్మచర్యం స్మృతిర్ధృతిః ।
ఇత్యేవమాదయోన్యే చ మనః సాధ్యా యమాః స్మృతాః ॥ 22 ॥
స్నానం శౌచం క్రతుః సత్యం జపో హోమశ్చ తర్పణం ।
తపో దానం తితిక్షా చ నమస్కారః ప్రదక్షిణం ॥ 23 ॥
వ్రతోపవాసాద్యాశ్చాన్యే కాయికా నియమాః స్మృతాః ।
స్వస్తికం గోముఖం పద్యం హంసాఖ్యం బ్రాహ్మమాసనం ॥ 24 ॥
నృసింహం గరుడం కూర్మం నాగాఖ్యం వైష్ణవాసనం ।
వీరం మయూరం వజ్రాఖ్యం సిద్ధాఖ్యం రౌద్రమాసనం ॥ 25 ॥
యోన్యాసనం విదుః శాక్తం శైవం పశ్చిమతానకం ।
నిరాలంబనయోగస్య నిరాలంబనమాసనం ॥ 26 ॥
నిరాలంబతయా ధ్యానం నిరాలంబః సదాశివః ।
రేచకః పూరకశ్చైవ కుంభకః ప్రాణసంయమః ॥ 27 ॥
ఇంద్రియాణాం సమస్తానాం విషయేభ్యో నివారణం ।
ప్రత్యాహార ఇతి ప్రోక్తం ప్రత్యాహారార్థవేదిభిః ॥ 28 ॥
ఆధారే క్వాపి మనసః స్థాపనం ధారణోచ్యతే ।
బ్రహ్మవిష్ణుశివాదీనాం చింతా ధ్యానం ప్రచక్షతే ॥ 29 ॥
ధ్యానాదస్పందనం బుద్ధేః సమాధిరభిధీయతే ।
అమనస్కసమాధిస్తు సర్వచింతావివర్జితం ॥ 30 ॥
చిత్తే నిశ్చలతాం యాతే ప్రాణో భవతి నిశ్చలః ।
చిత్తస్య నిశ్చలత్వాయ యోగం సధ్యానమభ్యసేత్ ॥ 31 ॥
ఆకుంచనమపానస్య ప్రాణస్య చ నిరోధనం ।
లంబికోపరి జిహ్వాయాః స్థాపనం యోగసాధనం ॥ 32 ॥
చిత్తే నిశ్చలతాం యాతే ప్రాణే మధ్యపథం గతే ।
చిహ్నాన్యేతాని జాయంతే పంచభూతజయాత్పృథక్ ॥ 33 ॥
మలమూత్రకఫాల్పత్వమారోగ్యం లఘుతా తనోః ।
సుగంధః స్వర్ణ[స్వర] వర్ణత్వం ప్రథమం యోగలక్షణం ॥ 34 ॥
కంటకాగ్రేష్వసంగత్వం జలపంకేష్వమజ్జనం ।
క్షుత్తృడాదిసహిష్ణుత్వం ద్వితీయం యోగలక్షణం ॥ 35 ॥
బహ్వన్నపానభోక్తృత్వమాతపాగ్నిసహిష్ణుతా ।
దర్శనం శ్రవణం దూరాత్తృతీయం యోగలక్షణం ॥ 36 ॥
మండూకప్లవనం భూమౌ మర్కటప్లవనం ద్రుమే ।
ఆకాశగమనం చేతి చతుర్థం యోగలక్షణం ॥ 37 ॥
జ్ఞానం త్రికాలవిషయమైశ్వర్యమణిమాదికం ।
అనంతశక్తిమత్వం చ పంచమం యోగలక్షణం ॥ 38 ॥
ప్రాణే సుషుమ్నాం సంప్రాప్తే నాదోంతః శ్రూయతేష్టధా ।
ఘంటాదుందుభిశంఖాబ్ధివీణావేణ్వాదితాలవత్ ॥ 39 ॥
తనూనపాత్తటిత్తారాతారేశతపనోపమం ।
బ్రహ్మనాడీం గతే ప్రాణే బింబరూపం ప్రకాశతే ॥ 40 ॥
శ్వాసాశ్చరంతి యావంతో మనుష్యస్య దినం ప్రతి ।
తావంతి యోజనాన్యర్కః శ్వాసేశ్వాసే ప్రధావతి ॥ 41 ॥
ఏకవింశతిసాహస్రం షట్ఛతం శ్వాససంఖ్యయా ।
సోఽహమిత్యుచ్చరత్యాత్మా మంత్రం ప్రత్యహమాయుషే ॥ 42 ॥
సకారం చ హకారం చ లోపయిత్వా ప్రయోజయేత్ ।
సంధిం వై పూర్వరూపాఖ్యం తతోఽసౌ ప్రణవో భవేత్ ॥ 43 ॥
అకారశ్చాప్యుకారశ్చ మకారో బిందునాదకౌ ।
పంచాక్షరాణ్యమూన్యాహుః ప్రణవస్థాని పండితాః ॥
బ్రహ్మా విష్ణుశ్చ రుద్రశ్చాపీశ్వరశ్చ సదాశివః ।
తేష్వక్షరేషు తిష్ఠంతి షట్త్రింశత్తత్త్వసంయుతాః ॥ 45 ॥
గురుప్రసాదాల్లభతే యోగమష్టాంగలక్షణం ।
శివప్రసాదాల్లభతే యోగసిద్ధిం చ శాశ్వతీం ॥ 46 ॥
సచ్చిదానందరూపాయ బిందునాదాంతరాత్మనే ।
ఆదిమధ్యాంతశూన్యాయ గురూణాం గురవే నమః ॥ 47 ॥
ఇతి శ్రీదక్షిణామూర్తిస్తోత్రార్థప్రతిపాదకే ।
ప్రబంధే మానసోల్లాసే నవమోల్లాససంగ్రహః ॥ 48 ॥
సర్వాత్మత్వమితి స్ఫుటీకృతమిదం యస్మాదముష్మింస్తవే
తేనాస్య శ్రవణాత్తదర్థమననాద్ధ్యానాచ్చ సంకీర్తనాత్ ।
సర్వాత్మత్వమహావిభూతిసహితం స్యాదీశ్వరత్వం స్వతః
సిద్ధ్యేత్తత్పునరష్టధా పరిణతం చైశ్వర్యమవ్యాహతం ॥ 10 ॥
పరిచ్ఛిన్నమహంభావం పరిత్యజ్యానుషంగికం ।
పూర్ణాహంభావలాభోస్య స్తోత్రస్య ఫలముచ్యతే ॥ 1 ॥
పుత్రపౌత్రగృహక్షేత్రధనధాన్యసమృద్ధయః ।
అర్వాచీనాశ్చ సిధ్యంతి స్వర్గపాతాళభూమిషు ॥ 2 ॥
పాకే ప్రవర్తమానస్య శీతాదిపరిహారవత్ ।
ప్రాసంగికాశ్చ సిధ్యంతి స్తోత్రేణానేన సర్వదా ॥ 3 ॥
ఐశ్వర్యమీశ్వరత్వం హి తస్య నాస్తి పృథక్స్థితిః ।
పురుషే ధావమానేఽపి ఛాయా తమనుధావతి ॥ 4 ॥
అనంతశక్తిరైశ్వర్యం నిష్యందాశ్చాణిమాదయః ।
స్వస్యేశ్వరత్వే సంసిద్ధే సిధ్యంతి స్వయమేవ హి ॥ 5 ॥
యదీయైశ్వర్యవిప్రుడ్భిర్బ్రహ్మవిష్ణుశివాదయః ।
ఐశ్వర్యవంతో శాసంతే స ఏవాత్మా సదాశివః ॥ 6 ॥
పుష్పమానయతా గంధో వినేచ్ఛామనుభూయతే ।
పూర్ణాహంభావయుక్తేన పరిచ్ఛిన్నా విభూతయః ॥ 7 ॥
అణిమా మహిమా చైవ గరిమా లఘిమా తథా ।
ప్రాప్తిః ప్రాకామ్యమీశిత్వం వశిత్వం చాష్టసిద్ధయః ॥ 8 ॥
అత్యంతమణుషు ప్రాణిష్వాత్మత్వేన ప్రవేశనం ।
అణిమాసంజ్ఞమైశ్వర్యం వ్యాప్తస్య పరమాత్మనః ॥ 9 ॥
బ్రహ్మాండాదిశివాంతాయాః షట్త్రింశత్తత్త్వసంహతేః ।
బహిశ్చ వ్యాప్యవృత్తిత్వమైశ్వర్యం మహిమాహ్వయం ॥ 10 ॥
మహామేరుసమాంగస్య సముద్ధరణకర్మణి ।
లాఘవే తూలతుల్యత్వం లఘిమానం విదుర్బుధాః ॥ 11 ॥
పరమాణుసమాంగస్య సముద్ధరణకర్మణి ।
గురవే మేరుతుల్యత్వం గరిమాణం విదుర్బుధాః ॥ 12 ॥
పాతాలవాసినః పుంసో బ్రహ్మలోకావలోకనం ।
ప్రాప్తిర్నామ మహైశ్వర్యం సుదుష్ప్రాపమయోగినాం ॥ 13 ॥
ఆకాశగమనాదీనామన్యాసం సిద్ధిసంపదాం ।
స్వేచ్ఛామాత్రేణ సంసిద్ధిః ప్రాకామ్యమభిధీయతే ॥ 14 ॥
స్వశరీరప్రకాశేన సర్వార్థానాం ప్రకాశనం ।
ప్రాకాశ్యమిదమైశ్వర్యమితి కేచిత్ప్రచక్షతే ॥ 15 ॥
స్వేచ్ఛామాత్రేణ లోకానాం సృష్టిస్థిత్యంతకర్తృతా ।
సూర్యాదినాం నియోక్తృత్వమీశిత్వమభిధీయతే ॥ 16 ॥
సలోకపాలాః సర్వేఽపి లోకాః స్వవశవర్తినః ।
తదైశ్వర్యం వశిత్వాఖ్యం సులభం శివయోగినాం ॥ 17 ॥
యస్త్వేవం బ్రాహ్మణో వేత్తి తస్య దేవా వశే స్థితాః ।
కిం పునః క్ష్మాపతివ్యాఘ్రవ్యాళస్త్రీపురుషాదయః ॥ 18 ॥
సర్వాత్మభావసామ్రాజ్యనిరంతరితచేతసాం ।
పరిపక్వసమాధీనాం కిం కిం నామ న సిధ్యతి ॥ 19 ॥
స్తోత్రమేతత్పఠేద్ధీమాన్సర్వాత్మత్వం చ భావయేత్ ।
అర్వాచీనే స్పృహాం ముక్త్వా ఫలే స్వర్గాదిసంభవే ॥ 20 ॥
స్వర్గాదిరాజ్యం సామ్రాజ్యం మనుతే న హి పండితః ।
తదేవ తస్య సామ్రాజ్యం యత్తు స్వారాజ్యమాత్మని ॥ 21 ॥
సర్వాత్మభావనావంతం సేవంతే సర్వసిద్ధయః ।
తస్మాదాత్మని సామ్రాజ్యం కుర్యాన్నియతమానసః ॥ 22 ॥
యస్య దేవే పరా భక్తిర్యథా దేవే తథా గురౌ ।
తస్యైతే కథితా హ్యర్థాః ప్రకాశంతే మహాత్మనః ॥ 23 ॥
ప్రకాశాత్మికయా శక్త్యా ప్రకాశానాం ప్రభాకరః ।
ప్రకాశయతి యో విశ్వం ప్రకాశోఽయం ప్రకాశతాం ॥ 24 ॥
ఇతి శ్రీదక్షిణామూర్తిస్తోత్రార్థప్రతిపాదకే ।
ప్రబంధే మానసోల్లాసే దశమ్మోల్లాససంగ్రహః ॥ 25 ॥
ఇతి శ్రీమచ్ఛంకరభగవత్పాదాచార్యకృత
దక్షిణామూర్తిస్తోత్రభావార్థవార్తికం
సురేశ్వరాచార్యకృతం సమాప్తం ॥
ఓం తత్ సత్ ॥
Also Read:
Manasollasa Lyrics in Sanskrit | English | Marathi | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil
