Shrimad Bhagwat Geeta Sa ~Nkarabhashyam in Oriya:
॥ ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାଶାଙ୍କରଭାଷ୍ୟମ୍ ॥
॥ ଉପୋଦ୍ଘାତଃ ॥
ନାରାୟଣଃ ପରୋଽବ୍ୟକ୍ତାତ୍ ଅଣ୍ଡମବ୍ୟକ୍ତସମ୍ଭବମ୍ ।
ଅଣ୍ଡସ୍ୟାନ୍ତସ୍ତ୍ୱିମେ ଲୋକାଃ ସପ୍ତଦ୍ୱୀପା ଚ ମେଦିନୀ ॥
ସଃ ଭଗବାନ୍ ସୃଷ୍ଟ୍ୱା-ଇଦଂ ଜଗତ୍, ତସ୍ୟ ଚ ସ୍ଥିତିଂ ଚିକୀର୍ଷୁଃ,
ମରୀଚି-ଆଦୀନ୍-ଅଗ୍ରେ ସୃଷ୍ଟ୍ୱା ପ୍ରଜାପତୀନ୍, ପ୍ରବୃତ୍ତି-ଲକ୍ଷଣଂ ଧର୍ମଂ
ଗ୍ରାହୟାମାସ ବେଦ-ଉକ୍ତମ୍ । ତତଃ ଅନ୍ୟାଣ୍ ଚ ସନକ-ସନନ୍ଦନ-ଆଦୀନ୍ ଉତ୍ପାଦ୍ୟ,
ନିବୃତ୍ତି-ଲକ୍ଷଣଂ ଧର୍ମଂ ଜ୍ଞାନ-ବୈରାଗ୍ୟ-ଲକ୍ଷଣଂ ଗ୍ରାହୟାମାସ ।
ଦ୍ୱିବିଧଃ ହି ବେଦୋକ୍ତଃ ଧର୍ମଃ, ପ୍ରବୃତ୍ତି-ଲକ୍ଷଣଃ
ନିବୃତ୍ତି-ଲକ୍ଷଣଃ ଚ । ଜଗତଃ ସ୍ଥିତି-କାରଣଂ ,
ପ୍ରାଣିନାଂ ସାକ୍ଷାତ୍-ଅଭ୍ୟୁଦୟ-ନିଃଶ୍ରେୟସ-ହେତୁଃ
ଯଃ ସଃ ଧର୍ମଃ ବ୍ରାହ୍ମଣାଦ୍ୟୈଃ ବର୍ଣିଭିଃ ଆଶ୍ରମିଭିଃ ଚ ଶ୍ରେୟୋର୍ଥିଭିଃ
ଅନୁଷ୍ଠୀୟମାନଃ ।
ଦୀର୍ଘେଣ କାଲେନ ଅନୁଷ୍ଠାତୃଈଣାଂ କାମ-ଉଦ୍ଭବାତ୍
ହୀୟମାନ-ବିବେକ-ବିଜ୍ଞାନ-ହେତୁକେନ ଅଧର୍ମେଣ ଅଭିଭୂୟମାନେ ଧର୍ମେ,
ପ୍ରବର୍ଧମାନେ ଚ ଅଧର୍ମେ, ଜଗତଃ ସ୍ଥିତିଂ ପରିପିପାଲୟିଷୁଃ ସଃ
ଆଦିକର୍ତା ନାରାୟଣ-ଆଖ୍ୟଃ ବିଷ୍ଣୁଃ ଭୌମସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଣଃ ବ୍ରାହ୍ମଣତ୍ୱସ୍ୟ
ରକ୍ଷଣାର୍ଥଂ ଦେବକ୍ୟାଂ ବସୁଦେବାତ୍-ଅଂଶେନ କୃଷ୍ଣଃ କିଲ ସମ୍ବଭୂବ ।
ବ୍ରାହ୍ମଣତ୍ୱସ୍ୟ ହି ରକ୍ଷଣେ ରକ୍ଷିତଃ ସ୍ୟାତ୍ ବୈଦିକଃ ଧର୍ମଃ, ତତ୍-ଅଧୀନତ୍ୱାତ୍
ବର୍ଣ-ଆଶ୍ରମ-ଭେଦାନାମ୍ ॥
ସଃ ଚ ଭଗବାନ୍ ଜ୍ଞାନ-ଐଶ୍ୱର୍ୟ-ଶକ୍ତି-ବଲ-ବୀର୍ୟ-ତେଜୋଭିଃ ସଦା
ସମ୍ପନ୍ନଃ ତ୍ରିଗୁଣ-ଆତ୍ମିକାଂ ସ୍ୱାଂ ମାୟାଂ ମୂଲ-ପ୍ରକୃତିଂ ବଶୀକୃତ୍ୟ, ଅଜଃ
ଅବ୍ୟଯଃ ଭୂତାନାମ୍-ଈଶ୍ୱରଃ ନିତ୍ୟ-ଶୁଦ୍ଧ-ବୁଦ୍ଧ-ମୁକ୍ତ-ସ୍ୱଭାବଃ ଅପି ସନ୍,
ସ୍ୱ-ମାୟଯା ଦେହବାନ୍ ଇବ ଜାତଃ ଇବ ଚ ଲୋକ-ଅନୁଗ୍ରହଂ କୁର୍ୱନ୍ ଲକ୍ଷ୍ୟତେ ।
ସ୍ୱପ୍ରୟୋଜନ-ଅଭାବେଽପି ଭୂତ-ଅନୁଜିଘୃକ୍ଷୟା ବୈଦିକଂ ଧର୍ମ-ଦ୍ୱୟମ୍
ଅର୍ଜୁନାୟ ଶୋକ-ମୋହ-ମହା-ଉଦଧୌ ନିମଗ୍ନାୟ ଉପଦିଦେଶ, ଗୁଣ-ଅଧିକୈଃ
ହି ଗୃହୀତଃ ଅନୁଷ୍ଠୀୟମାନଃ ଚ ଧର୍ମଃ ପ୍ରଚୟଂ ଗମିଷ୍ୟତୀତି । ତଂ
ଧର୍ମଂ ଭଗବତା ଯଥା-ଉପଦିଷ୍ଟଂ ବେଦବ୍ୟାସଃ ସର୍ୱଜ୍ଞଃ ଭଗବାନ୍
ଗୀତା-ଆଖ୍ୟୈଃ ସପ୍ତଭିଃ ଶ୍ଲୋକ-ଶତୈଃ ଉପନିବବନ୍ଧ ॥ ତତ୍ ଇଦଂ
ଗୀତା-ଶାସ୍ତ୍ରଂ ସମସ୍ତ-ବେଦାର୍ଥ-ସାର-ସଙ୍ଗ୍ରହ-ଭୂତଂ
ଦୁର୍ୱିଜ୍ଞେୟ-ଅର୍ଥମ୍, ତତ୍-ଅର୍ଥ-ଆବିଷ୍କରଣାୟ
ଅନେକୈଃ ବିବୃତ-ପଦ-ପଦାର୍ଥ-ବାକ୍ୟାର୍ଥ-ନ୍ୟାୟମ୍-ଅପି
ଅତ୍ୟନ୍ତ-ବିରୁଦ୍ଧ-ଅନେକ-ଅର୍ଥବତ୍ୱେନ ଲୌକିକୈଃ ଗୃହ୍ୟମାଣମ୍-ଉପଲଭ୍ୟ
ଅହଂ ବିବେକତଃ ଅର୍ଥ-ନିର୍ଧାରଣାର୍ଥଂ ସଙ୍କ୍ଷେପତଃ ବିବରଣଂ କରିଷ୍ୟାମି ॥
ତସ୍ୟ ଅସ୍ୟ ଗୀତା-ଶାସ୍ତ୍ରସ୍ୟ ସଙ୍କ୍ଷେପତଃ ପ୍ରୟୋଜନଂ ପରଂ
ନିଃଶ୍ରେୟସଂ ସହେତୁକସ୍ୟ ସଂସାରସ୍ୟ ଅତ୍ୟନ୍ତ-ଉପରମ-ଲକ୍ଷଣମ୍ । ତତ୍
ଚ ସର୍ୱ-କର୍ମ-ସନ୍ନ୍ୟାସ-ପୂର୍ୱକାତ୍-ଆତ୍ମଜ୍ଞାନ-ନିଷ୍ଠା-ରୂପାତ୍ ଧର୍ମାତ୍
ଭବତି । ତଥା ଇମଂ ଏବ ଗୀତାର୍ଥଂ ଧର୍ମଂ ଉଦ୍ଦିଶ୍ୟ ଭଗବତା ଏବ ଉକ୍ତଂ —
”ସଃ ହି ଧର୍ମଃ ସୁପର୍ୟାପ୍ତଃ ବ୍ରହ୍ମଣଃ ପଦ-ବେଦନେ” (ଅଶ୍ୱ. ୧୬-୧୨)
ଇତି ଅନୁଗୀତାସୁ । ତତ୍ର ଏବ ଚ ଉକ୍ତଂ — ”ନ ଏବ ଧର୍ମୀ ନ ଚ
ଅଧର୍ମୀ ନ ଚ ଏବ ହି ଶୁଭ-ଅଶୁଭୀ ।” (ଅଶ୍ୱ. ୧୯-୭) ”ଯଃ
ସ୍ୟାତ୍-ଏକାସନେ ଲୀନଃ ତୂଷ୍ଣୀଂ କିଞ୍ଚିତ୍-ଅଚିନ୍ତୟନ୍” (ଅଶ୍ୱ. ୧୯-୧)
ଇତି ॥ ”ଜ୍ଞାନଂ ସନ୍ନ୍ୟାସ-ଲକ୍ଷଣମ୍” (ଅଶ୍ୱ. ୪୩-୨୬) ଇତି ଚ ।
ଇହ ଅପି ଚ ଅନ୍ତେ ଉକ୍ତଂ ଅର୍ଜୁନାୟ — “ସର୍ୱ-ଧର୍ମାନ୍ ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ ମାମ୍
ଏକଂ ଶରଣଂ ବ୍ରଜ” (ଭ. ଗୀ. ୧୮-୬୬) ଇତି । ଅଭ୍ୟୁଦୟ-ଅର୍ଥଃ ଅପି
ଯଃ ପ୍ରବୃତ୍ତି-ଲକ୍ଷଣଃ ଧର୍ମଃ ବର୍ଣାନ-ଆଶ୍ରମାଣ୍ ଚ ଉଦ୍ଦିଶ୍ୟ ବିହିତଃ,
ସଃ ଦେବ-ଆଦି-ସ୍ଥାନ-ପ୍ରାପ୍ତି-ହେତୁଃ ଅପି ସନ୍, ଈଶ୍ୱର-ଅର୍ପଣ-ବୁଦ୍ଧ୍ୟା
ଅନୁଷ୍ଠୀୟମାନଃ ସତ୍ତ୍ୱ-ଶୁଦ୍ଧୟେ ଭବତି ଫଲ-ଅଭିସନ୍ଧି-ବର୍ଜିତଃ
ଶୁଦ୍ଧ-ସତ୍ତ୍ୱସ୍ୟ ଚ ଜ୍ଞାନ-ନିଷ୍ଠା-ଯୋଗ୍ୟତା-ପ୍ରାପ୍ତି-ଦ୍ୱାରେଣ
ଜ୍ଞାନ-ଉତ୍ପତ୍ତି-ହେତୁତ୍ୱେନ ଚ ନିଃଶ୍ରେୟସ-ହେତୁତ୍ୱଂ ଅପି ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ ।
ତଥା ଚ ଇମମ୍-ଅର୍ଥମ୍-ଅଭିସନ୍ଧାୟ ବକ୍ଷ୍ୟତି — “ବ୍ରହ୍ମଣି-ଆଧାୟ
କର୍ମାଣି” (ଭ. ଗୀ. ୫-୧୦)“ଯୋଗିନଃ କର୍ମ କୁର୍ୱନ୍ତି ସଙ୍ଗଂ
ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା-ଆତ୍ମସ୍-ହୁଦ୍ଧୟେ” (ଭ. ଗୀ. ୫-୧୧) ଇତି ॥
ଇମଂ ଦ୍ୱିପ୍ରକାରଂ ଧର୍ମଂ ନିଃଶ୍ରେୟସ-ପ୍ରୟୋଜନମ୍, ପରମାର୍ଥ-ତତ୍ତ୍ୱଂ ଚ
ବାସୁଦେବ-ଆଖ୍ୟଂ ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ-ଅଭିଧେୟଭୂତଂ ବିଶେଷତଃ ଅଭିବ୍ୟଞ୍ଜୟତ୍
ବିଶିଷ୍ଟ-ପ୍ରୟୋଜନ-ସମ୍ବନ୍ଧ-ଅଭିଧେୟବୟ୍ ଗୀତା-ଶାସ୍ତ୍ରମ୍ । ଯତଃ
ତତ୍-ଅର୍ଥ-ବିଜ୍ଞାନେ ସମସ୍ତ-ପୁରୁଷାର୍ଥ-ସିଦ୍ଧିଃ, ଅତଃ ତତ୍-ବିବରଣେ ଯତ୍ନଃ
କ୍ରିୟତେ ମୟା ॥
॥ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା-ଶାଙ୍କର-ଭାଷ୍ୟମ୍ ॥ ॥ ପ୍ରଥମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ର ଉବାଚ —
ଧର୍ମକ୍ଷେତ୍ରେ କୁରୁକ୍ଷେତ୍ରେ ସମବେତା ଯୁୟୁତ୍ସବଃ ।
ମାମକାଃ ପାଣ୍ଡବାଶ୍ଚୈବ କିମକୁର୍ୱତ ସଞ୍ଜୟ ॥ ୧-୧॥
ସଞ୍ଜୟ ଉବାଚ —
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ତୁ ପାଣ୍ଡବାନୀକଂ ବ୍ୟୂଢଂ ଦୁର୍ୟୋଧନସ୍ତଦା ।
ଆଚାର୍ୟମୁପସଙ୍ଗମ୍ୟ ରାଜା ବଚନମବ୍ରବୀତ୍ ॥ ୧-୨॥
ପଶ୍ୟୈତାଂ ପାଣ୍ଡୁପୁତ୍ରାଣାଂ ଆଚାର୍ୟ ମହତୀଂ ଚମୂମ୍ ।
ବ୍ୟୂଢାଂ ଦ୍ରୁପଦପୁତ୍ରେଣ ତବ ଶିଷ୍ୟେଣ ଧୀମତା ॥ ୧-୩॥
ଅତ୍ର ଶୂରା ମହେଷ୍ୱାସାଃ ଭୀମାର୍ଜୁନସମା ଯୁଧି ।
ଯୁୟୁଧାନୋ ବିରାଟଶ୍ଚ ଦ୍ରୁପଦଶ୍ଚ ମହାରଥଃ ॥ ୧-୪॥
ଧୃଷ୍ଟକେତୁଶ୍ଚେକିତାନଃ କାଶୀରାଜଶ୍ଚ ବୀର୍ୟବାନ୍ ।
ପୁରୁଜିତ୍କୁନ୍ତିଭୋଜଶ୍ଚ ଶୈବ୍ୟଶ୍ଚ ନରପୁଙ୍ଗବଃ ॥ ୧-୫॥
ଯୁଧାମନ୍ୟୁଶ୍ଚ ବିକ୍ରାନ୍ତ ଉତ୍ତମୌଜାଶ୍ଚ ବୀର୍ୟବାନ୍ ।
ସୌଭଦ୍ରୋ ଦ୍ରୌପଦେୟାଶ୍ଚ ସର୍ୱ ଏବ ମହାରଥାଃ ॥ ୧-୬॥
ଅସ୍ମାକଂ ତୁ ବିଶିଷ୍ଟା ଯେ ତାନ୍ନିବୋଧ ଦ୍ୱିଜୋତ୍ତମ ।
ନାୟକା ମମ ସୈନ୍ୟସ୍ୟ ସଂଜ୍ଞାର୍ଥଂ ତାନ୍ବ୍ରବୀମି ତେ ॥ ୧-୭॥
ଭବାନ୍ଭୀଷ୍ମଶ୍ଚ କର୍ଣଶ୍ଚ କୃପଶ୍ଚ ସମିତିଞ୍ଜୟଃ ।
ଅଶ୍ୱତ୍ଥାମା ବିକର୍ଣଶ୍ଚ ସୌମଦତ୍ତିର୍ଜୟଦ୍ରଥଃ ॥ ୧-୮॥
ଅନ୍ୟେ ଚ ବହବଃ ଶୂରାଃ ମଦର୍ଥେ ତ୍ୟକ୍ତଜୀବିତାଃ ।
ନାନାଶସ୍ତ୍ରପ୍ରହରଣାଃ ସର୍ୱେ ଯୁଦ୍ଧବିଶାରଦାଃ ॥ ୧-୯॥
ଅପର୍ୟାପ୍ତଂ ତଦସ୍ମାକଂ ବଲଂ ଭୀଷ୍ମାଭିରକ୍ଷିତମ୍ ।
ପର୍ୟାପ୍ତଂ ତ୍ୱିଦମେତେଷାଂ ବଲଂ ଭୀମାଭିରକ୍ଷିତମ୍ ॥ ୧-୧୦॥
ଅୟନେଷୁ ଚ ସର୍ୱେଷୁ ଯଥାଭାଗମବସ୍ଥିତାଃ ।
ଭୀଷ୍ମମେବାଭିରକ୍ଷନ୍ତୁ ଭବନ୍ତଃ ସର୍ୱ ଏବ ହି ॥ ୧-୧୧॥
ତସ୍ୟ ସଞ୍ଜନୟନ୍ହର୍ଷଂ କୁରୁବୃଦ୍ଧଃ ପିତାମହଃ ।
ସିଂହନାଦଂ ବିନଦ୍ୟୋଚ୍ଚୈଃ ଶଙ୍ଖଂ ଦଧ୍ମୌ ପ୍ରତାପବାନ୍ ॥ ୧-୧୨॥
ତତଃ ଶଙ୍ଖାଶ୍ଚ ଭେର୍ୟଶ୍ଚ ପଣବାନକଗୋମୁଖାଃ ।
ସହସୈବାଭ୍ୟହନ୍ୟନ୍ତ ସ ଶବ୍ଦସ୍ତୁମୁଲୋଽଭବତ୍ ॥ ୧-୧୩॥
ତତଃ ଶ୍ୱେତୈର୍ହୟୈର୍ୟୁକ୍ତେ ମହତି ସ୍ୟନ୍ଦନେ ସ୍ଥିତୌ ।
ମାଧବଃ ପାଣ୍ଡବଶ୍ଚୈବ ଦିବ୍ୟୌ ଶଙ୍ଖୌ ପ୍ରଦଧ୍ମତୁଃ ॥ ୧-୧୪॥
ପାଞ୍ଚଜନ୍ୟଂ ହୃଷୀକେଶଃ ଦେବଦତ୍ତଂ ଧନଞ୍ଜୟଃ ।
ପୌଣ୍ଡ୍ରଂ ଦଧ୍ମୌ ମହାଶଙ୍ଖଂ ଭୀମକର୍ମା ବୃକୋଦରଃ ॥ ୧-୧୫॥
ଅନନ୍ତବିଜୟଂ ରାଜା କୁନ୍ତୀପୁତ୍ରୋ ଯୁଧିଷ୍ଠିରଃ ।
ନକୁଲଃ ସହଦେବଶ୍ଚ ସୁଘୋଷମଣିପୁଷ୍ପକୌ ॥ ୧-୧୬॥
କାଶ୍ୟଶ୍ଚ ପରମେଷ୍ୱାସଃ ଶିଖଣ୍ଡୀ ଚ ମହାରଥଃ ।
ଧୃଷ୍ଟଦ୍ୟୁମ୍ନୋ ବିରାଟଶ୍ଚ ସାତ୍ୟକିଶ୍ଚାପରାଜିତଃ ॥ ୧-୧୭॥
ଦ୍ରୁପଦୋ ଦ୍ରୌପଦେୟାଶ୍ଚ ସର୍ୱଶଃ ପୃଥିବୀପତେ ।
ସୌଭଦ୍ରଶ୍ଚ ମହାବାହୁଃ ଶଙ୍ଖାନ୍ଦଧ୍ମୁଃ ପୃଥକ୍ପୃଥକ୍ ॥ ୧-୧୮॥
ସ ଘୋଷୋ ଧାର୍ତରାଷ୍ଟ୍ରାଣାଂ ହୃଦୟାନି ବ୍ୟଦାରୟତ୍ ।
ନଭଶ୍ଚ ପୃଥିବୀଂ ଚୈବ ତୁମୁଲୋ ବ୍ୟନୁନାଦୟନ୍ ॥ ୧-୧୯॥
ଅଥ ବ୍ୟବସ୍ଥିତାନ୍ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ଧାର୍ତରାଷ୍ଟ୍ରାନ୍କପିଧ୍ୱଜଃ ।
ପ୍ରବୃତ୍ତେ ଶସ୍ତ୍ରସମ୍ପାତେ ଧନୁରୁଦ୍ୟମ୍ୟ ପାଣ୍ଡବଃ ॥ ୧-୨୦॥
ହୃଷୀକେଶଂ ତଦା ବାକ୍ୟଂ ଇଦମାହ ମହୀପତେ ।
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ସେନୟୋରୁଭୟୋର୍ମଧ୍ୟେ ରଥଂ ସ୍ଥାପୟ ମେଽଚ୍ୟୁତ ॥ ୧-୨୧॥
ଯାବଦେତାନ୍ନିରୀକ୍ଷେଽହଂ ଯୋଦ୍ଧୁକାମାନବସ୍ଥିତାନ୍ ।
କୈର୍ମୟା ସହ ଯୋଦ୍ଧବ୍ୟଂ ଅସ୍ମିନ୍ରଣସମୁଦ୍ୟମେ ॥ ୧-୨୨॥
ଯୋତ୍ସ୍ୟମାନାନବେକ୍ଷେଽହଂ ଯ ଏତେଽତ୍ର ସମାଗତାଃ ।
ଧାର୍ତରାଷ୍ଟ୍ରସ୍ୟ ଦୁର୍ବୁଦ୍ଧେଃ ଯୁଦ୍ଧେ ପ୍ରିୟଚିକୀର୍ଷବଃ ॥ ୧-୨୩॥
ସଞ୍ଜୟ ଉବାଚ —
ଏବମୁକ୍ତୋ ହୃଷୀକେଶଃ ଗୁଡାକେଶେନ ଭାରତ ।
ସେନୟୋରୁଭୟୋର୍ମଧ୍ୟେ ସ୍ଥାପୟିତ୍ୱା ରଥୋତ୍ତମମ୍ ॥ ୧-୨୪॥
ଭୀଷ୍ମଦ୍ରୋଣପ୍ରମୁଖତଃ ସର୍ୱେଷାଂ ଚ ମହୀକ୍ଷିତାମ୍ ।
ଉବାଚ ପାର୍ଥ ପଶ୍ୟୈତାନ୍ ସମବେତାନ୍କୁରୂନିତି ॥ ୧-୨୫॥
ତତ୍ରାପଶ୍ୟତ୍ସ୍ଥିତାନ୍ପାର୍ଥଃ ପିତୄନଥ ପିତାମହାନ୍ ।
ଆଚାର୍ୟାନ୍ମାତୁଲାନ୍ଭ୍ରାତୄନ୍ ପୁତ୍ରାନ୍ପୌତ୍ରାନ୍ସଖୀଂସ୍ତଥା ॥ ୧-୨୬॥
ଶ୍ୱଶୁରାନ୍ସୁହୃଦଶ୍ଚୈବ ସେନୟୋରୁଭୟୋରପି ।
ତାନ୍ସମୀକ୍ଷ୍ୟ ସ କୌନ୍ତେୟଃ ସର୍ୱାନ୍ବନ୍ଧୂନବସ୍ଥିତାନ୍ ॥ ୧-୨୭॥
କୃପୟା ପରୟାବିଷ୍ଟଃ ବିଷୀଦନ୍ନିଦମବ୍ରବୀତ୍ ।
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱେମାନ୍ସ୍ୱଜନାନ୍କୃଷ୍ଣ ଯୁୟୁତ୍ସୂନ୍ସମୁପସ୍ଥିତାନ୍ ॥ ୧-୨୮॥
ସୀଦନ୍ତି ମମ ଗାତ୍ରାଣି ମୁଖଂ ଚ ପରିଶୁଷ୍ୟତି ।
ବେପଥୁଶ୍ଚ ଶରୀରେ ମେ ରୋମହର୍ଷଶ୍ଚ ଜାୟତେ ॥ ୧-୨୯॥
ଗାଣ୍ଡୀବଂ ସ୍ରଂସତେ ହସ୍ତାତ୍ ତ୍ୱକ୍ଚୈବ ପରିଦହ୍ୟତେ ।
ନ ଚ ଶକ୍ନୋମ୍ୟବସ୍ଥାତୁଂ ଭ୍ରମତୀବ ଚ ମେ ମନଃ ॥ ୧-୩୦॥
ନିମିତ୍ତାନି ଚ ପଶ୍ୟାମି ବିପରୀତାନି କେଶବ ।
ନ ଚ ଶ୍ରେୟୋଽନୁପଶ୍ୟାମି ହତ୍ୱା ସ୍ୱଜନମାହବେ ॥ ୧-୩୧॥
ନ କାଙ୍କ୍ଷେ ବିଜୟଂ କୃଷ୍ଣ ନ ଚ ରାଜ୍ୟଂ ସୁଖାନି ଚ ।
କିଂ ନୋ ରାଜ୍ୟେନ ଗୋବିନ୍ଦ କିଂ ଭୋଗୈର୍ଜୀବିତେନ ବା ॥ ୧-୩୨॥
ଯେଷାମର୍ଥେ କାଙ୍କ୍ଷିତଂ ନଃ ରାଜ୍ୟଂ ଭୋଗାଃ ସୁଖାନି ଚ ।
ତ ଇମେଽବସ୍ଥିତା ଯୁଦ୍ଧେ ପ୍ରାଣାଂସ୍ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଧନାନି ଚ ॥ ୧-୩୩॥
ଆଚାର୍ୟାଃ ପିତରଃ ପୁତ୍ରାଃ ତଥୈବ ଚ ପିତାମହାଃ ।
ମାତୁଲାଃ ଶ୍ୱଶୁରାଃ ପୌତ୍ରାଃ ସ୍ୟାଲାଃ ସମ୍ବନ୍ଧିନସ୍ତଥା ॥ ୧-୩୪॥
ଏତାନ୍ନ ହନ୍ତୁମିଚ୍ଛାମି ଘ୍ନତୋଽପି ମଧୁସୂଦନ ।
ଅପି ତ୍ରୈଲୋକ୍ୟରାଜ୍ୟସ୍ୟ ହେତୋଃ କିଂ ନୁ ମହୀକୃତେ ॥ ୧-୩୫॥
ନିହତ୍ୟ ଧାର୍ତରାଷ୍ଟ୍ରାନ୍ନଃ କା ପ୍ରୀତିଃ ସ୍ୟାଜ୍ଜନାର୍ଦନ ।
ପାପମେବାଶ୍ରୟେଦସ୍ମାତ୍ ହତ୍ୱୈତାନାତତାୟିନଃ ॥ ୧-୩୬॥
ତସ୍ମାନ୍ନାର୍ହା ବୟଂ ହନ୍ତୁଂ ଧାର୍ତରାଷ୍ଟ୍ରାନ୍ସବାନ୍ଧବାନ୍ ।
ସ୍ୱଜନଂ ହି କଥଂ ହତ୍ୱା ସୁଖିନଃ ସ୍ୟାମ ମାଧବ ॥ ୧-୩୭॥
ଯଦ୍ୟପ୍ୟେତେ ନ ପଶ୍ୟନ୍ତି ଲୋଭୋପହତଚେତସଃ ।
କୁଲକ୍ଷୟକୃତଂ ଦୋଷଂ ମିତ୍ରଦ୍ରୋହେ ଚ ପାତକମ୍ ॥ ୧-୩୮॥
କଥଂ ନ ଜ୍ଞେୟମସ୍ମାଭିଃ ପାପାଦସ୍ମାନ୍ନିବର୍ତିତୁମ୍ ।
କୁଲକ୍ଷୟକୃତଂ ଦୋଷଂ ପ୍ରପଶ୍ୟଦ୍ଭିର୍ଜନାର୍ଦନ ॥ ୧-୩୯॥
କୁଲକ୍ଷୟେ ପ୍ରଣଶ୍ୟନ୍ତି କୁଲଧର୍ମାଃ ସନାତନାଃ ।
ଧର୍ମେ ନଷ୍ଟେ କୁଲଂ କୃତ୍ସ୍ନଂ ଅଧର୍ମୋଽଭିଭବତ୍ୟୁତ ॥ ୧-୪୦॥
ଅଧର୍ମାଭିଭବାତ୍କୃଷ୍ଣ ପ୍ରଦୁଷ୍ୟନ୍ତି କୁଲସ୍ତ୍ରିୟଃ ।
ସ୍ତ୍ରୀଷୁ ଦୁଷ୍ଟାସୁ ବାର୍ଷ୍ଣେୟ ଜାୟତେ ବର୍ଣସଙ୍କରଃ ॥ ୧-୪୧॥
ସଙ୍କରୋ ନରକାୟୈବ କୁଲଘ୍ନାନାଂ କୁଲସ୍ୟ ଚ ।
ପତନ୍ତି ପିତରୋ ହ୍ୟେଷାଂ ଲୁପ୍ତପିଣ୍ଡୋଦକକ୍ରିୟାଃ ॥ ୧-୪୨॥
ଦୋଷୈରେତୈଃ କୁଲଘ୍ନାନାଂ ବର୍ଣସଙ୍କରକାରକୈଃ ।
ଉତ୍ସାଦ୍ୟନ୍ତେ ଜାତିଧର୍ମାଃ କୁଲଧର୍ମାଶ୍ଚ ଶାଶ୍ୱତାଃ ॥ ୧-୪୩॥
ଉତ୍ସନ୍ନକୁଲଧର୍ମାଣାଂ ମନୁଷ୍ୟାଣାଂ ଜନାର୍ଦନ ।
ନରକେ ନିୟତଂ ବାସଃ ଭବତୀତ୍ୟନୁଶୁଶ୍ରୁମ ॥ ୧-୪୪॥
ଅହୋ ବତ ମହତ୍ପାପଂ କର୍ତୁଂ ବ୍ୟବସିତା ବୟମ୍ ।
ଯଦ୍ରାଜ୍ୟସୁଖଲୋଭେନ ହନ୍ତୁଂ ସ୍ୱଜନମୁଦ୍ୟତାଃ ॥ ୧-୪୫॥
ଯଦି ମାମପ୍ରତୀକାରଂ ଅଶସ୍ତ୍ରଂ ଶସ୍ତ୍ରପାଣୟଃ ।
ଧାର୍ତରାଷ୍ଟ୍ରା ରଣେ ହନ୍ୟୁଃ ତନ୍ମେ କ୍ଷେମତରଂ ଭବେତ୍ ॥ ୧-୪୬॥
ସଞ୍ଜୟ ଉବାଚ —
ଏବମୁକ୍ତ୍ୱାର୍ଜୁନଃ ସଙ୍ଖ୍ୟେ ରଥୋପସ୍ଥ ଉପାବିଶତ୍ ।
ବିସୃଜ୍ୟ ସଶରଂ ଚାପଂ ଶୋକସଂବିଗ୍ନମାନସଃ ॥ ୧-୪୭॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୁ ଉପନିଷତ୍ସୁ ବ୍ରହ୍ମ-ବିଦ୍ୟାୟାଂ ଯୋଗ-ଶାସ୍ତ୍ରେ
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ନ-ଅର୍ଜୁନ-ସଂବାଦେଽର୍ଜୁନ-ବିଷାଦ-ଯୋଗଃ ନାମ ପ୍ରଥମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୧॥
॥ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା-ଶାଙ୍କର-ଭାଷ୍ୟମ୍ ॥ ॥ ଦ୍ୱିତୀୟୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
ସଞ୍ଜୟ ଉବାଚ —
ତଂ ତଥା କୃପୟାବିଷ୍ଟଂ ଅଶ୍ରୁପୂର୍ଣାକୁଲେକ୍ଷଣମ୍ ।
ବିଷୀଦନ୍ତମିଦଂ ବାକ୍ୟଂ ଉବାଚ ମଧୁସୂଦନଃ ॥ ୨-୧॥
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
କୁତସ୍ତ୍ୱା କଶ୍ମଲମିଦଂ ବିଷମେ ସମୁପସ୍ଥିତମ୍ ।
ଅନାର୍ୟଜୁଷ୍ଟମସ୍ୱର୍ଗ୍ୟଂ ଅକୀର୍ତିକରମର୍ଜୁନ ॥ ୨-୨॥
କ୍ଲୈବ୍ୟଂ ମା ସ୍ମ ଗମଃ ପାର୍ଥ ନୈତତ୍ତ୍ୱୟ୍ୟୁପପଦ୍ୟତେ ।
କ୍ଷୁଦ୍ରଂ ହୃଦୟଦୌର୍ବଲ୍ୟଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱୋତ୍ତିଷ୍ଠ ପରନ୍ତପ ॥ ୨-୩॥
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
କଥଂ ଭୀଷ୍ମମହଂ ସଙ୍ଖ୍ୟେ ଦ୍ରୋଣଂ ଚ ମଧୁସୂଦନ ।
ଇଷୁଭିଃ ପ୍ରତିୟୋତ୍ସ୍ୟାମି ପୂଜାର୍ହାବରିସୂଦନ ॥ ୨-୪॥
ଗୁରୂନହତ୍ୱା ହି ମହାନୁଭାବାନ୍ ଶ୍ରେୟୋ ଭୋକ୍ତୁଂ ଭୈକ୍ଷମପୀହ ଲୋକେ ।
ହତ୍ୱାର୍ଥକାମାଂସ୍ତୁ ଗୁରୂନିହୈବ ଭୁଞ୍ଜୀୟ ଭୋଗାନ୍ରୁଧିରପ୍ରଦିଗ୍ଧାନ୍ ॥ ୨-୫॥
ନ ଚୈତଦ୍ୱିଦ୍ମଃ କତରନ୍ନୋ ଗରୀୟଃ ଯଦ୍ୱା ଜୟେମ ଯଦି ବା ନୋ ଜୟେୟୁଃ ।
ଯାନେବ ହତ୍ୱା ନ ଜିଜୀବିଷାମଃ ତେଽବସ୍ଥିତାଃ ପ୍ରମୁଖେ ଧାର୍ତରାଷ୍ଟ୍ରାଃ ॥ ୨-୬॥
କାର୍ପଣ୍ୟଦୋଷୋପହତସ୍ୱଭାବଃ ପୃଚ୍ଛାମି ତ୍ୱାଂ ଧର୍ମସମ୍ମୂଢଚେତାଃ ।
ଯଚ୍ଛ୍ରେୟଃ ସ୍ୟାନ୍ନିଶ୍ଚିତଂ ବ୍ରୂହି ତନ୍ମେ ଶିଷ୍ୟସ୍ତେଽହଂ ଶାଧି ମାଂ ତ୍ୱାଂ ପ୍ରପନ୍ନମ୍ ॥ ୨-୭॥
ନ ହି ପ୍ରପଶ୍ୟାମି ମମାପନୁଦ୍ୟାତ୍-ଯଚ୍ଛୋକମୁଚ୍ଛୋଷଣମିନ୍ଦ୍ରିୟାଣାମ୍ ।
ଅବାପ୍ୟ ଭୂମାବସପତ୍ନମୃଦ୍ଧଂ ରାଜ୍ୟଂ ସୁରାଣାମପି ଚାଧିପତ୍ୟମ୍ ॥ ୨-୮॥
ସଞ୍ଜୟ ଉବାଚ —
ଏବମୁକ୍ତ୍ୱା ହୃଷୀକେଶଂ ଗୁଡାକେଶଃ ପରନ୍ତପଃ ।
ନ ଯୋତ୍ସ୍ୟ ଇତି ଗୋବିନ୍ଦଂ ଉକ୍ତ୍ୱା ତୂଷ୍ଣୀଂ ବଭୂବ ହ ॥ ୨-୯॥
ତମୁବାଚ ହୃଷୀକେଶଃ ପ୍ରହସନ୍ନିବ ଭାରତ ।
ସେନୟୋରୁଭୟୋର୍ମଧ୍ୟେ ବିଷୀଦନ୍ତମିଦଂ ବଚଃ ॥ ୨-୧୦॥
ଅତ୍ର “ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ତୁ ପାଣ୍ଡବ-ଅନୀକମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୧-୨)
ଇତି ଆରଭ୍ୟ ଯାବତ୍ “ନ ଯୋତ୍ସ୍ୟେ ଇତି ଗୋବିନ୍ଦଂ ଉକ୍ତ୍ୱା
ତୂଷ୍ଣୀଂ ବଭୂବ ହ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୯) ଇତି ଏତତ୍-ଅନ୍ତଃ ପ୍ରାଣିନାଂ
ଶୋକ-ମୋହ-ଆଦି-ସଂସାର-ବୀଜଭୂତ-ଦୋଷ-ଉଦ୍ଭବ-କାରଣ-
ପ୍ରଦର୍ଶନାର୍ଥତ୍ୱେନ ବ୍ୟାଖ୍ୟେୟଃ ଗ୍ରନ୍ଥଃ ।
ତଥା ହି — ଅର୍ଜୁନେନ
ରାଜ୍ୟ-ଗୁରୁ-ପୁତ୍ର-ମିତ୍ର-ସୁହୃତ୍-ସ୍ୱଜନ-ସମ୍ବନ୍ଧିବାନ୍ଧବେଷୁ
“ଅହଂ ଏତେଷାମ୍” “ମମ ଏତେ” ଇତି ଏବଂ
ପ୍ରତ୍ୟଯ-ନିମିତ୍ତ-ସ୍ନେହ-ବିଚ୍ଛେଦ-ଆଦି-ନିମିତ୍ତୌ ଆତ୍ମନଃ ଶୋକ-ମୋହୌ
ପ୍ରଦର୍ଶିତୌ “କଥଂ ଭୀଷ୍ମଂ ଅହଂ ସଙ୍ଖ୍ୟେ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୪)
ଇତ୍ୟାଦିନା । ଶୋକ-ମୋହାଭ୍ୟାଂ ହି ଅଭିଭୂତ-ବିବେକ-ବିଜ୍ଞାନଃ ସ୍ୱତଃ ଏବ
କ୍ଷତ୍ର-ଧର୍ମେ ଯୁଦ୍ଧେ ପ୍ରବୃତ୍ତଃ ଅପି ତସ୍ମାତ୍-ଯୁଦ୍ଧାତ୍-ଉପରରାମ ;
ପର-ଧର୍ମଂ ଚ ଭିକ୍ଷା-ଜୀବନ-ଆଦିକଂ କର୍ତୁଂ ପ୍ରବବୃତେ । ତଥା ଚ
ସର୍ୱ-ପ୍ରାଣିନାଂ ଶୋକ-ମୋହ-ଆଦି-ଦୋଷ-ଆବିଷ୍ଟ-ଚେତସାଂ ସ୍ୱଭାବତଃ ଏବ
ସ୍ୱଧର୍ମ-ପରିତ୍ୟାଗଃ ପ୍ରତିଷିଦ୍ଧ-ସେବା ଚ ସ୍ୟାତ୍ । ସ୍ୱଧର୍ମେ ପ୍ରବୃତ୍ତାନାମ୍
ଅପି ତେଷାଂ ବାଽଗ୍-ମନଃ-କାୟ-ଆଦୀନାଂ ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ ଫଲ-ଅଭିସନ୍ଧି-ପୂର୍ୱିକା
ଏବ ସାହଙ୍କାରା ଚ ଭବତି ।
ତତ୍ର ଏବଂ ସତି ଧର୍ମ-ଅଧର୍ମ-ଉପଚୟାତ୍
ଇଷ୍ଟ-ଅନିଷ୍ଟ-ଜନ୍ମ-ସୁଖ-ଦୁଃକ-ଆଦି-ପ୍ରାପ୍ତି-ଲକ୍ଷଣଃ ସଂସାରଃ
ଅନୁପରତଃ ଭବତି । ଇତି ଅତଃ ସଂସାର-ବୀଜ-ଭୂତୌ ଶୋକ-ମୋହୌ ତୟୋଃ ଚ
ସର୍ୱ-କର୍ମ-ସନ୍ନ୍ୟାସ୍-ଅପୂର୍ୱକାତ୍-ଆତ୍ମଜ୍ଞାନାତ୍ ନ ଅନ୍ୟତଃ ନିବୃତ୍ତିଃ ଇତି
ତତ୍-ଉପଦିଦିକ୍ଷୁଃ ସର୍ୱ-ଲୋକ-ଅନୁଗ୍ରହାର୍ଥଂ ଅର୍ଜୁନଂ ନିମିତ୍ତୀକୃତ୍ୟ ଆହ
ଭଗବାନ୍ ବାସୁଦେବଃ — “ଅଶୋଚ୍ୟାନ୍” (ଭ. ଗୀ. ୨-୧୧) ଇତ୍ୟାଦି ॥
ଅତ୍ର କେଚିତ୍ ଆହୁଃ — ସର୍ୱ-କର୍ମ-ସନ୍ନ୍ୟାସ-ପୂର୍ୱକାତ୍
ଆତ୍ମ-ଜ୍ଞାନ-ନିଷ୍ଠା-ମାତ୍ରାତ୍ ଏବ କେବଲାତ୍ କୈବଲ୍ୟଂ ନ ପ୍ରାପ୍ୟତେ ଏବ ।
କିଂ ତର୍ହି ? ଅଗ୍ନିହୋତ୍ର-ଆଦି-ଶ୍ରୌତ-ସ୍ମାର୍ତ-କର୍ମ-ସହିତାତ୍ ଜ୍ଞାନାତ୍
କୈବଲ୍ୟ-ପ୍ରାପ୍ତିଃ ଇତି ସର୍ୱାସୁ ଗୀତାସୁ ନିଶ୍ଚିତଃ ଅର୍ଥଃ ଇତି । ଜ୍ଞାପକଂ ଚ
ଆହୁଃ ଅସ୍ୟ-ଅର୍ଥସ୍ୟ — “ଅଥ ଚେତ୍ ତ୍ୱଂ ଇମଂ ଧର୍ମ୍ୟଂ ସଙ୍ଗ୍ରାମଂ ନ
କରିଷ୍ୟସି” (ଭ. ଗୀ. ୨-୩୩) “କର୍ମଣି ଏବ ଅଧିକାରଃ ତେ”
(ଭ. ଗୀ. ୨-୪୭)“କୁରୁ କର୍ମ ଏବ ତସ୍ମାତ୍ ତ୍ୱମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୪-୧୫)
ଇତ୍ୟାଦି । ହିଂସା-ଆଦି-ଯୁକ୍ତତ୍ୱାତ୍ ବୈଦିକଂ କର୍ମ ଅଧର୍ମାୟ ଇତି ଇୟଂ ଅପି ଆଶଙ୍କା
ନ କାର୍ୟା ।
କଥମ୍ ?
କ୍ଷାତ୍ରଂ କର୍ମ ଯୁଦ୍ଧ-ଲକ୍ଷଣଂ
ଗୁରୁ-ଭ୍ରାତୃ-ପୁତ୍ର-ଆଦି-ହିଂସା-ଲକ୍ଷଣମ୍-ଅତ୍ୟନ୍ତଂ କ୍ରୂରଂ ଅପି ସ୍ୱଧର୍ମ
ଇତି କୃତ୍ୱା ନ ଅଧର୍ମାୟ ; ତତ୍-ଅକରଣେ ଚ “ତତଃ ସ୍ୱଧର୍ମଂ
କୀର୍ତିଂ ଚ ହିତ୍ୱା ପାପଂ ଅବାପ୍ସ୍ୟସି” (ଭ. ଗୀ. ୨-୩୩) ଇତି ବ୍ରୁବତା
ଯାବତ୍-ଜୀବାଦି-ଶ୍ରୁତି-ଚୋଦିତାନାଂ ପଶି-ଆଦି-ହିଂସା-ଲକ୍ଷଣାନାଂ ଚ କର୍ମଣାଂ
ପ୍ରାଗ୍-ଏବ ନ ଅଧର୍ମତ୍ୱଂ ଇତି ସୁନିଶ୍ଚିତଂ ଉକ୍ତଂ ଭବତି — ଇତି ॥
ତତ୍ ଅସତ୍ ; ଜ୍ଞାନ-କର୍ମ-ନିଷ୍ଠୟୋଃ ବିଭାଗ-ବଚନାତ୍
ବୁଦ୍ଧି-ଦ୍ୱୟ-ଆଶ୍ରୟଯୋଃ । “ଅଶୋଚ୍ୟାନ୍” (ଭ. ଗୀ. ୨-୧୧) ଇତ୍ୟାଦିନା
ଭଗବତା ଯାବତ୍ “ସ୍ୱଧର୍ମଂ ଅପି ଚ ଅବେକ୍ଷ୍ୟ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୩୧) ଇତି
ଏତତ୍ ଅନ୍ତେନ ଗ୍ରନ୍ଥେନ ଯତ୍-ପରମାର୍ଥ-ଆତ୍ମ=ତତ୍ତ୍ୱ-ନିରୂପଣଂ କୃତମ୍, ତତ୍
ସାଙ୍ଖ୍ୟମ୍ । ତତ୍-ବିଷୟା ବୁଦ୍ଧିଃ ଆତ୍ମନଃ ଜନ୍ମାଦି-ଷଡ୍ୱିକ୍ରିୟା-ଅଭାବାଦ୍-ଅକର୍ତା
ଆତ୍ମା ଇତି ପ୍ରକରଣାର୍ଥ-ନିରୂପଣାତ୍ ଯା ଜାୟତେ, ସା ସାଙ୍ଖ୍ୟା-ବୁଦ୍ଧିଃ । ସା
ଯେଷାଂ ଜ୍ଞାନିନାମ୍-ଉଚିତା ଭବତି, ତେ ସାଙ୍ଖ୍ୟାଃ । ଏତସ୍ୟା ବୁଦ୍ଧେଃ ଜନ୍ମନଃ
ପ୍ରାକ୍ ଆତ୍ମନଃ ଦେହାଦି-ବ୍ୟତିରିକ୍ତତ୍ୱ-କର୍ତୃତ୍ୱ-ଭୋକ୍ତୃତ୍ୱ-ଆଦି-ଅପେକ୍ଷଃ
ଧର୍ମ-ଅଧର୍ମ-ବିବେକ-ପୂର୍ୱକଃ ମୋକ୍ଷ-ସାଧନ-ଅନୁଷ୍ଠାନ-ଲକ୍ଷଣଃ ଯୋଗଃ
ତତ୍-ବିଷୟା ବୁଦ୍ଧିଃ ଯୋଗ-ବୁଦ୍ଧିଃ । ସା ଯେଷାଂ କର୍ମିଣାମ୍-ଉଚିତା ଭବତି
ତେ ଯୋଗିନଃ । ତଥା ଚ ଭଗବତା ବିଭକ୍ତେ ଦ୍ୱେ ବୁଦ୍ଧୀ ନିର୍ଦିଷ୍ଟେ “ଏଷା
ତେଽଭିହିତା ସାଙ୍ଖ୍ୟେ ବୁଦ୍ଧିଃ ଯୋଗେ ତୁ ଇମାଂ ଶୃଣୁ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୩୯) ଇତି
ତୟୋଃ ଚ ସାଙ୍ଖ୍ୟ-ବୁଦ୍ଧି-ଆଶ୍ରୟାଂ ଜ୍ଞାନ-ଯୋଗେନ ନିଷ୍ଠାଂ ସାଙ୍ଖ୍ୟାନାଂ
ବିଭକ୍ତାଂ ବକ୍ଷ୍ୟତି “ପୁରା ବେଦ-ଆତ୍ମନା ମୟା ପ୍ରୋକ୍ତା” (ଭ. ଗୀ. ୩-୩)
ଇତି । ତଥା ଚ ଯୋଗ-ବୁଦ୍ଧି-ଆଶ୍ରୟାଂ କର୍ମ-ଯୋଗେନ ନିଷ୍ଠାଂ ବିଭକ୍ତାଂ
ବକ୍ଷ୍ୟତି — “କର୍ମ-ଯୋଗେନ ଯୋଗିନାମ୍” ଇତି । ଏବଂ ସାଙ୍ଖ୍ୟ-ବୁଦ୍ଧିଂ
ଯୋଗ-ବୁଦ୍ଧିଂ ଚ ଆଶ୍ରିତ୍ୟ ଦ୍ୱେ ନିଷ୍ଠେ ବିଭକ୍ତେ ଭଗବତା ଏବ ଉକ୍ତେ
ଜ୍ଞାନ-କର୍ମଣୋଃ କର୍ତୃତ୍ୱ-ଅକର୍ତୃତ୍ୱ-ଏକତ୍ୱ-ଅନେକତ୍ୱ-ବୁଦ୍ଧି-ଆଶ୍ରୟଯୋଃ
ଯୁଗପତ୍-ଏକ-ପୁରୁଷ-ଆଶ୍ରୟତ୍ୱ-ଅସମ୍ଭବଂ ପଶ୍ୟତା । ଯଥା ଏତତ୍
ବିଭାଗ-ବଚନମ୍, ତଥା ଏବ ଦର୍ଶିତଂ ଶାତପଥୀୟେ ବ୍ରାହ୍ମଣେ —
“ଏତଂ ଏବ ପ୍ରବ୍ରାଜିନଃ ଲୋକମ୍-ଇଚ୍ଛନ୍ତଃ ବ୍ରାହ୍ମଣାଃ ପ୍ରବ୍ରଜନ୍ତି” ଇତି
ସର୍ୱ-କର୍ମ-ସନ୍ନ୍ୟାସଂ ବିଧାୟ ତତ୍ ଶେଷେଣ “କିଂ ପ୍ରଜୟା କରିଷ୍ୟାମଃ
ଯେଷାଂ ନଃ ଅୟଂ ଆତ୍ମା ଅୟଂ ଲୋକଃ” (ବୃ. ଉ. ୪-୪-୨୨) ଇତି । ତତ୍ର ଚ ପ୍ରାକ୍
ଦାର-ପରିଗ୍ରହାତ୍ ପୁରୁଷଃ ଆତ୍ମା ପ୍ରାକୃତଃ ଧର୍ମ-ଜିଜ୍ଞାସା-ଉତ୍ତର-କାଲଂ
ଲୋକ-ତ୍ରୟ-ସାଧନଂ — ପୁତ୍ରମ୍, ଦ୍ୱିପ୍ରକାରଂ ଚ ବିତ୍ତଂ ମାନୁଷଂ
ଦୈବଂ ଚ ; ତତ୍ର ମାନୁଷଂ କର୍ମ-ରୂପଂ ପିତୃ-ଲୋକ-ପ୍ରାପ୍ତି-ସାଧନଂ
ବିଦ୍ୟାଂ ଚ ଦୈବଂ ବିତ୍ତଂ ଦେବ-ଲୋକ-ପ୍ରାପ୍ତି-ସାଧନଂ — “ସଃ
ଅକାମୟତ” (ବୃ. ଉ. ୧-୪-୧୭) ଇତି ଅବିଦ୍ୟା-କାମବତଃ ଏବ ସର୍ୱାଣି କର୍ମାଣି
ଶ୍ରୌତ-ଆଦୀନି ଦର୍ଶିତାନି । ତେଭ୍ୟଃ “ବ୍ୟୁତ୍ଥାୟ, ପ୍ରବ୍ରଜନ୍ତି”
ଇତି ବ୍ୟୁତ୍ଥାନମ୍-ଆତ୍ମାନଂ ଏବ ଲୋକମ୍-ଇଚ୍ଛତଃ ଅକାମସ୍ୟ ବିହିତମ୍ ।
ତତ୍-ଏତତ୍-ବିଭାଗ-ବଚନମ୍-ଅନୁପପନ୍ନଂ ସ୍ୟାତ୍ ଯଦି ଶ୍ରୌତ-କର୍ମ-ଜ୍ଞାନୟୋଃ
ସମୁଚ୍ଛୟଃ ଅଭିପ୍ରେତଃ ସ୍ୟାତ୍ ଭଗବତଃ ॥
ନ ଚ ଅର୍ଜୁନସ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନଃ ଉପପନ୍ନଃ ଭବତି “ଜ୍ୟାୟସୀ ଚେତ୍ କର୍ମଣ୍ଃ
ସ୍ତେ” (ଭ. ଗୀ. ୩-୧) ଇତ୍ୟାଦିଃ । ଏକ-ପୁରୁଷ-ଅନୁଷ୍ଠେୟତ୍ୱ-ଅସମ୍ଭବଂ
ବୁଦ୍ଧି-କର୍ମଣୋଃ ଭଗବତା ପୂର୍ୱମ୍-ଅନୁକ୍ତଂ କଥଂ ଅର୍ଜୁନଃ ଅଶ୍ରୁତଂ
ବୁଦ୍ଧେଃ ଚ କର୍ମଣଃ ଜ୍ୟାୟସ୍ତ୍ୱଂ ଭଗବତି-ଅଧ୍ୟାରୋପୟେତ୍ ମୃଷା ଏବ
“ଜ୍ୟାୟସୀ ଚେତ୍ କର୍ମଣଃ ତେ ମତା ବୁଦ୍ଧିଃ” (ଭ. ଗୀ. ୩-୧) ଇତି ॥
କିଞ୍ଚ — ଯଦି ବୁଦ୍ଧି-କର୍ମଣୋଃ ସର୍ୱେଷାଂ ସମୁଚ୍ଛୟଃ ଉକ୍ତଃ ସ୍ୟାତ୍
ଅର୍ଜୁନସ୍ୟ ଅପି ସଃ ଉକ୍ତଃ ଏବ ଇତି, “ଯତ୍ ଶ୍ରେୟଃ ଏତୟୋଃ ଏକଂ ତତ୍ ମେ
ବ୍ରୂହି ସୁନିଶ୍ଚିତମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୫-୧) ଇତି କଥଂ ଉଭୟୋଃ ଉପଦେଶେ ସତି
ଅନ୍ୟତରୈବିଷୟଃ ଏବ ପ୍ରଶ୍ନଃ ସ୍ୟାତ୍ ? ନ ହି ପିତ୍ତ-ପ୍ରଶମନ-ଅର୍ଥିନଃ
ବୈଦ୍ୟେନ ମଧୁରଂ ଶୀତଲଂ ଚ ଭୋକ୍ତବ୍ୟଂ ଇତି ଉପଦିଷ୍ଟେ ତୟୋଃ
ଅନ୍ୟତରତ୍-ପିତ୍ତ-ପ୍ରଶମନ-କାରଣଂ ବ୍ରୂହି ଇତି ପ୍ରଶ୍ନଃ ସମ୍ଭବତି ॥ ଅଥ
ଅର୍ଜୁନସ୍ୟ ଭଗବତ୍-ଉକ୍ତ-ବଚନ-ଅର୍ଥ-ବିବେକ-ଅନବଧାରଣ-ନିମିତ୍ତଃ
ପ୍ରଶ୍ନଃ କଲ୍ପ୍ୟେତ, ତଥା ଅପି ଭଗବତା ପ୍ରଶ୍ନ ଅନୁରୂପଂ ପ୍ରତିବଚନଂ ଦେୟମ୍
— ମୟା ବୁଦ୍ଧି-କର୍ମଣୋଃ ସମୁଚ୍ଛୟଃ ଉକ୍ତଃ, କିମର୍ଥଂ ଇତ୍ଥଂ ତ୍ୱଂ ଭ୍ରାନ୍ତଃ
ଅସି — ଇତି । ନ ତୁ ପୁନଃ ପ୍ରତିବଚନମ୍-ଅନନୁରୂପଂ ପୃଷ୍ଟାତ୍-ଅନ୍ୟତ୍
ଏବ “ଦ୍ୱେ ନିଷ୍ଠେ ମୟା ପୁରା ପ୍ରୋକ୍ତେ” (ଭ. ଗୀ. ୩-୩) ଇତି ବକ୍ତୁଂ
ଯୁକ୍ତମ୍ ॥ ନ ଅପି ସ୍ମାର୍ତେନ ଏବ କର୍ମଣା ବୁଦ୍ଧେଃ ସମୁଚ୍ଚୟେ ଅଭିପ୍ରେତେ
ବିଭାଗ-ବଚନାଦି ସର୍ୱମ୍-ଉପପନ୍ନମ୍ । କିଞ୍ଚ — କ୍ଷତ୍ରିୟସ୍ୟ
ଯୁଦ୍ଧଂ ସ୍ମାର୍ତଂ କର୍ମ ସ୍ୱଧର୍ମଃ ଇତି ଜାନତଃ “ତତ୍ କିଂ କର୍ମଣି
ଘୋରେ ମାଂ ନିୟୋଜୟସି” (ଭ. ଗୀ. ୩-୧) ଇତି ଉପାଲମ୍ଭଃ ଅନୁପପନ୍ନଃ ॥
ତସ୍ମାତ୍ ଗୀତା-ଶାସ୍ତ୍ରେ ଈଷତ୍-ମାତ୍ରେଣ-ଅପି ଶ୍ରୌତେନ ସ୍ମାର୍ତେନ ବା କର୍ମଣା
ଆତ୍ମ-ଜ୍ଞାନସ୍ୟ ସମୁଚ୍ଚୟଃ ନ କେନଚିତ୍ ଦର୍ଶୟିତୁଂ ଶକ୍ୟଃ । ଯସ୍ୟ ତୁ
ଅଜ୍ଞାନାତ୍ ରାଗ-ଆଦି-ଦୋଷତଃ ବା କର୍ମଣି ପ୍ରବୃତ୍ତସ୍ୟ ଯଜ୍ଞେନ ଦାନେନ ତପସା
ବା ବିଶୁଦ୍ଧ-ସତ୍ତ୍ୱସ୍ୟ ଜ୍ଞାନମ୍-ଉତ୍ପନ୍ନଂ-ପରମାର୍ଥ-ତତ୍ତ୍ୱ-ବିଷୟମ୍
“ଏକଂ ଏବ ଇଦଂ ସର୍ୱଂ ବ୍ରହ୍ମ ଅକର୍ତୃ ଚ” ଇତି, ତସ୍ୟ କର୍ମଣି
କର୍ମ-ପ୍ରୟୋଜନେ ଚ ନିବୃତ୍ତେ ଅପି ଲୋକ-ସଙ୍ଗ୍ରହାର୍ଥଂ ଯତ୍ନ-ପୂର୍ୱଂ ଯଥା
ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ, ତଥା ଇବ ପ୍ରବୃତ୍ତସ୍ୟ ଯତ୍-ପ୍ରବୃତ୍ତି-ରୂପଂ ଦୃଶ୍ୟତେ ନ
ତତ୍-କର୍ମ ଯେନ ବୁଦ୍ଧେଃ ସମୁଚ୍ଚୟଃ ସ୍ୟାତ୍ ; ଯଥା ଭଗବତଃ ବାସୁଦେବସ୍ୟ
କ୍ଷତ୍ର-ଧର୍ମ-ଚେଷ୍ଟିତଂ ନ ଜ୍ଞାନେନ ସମୁଚ୍ଚୀୟତେ ପୁରୁଷାର୍ଥ-ସିଦ୍ଧୟେ,
ତଦ୍ୱତ୍ ତତ୍-ଫଲ-ଅଭିସନ୍ଧି-ଅହଙ୍କାର-ଅଭାବସ୍ୟ ତୁଲ୍ୟତ୍ୱାତ୍ ବିଦୁଷଃ ।
ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ନ ଅହଂ କରୋମି ଇତି ମନ୍ୟତେ,
ନ ଚ ତତ୍-ଫଲମ୍-ଅଭିସନ୍ଧତ୍ତେ । ଯଥା
ଚ ସ୍ୱର୍ଗାଦି-କାମାର୍ଥିନଃ ଅଗ୍ନିହୋତ୍ର-ଆଦି-କର୍ମ-ଲକ୍ଷଣ-ଧର୍ମ-ଅନୁଷ୍ଠାନାୟ
ଆହିତ-ଅଗ୍ନେଃ କାମ୍ୟେ ଏବ ଅଗ୍ନିହୋତ୍ର-ଆଦୌ ପ୍ରବୃତ୍ତସ୍ୟ ସାମିକୃତେ ବିନଷ୍ଟେଽପି
କାମେ ତତ୍ ଏବ ଅଗ୍ନିହୋତ୍ର-ଆଦି-ଅନୁତିଷ୍ଠତଃ ଅପି ନ ତତ୍-କାମ୍ୟମ୍-ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦି
ଭବତି । ତଥା ଚ ଦର୍ଶୟତି ଭଗବାନ୍ — “କୁର୍ୱନ୍ ଅପି ନ ଲିପ୍ୟତେ”
(ଭ. ଗୀ. ୫-୭) “ନ କରୋତି ନ ଲିପ୍ୟତେ” (ଭ. ଗୀ. ୧୩-୩୧) ଇତି ତତ୍ର
ତତ୍ର ॥ ଯତ୍ ଚ “ପୂର୍ୱୈଃ ପୂର୍ୱତରଂ କୃତମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୪-୧୫)
“କର୍ମଣା ଏବ ହି ସଂସିଦ୍ଧିମ୍-ଆସ୍ଥିତାଃ ଜନକ-ଆଦୟଃ”
(ଭ. ଗୀ. ୩-୨୦) ଇତି, ତତ୍ ତୁ ପ୍ରବିଭଜ୍ୟ ବିଜ୍ଞେୟମ୍ । ତତ୍ କଥମ୍ ? ଯଦି
ତାବତ୍ ପୂର୍ୱେ ଜନକ-ଆଦୟଃ ତତ୍ତ୍ୱ-ବିଦଃ ଅପି ପ୍ରବୃତ୍ତ-କର୍ମାଣଃ ସ୍ୟୁଃ,
ତେ ଲୋକ-ସଙ୍ଗ୍ରହାର୍ଥଂ “ଗୁଣା ଗୁଣେଷୁ ବର୍ତନ୍ତେ” (ଭ. ଗୀ. ୩-୨୮)
ଇତି ଜ୍ଞାନେନ ଏବ ସଂସିଦ୍ଧିମ୍-ଆସ୍ଥିତାଃ, କର୍ମ-ସନ୍ନ୍ୟାସେ ପ୍ରାପ୍ତେଽପି କର୍ମଣା
ସହ ଏବ ସଂସିଦ୍ଧିମ୍-ଆସ୍ଥିତାଃ, ନ କର୍ମ-ସନ୍ନ୍ୟାସଂ କୃତବନ୍ତଃ ଇତି ଅର୍ଥଃ ।
ଅଥ ନ ତେ ତତ୍ତ୍ୱ-ବିଦଃ ; ଈଶ୍ୱର-ସମର୍ପିତେନ କର୍ମଣା ସାଧନ-ଭୂତେନ
ସଂସିଦ୍ଧିଂ ସତ୍ତ୍ୱ-ଶୁଦ୍ଧିମ୍, ଜ୍ଞାନ-ଉତ୍ପତ୍ତି-ଲକ୍ଷଣାଂ ବା ସଂସିଦ୍ଧିମ୍,
ଆସ୍ଥିତାଃ ଜନକ-ଆଦୟଃ ଇତି ବ୍ୟାଖ୍ୟେୟମ୍ । ଏବଂ ଏବ ଆର୍ଥଂ ବକ୍ଷ୍ୟତି
ଭଗବାନ୍ “ସତ୍ତ୍ୱ-ଶୁଦ୍ଧୟେ କର୍ମ କୁର୍ୱନ୍ତି” (ଭ. ଗୀ. ୫-୧୧)
ଇତି । “ସ୍ୱକର୍ମଣା ତଂ ଅଭ୍ୟର୍ଚ୍ୟ ସିଦ୍ଧିଂ ବିନ୍ଦତି ମାନବଃ”
(ଭ. ଗୀ. ୧୮-୪୬) ଇତି ଉକ୍ତ୍ୱା ସିଦ୍ଧିଂ ପ୍ରାପ୍ତସ୍ୟ ପୁନଃ ଜ୍ଞାନ-ନିଷ୍ଠାଂ
ବକ୍ଷ୍ୟତି — “ସିଦ୍ଧିଂ ପ୍ରାପ୍ତଃ ଯଥା ବ୍ରହ୍ମ” (ଭ. ଗୀ. ୧୮-୫୦)
ଇତ୍ୟାଦିନା ॥ ତସ୍ମାତ୍ ଗୀତା-ଶାସ୍ତ୍ରେ କେବଲାତ୍ ଏବ ତତ୍ତ୍ୱ-ଜ୍ଞାନାତ୍ ମୋକ୍ଷ-ପ୍ରାପ୍ତିଃ
ନ କର୍ମ-ସମୁଚ୍ଚିତାତ୍, ଇତି ନିଶ୍ଚିତଃ ଅର୍ଥଃ । ଯଥା ଚ ଅୟଂ ଅର୍ଥଃ,
ତଥା ପ୍ରକରଣଶଃ ବିଭଜ୍ୟ ତତ୍ର ତତ୍ର ଦର୍ଶୟିଷ୍ୟାମଃ ॥ ତତ୍ର ଏବଂ
ଧର୍ମ-ସମ୍ମୂଢ-ଚେତସଃ ମିଥ୍ୟା-ଜ୍ଞାନବତଃ ମହତି ଶୋକ-ସାଗରେ ନିମଗ୍ନସ୍ୟ
ଅର୍ଜୁନସ୍ୟ ଅନ୍ୟତ୍ର-ଆତ୍ମ-ଜ୍ଞାନାତ୍ ଉଦ୍ଧରଣଂ ଅପଶ୍ୟନ୍ ଭଗବାନ୍ ବାସୁଦେବଃ
ତତଃ କୃପୟା ଅର୍ଜୁନଂ ଉଦ୍ଦିଧାରୟିଷୁଃ ଆତ୍ମ-ଜ୍ଞାନାୟ-ଅବତାରୟନ୍ ଆହ —
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ଅଶୋଚ୍ୟାନନ୍ୱଶୋଚସ୍ତ୍ୱଂ ପ୍ରଜ୍ଞାବାଦାଂଶ୍ଚ ଭାଷସେ ।
ଗତାସୂନଗତାସୂଂଶ୍ଚ ନାନୁଶୋଚନ୍ତି ପଣ୍ଡିତାଃ ॥ ୨-୧୧॥
ଅଶୋଚ୍ୟାନ୍ ଇତ୍ୟାଦି । ନ ଶୋଚ୍ୟା ଅଶୋଚ୍ୟାଃ ଭୀଷ୍ମଦ୍ରୋଣାଦୟଃ, ସଦ୍ୱୃତ୍ତତ୍ୱାତ୍
ପରମାର୍ଥସ୍ୱରୂପେଣ ଚ ନିତ୍ୟତ୍ୱାତ୍, ତାନ୍ ଅଶୋଚ୍ୟାନ୍ ଅନ୍ୱଶୋଚଃ
ଅନୁଶୋଚିତବାନସି “ତେ ମ୍ରିୟନ୍ତେ ମନ୍ନିମିତ୍ତମ୍, ଅହଂ ତୈର୍ୱିନାଭୂତଃ
କିଂ କରିଷ୍ୟାମି ରାଜ୍ୟସୁଖାଦିନା” ଇତି । ତ୍ୱଂ ପ୍ରଜ୍ଞାବାଦାନ୍ ପ୍ରଜ୍ଞାବତାଂ
ବୁଦ୍ଧିମତାଂ ବାଦାଂଶ୍ଚ ବଚନାନି ଚ ଭାଷସେ ତଦେତତ୍ ମୌଢ୍ୟଂ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟଂ
ଚ ବିରୁଦ୍ଧଂ ଆତ୍ମନି ଦର୍ଶୟସି ଉନ୍ମତ୍ତ ଇବ ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ । ଯସ୍ମାତ୍ ଗତାସୂନ୍
ଗତପ୍ରାଣାନ୍ ମୃତାନ୍, ଅଗତାସୂନ୍ ଅଗତପ୍ରାଣାନ୍ ଜୀବତଶ୍ଚ ନ ଅନୁଶୋଚନ୍ତି ପଣ୍ଡିତାଃ
ଆତ୍ମଜ୍ଞାଃ । ପଣ୍ଡା ଆତ୍ମବିଷୟା ବୁଦ୍ଧିଃ ଯେଷାଂ ତେ ହି ପଣ୍ଡିତାଃ, “ପାଣ୍ଡିତ୍ୟଂ
ନିର୍ୱିଦ୍ୟ” (ବୃ. ଉ. ୩-୫-୧) ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ । ପରମାର୍ଥତସ୍ତୁ ତାନ୍ ନିତ୍ୟାନ୍
ଅଶୋଚ୍ୟାନ୍ ଅନୁଶୋଚସି, ଅତୋ ମୂଢୋଽସି ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ ॥ କୁତସ୍ତେ ଅଶୋଚ୍ୟାଃ,
ଯତୋ ନିତ୍ୟାଃ । କଥମ୍ ? —
ନ ତ୍ୱେବାହଂ ଜାତୁ ନାସଂ ନ ତ୍ୱଂ ନେମେ ଜନାଧିପାଃ ।
ନ ଚୈବ ନ ଭବିଷ୍ୟାମଃ ସର୍ୱେ ବୟମତଃ ପରମ୍ ॥ ୨-୧୨॥
ନ ତୁ ଏବ ଜାତୁ କଦାଚିତ୍ ଅହଂ ନାସମ୍, କିଂ ତୁ ଆସମେବ । ଅତୀତେଷୁ
ଦେହୋତ୍ପତ୍ତିବିନାଶେଷୁ ଘଟାଦିଷୁ ବିୟଦିବ ନିତ୍ୟ ଏବ ଅହମାସମିତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ ।
ତଥା ନ ତ୍ୱଂ ନ ଆସୀଃ, କିଂ ତୁ ଆସୀରେବ । ତତା ନ ଇମେ ଜନାଧିପାଃ ନ ଆସନ୍,
କିଂ ତୁ ଆସନ୍ନେବ । ତଥା ନ ଚ ଏବ ନ ଭବିଷ୍ୟାମଃ, କିଂ ତୁ ଭବିଷ୍ୟାମ
ଏବ, ସର୍ୱେ ବୟଂ ଅତଃ ଅସ୍ମାତ୍ ଦେହବିନାଶାତ୍ ପରଂ ଉତ୍ତରକାଲେ ଅପି । ତ୍ରିଷ୍ୱପି
କାଲେଷୁ ନିତ୍ୟା ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପେଣ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଦେହଭେଦାନୁବୃତ୍ତ୍ୟା ବହୁବଚନମ୍,
ନାତ୍ମଭେଦାଭିପ୍ରାୟେଣ ॥ ତତ୍ର କଥମିବ ନିତ୍ୟ ଆତ୍ମେତି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାହ —
ଦେହିନୋଽସ୍ମିନ୍ୟଥା ଦେହେ କୌମାରଂ ଯୌବନଂ ଜରା ।
ତଥା ଦେହାନ୍ତରପ୍ରାପ୍ତିର୍ଧୀରସ୍ତତ୍ର ନ ମୁହ୍ୟତି ॥ ୨-୧୩॥
ଦେହଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତୀତି ଦେହୀ, ତସ୍ୟ ଦେହିନୋ ଦେହବତଃ ଆତ୍ମନଃ ଅସ୍ମିନ୍ ବର୍ତମାନେ
ଦେହେ ଯଥା ଯେନ ପ୍ରକାରେଣ କୌମାରଂ କୁମାରଭାବୋ ବାଲ୍ୟାବସ୍ଥା, ଯୌବନଂ ଯୂନୋ
ଭାବୋ ମଧ୍ୟମାବସ୍ଥା, ଜରା ବୟୋହାନିଃ ଜୀର୍ଣାବସ୍ଥା, ଇତ୍ୟେତାଃ ତିସ୍ରଃ ଅବସ୍ଥାଃ
ଅନ୍ୟୋନ୍ୟବିଲକ୍ଷଣାଃ । ତାସାଂ ପ୍ରଥମାବସ୍ଥାନାଶେ ନ ନାଶଃ, ଦ୍ୱିତୀୟାବସ୍ଥୋପାଜନେ
ନ ଉପଜନ ଆତ୍ମନଃ । କିଂ ତର୍ହି ? ଅବିକ୍ରିୟସ୍ୟୈବ ଦ୍ୱିତୀୟତୃତୀୟାବସ୍ଥାପ୍ରାପ୍ତିଃ
ଆତ୍ମନୋ ଦୃଷ୍ଟା । ତଥା ତଦ୍ୱଦେବ ଦେହାତ୍ ଅନ୍ୟୋ ଦେହୋ ଦେହାନ୍ତରମ୍, ତସ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ତିଃ
ଦେହାନ୍ତରପ୍ରାପ୍ତିଃ ଅବିକ୍ରିୟସ୍ୟୈବ ଆତ୍ମନଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଧୀରୋ ଧୀମାନ୍, ତତ୍ର
ଏବଂ ସତି ନ ମୁହ୍ୟତି ନ ମୋହମାପଦ୍ୟତେ ॥ ଯଦ୍ୟପି ଆତ୍ମବିନାଶନିମିତ୍ତୋ ମୋହୋ ନ
ସମ୍ଭବତି ନିତ୍ୟ ଆତ୍ମା ଇତି ବିଜାନତଃ, ତତାପି ଶୀତୋଷ୍ଣସୁଖଦୁଃଖପ୍ରାପ୍ତିନିମିତ୍ତୋ
ମୋହୋ ଲୌକିକୋ ଦୃଶ୍ୟତେ, ସୁଖବିୟୋଗନିମିତ୍ତୋ ମୋହଃ ଦୁଃଖସଂୟୋଗନିମିତ୍ତଶ୍ଚ
ଶୋକଃ । ଇତ୍ୟେତଦର୍ଜୁନସ୍ୟ ବଚନମାଶଙ୍କ୍ୟ ଭଗବାନାହ —
ମାତ୍ରାସ୍ପର୍ଶାସ୍ତୁ କୌନ୍ତେୟ ଶୀତୋଷ୍ଣସୁଖଦୁଃଖଦାଃ ।
ଆଗମାପାୟିନୋଽନିତ୍ୟାସ୍ତାଂସ୍ତିତିକ୍ଷସ୍ୱ ଭାରତ ॥ ୨-୧୪॥
ମାତ୍ରାଃ ଆଭିଃ ମୀୟନ୍ତେ ଶବ୍ଦାଦୟ ଇତି ଶ୍ରୋତ୍ରାଦୀନି ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି । ମାତ୍ରାଣାଂ ସ୍ପର୍ଶାଃ
ଶବ୍ଦାଦିଭିଃ ସଂୟୋଗାଃ । ତେ ଶୀତୋଷ୍ଣସୁଖଦୁଃଖଦାଃ ଶୀତଂ ଉଷ୍ଣଂ ସୁଖଂ
ଦୁଃଖଂ ଚ ପ୍ରୟଚ୍ଛନ୍ତୀତି । ଅଥବା ସ୍ପୃଶ୍ୟନ୍ତ ଇତି ସ୍ପର୍ଶାଃ ବିଷୟାଃ
ଶବ୍ଦାଦୟଃ । ମାତ୍ରାଶ୍ଚ ସ୍ପର୍ଶାଶ୍ଚ ଶୀତୋଷ୍ଣସୁଖଦୁଃଖଦାଃ । ଶୀତଂ କଦାଚିତ୍
ସୁଖଂ କଦାଚିତ୍ ଦୁଃଖମ୍ । ତଥା ଉଷ୍ଣମପି ଅନିୟତସ୍ୱରୂପମ୍ । ସୁଖଦୁଃଖେ ପୁନଃ
ନିୟତରୂପେ ଯତୋ ନ ବ୍ୟଭିଚରତଃ । ଅତଃ ତାଭ୍ୟାଂ ପୃଥକ୍ ଶୀତୋଷ୍ଣୟୋଃ ଗ୍ରହଣମ୍
ଯସ୍ମାତ୍ ତେ ମାତ୍ରାସ୍ପର୍ଶାଦୟଃ ଆଗମାପାୟିନଃ ଆଗମାପାୟଶୀଲାଃ ତସ୍ମାତ୍ ଅନିତ୍ୟାଃ ।
ଅତଃ ତାନ୍ ଶୀତୋଷ୍ଣାଦୀନ୍ ତିତିକ୍ଷସ୍ୱ ପ୍ରସହସ୍ୱ । ତେଷୁ ହର୍ଷଂ ବିଷାଦଂ ବା ମା
କାର୍ଷୀଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଶୀତୋଷ୍ଣାଦୀନ୍ ସହତଃ କିଂ ସ୍ୟାଦିତି ଶୃଣୁ —
ଯଂ ହି ନ ବ୍ୟଥୟନ୍ତ୍ୟେତେ ପୁରୁଷଂ ପୁରୁଷର୍ଷଭ ।
ସମଦୁଃଖସୁଖଂ ଧୀରଂ ସୋଽମୃତତ୍ୱାୟ କଲ୍ପତେ ॥ ୨-୧୫॥
ଯଂ ହି ପୁରୁଷଂ ସମେ ଦୁଃଖସୁଖେ ଯସ୍ୟ ତଂ ସମଦୁଃଖସୁଖଂ
ସୁଖଦୁଃଖପ୍ରାପ୍ତୌ ହର୍ଷବିଷାଦରହିତଂ ଧୀରଂ ଧୀମନ୍ତଂ ନ ବ୍ୟଥୟନ୍ତି
ନ ଚାଲୟନ୍ତି ନିତ୍ୟାତ୍ମଦର୍ଶନାତ୍ ଏତେ ଯଥୋକ୍ତାଃ ଶୀତୋଷ୍ଣାଦୟଃ, ସଃ
ନିତ୍ୟାତ୍ମସ୍ୱରୂପଦର୍ଶନନିଷ୍ଠୋ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱସହିଷ୍ଣୁଃ ଅମୃତତ୍ୱାୟ ଅମୃତଭାବାୟ
ମୋକ୍ଷାୟେତ୍ୟର୍ଥଃ, କଲ୍ପତେ ସମର୍ଥୋ ଭବତି ॥ ଇତଶ୍ଚ ଶୋକମୋହୌ ଅକୃତ୍ୱା
ସୀତୋଷ୍ଣାଦିସହନଂ ଯୁକ୍ତମ୍, ଯସ୍ମାତ୍ —
ନାସତୋ ବିଦ୍ୟତେ ଭାବୋ ନାଭାବୋ ବିଦ୍ୟତେ ସତଃ ।
ଉଭୟୋରପି ଦୃଷ୍ଟୋଽନ୍ତସ୍ତ୍ୱନୟୋସ୍ତତ୍ତ୍ୱଦର୍ଶିଭିଃ ॥ ୨-୧୬॥
ନ ଅସତଃ ଅବିଦ୍ୟମାନସ୍ୟ ଶୀତୋଷ୍ଣାଦେଃ ସକାରଣସ୍ୟ ନ ବିଦ୍ୟତେ ନାସ୍ତି ଭାବୋ
ଭବନଂ ଅସ୍ତିତା ॥ ନ ହି ଶୀତୋଷ୍ଣାଦି ସକାରଣଂ ପ୍ରମାଣୈର୍ନିରୂପ୍ୟମାଣଂ
ବସ୍ତୁସଦ୍ଭବତି । ବିକାରୋ ହି ସଃ, ବିକାରଶ୍ଚ ବ୍ୟଭିଚରତି । ଯଥା
ଘଟାଦିସଂସ୍ଥାନଂ ଚକ୍ଷୁଷା ନିରୂପ୍ୟମାଣଂ ମୃଦ୍ୱ୍ୟତିରେକେଣାନୁପଲବ୍ଧେରସତ୍,
ତଥା ସର୍ୱୋ ବିକାରଃ କାରଣବ୍ୟତିରେକେଣାନୁପଲବ୍ଧେରସନ୍ । ଜନ୍ମପ୍ରଧ୍ୱଂସାଭ୍ୟାଂ
ପ୍ରାଗୂର୍ଧ୍ୱଂ ଚ ଅନୁପଲବ୍ଧେଃ କାର୍ୟସ୍ୟ ଘଟାଦେଃ ମୃଦାଦିକାରଣସ୍ୟ ଚ
ତତ୍କାରଣବ୍ୟତିରେକେଣାନୁପଲବ୍ଧେରସତ୍ତ୍ୱମ୍ ॥ ତଦସତ୍ତ୍ୱେ ସର୍ୱାଭାବପ୍ରସଙ୍ଗ ଇତି
ଚେତ୍, ନ ; ସର୍ୱତ୍ର ବୁଦ୍ଧିଦ୍ୱୟୋପଲବ୍ଧେଃ,
ସଦ୍ବୁଦ୍ଧିରସଦ୍ବୁଦ୍ଧିରିତି । ଯଦ୍ୱିଷୟା
ବୁଦ୍ଧିର୍ନ ବ୍ୟଭିଚରତି, ତତ୍ ସତ୍ ; ଯଦ୍ୱିଷୟା ବ୍ୟଭିଚରତି, ତଦସତ୍ ; ଇତି
ସଦସଦ୍ୱିଭାଗେ ବୁଦ୍ଧିତନ୍ତ୍ରେ ସ୍ଥିତେ, ସର୍ୱତ୍ର ଦ୍ୱେ ବୁଦ୍ଧୀ ସର୍ୱୈରୁପଲଭ୍ୟେତେ
ସମାନାଧିକରଣେ ନ ନୀଲୋତ୍ପଲବତ୍, ସନ୍ ଘଟଃ, ସନ୍ ପଟଃ, ସନ୍ ହସ୍ତୀ ଇତି । ଏବଂ
ସର୍ୱତ୍ର ତୟୋର୍ବୁଦ୍ଧ୍ୟୋଃ ଘଟାଦିବୁଦ୍ଧିଃ ବ୍ୟଭିଚରତି । ତଥା ଚ ଦର୍ଶିତମ୍ ।
ନ ତୁ ସଦ୍ବୁଦ୍ଧିଃ । ତସ୍ମାତ୍ ଘଟାଦିବୁଦ୍ଧିବିଷୟଃ ଅସନ୍, ବ୍ୟଭିଚାରାତ୍ ; ନ ତୁ
ସଦ୍ବୁଦ୍ଧିବିଷୟଃ, ଅବ୍ୟଭିଚାରାତ୍ ॥
ଘଟେ ବିନଷ୍ଟେ ଘଟବୁଦ୍ଦୌ ବ୍ୟଭିଚରନ୍ତ୍ୟାଂ
ସଦ୍ବୁଦ୍ଧିରପି ବ୍ୟଭିଚରତୀତି ଚେତ୍, ନ ; ପଟାଦାବପି ସଦ୍ବୁଦ୍ଧିଦର୍ଶନାତ୍ ।
ବିଶେଷଣବିଷୟୈବ ସା ସଦ୍ବୁଦ୍ଧିଃ ॥ ସଦ୍ବୁଦ୍ଧିବତ୍ ଘଟବୁଦ୍ଧିରପି ଘଟାନ୍ତରେ
ଦୃଶ୍ୟତ ଇତି ଚେତ୍, ନ ; ପଟାଦୌ ଅଦର୍ଶନାତ୍ ॥ ସଦ୍ବୁଦ୍ଧିରପି ନଷ୍ଟେ ଘଟେ
ନ ଦୃଶ୍ୟତ ଇତି ଚେତ୍, ନ ; ବିଶେଷ୍ୟାଭାବାତ୍ ସଦ୍ବୁଦ୍ଧିଃ ବିଶେଷଣବିଷୟା
ସତୀ ବିଶେଷ୍ୟାଭାବେ ବିଶେଷଣାନୁପପତ୍ତୌ କିଂବିଷୟା ସ୍ୟାତ୍ ? ନ ତୁ ପୁନଃ
ସଦ୍ବୁଦ୍ଧେଃ ବିଷୟାଭାବାତ୍ ॥ ଏକାଧିକରଣତ୍ୱଂ ଘଟାଦିବିଶେଷ୍ୟାଭାବେ ନ
ଯୁକ୍ତମିତି ଚେତ୍, ନ ; “ଇଦମୁଦକମ୍” ଇତି ମରୀଚ୍ୟାଦୌ ଅନ୍ୟତରାଭାବେଽପି
ସାମାନାଧିକରଣ୍ୟଦର୍ଶନାତ୍ ॥ ତସ୍ମାଦ୍ଦେହାଦେଃ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱସ୍ୟ ଚ ସକାରଣସ୍ୟ ଅସତୋ ନ
ବିଦ୍ୟତେ ଭାବ ଇତି । ତଥା ସତଶ୍ଚ ଆତ୍ମନଃ ଅଭାବଃ ଅବିଦ୍ୟମାନତା ନ ବିଦ୍ୟତେ,
ସର୍ୱତ୍ର ଅବ୍ୟଭିଚାରାତ୍ ଇତି ଅବୋଚାମ ॥ ଏବଂ ଆତ୍ମାନାତ୍ମନୋଃ ସଦସତୋଃ ଉଭୟୋରପି
ଦୃଷ୍ଟଃ ଉପଲବ୍ଧଃ ଅନ୍ତୋ ନିର୍ଣୟଃ ସତ୍ ସଦେବ ଅସତ୍ ଅସଦେବେତି, ତୁ ଅନୟୋଃ
ଯଥୋକ୍ତୟୋଃ ତତ୍ତ୍ୱଦର୍ଶିଭିଃ । ତଦିତି ସର୍ୱନାମ, ସର୍ୱଂ ଚ ବ୍ରହ୍ମ, ତସ୍ୟ
ନାମ ତଦିତି, ତଦ୍ଭାବଃ ତତ୍ତ୍ୱମ୍, ବ୍ରହ୍ମଣୋ ଯାଥାତ୍ମ୍ୟମ୍ । ତତ୍ ଦ୍ରଷ୍ଟୁଂ ଶୀଲଂ
ଯେଷାଂ ତେ ତତ୍ତ୍ୱଦର୍ଶିନଃ, ତୈଃ ତତ୍ତ୍ୱଦର୍ଶିଭିଃ । ତ୍ୱମପି ତତ୍ତ୍ୱଦର୍ଶିନାଂ
ଦୃଷ୍ଟିମାଶ୍ରିତ୍ୟ ଶୋକଂ ମୋହଂ ଚ ହିତ୍ୱା ଶୀତୋଷ୍ଣାଦୀନି ନିୟତାନିୟତରୂପାଣି
ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱାନି “ବିକାରୋଽୟମସନ୍ନେବ ମରୀଚିଜଲବନ୍ମିଥ୍ୟାବଭାସତେ”
ଇତି ମନସି ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ ତିତିକ୍ଷସ୍ୱ ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ ॥ କିଂ ପୁନସ୍ତତ୍, ଯତ୍ ସଦେବ
ସର୍ୱଦା ଇତି ; ଉଚ୍ୟତେ —
ଅବିନାଶି ତୁ ତଦ୍ୱିଦ୍ଧି ଯେନ ସର୍ୱମିଦଂ ତତମ୍ ।
ବିନାଶମବ୍ୟଯସ୍ୟାସ୍ୟ ନ କଶ୍ଚିତ୍କର୍ତୁମର୍ହତି ॥ ୨-୧୭॥
ଅବିନାଶି ନ ବିନଷ୍ଟୁଂ ଶୀଲଂ ଯସ୍ୟେତି । ତୁଶବ୍ଦଃ ଅସତୋ ବିଶେଷଣାର୍ଥଃ ।
ତତ୍ ବିଦ୍ଧି ବିଜାନୀହି । କିମ୍ ? ଯେନ ସର୍ୱଂ ଇଦଂ ଜଗତ୍ ତତଂ ବ୍ୟାପ୍ତଂ ସଦାଖ୍ୟେନ
ବ୍ରହ୍ମଣା ସାକାଶମ୍, ଆକାଶେନେବ ଘଟାଦୟଃ । ବିନାଶଂ ଅଦର୍ଶନଂ ଅଭାବମ୍ ।
ଅବ୍ୟଯସ୍ୟ ନ ବ୍ୟେତି ଉପଚୟାପଚୟୌ ନ ଯାତି ଇତି ଅବ୍ୟଯଂ ତସ୍ୟ ଅବ୍ୟଯସ୍ୟ ।
ନୈତତ୍ ସଦାଖ୍ୟଂ ବ୍ରହ୍ମ ସ୍ୱେନ ରୂପେଣ ବ୍ୟେତି ବ୍ୟଭିଚରତି, ନିରବୟବତ୍ୱାତ୍,
ଦେହାଦିବତ୍ । ନାପ୍ୟାତ୍ମୀୟେନ, ଆତ୍ମୀୟାଭାବାତ୍ । ଯଥା ଦେବଦତ୍ତୋ ଧନହାନ୍ୟା ବ୍ୟେତି,
ନ ତୁ ଏବଂ ବ୍ରହ୍ମ ବ୍ୟେତି । ଅତଃ ଅବ୍ୟଯସ୍ୟ ଅସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଣଃ ବିନାଶଂ ନ କଶ୍ଚିତ୍
କର୍ତୁମର୍ହତି, ନ କଶ୍ଚିତ୍ ଆତ୍ମାନଂ ବିନାଶୟିତୁଂ ଶକ୍ନୋତି ଈଶ୍ୱରୋଽପି । ଆତ୍ମା
ହି ବ୍ରହ୍ମ, ସ୍ୱାତ୍ମନି ଚ କ୍ରିୟାବିରୋଧାତ୍ ॥ କିଂ ପୁନସ୍ତଦସତ୍, ଯତ୍ସ୍ୱାତ୍ମସତ୍ତାଂ
ବ୍ୟଭିଚରତୀତି, ଉଚ୍ୟତେ —
ଅନ୍ତବନ୍ତ ଇମେ ଦେହା ନିତ୍ୟସ୍ୟୋକ୍ତାଃ ଶରୀରିଣଃ ।
ଅନାଶିନୋଽପ୍ରମେୟସ୍ୟ ତସ୍ମାଦ୍ୟୁଧ୍ୟସ୍ୱ ଭାରତ ॥ ୨-୧୮॥
ଅନ୍ତଃ ବିନାଶଃ ବିଦ୍ୟତେ ଯେଷାଂ ତେ ଅନ୍ତବନ୍ତଃ । ଯଥା ମୃଗତୃଷ୍ଣିକାଦୌ
ସଦ୍ବୁଦ୍ଧିଃ ଅନୁବୃତ୍ତା ପ୍ରମାଣନିରୂପଣାନ୍ତେ ବିଚ୍ଛିଦ୍ୟତେ, ସ ତସ୍ୟ
ଅନ୍ତଃ ; ତଥା ଇମେ ଦେହାଃ ସ୍ୱପ୍ନମାୟାଦେହାଦିବଚ୍ଚ ଅନ୍ତବନ୍ତଃ ନିତ୍ୟସ୍ୟ
ଶରୀରିଣଃ ଶରୀରବତଃ ଅନାଶିନଃ ଅପ୍ରମେୟସ୍ୟ ଆତ୍ମନଃ ଅନ୍ତବନ୍ତ ଇତି ଉକ୍ତାଃ
ବିବେକିଭିରିତ୍ୟର୍ଥଃ । “ନିତ୍ୟସ୍ୟ” “ଅନାଶିନଃ” ଇତି ନ
ପୁନରୁକ୍ତମ୍ ; ନିତ୍ୟତ୍ୱସ୍ୟ ଦ୍ୱିବିଧତ୍ୱାତ୍ ଲୋକେ, ନାଶସ୍ୟ ଚ । ଯଥା ଦେହୋ
ଭସ୍ମୀଭୂତଃ ଅଦର୍ଶନଂ ଗତୋ ନଷ୍ଟ ଉଚ୍ୟତେ । ବିଦ୍ୟମାନୋଽପି ଯଥା ଅନ୍ୟଥା
ପରିଣତୋ ବ୍ୟାଧ୍ୟାଦିୟୁକ୍ତୋ ଜାତୋ ନଷ୍ଟ ଉଚ୍ୟତେ । ତତ୍ର “ନିତ୍ୟସ୍ୟ”
“ଅନାଶିନଃ” ଇତି ଦ୍ୱିବିଧେନାପି ନାଶେନ ଅସମ୍ବନ୍ଧଃ ଅସ୍ୟେତ୍ୟର୍ଥଃ
ଅନ୍ୟଥା ପୃଥିବ୍ୟାଦିବଦପି ନିତ୍ୟତ୍ୱଂ ସ୍ୟାତ୍ ଆତ୍ମନଃ ; ତତ୍ ମା ଭୂଦିତି
“ନିତ୍ୟସ୍ୟ” “ଅନାଶିନଃ” ଇତ୍ୟାହ । ଅପ୍ରମେୟସ୍ୟ ନ ପ୍ରମେୟସ୍ୟ
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାଦିପ୍ରମାଣୈଃ ଅପରିଚ୍ଛେଦ୍ୟସ୍ୟେତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ନନୁ ଆଗମେନ ଆତ୍ମା
ପରିଚ୍ଛିଦ୍ୟତେ, ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାଦିନା ଚ ପୂର୍ୱମ୍ । ନ ; ଆତ୍ମନଃ ସ୍ୱତଃସିଦ୍ଧତ୍ୱାତ୍ ।
ସିଦ୍ଧେ ହି ଆତ୍ମନି ପ୍ରମାତରି ପ୍ରମିତ୍ସୋଃ ପ୍ରମାଣାନ୍ୱେଷଣା ଭବତି । ନ ହି ପୂର୍ୱମ୍
“ଇତ୍ଥମହମ୍” ଇତି ଆତ୍ମାନମପ୍ରମାୟ ପଶ୍ଚାତ୍ ପ୍ରମେୟପରିଚ୍ଛେଦାୟ
ପ୍ରବର୍ତତେ । ନ ହି ଆତ୍ମା ନାମ କସ୍ୟଚିତ୍ ଅପ୍ରସିଦ୍ଧୋ ଭବତି । ଶାସ୍ତ୍ରଂ ତୁ
ଅନ୍ତ୍ୟଂ ପ୍ରମାଣଂ ଅତଦ୍ଧର୍ମାଧ୍ୟାରୋପଣମାତ୍ରନିବର୍ତକତ୍ୱେନ ପ୍ରମାଣତ୍ୱଂ ଆତ୍ମନଃ
ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ, ନ ତୁ ଅଜ୍ଞାତାର୍ଥ- ଜ୍ଞାପକତ୍ୱେନ । ତଥା ଚ ଶ୍ରୁତିଃ —
“ଯତ୍ସାକ୍ଷାଦପରୋକ୍ଷାଦ୍ବ୍ରହ୍ମ ଯ ଆତ୍ମା ସର୍ୱାନ୍ତରଃ” (ବୃ. ଉ. ୩-୫-୧)
ଇତି ॥ ଯସ୍ମାଦେବଂ ନିତ୍ୟଃ ଅବିକ୍ରିୟଶ୍ଚ ଆତ୍ମା ତସ୍ମାତ୍ ଯୁଧ୍ୟସ୍ୱ, ଯୁଦ୍ଧାତ୍
ଉପରମଂ ମା କାର୍ଷୀଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ନ ହି ଅତ୍ର ଯୁଦ୍ଧକର୍ତବ୍ୟତା ବିଧୀୟତେ,
ଯୁଦ୍ଧେ ପ୍ରବୃତ୍ତ ଏବ ହି ଅସୌ ଶୋକମୋହପ୍ରତିବଦ୍ଧଃ ତୂଷ୍ଣୀମାସ୍ତେ । ଅତଃ ତସ୍ୟ
ପ୍ରତିବନ୍ଧାପନୟନମାତ୍ରଂ ଭଗବତା କ୍ରିୟତେ । ତସ୍ମାତ୍ “ଯୁଧ୍ୟସ୍ୱ”
ଇତି ଅନୁବାଦମାତ୍ରମ୍, ନ ବିଧିଃ ॥ ଶୋକମୋହାଦିସଂସାରକାରଣନିବୃତ୍ତ୍ୟର୍ଥଃ
ଗୀତାଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ନ ପ୍ରବର୍ତକଂ ଇତ୍ୟେତସ୍ୟାର୍ଥସ୍ୟ ସାକ୍ଷିଭୂତେ ଋଚୌ ଆନୀନାୟ
ଭଗବାନ୍ । ଯତ୍ତୁ ମନ୍ୟସେ “ଯୁଦ୍ଧେ ଭୀଷ୍ମାଦୟୋ ମୟା ହନ୍ୟନ୍ତେ”
“ଅହମେବ ତେଷାଂ ହନ୍ତା” ଇତି, ଏଷା ବୁଦ୍ଧିଃ ମୃଷୈବ ତେ ।
କଥମ୍ ? —
ଯ ଏନଂ ବେତ୍ତି ହନ୍ତାରଂ ଯଶ୍ଚୈନଂ ମନ୍ୟତେ ହତମ୍ ।
ଉଭୌ ତୌ ନ ବିଜାନୀତୋ ନାୟଂ ହନ୍ତି ନ ହନ୍ୟତେ ॥ ୨-୧୯॥
ଯ ଏନଂ ପ୍ରକୃତଂ ଦେହିନଂ ବେତ୍ତି ବିଜାନାତି ହନ୍ତାରଂ ହନନକ୍ରିୟାୟାଃ କର୍ତାରଂ
ଯଶ୍ଚ ଏନଂ ଅନ୍ୟୋ ମନ୍ୟତେ ହତଂ ଦେହହନନେନ “ହତଃ ଅହମ୍” ଇତି
ହନନକ୍ରିୟାୟାଃ କର୍ମଭୂତମ୍, ତୌ ଉଭୌ ନ ବିଜାନୀତଃ ନ ଜ୍ଞାତବନ୍ତୌ ଅବିବେକେନ
ଆତ୍ମାନମ୍ । “ହନ୍ତା ଅହମ୍” “ହତଃ ଅସ୍ତି ଅହମ୍” ଇତି ଦେହହନନେନ
ଆତ୍ମାନମହଂ ପ୍ରତ୍ୟଯବିଷୟଂ ଯୌ ବିଜାନୀତଃ ତୌ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପାନଭିଜ୍ଞୌ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ
ଯସ୍ମାତ୍ ନ ଅୟଂ ଆତ୍ମା ହନ୍ତି ନ ହନନକ୍ରିୟାୟାଃ କର୍ତା ଭବତି, ନ ଚ ହନ୍ୟତେ
ନ ଚ କର୍ମ ଭବତୀତ୍ୟର୍ଥଃ, ଅବିକ୍ରିୟତ୍ୱାତ୍ ॥ କଥମବିକ୍ରୟ ଆତ୍ମେତି ଦ୍ୱିତୀୟୋ
ମନ୍ତ୍ରଃ —
ନ ଜାୟତେ ମ୍ରିୟତେ ବା କଦାଚିନ୍ନାୟଂ ଭୂତ୍ୱାଭବିତା ବା ନ ଭୂୟଃ ।
ଅଜୋ ନିତ୍ୟଃ ଶାଶ୍ୱତୋଽୟଂ ପୁରାଣୋ ନ ହନ୍ୟତେ ହନ୍ୟମାନେ ଶରୀରେ ॥ ୨-୨୦॥
ନ ଜାୟତେ ନ ଉତ୍ପଦ୍ୟତେ, ଜନିଲକ୍ଷଣା ବସ୍ତୁବିକ୍ରିୟା ନ ଆତ୍ମନୋ ବିଦ୍ୟତେ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ତଥା ନ ମ୍ରିୟତେ ବା । ବାଶବ୍ଦଃ ଚାର୍ଥେ । ନ ମ୍ରିୟତେ ଚ
ଇତି ଅନ୍ତ୍ୟା ବିନାଶଲକ୍ଷଣା ବିକ୍ରିୟା ପ୍ରତିଷିଧ୍ୟତେ । କଦାଚିଚ୍ଛବ୍ଦଃ
ସର୍ୱବିକ୍ରିୟାପ୍ରତିଷେଧୈଃ ସମ୍ବଧ୍ୟତେ — ନ କଦାଚିତ୍ ଜାୟତେ, ନ
କଦାଚିତ୍ ମ୍ରିୟତେ, ଇତ୍ୟେବମ୍ । ଯସ୍ମାତ୍ ଅୟଂ ଆତ୍ମା ଭୂତ୍ୱା ଭବନକ୍ରିୟାମନୁଭୂୟ
ପଶ୍ଚାତ୍ ଅଭବିତା ଅଭାବଂ ଗନ୍ତା ନ ଭୂୟଃ ପୁନଃ, ତସ୍ମାତ୍ ନ ମ୍ରିୟତେ । ଯୋହି
ଭୂତ୍ୱା ନ ଭବିତା ସ ମ୍ରିୟତ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ ଲୋକେ । ବାଶବ୍ଦାତ୍ ନଶବ୍ଦାଚ୍ଚ
ଅୟମାତ୍ମା ଅଭୂତ୍ୱା ବା ଭବିତା ଦେହବତ୍ ନ ଭୂୟଃ । ତସ୍ମାତ୍ ନ ଜାୟତେ । ଯୋ
ହି ଅଭୂତ୍ୱା ଭବିତା ସ ଜାୟତ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ । ନୈବମାତ୍ମା । ଅତୋ ନ ଜାୟତେ ।
ଯସ୍ମାଦେବଂ ତସ୍ମାତ୍ ଅଜଃ, ଯସ୍ମାତ୍ ନ ମ୍ରିୟତେ ତସ୍ମାତ୍ ନିତ୍ୟଶ୍ଚ । ଯଦ୍ୟପି
ଆଦ୍ୟନ୍ତୟୋର୍ୱିକ୍ରିୟଯୋଃ ପ୍ରତିଷେଧେ ସର୍ୱା ବିକ୍ରିୟାଃ ପ୍ରତିଷିଦ୍ଧା ଭବନ୍ତି,
ତଥାପି ମଧ୍ୟଭାବିନୀନାଂ ବିକ୍ରିୟାଣାଂ ସ୍ୱଶବ୍ଦୈରେବ ପ୍ରତିଷେଧଃ କର୍ତବ୍ୟଃ
ଅନୁକ୍ତାନାମପି ଯୌବନାଦିସମସ୍ତବିକ୍ରିୟାଣାଂ ପ୍ରତିଷେଧୋ ଯଥା ସ୍ୟାତ୍ ଇତ୍ୟାହ —
ଶାଶ୍ୱତ ଇତ୍ୟାଦିନା । ଶାଶ୍ୱତ ଇତି ଅପକ୍ଷୟଲକ୍ଷଣା ବିକ୍ରିୟା ପ୍ରତିଷିଧ୍ୟତେ ।
ଶଶ୍ୱଦ୍ଭବଃ ଶାଶ୍ୱତଃ । ନ ଅପକ୍ଷୀୟତେ ସ୍ୱରୂପେଣ, ନିରବୟବତ୍ୱାତ୍ । ନାପି
ଗୁଣକ୍ଷୟେଣ ଅପକ୍ଷୟଃ, ନିର୍ଗୁଣତ୍ୱାତ୍ । ଅପକ୍ଷୟବିପରୀତାପି ବୃଦ୍ଧିଲକ୍ଷଣା
ବିକ୍ରିୟା ପ୍ରତିଷିଧ୍ୟତେ — ପୁରାଣ ଇତି । ଯୋ ହି ଅବୟବାଗମେନ ଉପଚୀୟତେ ସ
ବର୍ଧତେ ଅଭିନବ ଇତି ଚ ଉଚ୍ୟତେ । ଅୟଂ ତୁ ଆତ୍ମା ନିରବୟବତ୍ୱାତ୍ ପୁରାପି ନବ
ଏବେତି ପୁରାଣଃ ; ନ ବର୍ଧତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ତଥା ନ ହନ୍ୟତେ । ହନ୍ତି ; ଅତ୍ର
ବିପରିଣାମାର୍ଥେ ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟଃ ଅପୁନରୁକ୍ତତାୟୈ । ନ ବିପରିଣମ୍ୟତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ
ହନ୍ୟମାନେ ବିପରିଣମ୍ୟମାନେଽପି ଶରୀରେ । ଅସ୍ମିନ୍ ମନ୍ତ୍ରେ ଷଡ୍ ଭାବବିକାରା
ଲୌକିକବସ୍ତୁବିକ୍ରିୟା ଆତ୍ମନି ପ୍ରତିଷିଧ୍ୟନ୍ତେ । ସର୍ୱପ୍ରକାରବିକ୍ରିୟାରହିତ
ଆତ୍ମା ଇତି ବାକ୍ୟାର୍ଥଃ । ଯସ୍ମାଦେବଂ ତସ୍ମାତ୍ “ଉଭୌ ତୌ ନ ବିଜାନୀତଃ”
ଇତି ପୂର୍ୱେଣ ମନ୍ତ୍ରେଣ ଅସ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧଃ ॥ “ଯ ଏନଂ ବେତ୍ତି ହନ୍ତାରମ୍”
(ଭ. ଗୀ. ୨-୧୯) ଇତ୍ୟନେନ ମନ୍ତ୍ରେଣ ହନନକ୍ରିୟାୟାଃ କର୍ତା କର୍ମ ଚ ନ ଭବତି
ଇତି ପ୍ରତିଜ୍ଞାୟ, “ନ ଜାୟତେ” ଇତ୍ୟନେନ ଅବିକ୍ରିୟତ୍ୱଂ ହେତୁମୁକ୍ତ୍ୱା
ପ୍ରତିଜ୍ଞାତାର୍ଥମୁପସଂହରତି —
ବେଦାବିନାଶିନଂ ନିତ୍ୟଂ ଯ ଏନମଜମବ୍ୟଯମ୍ ।
କଥଂ ସ ପୁରୁଷଃ ପାର୍ଥ କଂ ଘାତୟତି ହନ୍ତି କମ୍ ॥ ୨-୨୧॥
ବେଦ ବିଜାନାତି ଅବିନାଶିନଂ ଅନ୍ତ୍ୟଭାବବିକାରରହିତଂ ନିତ୍ୟଂ ବିପରିଣାମରହିତଂ ଯୋ
ବେଦ ଇତି ସମ୍ବନ୍ଧଃ । ଏନଂ ପୂର୍ୱେଣ ମନ୍ତ୍ରେଣୋକ୍ତଲକ୍ଷଣଂ ଅଜଂ ଜନ୍ମରହିତମ୍
ଅବ୍ୟଯଂ ଅପକ୍ଷୟରହିତଂ କଥଂ କେନ ପ୍ରକାରେଣ ସଃ ବିଦ୍ୱାନ୍ ପୁରୁଷଃ
ଅଧିକୃତଃ ହନ୍ତି ହନନକ୍ରିୟାଂ କରୋତି, କଥଂ ବା ଘାତୟତି ହନ୍ତାରଂ
ପ୍ରୟୋଜୟତି । ନ କଥଞ୍ଚିତ୍ କଞ୍ଚିତ୍ ହନ୍ତି, ନ କଥଞ୍ଚିତ୍ କଞ୍ଚିତ୍ ଘାତୟତି
ଇତି ଉଭୟତ୍ର ଆକ୍ଷେପ ଏବାର୍ଥଃ, ପ୍ରଶ୍ନାର୍ଥାସମ୍ଭବାତ୍ । ହେତ୍ୱର୍ଥସ୍ୟ ଚ
ଅବିକ୍ରିୟତ୍ୱସ୍ୟ ତୁଲ୍ୟତ୍ୱାତ୍ ବିଦୁଷଃ ସର୍ୱକର୍ମପ୍ରତିଷେଧ ଏବ ପ୍ରକାରଣାର୍ଥଃ
ଅଭିପ୍ରେତୋ ଭଗବତା । ହନ୍ତେସ୍ତୁ ଆକ୍ଷେପଃ ଉଦାହରଣାର୍ଥତ୍ୱେନ କଥିତଃ ॥
ବିଦୁଷଃ କଂ କର୍ମାସମ୍ଭବହେତୁବିଶେଷଂ ପଶ୍ୟନ୍ କର୍ମାଣ୍ୟାକ୍ଷିପତି
ଭଗବାନ୍ “କଥଂ ସ ପୁରୁଷଃ” ଇତି । ନନୁ ଉକ୍ତ ଏବାତ୍ମନଃ
ଅବିକ୍ରିୟତ୍ୱଂ ସର୍ୱକର୍ମାସମ୍ଭବକାରଣବିଶେଷଃ । ସତ୍ୟମୁକ୍ତଃ । ନ ତୁ
ସଃ କାରଣବିଶେଷଃ, ଅନ୍ୟତ୍ୱାତ୍ ବିଦୁଷଃ ଅବିକ୍ରିୟାଦାତ୍ମନଃ । ନ ହି ଅବିକ୍ରିୟଂ
ସ୍ଥାଣୁଂ ବିଦିତବତଃ କର୍ମ ନ ସମ୍ଭବତି ଇତି ଚେତ୍, ନ ; ବିଦୁଷ– ଆତ୍ମତ୍ୱାତ୍ ।
ନ ଦେହାଦିସଙ୍ଘାତସ୍ୟ ବିଦ୍ୱତ୍ତା । ଅତଃ ପାରିଶେଷ୍ୟାତ୍ ଅଶଂହତଃ ଆତ୍ମା ବିଦ୍ୱାନ୍
ଅବିକ୍ରିୟଃ ଇତି ତସ୍ୟ ବିଦୁଷଃ କର୍ମାସମ୍ଭବାତ୍ ଆକ୍ଷେପୋ ଯୁକ୍ତଃ “କଥଂ
ସ ପୁରୁଷଃ” ଇତି । ଯଥା ବୁଦ୍ଧ୍ୟାଦ୍ୟାହୃତସ୍ୟ ଶବ୍ଦାଦ୍ୟର୍ଥସ୍ୟ
ଅବିକ୍ରିୟ ଏବ ସନ୍ ବୁଦ୍ଧିବୃତ୍ତ୍ୟବିବେକବିଜ୍ଞାନେନ ଅବିଦ୍ୟଯା ଉପଲବ୍ଧା
ଆତ୍ମା କଲ୍ପ୍ୟତେ, ଏବମେବ ଆତ୍ମାନାତ୍ମବିବେକଜ୍ଞାନେନ ବୁଦ୍ଧିବୃତ୍ତ୍ୟା ବିଦ୍ୟଯା
ଅସତ୍ୟରୂପୟୈବ ପରମାର୍ଥତଃ ଅବିକ୍ରିୟ ଏବ ଆତ୍ମା ବିଦ୍ୱାନୁଚ୍ୟତେ । ବିଦୁଷ–
କର୍ମାସମ୍ଭବବଚନାତ୍ ଯାନି କର୍ମାଣି ଶାସ୍ତ୍ରେଣ ବିଧୀୟନ୍ତେ ତାନି ଅବିଦୁଷୋ
ବିହିତାନି ଇତି ଭଗବତୋ ନିଶ୍ଚୟୋଽବଗମ୍ୟତେ ॥ ନନୁ ବିଦ୍ୟାପି ଅବିଦୁଷ
ଏବ ବିଧୀୟତେ, ବିଦିତବିଦ୍ୟସ୍ୟ ପିଷ୍ଟପେଷଣବତ୍ ବିଦ୍ୟାବିଦାନାନର୍ଥକ୍ୟାତ୍
ତତ୍ର ଅବିଦୁଷଃ କର୍ମାଣି ବିଧୀୟନ୍ତେ ନ ବିଦୁଷଃ ଇତି ବିଶେଷୋ
ନୋପପଦ୍ୟତେ ଇତି ଚେତ୍, ନ ; ଅନୁଷ୍ଠେୟସ୍ୟ ଭାବାଭାବବିଶେଷୋପପତ୍ତେଃ ।
ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦିବିଧ୍ୟର୍ଥଜ୍ଞାନୋତ୍ତରକାଲଂ ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦିକର୍ମ
ଅନେକସାଧନୋପସଂହାରପୂର୍ୱକମନୁଷ୍ଠେୟମ୍
“କର୍ତା ଅହମ୍, ମମ କର୍ତବ୍ୟମ୍”
ଇତ୍ୟେବମ୍ପ୍ରକାରବିଜ୍ଞାନବତଃ ଅବିଦୁଷଃ ଯଥା ଅନୁଷ୍ଠେୟଂ ଭବତି, ନ ତୁ
ତଥା “ନ ଜାୟତେ” ଇତ୍ୟାଦ୍ୟାତ୍ମସ୍ୱରୂପବିଧ୍ୟର୍ଥଜ୍ଞାନୋତ୍ତରକାଲଭାବି
କିଞ୍ଚିଦନୁଷ୍ଠେୟଂ ଭବତି ; କିଂ ତୁ “ନାହଂ କର୍ତା, ନାହଂ ଭୋକ୍ତା”
ଇତ୍ୟାଦ୍ୟାତ୍ମୈକତ୍ୱାକର୍ତୃତ୍ୱାଦିବିଷୟଜ୍ଞାନାତ୍ ନାନ୍ୟଦୁତ୍ପଦ୍ୟତେ ଇତି ଏଷ ବିଶେଷ
ଉପପଦ୍ୟତେ । ଯଃ ପୁନଃ “କର୍ତା ଅହମ୍” ଇତି ବେତ୍ତି ଆତ୍ମାନମ୍, ତସ୍ୟ
“ମମ ଇଦଂ କର୍ତବ୍ୟମ୍” ଇତି ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବିନୀ ବୁଦ୍ଧିଃ ସ୍ୟାତ୍ ; ତଦପେକ୍ଷୟା
ସଃ ଅଦିକ୍ରିୟତେ ଇତି ତଂ ପ୍ରତି କର୍ମାଣି ସମ୍ଭବନ୍ତି । ସ ଚ ଅବିଦ୍ୱାନ୍, “ଉଭୌ
ତୌ ନ ବିଜାନୀତଃ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୧୯) ଇତି ବଚନାତ୍, ବିଶେଷିତସ୍ୟ ଚ
ବିଦୁଷଃ କର୍ମାକ୍ଷେପବଚନାଚ୍ଚ “କଥଂ ସ ପୁରୁଷଃ” ଇତି । ତସ୍ମାତ୍
ବିଶେଷିତସ୍ୟ ଅବିକ୍ରିୟାତ୍ମଦର୍ଶିନଃ ବିଦୁଷଃ ମୁମୁକ୍ଷୋଶ୍ଚ ସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସେ
ଏବ ଅଧିକାରଃ । ଅତ ଏବ ଭଗବାନ୍ ନାରାୟଣଃ ସାଙ୍ଖ୍ୟାନ୍ ବିଦୁଷଃ ଅବିଦୁଷଶ୍ଚ
କର୍ମିଣଃ ପ୍ରବିଭଜ୍ୟ ଦ୍ୱେ ନିଷ୍ଠେ ଗ୍ରାହୟତି — “ଜ୍ଞାନୟୋଗେନ ସାଙ୍ଖ୍ୟାନାଂ
କର୍ମୟୋଗେନ ଯୋଗିନାମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୩-୩) ଇତି । ତଥା ଚ ପୁତ୍ରାୟ ଆହ ଭଗବାନ୍
ବ୍ୟାସଃ — ”ଦ୍ୱାବିମାବଥ ପନ୍ଥାନୌ” (ଶାଂ. ୨୪୧-୬) ଇତ୍ୟାଦି । ତଥା
ଚ କ୍ରିୟାପଥଶ୍ଚୈବ ପୁରସ୍ତାତ୍ ପସ୍ଚାତ୍ସନ୍ନ୍ୟାସଶ୍ଚେତି । ଏତମେବ ବିଭାଗଂ
ପୁନଃ ପୁନର୍ଦର୍ଶୟିଷ୍ୟତି ଭଗବାନ୍ — ଅତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ “ଅହଙ୍କାରବିମୂଢାତ୍ମା
କର୍ତାହମିତି ମନ୍ୟତେ” (ଭ. ଗୀ. ୩-୨୭), ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ତୁ ନାହଂ କରୋମି ଇତି ।
ତଥା ଚ “ସର୍ୱକର୍ମାଣି ମନସା ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟାସ୍ତେ”
(ଭ. ଗୀ. ୫-୧୩) ଇତ୍ୟାଦି ॥
ତତ୍ର କେଚିତ୍ପଣ୍ଡିତମ୍ମନ୍ୟା ବଦନ୍ତି — “ଜନ୍ମାଦିଷଡ୍ଭାବବିକ୍ରିୟାରହିତଃ
ଅବିକ୍ରିୟଃ ଅକର୍ତା ଏକଃ ଅହମାତ୍ମା” ଇତି ନ କସ୍ୟଚିତ୍ ଜ୍ଞାନଂ ଉତ୍ପଦ୍ୟତେ,
ଯସ୍ମିନ୍ ସତି ସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସଃ ଉପଦିଶ୍ୟତେ ଇତି । ତନ୍ନ ; “ନ
ଜାୟତେ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୨୦)ଇତ୍ୟାଦିଶାସ୍ତ୍ରୋପଦେଶାନର୍ଥକ୍ୟପ୍ରସଙ୍ଗାତ୍ ।
ଯଥା ଚ ଶାସ୍ତ୍ରୋପଦେଶସାମର୍ଥ୍ୟାତ୍ ଧର୍ମାଧର୍ମାସ୍ତିତ୍ୱ-ବିଜ୍ଞାନଂ କର୍ତୁଶ୍ଚ
ଦେହାନ୍ତରସମ୍ବନ୍ଧବିଜ୍ଞାନମୁତ୍ପଦ୍ୟତେ, ତଥା ଶାସ୍ତ୍ରାତ୍ ତସ୍ୟୈବ ଆତ୍ମନଃ
ଅବିକ୍ରିୟତ୍ୱାକର୍ତୃତ୍ୱୈକତ୍ୱାଦିବିଜ୍ଞାନଂ କସ୍ମାତ୍ ନୋତ୍ପଦ୍ୟତେ ଇତି ପ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟାଃ
ତେ । କରଣାଗୋଚରତ୍ୱାତ୍ ଇତି ଚେତ୍, ନ ; “ମନସୈବାନୁଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟମ୍”
(ବୃ. ଉ. ୪-୪-୧୯) ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ । ଶାସ୍ତ୍ରାଚାର୍ୟୋପଦେଶଶମଦମାଦିସଂସ୍କୃତଂ
ମନଃ ଆତ୍ମଦର୍ଶନେ କରଣମ୍ । ତଥା ଚ ତଦଧିଗମାୟ ଅନୁମାନେ ଆଗମେ ଚ
ସତି ଜ୍ଞାନଂ ନୋତ୍ପଦ୍ୟତ ଇତି ସାହସମାତ୍ରମେତତ୍ । ଜ୍ଞାନଂ ଚ ଉତ୍ପଦ୍ୟମାନଂ
ତଦ୍ୱିପରୀତମଜ୍ଞାନଂ ଅବଶ୍ୟଂ ବାଧତେ ଇତ୍ୟଭ୍ୟୁପଗନ୍ତବ୍ୟମ୍ । ତଚ୍ଚ
ଅଜ୍ଞାନଂ ଦର୍ଶିତଂ “ହନ୍ତା ଅହମ୍, ହତଃ ଅସ୍ମି” ଇତି ଉଭୌ ତୌ ନ
ବିଜାନୀତଃ” ଇତି । ଅତ୍ର ଚ ଆତ୍ମନଃ ହନନକ୍ରିୟାୟାଃ କର୍ତୃତ୍ୱଂ କର୍ମତ୍ୱଂ
ହେତୁକର୍ତୃତ୍ୱଂ ଚ ଅଜ୍ଞାନକୃତଂ ଦର୍ଶିତମ୍ । ତଚ୍ଚ ସର୍ୱକ୍ରିୟାସ୍ୱପି
ସମାନଂ କର୍ତୃତ୍ୱାଦେଃ ଅବିଦ୍ୟାକୃତତ୍ୱମ୍, ଅବିକ୍ରିୟତ୍ୱାତ୍ ଆତ୍ମନଃ । ବିକ୍ରିୟାବାନ୍
ହି କର୍ତା ଆତ୍ମନଃ କର୍ମଭୂତମନ୍ୟଂ ପ୍ରୟୋଜୟତି “କୁରୁ” ଇତି ।
ତଦେତତ୍ ଅବିଶେଷେଣ ବିଦୁଷଃ ସର୍ୱକ୍ରିୟାସୁ କର୍ତୃତ୍ୱଂ ହେତୁକର୍ତୃତ୍ୱଂ ଚ
ପ୍ରତିଷେଧତି ଭଗବାନ୍ୱାସୁଦେବଃ ବିଦୁଷଃ କର୍ମାଧିକାରାଭାବପ୍ରଦର୍ଶନାର୍ଥମ୍
“ବେଦାବିନାଶିନଂ . . . କଥଂ ସ ପୁରୁଷଃ” ଇତ୍ୟାଦିନା । କ୍ୱ
ପୁନଃ ବିଦୁଷଃ ଅଧିକାର ଇତି ଏତଦୁକ୍ତଂ ପୂର୍ୱମେବ “ଜ୍ଞାନୟୋଗେନ
ସାଙ୍ଖ୍ୟାନାମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୩-୩) ଇତି । ତଥା ଚ ସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସଂ
ବକ୍ଷ୍ୟତି “ସର୍ୱକର୍ମାଣି ମନସା” (ଭ. ଗୀ. ୫-୧୩) ଇତ୍ୟାଦିନା ॥ ନନୁ
ମନସା ଇତି ବଚନାତ୍ ନ ବାଚିକାନାଂ କାୟିକାନାଂ ଚ ସନ୍ନ୍ୟାସଃ ଇତି ଚେତ୍, ନ ;
ସର୍ୱକର୍ମାଣି ଇତି ବିଶେଷିତତ୍ୱାତ୍ । ମାନସାନାମେବ ସର୍ୱକର୍ମଣାମିତି ଚେତ୍, ନ ;
ମନୋବ୍ୟାପାରପୂର୍ୱକତ୍ୱାଦ୍ୱାକ୍କାୟବ୍ୟାପାରାଣାଂ ମନୋବ୍ୟାପାରାଭାବେ ତଦନୁପପତ୍ତେଃ ।
ଶାସ୍ତ୍ରୀୟାଣାଂ ବାକ୍କାୟକର୍ମଣାଂ କାରଣାନି ମାନସାନି କର୍ମାଣି ବର୍ଜୟିତ୍ୱା ଅନ୍ୟାନି
ସର୍ୱକର୍ମାଣି ମନସା ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟେଦିତି ଚେତ୍, ନ ;“ନୈବ କୁର୍ୱନ୍ନ କାରୟନ୍”
(ଭ. ଗୀ. ୫-୧୩) ଇତି ବିଶେଷଣାତ୍ । ସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସଃ ଅୟଂ ଭଗବତା ଉକ୍ତଃ
ମରିଷ୍ୟତଃ ନ ଜୀବତଃ ଇତି ଚେତ୍, ନ ; “ନବଦ୍ୱାରେ ପୁରେ ଦେହୀ ଆସ୍ତେ”
(ଭ. ଗୀ. ୫-୧୩) ଇତି ବିଶେଷଣାନୁପପତ୍ତେଃ । ନ ହି ସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସେନ
ମୃତସ୍ୟ ତଦ୍ଦେହେ ଆସନଂ ସମ୍ଭବତି । ଅକୁର୍ୱତଃ ଅକାରୟତଶ୍ଚ
ଦେହେ ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟ ଇତି ସମ୍ବନ୍ଧଃ ନ ଦେହେ ଆସ୍ତେ ଇତି ଚେତ୍, ନ ; ସର୍ୱତ୍ର
ଆତ୍ମନଃ ଅବିକ୍ରିୟତ୍ୱାବଧାରଣାତ୍, ଆସନକ୍ରିୟାୟାଶ୍ଚ ଅଧିକରଣାପେକ୍ଷତ୍ୱାତ୍,
ତଦନପେକ୍ଷତ୍ୱାଚ୍ଚ ସନ୍ନ୍ୟାସସ୍ୟ । ସମ୍ପୂର୍ୱସ୍ତୁ ନ୍ୟାସଶବ୍ଦଃ ଅତ୍ର ତ୍ୟାଗାର୍ଥଃ,
ନ ନିକ୍ଷେପାର୍ଥଃ । ତସ୍ମାତ୍ ଗୀତାଶାସ୍ତ୍ରେ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନବତଃ ସନ୍ନ୍ୟାସେ ଏବ ଅଧିକାରଃ,
ନ କର୍ମଣି ଇତି ତତ୍ର ତତ୍ର ଉପରିଷ୍ଟାତ୍ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନପ୍ରକରଣେ ଦର୍ଶୟିଷ୍ୟାମଃ ॥
ପ୍ରକୃତଂ ତୁ ବକ୍ଷ୍ୟାମଃ । ତତ୍ର ଆତ୍ମନଃ ଅବିନାଶିତ୍ୱଂ ପ୍ରତିଜ୍ଞାତମ୍ ।
ତତ୍କିମିବେତି, ଉଚ୍ୟତେ —
ବାସାଂସି ଜୀର୍ଣାନି ଯଥା ବିହାୟ ନବାନି ଗୃହ୍ଣାତି ନରୋଽପରାଣି ।
ତଥା ଶରୀରାଣି ବିହାୟ ଜୀର୍ଣାନ୍ୟନ୍ୟାନି ସଂୟାତି ନବାନି ଦେହୀ ॥ ୨-୨୨॥
ବାସାଂସି ବସ୍ତ୍ରାଣି ଜୀର୍ଣାନି ଦୁର୍ବଲତାଂ ଗତାନି ଯଥା ଲୋକେ ବିହାୟ ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ
ନବାନି ଅଭିନବାନି ଗୃହ୍ଣାତି ଉପାଦତ୍ତେ ନରଃ ପୁରୁଷଃ ଅପରାଣି ଅନ୍ୟାନି, ତଥା
ତଦ୍ୱଦେବ ଶରୀରାଣି ବିହାୟ ଜୀର୍ଣାନି ଅନ୍ୟାନି ସଂୟାତି ସଙ୍ଗଚ୍ଛତି ନବାନି ଦେହୀ
ଆତ୍ମା ପୁରୁଷବତ୍ ଅବିକ୍ରିୟ ଏବେତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କସ୍ମାତ୍ ଅବିକ୍ରିୟ ଏବେତି, ଆହ —
ନୈନଂ ଛିନ୍ଦନ୍ତି ଶସ୍ତ୍ରାଣି ନୈନଂ ଦହତି ପାବକଃ ।
ନ ଚୈନଂ କ୍ଲେଦୟନ୍ତ୍ୟାପୋ ନ ଶୋଷୟତି ମାରୁତଃ ॥ ୨-୨୩॥
ଏବଂ ପ୍ରକୃତଂ ଦେହିନଂ ନ ଚ୍ଛିନ୍ଦନ୍ତି ଶସ୍ତ୍ରାଣି, ନିରବୟବତ୍ୱାତ୍ ନ
ଅବୟବବିଭାଗଂ କୁର୍ୱନ୍ତି । ଶସ୍ତ୍ରାଣି ଅସ୍ୟାଦୀନି । ତଥା ନ ଏନଂ ଦହତି
ପାବକଃ, ଅଗ୍ନିରପି ନ ଭସ୍ମୀକରୋତି । ତଥା ନ ଚ ଏନଂ କ୍ଲେଦୟନ୍ତି ଆପଃ ।
ଅପାଂ ହି ସାବୟବସ୍ୟ ବସ୍ତୁନଃ ଆର୍ଦ୍ରୀଭାବକରଣେନ ଅବୟବବିଶ୍ଲେଷାପାଦନେ
ସାମର୍ଥ୍ୟମ୍ । ତତ୍ ନ ନିରବୟବେ ଆତ୍ମନି ସମ୍ଭବତି । ତଥା ସ୍ନେହବତ୍ ଦ୍ରବ୍ୟଂ
ସ୍ନେହଶୋଷଣେନ ନାଶୟତି ବାୟୁଃ । ଏନଂ ତୁ ଆତ୍ମାନଂ ନ ଶୋଷୟତି ମାରୁତୋଽପି ॥
ଯତଃ ଏବଂ ତସ୍ମାତ୍ —
ଅଚ୍ଛେଦ୍ୟୋଽୟମଦାହ୍ୟୋଽୟମକ୍ଲେଦ୍ୟୋଽଶୋଷ୍ୟ ଏବ ଚ ।
ନିତ୍ୟଃ ସର୍ୱଗତଃ ସ୍ଥାଣୁରଚଲୋଽୟଂ ସନାତନଃ ॥ ୨-୨୪॥
ଯସ୍ମାତ୍ ଅନ୍ୟୋନ୍ୟନାଶହେତୁଭୂତାନି ଏନମାତ୍ମାନଂ ନାଶୟିତୁଂ ନୋତ୍ସହନ୍ତେ ଅସ୍ୟାଦୀନି
ତସ୍ମାତ୍ ନିତ୍ୟଃ । ନିତ୍ୟତ୍ୱାତ୍ ସର୍ୱଗତଃ । ସର୍ୱଗତତ୍ୱାତ୍ ସ୍ଥାଣୁଃ ଇବ, ସ୍ଥିର
ଇତ୍ୟେତତ୍ । ସ୍ଥିରତ୍ୱାତ୍ ଅଚଲଃ ଅୟଂ ଆତ୍ମା । ଅତଃ ସନାତନଃ ଚିରନ୍ତନଃ, ନ
କାରଣାତ୍କୁତଶ୍ଚିତ୍ ନିଷ୍ପନ୍ନଃ, ଅଭିନବ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ନୈତେଷାଂ ଶ୍ଲୋକାନାଂ
ପୌନରୁକ୍ତ୍ୟଂ ଚୋଦନୀୟମ୍, ଯତଃ ଏକେନୈବ ଶ୍ଲୋକେନ ଆତ୍ମନଃ ନିତ୍ୟତ୍ୱମବିକ୍ରିୟତ୍ୱଂ
ଚୋକ୍ତଂ “ନ ଜାୟତେ ମ୍ରିୟତେ ବା” (ଭ. ଗୀ. ୨-୨୦) ଇତ୍ୟାଦିନା । ତତ୍ର
ଯଦେବ ଆତ୍ମବିଷୟଂ କିଞ୍ଚିଦୁଚ୍ୟତେ, ତତ୍ ଏତସ୍ମାତ୍ ଶ୍ଲୋକାର୍ଥାତ୍ ନ ଅତିରିଚ୍ୟତେ ;
କିଞ୍ଚିଚ୍ଛବ୍ଦତଃ ପୁନରୁକ୍ତମ୍, କିଞ୍ଚିଦର୍ଥତଃ ଇତି ।
ଦୁର୍ବୋଧତ୍ୱାତ୍ ଆତ୍ମବସ୍ତୁନଃ ପୁନଃ ପୁନଃ ପ୍ରସଙ୍ଗମାପାଦ୍ୟ
ଶବ୍ଦାନ୍ତରେଣ ତଦେବ ବସ୍ତୁ ନିରୂପୟତି ଭଗବାନ୍
ବାସୁଦେବଃ କଥଂ ନୁ ନାମ ସଂସାରିଣାମସଂସାରିତ୍ୱବୁଦ୍ଧିଗୋଚରତାମାପନ୍ନଂ ସତ୍
ଅବ୍ୟକ୍ତଂ ତତ୍ତ୍ୱଂ ସଂସାରନିବୃତ୍ତୟେ ସ୍ୟାତ୍ ଇତି ॥ କିଂ ଚ —
ଅବ୍ୟକ୍ତୋଽୟମଚିନ୍ତ୍ୟୋଽୟମବିକାର୍ୟୋଽୟମୁଚ୍ୟତେ ।
ତସ୍ମାଦେବଂ ବିଦିତ୍ୱୈନଂ ନାନୁଶୋଚିତୁମର୍ହସି ॥ ୨-୨୫॥
ସର୍ୱକରଣାବିଷୟତ୍ୱାତ୍ ନ ବ୍ୟଜ୍ୟତ ଇତି ଅବ୍ୟକ୍ତଃ ଅୟଂ ଆତ୍ମା । ଅତ ଏବ
ଅଚିନ୍ତ୍ୟଃ ଅୟମ୍ । ଯଦ୍ଧି ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗୋଚରଃ ତତ୍ ଚିନ୍ତାବିଷୟତ୍ୱମାପଦ୍ୟତେ ।
ଅୟଂ ତ୍ୱାତ୍ମା ଅନିନ୍ଦ୍ରିୟଗୋଚରତ୍ୱାତ୍ ଅଚିନ୍ତ୍ୟଃ । ଅତ ଏବ ଅବିକାର୍ୟଃ, ଯଥା କ୍ଷୀରଂ
ଦଧ୍ୟାତଞ୍ଚନାଦିନା ବିକାରି ନ ତଥା ଅୟମାତ୍ମା । ନିରବୟବତ୍ୱାଚ୍ଚ ଅବିକ୍ରିୟଃ ।
ନ ହି ନିରବୟବଂ କିଞ୍ଚିତ୍ ବିକ୍ରିୟାତ୍ମକଂ ଦୃଷ୍ଟମ୍ । ଅବିକ୍ରିୟତ୍ୱାତ୍ ଅବିକାର୍ୟଃ
ଅୟଂ ଆତ୍ମା ଉଚ୍ୟତେ ।ତସ୍ମାତ୍ ଏବଂ ଯଥୋକ୍ତପ୍ରକାରେଣ ଏନଂ ଆତ୍ମାନଂ ବିଦିତ୍ୱା
ତ୍ୱଂ ନ ଅନୁଶୋଚିତୁମର୍ହସି ହନ୍ତାହମେଷାମ୍, ମୟୈତେ ହନ୍ୟନ୍ତ ଇତି ॥ ଆତ୍ମନଃ
ଅନିତ୍ୟତ୍ୱମଭ୍ୟୁପଗମ୍ୟ ଇଦମୁଚ୍ୟତେ —
ଅଥ ଚୈନଂ ନିତ୍ୟଜାତଂ ନିତ୍ୟଂ ବା ମନ୍ୟସେ ମୃତମ୍ ।
ତଥାପି ତ୍ୱଂ ମହାବାହୋ ନୈବଂ ଶୋଚିତୁମର୍ହସି ॥ ୨-୨୬॥
ଅଥ ଚ ଇତି ଅଭ୍ୟୁପଗମାର୍ଥଃ । ଏନଂ ପ୍ରକୃତମାତ୍ମାନଂ ନିତ୍ୟଜାତଂ
ଲୋକପ୍ରସିଦ୍ଧ୍ୟା ପ୍ରତ୍ୟନେକଶରୀରୋତ୍ପତ୍ତି ଜାତୋ ଜାତ ଇତି ମନ୍ୟସେ
ପ୍ରତିତତ୍ତଦ୍ୱିନାଶଂ ନିତ୍ୟଂ ବା ମନ୍ୟସେ ମୃତଂ ମୃତୋ ମୃତ ଇତି ; ତଥାପି
ତଥାଭାବେଽପି ଆତ୍ମନି ତ୍ୱଂ ମହାବାହୋ, ନ ଏବଂ ଶୋଚିତୁମର୍ହସି, ଜନ୍ମବତୋ
ଜନ୍ମ ନାଶବତୋ ନାଶଶ୍ଚେତ୍ୟେତାବବଶ୍ୟମ୍ଭାବିନାବିତି ॥ ତଥା ଚ ସତି —
ଜାତସ୍ୟ ହି ଧ୍ରୁବୋ ମୃତ୍ୟୁର୍ଧ୍ରୁବଂ ଜନ୍ମ ମୃତସ୍ୟ ଚ ।
ତସ୍ମାଦପରିହାର୍ୟେଽର୍ଥେ ନ ତ୍ୱଂ ଶୋଚିତୁମର୍ହସି ॥ ୨-୨୭॥
ଜାତସ୍ୟ ହି ଲବ୍ଧଜନ୍ମନଃ ଧ୍ରୁବଃ ଅବ୍ୟଭିଚାରୀ ମୃତ୍ୟୁଃ
ମରଣଂ ଧ୍ରୁବଂ ଜନ୍ମ ମୃତସ୍ୟ ଚ । ତସ୍ମାଦପରିହାର୍ୟୋଽୟଂ
ଜନ୍ମମରଣଲକ୍ଷଣୋଽର୍ଥଃ । ତସ୍ମିନ୍ନପରିହାର୍ୟେଽର୍ଥେ ନ ତ୍ୱଂ ଶୋଚିତୁମର୍ହସି ॥
କାର୍ୟକରଣସଙ୍ଘାତାତ୍ମକାନ୍ୟପି ଭୂତାନ୍ୟୁଦ୍ଦିଶ୍ୟ ଶୋକୋ ନ ଯୁକ୍ତଃ କର୍ତୁମ୍,
ଯତଃ —
ଅବ୍ୟକ୍ତାଦୀନି ଭୂତାନି ବ୍ୟକ୍ତମଧ୍ୟାନି ଭାରତ ।
ଅବ୍ୟକ୍ତନିଧନାନ୍ୟେବ ତତ୍ର କା ପରିଦେବନା ॥ ୨-୨୮॥
ଅବ୍ୟକ୍ତାଦୀନି ଅବ୍ୟକ୍ତଂ ଅଦର୍ଶନଂ ଅନୁପଲବ୍ଧିଃ ଆଦିଃ ଯେଷାଂ ଭୂତାନାଂ
ପୁତ୍ରମିତ୍ରାଦିକାର୍ୟକରଣସଙ୍ଘାତାତ୍ମକାନାଂ
ତାନି ଅବ୍ୟକ୍ତାଦୀନି ଭୂତାନି ପ୍ରାଗୁତ୍ପତ୍ତେଃ,
ଉତ୍ପନ୍ନାନି ଚ ପ୍ରାଙ୍ମରଣାତ୍ ବ୍ୟକ୍ତମଧ୍ୟାନି । ଅବ୍ୟକ୍ତନିଧନାନ୍ୟେବ ପୁନଃ
ଅବୟ୍କତ୍ଂ ଅଦର୍ଶନଂ ନିଧନଂ ମରଣଂ ଯେଷାଂ ତାନି ଅବ୍ୟକ୍ତନିଧନାନି ।
ମରଣାଦୂର୍ଧ୍ୱମପ୍ୟବ୍ୟକ୍ତତାମେବ ପ୍ରତିପଦ୍ୟନ୍ତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ତଥା ଚୋକ୍ତମ୍
–”ଅଦର୍ଶନାଦାପତିତଃ ପୁନଶ୍ଚାଦର୍ଶନଂ ଗତଃ । ନାସୌ ତବ ନ ତସ୍ୟ
ତ୍ୱଂ ବୃଥା କା ପରିଦେବନା” (ମୋ. ଧ. ୧୭୪-୧୭) ଇତି । ତତ୍ର କା ପରିଦେବନା
କୋ ବା ପ୍ରଲାପଃ ଅଦୃଷ୍ଟଦୃଷ୍ଟପ୍ରନଷ୍ଟଭ୍ରାନ୍ତିଭୂତେଷୁ ଭୂତେଷ୍ୱିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଦୁର୍ୱିଜ୍ଞେୟୋଽୟଂ ପ୍ରକୃତ ଆତ୍ମା ; କିଂ ତ୍ୱାମେବୈକମୁପାଲଭେ ସାଧାରଣେ
ଭ୍ରାନ୍ତିନିମିତ୍ତେ । କଥଂ ଦୁର୍ୱିଜ୍ଞେୟୋଽୟମାତ୍ମା ଇତ୍ୟତ ଆହ —
ଆଶ୍ଚର୍ୟବତ୍ପଶ୍ୟତି କଶ୍ଚିଦେନମାଶ୍ଚର୍ୟବଦ୍ୱଦତି ତଥୈବ ଚାନ୍ୟଃ ।
ଆଶ୍ଚର୍ୟବଚ୍ଚୈନମନ୍ୟଃ ଶୃଣୋତି ଶ୍ରୁତ୍ୱାପ୍ୟେନଂ ବେଦ ନ ଚୈବ କଶ୍ଚିତ୍ ॥ ୨-୨୯॥
ଆଶ୍ଚର୍ୟବତ୍ ଆଶ୍ଚର୍ୟଂ ଅଦୃଷ୍ଟପୂର୍ୱଂ ଅଦ୍ଭୁତଂ ଅକସ୍ମାଦ୍ଦୃଶ୍ୟମାନଂ
ତେନ ତୁଲ୍ୟଂ ଆଶ୍ଚର୍ୟବତ୍ ଆଶ୍ଚର୍ୟମିତି ଏନଂ ଆତ୍ମାନଂ ପଶ୍ୟତି କଶ୍ଚିତ୍ ।
ଆଶ୍ଚର୍ୟବତ୍ ଏନଂ ବଦତି ତଥୈବ ଚ ଅନ୍ୟଃ । ଆଶ୍ଚର୍ୟବଚ୍ଚ ଏନମନ୍ୟଃ
ଶୃଣୋତି । ଶ୍ରୁତ୍ୱା ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ଉକ୍ତ୍ୱାପି ଏନମାତ୍ମାନଂ ବେଦ ନ ଚୈବ କଶ୍ଚିତ୍ ।
ଅଥବା ଯୋଽୟମାତ୍ମାନଂ ପଶ୍ୟତି ସ ଆଶ୍ଚର୍ୟତୁଲ୍ୟଃ, ଯୋ ବଦତି ଯଶ୍ଚ ଶୃଣୋତି
ସଃ ଅନେକସହସ୍ରେଷୁ କଶ୍ଚିଦେବ ଭବତି । ଅତୋ ଦୁର୍ବୋଧ ଆତ୍ମା ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ ॥
ଅଥେଦାନୀଂ ପ୍ରକରଣାର୍ଥମୁପସଂହରନ୍ବ୍ରୂତେ —
ଦେହୀ ନିତ୍ୟମବଧ୍ୟୋଽୟଂ ଦେହେ ସର୍ୱସ୍ୟ ଭାରତ ।
ତସ୍ମାତ୍ସର୍ୱାଣି ଭୂତାନି ନ ତ୍ୱଂ ଶୋଚିତୁମର୍ହସି ॥ ୨-୩୦॥
ଦେହୀ ଶରୀରୀ ନିତ୍ୟଂ ସର୍ୱଦା ସର୍ୱାବସ୍ଥାସୁ ଅବଧ୍ୟଃ ନିରବୟବତ୍ୱାନ୍ନିତ୍ୟତ୍ୱାଚ୍ଚ
ତତ୍ର ଅବଧ୍ୟୋଽୟଂ ଦେହେ ଶରୀରେ ସର୍ୱସ୍ୟ ସର୍ୱଗତତ୍ୱାତ୍ସ୍ଥାବରାଦିଷୁ ସ୍ଥିତୋଽପି
ସର୍ୱସ୍ୟ ପ୍ରାଣିଜାତସ୍ୟ ଦେହେ ବଧ୍ୟମାନେଽପି ଅୟଂ ଦେହୀ ନ ବଧ୍ୟଃ ଯସ୍ମାତ୍,
ତସ୍ମାତ୍ ଭୀଷ୍ମାଦୀନି ସର୍ୱାଣି ଭୂତାନି ଉଦ୍ଦିଶ୍ୟ ନ ତ୍ୱଂ ଶୋଚିତୁମର୍ହସି ॥ ଇହ
ପରମାର୍ଥତତ୍ତ୍ୱାପେକ୍ଷାୟାଂ ଶୋକୋ ମୋହୋ ବା ନ ସମ୍ଭବତୀତ୍ୟୁକ୍ତମ୍ । ନ କେବଲଂ
ପରମାର୍ଥତତ୍ତ୍ୱାପେକ୍ଷାୟାମେବ । କିଂ ତୁ —
ସ୍ୱଧର୍ମମପି ଚାବେକ୍ଷ୍ୟ ନ ବିକମ୍ପିତୁମର୍ହସି ।
ଧର୍ମ୍ୟାଦ୍ଧି ଯୁଦ୍ଧାଚ୍ଛ୍ରେୟୋଽନ୍ୟତ୍କ୍ଷତ୍ତ୍ରିୟସ୍ୟ ନ ବିଦ୍ୟତେ ॥ ୨-୩୧॥
ସ୍ୱଧର୍ମମପି ସ୍ୱୋ ଧର୍ମଃ କ୍ଷତ୍ରିୟସ୍ୟ ଯୁଦ୍ଧଂ ତମପି ଅବେକ୍ଷ୍ୟ ତ୍ୱଂ
ନ ବିକମ୍ପିତୁଂ ପ୍ରଚଲିତୁଂ ନାର୍ହସି କ୍ଷତ୍ରିୟସ୍ୟ ସ୍ୱାଭାବିକାଦ୍ଧର୍ମାତ୍
ଆତ୍ମସ୍ୱାଭାବ୍ୟାଦିତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ । ତଚ୍ଚ ଯୁଦ୍ଧଂ ପୃଥିବୀଜୟଦ୍ୱାରେଣ ଧର୍ମାର୍ଥଂ
ପ୍ରଜାରକ୍ଷଣାର୍ଥଂ ଚେତି ଧର୍ମାଦନପେତଂ ପରଂ ଧର୍ମ୍ୟମ୍ । ତସ୍ମାତ୍ ଧର୍ମ୍ୟାତ୍
ଯୁଦ୍ଧାତ୍ ଶ୍ରେୟଃ ଅନ୍ୟତ୍ କ୍ଷତ୍ରିୟସ୍ୟ ନ ବିଦ୍ୟତେ ହି ଯସ୍ମାତ୍ ॥
କୁତଶ୍ଚ ତତ୍ ଯୁଦ୍ଧଂ କର୍ତବ୍ୟମିତି, ଉଚ୍ୟତେ —
ଯଦୃଚ୍ଛୟା ଚୋପପନ୍ନଂ ସ୍ୱର୍ଗଦ୍ୱାରମପାବୃତମ୍ ।
ସୁଖିନଃ କ୍ଷତ୍ରିୟାଃ ପାର୍ଥ ଲଭନ୍ତେ ଯୁଦ୍ଧମୀଦୃଶମ୍ ॥ ୨-୩୨॥
ଯଦୃଚ୍ଛୟା ଚ ଅପ୍ରାର୍ଥିତତୟା ଉପପନ୍ନଂ ଆଗତଂ ସ୍ୱର୍ଗଦ୍ୱାରଂ ଅପାବୃତମ୍
ଉଦ୍ଧାଟିତଂ ଯେ ଏତତ୍ ଈଦୃଶଂ ଯୁଦ୍ଧଂ ଲଭନ୍ତେ କ୍ଷତ୍ରିୟାଃ ହେ ପାର୍ଥ, କିଂ ନ
ସୁଖିନଃ ତେ ? ଏବଂ କର୍ତବ୍ୟତାପ୍ରାପ୍ତମପି —
ଅଥ ଚେତ୍ତ୍ୱମିମଂ ଧର୍ମ୍ୟଂ ସଙ୍ଗ୍ରାମଂ ନ କରିଷ୍ୟସି ।
ତତଃ ସ୍ୱଧର୍ମଂ କୀର୍ତିଂ ଚ ହିତ୍ୱା ପାପମବାପ୍ସ୍ୟସି ॥ ୨-୩୩॥
ଅଥ ଚେତ୍ ତ୍ୱଂ ଇମଂ ଧର୍ମ୍ୟଂ ଧର୍ମାଦନପେତଂ ବିହିତଂ ସଙ୍ଗ୍ରାମଂ
ଯୁଦ୍ଧଂ ନ କରିଷ୍ୟସି ଚେତ୍, ତତଃ ତଦକରଣାତ୍ ସ୍ୱଧର୍ମଂ କୀର୍ତିଂ ଚ
ମହାଦେବାଦିସମାଗମନିମିତ୍ତାଂ ହିତ୍ୱା କେବଲଂ ପାପଂ ଅବାପ୍ସ୍ୟସି ॥ ନ କେବଲଂ
ସ୍ୱଧର୍ମକୀର୍ତିପରିତ୍ୟାଗଃ —
ଅକୀର୍ତିଂ ଚାପି ଭୂତାନି କଥୟିଷ୍ୟନ୍ତି ତେଽବ୍ୟଯାମ୍ ।
ସମ୍ଭାବିତସ୍ୟ ଚାକୀର୍ତିର୍ମରଣାଦତିରିଚ୍ୟତେ ॥ ୨-୩୪॥
ଅକୀର୍ତିଂ ଚାପି ଯୁଦ୍ଧେ ଭୂତାନି କଥୟିଷ୍ୟନ୍ତି ତେ ତବ ଅବ୍ୟଯାଂ ଦୀର୍ଘକାଲାମ୍ ।
ଧର୍ମାତ୍ମା ଶୂର ଇତ୍ୟେବମାଦିଭିଃ ଗୁଣୈଃ ସମ୍ଭାବିତସ୍ୟ ଚ ଅକୀର୍ତିଃ ମରଣାତ୍
ଅତିରିଚ୍ୟତେ, ସମ୍ଭାବିତସ୍ୟ ଚ ଅକୀର୍ତେଃ ବରଂ ମରଣମିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କିଞ୍ଚ —
ଭୟାଦ୍ରଣାଦୁପରତଂ ମଂସ୍ୟନ୍ତେ ତ୍ୱାଂ ମହାରଥାଃ ।
ଯେଷାଂ ଚ ତ୍ୱଂ ବହୁମତୋ ଭୂତ୍ୱା ଯାସ୍ୟସି ଲାଘବମ୍ ॥ ୨-୩୫॥
ଭୟାତ୍ କର୍ଣାଦିଭ୍ୟଃ ରଣାତ୍ ଯୁଦ୍ଧାତ୍ ଉପରତଂ ନିବୃତ୍ତଂ ମଂସ୍ୟନ୍ତେ ଚିନ୍ତୟିଷ୍ୟନ୍ତି
ନ କୃପୟେତି ତ୍ୱାଂ ମହାରଥାଃ ଦୁର୍ୟୋଧନପ୍ରଭୃତୟଃ । ଯେଷାଂ ଚ ତ୍ୱଂ
ଦୁର୍ୟୋଧନାଦୀନାଂ ବହୁମତୋ ବହୁଭିଃ ଗୁଣୈଃ ଯୁକ୍ତଃ ଇତ୍ୟେବଂ ମତଃ ବହୁମତଃ
ଭୂତ୍ୱା ପୁନଃ ଯାସ୍ୟସି ଲାଘବଂ ଲଘୁଭାବମ୍ ॥ କିଞ୍ଚ–
ଅବାଚ୍ୟବାଦାଂଶ୍ଚ ବହୂନ୍ୱଦିଷ୍ୟନ୍ତି ତବାହିତାଃ ।
ନିନ୍ଦନ୍ତସ୍ତବ ସାମର୍ଥ୍ୟଂ ତତୋ ଦୁଃଖତରଂ ନୁ କିମ୍ ॥ ୨-୩୬॥
ଅବାଚ୍ୟବାଦାନ୍ ଅବକ୍ତବ୍ୟବାଦାଂଶ୍ଚ ବହୂନ୍ ଅନେକପ୍ରକାରାନ୍ ବଦିଷ୍ୟନ୍ତି
ତବ ଅହିତାଃ ଶତ୍ରବଃ ନିନ୍ଦନ୍ତଃ କୁତ୍ସୟନ୍ତଃ ତବ ତ୍ୱଦୀୟଂ ସାମର୍ଥ୍ୟଂ
ନିବାତକବଚାଦିୟୁଦ୍ଧନିମିତ୍ତମ୍ । ତତଃ ତସ୍ମାତ୍ ନିନ୍ଦାପ୍ରାପ୍ତେର୍ଦୁଃଖାତ୍ ଦୁଃଖତରଂ
ନୁ କିମ୍, ତତଃ କଷ୍ଟତରଂ ଦୁଃଖଂ ନାସ୍ତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଯୁଦ୍ଧେ ପୁନଃ କ୍ରିୟମାଣେ
କର୍ଣାଦିଭିଃ —
ହତୋ ବା ପ୍ରାପ୍ସ୍ୟସି ସ୍ୱର୍ଗଂ ଜିତ୍ୱା ବା ଭୋକ୍ଷ୍ୟସେ ମହୀମ୍ ।
ତସ୍ମାଦୁତ୍ତିଷ୍ଠ କୌନ୍ତେୟ ଯୁଦ୍ଧାୟ କୃତନିଶ୍ଚୟଃ ॥ ୨-୩୭॥
ହତୋ ବା ପ୍ରାପ୍ସ୍ୟସି ସ୍ୱର୍ଗମ୍, ହତଃ ସନ୍ ସ୍ୱର୍ଗଂ ପ୍ରାପ୍ସ୍ୟସି । ଜିତ୍ୱା ବା କର୍ଣାଦୀନ୍
ଶୂରାନ୍ ଭୋକ୍ଷ୍ୟସେ ମହୀମ୍ । ଉଭୟଥାପି ତବ ଲାଭ ଏବେତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ । ଯତ ଏବଂ
ତସ୍ମାତ୍ ଉତ୍ତିଷ୍ଠ କୌନ୍ତେୟ ଯୁଦ୍ଧାୟ କୃତନିଶ୍ଚୟଃ “ଜେଷ୍ୟାମି ଶତ୍ରୂନ୍,
ମରିଷ୍ୟାମି ବା” ଇତି ନିଶ୍ଚୟଂ କୃତ୍ୱେତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ତତ୍ର ଯୁଦ୍ଧଂ ସ୍ୱଧର୍ମଂ
ଇତ୍ୟେବଂ ଯୁଧ୍ୟମାନସ୍ୟୋପଦେଶମିମଂ ଶୃଣୁ —
ସୁଖଦୁଃଖେ ସମେ କୃତ୍ୱା ଲାଭାଲାଭୌ ଜୟାଜୟୌ ।
ତତୋ ଯୁଦ୍ଧାୟ ଯୁଜ୍ୟସ୍ୱ ନୈବଂ ପାପମବାପ୍ସ୍ୟସି ॥ ୨-୩୮॥
ସୁଖଦୁଃଖେ ସମେ ତୁଲ୍ୟେ କୃତ୍ୱା, ରାଗଦ୍ୱେଷାବପ୍ୟକୃତ୍ୱେତ୍ୟେତତ୍ ।
ତଥା ଲାଭାଲାଭୌ ଜୟାଜୟୌ ଚ ସମୌ କୃତ୍ୱା ତତୋ ଯୁଦ୍ଧାୟ ଯୁଜ୍ୟସ୍ୱ
ଘଟସ୍ୱ । ନ ଏବଂ ଯୁଦ୍ଧଂ କୁର୍ୱନ୍ ପାପଂ ଅବାପ୍ସ୍ୟସି । ଇତ୍ୟେଷ ଉପଦେଶଃ
ପ୍ରାସଙ୍ଗିକଃ ॥ ଶୋକମୋହାପନୟନାୟ ଲୌକିକୋ ନ୍ୟାୟଃ “ସ୍ୱଧର୍ମମପି
ଚାବେକ୍ଷ୍ୟ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୩୧) ଇତ୍ୟାଦ୍ୟୈଃ ଶ୍ଲୋକୈରୁକ୍ତଃ, ନ ତୁ ତାତ୍ପର୍ୟେଣ ।
ପରମାର୍ଥଦର୍ଶନମିହ ପ୍ରକୃତମ୍ । ତଚ୍ଚୋକ୍ତମୁପସଂହ୍ରିୟତେ –“ଏଷା
ତେଽଭିହିତା” (ଭ. ଗୀ. ୨-୩୯) ଇତି ଶାସ୍ତ୍ରବିଷୟବିଭାଗପ୍ରଦର୍ଶନାୟ ।
ଇହ ହି ପ୍ରଦର୍ଶିତେ ପୁନଃ ଶାସ୍ତ୍ରବିଷୟବିଭାଗେ ଉପରିଷ୍ଟାତ୍ “ଜ୍ଞାନୟୋଗେନ
ସାଙ୍ଖ୍ୟାନାଂ କର୍ମୟୋଗେନ ଯୋଗିନାମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୩-୩) ଇତି ନିଷ୍ଠାଦ୍ୱୟବିଷୟଂ
ଶାସ୍ତ୍ରଂ ସୁଖଂ ପ୍ରବର୍ତିଷ୍ୟତେ, ଶ୍ରୋତାରଶ୍ଚ ବିଷୟବିଭାଗେନ ସୁଖଂ
ଗ୍ରହୀଷ୍ୟନ୍ତି ଇତ୍ୟତ ଆହ —
ଏଷା ତେଽଭିହିତା ସାଙ୍ଖ୍ୟେ ବୁଦ୍ଧିର୍ୟୋଗେ ତ୍ୱିମାଂ ଶୃଣୁ ।
ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ଯୁକ୍ତୋ ଯୟା ପାର୍ଥ କର୍ମବନ୍ଧଂ ପ୍ରହାସ୍ୟସି ॥ ୨-୩୯॥
ଏଷା ତେ ତୁଭ୍ୟଂ ଅଭିହିତା ଉକ୍ତା ସାଙ୍ଖ୍ୟେ ପରମାର୍ଥବସ୍ତୁବିବେକବିଷୟେ ବୁଦ୍ଧିଃ
ଜ୍ଞାନଂ ସାକ୍ଷାତ୍ ଶୋକମୋହାଦିସଂସାର-ହେତୁଦୋଷନିବୃତ୍ତିକାରଣମ୍ । ଯୋଗେ ତୁ
ତତ୍ପ୍ରାପ୍ତ୍ୟୁପାୟେ ନିଃସଙ୍ଗତୟା ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱପ୍ରହାଣପୂର୍ୱକଂ ଈଶ୍ୱରାରାଧନାର୍ଥେ
କର୍ମୟୋଗେ କର୍ମାନୁଷ୍ଠାନେ ସମାଧିୟୋଗେ ଚ ଇମାଂ ଅନନ୍ତରମେବୋଚ୍ୟମାନାଂ
ବୁଦ୍ଧିଂ ଶୃଣୁ । ତାଂ ଚ ବୁଦ୍ଧିଂ ସ୍ତୌତି ପ୍ରରୋଚନାର୍ଥଂ — ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ଯୟା
ଯୋଗବିଷୟଯା ଯୁକ୍ତଃ ହେ ପାର୍ଥ, କର୍ମବନ୍ଧଂ କର୍ମୈବ ଧର୍ମାଧର୍ମାଖ୍ୟୋ
ବନ୍ଧଃ କର୍ମବନ୍ଧଃ ତଂ ପ୍ରହାସ୍ୟସି ଈଶ୍ୱରପ୍ରସାଦନିମିତ୍ତଜ୍ଞାନପ୍ରାପ୍ତ୍ୟୈବ
ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ ॥ କିଞ୍ଚ ଅନ୍ୟତ୍ —
ନେହାଭିକ୍ରମନାଶୋଽସ୍ତି ପ୍ରତ୍ୟବାୟୋ ନ ବିଦ୍ୟତେ ।
ସ୍ୱଲ୍ପମପ୍ୟସ୍ୟ ଧର୍ମସ୍ୟ ତ୍ରାୟତେ ମହତୋ ଭୟାତ୍ ॥ ୨-୪୦॥
ନ ଇହ ମୋକ୍ଷମାର୍ଗେ କର୍ମୟୋଗେ ଅଭିକ୍ରମନାଶଃ ଅଭିକ୍ରମଣମଭିକ୍ରମଃ
ପ୍ରାରମ୍ଭଃ ତସ୍ୟ ନାଶଃ ନାସ୍ତି ଯଥା କୃଷ୍ୟାଦେଃ । ଯୋଗବିଷୟେ ପ୍ରାରମ୍ଭସ୍ୟ
ନ ଅନୈକାନ୍ତିକଫଲତ୍ୱମିତ୍ୟର୍ଥଃ । କିଞ୍ଚ — ନାପି ଚିକିତ୍ସାବତ୍ ପ୍ରତ୍ୟବାୟଃ
ବିଦ୍ୟତେ ଭବତି । କିଂ ତୁ ସ୍ୱଲ୍ପମପି ଅସ୍ୟ ଧର୍ମସ୍ୟ ଯୋଗଧର୍ମସ୍ୟ ଅନୁଷ୍ଠିତଂ
ତ୍ରାୟତେ ରକ୍ଷତି ମହତଃ ଭୟାତ୍ ସଂସାରଭୟାତ୍ ଜନ୍ମମରଣାଦିଲକ୍ଷଣାତ୍ ॥
ଯେୟଂ ସାଙ୍ଖ୍ୟେ ବୁଦ୍ଧିରୁକ୍ତା ଯୋଗେ ଚ, ବକ୍ଷ୍ୟମାଣଲକ୍ଷଣା ସା —
ବ୍ୟବସାୟାତ୍ମିକା ବୁଦ୍ଧିରେକେହ କୁରୁନନ୍ଦନ ।
ବହୁଶାଖା ହ୍ୟନନ୍ତାଶ୍ଚ ବୁଦ୍ଧୟୋଽବ୍ୟବସାୟିନାମ୍ ॥ ୨-୪୧॥
ବ୍ୟବସାୟାତ୍ମିକା ନିଶ୍ଚୟସ୍ୱଭାବା ଏକା ଏବ ବୁଦ୍ଧିଃ
ଇତରବିପରୀତବୁଦ୍ଧିଶାଖାଭେଦସ୍ୟ ବାଧିକା, ସମ୍ୟକ୍ପ୍ରମାଣଜନିତତ୍ୱାତ୍,
ଇହ ଶ୍ରେୟୋମାର୍ଗେ ହେ କୁରୁନନ୍ଦନ । ଯାଃ ପୁନଃ ଇତରା ବିପରୀତବୁଦ୍ଧୟଃ,
ଯାସାଂ ଶାଖାଭେଦପ୍ରଚାରବଶାତ୍ ଅନନ୍ତଃ ଅପାରଃ ଅନୁପରତଃ ସଂସାରୋ
ନିତ୍ୟପ୍ରତତୋ ବିସ୍ତୀର୍ଣୋ ଭବତି, ପ୍ରମାଣଜନିତବିବେକବୁଦ୍ଧିନିମିତ୍ତବଶାଚ୍ଚ
ଉପରତାସ୍ୱନନ୍ତଭେଦବୁଦ୍ଧିଷୁ ସଂସାରୋଽପ୍ୟୁପରମତେ ତା ବୁଦ୍ଧୟଃ
ବହୁଶାଖାଃ ବହ୍ୱୟଃ ଶାଖାଃ ଯାସାଂ ତାଃ ବହୁଶାଖାଃ, ବହୁଭେଦା ଇତ୍ୟେତତ୍ ।
ପ୍ରତିଶାଖାଭେଦେନ ହି ଅନନ୍ତାଶ୍ଚ ବୁଦ୍ଧୟଃ । କେଷାମ୍ ? ଅବ୍ୟବସାୟିନାଂ
ପ୍ରମାଣଜନିତବିବେକବୁଦ୍ଧିରହିତାନାମିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଯେଷାଂ ବ୍ୱବସାୟାତ୍ମିକା ବୁଦ୍ଧିର୍ନାସ୍ତି ତେ —
ଯାମିମାଂ ପୁଷ୍ପିତାଂ ବାଚଂ ପ୍ରବଦନ୍ତ୍ୟବିପଶ୍ଚିତଃ ।
ବେଦବାଦରତାଃ ପାର୍ଥ ନାନ୍ୟଦସ୍ତୀତି ବାଦିନଃ ॥ ୨-୪୨॥
ଯାଂ ଇମାଂ ବକ୍ଷ୍ୟମାଣାଂ ପୁଷ୍ପିତାଂ ପୁଷ୍ପିତ ଇବ ବୃକ୍ଷଃ
ଶୋଭମାନାଂ ଶ୍ରୂୟମାଣରମଣୀୟାଂ ବାଚଂ ବାକ୍ୟଲକ୍ଷଣାଂ ପ୍ରବଦନ୍ତି
କେ ? ଅବିପଶ୍ଚିତଃ ଅମେଧସଃ ଅବିବେକିନ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ବେଦବାଦରତାଃ
ବହ୍ୱର୍ଥବାଦଫଲସାଧନପ୍ରକାଶକେଷୁ ବେଦବାକ୍ୟେଷୁ ରତାଃ ହେ ପାର୍ଥ, ନ ଅନ୍ୟତ୍
ସ୍ୱର୍ଗପଶ୍ୱାଦିଫଲସାଧନେଭ୍ୟଃ କର୍ମଭ୍ୟଃ ଅସ୍ତି
ଇତି ଏବଂ ବାଦିନଃ ବଦନଶୀଲାଃ ॥ ତେ ଚ —
କାମାତ୍ମାନଃ ସ୍ୱର୍ଗପରା ଜନ୍ମକର୍ମଫଲପ୍ରଦାମ୍ ।
କ୍ରିୟାବିଶେଷବହୁଲାଂ ଭୋଗୈଶ୍ୱର୍ୟଗତିଂ ପ୍ରତି ॥ ୨-୪୩॥
କାମାତ୍ମାନଃ କାମସ୍ୱଭାବାଃ, କାମପରା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ସ୍ୱର୍ଗପରାଃ ସ୍ୱର୍ଗଃ ପରଃ
ପୁରୁଷାର୍ଥଃ ଯେଷାଂ ତେ ସ୍ୱର୍ଗପରାଃ ସ୍ୱର୍ଗପ୍ରଧାନାଃ । ଜନ୍ମକର୍ମଫଲପ୍ରଦାଂ
କର୍ମଣଃ ଫଲଂ କର୍ମଫଲଂ ଜନ୍ମୈବ କର୍ମଫଲଂ ଜନ୍ମକର୍ମଫଲଂ ତତ୍
ପ୍ରଦଦାତୀତି ଜନ୍ମକର୍ମଫଲପ୍ରଦା, ତାଂ ବାଚମ୍ । ପ୍ରବଦନ୍ତି ଇତ୍ୟନୁଷଜ୍ୟତେ ।
କ୍ରିୟାବିଶେଷବହୁଲାଂ କ୍ରିୟାଣାଂ ବିଶେଷାଃ କ୍ରିୟାବିଶେଷାଃ ତେ ବହୁଲା ଯସ୍ୟାଂ
ବାଚି ତାଂ ସ୍ୱର୍ଗପଶୁପୁତ୍ରାଦ୍ୟର୍ଥାଃ ଯୟା ବାଚା ବାହୁଲ୍ୟେନ ପ୍ରକାଶ୍ୟନ୍ତେ ।
ଭୋଗୈଶ୍ୱର୍ୟଗତିଂ ପ୍ରତି ଭୋଗଶ୍ଚ ଐଶ୍ୱର୍ୟଂ ଚ ଭୋଗୈଶ୍ୱର୍ୟେ, ତୟୋର୍ଗତିଃ
ପ୍ରାପ୍ତିଃ ଭୋଗୈଶ୍ୱର୍ୟଗତିଃ, ତାଂ ପ୍ରତି ସାଧନଭୂତାଃ ଯେ କ୍ରିୟାବିଶେଷାଃ
ତଦ୍ବହୁଲାଂ ତାଂ ବାଚଂ ପ୍ରବଦନ୍ତଃ ମୂଢାଃ ସଂସାରେ ପରିବର୍ତନ୍ତେ ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ ॥
ତେଷାଂ ଚ —
ଭୋଗୈଶ୍ୱର୍ୟପ୍ରସକ୍ତାନାଂ ତୟାପହୃତଚେତସାମ୍ ।
ବ୍ୟବସାୟାତ୍ମିକା ବୁଦ୍ଧିଃ ସମାଧୌ ନ ବିଧୀୟତେ ॥ ୨-୪୪॥
ଭୋଗୈଶ୍ୱର୍ୟପ୍ରସକ୍ତାନାଂ ଭୋଗଃ କର୍ତବ୍ୟଃ ଐଶ୍ୱର୍ୟଂ ଚ ଇତି
ଭୋଗୈଶ୍ୱର୍ୟଯୋରେବ ପ୍ରଣୟବତାଂ ତଦାତ୍ମଭୂତାନାମ୍ । ତୟା କ୍ରିୟାବିଶେଷବହୁଲୟା
ବାଚା ଅପହୃତଚେତସାଂ ଆଚ୍ଛାଦିତବିବେକପ୍ରଜ୍ଞାନାଂ ବ୍ୟବସାୟାତ୍ମିକା ସାଙ୍ଖ୍ୟେ
ଯୋଗେ ବା ବୁଦ୍ଧିଃ ସମାଧୌ ସମାଧୀୟତେ ଅସ୍ମିନ୍ ପୁରୁଷୋପଭୋଗାୟ ସର୍ୱମିତି ସମାଧିଃ
ଅନ୍ତଃକରଣଂ ବୁଦ୍ଧିଃ ତସ୍ମିନ୍ ସମାଧୌ, ନ ବିଧୀୟତେ ନ ଭବତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଯେ ଏବଂ ବିବେକବୁଦ୍ଧିରହିତାଃ ତେଷାଂ କାମାତ୍ମନାଂ ଯତ୍ ଫଲଂ ତଦାହ —
ତ୍ରୈଗୁଣ୍ୟବିଷୟା ବେଦା ନିସ୍ତ୍ରୈଗୁଣ୍ୟୋ ଭବାର୍ଜୁନ ।
ନିର୍ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱୋ ନିତ୍ୟସତ୍ତ୍ୱସ୍ଥୋ ନିର୍ୟୋଗକ୍ଷେମ ଆତ୍ମବାନ୍ ॥ ୨-୪୫॥
ତ୍ରୈଗୁଣ୍ୟବିଷୟାଃ ତ୍ରୈଗୁଣ୍ୟଂ ସଂସାରୋ ବିଷୟଃ ପ୍ରକାଶୟିତବ୍ୟଃ ଯେଷାଂ ତେ ବେଦାଃ
ତ୍ରୈଗୁଣ୍ୟବିଷୟାଃ । ତ୍ୱଂ ତୁ ନିସ୍ତ୍ରୈଗୁଣ୍ୟୋ ଭବ ଅର୍ଜୁନ,
ନିଷ୍କାମୋ ଭବ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ନିର୍ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱଃ ସୁଖଦୁଃଖହେତୂ
ସପ୍ରତିପକ୍ଷୌ ପଦାର୍ଥୌ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱଶବ୍ଦବାଚ୍ୟୌ,
ତତଃ ନିର୍ଗତଃ ନିର୍ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱୋ ଭବ । ନିତ୍ୟସତ୍ତ୍ୱସ୍ଥଃ ସଦା ସତ୍ତ୍ୱଗୁଣାଶ୍ରିତୋ ଭବ ।
ତଥା ନିର୍ୟୋଗକ୍ଷେମଃ ଅନୁପାତ୍ତସ୍ୟ ଉପାଦାନଂ ଯୋଗଃ, ଉପାତ୍ତସ୍ୟ ରକ୍ଷଣଂ କ୍ଷେମଃ,
ଯୋଗକ୍ଷେମପ୍ରଧାନସ୍ୟ ଶ୍ରେୟସି ପ୍ରବୃତ୍ତିର୍ଦୁଷ୍କରା ଇତ୍ୟତଃ ନିର୍ୟୋଗକ୍ଷେମୋ ଭବ ।
ଆତ୍ମବାନ୍ ଅପ୍ରମତ୍ତଶ୍ଚ ଭବ । ଏଷ ତବ ଉପଦେଶଃ ସ୍ୱଧର୍ମମନୁତିଷ୍ଠତଃ ॥
ସର୍ୱେଷୁ ବେଦୋକ୍ତେଷୁ କର୍ମସୁ ଯାନ୍ୟୁକ୍ତାନ୍ୟନନ୍ତାନି ଫଲାନି ତାନି ନାପେକ୍ଷ୍ୟନ୍ତେ
ଚେତ୍, କିମର୍ଥଂ ତାନି ଈସ୍ୱରାୟେତ୍ୟନୁଷ୍ଠୀୟନ୍ତେ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ ; ଶୃଣୁ —
ଯାବାନର୍ଥ ଉଦପାନେ ସର୍ୱତଃସମ୍ପ୍ଲୁତୋଦକେ ।
ତାବାନ୍ ସର୍ୱେଷୁ ବେଦେଷୁ ବ୍ରାହ୍ମଣସ୍ୟ ବିଜାନତଃ ॥ ୨-୪୬॥
ଯଥା ଲୋକେ କୂପତଡାଗାଦ୍ୟନେକସ୍ମିନ୍ ଉଦପାନେ ପରିଚ୍ଛିନ୍ନୋଦକେ ଯାବାନ୍
ଯାବତ୍ପରିମାଣଃ ସ୍ନାନପାନାଦିଃ ଅର୍ଥଃ ଫଲଂ ପ୍ରୟୋଜନଂ ସ ସର୍ୱଃ ଅର୍ଥଃ ସର୍ୱତଃ
ସମ୍ପ୍ଲୁତୋଦକେଽପି ଯଃ ଅର୍ଥଃ ତାବାନେବ ସମ୍ପଦ୍ୟତେ, ତତ୍ର ଅନ୍ତର୍ଭବତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ଏବଂ ତାବାନ୍ ତାବତ୍ପରିମାଣ ଏବ ସମ୍ପଦ୍ୟତେ ସର୍ୱେଷୁ ବେଦେଷୁ ବେଦୋକ୍ତେଷୁ କର୍ମସୁ
ଯଃ ଅର୍ଥଃ ଯତ୍କର୍ମଫଲଂ ସଃ ଅର୍ଥଃ ବ୍ରାହ୍ମଣସ୍ୟ ସନ୍ନ୍ୟାସିନଃ ପରମାର୍ଥତତ୍ତ୍ୱଂ
ବିଜାନତଃ ଯଃ ଅର୍ଥଃ ଯତ୍ ବିଜ୍ଞାନଫଲଂ ସର୍ୱତଃସମ୍ପ୍ଲୁତୋଦକସ୍ଥାନୀୟଂ ତସ୍ମିନ୍
ତାବାନେବ ସମ୍ପଦ୍ୟତେ ତତ୍ରୈବାନ୍ତର୍ଭବତୀତ୍ୟର୍ଥଃ । “ଯଥା କୃତାୟ
ବିଜିତାୟାଧରେୟାଃ ସଂୟନ୍ତ୍ୟେବମେନଂ ସର୍ୱଂ ତଦଭିସମେତି ଯତ୍ କିଞ୍ଚିତ୍ ପ୍ରଜାଃ
ସାଧୁ କୁର୍ୱନ୍ତି ଯସ୍ତଦ୍ୱେଦ ଯତ୍ସ ବେଦ” (ଛା. ଉ. ୪-୧-୪)ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ ।
“ସର୍ୱଂ କର୍ମାଖିଲମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୪-୩୩) ଇତି ଚ ବକ୍ଷ୍ୟତି । ତସ୍ମାତ୍ ପ୍ରାକ୍
ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାଧିକାରପ୍ରାପ୍ତେଃ କର୍ମଣ୍ୟଧିକୃତେନ କୂପତଡାଗାଦ୍ୟର୍ଥସ୍ଥାନୀୟମପି
କର୍ମ କର୍ତବ୍ୟମ୍ ॥ ତବ ଚ —
କର୍ମଣ୍ୟେବାଧିକାରସ୍ତେ ମା ଫଲେଷୁ କଦାଚନ ।
ମା କର୍ମଫଲହେତୁର୍ଭୂର୍ମା ତେ ସଙ୍ଗୋଽସ୍ତ୍ୱକର୍ମଣି ॥ ୨-୪୭॥
କର୍ମଣ୍ୟେବ ଅଧିକାରଃ ନ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାୟାଂ ତେ ତବ । ତତ୍ର ଚ କର୍ମ
କୁର୍ୱତଃ ମା ଫଲେଷୁ ଅଧିକାରଃ ଅସ୍ତୁ, କର୍ମଫଲତୃଷ୍ଣା ମା ଭୂତ୍ କଦାଚନ
କସ୍ୟାଞ୍ଚିଦପ୍ୟବସ୍ଥାୟାମିତ୍ୟର୍ଥଃ । ଯଦା କର୍ମଫଲେ ତୃଷ୍ଣା ତେ ସ୍ୟାତ୍
ତଦା କର୍ମଫଲପ୍ରାପ୍ତେଃ ହେତୁଃ ସ୍ୟାଃ, ଏବଂ ମା କର୍ମଫଲହେତୁଃ ଭୂଃ । ଯଦା ହି
କର୍ମଫଲତୃଷ୍ଣାପ୍ରୟୁକ୍ତଃ କର୍ମଣି ପ୍ରବର୍ତତେ ତଦା କର୍ମଫଲସ୍ୟୈବ ଜନ୍ମନୋ
ହେତୁର୍ଭବେତ୍ । ଯଦି କର୍ମଫଲଂ ନେଷ୍ୟତେ, କିଂ କର୍ମଣା ଦୁଃଖରୂପେଣ ? ଇତି ମା ତେ
ତବ ସଙ୍ଗଃ ଅସ୍ତୁ ଅକର୍ମଣି ଅକରଣେ ପ୍ରୀତିର୍ମା ଭୂତ୍ ॥ ଯଦି କର୍ମଫଲପ୍ରୟୁକ୍ତେନ
ନ କର୍ତବ୍ୟଂ କର୍ମ, କଥଂ ତର୍ହି କର୍ତବ୍ୟମିତି ; ଉଚ୍ୟତେ —
ଯୋଗସ୍ଥଃ କୁରୁ କର୍ମାଣି ସଙ୍ଗଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଧନଞ୍ଜୟ ।
ସିଦ୍ଧ୍ୟସିଦ୍ଧ୍ୟୋଃ ସମୋ ଭୂତ୍ୱା ସମତ୍ୱଂ ଯୋଗ ଉଚ୍ୟତେ ॥ ୨-୪୮॥
ଯୋଗସ୍ଥଃ ସନ୍ କୁରୁ କର୍ମାଣି କେବଲମୀଶ୍ୱରାର୍ଥମ୍ ; ତତ୍ରାପି “ଈଶ୍ୱରୋ
ମେ ତୁଷ୍ୟତୁ” ଇତି ସଙ୍ଗଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଧନଞ୍ଜୟ । ଫଲତୃଷ୍ଣାଶୂନ୍ୟେନ
କ୍ରିୟମାଣେ କର୍ମଣି ସତ୍ତ୍ୱଶୁଦ୍ଧିଜା ଜ୍ଞାନପ୍ରାପ୍ତିଲକ୍ଷଣାସିଦ୍ଧିଃ, ତଦ୍ୱିପର୍ୟଯଜା
ଅସିଦ୍ଧିଃ, ତୟୋଃ ସିଦ୍ଧ୍ୟସିଦ୍ଧ୍ୟୋଃ ଅପି ସମଃ ତୁଲ୍ୟଃ ଭୂତ୍ୱା କୁରୁ କର୍ମାଣି । କୋଽସୌ
ଯୋଗଃ ଯତ୍ରସ୍ଥଃ କୁରୁ ଇତି ଉକ୍ତମ୍ ? ଇଦମେବ ତତ୍ — ସିଦ୍ଧ୍ୟସିଦ୍ଧ୍ୟୋଃ ସମତ୍ୱଂ
ଯୋଗଃ ଉଚ୍ୟତେ ॥ ଯତ୍ପୁନଃ ସମତ୍ୱବୁଦ୍ଧିୟୁକ୍ତମୀଶ୍ୱରାରାଧନାର୍ଥଂ କର୍ମୋକ୍ତମ୍,
ଏତସ୍ମାତ୍କର୍ମଣଃ —
ଦୂରେଣ ହ୍ୟବରଂ କର୍ମ ବୁଦ୍ଧିୟୋଗାଦ୍ଧନଞ୍ଜୟ ।
ବୁଦ୍ଧୌ ଶରଣମନ୍ୱିଚ୍ଛ କୃପଣାଃ ଫଲହେତବଃ ॥ ୨-୪୯॥
ଦୂରେଣ ଅତିବିପ୍ରକର୍ଷେଣ ଅତ୍ୟନ୍ତମେବ ହି ଅବରଂ ଅଧମଂ ନିକୃଷ୍ଟଂ
କର୍ମ ଫଲାର୍ଥିନା କ୍ରିୟମାଣଂ ବୁଦ୍ଧିୟୋଗାତ୍ ସମତ୍ୱବୁଦ୍ଧିୟୁକ୍ତାତ୍ କର୍ମଣଃ,
ଜନ୍ମମରଣାଦିହେତୁତ୍ୱାତ୍ । ହେ ଧନଞ୍ଜୟ, ଯତ ଏବଂ ତତଃ ଯୋଗବିଷୟାୟାଂ ବୁଦ୍ଧୌ
ତତ୍ପରିପାକଜାୟାଂ ବା ସାଙ୍ଖ୍ୟବୁଦ୍ଧୌ ଶରଣଂ ଆଶ୍ରୟମଭୟପ୍ରାପ୍ତିକାରଣମ୍
ଅନ୍ୱିଚ୍ଛ ପ୍ରାର୍ଥୟସ୍ୱ, ପରମାର୍ଥଜ୍ଞାନଶରଣୋ ଭବେତ୍ୟର୍ଥଃ । ଯତଃ
ଅବରଂ କର୍ମ କୁର୍ୱାଣାଃ କୃପଣାଃ ଦୀନାଃ ଫଲହେତବଃ ଫଲତୃଷ୍ଣାପ୍ରୟୁକ୍ତାଃ
ସନ୍ତଃ, “ଯୋ ବା ଏତଦକ୍ଷରଂ ଗାର୍ଗ୍ୟବିଦିତ୍ୱାସ୍ମାଲ୍ଲୋକାତ୍ପ୍ରୈତି ସ
କୃପଣଃ” (ବୃ. ଉ. ୩-୮-୧୦) ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ ॥ ସମତ୍ୱବୁଦ୍ଧିୟୁକ୍ତଃ ସନ୍
ସ୍ୱଧର୍ମମନୁତିଷ୍ଠନ୍ ଯତ୍ଫଲଂ ପ୍ରାପ୍ନୋତି ତଚ୍ଛୃଣୁ —
ବୁଦ୍ଧିୟୁକ୍ତୋ ଜହାତୀହ ଉଭେ ସୁକୃତଦୁଷ୍କୃତେ ।
ତସ୍ମାଦ୍ୟୋଗାୟ ଯୁଜ୍ୟସ୍ୱ ଯୋଗଃ କର୍ମସୁ କୌଶଲମ୍ ॥ ୨-୫୦॥
ବୁଦ୍ଧିୟୁକ୍ତଃ କର୍ମସମତ୍ୱବିଷୟଯା ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ଯୁକ୍ତଃ ବୁଦ୍ଧିୟୁକ୍ତଃ ସଃ
ଜହାତି ପରିତ୍ୟଜତି ଇହ ଅସ୍ମିନ୍ ଲୋକେ ଉଭେ ସୁକୃତଦୁଷ୍କୃତେ ପୁଣ୍ୟପାପେ
ସତ୍ତ୍ୱଶୁଦ୍ଧିଜ୍ଞାନପ୍ରାପ୍ତିଦ୍ୱାରେଣ ଯତଃ, ତସ୍ମାତ୍ ସମତ୍ୱବୁଦ୍ଧିୟୋଗାୟ
ଯୁଜ୍ୟସ୍ୱ ଘଟସ୍ୱ । ଯୋଗୋ ହି କର୍ମସୁ କୌଶଲମ୍, ସ୍ୱଧର୍ମାଖ୍ୟେଷୁ କର୍ମସୁ
ବର୍ତମାନସ୍ୟ ଯା ସିଦ୍ଧ୍ୟାସିଦ୍ଧ୍ୟୋଃ ସମତ୍ୱବୁଦ୍ଧିଃ ଈଶ୍ୱରାର୍ପିତଚେତସ୍ତୟା ତତ୍
କୌଶଲଂ କୁଶଲଭାବଃ । ତଦ୍ଧି କୌଶଲଂ ଯତ୍ ବନ୍ଧନସ୍ୱଭାବାନ୍ୟପି କର୍ମାଣି
ସମତ୍ୱବୁଦ୍ଧ୍ୟା ସ୍ୱଭାବାତ୍ ନିବର୍ତନ୍ତେ । ତସ୍ମାତ୍ସମତ୍ୱବୁଦ୍ଧିୟୁକ୍ତୋ ଭବ ତ୍ୱମ୍ ॥
ଯସ୍ମାତ୍ —
କର୍ମଜଂ ବୁଦ୍ଧିୟୁକ୍ତଂ ହି ଫଲଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ମନୀଷିଣଃ ।
ଜନ୍ମବନ୍ଧବିନିର୍ମୁକ୍ତାଃ ପଦଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତ୍ୟନାମୟମ୍ ॥ ୨-୫୧॥
କର୍ମଜଂ ଫଲଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଇତି ବ୍ୟବହିତେନ ସମ୍ବନ୍ଧଃ ।
ଇଷ୍ଟାନିଷ୍ଟଦେହପ୍ରାପ୍ତିଃ କର୍ମଜଂ ଫଲଂ କର୍ମଭ୍ୟୋ ଜାତଂ ବୁଦ୍ଧିୟୁକ୍ତାଃ
ସମତ୍ୱବୁଦ୍ଧିୟୁକ୍ତାଃ ସନ୍ତଃ ହି ଯସ୍ମାତ୍ ଫଲଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ
ମନୀଷିଣଃ ଜ୍ଞାନିନୋ ଭୂତ୍ୱା, ଜନ୍ମବନ୍ଧବିନିର୍ମୁକ୍ତାଃ ଜନ୍ମୈବ ବନ୍ଧଃ
ଜନ୍ମବନ୍ଧଃ ତେନ ବିନିର୍ମୁକ୍ତାଃ ଜୀବନ୍ତ ଏବ ଜନ୍ମବନ୍ଧାତ୍ ବିନିର୍ମୁକ୍ତାଃ
ସନ୍ତଃ, ପଦଂ ପରମଂ ବିଷ୍ଣୋଃ ମୋକ୍ଷାଖ୍ୟଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ଅନାମୟଂ
ସର୍ୱୋପଦ୍ରବରହିତମିତ୍ୟର୍ଥଃ । ଅଥବା “ବୁଦ୍ଧିୟୋଗାଦ୍ଧନଞ୍ଜୟ”
(ଭ. ଗୀ. ୨-୪୯) ଇତ୍ୟାରଭ୍ୟ ପରମାର୍ଥଦର୍ଶନଲକ୍ଷଣୈବ
ସର୍ୱତଃସମ୍ପ୍ଲୁତୋଦକସ୍ଥାନୀୟା କର୍ମୟୋଗଜସତ୍ତ୍ୱଶୁଦ୍ଧିଜନିତା
ବୁଦ୍ଧିର୍ଦର୍ଶିତା, ସାକ୍ଷାତ୍ସୁକୃତଦୁଷ୍କୃତପ୍ରହାଣାଦିହେତୁତ୍ୱଶ୍ରବଣାତ୍ ॥
ଯୋଗାନୁଷ୍ଠାନଜନିତସତ୍ତ୍ୱଶୁଦ୍ଧିଜା ବୁଦ୍ଧିଃ କଦା ପ୍ରାପ୍ସ୍ୟତେ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ଯଦା ତେ ମୋହକଲିଲଂ ବୁଦ୍ଧିର୍ୱ୍ୟତିତରିଷ୍ୟତି ।
ତଦା ଗନ୍ତାସି ନିର୍ୱେଦଂ ଶ୍ରୋତବ୍ୟସ୍ୟ ଶ୍ରୁତସ୍ୟ ଚ ॥ ୨-୫୨॥
ଯଦା ଯସ୍ମିନ୍କାଲେ ତେ ତବ ମୋହକଲିଲଂ ମୋହାତ୍ମକମବିବେକରୂପଂ କାଲୁଷ୍ୟଂ ଯେନ
ଆତ୍ମାନାତ୍ମବିବେକବୋଧଂ କଲୁଷୀକୃତ୍ୟ ବିଷୟଂ ପ୍ରତ୍ୟନ୍ତଃକରଣଂ ପ୍ରବର୍ତତେ,
ତତ୍ ତବ ବୁଦ୍ଧିଃ ବ୍ୟତିତରିଷ୍ୟତି ବ୍ୟତିକ୍ରମିଷ୍ୟତି, ଅତିଶୁଦ୍ଧଭାବମାପତ୍ସ୍ୟତେ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ତଦା ତସ୍ମିନ୍ କାଲେ ଗନ୍ତାସି ପ୍ରାପ୍ସ୍ୟସି ନିର୍ୱେଦଂ ବୈରାଗ୍ୟଂ ଶ୍ରୋତବ୍ୟସ୍ୟ
ଶ୍ରୁତସ୍ୟ ଚ, ତଦା ଶ୍ରୋତବ୍ୟଂ ଶ୍ରୁତଂ ଚ ତେ ନିଷ୍ଫଲଂ
ପ୍ରତିଭାତୀତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ ॥ ମୋହକଲିଲାତ୍ୟଯଦ୍ୱାରେଣ
ଲବ୍ଧାତ୍ମବିବେକଜପ୍ରଜ୍ଞଃ କଦା କର୍ମୟୋଗଜଂ ଫଲଂ
ପରମାର୍ଥୟୋଗମବାପ୍ସ୍ୟାମୀତି ଚେତ୍, ତତ୍ ଶୃଣୁ —
ଶ୍ରୁତିବିପ୍ରତିପନ୍ନା ତେ ଯଦା ସ୍ଥାସ୍ୟତି ନିଶ୍ଚଲା ।
ସମାଧାବଚଲା ବୁଦ୍ଧିସ୍ତଦା ଯୋଗମବାପ୍ସ୍ୟସି ॥ ୨-୫୩॥
ଶ୍ରୁତିବିପ୍ରତିପନ୍ନା ଅନେକସାଧ୍ୟସାଧନସମ୍ବନ୍ଧପ୍ରକାଶନଶ୍ରୁତିଭିଃ ଶ୍ରବଣୈଃ
ପ୍ରବୃତ୍ତିନିବୃତ୍ତିଲକ୍ଷଣୈଃ ବିପ୍ରତିପନ୍ନା ନାନାପ୍ରତିପନ୍ନା ବିକ୍ଷିପ୍ତା ସତୀ ତେ
ତବ ବୁଦ୍ଧିଃ ଯଦି ଯସ୍ମିନ୍ କାଲେ ସ୍ଥାସ୍ୟତି ସ୍ଥିରୀଭୂତା ଭବିଷ୍ୟତି ନିଶ୍ଚଲା
ବିକ୍ଷେପଚଲନବର୍ଜିତା ସତୀ ସମାଧୌ, ସମାଧୀୟତେ ଚିତ୍ତମସ୍ମିନ୍ନିତି ସମାଧିଃ
ଆତ୍ମା, ତସ୍ମିନ୍ ଆତ୍ମନି ଇତ୍ୟେତତ୍ । ଅଚଲା ତତ୍ରାପି ବିକଲ୍ପବର୍ଜିତା ଇତ୍ୟେତତ୍ । ବୁଦ୍ଧିଃ
ଅନ୍ତଃକରଣମ୍ । ତଦା ତସ୍ମିନ୍କାଲେ ଯୋଗଂ ଅବାପ୍ସ୍ୟସି ବିବେକପ୍ରଜ୍ଞାଂ ସମାଧିଂ
ପ୍ରାପ୍ସ୍ୟସି ॥ ପ୍ରଶ୍ନବୀଜଂ ପ୍ରତିଲଭ୍ୟ ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ଲବ୍ଧସମାଧିପ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ
ଲକ୍ଷଣବୁଭୁତ୍ସୟା —
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ କା ଭାଷା ସମାଧିସ୍ଥସ୍ୟ କେଶବ ।
ସ୍ଥିତଧୀଃ କିଂ ପୃଭାଷେତ କିମାସୀତ ବ୍ରଜେତ କିମ୍ ॥ ୨-୫୪॥
ସ୍ଥିତା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତା “ଅହମସ୍ମି ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ” ଇତି ପ୍ରଜ୍ଞା ଯସ୍ୟ
ସଃ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞଃ ତସ୍ୟ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ କା ଭାଷା କିଂ ଭାଷଣଂ ବଚନଂ
କଥମସୌ ପରୈର୍ଭାଷ୍ୟତେ ସମାଧିସ୍ଥସ୍ୟ ସମାଧୌ ସ୍ଥିତସ୍ୟ ହେ କେଶବ ।
ସ୍ଥିତଧୀଃ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞଃ ସ୍ୱୟଂ ବା କିଂ ପ୍ରଭାଷେତ । କିଂ ଆସୀତ୍ ବ୍ରଜେତ କିମ୍
ଆସନଂ ବ୍ରଜନଂ ବା ତସ୍ୟ କଥମିତ୍ୟର୍ଥଃ । ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ ଲକ୍ଷଣମନେନ
ଶ୍ଲୋକେନ ପୃଚ୍ଛ୍ୟତେ ॥ ଯୋ ହ୍ୟାଦିତ ଏବ ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟ କର୍ମାଣି ଜ୍ଞାନୟୋଗନିଷ୍ଠାୟାଂ
ପ୍ରବୃତ୍ତଃ, ଯଶ୍ଚ କର୍ମୟୋଗେନ, ତୟୋଃ “ପ୍ରଜହାତି” ଇତ୍ୟାରଭ୍ୟ
ଆ ଅଧ୍ୟାୟପରିସମାପ୍ତେଃ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞଲକ୍ଷଣଂ ସାଧନଂ ଚୋପଦିଶ୍ୟତେ ।
ସର୍ୱତ୍ରୈବ ହି ଅଧ୍ୟାତ୍ମଶାସ୍ତ୍ରେ କୃତାର୍ଥଲକ୍ଷଣାନି ଯାନି ତାନ୍ୟେବ ସାଧନାନି
ଉପଦିଶ୍ୟନ୍ତେ, ଯତ୍ନସାଧ୍ୟତ୍ୱାତ୍ । ଯାନି ଯତ୍ନସାଧ୍ୟାନି ସାଧନାନି ଲକ୍ଷଣାନି ଚ
ଭବନ୍ତି ତାନି ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ପ୍ରଜହାତି ଯଦା କାମାନ୍ସର୍ୱାନ୍ପାର୍ଥ ମନୋଗତାନ୍ ।
ଆତ୍ମନ୍ୟେବାତ୍ମନା ତୁଷ୍ଟଃ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞସ୍ତଦୋଚ୍ୟତେ ॥ ୨-୫୫॥
ପ୍ରଜହାତି ପ୍ରକର୍ଷେଣ ଜହାତି ପରିତ୍ୟଜ୍ୟତି ଯଦା ଯସ୍ମିନ୍କାଲେ ସର୍ୱାନ୍ ସମସ୍ତାନ୍
କାମାନ୍ ଇଚ୍ଛାଭେଦାନ୍ ହେ ପାର୍ଥ, ମନୋଗତାନ୍ ମନସି ପ୍ରବିଷ୍ଟାନ୍ ହୃଦି ପ୍ରବିଷ୍ଟାନ୍ ।
ସର୍ୱକାମପରିତ୍ୟାଗେ ତୁଷ୍ଟିକାରଣାଭାବାତ୍ ଶରୀରଧାରଣନିମିତ୍ତଶେଷେ ଚ ସତି
ଉନ୍ମତ୍ତପ୍ରମତ୍ତସ୍ୟେବ ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ ପ୍ରାପ୍ତା, ଇତ୍ୟତ ଉଚ୍ୟତେ — ଆତ୍ମନ୍ୟେବ
ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମସ୍ୱରୂପେ ଏବ ଆତ୍ମନା ସ୍ୱେନୈବ ବାହ୍ୟଲାଭନିରପେକ୍ଷଃ ତୁଷ୍ଟଃ
ପରମାର୍ଥଦର୍ଶନାମୃତରସଲାଭେନ ଅନ୍ୟସ୍ମାଦଲମ୍ପ୍ରତ୍ୟଯବାନ୍ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞଃ
ସ୍ଥିତା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତା ଆତ୍ମାନାତ୍ମବିବେକଜା ପ୍ରଜ୍ଞା ଯସ୍ୟ ସଃ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞଃ ବିଦ୍ୱାନ୍
ତଦା ଉଚ୍ୟତେ । ତ୍ୟକ୍ତପୁତ୍ରବିତ୍ତଲୋକୈଷଣଃ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଆତ୍ମାରାମ ଆତ୍ମକ୍ରୀଡଃ
ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କିଞ୍ଚ —
ଦୁଃଖେଷ୍ୱନୁଦ୍ୱିଗ୍ନମନାଃ ସୁଖେଷୁ ବିଗତସ୍ପୃହଃ ।
ବୀତରାଗଭୟକ୍ରୋଧଃ ସ୍ଥିତଧୀର୍ମୁନିରୁଚ୍ୟତେ ॥ ୨-୫୬॥
ଦୁଃଖେଷୁ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକାଦିଷୁ ପ୍ରାପ୍ତେଷୁ ନ ଉଦ୍ୱିଗ୍ନଂ ନ ପ୍ରକ୍ଷୁଭିତଂ ଦୁଃଖପ୍ରାପ୍ତୌ
ମନୋ ଯସ୍ୟ ସୋଽୟଂ ଅନୁଦ୍ୱିଗ୍ନ- ମନାଃ । ତଥା ସୁଖେଷୁ ପ୍ରାପ୍ତେଷୁ ବିଗତା
ସ୍ପୃହା ତୃଷ୍ଣା ଯସ୍ୟ, ନ ଅଗ୍ନିରିବ ଇନ୍ଧନାଦ୍ୟାଧାନେ ସୁଖାନ୍ୟନୁ ବିବର୍ଧତେ
ସ ବିଗତସ୍ପୃହଃ । ବୀତରାଗଭୟକ୍ରୋଧଃ ରାଗଶ୍ଚ ଭୟଂ ଚ କ୍ରୋଧଶ୍ଚ
ବୀତା ବିଗତା ଯସ୍ମାତ୍ ସ ବୀତରାଗଭୟକ୍ରୋଧଃ । ସ୍ଥିତଧୀଃ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞୋ ମୁନିଃ
ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ତଦା ଉଚ୍ୟତେ ॥ କିଞ୍ଚ —
ଯଃ ସର୍ୱତ୍ରାନଭିସ୍ନେହସ୍ତତ୍ତତ୍ପ୍ରାପ୍ୟ ଶୁଭାଶୁଭମ୍ ।
ନାଭିନନ୍ଦତି ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟି ତସ୍ୟ ପ୍ରଜ୍ଞା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତା ॥ ୨-୫୭॥
ଯଃ ମୁନିଃ ସର୍ୱତ୍ର ଦେହଜୀବିତାଦିଷ୍ୱପି ଅନଭିସ୍ନେହଃ ଅଭିସ୍ନେହବର୍ଜିତଃ ତତ୍ତତ୍
ପ୍ରାପ୍ୟ ଶୁଭାଶୁଭଂ ତତ୍ତତ୍ ଶୁଭଂ ଅଶୁଭଂ ବା ଲବ୍ଧ୍ୱା ନ ଅଭିନନ୍ଦତି ନ
ଦ୍ୱେଷ୍ଟି ଶୁଭଂ ପ୍ରାପ୍ୟ ନ ତୁଷ୍ୟତି ନ ହୃଷ୍ୟତି, ଅଶୁଭଂ ଚ ପ୍ରାପ୍ୟ ନ
ଦ୍ୱେଷ୍ଟି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ତସ୍ୟ ଏବଂ ହର୍ଷବିଷାଦବର୍ଜିତସ୍ୟ ବିବେକଜା ପ୍ରଜ୍ଞା
ପ୍ରତିଷ୍ଠିତା ଭବତି ॥ କିଞ୍ଚ–
ଯଦା ସଂହରତେ ଚାୟଂ କୂର୍ମୋଽଙ୍ଗାନୀବ ସର୍ୱଶଃ ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣୀନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଭ୍ୟସ୍ତସ୍ୟ ପ୍ରଜ୍ଞା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତା ॥ ୨-୫୮॥
ଯଦା ସଂହରତେ ସମ୍ୟଗୁପସଂହରତେ ଚ ଅୟଂ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାୟାଂ ପ୍ରବୃତ୍ତୋ ଯଦି
କୂର୍ମଃ ଅଙ୍ଗାନି ଇବ ଯଥା କୂର୍ମଃ ଭୟାତ୍ ସ୍ୱାନ୍ୟଙ୍ଗାନି ଉପସଂହରତି ସର୍ୱଶଃ
ସର୍ୱତଃ, ଏବଂ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠଃ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଇନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଭ୍ୟଃ ସର୍ୱବିଷୟେଭ୍ୟଃ
ଉପସଂହରତେ । ତସ୍ୟ ପ୍ରଜ୍ଞା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତା ଇତ୍ୟୁକ୍ତାର୍ଥଂ ବାକ୍ୟମ୍ ॥ ତତ୍ର
ବିଷୟାନନାହରତଃ ଆତୁରସ୍ୟାପି ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି କୂର୍ମାଙ୍ଗାନୀବ ସଂହ୍ରିୟନ୍ତେ ନ ତୁ
ତଦ୍ୱିଷୟୋ ରାଗଃ ସ କଥଂ ସଂହ୍ରିୟତେ ଇତି ଉଚ୍ୟତେ —
ବିଷୟା ବିନିବର୍ତନ୍ତେ ନିରାହାରସ୍ୟ ଦେହିନଃ ।
ରସବର୍ଜଂ ରସୋଽପ୍ୟସ୍ୟ ପରଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ନିବର୍ତତେ ॥ ୨-୫୯॥
ଯଦ୍ୟପି ବିଷୟାଃ ବିଷୟୋପଲକ୍ଷିତାନି ବିଷୟଶବ୍ଦବାଚ୍ୟାନି ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି
ନିରାହାରସ୍ୟ ଅନାହ୍ରିୟମାଣବିଷୟସ୍ୟ କଷ୍ଟେ ତପସି ସ୍ଥିତସ୍ୟ ମୂର୍ଖସ୍ୟାପି
ବିନିବର୍ତନ୍ତେ ଦେହିନୋ ଦେହବତଃ ରସବର୍ଜଂ ରସୋ ରାଗୋ ବିଷୟେଷୁ ଯଃ ତଂ
ବର୍ଜୟିତ୍ୱା । ରସଶବ୍ଦୋ ରାଗେ ପ୍ରସିଦ୍ଧଃ, ସ୍ୱରସେନ ପ୍ରବୃତ୍ତଃ ରସିକଃ
ରସଜ୍ଞଃ, ଇତ୍ୟାଦିଦର୍ଶନାତ୍ । ସୋଽପି ରସୋ ରଞ୍ଜନାରୂପଃ ସୂକ୍ଷ୍ମଃ ଅସ୍ୟ
ଯତେଃ ପରଂ ପରମାର୍ଥତତ୍ତ୍ୱଂ ବ୍ରହ୍ମ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ଉପଲଭ୍ୟ “ଅହମେବ
ତତ୍” ଇତି ବର୍ତମାନସ୍ୟ ନିବର୍ତତେ ନିର୍ବୀଜଂ ବିଷୟବିଜ୍ଞାନଂ
ସମ୍ପଦ୍ୟତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ନ ଅସତି ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନେ ରସସ୍ୟ ଉଚ୍ଛେଦଃ । ତସ୍ମାତ୍
ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନାତ୍ମିକାୟାଃ ପ୍ରଜ୍ଞାୟାଃ ସ୍ଥୈର୍ୟଂ କର୍ତବ୍ୟମିତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ ॥
ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଲକ୍ଷଣପ୍ରଜ୍ଞାସ୍ଥୈର୍ୟଂ ଚିକୀର୍ଷତା ଆଦୌ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ସ୍ୱବଶେ
ସ୍ଥାପୟିତବ୍ୟାନି, ଯସ୍ମାତ୍ତଦନବସ୍ଥାପନେ ଦୋଷମାହ —
ଯତତୋ ହ୍ୟପି କୌନ୍ତେୟ ପୁରୁଷସ୍ୟ ବିପଶ୍ଚିତଃ ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ପ୍ରମାଥୀନି ହରନ୍ତି ପ୍ରସଭଂ ମନଃ ॥ ୨-୬୦॥
ଯତତଃ ପ୍ରୟତ୍ନଂ କୁର୍ୱତଃ ହି ଯସ୍ମାତ୍ କୌନ୍ତେୟ ପୁରୁଷସ୍ୟ ବିପଶ୍ଚିତଃ
ମେଧାବିନଃ ଅପି ଇତି ବ୍ୟବହିତେନ ସମ୍ବନ୍ଧଃ । ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ପ୍ରମାଥୀନି
ପ୍ରମଥନଶୀଲାନି ବିଷୟାଭିମୁଖଂ ହି ପୁରୁଷଂ ବିକ୍ଷୋଭୟନ୍ତି ଆକୁଲୀକୁର୍ୱନ୍ତି,
ଆକୁଲୀକୃତ୍ୟ ଚ ହରନ୍ତି ପ୍ରସଭଂ ପ୍ରସହ୍ୟ ପ୍ରକାଶମେବ ପଶ୍ୟତୋ
ବିବେକବିଜ୍ଞାନୟୁକ୍ତଂ ମନଃ ॥ ଯତଃ ତସ୍ମାତ୍ —
ତାନି ସର୍ୱାଣି ସଂୟମ୍ୟ ଯୁକ୍ତ ଆସୀତ ମତ୍ପରଃ ।
ବଶେ ହି ଯସ୍ୟେନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ତସ୍ୟ ପ୍ରଜ୍ଞା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତା ॥ ୨-୬୧॥
ତାନି ସର୍ୱାଣି ସଂୟମ୍ୟ ସଂୟମନଂ ବଶୀକରଣଂ କୃତ୍ୱା ଯୁକ୍ତଃ ସମାହିତଃ ସନ୍
ଆସୀତ ମତ୍ପରଃ ଅହଂ ବାସୁଦେବଃ ସର୍ୱପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମା ପରୋ ଯସ୍ୟ ସଃ ମତ୍ପରଃ,
“ନ ଅନ୍ୟୋଽହଂ ତସ୍ମାତ୍” ଇତି ଆସୀତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଏବମାସୀନସ୍ୟ ଯତେଃ
ବଶେ ହି ଯସ୍ୟ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ବର୍ତନ୍ତେ ଅଭ୍ୟାସବଲାତ୍ ତସ୍ୟ ପ୍ରଜ୍ଞା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତା ॥
ଅଥେଦାନୀଂ ପରାଭବିଷ୍ୟତଃସର୍ୱାନର୍ଥମୂଲମିଦମୁଚ୍ୟତେ —
ଧ୍ୟାୟତୋ ବିଷୟାନ୍ପୁଂସଃ ସଙ୍ଗସ୍ତେଷୂପଜାୟତେ ।
ସଙ୍ଗାତ୍ସଞ୍ଜାୟତେ କାମଃ କାମାତ୍କ୍ରୋଧୋଽଭିଜାୟତେ ॥ ୨-୬୨॥
ଧ୍ୟାୟତଃ ଚିନ୍ତୟତଃ ବିଷୟାନ୍ ଶବ୍ଦାଦୀନ୍ ବିଷୟବିଶେଷାନ୍ ଆଲୋଚୟତଃ ପୁଂସଃ
ପୁରୁଷସ୍ୟ ସଙ୍ଗଃ ଆସକ୍ତିଃ ପ୍ରୀତିଃ ତେଷୁ ବିଷୟେଷୁ ଉପଜାୟତେ ଉତ୍ପଦ୍ୟତେ ।
ସଙ୍ଗାତ୍ ପ୍ରୀତେଃ ସଞ୍ଜାୟତେ ସମୁତ୍ପଦ୍ୟତେ କାମଃ ତୃଷ୍ଣା । କାମାତ୍ କୁତଶ୍ଚିତ୍
ପ୍ରତିହତାତ୍ କ୍ରୋଧଃ ଅଭିଜାୟତେ ॥
କ୍ରୋଧାଦ୍ଭବତି ସମ୍ମୋହଃ ସମ୍ମୋହାତ୍ସ୍ମୃତିବିଭ୍ରମଃ ।
ସ୍ମୃତିଭ୍ରଂଶାଦ୍ବୁଦ୍ଧିନାଶୋ ବୁଦ୍ଧିନାଶାତ୍ପ୍ରଣଶ୍ୟତି ॥ ୨-୬୩॥
କ୍ରୋଧାତ୍ ଭବତି ସମ୍ମୋହଃ ଅବିବେକଃ କାର୍ୟାକାର୍ୟବିଷୟଃ । କ୍ରୁଦ୍ଧୋ
ହି ସମ୍ମୂଢଃ ସନ୍ ଗୁରୁମପ୍ୟାକ୍ରୋଶତି । ସମ୍ମୋହାତ୍ ସ୍ମୃତିବିଭ୍ରମଃ
ଶାସ୍ତ୍ରାଚାର୍ୟୋପଦେଶାହିତସଂସ୍କାରଜନିତାୟାଃ ସ୍ମୃତେଃ ସ୍ୟାତ୍ ବିଭ୍ରମୋ ଭ୍ରଂଶଃ
ସ୍ମୃତ୍ୟୁତ୍ପତ୍ତିନିମିତ୍ତ-ପ୍ରାପ୍ତୌ ଅନୁତ୍ପତ୍ତିଃ । ତତଃ ସ୍ମୃତିଭ୍ରଂଶାତ୍ ବୁଦ୍ଧିନାଶଃ
ବୁଦ୍ଧେର୍ନାଶଃ । କାର୍ୟାକାର୍ୟବିଷୟବିବେକାୟୋଗ୍ୟତା ଅନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ ବୁଦ୍ଧେର୍ନାଶ
ଉଚ୍ୟତେ । ବୁଦ୍ଧିନାଶାତ୍ ପ୍ରଣଶ୍ୟତି । ତାବଦେବ ହି ପୁରୁଷଃ ଯାବଦନ୍ତଃକରଣଂ
ତଦୀୟଂ କାର୍ୟାକାର୍ୟବିଷୟବିବେକୟୋଗ୍ୟମ୍ । ତଦୟୋଗ୍ୟତ୍ୱେ ନଷ୍ଟ ଏବ ପୁରୁଷୋ
ଭବତି । ଅତଃ ତସ୍ୟାନ୍ତଃକର୍ଣସ୍ୟ ବୁଦ୍ଧେର୍ନାଶାତ୍ ପ୍ରଣସ୍ୟତି ପୁରୁଷାର୍ଥାୟୋଗ୍ୟୋ
ଭବତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ସର୍ୱାନର୍ଥସ୍ୟ ମୂଲମୁକ୍ତଂ ବିଷୟାଭିଧ୍ୟାନମ୍ । ଅଥ ଇଦାନୀଂ
ମୋକ୍ଷକାରଣମିଦମୁଚ୍ୟତେ —
ରାଗଦ୍ୱେଷବିୟୁକ୍ତୈସ୍ତୁ ବିଷୟାନିନ୍ଦ୍ରିୟୈଶ୍ଚରନ୍ ।
ଆତ୍ମବଶ୍ୟୈର୍ୱିଧେୟାତ୍ମା ପ୍ରସାଦମଧିଗଚ୍ଛତି ॥ ୨-୬୪॥
ରାଗଦ୍ୱେଷବିୟୁକ୍ତୈଃ ରାଗଶ୍ଚ ଦ୍ୱେଷଶ୍ଚ ରାଗଦ୍ୱେଷୌ, ତତ୍ପୁରଃସରା ହି
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ ସ୍ୱାଭାବିକୀ, ତତ୍ର ଯୋ ମୁମୁକ୍ଷୁଃ ଭବତି ସଃ ତାଭ୍ୟାଂ
ବିୟୁକ୍ତୈଃ ଶ୍ରୋତ୍ରାଦିଭିଃ ଇନ୍ଦ୍ରିୟୈଃ ବିଷୟାନ୍ ଅବର୍ଜନୀୟାନ୍ ଚରନ୍ ଉପଲଭମାନଃ
ଆତ୍ମବଶ୍ୟୈଃ ଆତ୍ମନଃ ବଶ୍ୟାନି ବଶୀଭୂତାନି ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ତୈଃ ଆତ୍ମବଶ୍ୟୈଃ
ବିଧେୟାତ୍ମା ଇଚ୍ଛାତଃ ବିଧେୟଃ ଆତ୍ମା ଅନ୍ତଃକରଣଂ ଯସ୍ୟ ସଃ ଅୟଂ ପ୍ରସାଦମ୍
ଅଧିଗଚ୍ଛତି । ପ୍ରସାଦଃ ପ୍ରସନ୍ନତା ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟମ୍ ॥ ପ୍ରସାଦେ ସତି କିଂ ସ୍ୟାତ୍
ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ପ୍ରସାଦେ ସର୍ୱଦୁଃଖାନାଂ ହାନିରସ୍ୟୋପଜାୟତେ ।
ପ୍ରସନ୍ନଚେତସୋ ହ୍ୟାଶୁ ବୁଦ୍ଧିଃ ପର୍ୟବତିଷ୍ଠତେ ॥ ୨-୬୫॥
ପ୍ରସାଦେ ସର୍ୱଦୁଃଖାନାଂ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକାଦୀନାଂ ହାନିଃ ବିନାଶଃ ଅସ୍ୟ ଯତେଃ
ଉପଜାୟତେ । କିଞ୍ଚ — ପ୍ରସନ୍ନଚେତସଃ ସ୍ୱସ୍ଥାନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ
ହି ଯସ୍ମାତ୍ ଆଶୁ ଶୀଘ୍ରଂ ବୁଦ୍ଧିଃ ପର୍ୟବତିଷ୍ଠତେ ଆକାଶମିବ ପରି
ସମନ୍ତାତ୍ ଅବତିଷ୍ଠତେ, ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପେଣୈବ ନିଶ୍ଚଲୀଭବତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଏବଂ ପ୍ରସନ୍ନଚେତସଃ ଅବସ୍ଥିତବୁଦ୍ଧେଃ କୃତକୃତ୍ୟତା ଯତଃ, ତସ୍ମାତ୍
ରାଗଦ୍ୱେଷବିୟୁକ୍ତୈଃ ଇନ୍ଦ୍ରିୟୈଃ ଶାସ୍ତ୍ରାବିରୁଦ୍ଧେଷୁ ଅବର୍ଜନୀୟେଷୁ ଯୁକ୍ତଃ
ସମାଚରେତ୍ ଇତି ବାକ୍ୟାର୍ଥଃ ॥ ସେୟଂ ପ୍ରସନ୍ନତା ସ୍ତୂୟତେ —
ନାସ୍ତି ବୁଦ୍ଧିରୟୁକ୍ତସ୍ୟ ନ ଚାୟୁକ୍ତସ୍ୟ ଭାବନା ।
ନ ଚାଭାବୟତଃ ଶାନ୍ତିରଶାନ୍ତସ୍ୟ କୁତଃ ସୁଖମ୍ ॥ ୨-୬୬॥
ନାସ୍ତି ନ ବିଦ୍ୟତେ ନ ଭବତୀତ୍ୟର୍ଥଃ, ବୁଦ୍ଧିଃ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପବିଷୟା ଅୟୁକ୍ତସ୍ୟ
ଅସମାହିତାନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ । ନ ଚ ଅସ୍ତି ଅୟୁକ୍ତସ୍ୟ ଭାବନା ଆତ୍ମଜ୍ଞାନାଭିନିବେଶଃ
ତଥା — ନ ଚ ଅସ୍ତି ଅଭାବୟତଃ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନାଭିନିବେଶମକୁର୍ୱତଃ ଶାନ୍ତିଃ
ଉପଶମଃ । ଅଶାନ୍ତସ୍ୟ କୁତଃ ସୁଖମ୍ ? ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ହି ବିଷୟସେବାତୃଷ୍ଣାତଃ
ନିବୃତ୍ତିର୍ୟା ତତ୍ସୁଖମ୍, ନ ବିଷୟବିଷୟା ତୃଷ୍ଣା । ଦୁଃଖମେବ ହି ସା ।
ନ ତୃଷ୍ଣାୟାଂ ସତ୍ୟାଂ ସୁଖସ୍ୟ ଗନ୍ଧମାତ୍ରମପ୍ୟୁପପଦ୍ୟତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଅୟୁକ୍ତସ୍ୟ କସ୍ମାଦ୍ବୁଦ୍ଧିର୍ନାସ୍ତି ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ହି ଚରତାଂ ଯନ୍ମନୋଽନୁବିଧୀୟତେ ।
ତଦସ୍ୟ ହରତି ପ୍ରଜ୍ଞାଂ ବାୟୁର୍ନାବମିବାମ୍ଭସି ॥ ୨-୬୭॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ହି ଯସ୍ମାତ୍ ଚରତାଂ ସ୍ୱସ୍ୱବିଷୟେଷୁ ପ୍ରବର୍ତମାନାନାଂ ଯତ୍ ମନଃ
ଅନୁବିଧୀୟତେ ଅନୁପ୍ରବର୍ତତେ ତତ୍ ଇନ୍ଦ୍ରିୟବିଷୟବିକଲ୍ପନେନ ପ୍ରବୃତ୍ତଂ ମନଃ
ଅସ୍ୟ ଯତେଃ ହରତି ପ୍ରଜ୍ଞାଂ ଆତ୍ମାନାତ୍ମବିବେକଜାଂ ନାଶୟତି । କଥମ୍ ? ବାୟୁଃ
ନାବମିବ ଅମ୍ଭସି ଉଦକେ ଜିଗମିଷତାଂ ମାର୍ଗାଦୁଦ୍ଧୃତ୍ୟ ଉନ୍ମାର୍ଗେ ଯଥା ବାୟୁଃ
ନାବଂ ପ୍ରବର୍ତୟତି, ଏବମାତ୍ମବିଷୟାଂ ପ୍ରଜ୍ଞାଂ ହୃତ୍ୱା ମନୋ ବିଷୟବିଷୟାଂ
କରୋତି ॥ “ଯତତୋ ହି” (ଭ. ଗୀ. ୨-୬୦) ଇତ୍ୟୁପନ୍ୟସ୍ତସ୍ୟାର୍ଥସ୍ୟ
ଅନେକଧା ଉପପତ୍ତିମୁକ୍ତ୍ୱା ତଂ ଚାର୍ଥମୁପପାଦ୍ୟ ଉପସଂହରତି —
ତସ୍ମାଦ୍ୟସ୍ୟ ମହାବାହୋ ନିଗୃହୀତାନି ସର୍ୱଶଃ ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣୀନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଭ୍ୟସ୍ତସ୍ୟ ପ୍ରଜ୍ଞା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତା ॥ ୨-୬୮॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ପ୍ରବୃତ୍ତୌ ଦୋଷ ଉପପାଦିତୋ ଯସ୍ମାତ୍, ତସ୍ମାତ୍ ଯସ୍ୟ ଯତେଃ ହେ
ମହାବାହୋ, ନିଗୃହୀତାନି ସର୍ୱଶଃ ସର୍ୱପ୍ରକାରୈଃ ମାନସାଦିଭେଦୈଃ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଭ୍ୟଃ ଶବ୍ଦାଦିଭ୍ୟଃ ତସ୍ୟ ପ୍ରଜ୍ଞା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତା ॥ ଯୋଽୟଂ
ଲୌକିକୋ ବୈଦିକଶ୍ଚ ବ୍ୟବହାରଃ ସ ଉତ୍ପନ୍ନବିବେକଜ୍ଞାନସ୍ୟ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ
ଅବିଦ୍ୟାକାର୍ୟତ୍ୱାତ୍ ଅବିଦ୍ୟାନିବୃତ୍ତୌ ନିବର୍ତତେ, ଅବିଦ୍ୟାୟାଶ୍ଚ ବିଦ୍ୟାବିରୋଧାତ୍
ନିବୃତ୍ତିଃ, ଇତ୍ୟେତମର୍ଥଂ ସ୍ଫୁଟୀକୁର୍ୱନ୍ ଆହ —
ଯା ନିଶା ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ତସ୍ୟାଂ ଜାଗର୍ତି ସଂୟମୀ ।
ଯସ୍ୟାଂ ଜାଗ୍ରତି ଭୂତାନି ସା ନିଶା ପଶ୍ୟତୋ ମୁନେଃ ॥ ୨-୬୯॥
ଯା ନିଶା ରାତ୍ରିଃ ସର୍ୱପଦାର୍ଥାନାମବିବେକକରୀ ତମଃସ୍ୱଭାବତ୍ୱାତ୍ ସର୍ୱଭୂତାନାଂ
ସର୍ୱେଷାଂ ଭୂତାନାମ୍ । କିଂ ତତ୍ ପରମାର୍ଥତତ୍ତ୍ୱଂ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ
ବିଷୟଃ । ଯଥା ନକ୍ତଞ୍ଚରାଣାଂ ଅହରେବ ସଦନ୍ୟେଷାଂ ନିଶା ଭବତି, ତଦ୍ୱତ୍
ନକ୍ତଞ୍ଚରସ୍ଥାନୀୟାନାମଜ୍ଞାନାଂ ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ନିଶେବ ନିଶା ପରମାର୍ଥତତ୍ତ୍ୱମ୍,
ଅଗୋଚରତ୍ୱାଦତଦ୍ବୁଦ୍ଧୀନାମ୍ । ତସ୍ୟାଂ ପରମାର୍ଥତତ୍ତ୍ୱଲକ୍ଷଣାୟାମଜ୍ଞାନନିଦ୍ରାୟାଃ
ପ୍ରବୁଦ୍ଧୋ ଜାଗର୍ତି ସଂୟମୀ ସଂୟମବାନ୍, ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟୋ ଯୋଗୀତ୍ୟର୍ଥଃ । ଯସ୍ୟାଂ
ଗ୍ରାହ୍ୟଗ୍ରାହକଭେଦଲକ୍ଷଣାୟାମବିଦ୍ୟାନଶାୟାଂ ପ୍ରସୁପ୍ତାନ୍ୟେବ ଭୂତାନି ଜାଗ୍ରତି ଇତି
ଉଚ୍ୟନ୍ତେ, ଯସ୍ୟାଂ ନିଶାୟାଂ ପ୍ରସୁପ୍ତା ଇବ ସ୍ୱପ୍ନଦୃଶଃ, ସା ନିଶା ଅବିଦ୍ୟାରୂପତ୍ୱାତ୍
ପରମାର୍ଥତତ୍ତ୍ୱଂ ପଶ୍ୟତୋ ମୁନେଃ ॥ ଅତଃ କର୍ମାଣି ଅବିଦ୍ୟାବସ୍ଥାୟାମେବ
ଚୋଦ୍ୟନ୍ତେ, ନ ବିଦ୍ୟାବସ୍ଥାୟାମ୍ । ବିଦ୍ୟାୟାଂ ହି ସତ୍ୟାଂ ଉଦିତେ ସବିତରି
ଶାର୍ୱରମିବ ତମଃ ପ୍ରଣାଶମୁପଗଚ୍ଛତି ଅବିଦ୍ୟା । ପ୍ରାକ୍ ବିଦ୍ୟୋତ୍ପତ୍ତେଃ ଅବିଦ୍ୟା
ପ୍ରମାଣବୁଦ୍ଧ୍ୟା ଗୃହ୍ୟମାଣା କ୍ରିୟାକାରକଫଲଭେଦରୂପା ସତୀ ସର୍ୱକର୍ମହେତୁତ୍ୱଂ
ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ । ନ ଅପ୍ରମାଣବୁଦ୍ଧ୍ୟା ଗୃହ୍ୟମାଣାୟାଃ କର୍ମହେତୁତ୍ୱୋପପତ୍ତିଃ,
“ପ୍ରମାଣଭୂତେନ ବେଦେନ ମମ ଚୋଦିତଂ କର୍ତବ୍ୟଂ କର୍ମ” ଇତି ହି କର୍ମଣି
କର୍ତା ପ୍ରବର୍ତତେ, ନ “ଅବିଦ୍ୟାମାତ୍ରମିଦଂ ସର୍ୱଂ ନିଶେବ” ଇତି । ଯସ୍ୟ
ପୁନଃ “ନିଶେବ ଅବିଦ୍ୟାମାତ୍ରମିଦଂ ସର୍ୱଂ ଭେଦଜାତମ୍” ଇତି ଜ୍ଞାନଂ
ତସ୍ୟ ଆତ୍ମଜ୍ଞସ୍ୟ ସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସେ ଏବ ଅଧିକାରୋ ନ ପ୍ରବୃତ୍ତୌ । ତଥା
ଚ ଦର୍ଶୟିଷ୍ୟତି –“ତଦ୍ବୁଦ୍ଧୟସ୍ତଦାତ୍ମାନଃ” (ଭ. ଗୀ. ୫-୧୭)
ଇତ୍ୟାଦିନା ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାୟାମେବ ତସ୍ୟ ଅଧିକାରମ୍ ॥ ତତ୍ରାପି ପ୍ରବର୍ତକପ୍ରମାଣାଭାବେ
ପ୍ରବୃତ୍ତ୍ୟନୁପପତ୍ତିଃ ଇତି ଚେତ୍, ନ ; ସ୍ୱାତ୍ମବିଷୟତ୍ୱାଦାତ୍ମବିଜ୍ଞାନସ୍ୟ । ନ ହି
ଆତ୍ମନଃ ସ୍ୱାତ୍ମନି ପ୍ରବର୍ତକପ୍ରମାଣାପେକ୍ଷତା, ଆତ୍ମତ୍ୱାଦେବ । ତଦନ୍ତତ୍ୱାଚ୍ଚ
ସର୍ୱପ୍ରମାଣାନାଂ ପ୍ରମାଣତ୍ୱସ୍ୟ । ନ ହି ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପାଧିଗମେ ସତି ପୁନଃ
ପ୍ରମାଣପ୍ରମେୟବ୍ୟବହାରଃ ସମ୍ଭବତି । ପ୍ରମାତୃତ୍ୱଂ ହି ଆତ୍ମନଃ ନିବର୍ତୟତି
ଅନ୍ତ୍ୟଂ ପ୍ରମାଣମ୍ ; ନିବର୍ତୟଦେବ ଚ ଅପ୍ରମାଣୀଭବତି, ସ୍ୱପ୍ନକାଲପ୍ରମାଣମିବ
ପ୍ରବୋଧେ । ଲୋକେ ଚ ବସ୍ତ୍ୱଧିଗମେ ପ୍ରବୃତ୍ତିହେତୁତ୍ତ୍ୱାଦର୍ଶନାତ୍ ପ୍ରମାଣସ୍ୟ ।
ତସ୍ମାତ୍ ନ ଆତ୍ମବିଦଃ କର୍ମଣ୍ୟଧିକାର ଇତି ସିଦ୍ଧମ୍ ॥ ବିଦୁଷଃ ତ୍ୟକ୍ତୈଷଣସ୍ୟ
ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ ଯତେରେବ ମୋକ୍ଷପ୍ରାପ୍ତିଃ, ନ ତୁ ଅସନ୍ନ୍ୟାସିନଃ କାମକାମିନଃ
ଇତ୍ୟେତମର୍ଥଂ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତେନ ପ୍ରତିପାଦୟିଷ୍ୟନ୍ ଆହ —
ଆପୂର୍ୟମାଣମଚଲପ୍ରତିଷ୍ଠଂ ସମୁଦ୍ରମାପଃ ପ୍ରବିଶନ୍ତି ଯଦ୍ୱତ୍ ।
ତଦ୍ୱତ୍କାମା ଯଂ ପ୍ରବିଶନ୍ତି ସର୍ୱେ ସ ଶାନ୍ତିମାପ୍ନୋତି ନ କାମକାମୀ ॥ ୨-୭୦॥
ଆପୂର୍ୟମାଣଂ ଅଦ୍ଭିଃ ଅଚଲପ୍ରତିଷ୍ଠଂ ଅଚଲତୟା ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଅବସ୍ଥିତିଃ
ଯସ୍ୟ ତଂ ଅଚଲପ୍ରତିଷ୍ଠଂ ସମୁଦ୍ରଂ ଆପଃ ସର୍ୱତୋ ଗତାଃ ପ୍ରବିଶନ୍ତି
ସ୍ୱାତ୍ମସ୍ଥମବିକ୍ରିୟମେବ ସନ୍ତଂ ଯଦ୍ୱତ୍, ତଦ୍ୱତ୍ କାମାଃ ବିଷୟସନ୍ନିଧାବପି
ସର୍ୱତଃ ଇଚ୍ଛାବିଶେଷାଃ ଯଂ ପୁରୁଷଂ — ସମୁଦ୍ରମିବ ଆପଃ — ଅବିକୁର୍ୱନ୍ତଃ
ପ୍ରବିଶନ୍ତି ସର୍ୱେ ଆତ୍ମନ୍ୟେବ ପ୍ରଲୀୟନ୍ତେ ନ ସ୍ୱାତ୍ମବଶଂ କୁର୍ୱନ୍ତି, ସଃ ଶାନ୍ତିଂ
ମୋକ୍ଷଂ ଆପ୍ନୋତି, ନ ଇତରଃ କାମକାମୀ, କାମ୍ୟନ୍ତ ଇତି କାମାଃ ବିଷୟାଃ ତାନ୍ କାମୟିତୁଂ
ଶୀଲଂ ଯସ୍ୟ ସଃ କାମକାମୀ, ନୈବ ପ୍ରାପ୍ନୋତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଯସ୍ମାଦେବଂ ତସ୍ମାତ୍–
ବିହାୟ କାମାନ୍ୟଃ ସର୍ୱାନ୍ପୁମାଂଶ୍ଚରତି ନିଃସ୍ପୃହଃ ।
ନିର୍ମମୋ ନିରହଙ୍କାରଃ ସ ଶାନ୍ତିମଧିଗଚ୍ଛତି ॥ ୨-୭୧॥
ବିହାୟ ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ କାମାନ୍ ଯଃ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ପୁମାନ୍ ସର୍ୱାନ୍ ଅଶେଷତଃ କାର୍ତ୍ସ୍ନ୍ୟେନ
ଚରତି, ଜୀବନମାତ୍ରଚେଷ୍ଟାଶେଷଃ ପର୍ୟଟତୀତ୍ୟର୍ଥଃ । ନିଃସ୍ପୃହଃ
ଶରୀରଜୀବନମାତ୍ରେଽପି ନିର୍ଗତା ସ୍ପୃହା ଯସ୍ୟ ସଃ ନିଃସ୍ପୃହଃ ସନ୍, ନିର୍ମମଃ
ଶରୀରଜୀବନମାତ୍ରାକ୍ଷିପ୍ତପରିଗ୍ରହେଽପି ମମେଦଂ ଇତ୍ୟପଭିନିବେଶବର୍ଜିତଃ,
ନିରହଙ୍କାରଃ ବିଦ୍ୟାବତ୍ତ୍ୱାଦିନିମିତ୍ତାତ୍ମସମ୍ଭାବନାରହିତଃ ଇତ୍ୟେତତ୍ । ସଃ ଏବମ୍ଭୂତଃ
ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞଃ ବ୍ରହ୍ମବିତ୍ ଶାନ୍ତିଂ ସର୍ୱସଂସାରଦୁଃଖୋପରମଲକ୍ଷଣାଂ ନିର୍ୱାଣାଖ୍ୟାମ୍
ଅଧିଗଚ୍ଛତି ପ୍ରାପ୍ନୋତି ବ୍ରହ୍ମଭୂତୋ ଭବତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ସୈଷା ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠା
ସ୍ତୂୟତେ —
ଏଷା ବ୍ରାହ୍ମୀ ସ୍ଥିତିଃ ପାର୍ଥ ନୈନାଂ ପ୍ରାପ୍ୟ ବିମୁହ୍ୟତି ।
ସ୍ଥିତ୍ୱାସ୍ୟାମନ୍ତକାଲେଽପି ବ୍ରହ୍ମନିର୍ୱାଣମୃଚ୍ଛତି ॥ ୨-୭୨॥
ଏଷା ଯଥୋକ୍ତା ବ୍ରାହ୍ମୀ ବ୍ରହ୍ମଣି ଭବା ଇୟଂ ସ୍ଥିତିଃ ସର୍ୱଂ କର୍ମ ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟ
ବ୍ରହ୍ମରୂପେଣୈବ ଅବସ୍ଥାନଂ ଇତ୍ୟେତତ୍ । ହେ ପାର୍ଥ, ନ ଏନାଂ ସ୍ଥିତିଂ ପ୍ରାପ୍ୟ
ଲବ୍ଧ୍ୱା ନ ବିମୁହ୍ୟତି ନ ମୋହଂ ପ୍ରାପ୍ନୋତି । ସ୍ଥିତ୍ୱା ଅସ୍ୟାଂ ସ୍ଥିତୌ ବ୍ରାହ୍ମ୍ୟାଂ
ଯଥୋକ୍ତାୟାଂ ଅନ୍ତକାଲେଽପି ଅନ୍ତ୍ୟେ ବୟସ୍ୟପି ବ୍ରହ୍ମନିର୍ୱାଣଂ ବ୍ରହ୍ମନିର୍ୱୃତିଂ
ମୋକ୍ଷଂ ଋଚ୍ଛତି ଗଚ୍ଛତି । କିମୁ ବକ୍ତବ୍ୟଂ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ୟାଦେବ ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟ
ଯାବଜ୍ଜୀବଂ ଯୋ ବ୍ରହ୍ମଣ୍ୟେବ ଅବତିଷ୍ଠତେ ସ ବ୍ରହ୍ମନିର୍ୱାଣମୃଚ୍ଛତି ଇତି ॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଯୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ନାର୍ଜୁନସଂବାଦେ ସାଙ୍ଖ୍ୟଯୋଗୋ ନାମ ଦ୍ୱିତୀୟୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୨॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦ୍-ଶଙ୍କର-ଭଗବତଃ କୃତୌ ଗୀତା-ଭାଷ୍ୟେ ଦ୍ୱିତୀୟୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
॥ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା ଶାଙ୍କର-ଭାଷ୍ୟମ୍ ॥ ॥ ତୃତୀୟୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
ଶାସ୍ତ୍ରସ୍ୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିନିବୃତ୍ତିବିଷୟଭୂତେ ଦ୍ୱେ ବୁଦ୍ଧୀ ଭଗବତା ନିର୍ଦିଷ୍ଟେ,
ସାଙ୍ଖ୍ୟେ ବୁଦ୍ଧିଃ ଯୋଗେ ବୁଦ୍ଧିଃ ଇତି ଚ । ତତ୍ର “ପ୍ରଜହାତି ଯଦା କାମାନ୍”
(ଭ. ଗୀ. ୨-୫୫) ଇତ୍ୟାରଭ୍ୟ ଆ ଅଧ୍ୟାୟପରିସମାପ୍ତେଃ ସାଙ୍ଖ୍ୟବୁଦ୍ଧ୍ୟାଶ୍ରିତାନାଂ
ସନ୍ନ୍ୟାସଂ କର୍ତବ୍ୟମୁକ୍ତ୍ୱା ତେଷାଂ ତନ୍ନିଷ୍ଠତୟୈବ ଚ କୃତାର୍ଥତା ଉକ୍ତା
— “ଏଷା ବ୍ରାହ୍ମୀ ସ୍ଥିତିଃ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୭୨) ଇତି । ଅର୍ଜୁନାୟ
ଚ“କର୍ମଣ୍ୟେବାଧିକାରସ୍ତେ . . . ମା ତେ ସଙ୍ଗୋଽସ୍ତ୍ୱକର୍ମଣି”
(ଭ. ଗୀ. ୨-୪୭) ଇତି କର୍ମୈବ କର୍ତବ୍ୟମୁକ୍ତବାନ୍ ଯୋଗବୁଦ୍ଧିମାଶ୍ରିତ୍ୟ, ନ ତତ
ଏବ ଶ୍ରେୟଃପ୍ରାପ୍ତିଂ ଉକ୍ତବାନ୍ । ତଦେତଦାଲକ୍ଷ୍ୟ ପର୍ୟାକୁଲୀକୃତବୁଦ୍ଧିଃ ଅର୍ଜୁନଃ
ଉବାଚ । କଥଂ ଭକ୍ତାୟ ଶ୍ରେୟୋର୍ଥିନେ ଯତ୍ ସାକ୍ଷାତ୍ ଶ୍ରେୟଃପ୍ରାପ୍ତିସାଧନଂ
ସାଙ୍ଖ୍ୟବୁଦ୍ଧିନିଷ୍ଠାଂ ଶ୍ରାବୟିତ୍ୱା ମାଂ କର୍ମଣି ଦୃଷ୍ଟାନେକାନର୍ଥୟୁକ୍ତେ
ପାରମ୍ପର୍ୟେଣାପି ଅନୈକାନ୍ତିକଶ୍ରେୟଃପ୍ରାପ୍ତିଫଲେ ନିୟୁଞ୍ଜ୍ୟାତ୍ ଇତି ଯୁକ୍ତଃ
ପର୍ୟାକୁଲୀଭାବଃ ଅର୍ଜୁନସ୍ୟ, ତଦନୁରୂପଶ୍ଚ ପ୍ରଶ୍ନଃ “ଜ୍ୟାୟସୀ
ଚେତ୍” (ଭ. ଗୀ. ୩-୧) ଇତ୍ୟାଦିଃ, ପ୍ରଶ୍ନାପାକରଣବାକ୍ୟଂ ଚ ଭଗବତଃ
ଯୁକ୍ତଂ ଯଥୋକ୍ତବିଭାଗବିଷୟେ ଶାସ୍ତ୍ରେ ॥ କେଚିତ୍ତୁ — ଅର୍ଜୁନସ୍ୟ
ପ୍ରଶ୍ନାର୍ଥମନ୍ୟଥା କଲ୍ପୟିତ୍ୱା ତତ୍ପ୍ରତିକୂଲଂ ଭଗବତଃ ପ୍ରତିବଚନଂ
ବର୍ଣୟନ୍ତି, ଯଥା ଚ ଆତ୍ମନା ସମ୍ବନ୍ଧଗ୍ରନ୍ଥେ ଗୀତାର୍ଥୋ ନିରୂପିତଃ
ତତ୍ପ୍ରତିକୂଲଂ ଚ ଇହ ପୁନଃ ପ୍ରଶ୍ନପ୍ରତିବଚନୟୋଃ ଅର୍ଥଂ ନିରୂପୟନ୍ତି ।
କଥମ୍ ? ତତ୍ର ସମ୍ବନ୍ଧଗ୍ରନ୍ଥେ ତାବତ୍ — ସର୍ୱେଷାମାଶ୍ରମିଣାଂ ଜ୍ଞାନକର୍ମଣୋଃ
ସମୁଚ୍ଚୟଃ ଗୀତାଶାସ୍ତ୍ରେ ନିରୂପିତଃ ଅର୍ଥଃ ଇତ୍ୟୁକ୍ତମ୍ ; ପୁନଃ ବିଶେଷିତଂ ଚ
ଯାବଜ୍ଜୀବଶ୍ରୁତିଚୋଦିତାନି କର୍ମାଣି ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ କେବଲାଦେବ ଜ୍ଞାନାତ୍ ମୋକ୍ଷଃ
ପ୍ରାପ୍ୟତେ ଇତ୍ୟେତତ୍ ଏକାନ୍ତେନୈବ ପ୍ରତିଷିଦ୍ଧମିତି । ଇହ ତୁ ଆଶ୍ରମବିକଲ୍ପଂ
ଦର୍ଶୟତା ଯାବଜ୍ଜୀବଶ୍ରୁତିଚୋଦିତାନାମେବ କର୍ମଣାଂ ପରିତ୍ୟାଗ ଉକ୍ତଃ । ତତ୍
କଥଂ ଈଦୃଶଂ ବିରୁଦ୍ଧମର୍ଥଂ ଅର୍ଜୁନାୟ ବ୍ରୂୟାତ୍ ଭଗବାନ୍, ଶ୍ରୋତା ବା
କଥଂ ବିରୁଦ୍ଧମର୍ଥମବଧାରୟେତ୍ ॥ ତତ୍ରୈତତ୍ ସ୍ୟାତ୍ — ଗୃହସ୍ଥାନାମେବ
ଶ୍ରୌତକର୍ମପରିତ୍ୟାଗେନ କେବଲାଦେବ ଜ୍ଞାନାତ୍ ମୋକ୍ଷଃ ପ୍ରତିଷିଧ୍ୟତେ, ନ ତୁ
ଆଶ୍ରମାନ୍ତରାଣାମିତି । ଏତଦପି ପୂର୍ୱୋତ୍ତରବିରୁଦ୍ଧମେବ । କଥମ୍ ? ସର୍ୱାଶ୍ରମିଣାଂ
ଜ୍ଞାନକର୍ମଣୋଃ ସମୁଚ୍ଚୟୋ ଗୀତାଶାସ୍ତ୍ରେ ନିଶ୍ଚିତଃ ଅର୍ଥଃ ଇତି ପ୍ରତିଜ୍ଞାୟ
ଇହ କଥଂ ତଦ୍ୱିରୁଦ୍ଧଂ କେବଲାଦେବ ଜ୍ଞାନାତ୍ ମୋକ୍ଷଂ ବ୍ରୂୟାତ୍ ଆଶ୍ରମାନ୍ତରାଣାମ୍ ॥
ଅଥ ମତଂ ଶ୍ରୌତକର୍ମାପେକ୍ଷୟା ଏତଦ୍ୱଚନଂ “କେବଲାଦେବ ଜ୍ଞାନାତ୍
ଶ୍ରୌତକର୍ମରହିତାତ୍ ଗୃହସ୍ଥାନାଂ ମୋକ୍ଷଃ ପ୍ରତିଷିଧ୍ୟତେ” ଇତି ;
ତତ୍ର ଗୃହସ୍ଥାନାଂ ବିଦ୍ୟମାନମପି ସ୍ମାର୍ତଂ କର୍ମ ଅବିଦ୍ୟମାନବତ୍ ଉପେକ୍ଷ୍ୟ
“ଜ୍ଞାନାଦେବ କେବଲାତ୍” ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ ଇତି । ଏତଦପି ବିରୁଦ୍ଧମ୍ । କଥମ୍?
ଗୃହସ୍ଥସ୍ୟୈବ ସ୍ମାର୍ତକର୍ମଣା ସମୁଚ୍ଚିତାତ୍ ଜ୍ଞାନାତ୍ ମୋକ୍ଷଃ ପ୍ରତିଷିଧ୍ୟତେ
ନ ତୁ ଆଶ୍ରମାନ୍ତରାଣାମିତି କଥଂ ବିବେକିଭିଃ ଶକ୍ୟମବଧାରୟିତୁମ୍ । କିଞ୍ଚ
— ଯଦି ମୋକ୍ଷସାଧନତ୍ୱେନ ସ୍ମାର୍ତାନି କର୍ମାଣି ଊର୍ଧ୍ୱରେତସାଂ ସମୁଚ୍ଚୀୟନ୍ତେ
ତଥା ଗୃହସ୍ଥସ୍ୟାପି ଇଷ୍ୟତାଂ ସ୍ମାର୍ତୈରେବ ସମୁଚ୍ଚୟୋ ନ ଶ୍ରୌତୈଃ ॥
ଅଥ ଶ୍ରୌତୈଃ ସ୍ମାର୍ତୈଶ୍ଚ ଗୃହସ୍ଥସ୍ୟୈବ ସମୁଚ୍ଚୟଃ ମୋକ୍ଷାୟ,
ଊର୍ଧ୍ୱରେତସାଂ ତୁ ସ୍ମାର୍ତକର୍ମମାତ୍ରସମୁଚ୍ଚିତାତ୍ ଜ୍ଞାନାତ୍ ମୋକ୍ଷ ଇତି । ତତ୍ରୈବଂ
ସତି ଗୃହସ୍ଥସ୍ୟ ଆୟାସବାହୁଲ୍ୟାତ୍, ଶ୍ରୌତଂ ସ୍ମାର୍ତଂ ଚ ବହୁଦୁଃଖରୂପଂ
କର୍ମ ଶିରସି ଆରୋପିତଂ ସ୍ୟାତ୍ ॥ ଅଥ ଗୃହସ୍ଥସ୍ୟୈବ ଆୟାସବାହୁଲ୍ୟକାରଣାତ୍
ମୋକ୍ଷଃ ସ୍ୟାତ୍, ନ ଆଶ୍ରମାନ୍ତରାଣାଂ ଶ୍ରୌତନିତ୍ୟକର୍ମରହିତତ୍ୱାତ୍ ଇତି ।
ତଦପ୍ୟସତ୍, ସର୍ୱୋପନିଷତ୍ସୁ ଇତିହାସପୁରାଣୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେଷୁ ଚ ଜ୍ଞାନାଙ୍ଗତ୍ୱେନ
ମୁମୁକ୍ଷୋଃ ସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସବିଧାନାତ୍, ଆଶ୍ରମବିକଲ୍ପସମୁଚ୍ଚୟବିଧାନାଚ୍ଚ
ଶ୍ରୁତିସ୍ମୃତ୍ୟୋଃ ॥ ସିଦ୍ଧସ୍ତର୍ହି ସର୍ୱାଶ୍ରମିଣାଂ ଜ୍ଞାନକର୍ମଣୋଃ ସମୁଚ୍ଚୟଃ
— ନ, ମୁମୁକ୍ଷୋଃ ସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସବିଧାନାତ୍ । “ପୁତ୍ରୈଷଣାୟା
ବିତ୍ତୈଷଣାୟାଶ୍ଚ ଲୋକୈଷଣାୟାଶ୍ଚ ବ୍ୟୁତ୍ଥାୟାଥ ଭିକ୍ଷାଚର୍ୟଂ ଚରନ୍ତି”
(ବୃ. ଉ. ୩-୫-୧) ”ତସ୍ମାତ୍ ନ୍ୟାସମେଷାଂ ତପସାମତିରିକ୍ତମାହୁଃ”
(ତୈ. ନା. ୭୯) ”ନ୍ୟାସ ଏବାତ୍ୟରେଚୟତ୍” (ତୈ. ନା. ୭୮) ଇତି,
”ନ କର୍ମଣା ନ ପ୍ରଜୟା ଧନେନ ତ୍ୟାଗେନୈକେ ଅମୃତତ୍ୱମାନଶୁଃ”
(ତୈ. ନା. ୧୨) ଇତି ଚ । “ବ୍ରହ୍ମଚର୍ୟାଦେବ ପ୍ରବ୍ରଜେତ୍”
(ଜା. ଉ. ୪) ଇତ୍ୟାଦ୍ୟାଃ ଶ୍ରୁତୟଃ । ”ତ୍ୟଜ ଧର୍ମମଧର୍ମଂ ଚ ଉଭେ
ସତ୍ୟାନୃତେ ତ୍ୟଜ । ଉଭେ ସତ୍ୟାନୃତେ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଯେନ ତ୍ୟଜସି ତତ୍ତ୍ୟଜ ।”
(ମୋ. ଧ. ୩୨୯-୪୦) ”ସଂସାରମେବ ନିଃସାରଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ସାରଦିଦୃକ୍ଷୟା ।
ପ୍ରବ୍ରଜନ୍ତ୍ୟକୃତୋଦ୍ୱାହାଃ ପରଂ ବୈରାଗ୍ୟମାଶ୍ରିତାଃ” ଇତି ବୃହସ୍ପତିଃ ।
”କର୍ମଣା ବଧ୍ୟତେ ଜନ୍ତୁର୍ୱିଦ୍ୟଯା ଚ ବିମୁଚ୍ୟତେ । ତସ୍ମାତ୍କର୍ମ ନ
କୁର୍ୱନ୍ତି ଯତୟଃ ପାରଦର୍ଶିନଃ” (ମୋ. ଧ. ୨୪୧-୭) ଇତି ଶୁକାନୁଶାସନମ୍
ଇହାପି ଚ “ସର୍ୱକର୍ମାଣି ମନସା ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟ” (ଭ. ଗୀ. ୫-୧୩)
ଇତ୍ୟାଦି ॥ ମୋକ୍ଷସ୍ୟ ଚ ଅକାର୍ୟତ୍ୱାତ୍ ମୁମୁକ୍ଷୋଃ କର୍ମାନର୍ଥକ୍ୟମ୍ । ନିତ୍ୟାନି
ପ୍ରତ୍ୟବାୟପରିହାରାର୍ଥାନି ଇତି ଚେତ୍, ନ ; ଅସନ୍ନ୍ୟାସିବିଷୟତ୍ୱାତ୍ ପ୍ରତ୍ୟବାୟପ୍ରାପ୍ତେଃ
ନ ହି ଅଗ୍ନିକାର୍ୟାଦ୍ୟକରଣାତ୍ ସନ୍ନ୍ୟାସିନଃ ପ୍ରତ୍ୟବାୟଃ କଲ୍ପୟିତୁଂ ଶକ୍ୟଃ, ଯଥା
ବ୍ରହ୍ମଚାରିଣାମସନ୍ନ୍ୟାସିନାମପି କର୍ମିଣାମ୍ । ନ ତାବତ୍ ନିତ୍ୟାନାଂ କର୍ମଣାମଭାବାଦେବ
ଭାବରୂପସ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟବାୟସ୍ୟ ଉତ୍ପତ୍ତିଃ କଲ୍ପୟିତୁଂ ଶକ୍ୟା, “କଥମସତଃ
ସଜ୍ଜାୟେତ” (ଛା. ଉ. ୬-୨-୨) ଇତି ଅସତଃ ସଜ୍ଜନ୍ମାସମ୍ଭବଶ୍ରୁତେଃ । ଯଦି
ବିହିତାକରଣାତ୍ ଅସମ୍ଭାବ୍ୟମପି ପ୍ରତ୍ୟବାୟଂ ବ୍ରୂୟାତ୍ ବେଦଃ, ତଦା ଅନର୍ଥକରଃ ବେଦଃ
ଅପ୍ରମାଣମିତ୍ୟୁକ୍ତଂ ସ୍ୟାତ୍ ; ବିହିତସ୍ୟ କରଣାକରଣୟୋଃ ଦୁଃଖମାତ୍ରଫଲତ୍ୱାତ୍ ।
ତଥା ଚ କାରକଂ ଶାସ୍ତ୍ରଂ ନ ଜ୍ଞାପକଂ ଇତ୍ୟନୁପପନ୍ନାର୍ଥଂ କଲ୍ପିତଂ ସ୍ୟାତ୍
ନ ଚୈତଦିଷ୍ଟମ୍ । ତସ୍ମାତ୍ ନ ସନ୍ନ୍ୟାସିନାଂ କର୍ମାଣି । ଅତୋ ଜ୍ଞାନକର୍ମଣୋଃ
ସମୁଚ୍ଚୟାନୁପପତ୍ତିଃ ; “ଜ୍ୟାୟସୀ ଚେତ୍ କର୍ମଣସ୍ତେ ମତା ବୁଦ୍ଧିଃ”
(ଭ. ଗୀ. ୩-୧) ଇତି ଅର୍ଜୁନସ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନାନୁପପତ୍ତେଶ୍ଚ ॥ ଯଦି ହି ଭଗବତା
ଦ୍ୱିତୀୟେଽଧ୍ୟାୟେ ଜ୍ଞାନଂ କର୍ମ ଚ ସମୁଚ୍ଚିତ୍ୟ ତ୍ୱୟା ଅନୁଷ୍ଠେୟଂ ଇତ୍ୟୁକ୍ତଂ
ସ୍ୟାତ୍, ତତଃ ଅର୍ଜୁନସ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନଃ ଅନୁପପନ୍ନଃ “ଜ୍ୟାୟସୀ ଚେତ୍କର୍ମଣସ୍ତେ
ମତା ବୁଦ୍ଧିଃ” (ଭ. ଗୀ. ୩-୧) ଇତି । ଅର୍ଜୁନାୟ ଚେତ୍ ବୁଦ୍ଧିକର୍ମଣୀ
ତ୍ୱୟା ଅନୁଷ୍ଠେୟ ଇତ୍ୟୁକ୍ତେ, ଯା କର୍ମଣୋ ଜ୍ୟାୟସୀ ବୁଦ୍ଧିଃ ସାପି ଉକ୍ତୈବ ଇତି
“ତତ୍ କିଂ କର୍ମଣି ଘୋରେ ମାଂ ନିୟୋଜୟସି କେଶବ” (ଭ. ଗୀ. ୩-୧) ଇତି
ଉପାଲମ୍ଭଃ ପ୍ରଶ୍ନୋ ବା ନ କଥଞ୍ଚନ ଉପପଦ୍ୟତେ । ନ ଚ ଅର୍ଜୁନସ୍ୟୈବ ଜ୍ୟାୟସୀ
ବୁଦ୍ଧିଃ ନ ଅନୁଷ୍ଠେୟା ଇତି ଭଗବତା ଉକ୍ତଂ ପୂର୍ୱଂ ଇତି କଲ୍ପୟିତୁଂ ଯୁକ୍ତମ୍,
ଯେନ “ଜ୍ୟାୟସୀ ଚେତ୍” ଇତି ବିବେକତଃ ପ୍ରଶ୍ନଃ ସ୍ୟାତ୍ ॥ ଯଦି ପୁନଃ
ଏକସ୍ୟ ପୁରୁଷସ୍ୟ ଜ୍ଞାନକର୍ମଣୋର୍ୱିରୋଧାତ୍ ଯୁଗପଦନୁଷ୍ଠାନଂ ନ ସମ୍ଭବତୀତି
ଭିନ୍ନପୁରୁଷାନୁଷ୍ଠେୟତ୍ୱଂ ଭଗବତା ପୂର୍ୱମୁକ୍ତଂ ସ୍ୟାତ୍, ତତୋଽୟଂ ପ୍ରଶ୍ନ
ଉପପନ୍ନଃ “ଜ୍ୟାୟସୀ ଚେତ୍” ଇତ୍ୟାଦିଃ । ଅବିବେକତଃ ପ୍ରଶ୍ନକଲ୍ପନାୟାମପି
ଭିନ୍ନପୁରୁଷାନୁଷ୍ଠେୟତ୍ୱେନ ଜ୍ଞାନକର୍ମନିଷ୍ଠୟୋଃ ଭଗବତଃ ପ୍ରତିବଚନଂ
ନୋପପଦ୍ୟତେ । ନ ଚ ଅଜ୍ଞାନନିମିତ୍ତଂ ଭଗବତ୍ପ୍ରତିବଚନଂ କଲ୍ପନୀୟମ୍ ।
ଅସ୍ମାଚ୍ଚ ଭିନ୍ନପୁରୁଷାନୁଷ୍ଠେୟତ୍ୱେନ ଜ୍ଞାନକର୍ମନିଷ୍ଠୟୋଃ ଭଗବତଃ
ପ୍ରତିବଚନଦର୍ଶନାତ୍ ଜ୍ଞାନକର୍ମଣୋଃ ସମୁଚ୍ଚୟାନୁପପତ୍ତିଃ । ତସ୍ମାତ୍
କେବଲାଦେବ ଜ୍ଞାନାତ୍ ମୋକ୍ଷ ଇତ୍ୟେଷୋଽର୍ଥୋ ନିଶ୍ଚିତୋ ଗୀତାସୁ ସର୍ୱୋପନିଷତ୍ସୁ ଚ ॥
ଜ୍ଞାନକର୍ମଣୋଃ “ଏକଂ ବଦ ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ” (ଭ. ଗୀ. ୩-୨) ଇତି ଚ
ଏକବିଷୟୈବ ପ୍ରାର୍ଥନା ଅନୁପପନ୍ନା, ଉଭୟୋଃ ସମୁଚ୍ଚୟସମ୍ଭବେ । “କୁରୁ
କର୍ମୈବ ତସ୍ମାତ୍ତ୍ୱମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୪-୧୫) ଇତି ଚ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାସମ୍ଭବମ୍
ଅର୍ଜୁନସ୍ୟ ଅବଧାରଣେନ ଦର୍ଶୟିଷ୍ୟତି ॥
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ଜ୍ୟାୟସୀ ଚେତ୍କର୍ମଣସ୍ତେ ମତା ବୁଦ୍ଧିର୍ଜନାର୍ଦନ ।
ତତ୍କିଂ କର୍ମଣି ଘୋରେ ମାଂ ନିୟୋଜୟସି କେଶବ ॥ ୩-୧॥
ଜ୍ୟାୟସୀ ଶ୍ରେୟସୀ ଚେତ୍ ଯଦି କର୍ମଣଃ ସକାଶାତ୍ ତେ ତବ ମତା ଅଭିପ୍ରେତା ବୁଦ୍ଧିଃ ହେ
ଜନାର୍ଦନ । ଯଦି ବୁଦ୍ଧିକର୍ମଣୀ ସମୁଚ୍ଚିତେ ଇଷ୍ଟେ ତଦା ଏକଂ ଶ୍ରେୟଃସାଧନମିତି
କର୍ମଣୋ ଜ୍ୟାୟସୀ ବୁଦ୍ଧିଃ ଇତି କର୍ମଣଃ ଅତିରିକ୍ତକରଣଂ ବୁଦ୍ଧେରନୁପପନ୍ନମ୍
ଅର୍ଜୁନେନ କୃତଂ ସ୍ୟାତ୍ ; ନ ହି ତଦେବ ତସ୍ମାତ୍ ଫଲତୋଽତିରିକ୍ତଂ ସ୍ୟାତ୍ । ତଥା ଚ,
କର୍ମଣଃ ଶ୍ରେୟସ୍କରୀ ଭଗବତୋକ୍ତା ବୁଦ୍ଧିଃ, ଅଶ୍ରେୟସ୍କରଂ ଚ କର୍ମ କୁର୍ୱିତି
ମାଂ ପ୍ରତିପାଦୟତି, ତତ୍ କିଂ ନୁ କାରଣମିତି ଭଗବତ ଉପାଲମ୍ଭମିବ କୁର୍ୱନ୍ ତତ୍
କିଂ କସ୍ମାତ୍ କର୍ମଣି ଘୋରେ କ୍ରୂରେ ହିଂସାଲକ୍ଷଣେ ମାଂ ନିୟୋଜୟସି କେଶବ ଇତି ଚ
ଯଦାହ, ତଚ୍ଚ ନୋପପଦ୍ୟତେ । ଅଥ ସ୍ମାର୍ତେନୈବ କର୍ମଣା ସମୁଚ୍ଚୟଃ ସର୍ୱେଷାଂ
ଭଗବତା ଉକ୍ତଃ ଅର୍ଜୁନେନ ଚ ଅବଧାରିତଶ୍ଚେତ୍, “ତତ୍କିଂ କର୍ମଣି ଘୋରେ ମାଂ
ନିୟୋଜୟସି” (ଭ. ଗୀ. ୩-୧) ଇତ୍ୟାଦି କଥଂ ଯୁକ୍ତଂ ବଚନମ୍ ॥ କିଞ୍ଚ–
ବ୍ୟାମିଶ୍ରେଣେବ ବାକ୍ୟେନ ବୁଦ୍ଧିଂ ମୋହୟସୀବ ମେ ।
ତଦେକଂ ବଦ ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ ଯେନ ଶ୍ରେୟୋଽହମାପ୍ନୁୟାମ୍ ॥ ୩-୨॥
ବ୍ୟାମିଶ୍ରେଣେବ, ଯଦ୍ୟପି ବିବିକ୍ତାଭିଧାୟୀ ଭଗବାନ୍, ତଥାପି ମମ ମନ୍ଦବୁଦ୍ଧେଃ
ବ୍ୟାମିଶ୍ରମିବ ଭଗବଦ୍ୱାକ୍ୟଂ ପ୍ରତିଭାତି । ତେନ ମମ ବୁଦ୍ଧିଂ ମୋହୟସି ଇବ, ମମ
ବୁଦ୍ଧିବ୍ୟାମୋହାପନୟାୟ ହି ପ୍ରବୃତ୍ତଃ ତ୍ୱଂ ତୁ କଥଂ ମୋହୟସି ? ଅତଃ ବ୍ରବୀମି
ବୁଦ୍ଧିଂ ମୋହୟସି ଇବ ମେ ମମ ଇତି । ତ୍ୱଂ ତୁ ଭିନ୍ନକର୍ତୃକୟୋଃ ଜ୍ଞାନକର୍ମଣୋଃ
ଏକପୁରୁଷାନୁଷ୍ଠାନାସମ୍ଭବଂ ଯଦି ମନ୍ୟସେ, ତତ୍ରୈବଂ ସତି ତତ୍ ତୟୋଃ ଏକଂ
ବୁଦ୍ଧିଂ କର୍ମ ବା ଇଦମେବ ଅର୍ଜୁନସ୍ୟ ଯୋଗ୍ୟଂ ବୁଦ୍ଧିଶକ୍ତ୍ୟବସ୍ଥାନୁରୂପମିତି
ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ ବଦ ବ୍ରୂହି, ଯେନ ଜ୍ଞାନେନ କର୍ମଣା ବା ଅନ୍ୟତରେଣ ଶ୍ରେୟଃ ଅହମ୍
ଆପ୍ନୁୟାଂ ପ୍ରାପ୍ନୁୟାମ୍ ; ଇତି ଯଦୁକ୍ତଂ ତଦପି ନୋପପଦ୍ୟତେ ॥ ଯଦି ହି କର୍ମିଷ୍ଠାୟାଂ
ଗୁଣଭୂତମପି ଜ୍ଞାନଂ ଭଗବତା ଉକ୍ତଂ ସ୍ୟାତ୍, ତତ୍ କଥଂ ତୟୋଃ “ଏକଂ
ବଦ” ଇତି ଏକବିଷୟୈବ ଅର୍ଜୁନସ୍ୟ ଶୁଶ୍ରୂଷା ସ୍ୟାତ୍ । ନ ହି ଭଗବତା
ପୂର୍ୱମୁକ୍ତଂ “ଅନ୍ୟତରଦେବ ଜ୍ଞାନକର୍ମଣୋଃ ବକ୍ଷ୍ୟାମି,ନୈବ ଦ୍ୱୟମ୍”
ଇତି, ଯେନ ଉଭୟପ୍ରାପ୍ତ୍ୟସମ୍ଭବଂ ଆତ୍ମନୋ ମନ୍ୟମାନଃ ଏକମେବ ପ୍ରାର୍ଥୟେତ୍ ॥
ପ୍ରଶ୍ନାନୁରୂପମେବ ପ୍ରତିବଚନଂ ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ଲୋକେଽସ୍ମିନ୍ଦ୍ୱିବିଧା ନିଷ୍ଠା ପୁରା ପ୍ରୋକ୍ତା ମୟାନଘ ।
ଜ୍ଞାନୟୋଗେନ ସାଙ୍ଖ୍ୟାନାଂ କର୍ମୟୋଗେନ ଯୋଗିନାମ୍ ॥ ୩-୩॥
ଲୋକେ ଅସ୍ମିନ୍ ଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥାନୁଷ୍ଠାନାଦିକୃତାନାଂ ତ୍ରୈବର୍ଣିକାନାଂ ଦ୍ୱିବିଧା ଦ୍ୱିପ୍ରକାରା
ନିଷ୍ଠା ସ୍ଥିତିଃ ଅନୁଷ୍ଠେୟତାତ୍ପର୍ୟଂ ପୁରା ପୂର୍ୱଂ ସର୍ଗାଦୌ ପ୍ରଜାଃ ସୃଷ୍ଟ୍ୱା
ତାସାଂ ଅଭ୍ୟୁଦୟନିଃଶ୍ରେୟସମପ୍ରାପ୍ତିସାଧନଂ ବେଦାର୍ଥସମ୍ପ୍ରଦାୟମାବିଷ୍କୁର୍ୱତା
ପ୍ରୋକ୍ତା ମୟା ସର୍ୱଜ୍ଞେନ ଈଶ୍ୱରେଣ ହେ ଅନଘ ଅପାପ । ତତ୍ର କା ସା ଦ୍ୱିବିଧା
ନିଷ୍ଠା ଇତ୍ୟାହ — ତତ୍ର ଜ୍ଞାନୟୋଗେନ ଜ୍ଞାନମେବ ଯୋଗଃ ତେନ ସାଙ୍ଖ୍ୟାନାମ୍
ଆତ୍ମାନାତ୍ମବିଷୟବିବେକବିଜ୍ଞାନବତାଂ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ୟାଶ୍ରମାଦେବ କୃତସନ୍ନ୍ୟାସାନାଂ
ବେଦାନ୍ତବିଜ୍ଞାନସୁନିଶ୍ଚିତାର୍ଥାନାଂ ପରମହଂସପରିବ୍ରାଜକାନାଂ ବ୍ରହ୍ମଣ୍ୟେବ
ଅବସ୍ଥିତାନାଂ ନିଷ୍ଠା ପ୍ରୋକ୍ତା । କର୍ମୟୋଗେନ କର୍ମୈବ ଯୋଗଃ କର୍ମୟୋଗଃ
ତେନ କର୍ମୟୋଗେନ ଯୋଗିନାଂ କର୍ମିଣାଂ ନିଷ୍ଠା ପ୍ରୋକ୍ତା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଯଦି ଚ
ଏକେନ ପୁରୁଷେଣ ଏକସ୍ମୈ ପୁରୁଷାର୍ଥାୟ ଜ୍ଞାନଂ କର୍ମ ଚ ସମୁଚ୍ଚିତ୍ୟ
ଅନୁଷ୍ଠେୟଂ ଭଗବତା ଇଷ୍ଟଂ ଉକ୍ତଂ ବକ୍ଷ୍ୟମାଣଂ ବା ଗୀତାସୁ ବେଦେଷୁ ଚୋକ୍ତମ୍,
କଥମିହ ଅର୍ଜୁନାୟ ଉପସନ୍ନାୟ ପ୍ରିୟାୟ ବିଶିଷ୍ଟଭିନ୍ନପୁରୁଷକର୍ତୃକେ ଏବ
ଜ୍ଞାନକର୍ମନିଷ୍ଠେ ବ୍ରୂୟାତ୍ ? ଯଦି ପୁନଃ “ଅର୍ଜୁନଃ ଜ୍ଞାନଂ କର୍ମ ଚ
ଦ୍ୱୟଂ ଶ୍ରୁତ୍ୱା ସ୍ୱୟମେବାନୁଷ୍ଠାସ୍ୟତି ଅନ୍ୟେଷାଂ ତୁ ଭିନ୍ନପୁରୁଷାନୁଷ୍ଠେୟତାଂ
ବକ୍ଷ୍ୟାମି ଇତି” ମତଂ ଭଗବତଃ କଲ୍ପ୍ୟେତ, ତଦା ରାଗଦ୍ୱେଷବାନ୍
ଅପ୍ରମାଣଭୂତୋ ଭଗବାନ୍ କଲ୍ପିତଃ ସ୍ୟାତ୍ । ତଚ୍ଚାୟୁକ୍ତମ୍ । ତସ୍ମାତ୍ କୟାପି ଯୁକ୍ତ୍ୟା
ନ ସମୁଚ୍ଚୟୋ ଜ୍ଞାନକର୍ମଣୋଃ ॥ ଯତ୍ ଅର୍ଜୁନେନ ଉକ୍ତଂ କର୍ମଣୋ ଜ୍ୟାୟସ୍ତ୍ୱଂ
ବୁଦ୍ଧେଃ, ତଚ୍ଚ ସ୍ଥିତମ୍, ଅନିରାକରଣାତ୍ । ତସ୍ୟାଶ୍ଚ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାୟାଃ
ସନ୍ନ୍ୟାସିନାମେବାନୁଷ୍ଠେୟତ୍ୱମ୍, ଭିନ୍ନପୁରୁଷାନୁଷ୍ଠେୟତ୍ୱବଚନାତ୍ । ଭଗବତଃ
ଏବମେବ ଅନୁମତମିତି ଗମ୍ୟତେ ॥ “ମାଂ ଚ ବନ୍ଧକାରଣେ କର୍ମଣ୍ୟେବ
ନିୟୋଜୟସି” ଇତି ବିଷଣ୍ଣମନସମର୍ଜୁନଂ “କର୍ମ ନାରଭେ”
ଇତ୍ୟେବଂ ମନ୍ୱାନମାଲକ୍ଷ୍ୟ ଆହ ଭଗବାନ୍ — ନ କର୍ମଣାମନାରମ୍ଭାତ୍ ଇତି ।
ଅଥବା — ଜ୍ଞାନକର୍ମନିଷ୍ଠୟୋଃ ପରସ୍ପରବିରୋଧାତ୍ ଏକେନ ପୁରୁଷେଣ ଯୁଗପତ୍
ଅନୁଷ୍ଠାତୁମଶକ୍ତ୍ୟତ୍ୱେ ସତି ଇତରେତରାନପେକ୍ଷୟୋରେବ ପୁରୁଷାର୍ଥହେତୁତ୍ୱେ
ପ୍ରାପ୍ତେ କର୍ମନିଷ୍ଠାୟା ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାପ୍ରାପ୍ତିହେତୁତ୍ୱେନ ପୁରୁଷାର୍ଥହେତୁତ୍ୱମ୍, ନ
ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟେଣ ; ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠା ତୁ କର୍ମନିଷ୍ଠୋପାୟଲବ୍ଧାତ୍ମିକା ସତୀ ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟେଣ
ପୁରୁଷାର୍ଥହେତୁଃ ଅନ୍ୟାନପେକ୍ଷା, ଇତ୍ୟେତମର୍ଥଂ ପ୍ରଦର୍ଶୟିଷ୍ୟନ୍ ଆହ ଭଗବାନ୍ —
ନ କର୍ମଣାମନାରମ୍ଭାନ୍ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟଂ ପୁରୁଷୋଽଶ୍ନୁତେ ।
ନ ଚ ସନ୍ନ୍ୟସନାଦେବ ସିଦ୍ଧିଂ ସମଧିଗଚ୍ଛତି ॥ ୩-୪॥
ନ କର୍ମଣାଂ କ୍ରିୟାଣାଂ ଯଜ୍ଞାଦୀନାଂ ଇହ ଜନ୍ମନି ଜନ୍ମାନ୍ତରେ ବା ଅନୁଷ୍ଠିତାନାମ୍
ଉପାତ୍ତଦୁରିତକ୍ଷୟହେତୁତ୍ୱେନ ସତ୍ତ୍ୱଶୁଦ୍ଧିକାରଣାନାଂ ତତ୍କାରଣତ୍ୱେନ ଚ
ଜ୍ଞାନୋତ୍ପତ୍ତିଦ୍ୱାରେଣ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାହେତୂନାମ୍, “ଜ୍ଞାନମୁତ୍ପଦ୍ୟତେ ପୁଂସାଂ
କ୍ଷୟାତ୍ପାପସ୍ୟ କର୍ମଣଃ । ଯଥାଦର୍ଶତଲପ୍ରଖ୍ୟେ ପଶ୍ୟତ୍ୟାତ୍ମାନମାତ୍ମନି”
(ମୋ. ଧ. ୨୦୪-୮) ଇତ୍ୟାଦିସ୍ମରଣାତ୍, ଅନାରମ୍ଭାତ୍ ଅନନୁଷ୍ଠାନାତ୍ ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟଂ
ନିଷ୍କର୍ମଭାବଂ କର୍ମଶୂନ୍ୟତାଂ ଜ୍ଞାନୟୋଗେନ ନିଷ୍ଠାଂ ନିଷ୍କ୍ରିୟାତ୍ମସ୍ୱରୂପେଣୈବ
ଅବସ୍ଥାନମିତି ଯାବତ୍ । ପୁରୁଷଃ ନ ଅଶ୍ନୁତେ ନ ପ୍ରାପ୍ନୋତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
କର୍ମଣାମନାରମ୍ଭାନ୍ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟଂ ନାଶ୍ନୁତେ ଇତି ବଚନାତ୍ ତଦ୍ୱିପର୍ୟଯାତ୍
ତେଷାମାରମ୍ଭାତ୍ ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟମଶ୍ନୁତେ ଇତି ଗମ୍ୟତେ । କସ୍ମାତ୍ ପୁନଃ କାରଣାତ୍
କର୍ମଣାମନାରମ୍ଭାନ୍ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟଂ ନାଶ୍ନୁତେ ଇତି ? ଉଚ୍ୟତେ, କର୍ମାରମ୍ଭସ୍ୟୈବ
ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟୋପାୟତ୍ୱାତ୍ । ନ ହ୍ୟୁପାୟମନ୍ତରେଣ ଉପେୟପ୍ରାପ୍ତିରସ୍ତି । କର୍ମୟୋଗୋପାୟତ୍ୱଂ
ଚ ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟଲକ୍ଷଣସ୍ୟ ଜ୍ଞାନୟୋଗସ୍ୟ, ଶ୍ରୁତୌ ଇହ ଚ, ପ୍ରତିପାଦନାତ୍ ।
ଶ୍ରୁତୌ ତାବତ୍ ପ୍ରକୃତସ୍ୟ ଆତ୍ମଲୋକସ୍ୟ ବେଦ୍ୟସ୍ୟ ବେଦନୋପାୟତ୍ୱେନ “ତମେତଂ
ବେଦାନୁବଚନେନ ବ୍ରାହ୍ମଣା ବିବିଦିଷନ୍ତି ଯଜ୍ଞେନ” (ବୃ. ଉ. ୪-୪-୨୨)
ଇତ୍ୟାଦିନା କର୍ମୟୋଗସ୍ୟ ଜ୍ଞାନୟୋଗୋପାୟତ୍ୱଂ ପ୍ରତିପାଦିତମ୍ । ଇହାପି ଚ —
“ସନ୍ନ୍ୟାସସ୍ତୁ ମହାବାହୋ ଦୁଃଖମାପ୍ତୁମୟୋଗତଃ” (ଭ. ଗୀ. ୫-୬)
“ଯୋଗିନଃ କର୍ମ କୁର୍ୱନ୍ତି ସଙ୍ଗଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱାତ୍ମଶୁଦ୍ଧୟେ” (ଭ. ଗୀ. ୫-୧୧)
“ଯଜ୍ଞୋ ଦାନଂ ତପଶ୍ଚୈବ ପାବନାନି ମନୀଷିଣାମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୧୮-୫)
ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରତିପାଦୟିଷ୍ୟତି ॥ ନନୁ ଚ ”ଅଭୟଂ ସର୍ୱଭୂତେଭ୍ୟୋ ଦତ୍ତ୍ୱା
ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟମାଚରେତ୍” (ଅଶ୍ୱ. ୪୬-୧୮) ଇତ୍ୟାଦୌ କର୍ତବ୍ୟକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସାଦପି
ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟପ୍ରାପ୍ତିଂ ଦର୍ଶୟତି । ଲୋକେ ଚ କର୍ମଣାମନାରମ୍ଭାନ୍ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟମିତି
ପ୍ରସିଦ୍ଧତରମ୍ । ଅତଶ୍ଚ ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟାର୍ଥିନଃ କିଂ କର୍ମାରମ୍ଭେଣ ? ଇତି
ପ୍ରାପ୍ତମ୍ । ଅତ ଆହ — ନ ଚ ସନ୍ନ୍ୟସନାଦେବେତି । ନାପି ସନ୍ନ୍ୟସନାଦେବ
କେବଲାତ୍ କର୍ମପରିତ୍ୟାଗମାତ୍ରାଦେବ ଜ୍ଞାନରହିତାତ୍ ସିଦ୍ଧିଂ ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟଲକ୍ଷଣାଂ
ଜ୍ଞାନୟୋଗେନ ନିଷ୍ଠାଂ ସମଧିଗଚ୍ଛତି ନ ପ୍ରାପ୍ନୋତି ॥ କସ୍ମାତ୍ ପୁନଃ କାରଣାତ୍
କର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସମାତ୍ରାଦେବ କେବଲାତ୍ ଜ୍ଞାନରହିତାତ୍ ସିଦ୍ଧିଂ ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟଲକ୍ଷଣାଂ
ପୁରୁଷୋ ନାଧିଗଚ୍ଛତି ଇତି ହେତ୍ୱାକାଙ୍କ୍ଷାୟାମାହ —
ନ ହି କଶ୍ଚିତ୍କ୍ଷଣମପି ଜାତୁ ତିଷ୍ଠତ୍ୟକର୍ମକୃତ୍ ।
କାର୍ୟତେ ହ୍ୟବଶଃ କର୍ମ ସର୍ୱଃ ପ୍ରକୃତିଜୈର୍ଗୁଣୈଃ ॥ ୩-୫॥
ନ ହି ଯସ୍ମାତ୍ କ୍ଷଣମପି କାଲଂ ଜାତୁ କଦାଚିତ୍ କଶ୍ଚିତ୍ ତିଷ୍ଠତି ଅକର୍ମକୃତ୍
ସନ୍ । କସ୍ମାତ୍ ? କାର୍ୟତେ ପ୍ରବର୍ତ୍ୟତେ ହି ଯସ୍ମାତ୍ ଅବଶ ଏବ ଅସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଏବ କର୍ମ
ସର୍ୱଃ ପ୍ରାଣୀ ପ୍ରକୃତିଜୈଃ ପ୍ରକୃତିତୋ ଜାତୈଃ ସତ୍ତ୍ତବରଜସ୍ତମୋଭିଃ ଗୁଣୈଃ
ଅଜ୍ଞ ଇତି ବାକ୍ୟଶେଷଃ, ଯତୋ ବକ୍ଷ୍ୟତି “ଗୁଣୈର୍ୟୋ ନ ବିଚାଲ୍ୟତେ”
(ଭ. ଗୀ. ୧୪-୨୩) ଇତି । ସାଙ୍ଖ୍ୟାନାଂ ପୃଥକ୍କରଣାତ୍ ଅଜ୍ଞାନାମେବ ହି କର୍ମୟୋଗଃ,
ନ ଜ୍ଞାନିନାମ୍ । ଜ୍ଞାନିନାଂ ତୁ ଗୁଣୈରଚାଲ୍ୟମାନାନାଂ ସ୍ୱତଶ୍ଚଲନାଭାବାତ୍ କର୍ମୟୋଗୋ
ନୋପପଦ୍ୟତେ । ତଥା ଚ ବ୍ୟାଖ୍ୟାତମ୍“ବେଦାବିନାଶିନମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୨-୨୧)
ଇତ୍ୟତ୍ର ॥ ଯତ୍ତ୍ୱନାତ୍ମଜ୍ଞଃ ଚୋଦିତଂ କର୍ମ ନାରଭତେ ଇତି ତଦସଦେବେତ୍ୟାହ —
କର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ସଂୟମ୍ୟ ଯ ଆସ୍ତେ ମନସା ସ୍ମରନ୍ ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥାନ୍ୱିମୂଢାତ୍ମା ମିଥ୍ୟାଚାରଃ ସ ଉଚ୍ୟତେ ॥ ୩-୬॥
କର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ହସ୍ତାଦୀନି ସଂୟମ୍ୟ ସଂହୃତ୍ୟ ଯଃ ଆସ୍ତେ ତିଷ୍ଠତି ମନସା ସ୍ମରନ୍
ଚିନ୍ତୟନ୍ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥାନ୍ ବିଷୟାନ୍ ବିମୂଢାତ୍ମା ବିମୂଢାନ୍ତଃକରଣଃ ମିଥ୍ୟାଚାରୋ
ମୃଷାଚାରଃ ପାପାଚାରଃ ସଃ ଉଚ୍ୟତେ ॥
ଯସ୍ତ୍ୱିନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ମନସା ନିୟମ୍ୟାରଭତେଽର୍ଜୁନ ।
କର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟୈଃ କର୍ମୟୋଗମସକ୍ତଃ ସ ବିଶିଷ୍ୟତେ ॥ ୩-୭॥
ଯସ୍ତୁ ପୁନଃ କର୍ମଣ୍ୟଧିକୃତଃ ଅଜ୍ଞଃ ବୁଦ୍ଧୀନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ମନସା ନିୟମ୍ୟ ଆରଭତେ
ଅର୍ଜୁନ କର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟୈଃ ବାକ୍ପାଣ୍ୟାଦିଭିଃ । କିମାରଭତେ ଇତ୍ୟାହ — କର୍ମୟୋଗମ୍
ଅସକ୍ତଃ ସନ୍ ଫଲାଭିସନ୍ଧିବର୍ଜିତଃ ସଃ ବିଶିଷ୍ୟତେ ଇତରସ୍ମାତ୍ ମିଥ୍ୟାଚାରାତ୍ ॥
ଯତଃ ଏବଂ ଅତଃ —
ନିୟତଂ କୁରୁ କର୍ମ ତ୍ୱଂ କର୍ମ ଜ୍ୟାୟୋ ହ୍ୟକର୍ମଣଃ ।
ଶରୀରୟାତ୍ରାପି ଚ ତେ ନ ପ୍ରସିଧ୍ୟେଦକର୍ମଣଃ ॥ ୩-୮॥
ନିୟତଂ ନିତ୍ୟଂ ଶାସ୍ତ୍ରୋପଦିଷ୍ଟମ୍, ଯୋ ଯସ୍ମିନ୍ କର୍ମଣି ଅଧିକୃତଃ ଫଲାୟ ଚ
ଅଶ୍ରୁତଂ ତତ୍ ନିୟତଂ କର୍ମ, ତତ୍ କୁରୁ ତ୍ୱଂ ହେ ଅର୍ଜୁନ, ଯତଃ କର୍ମ ଜ୍ୟାୟଃ
ଅଦିକତରଂ ଫଲତଃ, ହି ଯସ୍ମାତ୍ ଅକର୍ମଣଃ ଅକରଣାତ୍ ଅନାରମ୍ଭାତ୍ । କଥମ୍ ?
ଶରୀରୟାତ୍ରା ଶରୀରସ୍ଥିତିଃ ଅପି ଚ ତେ ତବ ନ ପ୍ରସିଧ୍ୟେତ୍ ପ୍ରସିଦ୍ଧିଂ ନ
ଗଚ୍ଛେତ୍ ଅକର୍ମଣଃ ଅକରଣାତ୍ । ଅତଃ ଦୃଷ୍ଟଃ କର୍ମାକର୍ମଣୋର୍ୱିଶେଷୋ ଲୋକେ ॥
ଯଚ୍ଚ ମନ୍ୟସେ ବନ୍ଧାର୍ଥତ୍ୱାତ୍ କର୍ମ ନ କର୍ତବ୍ୟମିତି ତଦପ୍ୟସତ୍ । କଥଂ —
ଯଜ୍ଞାର୍ଥାତ୍କର୍ମଣୋଽନ୍ୟତ୍ର ଲୋକୋଽୟଂ କର୍ମବନ୍ଧନଃ ।
ତଦର୍ଥଂ କର୍ମ କୌନ୍ତେୟ ମୁକ୍ତସଙ୍ଗଃ ସମାଚର ॥ ୩-୯॥
“ଯଜ୍ଞୋ ବୈ ବିଷ୍ଣୁଃ” (ତୈ. ସ. ୧-୭-୪) ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ ଯଜ୍ଞଃ
ଈଶ୍ୱରଃ, ତଦର୍ଥଂ ଯତ୍ କ୍ରିୟତେ ତତ୍ ଯଜ୍ଞାର୍ଥଂ କର୍ମ । ତସ୍ମାତ୍
କର୍ମଣଃ ଅନ୍ୟତ୍ର ଅନ୍ୟେନ କର୍ମଣା ଲୋକଃ ଅୟଂ ଅଧିକୃତଃ କର୍ମକୃତ୍
କର୍ମବନ୍ଧନଃ କର୍ମ ବନ୍ଧନଂ ଯସ୍ୟ ସୋଽୟଂ କର୍ମବନ୍ଧନଃ ଲୋକଃ, ନ
ତୁ ଯଜ୍ଞାର୍ଥାତ୍ । ଅତଃ ତଦର୍ଥଂ ଯଜ୍ଞାର୍ଥଂ କର୍ମ କୌନ୍ତେୟ,
ମୁକ୍ତସଙ୍ଗଃ କର୍ମଫଲସଙ୍ଗବର୍ଜିତଃ ସନ୍ ସମାଚର ନିର୍ୱର୍ତୟ ॥
ଇତଶ୍ଚ ଅଧିକୃତେନ କର୍ମ କର୍ତବ୍ୟଂ —
ସହୟଜ୍ଞାଃ ପ୍ରଜାଃ ସୃଷ୍ଟ୍ୱା ପୁରୋବାଚ ପ୍ରଜାପତିଃ ।
ଅନେନ ପ୍ରସବିଷ୍ୟଧ୍ୱମେଷ ବୋଽସ୍ତ୍ୱିଷ୍ଟକାମଧୁକ୍ ॥ ୩-୧୦॥
ସହୟଜ୍ଞାଃ ଯଜ୍ଞସହିତାଃ ପ୍ରଜାଃ ତ୍ରୟୋ ବର୍ଣାଃ ତାଃ ସୃଷ୍ଟ୍ୱା ଉତ୍ପାଦ୍ୟ ପୁରା
ପୂର୍ୱଂ ସର୍ଗାଦୌ ଉବାଚ ଉକ୍ତବାନ୍ ପ୍ରଜାପତିଃ ପ୍ରଜାନାଂ ସ୍ରଷ୍ଟା ଅନେନ ଯଜ୍ଞେନ
ପ୍ରସବିଷ୍ୟଧ୍ୱଂ ପ୍ରସବଃ ବୃଦ୍ଧିଃ ଉତ୍ପତ୍ତିଃ ତଂ କୁରୁଧ୍ୱମ୍ । ଏଷ ଯଜ୍ଞଃ ବଃ
ଯୁଷ୍ମାକଂ ଅସ୍ତୁ ଭବତୁ ଇଷ୍ଟକାମଧୁକ୍ ଇଷ୍ଟାନ୍ ଅଭିପ୍ରେତାନ୍ କାମାନ୍ ଫଲବିଶେଷାନ୍
ଦୋଗ୍ଧୀତି ଇଷ୍ଟକାମଧୁକ୍ ॥ କଥଂ —
ଦେବାନ୍ଭାବୟତାନେନ ତେ ଦେବା ଭାବୟନ୍ତୁ ବଃ ।
ପରସ୍ପରଂ ଭାବୟନ୍ତଃ ଶ୍ରେୟଃ ପରମବାପ୍ସ୍ୟଥ ॥ ୩-୧୧॥
ଦେବାନ୍ ଇନ୍ଦ୍ରାଦୀନ୍ ଭାବୟତ ବର୍ଧୟତ ଅନେନ ଯଜ୍ଞେନ । ତେ ଦେବା ଭାବୟନ୍ତୁ
ଆପ୍ୟାୟ ଯନ୍ତୁ ବୃଷ୍ଟ୍ୟାଦିନା ବଃ ଯୁଷ୍ମାନ୍ । ଏବଂ ପରସ୍ପରଂ ଅନ୍ୟୋନ୍ୟଂ ଭାବୟନ୍ତଃ
ଶ୍ରେୟଃ ପରଂ ମୋକ୍ଷଲକ୍ଷଣଂ ଜ୍ଞାନପ୍ରାପ୍ତିକ୍ରମେଣ ଅବାପ୍ସ୍ୟଥ । ସ୍ୱର୍ଗଂ ବା
ପରଂ ଶ୍ରେୟଃ ଅବାପ୍ସ୍ୟଥ ॥ କିଞ୍ଚ–
ଇଷ୍ଟାନ୍ଭୋଗାନ୍ହି ବୋ ଦେବା ଦାସ୍ୟନ୍ତେ ଯଜ୍ଞଭାବିତାଃ ।
ତୈର୍ଦତ୍ତାନପ୍ରଦାୟୈଭ୍ୟୋ ଯୋ ଭୁଙ୍କ୍ତେ ସ୍ତେନ ଏବ ସଃ ॥ ୩-୧୨॥
ଇଷ୍ଟାନ୍ ଅଭିପ୍ରେତାନ୍ ଭୋଗାନ୍ ହି ବଃ ଯୁଷ୍ମଭ୍ୟଂ ଦେବାଃ ଦାସ୍ୟନ୍ତେ ବିତରିଷ୍ୟନ୍ତି
ସ୍ତ୍ରୀପଶୁପୁତ୍ରାଦୀନ୍ ଯଜ୍ଞଭାବିତାଃ ଯଜ୍ଞୈଃ ବର୍ଧିତାଃ ତୋଷିତାଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ତୈଃ ଦେବୈଃ ଦତ୍ତାନ୍ ଭୋଗାନ୍ ଅପ୍ରଦାୟ ଅଦତ୍ତ୍ୱା, ଆନୃଣ୍ୟମକୃତ୍ୱା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ,
ଏଭ୍ୟଃ ଦେବେଭ୍ୟଃ, ଯଃ ଭୁଙ୍କ୍ତେ ସ୍ୱଦେହେନ୍ଦ୍ରିୟାଣ୍ୟେବ ତର୍ପୟତି ସ୍ତେନ ଏବ ତସ୍କର
ଏବ ସଃ ଦେବାଦିସ୍ୱାପହାରୀ ॥ ଯେ ପୁନଃ —
ଯଜ୍ଞଶିଷ୍ଟାଶିନଃ ସନ୍ତୋ ମୁଚ୍ୟନ୍ତେ ସର୍ୱକିଲ୍ବିଷୈଃ ।
ଭୁଞ୍ଜତେ ତେ ତ୍ୱଘଂ ପାପା ଯେ ପଚନ୍ତ୍ୟାତ୍ମକାରଣାତ୍ ॥ ୩-୧୩॥
ଦେବୟଜ୍ଞାଦୀନ୍ ନିର୍ୱର୍ତ୍ୟ ତଚ୍ଛିଷ୍ଟଂ ଅଶନଂ ଅମୃତାଖ୍ୟଂ ଅଶିତୁଂ ଶୀଲଂ
ଯେଷାଂ ତେ ଯଜ୍ଞଶିଷ୍ଟାଶିନଃ ସନ୍ତଃ ମୁଚ୍ୟନ୍ତେ ସର୍ୱକିଲ୍ବିଷୈଃ ସର୍ୱପାପୈଃ
ଚୁଲ୍ଲ୍ୟାଦିପଞ୍ଚସୂନାକୃତୈଃ ପ୍ରମାଦକୃତହିଂସାଦିଜନିତୈଶ୍ଚ ଅନ୍ୟୈଃ । ଯେ ତୁ
ଆତ୍ମମ୍ଭରୟଃ, ଭୁଞ୍ଜତେ ତେ ତୁ ଅଘଂ ପାପଂ ସ୍ୱୟମପି ପାପାଃ — ଯେ ପଚନ୍ତି
ପାକଂ ନିର୍ୱର୍ତୟନ୍ତି ଆତ୍ମକାରଣାତ୍ ଆତ୍ମହେତୋଃ ॥
ଇତଶ୍ଚ ଅଧିକୃତେନ କର୍ମ କର୍ତବ୍ୟଂ ଜଗଚ୍ଚକ୍ରପ୍ରବୃତ୍ତିହେତୁର୍ହି କର୍ମ ।
କଥମିତି ଉଚ୍ୟତେ —
ଅନ୍ନାଦ୍ଭବନ୍ତି ଭୂତାନି ପର୍ଜନ୍ୟାଦନ୍ନସମ୍ଭବଃ ।
ଯଜ୍ଞାଦ୍ଭବତି ପର୍ଜନ୍ୟୋ ଯଜ୍ଞଃ କର୍ମସମୁଦ୍ଭବଃ ॥ ୩-୧୪॥
ଅନ୍ନାତ୍ ଭୁକ୍ତାତ୍ ଲୋହିତରେତଃପରିଣତାତ୍ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଂ ଭବନ୍ତି ଜାୟନ୍ତେ ଭୂତାନି
ପର୍ଜନ୍ୟାତ୍ ବୃଷ୍ଟେଃ ଅନ୍ନସ୍ୟ ସମ୍ଭବଃ ଅନ୍ନସମ୍ଭବଃ । ଯଜ୍ଞାତ୍ ଭବତି
ପର୍ଜନ୍ୟଃ, ”ଅଗ୍ନୌ ପ୍ରାସ୍ତାହୁତିଃ ସମ୍ୟଗାଦିତ୍ୟମୁପତିଷ୍ଠତେ । ଆଦିତ୍ୟାଜ୍ଜାୟତେ
ବୃଷ୍ଟିର୍ୱୃଷ୍ଟେରନ୍ନଂ ତତଃ ପ୍ରଜାଃ” (ମନୁ. ୩-୭୬) ଇତି ସ୍ମୃତେଃ ।
ଯଜ୍ଞଃ ଅପୂର୍ୱମ୍ । ସ ଚ ଯଜ୍ଞଃ କର୍ମସମୁଦ୍ଭବଃ ଋତ୍ୱିଗ୍ୟଜମାନୟୋଶ୍ଚ
ବ୍ୟାପାରଃ କର୍ମ, ତତ୍ ସମୁଦ୍ଭବଃ ଯସ୍ୟ ଯଜ୍ଞସ୍ୟ ଅପୂର୍ୱସ୍ୟ ସ ଯଜ୍ଞଃ
କର୍ମସମୁଦ୍ଭବଃ ॥ ତଚ୍ଚୈବଂବିଧଂ କର୍ମ କୁତୋ ଜାତମିତ୍ୟାହ —
କର୍ମ ବ୍ରହ୍ମୋଦ୍ଭବଂ ବିଦ୍ଧି ବ୍ରହ୍ମାକ୍ଷରସମୁଦ୍ଭବମ୍ ।
ତସ୍ମାତ୍ସର୍ୱଗତଂ ବ୍ରହ୍ମ ନିତ୍ୟଂ ଯଜ୍ଞେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତମ୍ ॥ ୩-୧୫॥
କର୍ମ ବ୍ରହ୍ମୋଦ୍ଭବଂ ବ୍ରହ୍ମ ବେଦଃ ସଃ ଉଦ୍ଭବଃ କାରଣଂ ପ୍ରକାଶକୋ ଯସ୍ୟ ତତ୍
କର୍ମ ବ୍ରହ୍ମୋଦ୍ଭବଂ ବିଦ୍ଧି ବିଜାନୀହି । ବ୍ରହ୍ମ ପୁନଃ ବେଦାଖ୍ୟଂ ଅକ୍ଷରସମୁଦ୍ଭବମ୍
ଅକ୍ଷରଂ ବ୍ରହ୍ମ ପରମାତ୍ମା ସମୁଦ୍ଭବୋ ଯସ୍ୟ ତତ୍ ଅକ୍ଷରସମୁଦ୍ଭବମ୍ । ବ୍ରହ୍ମ
ବେଦ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଯସ୍ମାତ୍ ସାକ୍ଷାତ୍ ପରମାତ୍ମାଖ୍ୟାତ୍ ଅକ୍ଷରାତ୍ ପୁରୁଷନିଃଶ୍ୱାସବତ୍
ସମୁଦ୍ଭୂତଂ ବ୍ରହ୍ମ ତସ୍ମାତ୍ ସର୍ୱାର୍ଥପ୍ରକାଶକତ୍ୱାତ୍ ସର୍ୱଗତମ୍ ; ସର୍ୱଗତମପି
ସତ୍ ନିତ୍ୟଂ ସଦା ଯଜ୍ଞବିଧିପ୍ରଧାନତ୍ୱାତ୍ ଯଜ୍ଞେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତମ୍ ॥
ଏବଂ ପ୍ରବର୍ତିତଂ ଚକ୍ରଂ ନାନୁବର୍ତୟତୀହ ଯଃ ।
ଅଘାୟୁରିନ୍ଦ୍ରିୟାରାମୋ ମୋଘଂ ପାର୍ଥ ସ ଜୀବତି ॥ ୩-୧୬॥
ଏବଂ ଇତ୍ଥଂ ଈଶ୍ୱରେଣ ବେଦୟଜ୍ଞପୂର୍ୱକଂ ଜଗଚ୍ଚକ୍ରଂ ପ୍ରବର୍ତିତଂ ନ
ଅନୁବର୍ତୟତି ଇହ ଲୋକେ ଯଃ କର୍ମଣି ଅଧିକୃତଃ ସନ୍ ଅଘାୟୁଃ ଅଘଂ ପାପମ୍
ଆୟୁଃ ଜୀବନଂ ଯସ୍ୟ ସଃ ଅଘାୟୁଃ, ପାପଜୀବନଃ ଇତି ଯାବତ୍ । ଇନ୍ଦ୍ରିୟାରାମଃ
ଇନ୍ଦ୍ରିୟୈଃ ଆରାମଃ ଆରମଣଂ ଆକ୍ରୀଡା ବିଷୟେଷୁ ଯସ୍ୟ ସଃ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାରାମଃ ମୋଘଂ
ବୃଥା ହେ ପାର୍ଥ, ସ ଜୀବତି ॥ ତସ୍ମାତ୍ ଅଜ୍ଞେନ ଅଧିକୃତେନ କର୍ତବ୍ୟମେବ
କର୍ମେତି ପ୍ରକରଣାର୍ଥଃ । ପ୍ରାକ୍ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାୟୋଗ୍ୟତାପ୍ରାପ୍ତେଃ ତାଦର୍ଥ୍ୟେନ
କର୍ମୟୋଗାନୁଷ୍ଠାନଂ ଅଧିକୃତେନ ଅନାତ୍ମଜ୍ଞେନ କର୍ତବ୍ୟମେବେତ୍ୟେତତ୍ “ନ
କର୍ମଣାମନାରମ୍ଭାତ୍” (ଭ. ଗୀ. ୩-୪) ଇତ୍ୟତ ଆରଭ୍ୟ“ଶରୀରୟାତ୍ରାପି
ଚ ତେ ନ ପ୍ରସିଧ୍ୟେଦକର୍ମଣଃ” (ଭ. ଗୀ. ୩-୮) ଇତ୍ୟେବମନ୍ତେନ ପ୍ରତିପାଦ୍ୟ,
“ଯଜ୍ଞାର୍ଥାତ୍ କର୍ମଣୋଽନ୍ୟତ୍ର” (ଭ. ଗୀ. ୩-୯)ଇତ୍ୟାଦିନା “ମୋଘଂ
ପାର୍ଥ ସ ଜୀବତି” (ଭ. ଗୀ. ୩-୧୬) ଇତ୍ୟେବମନ୍ତେନାପି ଗ୍ରନ୍ଥେନ ପ୍ରାସଙ୍ଗିକମ୍
ଅଧିକୃତସ୍ୟ ଅନାତ୍ମବିଦଃ କର୍ମାନୁଷ୍ଠାନେ ବହୁ କାରଣମୁକ୍ତମ୍ । ତଦକରଣେ
ଚ ଦୋଷସଙ୍କୀର୍ତନଂ କୃତମ୍ ॥ ଏବଂ ସ୍ଥିତେ କିମେବଂ ପ୍ରବର୍ତିତଂ ଚକ୍ରଂ
ସର୍ୱେଣାନୁବର୍ତନୀୟମ୍, ଆହୋସ୍ୱିତ୍ ପୂର୍ୱୋକ୍ତକର୍ମୟୋଗାନୁଷ୍ଠାନୋପାୟପ୍ରାପ୍ୟାଂ ଅନାତ୍ମବିଦଃ
ଜ୍ଞାନୟୋଗେନୈବ ନିଷ୍ଠାଂ ଆତ୍ମବିଦ୍ଭିଃ ସାଙ୍ଖ୍ୟୈଃ ଅନୁଷ୍ଠେୟାମପ୍ରାପ୍ତେନୈବ,
ଇତ୍ୟେବମର୍ଥଂ ଅର୍ଜୁନସ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନମାଶଙ୍କ୍ୟ ସ୍ୱୟମେବ ବା ଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥସ୍ୟ
ବିବେକପ୍ରତିପତ୍ତ୍ୟର୍ଥଂ “ଏତଂ ବୈ ତମାତ୍ମାନଂ ବିଦିତ୍ୱା ନିବୃତ୍ତମିଥ୍ୟାଜ୍ଞାନାଃ
ସନ୍ତଃ ବ୍ରାହ୍ମଣାଃ ମିଥ୍ୟାଜ୍ଞାନବଦ୍ଭିଃ ଅବଶ୍ୟଂ କର୍ତବ୍ୟେଭ୍ୟଃ ପୁତ୍ରୈଷଣାଦିଭ୍ୟୋ
ବ୍ୟୁତ୍ଥାୟାଥ ଭିକ୍ଷାଚର୍ୟଂ ଶରୀରସ୍ଥିତିମାତ୍ରପ୍ରୟୁକ୍ତଂ ଚରନ୍ତି ନ
ତେଷାମାତ୍ମଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାବ୍ୟତିରେକେଣ ଅନ୍ୟତ୍ କାର୍ୟମସ୍ତି” (ବୃ. ଉ. ୩-୫-୧)
ଇତ୍ୟେବଂ ଶ୍ରୁତ୍ୟର୍ଥମିହ ଗୀତାଶାସ୍ତ୍ରେ ପ୍ରତିପିପାଦୟିଷିତମାବିଷ୍କୁର୍ୱନ୍ ଆହ
ଭଗବାନ୍ —
ଯସ୍ତ୍ୱାତ୍ମରତିରେବ ସ୍ୟାଦାତ୍ମତୃପ୍ତଶ୍ଚ ମାନବଃ ।
ଆତ୍ମନ୍ୟେବ ଚ ସନ୍ତୁଷ୍ଟସ୍ତସ୍ୟ କାର୍ୟଂ ନ ବିଦ୍ୟତେ ॥ ୩-୧୭॥
ଯସ୍ତୁ ସାଙ୍ଖ୍ୟଃ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠଃ ଆତ୍ମରତିଃ ଆତ୍ମନ୍ୟେବ ରତିଃ ନ ବିଷୟେଷୁ
ଯସ୍ୟ ସଃ ଆତ୍ମରତିରେବ ସ୍ୟାତ୍ ଭବେତ୍ ଆତ୍ମତୃପ୍ତଶ୍ଚ ଆତ୍ମନୈବ ତୃପ୍ତଃ
ନ ଅନ୍ନରସାଦିନା ସଃ ମାନବଃ ମନୁଷ୍ୟଃ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଆତ୍ମନ୍ୟେବ ଚ ସନ୍ତୁଷ୍ଟଃ ।
ସନ୍ତୋଷୋ ହି ବାହ୍ୟାର୍ଥଲାଭେ ସର୍ୱସ୍ୟ ଭବତି, ତମନପେକ୍ଷ୍ୟ ଆତ୍ମନ୍ୟେବ ଚ
ସନ୍ତୁଷ୍ଟଃ ସର୍ୱତୋ ବ ବୀତତୃଷ୍ଣ ଇତ୍ୟେତତ୍ । ଯଃ ଈଦୃଶଃ ଆତ୍ମବିତ୍ ତସ୍ୟ
କାର୍ୟଂ କରଣୀୟଂ ନ ବିଦ୍ୟତେ ନାସ୍ତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କିଞ୍ଚ —
ନୈବ ତସ୍ୟ କୃତେନାର୍ଥୋ ନାକୃତେନେହ କଶ୍ଚନ ।
ନ ଚାସ୍ୟ ସର୍ୱଭୂତେଷୁ କଶ୍ଚିଦର୍ଥବ୍ୟପାଶ୍ରୟଃ ॥ ୩-୧୮॥
ନୈବ ତସ୍ୟ ପରମାତ୍ମରତେଃ କୃତେନ କର୍ମଣା ଅର୍ଥଃ ପ୍ରୟୋଜନମସ୍ତି । ଅସ୍ତୁ ତର୍ହି
ଅକୃତେନ ଅକରଣେନ ପ୍ରତ୍ୟବାୟାଖ୍ୟଃ ଅନର୍ଥଃ, ନ ଅକୃତେନ ଇହ ଲୋକେ କଶ୍ଚନ
କଶ୍ଚିଦପି ପ୍ରତ୍ୟବାୟପ୍ରାପ୍ତିରୂପଃ ଆତ୍ମହାନିଲକ୍ଷଣୋ ବା ନୈବ ଅସ୍ତି । ନ ଚ
ଅସ୍ୟ ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ବ୍ରହ୍ମାଦିସ୍ଥାବରାନ୍ତେଷୁ ଭୂତେଷୁ କଶ୍ଚିତ୍ ଅର୍ଥବ୍ୟପାଶ୍ରୟଃ
ପ୍ରୟୋଜନନିମିତ୍ତକ୍ରିୟାସାଧ୍ୟଃ ବ୍ୟପାଶ୍ରୟଃ ବ୍ୟପାଶ୍ରୟଣଂ ଆଲମ୍ବନଂ କଞ୍ଚିତ୍
ଭୂତବିଶେଷମାଶ୍ରିତ୍ୟ ନ ସାଧ୍ୟଃ କଶ୍ଚିଦର୍ଥଃ ଅସ୍ତି, ଯେନ ତଦର୍ଥା କ୍ରିୟା
ଅନୁଷ୍ଠେୟା ସ୍ୟାତ୍ । ନ ତ୍ୱଂ ଏତସ୍ମିନ୍ ସର୍ୱତଃସମ୍ପ୍ଲୁତୋଦକସ୍ଥାନୀୟେ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନେ
ବର୍ତସେ ॥
ଯତଃ ଏବଂ —
ତସ୍ମାଦସକ୍ତଃ ସତତଂ କାର୍ୟଂ କର୍ମ ସମାଚର ।
ଅସକ୍ତୋ ହ୍ୟାଚରନ୍କର୍ମ ପରମାପ୍ନୋତି ପୂରୁଷଃ ॥ ୩-୧୯॥
ତସ୍ମାତ୍ ଅସକ୍ତଃ ସଙ୍ଗବର୍ଜିତଃ ସତତଂ ସର୍ୱଦା କାର୍ୟଂ କର୍ତବ୍ୟଂ ନିତ୍ୟଂ କର୍ମ
ସମାଚର ନିର୍ୱର୍ତୟ । ଅସକ୍ତୋ ହି ଯସ୍ମାତ୍ ସମାଚରନ୍ ଈଶ୍ୱରାର୍ଥଂ କର୍ମ କୁର୍ୱନ୍
ପରଂ ମୋକ୍ଷଂ ଆପ୍ନୋତି ପୂରୁଷଃ ସତ୍ତ୍ୱଶୁଦ୍ଧିଦ୍ୱାରେଣ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଯସ୍ମାଚ୍ଚ —
କର୍ମଣୈବ ହି ସଂସିଦ୍ଧିମାସ୍ଥିତା ଜନକାଦୟଃ ।
ଲୋକସଙ୍ଗ୍ରହମେବାପି ସମ୍ପଶ୍ୟନ୍କର୍ତୁମର୍ହସି ॥ ୩-୨୦॥
କର୍ମଣୈବ ହି ଯସ୍ମାତ୍ ପୂର୍ୱେ କ୍ଷତ୍ରିୟାଃ ବିଦ୍ୱାଂସଃ ସଂସିଦ୍ଧିଂ ମୋକ୍ଷଂ ଗନ୍ତୁମ୍
ଆସ୍ଥିତାଃ ପ୍ରବୃତ୍ତାଃ । କେ ? ଜନକାଦୟଃ ଜନକାଶ୍ୱପତିପ୍ରଭୃତୟଃ ।
ଯଦି ତେ ପ୍ରାପ୍ତସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନାଃ, ତତଃ ଲୋକସଙ୍ଗ୍ରହାର୍ଥଂ ପ୍ରାରବ୍ଧକର୍ମତ୍ୱାତ୍
କର୍ମଣା ସହୈବ ଅସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟୈବ କର୍ମ ସଂସିଦ୍ଧିମାସ୍ଥିତା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଅଥ
ଅପ୍ରାପ୍ତସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନାଃ ଜନକାଦୟଃ, ତଦା କର୍ମଣା ସତ୍ତ୍ୱଶୁଦ୍ଧିସାଧନଭୂତେନ
କ୍ରମେଣ ସଂସିଦ୍ଧିମାସ୍ଥିତା ଇତି ବ୍ୟାଖ୍ୟେୟଃ ଶ୍ଲୋକଃ । ଅଥ ମନ୍ୟସେ ପୂର୍ୱୈରପି
ଜନକାଦିଭିଃ ଅଜାନଦ୍ଭିରେବ କର୍ତବ୍ୟଂ କର୍ମ କୃତମ୍ ; ତାବତା ନାବଶ୍ୟମନ୍ୟେନ
କର୍ତବ୍ୟଂ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନବତା କୃତାର୍ଥେନେତି ; ତଥାପି ପ୍ରାରବ୍ଧକର୍ମାୟତ୍ତଃ
ତ୍ୱଂ ଲୋକସଙ୍ଗ୍ରହଂ ଏବ ଅପି ଲୋକସ୍ୟ ଉନ୍ମାର୍ଗପ୍ରବୃତ୍ତିନିବାରଣଂ ଲୋକସଙ୍ଗ୍ରହଃ
ତମେବାପି ପ୍ରୟୋଜନଂ ସମ୍ପଶ୍ୟନ୍ କର୍ତୁଂ ଅର୍ହସି ॥ ଲୋକସଙ୍ଗ୍ରହଃ କିମର୍ଥଂ
କର୍ତବ୍ୟ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ଯଦ୍ୟଦାଚରତି ଶ୍ରେଷ୍ଠସ୍ତତ୍ତଦେବେତରୋ ଜନଃ ।
ସ ଯତ୍ପ୍ରମାଣଂ କୁରୁତେ ଲୋକସ୍ତଦନୁବର୍ତତେ ॥ ୩-୨୧॥
ଯଦ୍ୟତ୍ କର୍ମ ଆଚରତି କରୋତି ଶ୍ରେଷ୍ଠଃ ପ୍ରଧାନଃ ତତ୍ତଦେବ କର୍ମ ଆଚରତି
ଇତରଃ ଅନ୍ୟଃ ଜନଃ ତଦନୁଗତଃ । କିଞ୍ଚ ସଃ ଶ୍ରେଷ୍ଠଃ ଯତ୍ ପ୍ରମାଣଂ କୁରୁତେ
ଲୌକିକଂ ବୈଦିକଂ ବା ଲୋକଃ ତତ୍ ଅନୁବର୍ତତେ ତଦେବ ପ୍ରମାଣୀକରୋତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଯଦି ଅତ୍ର ତେ ଲୋକସଙ୍ଗ୍ରହକର୍ତବ୍ୟତାୟାଂ ବିପ୍ରତିପତ୍ତିଃ ତର୍ହି ମାଂ କିଂ ନ
ପଶ୍ୟସି ? —
ନ ମେ ପାର୍ଥାସ୍ତି କର୍ତବ୍ୟଂ ତ୍ରିଷୁ ଲୋକେଷୁ କିଞ୍ଚନ ।
ନାନବାପ୍ତମବାପ୍ତବ୍ୟଂ ବର୍ତ ଏବ ଚ କର୍ମଣି ॥ ୩-୨୨॥
ନ ମେ ମମ ପାର୍ଥ ନ ଅସ୍ତି ନ ବିଦ୍ୟତେ କର୍ତବ୍ୟଂ ତ୍ରିଷୁ ଅପି ଲୋକେଷୁ କିଞ୍ଚନ
କିଞ୍ଚିଦପି । କସ୍ମାତ୍ ? ନ ଅନବାପ୍ତଂ ଅପ୍ରାପ୍ତଂ ଅବାପ୍ତବ୍ୟଂ ପ୍ରାପଣୀୟମ୍, ତଥାପି
ବର୍ତେ ଏବ ଚ କର୍ମଣି ଅହମ୍ ॥
ଯଦି ହ୍ୟହଂ ନ ବର୍ତେୟ ଜାତୁ କର୍ମଣ୍ୟତନ୍ଦ୍ରିତଃ ।
ମମ ବର୍ତ୍ମାନୁବର୍ତନ୍ତେ ମନୁଷ୍ୟାଃ ପାର୍ଥ ସର୍ୱଶଃ ॥ ୩-୨୩॥
ଯଦି ହି ପୁନଃ ଅହଂ ନ ବର୍ତେୟ ଜାତୁ କଦାଚିତ୍ କର୍ମଣି ଅତନ୍ଦ୍ରିତଃ ଅନଲସଃ
ସନ୍ ମମ ଶ୍ରେଷ୍ଠସ୍ୟ ସତଃ ବର୍ତ୍ମ ମାର୍ଗଂ ଅନୁବର୍ତନ୍ତେ ମନୁଷ୍ୟାଃ ହେ ପାର୍ଥ,
ସର୍ୱଶଃ ସର୍ୱପ୍ରକାରୈଃ ॥
ଉତ୍ସୀଦେୟୁରିମେ ଲୋକା ନ କୁର୍ୟାଂ କର୍ମ ଚେଦହମ୍ ।
ସଙ୍କରସ୍ୟ ଚ କର୍ତା ସ୍ୟାମୁପହନ୍ୟାମିମାଃ ପ୍ରଜାଃ ॥ ୩-୨୪॥
ଉତ୍ସୀଦେୟୁଃ ବିନଶ୍ୟେୟୁଃ ଇମେ ସର୍ୱେ ଲୋକାଃ ଲୋକସ୍ଥିତିନିମିତ୍ତସ୍ୟ କର୍ମଣଃ ଅଭାବାତ୍ ନ
କୁର୍ୟାଂ କର୍ମ ଚେତ୍ ଅହମ୍ । କିଞ୍ଚ, ସଙ୍କରସ୍ୟ ଚ କର୍ତା ସ୍ୟାମ୍ । ତେନ କାରଣେନ
ଉପହନ୍ୟାଂ ଇମାଃ ପ୍ରଜାଃ । ପ୍ରଜାନାମନୁଗ୍ରହାୟ ପ୍ରବୃତ୍ତଃ ଉପହତିଂ ଉପହନନଂ
କୁର୍ୟାତ୍ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ମମ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ଅନନୁରୂପମାପଦ୍ୟେତ ॥ ଯଦି ପୁନଃ ଅହମିବ
ତ୍ୱଂ କୃତାର୍ଥବୁଦ୍ଧିଃ, ଆତ୍ମବିତ୍ ଅନ୍ୟୋ ବା, ତସ୍ୟାପି ଆତ୍ମନଃ କର୍ତବ୍ୟାଭାବେଽପି
ପରାନୁଗ୍ରହ ଏବ କର୍ତବ୍ୟ ଇତ୍ୟାହ —
ସକ୍ତାଃ କର୍ମଣ୍ୟବିଦ୍ୱାଂସୋ ଯଥା କୁର୍ୱନ୍ତି ଭାରତ ।
କୁର୍ୟାଦ୍ୱିଦ୍ୱାଂସ୍ତଥାସକ୍ତଶ୍ଚିକୀର୍ଷୁର୍ଲୋକସଙ୍ଗ୍ରହମ୍ ॥ ୩-୨୫॥
ସକ୍ତାଃ କର୍ମଣି “ଅସ୍ୟ କର୍ମଣଃ ଫଲଂ ମମ ଭବିଷ୍ୟତି” ଇତି କେଚିତ୍
ଅବିଦ୍ୱାଂସଃ ଯଥା କୁର୍ୱନ୍ତି ଭାରତ, କୁର୍ୟାତ୍ ବିଦ୍ୱାନ୍ ଆତ୍ମବିତ୍ ତଥା ଅସକ୍ତଃ ସନ୍
ତଦ୍ୱତ୍ କିମର୍ଥଂ କରୋତି ? ତତ୍ ଶୃଣୁ — ଚିକୀର୍ଷୁଃ କର୍ତୁମିଚ୍ଛୁଃ
ଲୋକସଙ୍ଗ୍ରହମ୍ ॥ ଏବଂ ଲୋକସଙ୍ଗ୍ରହଂ ଚିକୀର୍ଷୋଃ ନ ମମ ଆତ୍ମବିଦଃ
କର୍ତବ୍ୟମସ୍ତି ଅନ୍ୟସ୍ୟ ବା ଲୋକସଙ୍ଗ୍ରହଂ ମୁକ୍ତ୍ୱା । ତତଃ ତସ୍ୟ ଆତ୍ମବିଦଃ
ଇଦମୁପଦିଶ୍ୟତେ —
ନ ବୁଦ୍ଧିଭେଦଂ ଜନୟେଦଜ୍ଞାନାଂ କର୍ମସଙ୍ଗିନାମ୍ ।
ଜୋଷୟେତ୍ସର୍ୱକର୍ମାଣି ବିଦ୍ୱାନ୍ୟୁକ୍ତଃ ସମାଚରନ୍ ॥ ୩-୨୬॥
ବୁଦ୍ଧେର୍ଭେଦଃ ବୁଦ୍ଧିଭେଦଃ “ମୟା ଇଦଂ କର୍ତବ୍ୟଂ ଭୋକ୍ତବ୍ୟଂ ଚାସ୍ୟ କର୍ମଣଃ
ଫଲମ୍” ଇତି ନିଶ୍ଚୟରୂପାୟା ବୁଦ୍ଧେଃ ଭେଦନଂ ଚାଲନଂ ବୁଦ୍ଧିଭେଦଃ ତଂ
ନ ଜନୟେତ୍ ନ ଉତ୍ପାଦୟେତ୍ ଅଜ୍ଞାନାଂ ଅବିବେକିନାଂ କର୍ମସଙ୍ଗିନାଂ କର୍ମଣି ଆସକ୍ତାନାଂ
ଆସଙ୍ଗବତାମ୍ । କିଂ ନୁ କୁର୍ୟାତ୍ ? ଜୋଷୟେତ୍ କାରୟେତ୍ ସର୍ୱକର୍ମାଣି ବିଦ୍ୱାନ୍ ସ୍ୱୟଂ
ତଦେବ ଅବିଦୁଷାଂ କର୍ମ ଯୁକ୍ତଃ ଅଭିୟୁକ୍ତଃ ସମାଚରନ୍ ॥ ଅବିଦ୍ୱାନଜ୍ଞଃ କଥଂ
କର୍ମସୁ ସଜ୍ଜତେ ଇତ୍ୟାହ —
ପ୍ରକୃତେଃ କ୍ରିୟମାଣାନି ଗୁଣୈଃ କର୍ମାଣି ସର୍ୱଶଃ ।
ଅହଙ୍କାରବିମୂଢାତ୍ମା କର୍ତାହମିତି ମନ୍ୟତେ ॥ ୩-୨୭॥
ପ୍ରକୃତେଃ ପ୍ରକୃତିଃ ପ୍ରଧାନଂ ସତ୍ତ୍ୱରଜସ୍ତମସାଂ ଗୁଣାନାଂ ସାମ୍ୟାବସ୍ଥା
ତସ୍ୟାଃ ପ୍ରକୃତେଃ ଗୁଣୈଃ ବିକାରୈଃ କାର୍ୟକରଣରୂପୈଃ କ୍ରିୟମାଣାନି କର୍ମାଣି
ଲୌକିକାନି ଶାସ୍ତ୍ରୀୟାଣି ଚ ସର୍ୱଶଃ ସର୍ୱପ୍ରକାରୈଃ ଅହଙ୍କାରବିମୂଢାତ୍ମା
କାର୍ୟକରଣସଙ୍ଘାତାତ୍ମପ୍ରତ୍ୟଯଃ ଅହଙ୍କାରଃ ତେନ ବିବିଧଂ ନାନାବିଧଂ ମୂଢଃ
ଆତ୍ମା ଅନ୍ତଃକରଣଂ ଯସ୍ୟ ସଃ ଅୟଂ କାର୍ୟକରଣଧର୍ମା କାର୍ୟକରଣାଭିମାନୀ
ଅବିଦ୍ୟଯା କର୍ମାଣି ଆତ୍ମନି ମନ୍ୟମାନଃ ତତ୍ତତ୍କର୍ମଣାଂ ଅହଂ କର୍ତା ଇତି ମନ୍ୟତେ ॥
ଯଃ ପୁନର୍ୱିଦ୍ୱାନ୍ —
ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ତୁ ମହାବାହୋ ଗୁଣକର୍ମବିଭାଗୟୋଃ ।
ଗୁଣା ଗୁଣେଷୁ ବର୍ତନ୍ତ ଇତି ମତ୍ୱା ନ ସଜ୍ଜତେ ॥ ୩-୨୮॥
ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ତୁ ମହାବାହୋ । କସ୍ୟ ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ? ଗୁଣକର୍ମବିଭାଗୟୋଃ ଗୁଣବିଭାଗସ୍ୟ
କର୍ମବିଭାଗସ୍ୟ ଚ ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଗୁଣାଃ କରଣାତ୍ମକାଃ ଗୁଣେଷୁ
ବିଷୟାତ୍ମକେଷୁ ବର୍ତନ୍ତେ ନ ଆତ୍ମା ଇତି ମତ୍ୱା ନ ସଜ୍ଜତେ ସକ୍ତିଂ ନ କରୋତି ॥
ଯେ ପୁନଃ —
ପ୍ରକୃତେର୍ଗୁଣସମ୍ମୂଢାଃ ସଜ୍ଜନ୍ତେ ଗୁଣକର୍ମସୁ ।
ତାନକୃତ୍ସ୍ନବିଦୋ ମନ୍ଦାନ୍କୃତ୍ସ୍ନବିନ୍ନ ବିଚାଲୟେତ୍ ॥ ୩-୨୯॥
ପ୍ରକୃତେଃ ଗୁଣୈଃ ସମ୍ୟକ୍ ମୂଢାଃ ସମ୍ମୋହିତାଃ ସନ୍ତଃ ସଜ୍ଜନ୍ତେ ଗୁଣାନାଂ କର୍ମସୁ
ଗୁଣକର୍ମସୁ “ବୟଂ କର୍ମ କୁର୍ମଃ ଫଲାୟ” ଇତି ତାନ୍ କର୍ମସଙ୍ଗିନଃ
ଅକୃତ୍ସ୍ନବିଦଃ କର୍ମଫଲମାତ୍ରଦର୍ଶିନଃ ମନ୍ଦାନ୍ ମନ୍ଦପ୍ରଜ୍ଞାନ୍ କୃତ୍ସ୍ନବିତ୍
ଆତ୍ମବିତ୍ ସ୍ୱୟଂ ନ ବିଚାଲୟେତ୍ ବୁଦ୍ଧିଭେଦକରଣମେବ ଚାଲନଂ ତତ୍ ନ କୁର୍ୟାତ୍
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କଥଂ ପୁନଃ କର୍ମଣ୍ୟଧିକୃତେନ ଅଜ୍ଞେନ ମୁମୁକ୍ଷୁଣା କର୍ମ
କର୍ତବ୍ୟମିତି, ଉଚ୍ୟତେ —
ମୟି ସର୍ୱାଣି କର୍ମାଣି ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟାଧ୍ୟାତ୍ମଚେତସା ।
ନିରାଶୀର୍ନିର୍ମମୋ ଭୂତ୍ୱା ଯୁଧ୍ୟସ୍ୱ ବିଗତଜ୍ୱରଃ ॥ ୩-୩୦॥
ମୟି ବାସୁଦେବେ ପରମେଶ୍ୱରେ ସର୍ୱଜ୍ଞେ ସର୍ୱାତ୍ମନି ସର୍ୱାଣି କର୍ମାଣି ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟ
ନିକ୍ଷିପ୍ୟ ଅଧ୍ୟାତ୍ମଚେତସା ବିବେକବୁଦ୍ଧ୍ୟା “ଅହଂ କର୍ତା ଈଶ୍ୱରାୟ
ଭୃତ୍ୟବତ୍ କରୋମି” ଇତ୍ୟନୟା ବୁଦ୍ଧ୍ୟା । କିଞ୍ଚ, ନିରାଶୀଃ ତ୍ୟକ୍ତାଶୀଃ
ନିର୍ମମଃ ମମଭାବଶ୍ଚ ନିର୍ଗତଃ ଯସ୍ୟ ତବ ସ ତ୍ୱଂ ନିର୍ମମୋ ଭୂତ୍ୱା ଯୁଧ୍ୟସ୍ୱ
ବିଗତଜ୍ୱରଃ ବିଗତସନ୍ତାପଃ ବିଗତଶୋକଃ ସନ୍ନିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଯଦେତନ୍ମମ ମତଂ
କର୍ମ କର୍ତବ୍ୟଂ ଇତି ସପ୍ରମାଣମୁକ୍ତଂ ତତ୍ ତଥା —
ଯେ ମେ ମତମିଦଂ ନିତ୍ୟମନୁତିଷ୍ଠନ୍ତି ମାନବାଃ ।
ଶ୍ରଦ୍ଧାବନ୍ତୋଽନସୂୟନ୍ତୋ ମୁଚ୍ୟନ୍ତେ ତେଽପି କର୍ମଭିଃ ॥ ୩-୩୧॥
ଯେ ମେ ମଦୀୟଂ ଇଦଂ ମତଂ ନିତ୍ୟଂ ଅନୁତିଷ୍ଠନ୍ତି ଅନୁବର୍ତନ୍ତେ ମାନବାଃ ମନୁଷ୍ୟାଃ
ଶ୍ରଦ୍ଧାବନ୍ତଃ ଶ୍ରଦ୍ଦଧାନାଃ ଅନସୂୟନ୍ତଃ ଅସୂୟାଂ ଚ ମୟି ପରମଗୁରୌ ବାସୁଦେବେ
ଅକୁର୍ୱନ୍ତଃ, ମୁଚ୍ୟନ୍ତେ ତେଽପି ଏବଂ ଭୂତାଃ କର୍ମଭିଃ ଧର୍ମାଧର୍ମାଖ୍ୟୈଃ ॥
ଯେ ତ୍ୱେତଦଭ୍ୟସୂୟନ୍ତୋ ନାନୁତିଷ୍ଠନ୍ତି ମେ ମତମ୍ ।
ସର୍ୱଜ୍ଞାନବିମୂଢାଂସ୍ତାନ୍ୱିଦ୍ଧି ନଷ୍ଟାନଚେତସଃ ॥ ୩-୩୨॥
ଯେ ତୁ ତଦ୍ୱିପରୀତାଃ ଏତତ୍ ମମ ମତଂ ଅଭ୍ୟସୂୟନ୍ତଃ ନିନ୍ଦନ୍ତଃ ନ
ଅନୁତିଷ୍ଠନ୍ତି ନାନୁବର୍ତନ୍ତେ ମେ ମତମ୍, ସର୍ୱେଷୁ ଜ୍ଞାନେଷୁ ବିବିଧଂ ମୂଢାଃ
ତେ । ସର୍ୱଜ୍ଞାନବିମୂଢାନ୍ ତାନ୍ ବିଦ୍ଧି ଜାନୀହି ନଷ୍ଟାନ୍ ନାଶଂ ଗତାନ୍ ଅଚେତସଃ
ଅବିବେକିନଃ ॥ କସ୍ମାତ୍ ପୁନଃ କାରଣାତ୍ ତ୍ୱଦୀୟଂ ମତଂ ନାନୁତିଷ୍ଠନ୍ତି, ପରଧର୍ମାନ୍
ଅନୁତିଷ୍ଠନ୍ତି, ସ୍ୱଧର୍ମଂ ଚ ନାନୁବର୍ତନ୍ତେ, ତ୍ୱତ୍ପ୍ରତିକୂଲାଃ କଥଂ ନ ବିଭ୍ୟତି
ତ୍ୱଚ୍ଛାସନାତିକ୍ରମଦୋଷାତ୍ ? ତତ୍ରାହ —
ସଦୃଶଂ ଚେଷ୍ଟତେ ସ୍ୱସ୍ୟାଃ ପ୍ରକୃତେର୍ଜ୍ଞାନବାନପି ।
ପ୍ରକୃତିଂ ଯାନ୍ତି ଭୂତାନି ନିଗ୍ରହଃ କିଂ କରିଷ୍ୟତି ॥ ୩-୩୩॥
ସଦୃଶଂ ଅନୁରୂପଂ ଚେଷ୍ଟତେ ଚେଷ୍ଟାଂ କରୋତି କସ୍ୟ ? ସ୍ୱସ୍ୟାଃ
ସ୍ୱକୀୟାୟାଃ ପ୍ରକୃତେଃ । ପ୍ରକୃତିର୍ନାମ ପୂର୍ୱକୃତଧର୍ମାଧର୍ମାଦିସଂସ୍କାରଃ
ବର୍ତମାନଜନ୍ମାଦୌ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତଃ ; ସା ପ୍ରକୃତିଃ । ତସ୍ୟାଃ ସଦୃଶମେବ ସର୍ୱୋ
ଜନ୍ତୁଃ ଜ୍ଞାନବାନପି ଚେଷ୍ଟତେ, କିଂ ପୁନର୍ମୂର୍ଖଃ । ତସ୍ମାତ୍ ପ୍ରକୃତିଂ ଯାନ୍ତି
ଅନୁଗଚ୍ଛନ୍ତି ଭୂତାନି ପ୍ରାଣିନଃ । ନିଗ୍ରହଃ ନିଷେଧରୂପଃ କିଂ କରିଷ୍ୟତି ମମ
ବା ଅନ୍ୟସ୍ୟ ବା ॥ ଯଦି ସର୍ୱୋ ଜନ୍ତୁଃ ଆତ୍ମନଃ ପ୍ରକୃତିସଦୃଶମେବ ଚେଷ୍ଟତେ,
ନ ଚ ପ୍ରକୃତିଶୂନ୍ୟଃ କଶ୍ଚିତ୍ ଅସ୍ତି, ତତଃ ପୁରୁଷକାରସ୍ୟ ବିଷୟାନୁପପତ୍ତେଃ
ଶାସ୍ତ୍ରାନର୍ଥକ୍ୟପ୍ରାପ୍ତୌ ଇଦମୁଚ୍ୟତେ —
ଇନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ୟେନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ୟାର୍ଥେ ରାଗଦ୍ୱେଷୌ ବ୍ୟବସ୍ଥିତୌ ।
ତୟୋର୍ନ ବଶମାଗଚ୍ଛେତ୍ତୌ ହ୍ୟସ୍ୟ ପରିପନ୍ଥିନୌ ॥ ୩-୩୪॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ୟେନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ୟ ଅର୍ଥେ ସର୍ୱେନ୍ଦ୍ରିୟାଣାମର୍ଥେ ଶବ୍ଦାଦିବିଷୟେ ଇଷ୍ଟେ ରାଗଃ
ଅନିଷ୍ଟେ ଦ୍ୱେଷଃ ଇତ୍ୟେବଂ ପ୍ରତୀନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥଂ ରାଗଦ୍ୱେଷୌ ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବିନୌ
ତତ୍ର ଅୟଂ ପୁରୁଷକାରସ୍ୟ ଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥସ୍ୟ ଚ ବିଷୟ ଉଚ୍ୟତେ । ଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥେ
ପ୍ରବୃତ୍ତଃ ପୂର୍ୱମେବ ରାଗଦ୍ୱେଷୟୋର୍ୱଶଂ ନାଗଚ୍ଛେତ୍ । ଯା ହି ପୁରୁଷସ୍ୟ
ପ୍ରକୃତିଃ ସା ରାଗଦ୍ୱେଷପୁରଃସରୈବ ସ୍ୱକାର୍ୟେ ପୁରୁଷଂ ପ୍ରବର୍ତୟତି । ତଦା
ସ୍ୱଧର୍ମପରିତ୍ୟାଗଃ ପରଧର୍ମାନୁଷ୍ଠାନଂ ଚ ଭବତି । ଯଦା ପୁନଃ ରାଗଦ୍ୱେଷୌ
ତତ୍ପ୍ରତିପକ୍ଷେଣ ନିୟମୟତି ତଦା ଶାସ୍ତ୍ରଦୃଷ୍ଟିରେବ ପୁରୁଷଃ ଭବତି, ନ
ପ୍ରକୃତିବଶଃ । ତସ୍ମାତ୍ ତୟୋଃ ରାଗଦ୍ୱେଷୟୋଃ ବଶଂ ନ ଆଗଚ୍ଛେତ୍, ଯତଃ ତୌ
ହି ଅସ୍ୟ ପୁରୁଷସ୍ୟ ପରିପନ୍ଥିନୌ ଶ୍ରେୟୋମାର୍ଗସ୍ୟ ବିଘ୍ନକର୍ତାରୌ ତସ୍କରୌ ଇବ
ପଥୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ତତ୍ର ରାଗଦ୍ୱେଷପ୍ରୟୁକ୍ତୋ ମନ୍ୟତେ ଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥମପ୍ୟନ୍ୟଥା
“ପରଧର୍ମୋଽପି ଧର୍ମତ୍ୱାତ୍ ଅନୁଷ୍ଠେୟ ଏବ” ଇତି, ତଦସତ୍ —
ଶ୍ରେୟାନ୍ସ୍ୱଧର୍ମୋ ବିଗୁଣଃ ପରଧର୍ମାତ୍ସ୍ୱନୁଷ୍ଠିତାତ୍ ।
ସ୍ୱଧର୍ମେ ନିଧନଂ ଶ୍ରେୟଃ ପରଧର୍ମୋ ଭୟାବହଃ ॥ ୩-୩୫॥
ଶ୍ରେୟାନ୍ ପ୍ରଶସ୍ୟତରଃ ସ୍ୱୋ ଧର୍ମଃ ସ୍ୱଧର୍ମଃ ବିଗୁଣଃ ଅପି ବିଗତଗୁଣୋଽପି
ଅନୁଷ୍ଠୀୟମାନଃ ପରଧର୍ମାତ୍ ସ୍ୱନୁଷ୍ଠିତାତ୍ ସାଦ୍ଗୁଣ୍ୟେନ ସମ୍ପାଦିତାଦପି ।
ସ୍ୱଧର୍ମେ ସ୍ଥିତସ୍ୟ ନିଧନଂ ମରଣମପି ଶ୍ରେୟଃ ପରଧର୍ମେ ସ୍ଥିତସ୍ୟ ଜୀବିତାତ୍
କସ୍ମାତ୍ ? ପରଧର୍ମଃ ଭୟାବହଃ ନରକାଦିଲକ୍ଷଣଂ ଭୟମାବହତି ଯତଃ ॥
ଯଦ୍ୟପି ଅନର୍ଥମୂଲଂ “ଧ୍ୟାୟତୋ ବିଷୟାନ୍ପୁଂସଃ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୬୨)
ଇତି “ରାଗଦ୍ୱେଷୌ ହ୍ୟସ୍ୟ ପରିପନ୍ଥିନୌ” (ଭ. ଗୀ. ୩-୩୪)ଇତି ଚ
ଉକ୍ତମ୍, ବିକ୍ଷିପ୍ତଂ ଅନବଧାରିତଂ ଚ ତଦୁକ୍ତମ୍ । ତତ୍ ସଙ୍କ୍ଷିପ୍ତଂ ନିଶ୍ଚିତଂ ଚ
ଇଦମେବେତି ଜ୍ଞାତୁମିଚ୍ଛନ୍ ଅର୍ଜୁନଃ ଉବାଚ “ଜ୍ଞାତେ ହି ତସ୍ମିନ୍ ତଦୁଚ୍ଛେଦାୟ
ଯତ୍ନଂ କୁର୍ୟାମ୍” ଇତି ॥
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ଅଥ କେନ ପ୍ରୟୁକ୍ତୋଽୟଂ ପାପଂ ଚରତି ପୂରୁଷଃ ।
ଅନିଚ୍ଛନ୍ନପି ବାର୍ଷ୍ଣେୟ ବଲାଦିବ ନିୟୋଜିତଃ ॥ ୩-୩୬॥
ଅଥ କେନ ହେତୁଭୂତେନ ପ୍ରୟୁକ୍ତଃ ସନ୍ ରାଜ୍ଞେବ ଭୃତ୍ୟଃ ଅୟଂ ପାପଂ କର୍ମ
ଚରତି ଆଚରତି ପୂରୁଷଃ ପୁରୁଷଃ ସ୍ୱୟଂ ଅନିଚ୍ଛନ୍ ଅପି ହେ ବାର୍ଷ୍ଣେୟ
ବୃଷ୍ଣିକୁଲପ୍ରସୂତ, ବଲାତ୍ ଇବ ନିୟୋଜିତଃ ରାଜ୍ଞେବ ଇତ୍ୟୁକ୍ତୋ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଃ ॥
ଶୃଣୁ ତ୍ୱଂ ତଂ ବୈରିଣଂ ସର୍ୱାନର୍ଥକରଂ ଯଂ ତ୍ୱଂ ପୃଚ୍ଛସି ଇତି ଭଗବାନ୍
ଉବାଚ —
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
କାମ ଏଷ କ୍ରୋଧ ଏଷ ରଜୋଗୁଣସମୁଦ୍ଭବଃ ।
ମହାଶନୋ ମହାପାପ୍ମା ବିଦ୍ଧ୍ୟେନମିହ ବୈରିଣମ୍ ॥ ୩-୩୭॥
“ଐଶ୍ୱର୍ୟସ୍ୟ ସମଗ୍ରସ୍ୟ ଧର୍ମସ୍ୟ ଯଶସଃ ଶ୍ରିୟଃ । ବୈରାଗ୍ୟସ୍ୟାଥ
ମୋକ୍ଷସ୍ୟ ଷଣ୍ଣାଂ ଭଗ ଇତୀଙ୍ଗନା” (ବି. ପୁ. ୬-୫-୭୪)ଐଶ୍ୱର୍ୟାଦିଷଟ୍କଂ
ଯସ୍ମିନ୍ ବାସୁଦେବେ ନିତ୍ୟମପ୍ରତିବଦ୍ଧତ୍ୱେନ ସାମସ୍ତ୍ୟେନ ଚ ବର୍ତତେ, ”ଉତ୍ପତ୍ତିଂ
ପ୍ରଲୟଂ ଚୈବ ଭୂତାନାମାଗତିଂ ଗତିମ୍ । ବେତ୍ତି ବିଦ୍ୟାମବିଦ୍ୟାଂ ଚ ସ ବାଚ୍ୟୋ
ଭଗବାନିତି” (ବି. ପୁ. ୬-୫- ୭୮) ଉତ୍ପତ୍ତ୍ୟାଦିବିଷୟଂ ଚ ବିଜ୍ଞାନଂ ଯସ୍ୟ
ସ ବାସୁଦେବଃ ବାଚ୍ୟଃ ଭଗବାନ୍ ଇତି ॥ କାମ ଏଷଃ ସର୍ୱଲୋକଶତ୍ରୁଃ ଯନ୍ନିମିତ୍ତା
ସର୍ୱାନର୍ଥପ୍ରାପ୍ତିଃ ପ୍ରାଣିନାମ୍ । ସ ଏଷ କାମଃ ପ୍ରତିହତଃ କେନଚିତ୍ କ୍ରୋଧତ୍ୱେନ
ପରିଣମତେ । ଅତଃ କ୍ରୋଧଃ ଅପି ଏଷ ଏବ ରଜୋଗୁଣସମୁଦ୍ଭବଃ ରଜଶ୍ଚ ତତ୍
ଗୁଣଶ୍ଚ ରଜୋଗୁଣଃ ସଃ ସମୁଦ୍ଭବଃ ଯସ୍ୟ ସଃ କାମଃ ରଜୋଗୁଣସମୁଦ୍ଭବଃ,
ରଜୋଗୁଣସ୍ୟ ବା ସମୁଦ୍ଭବଃ । କାମୋ ହି ଉଦ୍ଭୂତଃ ରଜଃ ପ୍ରବର୍ତୟନ୍ ପୁରୁଷଂ
ପ୍ରବର୍ତୟତି ; “ତୃଷ୍ଣୟା ହି ଅହଂ କାରିତଃ” ଇତି ଦୁଃଖିନାଂ ରଜଃକାର୍ୟେ
ସେବାଦୌ ପ୍ରବୃତ୍ତାନାଂ ପ୍ରଲାପଃ ଶ୍ରୂୟତେ । ମହାଶନଃ ମହତ୍ ଅଶନଂ ଅସ୍ୟେତି
ମହାଶନଃ ; ଅତ ଏବ ମହାପାପ୍ମା ; କାମେନ ହି ପ୍ରେରିତଃ ଜନ୍ତୁଃ ପାପଂ କରୋତି ।
ଅତଃ ବିଦ୍ଧି ଏନଂ କାମଂ ଇହ ସଂସାରେ ବୈରିଣମ୍ ॥
କଥଂ ବୈରୀ ଇତି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତୈଃ ପ୍ରତ୍ୟାୟଯତି —
ଧୂମେନାବ୍ରିୟତେ ବହ୍ନିର୍ୟଥାଦର୍ଶୋ ମଲେନ ଚ ।
ଯଥୋଲ୍ବେନାବୃତୋ ଗର୍ଭସ୍ତଥା ତେନେଦମାବୃତମ୍ ॥ ୩-୩୮॥
ଧୂମେନ ସହଜେନ ଆବ୍ରିୟତେ ବହ୍ନିଃ ପ୍ରକାଶାତ୍ମକଃ ଅପ୍ରକାଶାତ୍ମକେନ, ଯଥା
ବା ଆଦର୍ଶୋ ମଲେନ ଚ, ଯଥା ଉଲ୍ବେନ ଚ ଜରାୟୁଣା ଗର୍ଭବେଷ୍ଟନେନ ଆବୃତଃ
ଆଚ୍ଛାଦିତଃ ଗର୍ଭଃ ତଥା ତେନ ଇଦଂ ଆବୃତମ୍ ॥ କିଂ ପୁନସ୍ତତ୍ ଇଦଂଶବ୍ଦବାଚ୍ୟଂ
ଯତ୍ କାମେନାବୃତମିତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ଆବୃତଂ ଜ୍ଞାନମେତେନ ଜ୍ଞାନିନୋ ନିତ୍ୟବୈରିଣା ।
କାମରୂପେଣ କୌନ୍ତେୟ ଦୁଷ୍ପୂରେଣାନଲେନ ଚ ॥ ୩-୩୯॥
ଆବୃତଂ ଏତେନ ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞାନିନଃ ନିତ୍ୟବୈରିଣା, ଜ୍ଞାନୀ ହି ଜାନାତି “ଅନେନ
ଅହମନର୍ଥେ ପ୍ରୟୁକ୍ତଃ” ଇତି ପୂର୍ୱମେବ । ଦୁଃଖୀ ଚ ଭବତୀ ନିତ୍ୟମେବ ।
ଅତଃ ଅସୌ ଜ୍ଞାନିନୋ ନିତ୍ୟବୈରୀ, ନ ତୁ ମୂର୍ଖସ୍ୟ । ସ ହି କାମଂ ତୃଷ୍ଣାକାଲେ
ମିତ୍ରମିବ ପଶ୍ୟନ୍ ତତ୍କାର୍ୟେ ଦୁଃଖେ ପ୍ରାପ୍ତେ ଜାନାତି “ତୃଷ୍ଣୟା ଅହଂ
ଦୁଃଖିତ୍ୱମାପାଦିତଃ” ଇତି, ନ ପୂର୍ୱମେବ । ଅତଃ ଜ୍ଞାନିନ ଏବ ନିତ୍ୟବୈରୀ ।
କିଂରୂପେଣ ? କାମରୂପେଣ କାମଃ ଇଚ୍ଛୈବ ରୂପମସ୍ୟ ଇତି କାମରୂପଃ ତେନ ଦୁଷ୍ପୂରେଣ
ଦୁଃଖେନ ପୂରଣମସ୍ୟ ଇତି ଦୁଷ୍ପୂରଃ ତେନ ଅନଲେନ ନ ଅସ୍ୟ ଅଲଂ ପର୍ୟାପ୍ତିଃ ବିଦ୍ୟତେ
ଇତ୍ୟନଲଃ ତେନ ଚ ॥ କିମଧିଷ୍ଠାନଃ ପୁନଃ କାମଃ ଜ୍ଞାନସ୍ୟ ଆବରଣତ୍ୱେନ
ବୈରୀ ସର୍ୱସ୍ୟ ଲୋକସ୍ୟ ? ଇତ୍ୟପେକ୍ଷାୟାମାହ, ଜ୍ଞାତେ ହି ଶତ୍ରୋରଧିଷ୍ଠାନେ
ସୁଖେନ ନିବର୍ହଣଂ କର୍ତୁଂ ଶକ୍ୟତ ଇତି —
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ମନୋ ବୁଦ୍ଧିରସ୍ୟାଧିଷ୍ଠାନମୁଚ୍ୟତେ ।
ଏତୈର୍ୱିମୋହୟତ୍ୟେଷ ଜ୍ଞାନମାବୃତ୍ୟ ଦେହିନମ୍ ॥ ୩-୪୦॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ମନଃ ବୁଦ୍ଧିଶ୍ଚ ଅସ୍ୟ କାମସ୍ୟ ଅଧିଷ୍ଠାନଂ ଆଶ୍ରୟଃ ଉଚ୍ୟତେ ।
ଏତୈଃ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଦିଭିଃ ଆଶ୍ରୟୈଃ ବିମୋହୟତି ବିବିଧଂ ମୋହୟତି ଏଷ କାମଃ ଜ୍ଞାନମ୍
ଆବୃତ୍ୟ ଆଚ୍ଛାଦ୍ୟ ଦେହିନଂ ଶରୀରିଣମ୍ ॥ ଯତଃ ଏବଂ —
ତସ୍ମାତ୍ତ୍ୱମିନ୍ଦ୍ରିୟାଣ୍ୟାଦୌ ନିୟମ୍ୟ ଭରତର୍ଷଭ ।
ପାପ୍ମାନଂ ପ୍ରଜହିହ୍ୟେନଂ ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନନାଶନମ୍ ॥ ୩-୪୧॥
ତସ୍ମାତ୍ ତ୍ୱଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଆଦୌ ପୂର୍ୱମେବ ନିୟମ୍ୟ ବଶୀକୃତ୍ୟ ଭରତର୍ଷଭ
ପାପ୍ମାନଂ ପାପାଚାରଂ କାମଂ ପ୍ରଜହିହି ପରିତ୍ୟଜ ଏବଂ ପ୍ରକୃତଂ
ବୈରିଣଂ ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନନାଶନଂ ଜ୍ଞାନଂ ଶାସ୍ତ୍ରତଃ ଆଚାର୍ୟତଶ୍ଚ
ଆତ୍ମାଦୀନାଂ ଅବବୋଧଃ, ବିଜ୍ଞାନଂ ବିଶେଷତଃ ତଦନୁଭବଃ, ତୟୋଃ
ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନୟୋଃ ଶ୍ରେୟଃପ୍ରାପ୍ତିହେତ୍ୱୋଃ ନାଶନଂ ନାଶକରଂ ପ୍ରଜହିହି
ଆତ୍ମନଃ ପରିତ୍ୟଜେତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣ୍ୟାଦୌ ନିୟମ୍ୟ କାମଂ ଶତ୍ରୁଂ ଜହିହି
ଇତ୍ୟୁକ୍ତମ୍ ; ତତ୍ର କିମାଶ୍ରୟଃ କାମଂ ଜହ୍ୟାତ୍ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ପରାଣ୍ୟାହୁରିନ୍ଦ୍ରିୟେଭ୍ୟଃ ପରଂ ମନଃ ।
ମନସସ୍ତୁ ପରା ବୁଦ୍ଧିର୍ୟୋ ବୁଦ୍ଧେଃ ପରତସ୍ତୁ ସଃ ॥ ୩-୪୨॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଶ୍ରୋତ୍ରାଦୀନି ପଞ୍ଚ ଦେହଂ ସ୍ଥୂଲଂ ବାହ୍ୟଂ ପରିଚ୍ଛିନ୍ନଂ ଚ ଅପେକ୍ଷ୍ୟ
ସୌକ୍ଷ୍ମ୍ୟାନ୍ତରତ୍ୱବ୍ୟାପିତ୍ୱାଦ୍ୟପେକ୍ଷୟା ପରାଣି ପ୍ରକୃଷ୍ଟାନି ଆହୁଃ ପଣ୍ଡିତାଃ । ତଥା
ଇନ୍ଦ୍ରିୟେଭ୍ୟଃ ପରଂ ମନଃ ସଙ୍କଲ୍ପବିକଲ୍ପାତ୍ମକମ୍ । ତଥା ମନସଃ ତୁ ପରା ବୁଦ୍ଧିଃ
ନିଶ୍ଚୟାତ୍ମିକା । ତଥା ଯଃ ସର୍ୱଦୃଶ୍ୟେଭ୍ୟଃ ବୁଦ୍ଧ୍ୟନ୍ତେଭ୍ୟଃ ଆଭ୍ୟନ୍ତରଃ,
ଯଂ ଦେହିନଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଦିଭିଃ ଆଶ୍ରୟୈଃ ଯୁକ୍ତଃ କାମଃ ଜ୍ଞାନାବରଣଦ୍ୱାରେଣ ମୋହୟତି
ଇତ୍ୟୁକ୍ତମ୍ । ବୁଦ୍ଧେଃ ପରତସ୍ତୁ ସଃ, ସଃ ବୁଦ୍ଧେଃ ଦ୍ରଷ୍ଟା ପର ଆତ୍ମା ॥ ତତଃ
କିଂ —
ଏବଂ ବୁଦ୍ଧେଃ ପରଂ ବୁଦ୍ଧ୍ୱା ସଂସ୍ତଭ୍ୟାତ୍ମାନମାତ୍ମନା ।
ଜହି ଶତ୍ରୁଂ ମହାବାହୋ କାମରୂପଂ ଦୁରାସଦମ୍ ॥ ୩-୪୩॥
ଏବଂ ବୁଦ୍ଧେଃ ପରଂ ଆତ୍ମାନଂ ବୁଦ୍ଧ୍ୱା ଜ୍ଞାତ୍ୱା ସଂସ୍ତଭ୍ୟ ସମ୍ୟକ୍ ସ୍ତମ୍ଭନଂ
କୃତ୍ୱା ଆତ୍ମାନଂ ସ୍ୱେନୈବ ଆତ୍ମନା ସଂସ୍କୃତେନ ମନସା ସମ୍ୟକ୍ ସମାଧାୟେତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ଜହି ଏନଂ ଶତ୍ରୁଂ ହେ ମହାବାହୋ କାମରୂପଂ ଦୁରାସଦଂ ଦୁଃଖେନ ଆସଦଃ ଆସାଦନଂ
ପ୍ରାପ୍ତିଃ ଯସ୍ୟ ତଂ ଦୁରାସଦଂ ଦୁର୍ୱିଜ୍ଞେୟାନେକବିଶେଷମିତି ॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଯୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ନାର୍ଜୁନସଂବାଦେ କର୍ମୟୋଗୋ ନାମ ତ୍ର଼୍^ତୀୟୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୩॥
ଇତି
ଶ୍ରୀମଦ୍-ପରମହଂସ-ପରିବ୍ରାଜକ-ଆଚାର୍ୟ-ପୂଜ୍ୟପାଦ-ଶ୍ରୀଶଙ୍କର-ଭଗବତା
କୃତୌ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା-ଭାଷ୍ୟେ କର୍ମ-ପ୍ରଶଂସା-ଯୋଗଃ ନାମ ତୃତୀୟଃ
ଅଧ୍ୟାୟଃ ॥
॥ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା ଶାଙ୍କର-ଭାଷ୍ୟମ୍ ॥ ॥ ଚତୁର୍ଥୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
ଯୋଽୟଂ ଯୋଗଃ ଅଧ୍ୟାୟଦ୍ୱୟେନୋକ୍ତଃ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାଲକ୍ଷଣଃ, ସସନ୍ନ୍ୟାସଃ
କର୍ମୟୋଗୋପାୟଃ, ଯସ୍ମିନ୍ ବେଦାର୍ଥଃ ପରିସମାପ୍ତଃ, ପ୍ରବୃତ୍ତିଲକ୍ଷଣଃ
ନିବୃତ୍ତିଲକ୍ଷଣଶ୍ଚ, ଗୀତାସୁ ଚ ସର୍ୱାସୁ ଅୟମେବ ଯୋଗୋ ବିବକ୍ଷିତୋ
ଭଗବତା । ଅତଃ ପରିସମାପ୍ତଂ ବେଦାର୍ଥଂ ମନ୍ୱାନଃ ତଂ ବଂଶକଥନେନ
ସ୍ତୌତି ଶ୍ରୀଭଗବାନ୍ —
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ଇମଂ ବିବସ୍ୱତେ ଯୋଗଂ ପ୍ରୋକ୍ତବାନହମବ୍ୟଯମ୍ ।
ବିବସ୍ୱାନ୍ମନବେ ପ୍ରାହ ମନୁରିକ୍ଷ୍ୱାକବେଽବ୍ରବୀତ୍ ॥ ୪-୧॥
ଇମଂ ଅଧ୍ୟାୟଦ୍ୱୟେନୋକ୍ତଂ ଯୋଗଂ ବିବସ୍ୱତେ ଆଦିତ୍ୟାୟ ସର୍ଗାଦୌ ପ୍ରୋକ୍ତବାନ୍
ଅହଂ ଜଗତ୍ପରିପାଲୟିତୄଣାଂ କ୍ଷତ୍ରିୟାଣାଂ ବଲାଧାନାୟ ତେନ ଯୋଗବଲେନ
ଯୁକ୍ତାଃ ସମର୍ଥା ଭବନ୍ତି ବ୍ରହ୍ମ ପରିରକ୍ଷିତୁମ୍ । ବ୍ରହ୍ମକ୍ଷତ୍ରେ ପରିପାଲିତେ
ଜଗତ୍ ପରିପାଲୟିତୁମଲମ୍ । ଅବ୍ୟଯଂ ଅବ୍ୟଯଫଲତ୍ୱାତ୍ । ନ ହ୍ୟସ୍ୟ ଯୋଗସ୍ୟ
ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନନିଷ୍ଠାଲକ୍ଷଣସ୍ୟ ମୋକ୍ଷାଖ୍ୟଂ ଫଲଂ ବ୍ୟେତି । ସ ଚ ବିବସ୍ୱାନ୍
ମନବେ ପ୍ରାହ । ମନୁଃ ଇକ୍ଷ୍ୱାକବେ ସ୍ୱପୁତ୍ରାୟ ଆଦିରାଜାୟ ଅବ୍ରବୀତ୍ ॥
ଏବଂ ପରମ୍ପରାପ୍ରାପ୍ତମିମଂ ରାଜର୍ଷୟୋ ବିଦୁଃ ।
ସ କାଲେନେହ ମହତା ଯୋଗୋ ନଷ୍ଟଃ ପରନ୍ତପ ॥ ୪-୨॥
ଏବଂ କ୍ଷତ୍ରିୟପରମ୍ପରାପ୍ରାପ୍ତଂ ଇମଂ ରାଜର୍ଷୟଃ ରାଜାନଶ୍ଚ ତେ ଋଷୟଶ୍ଚ
ରାଜର୍ଷୟଃ ବିଦୁଃ ଇମଂ ଯୋଗମ୍ । ସ ଯୋଗଃ କାଲେନ ଇହ ମହତା ଦୀର୍ଘଣ ନଷ୍ଟଃ
ବିଚ୍ଛିନ୍ନସମ୍ପ୍ରଦାୟଃ ସଂବୃତ୍ତଃ । ହେ ପରନ୍ତପ, ଆତ୍ମନଃ ବିପକ୍ଷଭୂତାଃ
ପରା ଇତି ଉଚ୍ୟନ୍ତେ, ତାନ୍ ଶୌର୍ୟତେଜୋଗଭସ୍ତିଭିଃ ଭାନୁରିବ ତାପୟତୀତି
ପରନ୍ତପଃ ଶତ୍ରୁତାପନ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଦୁର୍ବଲାନଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟାନ୍ ପ୍ରାପ୍ୟ ନଷ୍ଟଂ
ଯୋଗମିମମୁପଲଭ୍ୟ ଲୋକଂ ଚ ଅପୁରୁଷାର୍ଥସମ୍ବନ୍ଧିନଂ —
ସ ଏବାୟଂ ମୟା ତେଽଦ୍ୟ ଯୋଗଃ ପ୍ରୋକ୍ତଃ ପୁରାତନଃ ।
ଭକ୍ତୋଽସି ମେ ସଖା ଚେତି ରହସ୍ୟଂ ହ୍ୟେତଦୁତ୍ତମମ୍ ॥ ୪-୩॥
ସ ଏବ ଅୟଂ ମୟା ତେ ତୁଭ୍ୟଂ ଅଦ୍ୟ ଇଦାନୀଂ ଯୋଗଃ ପ୍ରୋକ୍ତଃ ପୁରାତନଃ ଭକ୍ତଃ ଅସି ମେ
ସଖା ଚ ଅସି ଇତି । ରହସ୍ୟଂ ହି ଯସ୍ମାତ୍ ଏତତ୍ ଉତ୍ତମଂ ଯୋଗଃ ଜ୍ଞାନଂ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଭଗବତା ବିପ୍ରତିଷିଦ୍ଧମୁକ୍ତମିତି ମା ଭୂତ୍ କସ୍ୟଚିତ୍ ବୁଦ୍ଧିଃ ଇତି ପରିହାରାର୍ଥଂ
ଚୋଦ୍ୟମିବ କୁର୍ୱନ୍ ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ଅପରଂ ଭବତୋ ଜନ୍ମ ପରଂ ଜନ୍ମ ବିବସ୍ୱତଃ ।
କଥମେତଦ୍ୱିଜାନୀୟାଂ ତ୍ୱମାଦୌ ପ୍ରୋକ୍ତବାନିତି ॥ ୪-୪॥
ଅପରଂ ଅର୍ୱାକ୍ ବସୁଦେବଗୃହେ ଭବତୋ ଜନ୍ମ । ପରଂ ପୂର୍ୱଂ ସର୍ଗାଦୌ ଜନ୍ମ
ଉତ୍ପତ୍ତିଃ ବିବସ୍ୱତଃ ଆଦିତ୍ୟସ୍ୟ । ତତ୍ କଥଂ ଏତତ୍ ବିଜାନୀୟାଂ ଅବିରୁଦ୍ଧାର୍ଥତୟା,
ଯଃ ତ୍ୱମେବ ଆଦୌ ପ୍ରୋକ୍ତବାନ୍ ଇମଂ ଯୋଗଂ ସ ଏବ ଇଦାନୀଂ ମହ୍ୟଂ ପ୍ରୋକ୍ତବାନସି
ଇତି ॥ ଯା ବାସୁଦେବେ ଅନୀଶ୍ୱରାସର୍ୱଜ୍ଞାଶଙ୍କା ମୂର୍ଖାଣାମ୍, ତାଂ ପରିହରନ୍
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ, ଯଦର୍ଥୋ ହ୍ୟର୍ଜୁନସ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନଃ —
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ବହୂନି ମେ ବ୍ୟତୀତାନି ଜନ୍ମାନି ତବ ଚାର୍ଜୁନ ।
ତାନ୍ୟହଂ ବେଦ ସର୍ୱାଣି ନ ତ୍ୱଂ ବେତ୍ଥ ପରନ୍ତପ ॥ ୪-୫॥
ବହୂନି ମେ ମମ ବ୍ୟତୀତାନି ଅତିକ୍ରାନ୍ତାନି ଜନ୍ମାନି ତବ ଚ
ହେ ଅର୍ଜୁନ । ତାନି ଅହଂ ବେଦ ଜାନେ ସର୍ୱାଣି ନ ତ୍ୱଂ ବେତ୍ଥ ନ
ଜାନୀଷେ, ଧର୍ମାଧର୍ମାଦିପ୍ରତିବଦ୍ଧଜ୍ଞାନଶକ୍ତିତ୍ୱାତ୍ । ଅହଂ ପୁନଃ
ନିତ୍ୟଶୁଦ୍ଧବୁଦ୍ଧମୁକ୍ତସ୍ୱଭାବତ୍ୱାତ୍ ଅନାବରଣଜ୍ଞାନଶକ୍ତିରିତି ବେଦ ଅହଂ ହେ
ପରନ୍ତପ ॥ କଥଂ ତର୍ହି ତବ ନିତ୍ୟେଶ୍ୱରସ୍ୟ ଧର୍ମାଧର୍ମାଭାବେଽପି ଜନ୍ମ ଇତି,
ଉଚ୍ୟତେ —
ଅଜୋଽପି ସନ୍ନବ୍ୟଯାତ୍ମା ଭୂତାନାମୀଶ୍ୱରୋଽପି ସନ୍ ।
ପ୍ରକୃତିଂ ସ୍ୱାମଧିଷ୍ଠାୟ ସମ୍ଭବାମ୍ୟାତ୍ମମାୟଯା ॥ ୪-୬॥
ଅଜୋଽପି ଜନ୍ମରହିତୋଽପି ସନ୍, ତଥା ଅବ୍ୟଯାତ୍ମା ଅକ୍ଷୀଣଜ୍ଞାନଶକ୍ତିସ୍ୱଭାବୋଽପି
ସନ୍, ତଥା ଭୂତାନାଂ ବ୍ରହ୍ମାଦିସ୍ତମ୍ବପର୍ୟନ୍ତାନାଂ ଈଶ୍ୱରଃ ଈଶନଶୀଲୋଽପି ସନ୍,
ପ୍ରକୃତିଂ ସ୍ୱାଂ ମମ ବୈଷ୍ଣବୀଂ ମାୟାଂ ତ୍ରିଗୁଣାତ୍ମିକାମ୍, ଯସ୍ୟା ବଶେ ସର୍ୱଂ ଜଗତ୍
ବର୍ତତେ, ଯୟା ମୋହିତଂ ସତ୍ ସ୍ୱମାତ୍ମାନଂ ବାସୁଦେବଂ ନ ଜାନାତି, ତାଂ ପ୍ରକୃତିଂ ସ୍ୱାମ୍
ଅଧିଷ୍ଠାୟ ବଶୀକୃତ୍ୟ ସମ୍ଭବାମି ଦେହବାନିବ ଭବାମି ଜାତ ଇବ ଆତ୍ମମାୟଯା
ଆତ୍ମନଃ ମାୟଯା, ନ ପରମାର୍ଥତୋ ଲୋକବତ୍ ॥
ତଚ୍ଚ ଜନ୍ମ କଦା କିମର୍ଥଂ ଚ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ଯଦା ଯଦା ହି ଧର୍ମସ୍ୟ ଗ୍ଲାନିର୍ଭବତି ଭାରତ ।
ଅଭ୍ୟୁତ୍ଥାନମଧର୍ମସ୍ୟ ତଦାତ୍ମାନଂ ସୃଜାମ୍ୟହମ୍ ॥ ୪-୭॥
ଯଦା ଯଦା ହି ଧର୍ମସ୍ୟ ଗ୍ଲାନିଃ ହାନିଃ ବର୍ଣାଶ୍ରମାଦିଲକ୍ଷଣସ୍ୟ
ପ୍ରାଣିନାମଭ୍ୟୁଦୟନିଃଶ୍ରେୟସସାଧନସ୍ୟ ଭବତି ଭାରତ, ଅଭ୍ୟୁତ୍ଥାନଂ ଉଦ୍ଭବଃ
ଅଧର୍ମସ୍ୟ, ତଦା ତଦା ଆତ୍ମାନଂ ସୃଜାମି ଅହଂ ମାୟଯା ॥ କିମର୍ଥମ୍ ? —
ପରିତ୍ରାଣାୟ ସାଧୂନାଂ ବିନାଶାୟ ଚ ଦୁଷ୍କୃତାମ୍ ।
ଧର୍ମସଂସ୍ଥାପନାର୍ଥାୟ ସମ୍ଭବାମି ଯୁଗେ ଯୁଗେ ॥ ୪-୮॥
ପରିତ୍ରାଣାୟ ପରିରକ୍ଷଣାୟ ସାଧୂନାଂ ସନ୍ମାର୍ଗସ୍ଥାନାମ୍, ବିନାଶାୟ ଚ ଦୁଷ୍କୃତାଂ
ପାପକାରିଣାମ୍, କିଞ୍ଚ ଧର୍ମସଂସ୍ଥାପନାର୍ଥାୟ ଧର୍ମସ୍ୟ ସମ୍ୟକ୍ ସ୍ଥାପନଂ
ତଦର୍ଥଂ ସମ୍ଭବାମି ଯୁଗେ ଯୁଗେ ପ୍ରତିୟୁଗମ୍ ॥ ତତ୍ —
ଜନ୍ମ କର୍ମ ଚ ମେ ଦିବ୍ୟମେବଂ ଯୋ ବେତ୍ତି ତତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଦେହଂ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ନୈତି ମାମେତି ସୋଽର୍ଜୁନ ॥ ୪-୯॥
ଜନ୍ମ ମାୟାରୂପଂ କର୍ମ ଚ ସାଧୂନାଂ ପରିତ୍ରାଣାଦି ମେ ମମ ଦିବ୍ୟଂ ଅପ୍ରାକୃତମ୍
ଐଶ୍ୱରଂ ଏବଂ ଯଥୋକ୍ତଂ ଯଃ ବେତ୍ତି ତତ୍ତ୍ୱତଃ ତତ୍ତ୍ୱେନ ଯଥାବତ୍ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଦେହମ୍
ଇମଂ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ପୁନରୁତ୍ପତ୍ତିଂ ନ ଏତି ନ ପ୍ରାପ୍ନୋତି । ମାଂ ଏତି ଆଗଚ୍ଛତି ସଃ
ମୁଚ୍ୟତେ ହେ ଅର୍ଜୁନ ॥ ନୈଷ ମୋକ୍ଷମାର୍ଗ ଇଦାନୀଂ ପ୍ରବୃତ୍ତଃ ; କିଂ ତର୍ହି ?
ପୂର୍ୱମପି —
ବୀତରାଗଭୟକ୍ରୋଧା ମନ୍ମୟା ମାମୁପାଶ୍ରିତାଃ ।
ବହବୋ ଜ୍ଞାନତପସା ପୂତା ମଦ୍ଭାବମାଗତାଃ ॥ ୪-୧୦॥
ବୀତରାଗଭୟକ୍ରୋଧାଃ ରାଗଶ୍ଚ ଭୟଂ ଚ କ୍ରୋଧଶ୍ଚ ବୀତାଃ ବିଗତାଃ ଯେଭ୍ୟଃ
ତେ ବୀତରାଗଭୟକ୍ରୋଧାଃ ମନ୍ମୟାଃ ବ୍ରହ୍ମବିଦଃ ଈଶ୍ୱରାଭେଦଦର୍ଶିନଃ ମାମେବ
ଚ ପରମେଶ୍ୱରଂ ଉପାଶ୍ରିତାଃ କେବଲଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ବହବଃ ଅନେକେ
ଜ୍ଞାନତପସା ଜ୍ଞାନମେବ ଚ ପରମାତ୍ମବିଷୟଂ ତପଃ ତେନ ଜ୍ଞାନତପସା
ପୂତାଃ ପରାଂ ଶୁଦ୍ଧିଂ ଗତାଃ ସନ୍ତଃ ମଦ୍ଭାବଂ ଈଶ୍ୱରଭାବଂ ମୋକ୍ଷମ୍
ଆଗତାଃ ସମନୁପ୍ରାପ୍ତାଃ । ଇତରତପୋନିରପେକ୍ଷଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠା ଇତ୍ୟସ୍ୟ ଲିଙ୍ଗମ୍
“ଜ୍ଞାନତପସା” ଇତି ବିଶେଷଣମ୍ ॥ ତବ ତର୍ହି ରାଗଦ୍ୱେଷୌ ସ୍ତଃ,
ଯେନ କେଭ୍ୟଶ୍ଚିଦେବ ଆତ୍ମଭାବଂ ପ୍ରୟଚ୍ଛସି ନ ସର୍ୱେଭ୍ୟଃ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ଯେ ଯଥା ମାଂ ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେ ତାଂସ୍ତଥୈବ ଭଜାମ୍ୟହମ୍ ।
ମମ ବର୍ତ୍ମାନୁବର୍ତନ୍ତେ ମନୁଷ୍ୟାଃ ପାର୍ଥ ସର୍ୱଶଃ ॥ ୪-୧୧॥
ଯେ ଯଥା ଯେନ ପ୍ରକାରେଣ ଯେନ ପ୍ରୟୋଜନେନ ଯତ୍ଫଲାର୍ଥିତୟା ମାଂ ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେ ତାନ୍
ତଥୈବ ତତ୍ଫଲଦାନେନ ଭଜାମି ଅନୁଗୃହ୍ଣାମି ଅହଂ ଇତ୍ୟେତତ୍ । ତେଷାଂ ମୋକ୍ଷଂ
ପ୍ରତି ଅନର୍ଥିତ୍ୱାତ୍ । ନ ହି ଏକସ୍ୟ ମୁମୁକ୍ଷୁତ୍ୱଂ ଫଲାର୍ଥିତ୍ୱଂ ଚ ଯୁଗପତ୍
ସମ୍ଭବତି । ଅତଃ ଯେ ଫଲାର୍ଥିନଃ ତାନ୍ ଫଲପ୍ରଦାନେନ, ଯେ ଯଥୋକ୍ତକାରିଣସ୍ତୁ
ଅଫଲାର୍ଥିନଃ ମୁମୁକ୍ଷବଶ୍ଚ ତାନ୍ ଜ୍ଞାନପ୍ରଦାନେନ, ଯେ ଜ୍ଞାନିନଃ ସନ୍ନ୍ୟାସିନଃ
ମୁମୁକ୍ଷବଶ୍ଚ ତାନ୍ ମୋକ୍ଷପ୍ରଦାନେନ, ତଥା ଆର୍ତାନ୍ ଆର୍ତିହରଣେନ ଇତ୍ୟେବଂ ଯଥା
ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେ ଯେ ତାନ୍ ତଥୈବ ଭଜାମି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ନ ପୁନଃ ରାଗଦ୍ୱେଷନିମିତ୍ତଂ
ମୋହନିମିତ୍ତଂ ବା କଞ୍ଚିତ୍ ଭଜାମି । ସର୍ୱଥାପି ସର୍ୱାବସ୍ଥସ୍ୟ ମମ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ
ବର୍ତ୍ମ ମାର୍ଗଂ ଅନୁବର୍ତନ୍ତେ ମନୁଷ୍ୟାଃ — ଯତ୍ଫଲାର୍ଥିତୟା ଯସ୍ମିନ୍ କର୍ମଣି
ଅଧିକୃତାଃ ଯେ ପ୍ରୟତନ୍ତେ ତେ ମନୁଷ୍ୟା ଅତ୍ର ଉଚ୍ୟନ୍ତେ — ହେ ପାର୍ଥ ସର୍ୱଶଃ
ସର୍ୱପ୍ରକାରୈଃ ॥ ଯଦି ତବ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ରାଗାଦିଦୋଷାଭାବାତ୍ ସର୍ୱପ୍ରାଣିଷୁ
ଅନୁଜିଘୃକ୍ଷାୟାଂ ତୁଲ୍ୟାୟାଂ ସର୍ୱଫଲପ୍ରଦାନସମର୍ଥେ ଚ ତ୍ୱୟି ସତି
“ବାସୁଦେବଃ ସର୍ୱମ୍” ଇତି ଜ୍ଞାନେନୈବ ମୁମୁକ୍ଷବଃ ସନ୍ତଃ କସ୍ମାତ୍
ତ୍ୱାମେବ ସର୍ୱେ ନ ପ୍ରତିପଦ୍ୟନ୍ତେ ଇତି ? ଶୃଣୁ ତତ୍ର କାରଣଂ —
କାଙ୍କ୍ଷନ୍ତଃ କର୍ମଣାଂ ସିଦ୍ଧିଂ ଯଜନ୍ତ ଇହ ଦେବତାଃ ।
କ୍ଷିପ୍ରଂ ହି ମାନୁଷେ ଲୋକେ ସିଦ୍ଧିର୍ଭବତି କର୍ମଜା ॥ ୪-୧୨॥
କାଙ୍କ୍ଷନ୍ତଃ ଅଭୀପ୍ସନ୍ତଃ କର୍ମଣାଂ ସିଦ୍ଧିଂ ଫଲନିଷ୍ପତ୍ତିଂ ପ୍ରାର୍ଥୟନ୍ତଃ
ଯଜନ୍ତେ ଇହ ଅସ୍ମିନ୍ ଲୋକେ ଦେବତାଃ ଇନ୍ଦ୍ରାଗ୍ନ୍ୟାଦ୍ୟାଃ ; “ଅଥ ଯୋଽନ୍ୟାଂ
ଦେବତାମୁପାସ୍ତେ ଅନ୍ୟୋଽସାବନ୍ୟୋଽହମସ୍ମୀତି ନ ସ ବେଦ ଯଥା ପଶୁରେବଂ ସ
ଦେବାନାମ୍” (ବୃ. ଉ. ୧-୪-୧୦) ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ । ତେଷାଂ ହି ଭିନ୍ନଦେବତାୟାଜିନାଂ
ଫଲାକାଙ୍କ୍ଷିଣାଂ କ୍ଷିପ୍ରଂ ଶୀଘ୍ରଂ ହି ଯସ୍ମାତ୍ ମାନୁଷେ ଲୋକେ, ମନୁଷ୍ୟଲୋକେ ହି
ଶାସ୍ତ୍ରାଧିକାରଃ । “କ୍ଷିପ୍ରଂ ହି ମାନୁଷେ ଲୋକେ” ଇତି ବିଶେଷଣାତ୍
ଅନ୍ୟେଷ୍ୱପି କର୍ମଫଲସିଦ୍ଧିଂ ଦର୍ଶୟତି ଭଗବାନ୍ । ମାନୁଷେ ଲୋକେ
ବର୍ଣାଶ୍ରମାଦିକର୍ମାଣି ଇତି ବିଶେଷଃ, ତେଷାଂ ଚ ବର୍ଣାଶ୍ରମାଦ୍ୟଧିକାରିକର୍ମଣାଂ
ଫଲସିଦ୍ଧିଃ କ୍ଷିପ୍ରଂ ଭବତି । କର୍ମଜା କର୍ମଣୋ ଜାତା ॥ ମାନୁଷେ ଏବ ଲୋକେ
ବର୍ଣାଶ୍ରମାଦିକର୍ମାଧିକାରଃ, ନ ଅନ୍ୟେଷୁ ଲୋକେଷୁ ଇତି ନିୟମଃ କିନ୍ନିମିତ୍ତ ଇତି ?
ଅଥବା ବର୍ଣାଶ୍ରମାଦିପ୍ରବିଭାଗୋପେତାଃ ମନୁଷ୍ୟାଃ ମମ ବର୍ତ୍ମ ଅନୁବର୍ତନ୍ତେ
ସର୍ୱଶଃ ଇତ୍ୟୁକ୍ତମ୍ । କସ୍ମାତ୍ପୁନଃ କାରଣାତ୍ ନିୟମେନ ତବୈବ ବର୍ତ୍ମ ଅନୁବର୍ତନ୍ତେ
ନ ଅନ୍ୟସ୍ୟ ଇତି ? ଉଚ୍ୟତେ —
ଚାତୁର୍ୱର୍ଣ୍ୟଂ ମୟା ସୃଷ୍ଟଂ ଗୁଣକର୍ମବିଭାଗଶଃ ।
ତସ୍ୟ କର୍ତାରମପି ମାଂ ବିଦ୍ଧ୍ୟକର୍ତାରମବ୍ୟଯମ୍ ॥ ୪-୧୩॥
ଚତ୍ୱାର ଏବ ବର୍ଣାଃ ଚାତୁର୍ୱର୍ଣ୍ୟଂ ମୟା ଈଶ୍ୱରେଣ ସୃଷ୍ଟଂ ଉତ୍ପାଦିତମ୍,
”ବ୍ରାହ୍ମଣୋଽସ୍ୟ ମୁଖମାସୀତ୍” (ଋ. ୧୦-୮-୯୧)ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ରୁତେଃ ।
ଗୁଣକର୍ମବିଭାଗଶଃ ଗୁଣବିଭାଗଶଃ କର୍ମବିଭାଗଶଶ୍ଚ । ଗୁଣାଃ
ସତ୍ତ୍ୱରଜସ୍ତମାଂସି । ତତ୍ର ସାତ୍ତ୍ୱିକସ୍ୟ ସତ୍ତ୍ୱପ୍ରଧାନସ୍ୟ ବ୍ରାହ୍ମଣସ୍ୟ
“ଶମୋ ଦମସ୍ତପଃ” (ଭ. ଗୀ. ୧୮-୪୨) ଇତ୍ୟାଦୀନି କର୍ମାଣି,
ସତ୍ତ୍ୱୋପସର୍ଜନରଜଃପ୍ରଧାନସ୍ୟ କ୍ଷତ୍ରିୟସ୍ୟ ଶୌର୍ୟତେଜଃପ୍ରଭୃତୀନି
କର୍ମାଣି, ତମଉପସର୍ଜନରଜଃପ୍ରଧାନସ୍ୟ ବୈଶ୍ୟସ୍ୟ କୃଷ୍ୟାଦୀନି କର୍ମାଣି,
ରଜଉପସର୍ଜନତମଃପ୍ରଧାନସ୍ୟ ଶୂଦ୍ରସ୍ୟ ଶୁଶ୍ରୂଷୈବ କର୍ମ ଇତ୍ୟେବଂ
ଗୁଣକର୍ମବିଭାଗଶଃ ଚାତୁର୍ୱର୍ଣ୍ୟଂ ମୟା ସୃଷ୍ଟଂ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ତଚ୍ଚ ଇଦଂ
ଚାତୁର୍ୱର୍ଣ୍ୟଂ ନ ଅନ୍ୟେଷୁ ଲୋକେଷୁ, ଅତଃ ମାନୁଷେ ଲୋକେ ଇତି ବିଶେଷଣମ୍ । ହନ୍ତ
ତର୍ହି ଚାତୁର୍ୱର୍ଣ୍ୟସ୍ୟ ସର୍ଗାଦେଃ କର୍ମଣଃ କର୍ତୃତ୍ୱାତ୍ ତତ୍ଫଲେନ ଯୁଜ୍ୟସେ, ଅତଃ ନ
ତ୍ୱଂ ନିତ୍ୟମୁକ୍ତଃ ନିତ୍ୟେଶ୍ୱରଶ୍ଚ ଇତି ? ଉଚ୍ୟତେ — ଯଦ୍ୟପି ମାୟାସଂବ୍ୟବହାରେଣ
ତସ୍ୟ କର୍ମଣଃ କର୍ତାରମପି ସନ୍ତଂ ମାଂ ପରମାର୍ଥତଃ ବିଦ୍ଧି ଅକର୍ତାରମ୍ । ଅତ
ଏବ ଅବ୍ୟଯଂ ଅସଂସାରିଣଂ ଚ ମାଂ ବିଦ୍ଧି ॥ ଯେଷାଂ ତୁ କର୍ମଣାଂ କର୍ତାରଂ ମାଂ
ମନ୍ୟସେ ପରମାର୍ଥତଃ ତେଷାଂ ଅକର୍ତା ଏବାହମ୍, ଯତଃ —
ନ ମାଂ କର୍ମାଣି ଲିମ୍ପନ୍ତି ନ ମେ କର୍ମଫଲେ ସ୍ପୃହା ।
ଇତି ମାଂ ଯୋଽଭିଜାନାତି କର୍ମଭିର୍ନ ସ ବଧ୍ୟତେ ॥ ୪-୧୪॥
ନ ମାଂ ତାନି କର୍ମାଣି ଲିମ୍ପନ୍ତି ଦେହାଦ୍ୟାରମ୍ଭକତ୍ୱେନ, ଅହଙ୍କାରାଭାବାତ୍ । ନ ଚ
ତେଷାଂ କର୍ମଣାଂ ଫଲେଷୁ ମେ ମମ ସ୍ପୃହା ତୃଷ୍ଣା । ଯେଷାଂ ତୁ ସଂସାରିଣାମ୍
“ଅହଂ କର୍ତା” ଇତ୍ୟଭିମାନଃ କର୍ମସୁ, ସ୍ପୃହା ତତ୍ଫଲେଷୁ ଚ, ତାନ୍
କର୍ମାଣି ଲିମ୍ପନ୍ତି ଇତି ଯୁକ୍ତମ୍, ତଦଭାବାତ୍ ନ ମାଂ କର୍ମାଣି ଲିମ୍ପନ୍ତି । ଇତି ଏବଂ
ଯଃ ଅନ୍ୟୋଽପି ମାଂ ଆତ୍ମତ୍ୱେନ ଅଭିଜାନାତି “ନାହଂ କର୍ତା ନ ମେ କର୍ମଫଲେ
ସ୍ପୃହା” ଇତି ସଃ କର୍ମଭିଃ ନ ବଧ୍ୟତେ, ତସ୍ୟାପି ନ ଦେହାଦ୍ୟାରମ୍ଭକାଣି
କର୍ମାଣି ଭବନ୍ତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ “ନାହଂ କର୍ତା ନ ମେ କର୍ମଫଲେ ସ୍ପୃହା”
ଇତି —
ଏବଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା କୃତଂ କର୍ମ ପୂର୍ୱୈରପି ମୁମୁକ୍ଷୁଭିଃ ।
କୁରୁ କର୍ମୈବ ତସ୍ମାତ୍ତ୍ୱଂ ପୂର୍ୱୈଃ ପୂର୍ୱତରଂ କୃତମ୍ ॥ ୪-୧୫॥
ଏବଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା କୃତଂ କର୍ମ ପୂର୍ୱୈଃ ଅପି ଅତିକ୍ରାନ୍ତୈଃ ମୁମୁକ୍ଷୁଭିଃ । କୁରୁ
ତେନ କର୍ମୈବ ତ୍ୱମ୍, ନ ତୂଷ୍ଣୀମାସନଂ ନାପି ସନ୍ନ୍ୟାସଃ କର୍ତବ୍ୟଃ, ତସ୍ମାତ୍ ତ୍ୱଂ
ପୂର୍ୱୈରପି ଅନୁଷ୍ଠିତତ୍ୱାତ୍, ଯଦି ଅନାତ୍ମଜ୍ଞଃ ତ୍ୱଂ ତଦା ଆତ୍ମଶୁଦ୍ଧ୍ୟର୍ଥମ୍,
ତତ୍ତ୍ୱବିଚ୍ଚେତ୍ ଲୋକସଙ୍ଗ୍ରହାର୍ଥଂ ପୂର୍ୱୈଃ ଜନକାଦିଭିଃ ପୂର୍ୱତରଂ କୃତଂ ନ
ଅଧୁନାତନଂ କୃତଂ ନିର୍ୱର୍ତିତମ୍ ॥ ତତ୍ର କର୍ମ ଚେତ୍ କର୍ତବ୍ୟଂ ତ୍ୱଦ୍ୱଚନାଦେବ
କରୋମ୍ୟହମ୍, କିଂ ବିଶେଷିତେନ “ପୂର୍ୱୈଃ ପୂର୍ୱତରଂ କୃତମ୍” ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ
; ଯସ୍ମାତ୍ ମହତ୍ ବୈଷମ୍ୟଂ କର୍ମଣି । କଥମ୍ ? —
କିଂ କର୍ମ କିମକର୍ମେତି କବୟୋଽପ୍ୟତ୍ର ମୋହିତାଃ ।
ତତ୍ତେ କର୍ମ ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମି ଯଜ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ମୋକ୍ଷ୍ୟସେଽଶୁଭାତ୍ ॥ ୪-୧୬॥
କିଂ କର୍ମ କିଂ ଚ ଅକର୍ମ ଇତି କବୟଃ ମେଧାବିନଃ ଅପି ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ କର୍ମାଦିବିଷୟେ
ମୋହିତାଃ ମୋହଂ ଗତାଃ । ତତ୍ ଅତଃ ତେ ତୁଭ୍ୟଂ ଅହଂ କର୍ମ ଅକର୍ମ ଚ ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମି,
ଯତ୍ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ବିଦିତ୍ୱା କର୍ମାଦି ମୋକ୍ଷ୍ୟସେ ଅଶୁଭାତ୍ ସଂସାରାତ୍ ॥ ନ ଚୈତତ୍ତ୍ୱୟା
ମନ୍ତବ୍ୟଂ — କର୍ମ ନାମ ଦେହାଦିଚେଷ୍ଟା ଲୋକପ୍ରସିଦ୍ଧମ୍, ଅକର୍ମ ନାମ ତଦକ୍ରିୟା
ତୂଷ୍ଣୀମାସନମ୍ ; କିଂ ତତ୍ର ବୋଦ୍ଧବ୍ୟମ୍ ? ଇତି । କସ୍ମାତ୍, ଉଚ୍ୟତେ —
କର୍ମଣୋ ହ୍ୟପି ବୋଦ୍ଧବ୍ୟଂ ବୋଦ୍ଧବ୍ୟଂ ଚ ବିକର୍ମଣଃ ।
ଅକର୍ମଣଶ୍ଚ ବୋଦ୍ଧବ୍ୟଂ ଗହନା କର୍ମଣୋ ଗତିଃ ॥ ୪-୧୭॥
କର୍ମଣଃ ଶାସ୍ତ୍ରବିହିତସ୍ୟ ହି ଯସ୍ମାତ୍ ଅପି ଅସ୍ତି ବୋଦ୍ଧବ୍ୟମ୍, ବୋଦ୍ଧବ୍ୟଂ ଚ ଅସ୍ତ୍ୟେବ
ବିକର୍ମଣଃ ପ୍ରତିଷିଦ୍ଧସ୍ୟ, ତଥା ଅକର୍ମଣଶ୍ଚ ତୂଷ୍ଣୀମ୍ଭାବସ୍ୟ ବୋଦ୍ଧବ୍ୟମ୍
ଅସ୍ତି ଇତି ତ୍ରିଷ୍ୱପ୍ୟଧ୍ୟାହାରଃ କର୍ତବ୍ୟଃ । ଯସ୍ମାତ୍ ଗହନା ବିଷମା ଦୁର୍ଜ୍ଞେୟା —
କର୍ମଣଃ ଇତି ଉପଲକ୍ଷଣାର୍ଥଂ କର୍ମାଦୀନାଂ — କର୍ମାକର୍ମବିକର୍ମଣାଂ ଗତିଃ
ଯାଥାତ୍ମ୍ୟଂ ତତ୍ତ୍ୱଂ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କିଂ ପୁନସ୍ତତ୍ତ୍ୱଂ କର୍ମାଦେଃ ଯତ୍ ବୋଦ୍ଧବ୍ୟଂ
ବକ୍ଷ୍ୟମାମି ଇତି ପ୍ରତିଜ୍ଞାତମ୍ ? ଉଚ୍ୟତେ —
କର୍ମଣ୍ୟକର୍ମ ଯଃ ପଶ୍ୟେଦକର୍ମଣି ଚ କର୍ମ ଯଃ ।
ସ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ମନୁଷ୍ୟେଷୁ ସ ଯୁକ୍ତଃ କୃତ୍ସ୍ନକର୍ମକୃତ୍ ॥ ୪-୧୮॥
କର୍ମଣି, କ୍ରିୟତେ ଇତି କର୍ମ ବ୍ୟାପାରମାତ୍ରମ୍, ତସ୍ମିନ୍ କର୍ମଣି ଅକର୍ମ କର୍ମାଭାବଂ
ଯଃ ପଶ୍ୟେତ୍, ଅକର୍ମଣି ଚ କର୍ମାଭାବେ କର୍ତୃତନ୍ତ୍ରତ୍ୱାତ୍ ପ୍ରବୃତ୍ତିନିବୃତ୍ତ୍ୟୋଃ
— ବସ୍ତୁ ଅପ୍ରାପ୍ୟୈବ ହି ସର୍ୱ ଏବ କ୍ରିୟାକାରକାଦିବ୍ୟବହାରଃ ଅବିଦ୍ୟାଭୂମୌ
ଏବ — କର୍ମ ଯଃ ପଶ୍ୟେତ୍ ପଶ୍ୟତି, ସଃ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ମନୁଷ୍ୟେଷୁ, ସଃ
ଯୁକ୍ତଃ ଯୋଗୀ ଚ, କୃତ୍ସ୍ନକର୍ମକୃତ୍ ସମସ୍ତକର୍ମକୃଚ୍ଚ ସଃ, ଇତି ସ୍ତୂୟତେ
କର୍ମାକର୍ମଣୋରିତରେତରଦର୍ଶୀ ॥ ନନୁ କିମିଦଂ ବିରୁଦ୍ଧମୁଚ୍ୟତେ “କର୍ମଣି
ଅକର୍ମ ଯଃ ପଶ୍ୟେତ୍” ଇତି “ଅକର୍ମଣି ଚ କର୍ମ” ଇତି ; ନ ହି କର୍ମ
ଅକର୍ମ ସ୍ୟାତ୍, ଅକର୍ମ ବା କର୍ମ । ତତ୍ର ବିରୁଦ୍ଧଂ କଥଂ ପଶ୍ୟେତ୍ ଦ୍ରଷ୍ଟା ? —
ନ, ଅକର୍ମ ଏବ ପରମାର୍ଥତଃ ସତ୍ କର୍ମବତ୍ ଅବଭାସତେ ମୂଢଦୃଷ୍ଟେଃ ଲୋକସ୍ୟ,
ତଥା କର୍ମୈବ ଅକର୍ମବତ୍ । ତତ୍ର ଯଥାଭୂତଦର୍ଶନାର୍ଥମାହ ଭଗବାନ୍
— “କର୍ମଣ୍ୟକର୍ମ ଯଃ ପଶ୍ୟେତ୍” ଇତ୍ୟାଦି । ଅତୋ ନ ବିରୁଦ୍ଧମ୍ ।
ବୁଦ୍ଧିମତ୍ତ୍ୱାଦ୍ୟୁପପତ୍ତେଶ୍ଚ । “ବୋଦ୍ଧବ୍ୟମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୪-୧୭) ଇତି
ଚ ଯଥାଭୂତଦର୍ଶନମୁଚ୍ୟତେ । ନ ଚ ବିପରୀତଜ୍ଞାନାତ୍ ଅଶୁଭାତ୍ ମୋକ୍ଷଣଂ
ସ୍ୟାତ୍ ; “ଯତ୍ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ମୋକ୍ଷ୍ୟସେଽଶୁଭାତ୍” (ଭ. ଗୀ. ୪-୧୬)
ଇତି ଚ ଉକ୍ତମ୍ । ତସ୍ମାତ୍ କର୍ମାକର୍ମଣୀ ବିପର୍ୟଯେଣ ଗୃହୀତେ ପ୍ରାଣିଭିଃ
ତଦ୍ୱିପର୍ୟଯଗ୍ରହଣନିବୃତ୍ତ୍ୟର୍ଥଂ ଭଗବତୋ ବଚନଂ “କର୍ମଣ୍ୟକର୍ମ
ଯଃ” ଇତ୍ୟାଦି । ନ ଚ ଅତ୍ର କର୍ମାଧିକରଣମକର୍ମ ଅସ୍ତି, କୁଣ୍ଡେ ବଦରାଣୀବ ।
ନାପି ଅକର୍ମାଧିକରଣଂ କର୍ମାସ୍ତି, କର୍ମାଭାବତ୍ୱାଦକର୍ମଣଃ । ଅତଃ ବିପରୀତଗୃହୀତେ
ଏବ କର୍ମାକର୍ମଣୀ ଲୌକିକୈଃ, ଯଥା ମୃଗତୃଷ୍ଣିକାୟାମୁଦକଂ ଶୁକ୍ତିକାୟାଂ
ବା ରଜତମ୍ । ନନୁ କର୍ମ କର୍ମୈବ ସର୍ୱେଷାଂ ନ କ୍ୱଚିତ୍ ବ୍ୟଭିଚରତି
— ତତ୍ ନ, ନୌସ୍ଥସ୍ୟ ନାବି ଗଚ୍ଛନ୍ତ୍ୟାଂ ତଟସ୍ଥେଷୁ ଅଗତିଷୁ ନଗେଷୁ
ପ୍ରତିକୂଲଗତିଦର୍ଶନାତ୍, ଦୂରେଷୁ ଚକ୍ଷୁଷା ଅସନ୍ନିକୃଷ୍ଟେଷୁ ଗଚ୍ଛତ୍ସୁ
ଗତ୍ୟଭାବଦର୍ଶନାତ୍, ଏବଂ ଇହାପି ଅକର୍ମଣି କର୍ମଦର୍ଶନଂ କର୍ମଣି
ଚ ଅକର୍ମଦର୍ଶନଂ ବିପରୀତଦର୍ଶନଂ ଯେନ ତନ୍ନିରାକରଣାର୍ଥମୁଚ୍ୟତେ
“କର୍ମଣ୍ୟକର୍ମ ଯଃ ପଶ୍ୟେତ୍” ଇତ୍ୟାଦି ॥ ତଦେତତ୍ ଉକ୍ତପ୍ରତିବଚନମପି
ଅସକୃତ୍ ଅତ୍ୟନ୍ତବିପରୀତଦର୍ଶନଭାବିତତୟା ମୋମୁହ୍ୟମାନୋ ଲୋକଃ ଶ୍ରୁତମପି
ଅସକୃତ୍ ତତ୍ତ୍ୱଂ ବିସ୍ମୃତ୍ୟ ବିସ୍ମୃତ୍ୟ ମିଥ୍ୟାପ୍ରସଙ୍ଗଂ ଅବତାର୍ୟାବତାର୍ୟ
ଚୋଦୟତି ଇତି ପୁନଃ ପୁନଃ ଉତ୍ତରମାହ ଭଗବାନ୍, ଦୁର୍ୱିଜ୍ଞେୟତ୍ୱଂ ଚ
ଆଲକ୍ଶ୍ୟ ବସ୍ତୁନଃ । “ଅବ୍ୟକ୍ତୋଽୟମଚିନ୍ତ୍ୟୋଽୟମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୨-୨୫)
“ନ ଜାୟତେ ମ୍ରିୟତେ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୨୦) ଇତ୍ୟାଦିନା ଆତ୍ମନି କର୍ମାଭାବଃ
ଶ୍ରୁତିସ୍ମୃତିନ୍ୟାୟପ୍ରସିଦ୍ଧଃ ଉକ୍ତଃ ବକ୍ଷ୍ୟମାଣଶ୍ଚ । ତସ୍ମିନ୍ ଆତ୍ମନି
କର୍ମାଭାବେ ଅକର୍ମଣି କର୍ମବିପରୀତଦର୍ଶନଂ ଅତ୍ୟନ୍ତନିରୂଢମ୍ ; ଯତଃ,
“କିଂ କର୍ମ କିମକର୍ମେତି କବୟୋଽପ୍ୟତ୍ର ମୋହିତାଃ” (ଭ. ଗୀ. ୪-୧୬) ।
ଦେହାଦ୍ୟାଶ୍ରୟଂ କର୍ମ ଆତ୍ମନ୍ୟଧ୍ୟାରୋପ୍ୟ “ଅହଂ କର୍ତା, ମମ ଏତତ୍ କର୍ମ,
ମୟା ଅସ୍ୟ କର୍ମଣଃ ଫଲଂ ଭୋକ୍ତବ୍ୟମ୍” ଇତି ଚ, ତଥା “ଅହଂ ତୂଷ୍ଣୀଂ
ଭବାମି, ଯେନ ଅହଂ ନିରାୟାସଃ ଅକର୍ମା ସୁଖୀ ସ୍ୟାମ୍” ଇତି କାର୍ୟକରଣାଶ୍ରୟଂ
ବ୍ୟାପାରୋପରମଂ ତତ୍କୃତଂ ଚ ସୁଖିତ୍ୱଂ ଆତ୍ମନି ଅଧ୍ୟାରୋପ୍ୟ “ନ କରୋମି
କିଞ୍ଚିତ୍, ତୂଷ୍ଣୀଂ ସୁଖମାସେ” ଇତି ଅଭିମନ୍ୟତେ ଲୋକଃ । ତତ୍ରେଦଂ ଲୋକସ୍ୟ
ବିପରରୀତଦର୍ଶନାପନୟାୟ ଆହ ଭଗବାନ୍ — “କର୍ମଣ୍ୟକର୍ମ ଯଃ
ପଶ୍ୟେତ୍” ଇତ୍ୟାଦି ॥ ଅତ୍ର ଚ କର୍ମ କର୍ମୈବ ସତ୍ କାର୍ୟକରଣାଶ୍ରୟଂ
କର୍ମରହିତେ ଅବିକ୍ରିୟେ ଆତ୍ମନି ସର୍ୱୈଃ ଅଧ୍ୟସ୍ତମ୍, ଯତଃ ପଣ୍ଡିତୋଽପି “ଅହଂ
କରୋମି” ଇତି ମନ୍ୟତେ । ଅତଃ ଆତ୍ମସମବେତତୟା ସର୍ୱଲୋକପ୍ରସିଦ୍ଧେ କର୍ମଣି
ନଦୀକୂଲସ୍ଥେଷ୍ୱିବ ବୃକ୍ଷେଷୁ ଗତିପ୍ରାତିଲୋମ୍ୟେନ ଅକର୍ମ କର୍ମାଭାବଂ ଯଥାଭୂତଂ
ଗତ୍ୟଭାବମିବ ବୃକ୍ଷେଷୁ ଯଃ ପଶ୍ୟେତ୍, ଅକର୍ମଣି ଚ କାର୍ୟକରଣବ୍ୟାପାରୋପରମେ
କର୍ମବତ୍ ଆତ୍ମନି ଅଧ୍ୟାରୋପିତେ, “ତୂଷ୍ଣୀଂ ଅକୁର୍ୱନ୍ ସୁଖଂ ଆସେ”
ଇତ୍ୟହଙ୍କାରାଭିସନ୍ଧି-ହେତୁତ୍ୱାତ୍, ତସ୍ମିନ୍ ଅକର୍ମଣି ଚ କର୍ମ ଯଃ ପଶ୍ୟେତ୍,
ଯଃ ଏବଂ କର୍ମାକର୍ମବିଭାଗଜ୍ଞଃ ସଃ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ପଣ୍ଡିତଃ ମନୁଷ୍ୟେଷୁ, ସଃ
ଯୁକ୍ତଃ ଯୋଗୀ କୃତ୍ସ୍ନକର୍ମକୃଚ୍ଚ ସଃ ଅଶୁଭାତ୍ ମୋକ୍ଷିତଃ କୃତକୃତ୍ୟୋ
ଭବତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଅୟଂ ଶ୍ଲୋକଃ ଅନ୍ୟଥା ବ୍ୟାଖ୍ୟାତଃ କୈଶ୍ଚିତ୍ । କଥମ୍ ?
ନିତ୍ୟାନାଂ କିଲ କର୍ମଣାଂ ଈଶ୍ୱରାର୍ଥେ ଅନୁଷ୍ଠୀୟମାନାନାଂ ତତ୍ଫଲାଭାବାତ୍
ଅକର୍ମାଣି ତାନି ଉଚ୍ୟନ୍ତେ ଗୌଣ୍ୟା ବୃତ୍ତ୍ୟା । ତେଷାଂ ଚ ଅକରଣଂ ଅକର୍ମ ;
ତଚ୍ଚ ପ୍ରତ୍ୟବାୟଫଲତ୍ୱାତ୍ କର୍ମ ଉଚ୍ୟତେ ଗୌଣ୍ୟୈବ ବୃତ୍ତ୍ୟା । ତତ୍ର
ନିତ୍ୟେ କର୍ମଣି ଅକର୍ମ ଯଃ ପଶ୍ୟେତ୍ ଫଲାଭାବାତ୍ ; ତଥା ଧେନୁରପି ଗୌଃ
ଅଗୌଃ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ କ୍ଷୀରାଖ୍ୟଂ ଫଲଂ ନ ପ୍ରୟଚ୍ଛତି ଇତି, ତଦ୍ୱତ୍ । ତଥା
ନିତ୍ୟାକରଣେ ତୁ ଅକର୍ମଣି ଚ କର୍ମ ଯଃ ପଶ୍ୟେତ୍ ନରକାଦିପ୍ରତ୍ୟବାୟଫଲଂ
ପ୍ରୟଚ୍ଛତି ଇତି ॥ ନୈତତ୍ ଯୁକ୍ତଂ ବ୍ୟାଖ୍ୟାନମ୍ । ଏବଂ ଜ୍ଞାନାତ୍ ଅଶୁଭାତ୍
ମୋକ୍ଷାନୁପପତ୍ତେଃ “ଯଜ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ମୋକ୍ଷ୍ୟସେଽଶୁଭାତ୍” (ଭ. ଗୀ. ୪-୧୬)
ଇତି ଭଗବତା ଉକ୍ତଂ ବଚନଂ ବାଧ୍ୟେତ । କଥମ୍ ? ନିତ୍ୟାନାମନୁଷ୍ଠାନାତ୍
ଅଶୁଭାତ୍ ସ୍ୟାତ୍ ନାମ ମୋକ୍ଷଣମ୍, ନ ତୁ ତେଷାଂ ଫଲାଭାବଜ୍ଞାନାତ୍ । ନ ହି ନିତ୍ୟାନାଂ
ଫଲାଭାବଜ୍ଞାନଂ ଅଶୁଭମୁକ୍ତିଫଲତ୍ୱେନ ଚୋଦିତମ୍, ନିତ୍ୟକର୍ମଜ୍ଞାନଂ ବା ।
ନ ଚ ଭଗବତୈବେହୋକ୍ତମ୍ । ଏତେ ଅକର୍ମଣି କର୍ମଦର୍ଶନଂ ପ୍ରତ୍ୟୁକ୍ତମ୍ ।
ନ ହି ଅକର୍ମଣି “କର୍ମ” ଇତି ଦର୍ଶନଂ କର୍ତବ୍ୟତୟା ଇହ ଚୋଦ୍ୟତେ,
ନିତ୍ୟସ୍ୟ ତୁ କର୍ତବ୍ୟତାମାତ୍ରମ୍ । ନ ଚ “ଅକରଣାତ୍ ନିତ୍ୟସ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟବାୟୋ
ଭବତି” ଇତି ବିଜ୍ଞାନାତ୍ କିଞ୍ଚିତ୍ ଫଲଂ ସ୍ୟାତ୍ । ନାପି ନିତ୍ୟାକରଣଂ
ଜ୍ଞେୟତ୍ୱେନ ଚୋଦିତମ୍ । ନାପି “କର୍ମ ଅକର୍ମ” ଇତି ମିଥ୍ୟାଦର୍ଶନାତ୍
ଅଶୁଭାତ୍ ମୋକ୍ଷଣଂ ବୁଦ୍ଦିମତ୍ତ୍ୱଂ ଯୁକ୍ତତା କୃତ୍ସ୍ନକର୍ମକୃତ୍ତ୍ୱାଦି ଚ ଫଲମ୍
ଉପପଦ୍ୟତେ, ସ୍ତୁତିର୍ୱା । ମିଥ୍ୟାଜ୍ଞାନମେବ ହି ସାକ୍ଷାତ୍ ଅଶୁଭରୂପମ୍ । କୁତଃ
ଅନ୍ୟସ୍ମାଦଶୁଭାତ୍ ମୋକ୍ଷଣମ୍ ? ନ ହି ତମଃ ତମସୋ ନିବର୍ତକଂ ଭବତି ॥ ନନୁ
କର୍ମଣି ଯତ୍ ଅକର୍ମଦର୍ଶନଂ ଅକର୍ମଣି ବା କର୍ମଦର୍ଶନଂ ନ ତତ୍ ମିଥ୍ୟାଜ୍ଞାନମ୍ ;
କିଂ ତର୍ହି ? ଗୌଣଂ ଫଲଭାବାଭାବନିମିତ୍ତଂ — ନ, କର୍ମାକର୍ମବିଜ୍ଞାନାଦପି
ଗୌଣାତ୍ ଫଲସ୍ୟ ଅଶ୍ରବଣାତ୍ । ନାପି ଶ୍ରୁତହାନ୍ୟଶ୍ରୁତପରିକଲ୍ପନାୟାଂ କଶ୍ଚିତ୍
ବିଶେଷ ଉପଲଭ୍ୟତେ । ସ୍ୱଶବ୍ଦେନାପି ଶକ୍ୟଂ ବକ୍ତୁଂ “ନିତ୍ୟକର୍ମଣାଂ
ଫଲଂ ନାସ୍ତି, ଅକରଣାଚ୍ଚ ତେଷାଂ ନରକପାତଃ ସ୍ୟାତ୍” ଇତି ; ତତ୍ର
ବ୍ୟାଜେନ ପରବ୍ୟାମୋହରୂପେଣ “କର୍ମଣ୍ୟକର୍ମ ଯଃ ପସ୍ୟେତ୍” ଇତ୍ୟାଦିନା
କିମ୍ ? ତତ୍ର ଏବଂ ବ୍ୟାଚକ୍ଷାଣେନ ଭଗବତୋକ୍ତଂ ବାକ୍ୟଂ ଲୋକବ୍ୟାମୋହାର୍ଥମିତି
ବ୍ୟକ୍ତଂ କଲ୍ପିତଂ ସ୍ୟାତ୍ । ନ ଚ ଏତତ୍ ଛଦ୍ମରୂପେଣ ବାକ୍ୟେନ ରକ୍ଷଣୀୟଂ ବସ୍ତୁ
; ନାପି ଶବ୍ଦାନ୍ତରେଣ ପୁନଃ ପୁନଃ ଉଚ୍ୟମାନଂ ସୁବୋଧଂ ସ୍ୟାତ୍ ଇତ୍ୟେବଂ ବକ୍ତୁଂ
ଯୁକ୍ତମ୍ । “କର୍ମଣ୍ୟେବାଧିକାରସ୍ତେ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୪୭) ଇତ୍ୟତ୍ର ହି
ସ୍ଫୁଟତର ଉକ୍ତଃ ଅର୍ଥଃ, ନ ପୁନର୍ୱକ୍ତବ୍ୟୋ ଭବତି । ସର୍ୱତ୍ର ଚ ପ୍ରଶସ୍ତଂ
ବୋଦ୍ଧବ୍ୟଂ ଚ କର୍ତବ୍ୟମେବ । ନ ନିଷ୍ପ୍ରୟୋଜନଂ ବୋଦ୍ଧବ୍ୟମିତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ ॥ ନ
ଚ ମିଥ୍ୟାଜ୍ଞାନଂ ବୋଦ୍ଧବ୍ୟଂ ଭବତି, ତତ୍ପ୍ରତ୍ୟୁପସ୍ଥାପିତଂ ବା ବସ୍ତ୍ୱାଭାସମ୍ ।
ନାପି ନିତ୍ୟାନାଂ ଅକରଣାତ୍ ଅଭାବାତ୍ ପ୍ରତ୍ୟବାୟଭାବୋତ୍ପତ୍ତିଃ, “ନାସତୋ ବିଦ୍ୟତେ
ଭାବଃ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୧୬) ଇତି ବଚନାତ୍ “କଥଂ ଅସତଃ ସଜ୍ଜାୟେତ”
(ଛା. ଉ. ୬-୨-୨)ଇତି ଚ ଦର୍ଶିତଂ ଅସତଃ ସଜ୍ଜନ୍ମପ୍ରତିଷେଧାତ୍ । ଅସତଃ
ସଦୁତ୍ପତ୍ତିଂ ବ୍ରୁବତା ଅସଦେବ ସଦ୍ଭବେତ୍, ସଚ୍ଚାପି ଅସତ୍ ଭବେତ୍ ଇତ୍ୟୁକ୍ତଂ ସ୍ୟାତ୍ ।
ତଚ୍ଚ ଅୟୁକ୍ତମ୍, ସର୍ୱପ୍ରମାଣବିରୋଧାତ୍ । ନ ଚ ନିଷ୍ଫଲଂ ବିଦଧ୍ୟାତ୍ କର୍ମ
ଶାସ୍ତ୍ରମ୍, ଦୁଃଖସ୍ୱରୂପତ୍ୱାତ୍, ଦୁଃଖସ୍ୟ ଚ
ବୁଦ୍ଧିପୂର୍ୱକତୟା କାର୍ୟତ୍ୱାନୁପପତ୍ତେଃ ।
ତଦକରଣେ ଚ ନରକପାତାଭ୍ୟୁପଗମାତ୍ ଅନର୍ଥାୟୈବ ଉଭୟଥାପି କରଣେ ଚ
ଅକରଣେ ଚ ଶାସ୍ତ୍ରଂ ନିଷ୍ଫଲଂ କଲ୍ପିତଂ ସ୍ୟାତ୍ । ସ୍ୱାଭ୍ୟୁପଗମବିରୋଧଶ୍ଚ
“ନିତ୍ୟଂ ନିଷ୍ଫଲଂ କର୍ମ” ଇତି ଅଭ୍ୟୁପଗମ୍ୟ “ମୋକ୍ଷଫଲାୟ”
ଇତି ବ୍ରୁବତଃ । ତସ୍ମାତ୍ ଯଥାଶ୍ରୁତ ଏବାର୍ଥଃ “କର୍ମଣ୍ୟକର୍ମ ଯଃ”
ଇତ୍ୟାଦେଃ । ତଥା ଚ ବ୍ୟାଖ୍ୟାତଃ ଅସ୍ମାଭିଃ ଶ୍ଲୋକଃ ॥ ତଦେତତ୍ କର୍ମଣି
ଅକର୍ମଦର୍ଶନଂ ସ୍ତୂୟତେ —
ଯସ୍ୟ ସର୍ୱେ ସମାରମ୍ଭାଃ କାମସଙ୍କଲ୍ପବର୍ଜିତାଃ ।
ଜ୍ଞାନାଗ୍ନିଦଗ୍ଧକର୍ମାଣଂ ତମାହୁଃ ପଣ୍ଡିତଂ ବୁଧାଃ ॥ ୪-୧୯॥
ଯସ୍ୟ ଯଥୋକ୍ତଦର୍ଶିନଃ ସର୍ୱେ ଯାବନ୍ତଃ ସମାରମ୍ଭାଃ ସର୍ୱାଣି କର୍ମାଣି,
ସମାରଭ୍ୟନ୍ତେ ଇତି ସମାରମ୍ଭାଃ, କାମସଙ୍କଲ୍ପବର୍ଜିତାଃ କାମୈଃ ତତ୍କାରଣୈଶ୍ଚ
ସଙ୍କଲ୍ପୈଃ ବର୍ଜିତାଃ ମୁଧୈବ ଚେଷ୍ଟାମାତ୍ରା ଅନୁଷ୍ଠୀୟନ୍ତେ ; ପ୍ରବୃତ୍ତେନ
ଚେତ୍ ଲୋକସଙ୍ଗ୍ରହାର୍ଥମ୍, ନିବୃତ୍ତେନ ଚେତ୍ ଜୀବନମାତ୍ରାର୍ଥମ୍ । ତଂ
ଜ୍ଞାନାଗ୍ନିଦଗ୍ଧକର୍ମାଣଂ କର୍ମାଦୌ ଅକର୍ମାଦିଦର୍ଶନଂ ଜ୍ଞାନଂ ତଦେବ ଅଗ୍ନିଃ
ତେନ ଜ୍ଞାନାଗ୍ନିନା ଦଗ୍ଧାନି ଶୁଭାଶୁଭଲକ୍ଷଣାନି କର୍ମାଣି ଯସ୍ୟ ତଂ ଆହୁଃ
ପରମାର୍ଥତଃ ପଣ୍ଡିତଂ ବୁଧାଃ ବ୍ରହ୍ମବିଦଃ ॥ ଯସ୍ତୁ ଅକର୍ମାଦିଦର୍ଶୀ, ସଃ
ଅକର୍ମାଦିଦର୍ଶନାଦେବ ନିଷ୍କର୍ମା ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଜୀବନମାତ୍ରାର୍ଥଚେଷ୍ଟଃ ସନ୍ କର୍ମଣି
ନ ପ୍ରବର୍ତତେ, ଯଦ୍ୟପି ପ୍ରାକ୍ ବିବେକତଃ ପ୍ରବୃତ୍ତଃ । ଯସ୍ୟ ପ୍ରାରବ୍ଧକର୍ମା
ସନ୍ ଉତ୍ତରକାଲମୁତ୍ପନ୍ନାତ୍ମସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଃ ସ୍ୟାତ୍, ସଃ ସର୍ୱକର୍ମଣି
ପ୍ରୟୋଜନମପଶ୍ୟନ୍ ସସାଧନଂ କର୍ମ ପରିତ୍ୟଜତ୍ୟେବ । ସଃ କୁତଶ୍ଚିତ୍
ନିମିତ୍ତାତ୍ କର୍ମପରିତ୍ୟାଗାସମ୍ଭବେ ସତି କର୍ମଣି ତତ୍ଫଲେ ଚ ସଙ୍ଗରହିତତୟା
ସ୍ୱପ୍ରୟୋଜନାଭାବାତ୍ ଲୋକସଙ୍ଗ୍ରହାର୍ଥଂ ପୂର୍ୱବତ୍ କର୍ମଣି ପ୍ରବୃତ୍ତୋଽପି ନୈବ
କିଞ୍ଚିତ୍ କରୋତି, ଜ୍ଞାନାଗ୍ନିଦଗ୍ଧକର୍ମତ୍ୱାତ୍ ତଦୀୟଂ କର୍ମ ଅକର୍ମୈବ ସମ୍ପଦ୍ୟତେ
ଇତ୍ୟେତମର୍ଥଂ ଦର୍ଶୟିଷ୍ୟନ୍ ଆହ —
ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା କର୍ମଫଲାସଙ୍ଗଂ ନିତ୍ୟତୃପ୍ତୋ ନିରାଶ୍ରୟଃ ।
କର୍ମଣ୍ୟଭିପ୍ରବୃତ୍ତୋଽପି ନୈବ କିଞ୍ଚିତ୍କରୋତି ସଃ ॥ ୪-୨୦॥
ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା କର୍ମସୁ ଅଭିମାନଂ ଫଲାସଙ୍ଗଂ ଚ ଯଥୋକ୍ତେନ ଜ୍ଞାନେନ
ନିତ୍ୟତୃପ୍ତଃ ନିରାକାଙ୍କ୍ଷୋ ବିଷୟେଷୁ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ନିରାଶ୍ରୟଃ
ଆଶ୍ରୟରହିତଃ, ଆଶ୍ରୟୋ ନାମ ଯତ୍ ଆଶ୍ରିତ୍ୟ ପୁରୁଷାର୍ଥଂ ସିସାଧୟିଷତି,
ଦୃଷ୍ଟାଦୃଷ୍ଟେଷ୍ଟଫଲ-ସାଧନାଶ୍ରୟରହିତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ବିଦୁଷା କ୍ରିୟମାଣଂ
କର୍ମ ପରମାର୍ଥତୋଽକର୍ମୈବ, ତସ୍ୟ ନିଷ୍କ୍ରିୟାତ୍ମଦର୍ଶନ-ସମ୍ପନ୍ନତ୍ୱାତ୍ । ତେନ
ଏବମ୍ଭୂତେନ ସ୍ୱପ୍ରୟୋଜନାଭାବାତ୍ ସସାଧନଂ କର୍ମ ପରିତ୍ୟକ୍ତବ୍ୟମେବ ଇତି ପ୍ରାପ୍ତେ,
ତତଃ ନିର୍ଗମାସମ୍ଭବାତ୍ ଲୋକସଙ୍ଗ୍ରହଚିକୀର୍ଷୟା ଶିଷ୍ଟବିଗର୍ହଣାପରିଜିହୀର୍ଷୟା
ବା ପୂର୍ୱବତ୍ କର୍ମଣି ଅଭିପ୍ରବୃତ୍ତୋଽପି ନିଷ୍କ୍ରିୟାତ୍ମଦର୍ଶନସମ୍ପନ୍ନତ୍ୱାତ୍ ନୈବ
କିଞ୍ଚିତ୍ କରୋତି ସଃ ॥ ଯଃ ପୁନଃ ପୂର୍ୱୋକ୍ତବିପରୀତଃ ପ୍ରାଗେବ କର୍ମାରମ୍ଭାତ୍
ବ୍ରହ୍ମଣି ସର୍ୱାନ୍ତରେ ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମନି ନିଷ୍କ୍ରିୟେ ସଞ୍ଜାତାତ୍ମଦର୍ଶନଃ ସ
ଦୃଷ୍ଟାଦୃଷ୍ଟେଷ୍ଟବିଷୟାଶୀର୍ୱିବର୍ଜିତତୟା ଦୃଷ୍ଟାଦୃଷ୍ଟାର୍ଥେ କର୍ମଣି
ପ୍ରୟୋଜନମପଶ୍ୟନ୍ ସସାଧନଂ କର୍ମ ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟ ଶରୀରୟାତ୍ରାମାତ୍ରଚେଷ୍ଟଃ
ଯତିଃ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠୋ ମୁଚ୍ୟତେ ଇତ୍ୟେତମର୍ଥଂ ଦର୍ଶୟିତୁମାହ —
ନିରାଶୀର୍ୟତଚିତ୍ତାତ୍ମା ତ୍ୟକ୍ତସର୍ୱପରିଗ୍ରହଃ ।
ଶାରୀରଂ କେବଲଂ କର୍ମ କୁର୍ୱନ୍ନାପ୍ନୋତି କିଲ୍ବିଷମ୍ ॥ ୪-୨୧॥
ନିରାଶୀଃ ନିର୍ଗତାଃ ଆଶିଷଃ ଯସ୍ମାତ୍ ସଃ ନିରାଶୀଃ, ଯତଚିତ୍ତାତ୍ମା ଚିତ୍ତମ୍
ଅନ୍ତଃକରଣଂ ଆତ୍ମା ବାହ୍ୟଃ କାର୍ୟକରଣସଙ୍ଘାତଃ ତୌ ଉଭାବପି ଯତୌ ସଂୟତୌ ଯେନ
ସଃ ଯତଚିତ୍ତାତ୍ମା, ତ୍ୟକ୍ତସର୍ୱପରିଗ୍ରହଃ ତ୍ୟକ୍ତଃ ସର୍ୱଃ ପରିଗ୍ରହଃ ଯେନ ସଃ
ତ୍ୟକ୍ତସର୍ୱପରିଗ୍ରହଃ, ଶାରୀରଂ ଶରୀରସ୍ଥିତିମାତ୍ରପ୍ରୟୋଜନମ୍, କେବଲଂ ତତ୍ରାପି
ଅଭିମାନବର୍ଜିତମ୍, କର୍ମ କୁର୍ୱନ୍ ନ ଆପ୍ନୋତି ନ ପ୍ରାପ୍ନୋତି କିଲ୍ବିଷଂ ଅନିଷ୍ଟରୂପଂ
ପାପଂ ଧର୍ମଂ ଚ । ଧର୍ମୋଽପି ମୁମୁକ୍ଷୋଃ କିଲ୍ବିଷମେବ ବନ୍ଧାପାଦକତ୍ୱାତ୍ । ତସ୍ମାତ୍
ତାଭ୍ୟାଂ ମୁକ୍ତଃ ଭବତି, ସଂସାରାତ୍ ମୁକ୍ତୋ ଭବତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ “ଶାରୀରଂ
କେବଲଂ କର୍ମ” ଇତ୍ୟତ୍ର କିଂ ଶରୀରନିର୍ୱର୍ତ୍ୟଂ ଶାରୀରଂ କର୍ମ ଅଭିପ୍ରେତମ୍,
ଆହୋସ୍ୱିତ୍ ଶରୀରସ୍ଥିତିମାତ୍ରପ୍ରୟୋଜନଂ ଶାରୀରଂ କର୍ମ ଇତି ? କିଂ ଚ ଅତଃ ଯଦି
ଶରୀରନିର୍ୱର୍ତ୍ୟଂ ଶାରୀରଂ କର୍ମ ଯଦି ବା ଶରୀରସ୍ଥିତିମାତ୍ରପ୍ରୟୋଜନଂ ଶାରୀରମ୍
ଇତି ? ଉଚ୍ୟତେ — ଯଦା ଶରୀରନିର୍ୱର୍ତ୍ୟଂ କର୍ମ ଶାରୀରଂ ଅଭିପ୍ରେତଂ ସ୍ୟାତ୍,
ତଦା ଦୃଷ୍ଟାଦୃଷ୍ଟପ୍ରୟୋଜନଂ କର୍ମ ପ୍ରତିଷିଦ୍ଧମପି ଶରୀରେଣ କୁର୍ୱନ୍
ନାପ୍ନୋତି କିଲ୍ବିଷଂ ଇତି ବ୍ରୁବତୋ ବିରୁଦ୍ଧାଭିଧାନଂ ପ୍ରସଜ୍ୟେତ । ଶାସ୍ତ୍ରୀୟଂ
ଚ କର୍ମ ଦୃଷ୍ଟାଦୃଷ୍ଟପ୍ରୟୋଜନଂ ଶରୀରେଣ କୁର୍ୱନ୍ ନାପ୍ନୋତି କିଲ୍ବିଷମ୍
ଇତ୍ୟପି ବ୍ରୁବତଃ ଅପ୍ରାପ୍ତପ୍ରତିଷେଧପ୍ରସଙ୍ଗଃ । “ଶାରୀରଂ କର୍ମ
କୁର୍ୱନ୍” ଇତି ବିଶେଷଣାତ୍ କେବଲଶବ୍ଦପ୍ରୟୋଗାଚ୍ଚ ବାଙ୍ମନସନିର୍ୱର୍ତ୍ୟଂ
କର୍ମ ବିଧିପ୍ରତିଷେଧବିଷୟଂ ଧର୍ମାଧର୍ମଶବ୍ଦବାଚ୍ୟଂ କୁର୍ୱନ୍ ପ୍ରାପ୍ନୋତି
କିଲ୍ବିଷଂ ଇତ୍ୟୁକ୍ତଂ ସ୍ୟାତ୍ । ତତ୍ରାପି ବାଙ୍ମନସାଭ୍ୟାଂ ବିହିତାନୁଷ୍ଠାନପକ୍ଷେ
କିଲ୍ବିଷପ୍ରାପ୍ତିବଚନଂ ବିରୁଦ୍ଧଂ ଆପଦ୍ୟେତ । ପ୍ରତିଷିଦ୍ଧସେବାପକ୍ଷେଽପି
ଭୂତାର୍ଥାନୁବାଦମାତ୍ରଂ ଅନର୍ଥକଂ ସ୍ୟାତ୍ । ଯଦା ତୁ ଶରୀରସ୍ଥିତିମାତ୍ରପ୍ରୟୋଜନଂ
ଶାରୀରଂ କର୍ମ ଅଭିପ୍ରେତଂ ଭବେତ୍, ତଦା ଦୃଷ୍ଟାଦୃଷ୍ଟପ୍ରୟୋଜନଂ କର୍ମ
ବିଧିପ୍ରତିଷେଧଗମ୍ୟଂ ଶରୀରବାଙ୍ମନସନିର୍ୱର୍ତ୍ୟଂ ଅନ୍ୟତ୍ ଅକୁର୍ୱନ୍ ତୈରେବ
ଶରୀରାଦିଭିଃ ଶରୀରସ୍ଥିତିମାତ୍ରପ୍ରୟୋଜନଂ କେବଲଶବ୍ଦପ୍ରୟୋଗାତ୍ “ଅହଂ
କରୋମି” ଇତ୍ୟଭିମାନବର୍ଜିତଃ ଶରୀରାଦିଚେଷ୍ଟାମାତ୍ରଂ ଲୋକଦୃଷ୍ଟ୍ୟା କୁର୍ୱନ୍
ନାପ୍ନୋତି କିଲ୍ବିଷମ୍ । ଏବମ୍ଭୂତସ୍ୟ ପାପଶବ୍ଦବାଚ୍ୟକିଲ୍ବିଷପ୍ରାପ୍ତ୍ୟସମ୍ଭବାତ୍
କିଲ୍ବିଷଂ ସଂସାରଂ ନ ଆପ୍ନୋତି ; ଜ୍ଞାନାଗ୍ନିଦଗ୍ଧସର୍ୱକର୍ମତ୍ୱାତ୍ ଅପ୍ରତିବନ୍ଧେନ
ମୁଚ୍ୟତ ଏବ ଇତି ପୂର୍ୱୋକ୍ତସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଫଲାନୁବାଦ ଏବ ଏଷଃ । ଏବମ୍
“ଶାରୀରଂ କେବଲଂ କର୍ମ” ଇତ୍ୟସ୍ୟ ଅର୍ଥସ୍ୟ ପରିଗ୍ରହେ ନିରବଦ୍ୟଂ
ଭବତି ॥ ତ୍ୟକ୍ତସର୍ୱପରିଗ୍ରହସ୍ୟ ଯତେଃ ଅନ୍ନାଦେଃ ଶରୀରସ୍ଥିତିହେତୋଃ
ପରିଗ୍ରହସ୍ୟ ଅଭାବାତ୍ ଯାଚନାଦିନା ଶରୀରସ୍ଥିତୌ କର୍ତବ୍ୟତାୟାଂ ପ୍ରାପ୍ତାୟାମ୍
”ଅୟାଚିତମସଙ୍କ୍ଲୃପ୍ତମୁପପନ୍ନଂ ଯଦୃଚ୍ଛୟା” (ଅଶ୍ୱ. ୪୬-୧୯)
ଇତ୍ୟାଦିନା ବଚନେନ ଅନୁଜ୍ଞାତଂ ଯତେଃ ଶରୀରସ୍ଥିତିହେତୋଃ ଅନ୍ନାଦେଃ ପ୍ରାପ୍ତିଦ୍ୱାରମ୍
ଆବିଷ୍କୁର୍ୱନ୍ ଆହ —
ଯଦୃଚ୍ଛାଲାଭସନ୍ତୁଷ୍ଟୋ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱାତୀତୋ ବିମତ୍ସରଃ ।
ସମଃ ସିଦ୍ଧାବସିଦ୍ଧୌଚ କୃତ୍ୱାପି ନ ନିବଧ୍ୟତେ ॥ ୪-୨୨॥
ଯଦୃଚ୍ଛାଲାଭସନ୍ତୁଷ୍ଟଃ ଅପ୍ରାର୍ଥିତୋପନତୋ ଲାଭୋ ଯଦୃଚ୍ଛାଲାଭଃ ତେନ
ସନ୍ତୁଷ୍ଟଃ ସଞ୍ଜାତାଲମ୍ପ୍ରତ୍ୟଯଃ । ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱାତୀତଃ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱୈଃ ଶୀତୋଷ୍ଣାଦିଭିଃ
ହନ୍ୟମାନୋଽପି ଅବିଷଣ୍ଣଚିତ୍ତଃ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱାତୀତଃ ଉଚ୍ୟତେ । ବିମତ୍ସରଃ ବିଗତମତ୍ସରଃ
ନିର୍ୱୈରବୁଦ୍ଦିଃ ସମଃ ତୁଲ୍ୟଃ ଯଦୃଚ୍ଛାଲାଭସ୍ୟ ସିଦ୍ଧୌ ଅସିଦ୍ଧୌ ଚ ।
ଯଃ ଏବମ୍ଭୂତୋ ଯତିଃ ଅନ୍ନାଦେଃ ଶରୀରସ୍ଥିତିହେତୋଃ ଲାଭାଲାଭୟୋଃ ସମଃ
ହର୍ଷବିଷାଦବର୍ଜିତଃ କର୍ମାଦୌ ଅକର୍ମାଦିଦର୍ଶୀ ଯଥାଭୂତାତ୍ମଦର୍ଶନନିଷ୍ଠଃ
ସନ୍ ଶରୀରସ୍ଥିତିମାତ୍ରପ୍ରୟୋଜନେ ଭିକ୍ଷାଟନାଦିକର୍ମଣି ଶରୀରାଦିନିର୍ୱର୍ତ୍ୟେ
“ନୈବ କିଞ୍ଚିତ୍ କରୋମ୍ୟହମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୫-୮) , “ଗୁଣା ଗୁଣେଷୁ
ବର୍ତନ୍ତେ” (ଭ. ଗୀ. ୩-୨୮) ଇତ୍ୟେବଂ ସଦା ସମ୍ପରିଚକ୍ଷାଣଃ ଆତ୍ମନଃ
କର୍ତୃତ୍ୱାଭାବଂ ପଶ୍ୟନ୍ନୈବ କିଞ୍ଚିତ୍ ଭିକ୍ଷାଟନାଦିକଂ କର୍ମ କରୋତି,
ଲୋକବ୍ୟବହାରସାମାନ୍ୟଦର୍ଶନେନ ତୁ ଲୌକିକୈଃ ଆରୋପିତକର୍ତୃତ୍ୱେ ଭିକ୍ଷାଟନାଦୌ
କର୍ମଣି କର୍ତା ଭବତି । ସ୍ୱାନୁଭବେନ ତୁ ଶାସ୍ତ୍ରପ୍ରମାଣାଦିଜନିତେନ ଅକର୍ତୈବ ।
ସ ଏବଂ ପରାଧ୍ୟାରୋପିତକର୍ତୃତ୍ୱଃ ଶରୀରସ୍ଥିତିମାତ୍ରପ୍ରୟୋଜନଂ
ଭିକ୍ଷାଟନାଦିକଂ କର୍ମ କୃତ୍ୱାପି ନ ନିବଧ୍ୟତେ ବନ୍ଧହେତୋଃ କର୍ମଣଃ
ସହେତୁକସ୍ୟ ଜ୍ଞାନାଗ୍ନିନା ଦଗ୍ଧତ୍ୱାତ୍ ଇତି ଉକ୍ତାନୁବାଦ ଏବ ଏଷଃ ॥ “ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା
କର୍ମଫଲାସଙ୍ଗମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୪-୨୦) ଇତ୍ୟନେନ ଶ୍ଲୋକେନ ଯଃ ପ୍ରାରବ୍ଧକର୍ମା
ସନ୍ ଯଦା ନିଷ୍କ୍ରିୟବ୍ରହ୍ମାତ୍ମଦର୍ଶନସମ୍ପନ୍ନଃ ସ୍ୟାତ୍ ତଦା ତସ୍ୟ ଆତ୍ମନଃ
କର୍ତୃକର୍ମପ୍ରୟୋଜନାଭାବଦର୍ଶିନଃ କର୍ମପରିତ୍ୟାଗେ ପ୍ରାପ୍ତେ କୁତଶ୍ଚିନ୍ନିମିତ୍ତାତ୍
ତଦସମ୍ଭବେ ସତି ପୂର୍ୱବତ୍ ତସ୍ମିନ୍ କର୍ମଣି ଅଭିପ୍ରବୃତ୍ତସ୍ୟ ଅପି “ନୈବ
କିଞ୍ଚିତ୍ କରୋତି ସଃ” (ଭ. ଗୀ. ୪-୨୦) ଇତି କର୍ମାଭାବଃ ପ୍ରଦର୍ଶିତଃ ।
ଯସ୍ୟ ଏବଂ କର୍ମାଭାବୋ ଦର୍ଶିତଃ ତସ୍ୟୈବ —
ଗତସଙ୍ଗସ୍ୟ ମୁକ୍ତସ୍ୟ ଜ୍ଞାନାବସ୍ଥିତଚେତସଃ ।
ଯଜ୍ଞାୟାଚରତଃ କର୍ମ ସମଗ୍ରଂ ପ୍ରବିଲୀୟତେ ॥ ୪-୨୩॥
ଗତସଙ୍ଗସ୍ୟ ସର୍ୱତୋନିବୃତ୍ତାସକ୍ତେଃ, ମୁକ୍ତସ୍ୟ
ନିବୃତ୍ତଧର୍ମାଧର୍ମାଦିବନ୍ଧନସ୍ୟ, ଜ୍ଞାନାବସ୍ଥିତଚେତସଃ ଜ୍ଞାନେ ଏବ
ଅବସ୍ଥିତଂ ଚେତଃ ଯସ୍ୟ ସୋଽୟଂ ଜ୍ଞାନାବସ୍ଥିତଚେତାଃ ତସ୍ୟ, ଯଜ୍ଞାୟ
ଯଜ୍ଞନିର୍ୱୃତ୍ତ୍ୟର୍ଥଂ ଆଚରତଃ ନିର୍ୱର୍ତୟତଃ କର୍ମ ସମଗ୍ରଂ ସହ ଅଗ୍ରେଣ
ଫଲେନ ବର୍ତତେ ଇତି ସମଗ୍ରଂ କର୍ମ ତତ୍ ସମଗ୍ରଂ ପ୍ରବିଲୀୟତେ ବିନଶ୍ୟତି
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କସ୍ମାତ୍ ପୁନଃ କାରଣାତ୍ କ୍ରିୟମାଣଂ କର୍ମ ସ୍ୱକାର୍ୟାରମ୍ଭଂ ଅକୁର୍ୱତ୍
ସମଗ୍ରଂ ପ୍ରବିଲୀୟତେ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ ଯତଃ —
ବ୍ରହ୍ମାର୍ପଣଂ ବ୍ରହ୍ମ ହବିର୍ବ୍ରହ୍ମାଗ୍ନୌ ବ୍ରହ୍ମଣା ହୁତମ୍ ।
ବ୍ରହ୍ମୈବ ତେନ ଗନ୍ତବ୍ୟଂ ବ୍ରହ୍ମକର୍ମସମାଧିନା ॥ ୪-୨୪॥
ବ୍ରହ୍ମ ଅର୍ପଣଂ ଯେନ କରଣେନ ବ୍ରହ୍ମବିତ୍ ହବିଃ ଅଗ୍ନୌ ଅର୍ପୟତି ତତ୍ ବ୍ରହ୍ମୈବ
ଇତି ପଶ୍ୟତି, ତସ୍ୟ ଆତ୍ମବ୍ୟତିରେକେଣ ଅଭାବଂ ପଶ୍ୟତି, ଯଥା ଶୁକ୍ତିକାୟାଂ
ରଜତାଭାବଂ ପଶ୍ୟତି ; ତଦୁଚ୍ୟତେ ବ୍ରହ୍ମୈବ ଅର୍ପଣମିତି, ଯଥା ଯଦ୍ରଜତଂ
ତତ୍ ଶୁକ୍ତିକୈବେତି । “ବ୍ରହ୍ମ ଅର୍ପଣମ୍” ଇତି ଅସମସ୍ତେ ପଦେ । ଯତ୍
ଅର୍ପଣବୁଦ୍ଧ୍ୟା ଗୃହ୍ୟତେ ଲୋକେ ତତ୍ ଅସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମବିଦଃ ବ୍ରହ୍ମୈବ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ବ୍ରହ୍ମ ହବିଃ ତଥା ଯତ୍ ହବିର୍ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ଗୃହ୍ୟମାଣଂ ତତ୍ ବ୍ରହ୍ମୈବ ଅସ୍ୟ ।
ତଥା “ବ୍ରହ୍ମାଗ୍ନୌ” ଇତି ସମସ୍ତଂ ପଦମ୍ । ଅଗ୍ନିରପି ବ୍ରହ୍ମୈବ
ଯତ୍ର ହୂୟତେ ବ୍ରହ୍ମଣା କର୍ତ୍ରା, ବ୍ରହ୍ମୈବ କର୍ତେତ୍ୟର୍ଥଃ । ଯତ୍ ତେନ ହୁତଂ
ହବନକ୍ରିୟା ତତ୍ ବ୍ରହ୍ମୈବ । ଯତ୍ ତେନ ଗନ୍ତବ୍ୟଂ ଫଲଂ ତଦପି ବ୍ରହ୍ମୈବ
ବ୍ରହ୍ମକର୍ମସମାଧିନା ବ୍ରହ୍ମୈବ କର୍ମ ବ୍ରହ୍ମକର୍ମ ତସ୍ମିନ୍ ସମାଧିଃ ଯସ୍ୟ
ସଃ ବ୍ରହ୍ମକର୍ମସମାଧିଃ ତେନ ବ୍ରହ୍ମକର୍ମସମାଧିନା ବ୍ରହ୍ମୈବ ଗନ୍ତବ୍ୟମ୍ ॥
ଏବଂ ଲୋକସଙ୍ଗ୍ରହଂ ଚିକୀର୍ଷୁଣାପି କ୍ରିୟମାଣଂ କର୍ମ ପରମାର୍ଥତଃ
ଅକର୍ମ, ବ୍ରହ୍ମବୁଦ୍ଧ୍ୟୁପମୃଦିତତ୍ୱାତ୍ । ଏବଂ ସତି ନିବୃତ୍ତକର୍ମଣୋଽପି
ସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସିନଃ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନସ୍ତୁତ୍ୟର୍ଥଂ ଯଜ୍ଞତ୍ୱସମ୍ପାଦନଂ ଜ୍ଞାନସ୍ୟ
ସୁତରାମୁପପଦ୍ୟତେ ; ଯତ୍ ଅର୍ପଣାଦି ଅଧିୟଜ୍ଞେ ପ୍ରସିଦ୍ଧଂ ତତ୍ ଅସ୍ୟ ଅଧ୍ୟାତ୍ମଂ
ବ୍ରହ୍ମୈବ ପରମାର୍ଥଦର୍ଶିନ ଇତି । ଅନ୍ୟଥା ସର୍ୱସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମତ୍ୱେ ଅର୍ପଣାଦୀନାମେବ
ବିଶେଷତୋ ବ୍ରହ୍ମତ୍ୱାଭିଧାନଂ ଅନର୍ଥକଂ ସ୍ୟାତ୍ । ତସ୍ମାତ୍ ବ୍ରହ୍ମୈବ ଇଦଂ
ସର୍ୱମିତି ଅଭିଜାନତଃ ବିଦୁଷଃ କର୍ମାଭାବଃ । କାରକବୁଦ୍ଧ୍ୟଭାବାଚ୍ଚ । ନ ହି
କାରକବୁଦ୍ଧିରହିତଂ ଯଜ୍ଞାଖ୍ୟଂ କର୍ମ ଦୃଷ୍ଟମ୍ । ସର୍ୱମେବ ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦିକଂ
କର୍ମ ଶବ୍ଦସମର୍ପିତଦେବତାବିଶେଷସମ୍ପ୍ରଦାନାଦିକାରକବୁଦ୍ଧିମତ୍
କର୍ତ୍ରଭିମାନଫଲାଭିସନ୍ଧିମଚ୍ଚ ଦୃଷ୍ଟମ୍ ;
ନ ଉପମୃଦିତକ୍ରିୟାକାରକଫଲଭେଦବୁଦ୍ଧିମତ୍
କର୍ତୃତ୍ୱାଭିମାନଫଲାଭିସନ୍ଧିରହିତଂ ବା । ଇଦଂ ତୁ
ବ୍ରହ୍ମବୁଦ୍ଧ୍ୟୁପମୃଦିତାର୍ପଣାଦିକାରକକ୍ରିୟାଫଲଭେଦବୁଦ୍ଧି କର୍ମ । ଅତଃ
ଅକର୍ମୈବ ତତ୍ । ତଥା ଚ ଦର୍ଶିତଂ “କର୍ମଣ୍ୟକର୍ମ ଯଃ ପଶ୍ୟେତ୍”
(ଭ. ଗୀ. ୪-୧୮) “କର୍ମଣ୍ୟଭିପ୍ରବୃତ୍ତୋଽପି ନୈବ କିଞ୍ଚିତ୍କରୋତି ସଃ”
(ଭ. ଗୀ. ୪-୨୦) “ଗୁଣା ଗୁଣେଷୁ ବର୍ତନ୍ତେ” (ଭ. ଗୀ. ୩-୨୮)“ନୈବ
କିଞ୍ଚିତ୍କରୋମୀତି ଯୁକ୍ତୋ ମନ୍ୟେତ ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍” (ଭ. ଗୀ. ୫-୮) ଇତ୍ୟାଦିଭିଃ ।
ତଥା ଚ ଦର୍ଶୟନ୍ ତତ୍ର ତତ୍ର କ୍ରିୟାକାରକଫଲଭେଦବୁଦ୍ଧ୍ୟୁପମର୍ଦଂ କରୋତି ।
ଦୃଷ୍ଟା ଚ କାମ୍ୟାଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦୌ କାମୋପମର୍ଦେନ କାମ୍ୟାଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦିହାନିଃ । ତଥା
ମତିପୂର୍ୱକାମତିପୂର୍ୱକାଦୀନାଂ କର୍ମଣାଂ କାର୍ୟବିଶେଷସ୍ୟ ଆରମ୍ଭକତ୍ୱଂ ଦୃଷ୍ଟମ୍ ।
ତଥା ଇହାପି ବ୍ରହ୍ମବୁଦ୍ଧ୍ୟୁପମୃଦିତାର୍ପଣାଦିକାରକକ୍ରିୟାଫଲଭେଦବୁଦ୍ଧେଃ
ବାହ୍ୟଚେଷ୍ଟାମାତ୍ରେଣ କର୍ମାପି ବିଦୁଷଃ ଅକର୍ମ ସମ୍ପଦ୍ୟତେ । ଅତଃ ଉକ୍ତମ୍
“ସମଗ୍ରଂ ପ୍ରବିଲୀୟତେ” (ଭ. ଗୀ. ୪-୨୦) ଇତି ॥ ଅତ୍ର କେଚିଦାହୁଃ
— ଯତ୍ ବ୍ରହ୍ମତତ୍ ଅର୍ପଣାଦୀନି ; ବ୍ରହ୍ମୈବ କିଲ ଅର୍ପଣାଦିନା ପଞ୍ଚବିଧେନ
କାରକାତ୍ମନା ବ୍ୟବସ୍ଥିତଂ ସତ୍ ତଦେବ କର୍ମ କରୋତି । ତତ୍ର ନ ଅର୍ପଣାଦିବୁଦ୍ଧିଃ
ନିବର୍ତ୍ୟତେ, କିଂ ତୁ ଅର୍ପଣାଦିଷୁ ବ୍ରହ୍ମବୁଦ୍ଧିଃ ଆଧୀୟତେ ; ଯଥା ପ୍ରତିମାଦୌ
ବିଷ୍ଣ୍ୱାଦିବୁଦ୍ଧିଃ, ଯଥା ବା ନାମାଦୌ ବ୍ରହ୍ମବୁଦ୍ଧିରିତି ॥ ସତ୍ୟମ୍, ଏବମପି ସ୍ୟାତ୍
ଯଦି ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞସ୍ତୁତ୍ୟର୍ଥଂ ପ୍ରକରଣଂ ନ ସ୍ୟାତ୍ । ଅତ୍ର ତୁ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଂ
ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞଶବ୍ଦିତଂ ଅନେକାନ୍ ଯଜ୍ଞଶବ୍ଦିତାନ୍ କ୍ରିୟାବିଶେଷାନ୍ ଉପନ୍ୟସ୍ୟ
“ଶ୍ରେୟାନ୍ ଦ୍ରବ୍ୟମୟାଦ୍ୟଜ୍ଞାତ୍ ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞଃ” (ଭ. ଗୀ. ୪-୩୩) ଇତି
ଜ୍ଞାନଂ ସ୍ତୌତି । ଅତ୍ର ଚ ସମର୍ଥମିଦଂ ବଚନଂ “ବ୍ରହ୍ମାର୍ପଣମ୍”
ଇତ୍ୟାଦି ଜ୍ଞାନସ୍ୟ ଯଜ୍ଞତ୍ୱସମ୍ପାଦନେ ; ଅନ୍ୟଥା ସର୍ୱସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମତ୍ୱେ ଅର୍ପଣାଦୀନାମେବ
ବିଶେଷତୋ ବ୍ରହ୍ମତ୍ୱାଭିଧାନମନର୍ଥକଂ ସ୍ୟାତ୍ । ଯେ ତୁ ଅର୍ପଣାଦିଷୁ ପ୍ରତିମାୟାଂ
ବିଷ୍ଣୁଦୃଷ୍ଟିବତ୍ ବ୍ରହ୍ମଦୃଷ୍ଟିଃ କ୍ଷିପ୍ୟତେ ନାମାଦିଷ୍ୱିବ ଚେତି ବ୍ରୁବତେ ନ
ତେଷାଂ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟା ଉକ୍ତା ଇହ ବିବକ୍ଷିତା ସ୍ୟାତ୍, ଅର୍ପଣାଦିବିଷୟତ୍ୱାତ୍ ଜ୍ଞାନସ୍ୟ ।
ନ ଚ ଦୃଷ୍ଟିସମ୍ପାଦନଜ୍ଞାନେନ ମୋକ୍ଷଫଲଂ ପ୍ରାପ୍ୟତେ । “ବ୍ରହ୍ମୈବ
ତେନ ଗନ୍ତବ୍ୟମ୍” ଇତି ଚୋଚ୍ୟତେ । ବିରୁଦ୍ଧଂ ଚ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଂ ଅନ୍ତରେଣ
ମୋକ୍ଷଫଲଂ ପ୍ରାପ୍ୟତେ ଇତି । ପ୍ରକୃତବିରୋଧଶ୍ଚ ; ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଂ ଚ
ପ୍ରକୃତଂ “କର୍ମଣ୍ୟକର୍ମ ଯଃ ପଶ୍ୟେତ୍” (ଭ. ଗୀ. ୪-୧୮) ଇତ୍ୟତ୍ର, ଅନ୍ତେ
ଚ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନମ୍, ତସ୍ୟୈବ ଉପସଂହାରାତ୍ ।“ଶ୍ରେୟାନ୍ ଦ୍ରବ୍ୟମୟାଦ୍ୟଜ୍ଞାତ୍
ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞଃ” (ଭ. ଗୀ. ୪-୩୩), “ଜ୍ଞାନଂ ଲବ୍ଧ୍ୱା ପରାଂ ଶାନ୍ତିମ୍”
(ଭ. ଗୀ. ୪-୩୯) ଇତ୍ୟାଦିନା ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନସ୍ତୁତିମେବ କୁର୍ୱନ୍ ଉପକ୍ଷୀଣଃ
ଅଧ୍ୟାୟଃ । ତତ୍ର ଅକସ୍ମାତ୍ ଅର୍ପଣାଦୌ ବ୍ରହ୍ମଦୃଷ୍ଟିଃ ଅପ୍ରକରଣେ ପ୍ରତିମାୟାମିବ
ବିଷ୍ଣୁଦୃଷ୍ଟିଃ ଉଚ୍ୟତେ ଇତି ଅନୁପପନ୍ନଂ ତସ୍ମାତ୍ ଯଥାବ୍ୟାଖ୍ୟାତାର୍ଥ ଏବ ଅୟଂ
ଶ୍ଲୋକଃ ॥ ତତ୍ର ଅଧୁନା ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନସ୍ୟ ଯଜ୍ଞତ୍ୱଂ ସମ୍ପାଦ୍ୟ ତତ୍ସ୍ତୁତ୍ୟର୍ଥମ୍
ଅନ୍ୟେଽପି ଯଜ୍ଞା ଉପକ୍ଷିପ୍ୟନ୍ତେ —
ଦୈବମେବାପରେ ଯଜ୍ଞଂ ଯୋଗିନଃ ପର୍ୟୁପାସତେ ।
ବ୍ରହ୍ମାଗ୍ନାବପରେ ଯଜ୍ଞଂ ଯଜ୍ଞେନୈବୋପଜୁହ୍ୱତି ॥ ୪-୨୫॥
ଦୈବମେବ ଦେବା ଇଜ୍ୟନ୍ତେ ଯେନ ଯଜ୍ଞେନ ଅସୌ ଦୈବୋ ଯଜ୍ଞଃ ତମେବ
ଅପରେ ଯଜ୍ଞଂ ଯୋଗିନଃ କର୍ମିଣଃ ପର୍ୟୁପାସତେ କୁର୍ୱନ୍ତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ବ୍ରହ୍ମାଗ୍ନୌ “ସତ୍ୟଂ ଜ୍ଞାନମନନ୍ତଂ ବ୍ରହ୍ମ” (ତୈ. ଉ. ୨-୧-୧)
”ବିଜ୍ଞାନମାନନ୍ଦଂ ବ୍ରହ୍ମ” “ଯତ୍ ସାକ୍ଷାଦପରୋକ୍ଷାତ୍
ବ୍ରହ୍ମ ଯ ଆତ୍ମା ସର୍ୱାନ୍ତରଃ” (ବୃ. ଉ. ୩-୪-୧) ଇତ୍ୟାଦିବଚନୋକ୍ତମ୍
ଅଶନାୟାଦିସର୍ୱସଂସାରଧର୍ମବର୍ଜିତଂ “ନେତି ନେତି” (ବୃ. ଉ. ୪-୪-୨୨)
ଇତି ନିରସ୍ତାଶେଷବିଶେଷଂ ବ୍ରହ୍ମଶବ୍ଦେନ ଉଚ୍ୟତେ । ବ୍ରହ୍ମ ଚ ତତ୍
ଅଗ୍ନିଶ୍ଚ ସଃ ହୋମାଧିକରଣତ୍ୱବିବକ୍ଷୟା ବ୍ରହ୍ମାଗ୍ନିଃ । ତସ୍ମିନ୍ ବ୍ରହ୍ମାଗ୍ନୌ
ଅପରେ ଅନ୍ୟେ ବ୍ରହ୍ମବିଦଃ ଯଜ୍ଞଂ — ଯଜ୍ଞଶବ୍ଦବାଚ୍ୟ ଆତ୍ମା, ଆତ୍ମନାମସୁ
ଯଜ୍ଞଶବ୍ଦସ୍ୟ ପାଠାତ୍ — ତଂ ଆତ୍ମାନଂ ଯଜ୍ଞଂ ପରମାର୍ଥତଃ ପରମେବ
ବ୍ରହ୍ମ ସନ୍ତଂ ବୁଦ୍ଧ୍ୟାଦ୍ୟୁପାଧିସଂୟୁକ୍ତଂ ଅଧ୍ୟସ୍ତସର୍ୱୋପାଧିଧର୍ମକମ୍
ଆହୁତିରୂପଂ ଯଜ୍ଞେନୈବ ଆତ୍ମନୈବ ଉକ୍ତଲକ୍ଷଣେନ ଉପଜୁହ୍ୱତି ପ୍ରକ୍ଷିପନ୍ତି,
ସୋପାଧିକସ୍ୟ ଆତ୍ମନଃ ନିରୁପାଧିକେନ ପରବ୍ରହ୍ମସ୍ୱରୂପେଣୈବ ଯଦ୍ଦର୍ଶନଂ
ସ ତସ୍ମିନ୍ ହୋମଃ ତଂ କୁର୍ୱନ୍ତି ବ୍ରହ୍ମାତ୍ମୈକତ୍ୱଦର୍ଶନନିଷ୍ଠାଃ ସନ୍ନ୍ୟାସିନଃ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ସୋଽୟଂ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଲକ୍ଷଣଃ ଯଜ୍ଞଃ ଦୈବୟଜ୍ଞାଦିଷୁ ଯଜ୍ଞେଷୁ
ଉପକ୍ଷିପ୍ୟତେ “ବ୍ରହ୍ମାର୍ପଣମ୍” ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ଲୋକୈଃ ପ୍ରସ୍ତୁତଃ “ଶ୍ରେୟାନ୍
ଦ୍ରବ୍ୟମୟାଦ୍ୟଜ୍ଞାତ୍ ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞଃ ପରନ୍ତପ” (ଭ. ଗୀ. ୪-୩୩)ଇତ୍ୟାଦିନା
ସ୍ତୁତ୍ୟର୍ଥଂ —
ଶ୍ରୋତ୍ରାଦୀନୀନ୍ଦ୍ରିୟାଣ୍ୟନ୍ୟେ ସଂୟମାଗ୍ନିଷୁ ଜୁହ୍ୱତି ।
ଶବ୍ଦାଦୀନ୍ୱିଷୟାନନ୍ୟ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଗ୍ନିଷୁ ଜୁହ୍ୱତି ॥ ୪-୨୬॥
ଶ୍ରୋତ୍ରାଦୀନି ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଅନ୍ୟେ ଯୋଗିନଃ ସଂୟମାଗ୍ନିଷୁ । ପ୍ରତୀନ୍ଦ୍ରିୟଂ
ସଂୟମୋ ଭିଦ୍ୟତେ ଇତି ବହୁବଚନମ୍ । ସଂୟମା ଏବଂ ଅଗ୍ନୟଃ ତେଷୁ
ଜୁହ୍ୱତି ଇଦ୍ରିୟସଂୟମମେବ କୁର୍ୱନ୍ତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଶବ୍ଦାଦୀନ୍ ବିଷୟାନ୍
ଅନ୍ୟେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଗ୍ନିଷୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣ୍ୟେବ ଅଗ୍ନୟଃ ତେଷୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଗ୍ନିଷୁ ଜୁହ୍ୱତି
ଶ୍ରୋତ୍ରାଦିଭିରବିରୁଦ୍ଧବିଷୟଗ୍ରହଣଂ ହୋମଂ ମନ୍ୟନ୍ତେ ॥ କିଞ୍ଚ —
ସର୍ୱାଣୀନ୍ଦ୍ରିୟକର୍ମାଣି ପ୍ରାଣକର୍ମାଣି ଚାପରେ ।
ଆତ୍ମସଂୟମୟୋଗାଗ୍ନୌ ଜୁହ୍ୱତି ଜ୍ଞାନଦୀପିତେ ॥ ୪-୨୭॥
ସର୍ୱାଣି ଇନ୍ଦ୍ରିୟକର୍ମାଣି ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ କର୍ମାଣି ଇନ୍ଦ୍ରିୟକର୍ମାଣି, ତଥା ପ୍ରାଣକର୍ମାଣି
ପ୍ରାଣୋ ବାୟୁଃ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକଃ ତତ୍କର୍ମାଣି ଆକୁଞ୍ଚନପ୍ରସାରଣାଦୀନି ତାନି ଚ ଅପରେ
ଆତ୍ମସଂୟମୟୋଗାଗ୍ନୌ ଆତ୍ମନି ସଂୟମଃ ଆତ୍ମସଂୟମଃ ସ ଏବ ଯୋଗାଗ୍ନିଃ ତସ୍ମିନ୍
ଆତ୍ମସଂୟମୟୋଗାଗ୍ନୌ ଜୁହ୍ୱତି ପ୍ରକ୍ଷିପନ୍ତି ଜ୍ଞାନଦୀପିତେ ସ୍ନେହେନେବ ପ୍ରଦୀପେ
ବିବେକବିଜ୍ଞାନେନ ଉଜ୍ଜ୍ୱଲଭାବଂ ଆପାଦିତେ ଜୁହ୍ୱତି ପ୍ରବିଲାପୟନ୍ତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଦ୍ରବ୍ୟଯଜ୍ଞାସ୍ତପୋୟଜ୍ଞା ଯୋଗୟଜ୍ଞାସ୍ତଥାପରେ ।
ସ୍ୱାଧ୍ୟାୟଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞାଶ୍ଚ ଯତୟଃ ସଂଶିତବ୍ରତାଃ ॥ ୪-୨୮॥
ଦ୍ରବ୍ୟଯଜ୍ଞାଃ ତୀର୍ଥେଷୁ ଦ୍ରବ୍ୟବିନିୟୋଗଂ ଯଜ୍ଞବୁଦ୍ଧ୍ୟା କୁର୍ୱନ୍ତି ଯେ ତେ
ଦ୍ରବ୍ୟଯଜ୍ଞାଃ । ତପୋୟଜ୍ଞାଃ ତପଃ ଯଜ୍ଞଃ ଯେଷାଂ ତପସ୍ୱିନାଂ ତେ ତପୋୟଜ୍ଞାଃ ।
ଯୋଗୟଜ୍ଞାଃ ପ୍ରାଣାୟାମପ୍ରତ୍ୟାହାରାଦିଲକ୍ଷଣୋ ଯୋଗୋ ଯଜ୍ଞୋ ଯେଷାଂ ତେ
ଯୋଗୟଜ୍ଞାଃ । ତଥା ଅପରେ ସ୍ୱାଧ୍ୟାୟଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞାଶ୍ଚ ସ୍ୱାଧ୍ୟାୟଃ ଯଥାବିଧି
ଋଗାଦ୍ୟଭ୍ୟାସଃ ଯଜ୍ଞଃ ଯେଷାଂ ତେ ସ୍ୱାଧ୍ୟାୟଯଜ୍ଞାଃ । ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞାଃ ଜ୍ଞାନଂ
ଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥପରିଜ୍ଞାନଂ ଯଜ୍ଞଃ ଯେଷାଂ ତେ ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞାଶ୍ଚ ଯତୟଃ ଯତନଶୀଲାଃ
ସଂଶିତବ୍ରତାଃ ସମ୍ୟକ୍ ଶିତାନି ତନୂକୃତାନି ତୀକ୍ଷ୍ଣୀକୃତାନି ବ୍ରତାନି ଯେଷାଂ
ତେ ସଂଶିତବ୍ରତାଃ ॥ କିଞ୍ଚ —
ଅପାନେ ଜୁହ୍ୱତି ପ୍ରାଣଂ ପ୍ରାଣେଽପାନଂ ତଥାପରେ ।
ପ୍ରାଣାପାନଗତୀ ରୁଦ୍ଧ୍ୱା ପ୍ରାଣାୟାମପରାୟଣାଃ ॥ ୪-୨୯॥
ଅପାନେ ଅପାନବୃତ୍ତୌ ଜୁହ୍ୱତି ପ୍ରକ୍ଷିପନ୍ତି ପ୍ରାଣଂ ପ୍ରାଣବୃତ୍ତିମ୍, ପୂରକାଖ୍ୟଂ
ପ୍ରାଣାୟାମଂ କୁର୍ୱନ୍ତୀତ୍ୟର୍ଥଃ । ପ୍ରାଣେ ଅପାନଂ ତଥା ଅପରେ ଜୁହ୍ୱତି, ରେଚକାଖ୍ୟଂ
ଚ ପ୍ରାଣାୟାମଂ କୁର୍ୱନ୍ତୀତ୍ୟେତତ୍ । ପ୍ରାଣାପାନଗତୀ ମୁଖନାସିକାଭ୍ୟାଂ ବାୟୋଃ
ନିର୍ଗମନଂ ପ୍ରାଣସ୍ୟ ଗତିଃ, ତଦ୍ୱିପର୍ୟଯେଣ ଅଧୋଗମନଂ ଅପାନସ୍ୟ ଗତିଃ, ତେ
ପ୍ରାଣାପାନଗତୀ ଏତେ ରୁଦ୍ଧ୍ୱା ନିରୁଧ୍ୟ ପ୍ରାଣାୟାମପରାୟଣାଃ ପ୍ରାଣାୟାମତତ୍ପରାଃ ;
କୁମ୍ଭକାଖ୍ୟଂ ପ୍ରାଣାୟାମଂ କୁର୍ୱନ୍ତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କିଞ୍ଚ —
ଅପରେ ନିୟତାହାରାଃ ପ୍ରାଣାନ୍ପ୍ରାଣେଷୁ ଜୁହ୍ୱତି ।
ସର୍ୱେଽପ୍ୟେତେ ଯଜ୍ଞବିଦୋ ଯଜ୍ଞକ୍ଷପିତକଲ୍ମଷାଃ ॥ ୪-୩୦॥
ଅପରେ ନିୟତାହାରାଃ ନିୟତଃ ପରିମିତଃ ଆହାରଃ ଯେଷାଂ ତେ ନିୟତାହାରାଃ ସନ୍ତଃ
ପ୍ରାଣାନ୍ ବାୟୁଭେଦାନ୍ ପ୍ରାଣେଷୁ ଏବ ଜୁହ୍ୱତି ଯସ୍ୟ ଯସ୍ୟ ବାୟୋଃ ଜୟଃ କ୍ରିୟତେ
ଇତରାନ୍ ବାୟୁଭେଦାନ୍ ତସ୍ମିନ୍ ତସ୍ମିନ୍ ଜୁହ୍ୱତି, ତେ ତତ୍ର ପ୍ରବିଷ୍ଟା ଇବ ଭବନ୍ତି ।
ସର୍ୱେଽପି ଏତେ ଯଜ୍ଞବିଦଃ ଯଜ୍ଞକ୍ଷପିତକଲ୍ମଷାଃ ଯଜ୍ଞୈଃ ଯଥୋକ୍ତୈଃ କ୍ଷପିତଃ
ନାଶିତଃ କଲ୍ମଷୋ ଯେଷାଂ ତେ ଯଜ୍ଞକ୍ଷପିତକଲ୍ମଷାଃ ॥ ଏବଂ ଯଥୋକ୍ତାନ୍ ଯଜ୍ଞାନ୍
ନିର୍ୱର୍ତ୍ୟ —
ଯଜ୍ଞଶିଷ୍ଟାମୃତଭୁଜୋ ଯାନ୍ତି ବ୍ରହ୍ମ ସନାତନମ୍ ।
ନାୟଂ ଲୋକୋଽସ୍ତ୍ୟଯଜ୍ଞସ୍ୟ କୁତୋଽନ୍ୟଃ କୁରୁସତ୍ତମ ॥ ୪-୩୧॥
ଯଜ୍ଞଶିଷ୍ଟାମୃତଭୁଜଃ ଯଜ୍ଞାନାଂ ଶିଷ୍ଟଂ ଯଜ୍ଞଶିଷ୍ଟଂ
ଯଜ୍ଞଶିଷ୍ଟଂ ଚ ତତ୍ ଅମୃତଂ ଚ ଯଜ୍ଞଶିଷ୍ଟାମୃତଂ ତତ୍
ଭୁଞ୍ଜତେ ଇତି ଯଜ୍ଞଶିଷ୍ଟାମୃତଭୁଜଃ । ଯଥୋକ୍ତାନ୍ ଯଜ୍ଞାନ୍ କୃତ୍ୱା
ତଚ୍ଛିଷ୍ଟେନ କାଲେନ ଯଥାବିଧିଚୋଦିତଂ ଅନ୍ନଂ ଅମୃତାଖ୍ୟଂ ଭୁଞ୍ଜତେ ଇତି
ଯଜ୍ଞଶିଷ୍ଟାମୃତଭୁଜଃ ଯାନ୍ତି ଗଚ୍ଛନ୍ତି ବ୍ରହ୍ମ ସନାତନଂ ଚିରନ୍ତନଂ
ମୁମୁକ୍ଷବଶ୍ଚେତ୍ ; କାଲାତିକ୍ରମାପେକ୍ଷୟା ଇତି ସାମର୍ଥ୍ୟାତ୍ ଗମ୍ୟତେ । ନ ଅୟଂ ଲୋକଃ
ସର୍ୱପ୍ରାଣିସାଧାରଣୋଽପି ଅସ୍ତି ଯଥୋକ୍ତାନାଂ ଯଜ୍ଞାନାଂ ଏକୋଽପି ଯଜ୍ଞଃ ଯସ୍ୟ
ନାସ୍ତି ସଃ ଅୟଜ୍ଞଃ ତସ୍ୟ । କୁତଃ ଅନ୍ୟୋ ବିଶିଷ୍ଟସାଧନସାଧ୍ୟଃ କୁରୁସତ୍ତମ ॥
ଏବଂ ବହୁବିଧା ଯଜ୍ଞା ବିତତା ବ୍ରହ୍ମଣୋ ମୁଖେ ।
କର୍ମଜାନ୍ୱିଦ୍ଧି ତାନ୍ସର୍ୱାନେବଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ବିମୋକ୍ଷ୍ୟସେ ॥ ୪-୩୨॥
ଏବଂ ଯଥୋକ୍ତା ବହୁବିଧା ବହୁପ୍ରକାରା ଯଜ୍ଞାଃ ବିତତାଃ ବିସ୍ତୀର୍ଣାଃ ବ୍ରହ୍ମଣୋ
ବେଦସ୍ୟ ମୁଖେ ଦ୍ୱାରେ ବେଦଦ୍ୱାରେଣ ଅବଗମ୍ୟମାନାଃ ବ୍ରହ୍ମଣୋ ମୁଖେ ବିତତା ଉଚ୍ୟନ୍ତେ ;
ତଦ୍ୟଥା ”ବାଚି ହି ପ୍ରାଣଂ ଜୁହୁମଃ” (ଐ. ଆ. ୩-୨-୬) ଇତ୍ୟାଦୟଃ ।
କର୍ମଜାନ୍ କାୟିକବାଚିକମାନସକର୍ମୋଦ୍ଭାବାନ୍ ବିଦ୍ଧି ତାନ୍ ସର୍ୱାନ୍ ଅନାତ୍ମଜାନ୍,
ନିର୍ୱ୍ୟାପାରୋ ହି ଆତ୍ମା । ଅତ ଏବଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ବିମୋକ୍ଷ୍ୟସେ ଅଶୁଭାତ୍ । ନ ମଦ୍ୱ୍ୟାପାରା
ଇମେ, ନିର୍ୱ୍ୟାପାରୋଽହଂ ଉଦାସୀନ ଇତ୍ୟେବଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଅସ୍ମାତ୍ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନାତ୍ ମୋକ୍ଷ୍ୟସେ
ସଂସାରବନ୍ଧନାତ୍ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ “ବ୍ରହ୍ମାର୍ପଣମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୪-୨୪)
ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ଲୋକେନ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନସ୍ୟ ଯଜ୍ଞତ୍ୱଂ ସମ୍ପାଦିତମ୍ । ଯଜ୍ଞାଶ୍ଚ ଅନେକେ
ଉପଦିଷ୍ଟାଃ । ତୈଃ ସିଦ୍ଧପୁରୁଷାର୍ଥପ୍ରୟୋଜନୈଃ ଜ୍ଞାନଂ ସ୍ତୂୟତେ । କଥମ୍ ? —
ଶ୍ରେୟାନ୍ଦ୍ରବ୍ୟମୟାଦ୍ୟଜ୍ଞାଜ୍ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞଃ ପରନ୍ତପ ।
ସର୍ୱଂ କର୍ମାଖିଲଂ ପାର୍ଥ ଜ୍ଞାନେ ପରିସମାପ୍ୟତେ ॥ ୪-୩୩॥
ଶ୍ରେୟାନ୍ ଦ୍ରବ୍ୟମୟାତ୍ ଦ୍ରବ୍ୟସାଧନସାଧ୍ୟାତ୍ ଯଜ୍ଞାତ୍ ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞଃ ହେ ପରନ୍ତପ ।
ଦ୍ରବ୍ୟମୟୋ ହି ଯଜ୍ଞଃ ଫଲସ୍ୟାରମ୍ଭକଃ, ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞଃ ନ ଫଲାରମ୍ଭକଃ,
ଅତଃ ଶ୍ରେୟାନ୍ ପ୍ରଶସ୍ୟତରଃ । କଥମ୍ ? ଯତଃ ସର୍ୱଂ କର୍ମ ସମସ୍ତଂ ଅଖିଲମ୍
ଅପ୍ରତିବଦ୍ଧଂ ପାର୍ଥ ଜ୍ଞାନେ ମୋକ୍ଷସାଧନେ ସର୍ୱତଃସମ୍ପ୍ଲୁତୋଦକସ୍ଥାନୀୟେ
ପରିସମାପ୍ୟତେ ଅନ୍ତର୍ଭବତୀତ୍ୟର୍ଥଃ “ଯଥା କୃତାୟ ବିଜିତାୟାଧରେୟାଃ
ସଂୟନ୍ତ୍ୟେବମେବଂ ସର୍ୱଂ ତଦଭିସମେତି ଯତ୍ କିଞ୍ଚିତ୍ପ୍ରଜାଃ ସାଧୁ କୁର୍ୱନ୍ତି
ଯସ୍ତଦ୍ୱେଦ ଯତ୍ସ ବେଦ” (ଛା. ଉ. ୪-୧-୪) ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ ॥ ତଦେତତ୍ ବିଶିଷ୍ଟଂ
ଜ୍ଞାନଂ ତର୍ହି କେନ ପ୍ରାପ୍ୟତେ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ତଦ୍ୱିଦ୍ଧି ପ୍ରଣିପାତେନ ପରିପ୍ରଶ୍ନେନ ସେବୟା ।
ଉପଦେକ୍ଷ୍ୟନ୍ତି ତେ ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞାନିନସ୍ତତ୍ତ୍ୱଦର୍ଶିନଃ ॥ ୪-୩୪॥
ତତ୍ ବିଦ୍ଧି ବିଜାନୀହି ଯେନ ବିଧିନା ପ୍ରାପ୍ୟତେ ଇତି । ଆଚାର୍ୟାନ୍ ଅଭିଗମ୍ୟ,
ପ୍ରଣିପାତେନ ପ୍ରକର୍ଷେଣ ନୀଚୈଃ ପତନଂ ପ୍ରଣିପାତଃ ଦୀର୍ଘନମସ୍କାରଃ ତେନ,
“କଥଂ ବନ୍ଧଃ ? କଥଂ ମୋକ୍ଷଃ ? କା ବିଦ୍ୟା ? କା ଚାବିଦ୍ୟା ?” ଇତି
ପରିପ୍ରଶ୍ନେନ, ସେବୟା ଗୁରୁଶୁଶ୍ରୂଷୟା ଏବମାଦିନା । ପ୍ରଶ୍ରୟେଣ ଆବର୍ଜିତା
ଆଚାର୍ୟା ଉପଦେକ୍ଷ୍ୟନ୍ତି କଥୟିଷ୍ୟନ୍ତି ତେ ଜ୍ଞାନଂ ଯଥୋକ୍ତବିଶେଷଣଂ
ଜ୍ଞାନିନଃ । ଜ୍ଞାନବନ୍ତୋଽପି କେଚିତ୍ ଯଥାବତ୍ ତତ୍ତ୍ୱଦର୍ଶନଶୀଲାଃ, ଅପରେ ନ
; ଅତୋ ବିଶିନଷ୍ଟି ତତ୍ତ୍ୱଦର୍ଶିନଃ ଇତି । ଯେ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶିନଃ ତୈଃ ଉପଦିଷ୍ଟଂ
ଜ୍ଞାନଂ କାର୍ୟକ୍ଷମଂ ଭବତି ନେତରତ୍ ଇତି ଭଗବତୋ ମତମ୍ ॥ ତଥା ଚ ସତି
ଇଦମପି ସମର୍ଥଂ ବଚନଂ —
ଯଜ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ନ ପୁନର୍ମୋହମେବଂ ଯାସ୍ୟସି ପାଣ୍ଡବ ।
ଯେନ ଭୂତାନ୍ୟଶେଷେଣ ଦ୍ରକ୍ଷ୍ୟସ୍ୟାତ୍ମନ୍ୟଥୋ ମୟି ॥ ୪-୩୫॥
ଯତ୍ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଯତ୍ ଜ୍ଞାନଂ ତୈଃ ଉପଦିଷ୍ଟଂ ଅଧିଗମ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ୟ ପୁନଃ ଭୂୟଃ ମୋହମ୍
ଏବଂ ଯଥା ଇଦାନୀଂ ମୋହଂ ଗତୋଽସି ପୁନଃ ଏବଂ ନ ଯାସ୍ୟସି ହେ ପାଣ୍ଡବ । କିଞ୍ଚ
— ଯେନ ଜ୍ଞାନେନ ଭୂତାନି ଅଶେଷେଣ ବ୍ରହ୍ମାଦୀନି ସ୍ତମ୍ବପର୍ୟନ୍ତାନି ଦ୍ରକ୍ଷ୍ୟତି
ସାକ୍ଷାତ୍ ଆତ୍ମନି ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମନି “ମତ୍ସଂସ୍ଥାନି ଇମାନି ଭୂତାନି”
ଇତି ଅଥୋ ଅପି ମୟି ବାସୁଦେବେ “ପରମେଶ୍ୱରେ ଚ ଇମାନି” ଇତି ;
କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞେଶ୍ୱରୈକତ୍ୱଂ ସର୍ୱୋପନିଷତ୍ପ୍ରସିଦ୍ଧଂ ଦ୍ରକ୍ଷ୍ୟସି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
କିଞ୍ଚ ଏତସ୍ୟ ଜ୍ଞାନସ୍ୟ ମାହାତ୍ମ୍ୟଂ —
ଅପି ଚେଦସି ପାପେଭ୍ୟଃ ସର୍ୱେଭ୍ୟଃ ପାପକୃତ୍ତମଃ ।
ସର୍ୱଂ ଜ୍ଞାନପ୍ଲବେନୈବ ବୃଜିନଂ ସନ୍ତରିଷ୍ୟସି ॥ ୪-୩୬॥
ଅପି ଚେତ୍ ଅସି ପାପେଭ୍ୟଃ ପାପକୃଦ୍ଭ୍ୟଃ ସର୍ୱେଭ୍ୟଃ ଅତିଶୟେନ ପାପକୃତ୍
ପାପକୃତ୍ତମଃ ସର୍ୱଂ ଜ୍ଞାନପ୍ଲବେନୈବ ଜ୍ଞାନମେବ ପ୍ଲବଂ କୃତ୍ୱା ବୃଜିନଂ
ବୃଜିନାର୍ଣବଂ ପାପସମୁଦ୍ରଂ ସନ୍ତରିଷ୍ୟସି । ଧର୍ମୋଽପି ଇହ ମୁମୁକ୍ଷୋଃ ପାପମ୍
ଉଚ୍ୟତେ ॥ ଜ୍ଞାନଂ କଥଂ ନାଶୟତି ପାପମିତି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଉଚ୍ୟତେ —
ଯଥୈଧାଂସି ସମିଦ୍ଧୋଽଗ୍ନିର୍ଭସ୍ମସାତ୍କୁରୁତେଽର୍ଜୁନ ।
ଜ୍ଞାନାଗ୍ନିଃ ସର୍ୱକର୍ମାଣି ଭସ୍ମସାତ୍କୁରୁତେ ତଥା ॥ ୪-୩୭॥
ଯଥା ଏଧାଂସି କାଷ୍ଠାନି ସମିଦ୍ଧଃ ସମ୍ୟକ୍ ଇଦ୍ଧଃ ଦୀପ୍ତଃ ଅଗ୍ନିଃ ଭସ୍ମ୍ମସାତ୍
ଭସ୍ମୀଭାବଂ କୁରୁତେ ହେ ଅର୍ଜୁନ, ଜ୍ଞାନମେବ ଅଗ୍ନିଃ ଜ୍ଞାନାଗ୍ନିଃ ସର୍ୱକର୍ମାଣି
ଭସ୍ମସାତ୍ କୁରୁତେ ତଥା ନିର୍ବୀଜୀକରୋତୀତ୍ୟର୍ଥଃ । ନ ହି ସାକ୍ଷାଦେବ ଜ୍ଞାନାଗ୍ନିଃ
କର୍ମାଣି ଇନ୍ଧନବତ୍ ଭସ୍ମୀକର୍ତୁଂ ଶକ୍ନୋତି । ତସ୍ମାତ୍ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଂ ସର୍ୱକର୍ମଣାଂ
ନିର୍ବୀଜତ୍ୱେ କାରଣଂ ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ । ସାମର୍ଥ୍ୟାତ୍ ଯେନ କର୍ମଣା ଶରୀରଂ ଆରବ୍ଧଂ
ତତ୍ ପ୍ରବୃତ୍ତଫଲତ୍ୱାତ୍ ଉପଭୋଗେନୈବ କ୍ଷୀୟତେ । “ତସ୍ୟ ତାବଦେବ
ଚିରଂ ଯାବନ୍ନ ବିମୋକ୍ଷ୍ୟେଽଥ ସମ୍ପତ୍ସ୍ୟେ” ଅତୋ ଯାନି ଅପ୍ରବୃତ୍ତଫଲାନି
ଜ୍ଞାନୋତ୍ପତ୍ତେଃ ପ୍ରାକ୍ କୃତାନି ଜ୍ଞାନସହଭାବୀନି ଚ ଅତୀତାନେକଜନ୍ମକୃତାନି
ଚ ତାନ୍ୟେବ ସର୍ୱାଣି ଭସ୍ମସାତ୍ କୁରୁତେ ॥ ଯତଃ ଏବଂ ଅତଃ —
ନ ହି ଜ୍ଞାନେନ ସଦୃଶଂ ପବିତ୍ରମିହ ବିଦ୍ୟତେ ।
ତତ୍ସ୍ୱୟଂ ଯୋଗସଂସିଦ୍ଧଃ କାଲେନାତ୍ମନି ବିନ୍ଦତି ॥ ୪-୩୮॥
ନ ହି ଜ୍ଞାନେନ ସଦୃଶଂ ତୁଲ୍ୟଂ ପବିତ୍ରଂ ପାବନଂ ଶୁଦ୍ଧିକରଂ ଇହ ବିଦ୍ୟତେ ।
ତତ୍ ଜ୍ଞାନଂ ସ୍ୱୟମେବ ଯୋଗସଂସିଦ୍ଧଃ ଯୋଗେନ କର୍ମୟୋଗେନ ସମାଧିୟୋଗେନ ଚ
ସଂସିଦ୍ଧଃ ସଂସ୍କୃତଃ ଯୋଗ୍ୟତାଂ ଆପନ୍ନଃ ସନ୍ ମୁମୁକ୍ଷୁଃ କାଲେନ ମହତା ଆତ୍ମନି
ବିନ୍ଦତି ଲଭତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଯେନ ଏକାନ୍ତେନ ଜ୍ଞାନପ୍ରାପ୍ତିଃ ଭବତି ସ ଉପାୟଃ
ଉପଦିଶ୍ୟତେ —
ଶ୍ରଦ୍ଧାବାଂଲ୍ଲଭତେ ଜ୍ଞାନଂ ତତ୍ପରଃ ସଂୟତେନ୍ଦ୍ରିୟଃ ।
ଜ୍ଞାନଂ ଲବ୍ଧ୍ୱା ପରାଂ ଶାନ୍ତିମଚିରେଣାଧିଗଚ୍ଛତି ॥ ୪-୩୯॥
ଶ୍ରଦ୍ଧାବାନ୍ ଶ୍ରଦ୍ଧାଲୁଃ ଲଭତେ ଜ୍ଞାନମ୍ । ଶ୍ରଦ୍ଧାଲୁତ୍ୱେଽପି ଭବତି
କଶ୍ଚିତ୍ ମନ୍ଦପ୍ରସ୍ଥାନଃ, ଅତ ଆହ — ତତ୍ପରଃ, ଗୁରୂପସଦନାଦୌ ଅଭିୟୁକ୍ତଃ
ଜ୍ଞାନଲବ୍ଧ୍ୟୁପାୟେ ଶ୍ରଦ୍ଧାବାନ୍ । ତତ୍ପରଃ ଅପି ଅଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟଃ ସ୍ୟାତ୍ ଇତ୍ୟତଃ ଆହ
— ସଂୟତେନ୍ଦ୍ରିୟଃ, ସଂୟତାନି ବିଷୟେଭ୍ୟୋ ନିବର୍ତିତାନି ଯସ୍ୟ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ସ
ସଂୟତେନ୍ଦ୍ରିୟଃ । ଯ ଏବମ୍ଭୂତଃ ଶ୍ରଦ୍ଧାବାନ୍ ତତ୍ପରଃ ସଂୟତେନ୍ଦ୍ରିୟଶ୍ଚ
ସଃ ଅବଶ୍ୟଂ ଜ୍ଞାନଂ ଲଭତେ । ପ୍ରଣିପାତାଦିସ୍ତୁ ବାହ୍ୟୋଽନୈକାନ୍ତିକୋଽପି
ଭବତି, ମାୟାବିତ୍ୱାଦିସମ୍ଭବାତ୍ ; ନ ତୁ ତତ୍ ଶ୍ରଦ୍ଧାବତ୍ତ୍ୱାଦୌ ଇତ୍ୟେକାନ୍ତତଃ
ଜ୍ଞାନଲବ୍ଧ୍ୟୁପାୟଃ । କିଂ ପୁନଃ ଜ୍ଞାନଲାଭାତ୍ ସ୍ୟାତ୍ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ — ଜ୍ଞାନଂ
ଲବ୍ଧ୍ୱା ପରାଂ ମୋକ୍ଷାଖ୍ୟାଂ ଶାନ୍ତିଂ ଉପରତିଂ ଅଚିରେଣ କ୍ଷିପ୍ରମେବ ଅଧିଗଚ୍ଛତି ।
ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନାତ୍ କ୍ଷିପ୍ରମେବ ମୋକ୍ଷୋ ଭବତୀତି ସର୍ୱଶାସ୍ତ୍ରନ୍ୟାୟପ୍ରସିଦ୍ଧଃ
ସୁନିଶ୍ଚିତଃ ଅର୍ଥଃ ॥ ଅତ୍ର ସଂଶୟଃ ନ କର୍ତବ୍ୟଃ, ପାପିଷ୍ଠୋ ହି ସଂଶୟଃ ;
କଥଂ ଇତି ଉଚ୍ୟତେ —
ଅଜ୍ଞଶ୍ଚାଶ୍ରଦ୍ଦଧାନଶ୍ଚ ସଂଶୟାତ୍ମା ବିନଶ୍ୟତି ।
ନାୟଂ ଲୋକୋଽସ୍ତି ନ ପରୋ ନ ସୁଖଂ ସଂଶୟାତ୍ମନଃ ॥ ୪-୪୦॥
ଅଜ୍ଞଶ୍ଚ ଅନାତ୍ମଜ୍ଞଶ୍ଚ ଅଶ୍ରଦ୍ଦଧାନଶ୍ଚ ଗୁରୁବାକ୍ୟଶାସ୍ତ୍ରେଷୁ
ଅବିଶ୍ୱାସବାଂଶ୍ଚ ସଂଶୟାତ୍ମା ଚ ସଂଶୟଚିତ୍ତଶ୍ଚ ବିନଶ୍ୟତି ।
ଅଜ୍ଞାଶ୍ରଦ୍ଦଧାନୌ ଯଦ୍ୟପି ବିନଶ୍ୟତଃ, ନ ତଥା ଯଥା ସଂଶୟାତ୍ମା ।
ସଂଶୟାତ୍ମା ତୁ ପାପିଷ୍ଠଃ ସର୍ୱେଷାମ୍ । କଥମ୍ ? ନାୟଂ ସାଧାରଣୋଽପି ଲୋକୋଽସ୍ତି ।
ତଥା ନ ପରଃ ଲୋକଃ । ନ ସୁଖମ୍, ତତ୍ରାପି ସଂଶୟୋତ୍ପତ୍ତେଃ ସଂଶୟାତ୍ମନଃ
ସଂଶୟଚିତ୍ତସ୍ୟ । ତସ୍ମାତ୍ ସଂଶୟୋ ନ କର୍ତବ୍ୟଃ ॥ କସ୍ମାତ୍ ? —
ଯୋଗସନ୍ନ୍ୟସ୍ତକର୍ମାଣଂ ଜ୍ଞାନସଞ୍ଛିନ୍ନସଂଶୟମ୍ ।
ଆତ୍ମବନ୍ତଂ ନ କର୍ମାଣି ନିବଧ୍ନନ୍ତି ଧନଞ୍ଜୟ ॥ ୪-୪୧॥
ଯୋଗସନ୍ନ୍ୟସ୍ତକର୍ମାଣଂ ପରମାର୍ଥଦର୍ଶନଲକ୍ଷଣେନ ଯୋଗେନ ସନ୍ନ୍ୟସ୍ତାନି କର୍ମାଣି
ଯେନ ପରମାର୍ଥଦର୍ଶିନା ଧର୍ମାଧର୍ମାଖ୍ୟାନି ତଂ ଯୋଗସନ୍ନ୍ୟସ୍ତକର୍ମାଣମ୍ ।
କଥଂ ଯୋଗସନ୍ନ୍ୟସ୍ତକର୍ମେତ୍ୟାହ — ଜ୍ଞାନସଞ୍ଛିନ୍ନସଂଶୟଂ
ଜ୍ଞାନେନ ଆତ୍ମେଶ୍ୱରୈକତ୍ୱଦର୍ଶନଲକ୍ଷଣେନ ସଞ୍ଛିନ୍ନଃ ସଂଶୟୋ
ଯସ୍ୟ ସଃ ଜ୍ଞାନସଞ୍ଛିନ୍ନସଂଶୟଃ । ଯ ଏବଂ ଯୋଗସନ୍ନ୍ୟସ୍ତକର୍ମା ତମ୍
ଆତ୍ମବନ୍ତଂ ଅପ୍ରମତ୍ତଂ ଗୁଣଚେଷ୍ଟାରୂପେଣ ଦୃଷ୍ଟାନି କର୍ମାଣି ନ ନିବଧ୍ନନ୍ତି
ଅନିଷ୍ଟାଦିରୂପଂ ଫଲଂ ନାରଭନ୍ତେ ହେ ଧନଞ୍ଜୟ ॥ ଯସ୍ମାତ୍ କର୍ମୟୋଗାନୁଷ୍ଠାନାତ୍
ଅଶୁଦ୍ଧିକ୍ଷୟହେତୁକଜ୍ଞାନସଞ୍ଛିନ୍ନସଂଶୟଃ ନ ନିବଧ୍ୟତେ କର୍ମଭିଃ
ଜ୍ଞାନାଗ୍ନିଦଗ୍ଧକର୍ମତ୍ୱାଦେବ, ଯସ୍ମାଚ୍ଚ ଜ୍ଞାନକର୍ମାନୁଷ୍ଠାନବିଷୟେ ସଂଶୟବାନ୍
ବିନଶ୍ୟତି —
ତସ୍ମାଦଜ୍ଞାନସମ୍ଭୂତଂ ହୃତ୍ସ୍ଥଂ ଜ୍ଞାନାସିନାତ୍ମନଃ ।
ଛିତ୍ତ୍ୱୈନଂ ସଂଶୟଂ ଯୋଗମାତିଷ୍ଠୋତ୍ତିଷ୍ଠ ଭାରତ ॥ ୪-୪୨॥
ତସ୍ମାତ୍ ପାପିଷ୍ଠଂ ଅଜ୍ଞାନସମ୍ଭୂତଂ ଅଜ୍ଞାନାତ୍ ଅବିବେକାତ୍ ଜାତଂ ହୃତ୍ସ୍ଥଂ
ହୃଦି ବୁଦ୍ଧୌ ସ୍ଥିତଂ ଜ୍ଞାନାସିନା ଶୋକମୋହାଦିଦୋଷହରଂ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଂ
ଜ୍ଞାନଂ ତଦେବ ଅସିଃ ଖଙ୍ଗଃ ତେନ ଜ୍ଞାନାସିନା ଆତ୍ମନଃ ସ୍ୱସ୍ୟ, ଆତ୍ମବିଷୟତ୍ୱାତ୍
ସଂଶୟସ୍ୟ । ନ ହି ପରସ୍ୟ ସଂଶୟଃ ପରେଣ ଚ୍ଛେତ୍ତବ୍ୟତାଂ ପ୍ରାପ୍ତଃ, ଯେନ
ସ୍ୱସ୍ୟେତି ବିଶେଷ୍ୟେତ । ଅତଃ ଆତ୍ମବିଷୟୋଽପି ସ୍ୱସ୍ୟୈବ ଭବତି । ଛିତ୍ତ୍ୱା ଏନଂ
ସଂଶୟଂ ସ୍ୱବିନାଶହେତୁଭୂତମ୍, ଯୋଗଂ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନୋପାୟଂ କର୍ମାନୁଷ୍ଠାନମ୍
ଆତିଷ୍ଠ କୁର୍ୱିତ୍ୟର୍ଥଃ । ଉତ୍ତିଷ୍ଠ ଚ ଇଦାନୀଂ ଯୁଦ୍ଧାୟ ଭାରତ ଇତି ॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଯୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ନାର୍ଜୁନସଂବାଦେ ଜ୍ଽଆନକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସୟୋଗୋ ନାମ ଚତୁର୍ଥୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୪॥
ଇତି
ଶ୍ରୀମଦ୍-ପରମହଂସ-ପରିବ୍ରାଜକ-ଆଚାର୍ୟ-ପୂଜ୍ୟପାଦ-ଶ୍ରୀଶଙ୍କର-ଭଗବତା
କୃତୌ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା-ଭାଷ୍ୟେ ବ୍ରହ୍ମୟଜ୍ଞ-ପ୍ରଶଂସା ନାମ ଚତୁର୍ଥଃ
ଅଧ୍ୟାୟଃ ॥
॥ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା ଶାଙ୍କର-ଭାଷ୍ୟମ୍ ॥ ॥ ପଞ୍ଚମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
“କର୍ମଣ୍ୟକର୍ମ ଯଃ ପଶ୍ୟେତ୍” (ଭ. ଗୀ. ୪-୧୮)
ଇତ୍ୟାରଭ୍ୟ “ସ ଯୁକ୍ତଃ କୃତ୍ସ୍ନକର୍ମକୃତ୍” (ଭ. ଗୀ. ୪-୧୮)
“ଜ୍ଞାନାଗ୍ନିଦଗ୍ଧକର୍ମାଣମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୪-୧୯) “ଶାରୀରଂ କେବଲଂ
କର୍ମ କୁର୍ୱନ୍” (ଭ. ଗୀ. ୪-୨୧) “ଯଦୃଚ୍ଛାଲାଭସନ୍ତୁଷ୍ଟଃ”
(ଭ. ଗୀ. ୪-୨୨) “ବ୍ରହ୍ମାର୍ପଣଂ ବ୍ରହ୍ମ ହବିଃ” (ଭ. ଗୀ. ୪-୨୪)
“କର୍ମଜାନ୍ ବିଦ୍ଧି ତାନ୍ ସର୍ୱାନ୍” (ଭ. ଗୀ. ୪-୩୨) “ସର୍ୱଂ
କର୍ମାଖିଲଂ ପାର୍ଥ” (ଭ. ଗୀ. ୪-୩୩) “ଜ୍ଞାନାଗ୍ନିଃ ସର୍ୱକର୍ମାଣି”
(ଭ. ଗୀ. ୪-୩୭) “ଯୋଗସନ୍ନ୍ୟସ୍ତକର୍ମାଣମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୪-୪୧)
ଇତ୍ୟେତୈଃ ବଚନୈଃ ସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସଂ ଅବୋଚତ୍ ଭଗବାନ୍ । “ଛିତ୍ତ୍ୱୈନଂ
ସଂଶୟଂ ଯୋଗମାତିଷ୍ଠ” (ଭ. ଗୀ. ୪-୪୨) ଇତ୍ୟନେନ ବଚନେନ ଯୋଗଂ
ଚ କର୍ମାନୁଷ୍ଠାନଲକ୍ଷଣଂ ଅନୁତିଷ୍ଠ ଇତ୍ୟୁକ୍ତବାନ୍ । ତୟୋରୁଭୟୋଶ୍ଚ
କର୍ମାନୁଷ୍ଠାନକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସୟୋଃ ସ୍ଥିତିଗତିବତ୍ ପରସ୍ପରବିରୋଧାତ୍ ଏକେନ
ସହ କର୍ତୁମଶକ୍ୟତ୍ୱାତ୍, କାଲଭେଦେନ ଚ ଅନୁଷ୍ଠାନବିଧାନାଭାବାତ୍,
ଅର୍ଥାତ୍ ଏତୟୋଃ ଅନ୍ୟତରକର୍ତବ୍ୟତାପ୍ରାପ୍ତୌ ସତ୍ୟାଂ ଯତ୍ ପ୍ରଶସ୍ୟତରମ୍
ଏତୟୋଃ କର୍ମାନୁଷ୍ଠାନକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସୟୋଃ ତତ୍ କର୍ତବ୍ୟଂ ନ ଇତରତ୍ ଇତ୍ୟେବଂ
ମନ୍ୟମାନଃ ପ୍ରଶସ୍ୟତରବୁଭୁତ୍ସୟା ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ — “ସନ୍ନ୍ୟାସଂ
କର୍ମଣାଂ କୃଷ୍ଣ” (ଭ. ଗୀ. ୫-୧) ଇତ୍ୟାଦିନା ॥ ନନୁ ଚ ଆତ୍ମବିଦଃ
ଜ୍ଞାନୟୋଗେନ ନିଷ୍ଠାଂ ପ୍ରତିପିପାଦୟିଷନ୍ ପୂର୍ୱୋଦାହୃତୈଃ ବଚନୈଃ
ଭଗବାନ୍ ସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସଂ ଅବୋଚତ୍, ନ ତୁ ଅନାତ୍ମଜ୍ଞସ୍ୟ । ଅତଶ୍ଚ
କର୍ମାନୁଷ୍ଠାନକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସୟୋଃ ଭିନ୍ନପୁରୁଷବିଷୟତ୍ୱାତ୍ ଅନ୍ୟତରସ୍ୟ
ପ୍ରଶସ୍ୟତରତ୍ୱବୁଭୁତ୍ସୟା ଅୟଂ ପ୍ରଶ୍ନଃ ଅନୁପପନ୍ନଃ । ସତ୍ୟମେବ
ତ୍ୱଦଭିପ୍ରାୟେଣ ପ୍ରଶ୍ନୋ ନ ଉପପଦ୍ୟତେ ; ପ୍ରଷ୍ଟୁଃ ସ୍ୱାଭିପ୍ରାୟେଣ ପୁନଃ
ପ୍ରଶ୍ନଃ ଯୁଜ୍ୟତ ଏବେତି ବଦାମଃ । କଥମ୍ ? ପୂର୍ୱୋଦାହୃତୈଃ ବଚନୈଃ ଭଗବତା
କର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସସ୍ୟ କର୍ତବ୍ୟତୟା ବିବକ୍ଷିତତ୍ୱାତ୍, ପ୍ରାଧାନ୍ୟମନ୍ତରେଣ ଚ କର୍ତାରଂ
ତସ୍ୟ କର୍ତବ୍ୟତ୍ୱାସମ୍ଭବାତ୍ ଅନାତ୍ମବିଦପି କର୍ତା ପକ୍ଷେ ପ୍ରାପ୍ତଃ ଅନୂଦ୍ୟତ ଏବ ;
ନ ପୁନଃ ଆତ୍ମବିତ୍କର୍ତୃକତ୍ୱମେବ ସନ୍ନ୍ୟାସସ୍ୟ ବିବକ୍ଷିତମ୍, ଇତ୍ୟେବଂ ମନ୍ୱାନସ୍ୟ
ଅର୍ଜୁନସ୍ୟ କର୍ମାନୁଷ୍ଠାନକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସୟୋଃ ଅବିଦ୍ୱତ୍ପୁରୁଷକର୍ତୃକତ୍ୱମପି ଅସ୍ତୀତି
ପୂର୍ୱୋକ୍ତେନ ପ୍ରକାରେଣ ତୟୋଃ ପରସ୍ପରବିରୋଧାତ୍ ଅନ୍ୟତରସ୍ୟ କର୍ତବ୍ୟତ୍ୱେ ପ୍ରାପ୍ତେ
ପ୍ରଶସ୍ୟତରଂ ଚ କର୍ତବ୍ୟଂ ନ ଇତରତ୍ ଇତି ପ୍ରଶସ୍ୟତରବିବିଦିଷୟା ପ୍ରଶ୍ନଃ ନ
ଅନୁପପନ୍ନଃ ॥ ପ୍ରତିବଚନବାକ୍ୟାର୍ଥନିରୂପଣେନାପି ପ୍ରଷ୍ଟୁଃ ଅଭିପ୍ରାୟଃ ଏବମେବେତି
ଗମ୍ୟତେ । କଥମ୍ ? “ସନ୍ନ୍ୟାସକର୍ମୟୋଗୌ ନିଃଶ୍ରେୟସକରୌ ତୟୋସ୍ତୁ କର୍ମୟୋଗୋ
ବିଶିଷ୍ୟତେ” (ଭ. ଗୀ. ୫-୨) ଇତି ପ୍ରତିବଚନମ୍ । ଏତତ୍ ନିରୂପ୍ୟଂ — କିଂ
ଅନେନ ଆତ୍ମବିତ୍କର୍ତୃକୟୋଃ ସନ୍ନ୍ୟାସକର୍ମୟୋଗୟୋଃ ନିଃଶ୍ରେୟସକରତ୍ୱଂ ପ୍ରୟୋଜନମ୍
ଉକ୍ତ୍ୱା ତୟୋରେବ କୁତଶ୍ଚିତ୍ ବିଶେଷାତ୍ କର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସାତ୍ କର୍ମୟୋଗସ୍ୟ ବିଶିଷ୍ଟତ୍ୱମ୍
ଉଚ୍ୟତେ ? ଆହୋସ୍ୱିତ୍ ଅନାତ୍ମବିତ୍କର୍ତୃକୟୋଃ ସନ୍ନ୍ୟାସକର୍ମୟୋଗୟୋଃ ତଦୁଭୟଂ ଉଚ୍ୟତେ ?
ଇତି । କିଞ୍ଚାତଃ — ଯଦି ଆତ୍ମବିତ୍କର୍ତୃକୟୋଃ କର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସକର୍ମୟୋଗୟୋଃ
ନିଃଶ୍ରେୟସକରତ୍ୱମ୍, ତୟୋସ୍ତୁ କର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସାତ୍ କର୍ମୟୋଗସ୍ୟ ବିଶିଷ୍ଟତ୍ୱମ୍
ଉଚ୍ୟତେ ; ଯଦି ବା ଅନାତ୍ମବିତ୍କର୍ତୃକୟୋଃ ସନ୍ନ୍ୟାସକର୍ମୟୋଗୟୋଃ ତଦୁଭୟମ୍
ଉଚ୍ୟତେ ଇତି । ଅତ୍ର ଉଚ୍ୟତେ — ଆତ୍ମବିତ୍କର୍ତୃକୟୋଃ ସନ୍ନ୍ୟାସକର୍ମୟୋଗୟୋଃ
ଅସମ୍ଭବାତ୍ ତୟୋଃ ନିଃଶ୍ରେୟସକରତ୍ୱବଚନଂ ତଦୀୟାଚ୍ଚ କର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସାତ୍
କର୍ମୟୋଗସ୍ୟ ବିଶିଷ୍ଟତ୍ୱାଭିଧାନଂ ଇତ୍ୟେତତ୍ ଉଭୟଂ ଅନୁପପନ୍ନମ୍ । ଯଦି
ଅନାତ୍ମବିଦଃ କର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସଃ ତତ୍ପ୍ରତିକୂଲଶ୍ଚ କର୍ମାନୁଷ୍ଠାନଲକ୍ଷଣଃ
କର୍ମୟୋଗଃ ସମ୍ଭବେତାମ୍, ତଦା ତୟୋଃ ନିଃଶ୍ରେୟସକରତ୍ୱୋକ୍ତିଃ କର୍ମୟୋଗସ୍ୟ
ଚ କର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସାତ୍ ବିଶିଷ୍ଟତ୍ୱାଭିଧାନଂ ଇତ୍ୟେତତ୍ ଉଭୟଂ ଉପପଦ୍ୟେତ ।
ଆତ୍ମବିଦସ୍ତୁ ସନ୍ନ୍ୟାସକର୍ମୟୋଗୟୋଃ ଅସମ୍ଭବାତ୍ ତୟୋଃ ନିଃଶ୍ରେୟସକରତ୍ୱାଭିଧାନଂ
କର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସାଚ୍ଚ କର୍ମୟୋଗଃ ବିଶିଷ୍ୟତେ ଇତି ଚ ଅନୁପପନ୍ନମ୍ ॥ ଅତ୍ର ଆହ —
କିଂ ଆତ୍ମବିଦଃ ସନ୍ନ୍ୟାସକର୍ମୟୋଗୟୋଃ ଉଭୟୋରପି ଅସମ୍ଭବଃ ? ଆହୋସ୍ୱିତ୍ ଅନ୍ୟତରସ୍ୟ
ଅସମ୍ଭବଃ ? ଯଦା ଚ ଅନ୍ୟତରସ୍ୟ ଅସମ୍ଭବଃ, ତଦା କିଂ କର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସସ୍ୟ, ଉତ
କର୍ମୟୋଗସ୍ୟ ? ଇତି ; ଅସମ୍ଭବେ କାରଣଂ ଚ ବକ୍ତବ୍ୟଂ ଇତି । ଅତ୍ର ଉଚ୍ୟତେ —
ଆତ୍ମବିଦଃ ନିବୃତ୍ତମିଥ୍ୟାଜ୍ଞାନତ୍ୱାତ୍ ବିପର୍ୟଯଜ୍ଞାନମୂଲସ୍ୟ କର୍ମୟୋଗସ୍ୟ
ଅସମ୍ଭବଃ ସ୍ୟାତ୍ । ଜନ୍ମାଦିସର୍ୱବିକ୍ରିୟାରହିତତ୍ୱେନ ନିଷ୍କ୍ରିୟଂ ଆତ୍ମାନମ୍
ଆତ୍ମତ୍ୱେନ ଯୋ ବେତ୍ତି ତସ୍ୟ ଆତ୍ମବିଦଃ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନେନ ଅପାସ୍ତମିଥ୍ୟାଜ୍ଞାନସ୍ୟ
ନିଷ୍କ୍ରିୟାତ୍ମସ୍ୱରୂପାବସ୍ଥାନଲକ୍ଷଣଂ ସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସଂ ଉକ୍ତ୍ୱା ତଦ୍ୱିପରୀତସ୍ୟ
ମିଥ୍ୟାଜ୍ଞାନମୂଲକର୍ତୃତ୍ୱାଭିମାନପୁରଃସରସ୍ୟ ସକ୍ରିୟାତ୍ମସ୍ୱରୂପାବସ୍ଥାନରୂପସ୍ୟ
କର୍ମୟୋଗସ୍ୟ ଇହ ଗୀତାଶାସ୍ତ୍ରେ ତତ୍ର ତତ୍ର ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପନିରୂପଣପ୍ରଦେଶେଷୁ
ସମ୍ୟଗ୍ଜ୍ଞାନମିଥ୍ୟାଜ୍ଞାନତତ୍କାର୍ୟବିରୋଧାତ୍ ଅଭାବଃ ପ୍ରତିପାଦ୍ୟତେ ଯସ୍ମାତ୍,
ତସ୍ମାତ୍ ଆତ୍ମବିଦଃ ନିବୃତ୍ତମିଥ୍ୟାଜ୍ଞାନସ୍ୟ ବିପର୍ୟଯଜ୍ଞାନମୂଲଃ
କର୍ମୟୋଗୋ ନ ସମ୍ଭବତୀତି ଯୁକ୍ତଂ ଉକ୍ତଂ ସ୍ୟାତ୍ ॥ କେଷୁ କେଷୁ ପୁନଃ
ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପନିରୂପଣପ୍ରଦେଶେଷୁ ଆତ୍ମବିଦଃ କର୍ମାଭାବଃ ପ୍ରତିପାଦ୍ୟତେ ଇତି ଅତ୍ର
ଉଚ୍ୟତେ — “ଅବିନାଶି ତୁ ତତ୍” (ଭ. ଗୀ. ୨-୧୭) ଇତି ପ୍ରକୃତ୍ୟ
“ଯ ଏନଂ ବେତ୍ତି ହନ୍ତାରମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୨-୧୯) “ବେଦାବିନାଶିନଂ
ନିତ୍ୟମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୨-୨୧) ଇତ୍ୟାଦୌ ତତ୍ର ତତ୍ର ଆତ୍ମବିଦଃ କର୍ମାଭାବଃ
ଉଚ୍ୟତେ ॥ ନନୁ ଚ କର୍ମୟୋଗୋଽପି ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପନିରୂପଣପ୍ରଦେଶେଷୁ
ତତ୍ର ତତ୍ର ପ୍ରତିପାଦ୍ୟତେ ଏବ ; ତଦ୍ୟଥା — “ତସ୍ମାଦ୍ୟୁଧ୍ୟସ୍ୱ
ଭାରତ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୧୮) “ସ୍ୱଧର୍ମମପି ଚାବେକ୍ଷ୍ୟ”
(ଭ. ଗୀ. ୨-୩୧)“କର୍ମଣ୍ୟେବାଧିକାରସ୍ତେ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୪୭)
ଇତ୍ୟାଦୌ । ଅତଶ୍ଚ କଥଂ ଆତ୍ମବିଦଃ କର୍ମୟୋଗସ୍ୟ ଅସମ୍ଭବଃ ସ୍ୟାଦିତି ? ଅତ୍ର
ଉଚ୍ୟତେ — ସମ୍ୟଗ୍ଜ୍ଞାନମିଥ୍ୟାଜ୍ଞାନତତ୍କାର୍ୟବିରୋଧାତ୍, “ଜ୍ଞାନୟୋଗେନ
ସାଙ୍ଖ୍ୟାନାମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୩-୩)ଇତ୍ୟନେନ ସାଙ୍ଖ୍ୟାନାଂ ଆତ୍ମତତ୍ତ୍ୱବିଦାମ୍
ଅନାତ୍ମବିତ୍କର୍ତୃକକର୍ମୟୋଗନିଷ୍ଠାତଃ ନିଷ୍କ୍ରିୟାତ୍ମସ୍ୱରୂପାବସ୍ଥାନଲକ୍ଷଣାୟାଃ
ଜ୍ଞାନୟୋଗନିଷ୍ଠାୟାଃ ପୃଥକ୍କରଣାତ୍, କୃତକୃତ୍ୟତ୍ୱେନ ଆତ୍ମବିଦଃ
ପ୍ରୟୋଜନାନ୍ତରାଭାବାତ୍, “ତସ୍ୟ କାର୍ୟଂ ନ ବିଦ୍ୟତେ” (ଭ. ଗୀ. ୩-୧୭)
ଇତି କର୍ତବ୍ୟାନ୍ତରାଭାବବଚନାଚ୍ଚ, “ନ କର୍ମଣାମନାରମ୍ଭାତ୍”
(ଭ. ଗୀ. ୩-୪) “ସନ୍ନ୍ୟାସସ୍ତୁ ମହାବାହୋ ଦୁଃଖମାପ୍ତୁମୟୋଗତଃ”
(ଭ. ଗୀ. ୫-୬) ଇତ୍ୟାଦିନା ଚ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନାଙ୍ଗତ୍ୱେନ କର୍ମୟୋଗସ୍ୟ
ବିଧାନାତ୍, “ଯୋଗାରୂଢସ୍ୟ ତସ୍ୟୈବ ଶମଃ କାରଣମୁଚ୍ୟତେ”
(ଭ. ଗୀ. ୬-୩)ଇତ୍ୟନେନ ଚ ଉତ୍ପନ୍ନସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନସ୍ୟ କର୍ମୟୋଗାଭାବବଚନାତ୍,
“ଶାରୀରଂ କେବଲଂ କର୍ମ କୁର୍ୱନ୍ନାପ୍ନୋତି କିଲ୍ବିଷମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୪-୨୧)
ଇତି ଚ ଶରୀରସ୍ଥିତିକାରଣାତିରିକ୍ତସ୍ୟ କର୍ମଣୋ ନିବାରଣାତ୍, “ନୈବ
କିଞ୍ଚିତ୍କରୋମୀତି ଯୁକ୍ତୋ ମନ୍ୟେତ ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍” (ଭ. ଗୀ. ୫-୮)ଇତ୍ୟନେନ ଚ
ଶରୀରସ୍ଥିତିମାତ୍ରପ୍ରୟୁକ୍ତେଷ୍ୱପି ଦର୍ଶନଶ୍ରବଣାଦିକର୍ମସୁ ଆତ୍ମୟାଥାତ୍ମ୍ୟବିଦଃ
“କରୋମି” ଇତି ପ୍ରତ୍ୟଯସ୍ୟ ସମାହିତଚେତସ୍ତୟା ସଦା ଅକର୍ତବ୍ୟତ୍ୱୋପଦେଶାତ୍
ଆତ୍ମତତ୍ତ୍ୱବିଦଃ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନବିରୁଦ୍ଧୋ ମିଥ୍ୟାଜ୍ଞାନହେତୁକଃ କର୍ମୟୋଗଃ
ସ୍ୱପ୍ନେଽପି ନ ସମ୍ଭାବୟିତୁଂ ଶକ୍ୟତେ ଯସ୍ମାତ୍, ତସ୍ମାତ୍ ଅନାତ୍ମବିତ୍କର୍ତୃକୟୋରେବ
ସନ୍ନ୍ୟାସକର୍ମୟୋଗୟୋଃ ନିଃଶ୍ରେୟସକରତ୍ୱବଚନମ୍, ତଦୀୟାଚ୍ଚ
କର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସାତ୍ ପୂର୍ୱୋକ୍ତାତ୍ମବିତ୍କର୍ତୃକସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସବିଲକ୍ଷଣାତ୍
ସତ୍ୟେବ କର୍ତୃତ୍ୱବିଜ୍ଞାନେ କର୍ମୈକଦେଶବିଷୟାତ୍ ଯମନିୟମାଦିସହିତତ୍ୱେନ
ଚ ଦୁରନୁଷ୍ଠେୟାତ୍ ସୁକରତ୍ୱେନ ଚ କର୍ମୟୋଗସ୍ୟ ବିଶିଷ୍ଟତ୍ୱାଭିଧାନମ୍
ଇତ୍ୟେବଂ ପ୍ରତିବଚନବାକ୍ୟାର୍ଥନିରୂପଣେନାପି ପୂର୍ୱୋକ୍ତଃ ପ୍ରଷ୍ଟୁରଭିପ୍ରାୟଃ
ନିଶ୍ଚୀୟତେ ଇତି ସ୍ଥିତମ୍ ॥ “ଜ୍ୟାୟସୀ ଚେତ୍କର୍ମଣସ୍ତେ” (ଭ. ଗୀ. ୩-୧)
ଇତ୍ୟତ୍ର ଜ୍ଞାନକର୍ମଣୋଃ ସହ ଅସମ୍ଭବେ “ଯଚ୍ଛ୍ରେୟ ଏତୟୋଃ ତଦ୍ବ୍ରୂହି”
(ଭ. ଗୀ. ୩-୨) ଇତ୍ୟେବଂ ପୃଷ୍ଟୋଽର୍ଜୁନେନ ଭଗବାନ୍ ସାଙ୍ଖ୍ୟାନାଂ ସନ୍ନ୍ୟାସିନାଂ
ଜ୍ଞାନୟୋଗେନ ନିଷ୍ଠା ପୁନଃ କର୍ମୟୋଗେନ ଯୋଗିନାଂ ନିଷ୍ଠା ପ୍ରୋକ୍ତେତି ନିର୍ଣୟଂ
ଚକାର । “ନ ଚ ସନ୍ନ୍ୟସନାଦେବ କେବଲାତ୍ ସିଦ୍ଧିଂ ସମଧିଗଚ୍ଛତି”
(ଭ. ଗୀ. ୩-୪) ଇତି ବଚନାତ୍ ଜ୍ଞାନସହିତସ୍ୟ ସିଦ୍ଧିସାଧନତ୍ୱଂ ଇଷ୍ଟମ୍”
କର୍ମୟୋଗସ୍ୟ ଚ, ବିଧାନାତ୍ । ଜ୍ଞାନରହିତସ୍ୟ ସନ୍ନ୍ୟାସଃ ଶ୍ରେୟାନ୍, କିଂ ବା
କର୍ମୟୋଗଃ ଶ୍ରେୟାନ୍ ?” ଇତି ଏତୟୋଃ ବିଶେଷବୁଭୁତ୍ସୟା —
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ସନ୍ନ୍ୟାସଂ କର୍ମଣାଂ କୃଷ୍ଣ ପୁନର୍ୟୋଗଂ ଚ ଶଂସସି ।
ଯଚ୍ଛ୍ରେୟ ଏତୟୋରେକଂ ତନ୍ମେ ବ୍ରୂହି ସୁନିଶ୍ଚିତମ୍ ॥ ୫-୧॥
ସନ୍ନ୍ୟାସଂ ପରିତ୍ୟାଗଂ କର୍ମଣାଂ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟାଣାଂ ଅନୁଷ୍ଠେୟବିଶେଷାଣାଂ ଶଂସସି
ପ୍ରଶଂସସି କଥୟସି ଇତ୍ୟେତତ୍ । ପୁନଃ ଯୋଗଂ ଚ ତେଷାମେବ ଅନୁଷ୍ଠାନମ୍
ଅବଶ୍ୟକର୍ତବ୍ୟଂ ଶଂସସି । ଅତଃ ମେ କତରତ୍ ଶ୍ରେୟଃ ଇତି ସଂଶୟଃ — କିଂ
କର୍ମାନୁଷ୍ଠାନଂ ଶ୍ରେୟଃ, କିଂ ବା ତଦ୍ଧାନଂ ଇତି । ପ୍ରଶସ୍ୟତରଂ ଚ ଅନୁଷ୍ଠେୟମ୍ ।
ଅତଶ୍ଚ ଯତ୍ ଶ୍ରେୟଃ ପ୍ରଶସ୍ୟତରଂ ଏତୟୋଃ କର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସକର୍ମୟୋଗୟୋଃ
ଯଦନୁଷ୍ଠାନାତ୍ ଶ୍ରେୟୋବାପ୍ତିଃ ମମ ସ୍ୟାଦିତି ମନ୍ୟସେ, ତତ୍ ଏକଂ ଅନ୍ୟତରଂ ସହ
ଏକପୁରୁଷାନୁଷ୍ଠେୟତ୍ୱାସମ୍ଭବାତ୍ ମେ ବ୍ରୂହି ସୁନିଶ୍ଚିତଂ ଅଭିପ୍ରେତଂ ତବେତି ॥
ସ୍ୱାଭିପ୍ରାୟଂ ଆଚକ୍ଷାଣୋ ନିର୍ଣୟାୟ ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ସନ୍ନ୍ୟାସଃ କର୍ମୟୋଗଶ୍ଚ ନିଃଶ୍ରେୟସକରାବୁଭୌ ।
ତୟୋସ୍ତୁ କର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସାତ୍କର୍ମୟୋଗୋ ବିଶିଷ୍ୟତେ ॥ ୫-୨॥
ସନ୍ନ୍ୟାସଃ କର୍ମଣାଂ ପରିତ୍ୟାଗଃ କର୍ମୟୋଗଶ୍ଚ ତେଷାମନୁଷ୍ଠାନଂ ତୌ ଉଭୌ
ଅପି ନିଃଶ୍ରେୟସକରୌ ମୋକ୍ଷଂ କୁର୍ୱାତେ ଜ୍ଞାନୋତ୍ପତ୍ତିହେତୁତ୍ୱେନ । ଉଭୌ ଯଦ୍ୟପି
ନିଃଶ୍ରେୟସକରୌ, ତଥାପି ତୟୋସ୍ତୁ ନିଃଶ୍ରେୟସହେତ୍ୱୋଃ କର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସାତ୍ କେବଲାତ୍
କର୍ମୟୋଗୋ ବିଶିଷ୍ୟତେ ଇତି କର୍ମୟୋଗଂ ସ୍ତୌତି ॥ କସ୍ମାତ୍ ଇତି ଆହ —
ଜ୍ଞେୟଃ ସ ନିତ୍ୟସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଯୋ ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟି ନ କାଙ୍କ୍ଷତି ।
ନିର୍ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱୋ ହି ମହାବାହୋ ସୁଖଂ ବନ୍ଧାତ୍ପ୍ରମୁଚ୍ୟତେ ॥ ୫-୩॥
ଜ୍ଞେୟଃ ଜ୍ଞାତବ୍ୟଃ ସ କର୍ମୟୋଗୀ ନିତ୍ୟସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଇତି ଯୋ ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟି କିଞ୍ଚିତ୍ ନ
କାଙ୍କ୍ଷତି ଦୁଃଖସୁଖେ ତତ୍ସାଧନେ ଚ । ଏବଂବିଧୋ ଯଃ, କର୍ମଣି ବର୍ତମାନୋଽପି
ସ ନିତ୍ୟସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଇତି ଜ୍ଞାତବ୍ୟଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ନିର୍ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱଃ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱବର୍ଜିତଃ ହି
ଯସ୍ମାତ୍ ମହାବାହୋ ସୁଖଂ ବନ୍ଧାତ୍ ଅନାୟାସେନ ପ୍ରମୁଚ୍ୟତେ ॥ ସନ୍ନ୍ୟାସକର୍ମୟୋଗୟୋଃ
ଭିନ୍ନପୁରୁଷାନୁଷ୍ଠେୟଯୋଃ ବିରୁଦ୍ଧୟୋଃ ଫଲେଽପି ବିରୋଧୋ ଯୁକ୍ତଃ, ନ ତୁ ଉଭୟୋଃ
ନିଃଶ୍ରେୟସକରତ୍ୱମେବ ଇତି ପ୍ରାପ୍ତେ ଇଦଂ ଉଚ୍ୟତେ —
ସାଙ୍ଖ୍ୟଯୋଗୌ ପୃଥଗ୍ବାଲାଃ ପ୍ରବଦନ୍ତି ନ ପଣ୍ଡିତାଃ ।
ଏକମପ୍ୟାସ୍ଥିତଃ ସମ୍ୟଗୁଭୟୋର୍ୱିନ୍ଦତେ ଫଲମ୍ ॥ ୫-୪॥
ସାଙ୍ଖ୍ୟଯୋଗୌ ପୃଥକ୍ ବିରୁଦ୍ଧଭିନ୍ନଫଲୌ ବାଲାଃ ପ୍ରବଦନ୍ତି ନ ପଣ୍ଡିତାଃ ।
ପଣ୍ଡିତାସ୍ତୁ ଜ୍ଞାନିନ ଏକଂ ଫଲଂ ଅବିରୁଦ୍ଧଂ ଇଚ୍ଛନ୍ତି । କଥମ୍ ? ଏକମପି
ସାଙ୍ଖ୍ୟଯୋଗୟୋଃ ସମ୍ୟକ୍ ଆସ୍ଥିତଃ ସମ୍ୟଗନୁଷ୍ଠିତବାନ୍ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ, ଉଭୟୋଃ ବିନ୍ଦତେ
ଫଲମ୍ । ଉଭୟୋଃ ତଦେବ ହି ନିଃଶ୍ରେୟସଂ ଫଲମ୍ ; ଅତଃ ନ ଫଲେ ବିରୋଧଃ ଅସ୍ତି ॥
ନନୁ ସନ୍ନ୍ୟାସକର୍ମୟୋଗଶବ୍ଦେନ ପ୍ରସ୍ତୁତ୍ୟ ସାଙ୍ଖ୍ୟଯୋଗୟୋଃ ଫଲୈକତ୍ୱଂ
କଥଂ ଇହ ଅପ୍ରକୃତଂ ବ୍ରବୀତି ? ନୈଷ ଦୋଷଃ — ଯଦ୍ୟପି ଅର୍ଜୁନେନ
ସନ୍ନ୍ୟାସଂ କର୍ମୟୋଗଂ ଚ କେବଲଂ ଅଭିପ୍ରେତ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନଃ କୃତଃ, ଭଗବାଂସ୍ତୁ
ତଦପରିତ୍ୟାଗେନୈବ ସ୍ୱାଭିପ୍ରେତଂ ଚ ବିଶେଷଂ ସଂୟୋଜ୍ୟ ଶବ୍ଦାନ୍ତରବାଚ୍ୟତୟା
ପ୍ରତିବଚନଂ ଦଦୌ “ସାଙ୍ଖ୍ୟଯୋଗୌ” ଇତି । ତୌ ଏବ ସନ୍ନ୍ୟାସକର୍ମୟୋଗୌ
ଜ୍ଞାନତଦୁପାୟସମବୁଦ୍ଧିତ୍ୱାଦିସଂୟୁକ୍ତୌ ସାଙ୍ଖ୍ୟଯୋଗଶବ୍ଦବାଚ୍ୟୌ ଇତି ଭଗବତୋ
ମତମ୍ । ଅତଃ ନ ଅପ୍ରକୃତପ୍ରକ୍ରିୟେତି ॥ ଏକସ୍ୟାପି ସମ୍ୟଗନୁଷ୍ଠାନାତ୍ କଥମ୍
ଉଭୟୋଃ ଫଲଂ ବିନ୍ଦତେ ଇତି ଉଚ୍ୟତେ —
ଯତ୍ସାଙ୍ଖ୍ୟୈଃ ପ୍ରାପ୍ୟତେ ସ୍ଥାନଂ ତଦ୍ୟୋଗୈରପି ଗମ୍ୟତେ ।
ଏକଂ ସାଙ୍ଖ୍ୟଂ ଚ ଯୋଗଂ ଚ ଯଃ ପଶ୍ୟତି ସ ପଶ୍ୟତି ॥ ୫-୫॥
ଯତ୍ ସାଙ୍ଖ୍ୟୈଃ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠୈଃ ସନ୍ନ୍ୟାସିଭିଃ ପ୍ରାପ୍ୟତେ ସ୍ଥାନଂ ମୋକ୍ଷାଖ୍ୟମ୍,
ତତ୍ ଯୋଗୈରପି ଜ୍ଞାନପ୍ରାପ୍ତ୍ୟୁପାୟତ୍ୱେନ ଈଶ୍ୱରେ ସମର୍ପ୍ୟ କର୍ମାଣି ଆତ୍ମନଃ
ଫଲଂ ଅନଭିସନ୍ଧାୟ ଅନୁତିଷ୍ଠନ୍ତି ଯେ ତେ ଯୋଗାଃ ଯୋଗିନଃ ତୈରପି
ପରମାର୍ଥଜ୍ଞାନସନ୍ନ୍ୟାସପ୍ରାପ୍ତିଦ୍ୱାରେଣ ଗମ୍ୟତେ ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ । ଅତଃ ଏକଂ
ସାଙ୍ଖ୍ୟଂ ଚ ଯୋଗଂ ଚ ଯଃ ପଶ୍ୟତି ଫଲୈକତ୍ୱାତ୍ ସ ପଶ୍ୟତି ସମ୍ୟକ୍
ପଶ୍ୟତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଏବଂ ତର୍ହି ଯୋଗାତ୍ ସନ୍ନ୍ୟାସ ଏବ ବିଶିଷ୍ୟତେ ; କଥଂ
ତର୍ହି ଇଦମୁକ୍ତଂ “ତୟୋସ୍ତୁ କର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସାତ୍ କର୍ମୟୋଗୋ ବିଶିଷ୍ୟତେ”
(ଭ. ଗୀ. ୫-୨) ଇତି ? ଶୃଣୁ ତତ୍ର କାରଣଂ — ତ୍ୱୟା ପୃଷ୍ଟଂ କେବଲଂ
କର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସଂ କର୍ମୟୋଗଂ ଚ ଅଭିପ୍ରେତ୍ୟ ତୟୋଃ ଅନ୍ୟତରଃ କଃ ଶ୍ରେୟାନ୍ ଇତି ।
ତଦନୁରୂପଂ ପ୍ରତିବଚନଂ ମୟା ଉକ୍ତଂ କର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସାତ୍ କର୍ମୟୋଗଃ ବିଶିଷ୍ୟତେ ଇତି
ଜ୍ଞାନଂ ଅନପେକ୍ଷ୍ୟ । ଜ୍ଞାନାପେକ୍ଷସ୍ତୁ ସନ୍ନ୍ୟାସଃ ସାଙ୍ଖ୍ୟମିତି ମୟା ଅଭିପ୍ରେତଃ ।
ପରମାର୍ଥୟୋଗଶ୍ଚ ସ ଏବ । ଯସ୍ତୁ କର୍ମୟୋଗଃବୈଦିକଃ ସ ଚ ତାଦର୍ଥ୍ୟାତ୍
ଯୋଗଃ ସନ୍ନ୍ୟାସ ଇତି ଚ ଉପଚର୍ୟତେ । କଥଂ ତାଦର୍ଥ୍ୟଂ ଇତି ଉଚ୍ୟତେ —
ସନ୍ନ୍ୟାସସ୍ତୁ ମହାବାହୋ ଦୁଃଖମାପ୍ତୁମୟୋଗତଃ ।
ଯୋଗୟୁକ୍ତୋ ମୁନିର୍ବ୍ରହ୍ମ ନଚିରେଣାଧିଗଚ୍ଛତି ॥ ୫-୬॥
ସନ୍ନ୍ୟାସସ୍ତୁ ପାରମାର୍ଥିକଃ ହେ ମହାବାହୋ ଦୁଃଖଂ ଆପ୍ତୁଂ ପ୍ରାପ୍ତୁଂ ଅୟୋଗତଃ
ଯୋଗେନ ବିନା । ଯୋଗୟୁକ୍ତଃ ବୈଦିକେନ କର୍ମୟୋଗେନ ଈଶ୍ୱରସମର୍ପିତରୂପେଣ
ଫଲନିରପେକ୍ଷେଣ ଯୁକ୍ତଃ, ମୁନିଃ ମନନାତ୍ ଈଶ୍ୱରସ୍ୱରୂପସ୍ୟ ମୁନିଃ, ବ୍ରହ୍ମ
— ପରମାତ୍ମଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାଲକ୍ଷଣତ୍ୱାତ୍ ପ୍ରକୃତଃ ସନ୍ନ୍ୟାସଃ ବ୍ରହ୍ମ
ଉଚ୍ୟତେ, ”ନ୍ୟାସ ଇତି ବ୍ରହ୍ମା ବ୍ରହ୍ମା ହି ପରଃ” (ତୈ. ନା. ୭୮) ଇତି
ଶ୍ରୁତେଃ — ବ୍ରହ୍ମ ପରମାର୍ଥସନ୍ନ୍ୟାସଂ ପରମାର୍ଥଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାଲକ୍ଷଣଂ
ନଚିରେଣ କ୍ଷିପ୍ରମେବ ଅଧିଗଚ୍ଛତି ପ୍ରାପ୍ନୋତି । ଅତଃ ମୟା ଉକ୍ତମ୍
“କର୍ମୟୋଗୋ ବିଶିଷ୍ୟତେ” (ଭ. ଗୀ. ୫-୨) ଇତି ॥ ଯଦା ପୁନଃ ଅୟଂ
ସମ୍ୟଗ୍ଜ୍ଞାନପ୍ରାପ୍ତ୍ୟୁପାୟତ୍ୱେନ —
ଯୋଗୟୁକ୍ତୋ ବିଶୁଦ୍ଧାତ୍ମା ବିଜିତାତ୍ମା ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟଃ ।
ସର୍ୱଭୂତାତ୍ମଭୂତାତ୍ମା କୁର୍ୱନ୍ନପି ନ ଲିପ୍ୟତେ ॥ ୫-୭॥
ଯୋଗେନ ଯୁକ୍ତଃ ଯୋଗୟୁକ୍ତଃ, ବିଶୁଦ୍ଧାତ୍ମା ବିଶୁଦ୍ଧସତ୍ତ୍ୱଃ, ବିଜିତାତ୍ମା ବିଜିତଦେହଃ,
ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟଶ୍ଚ, ସର୍ୱଭୂତାତ୍ମଭୂତାତ୍ମା ସର୍ୱେଷାଂ ବ୍ରହ୍ମାଦୀନାଂ ସ୍ତମ୍ବପର୍ୟନ୍ତାନାଂ
ଭୂତାନାଂ ଆତ୍ମଭୂତଃ ଆତ୍ମା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଚେତନୋ ଯସ୍ୟ ସଃ ସର୍ୱଭୂତାତ୍ମଭୂତାତ୍ମା
ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶୀତ୍ୟର୍ଥଃ, ସ ତତ୍ରୈବଂ ବର୍ତମାନଃ ଲୋକସଙ୍ଗ୍ରହାୟ କର୍ମ କୁର୍ୱନ୍ନପି
ନ ଲିପ୍ୟତେ ନ କର୍ମଭିଃ ବଧ୍ୟତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ନ ଚ ଅସୌ ପରମାର୍ଥତଃ
କରୋତୀତ୍ୟତଃ —
ନୈବ କିଞ୍ଚିତ୍କରୋମୀତି ଯୁକ୍ତୋ ମନ୍ୟେତ ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ।
ପଶ୍ୟଞ୍ଶୃଣ୍ୱନ୍ସ୍ପୃଶଞ୍ଜିଘ୍ରନ୍ନଶ୍ନନ୍ଗଚ୍ଛନ୍ସ୍ୱପଞ୍ଶ୍ୱସନ୍ ॥ ୫-୮॥
ପ୍ରଲପନ୍ ବିସୃଜନ୍ଗୃହ୍ଣନ୍ନୁନ୍ମିଷନ୍ନିମିଷନ୍ନପି ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣୀନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଷୁ ବର୍ତନ୍ତ ଇତି ଧାରୟନ୍ ॥ ୫-୯॥
ନୈବ କିଞ୍ଚିତ୍ କରୋମୀତି ଯୁକ୍ତଃ ସମାହିତଃ ସନ୍ ମନ୍ୟେତ ଚିନ୍ତୟେତ୍, ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍
ଆତ୍ମନୋ ଯାଥାତ୍ମ୍ୟଂ ତତ୍ତ୍ୱଂ ବେତ୍ତୀତି ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ପରମାର୍ଥଦର୍ଶୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କଦା
କଥଂ ବା ତତ୍ତ୍ୱମବଧାରୟନ୍ ମନ୍ୟେତ ଇତି, ଉଚ୍ୟତେ — ପଶ୍ୟନ୍ନିତି । ମନ୍ୟେତ
ଇତି ପୂର୍ୱେଣ ସମ୍ବନ୍ଧଃ । ଯସ୍ୟ ଏବଂ ତତ୍ତ୍ୱବିଦଃ ସର୍ୱକାର୍ୟକରଣଚେଷ୍ଟାସୁ
କର୍ମସୁ ଅକର୍ମୈବ, ପଶ୍ୟତଃ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶିନଃ ତସ୍ୟ ସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସେ ଏବ
ଅଧିକାରଃ, କର୍ମଣଃ ଅଭାବଦର୍ଶନାତ୍ । ନ ହି ମୃଗତୃଷ୍ଣିକାୟାଂ ଉଦକବୁଦ୍ଧ୍ୟା
ପାନାୟ ପ୍ରବୃତ୍ତଃ ଉଦକାଭାବଜ୍ଞାନେଽପି ତତ୍ରୈବ ପାନପ୍ରୟୋଜନାୟ ପ୍ରବର୍ତତେ ॥
ଯସ୍ତୁ ପୁନଃ ଅତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ପ୍ରବୃତ୍ତଶ୍ଚ କର୍ମୟୋଗେ —
ବ୍ରହ୍ମଣ୍ୟାଧାୟ କର୍ମାଣି ସଙ୍ଗଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା କରୋତି ଯଃ ।
ଲିପ୍ୟତେ ନ ସ ପାପେନ ପଦ୍ମପତ୍ରମିବାମ୍ଭସା ॥ ୫-୧୦॥
ବ୍ରହ୍ମଣି ଈଶ୍ୱରେ ଆଧାୟ ନିକ୍ଷିପ୍ୟ “ତଦର୍ଥଂ କର୍ମ କରୋମି” ଇତି
ଭୃତ୍ୟ ଇବ ସ୍ୱାମ୍ୟର୍ଥଂ ସର୍ୱାଣି କର୍ମାଣି ମୋକ୍ଷେଽପି ଫଲେ ସଙ୍ଗଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା
କରୋତି ଯଃ ସର୍ୱକର୍ମାଣି, ଲିପ୍ୟତେ ନ ସ ପାପେନ ନ ସମ୍ବଧ୍ୟତେ ପଦ୍ମପତ୍ରମିବ
ଅମ୍ଭସା ଉଦକେନ । କେବଲଂ ସତ୍ତ୍ୱଶୁଦ୍ଧିମାତ୍ରମେବ ଫଲଂ ତସ୍ୟ କର୍ମଣଃ
ସ୍ୟାତ୍ ॥
ଯସ୍ମାତ୍ —
କାୟେନ ମନସା ବୁଦ୍ଧ୍ୟା କେବଲୈରିନ୍ଦ୍ରିୟୈରପି ।
ଯୋଗିନଃ କର୍ମ କୁର୍ୱନ୍ତି ସଙ୍ଗଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱାତ୍ମଶୁଦ୍ଧୟେ ॥ ୫-୧୧॥
କାୟେନ ଦେହେନ ମନସା ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ଚ କେବଲୈଃ ମମତ୍ୱବର୍ଜିତୈଃ “ଈଶ୍ୱରାୟୈବ
କର୍ମ କରୋମି, ନ ମମ ଫଲାୟ” ଇତି ମମତ୍ୱବୁଦ୍ଧିଶୂନ୍ୟୈଃ ଇନ୍ଦ୍ରିୟୈରପି
— କେବଲଶବ୍ଦଃ କାୟାଦିଭିରପି ପ୍ରତ୍ୟେକଂ ସମ୍ବଧ୍ୟତେ — ସର୍ୱବ୍ୟାପାରେଷୁ
ମମତାବର୍ଜନାୟ । ଯୋଗିନଃ କର୍ମିଣଃ କର୍ମ କୁର୍ୱନ୍ତି ସଙ୍ଗଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଫଲବିଷୟମ୍
ଆତ୍ମଶୁଦ୍ଧୟେ ସତ୍ତ୍ୱଶୁଦ୍ଧୟେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ତସ୍ମାତ୍ ତତ୍ରୈବ ତବ ଅଧିକାରଃ
ଇତି କୁରୁ କର୍ମୈବ ॥ ଯସ୍ମାଚ୍ଚ —
ଯୁକ୍ତଃ କର୍ମଫଲଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଶାନ୍ତିମାପ୍ନୋତି ନୈଷ୍ଠିକୀମ୍ ।
ଅୟୁକ୍ତଃ କାମକାରେଣ ଫଲେ ସକ୍ତୋ ନିବଧ୍ୟତେ ॥ ୫-୧୨॥
ଯୁକ୍ତଃ “ଈଶ୍ୱରାୟ କର୍ମାଣି କରୋମି ନ ମମ ଫଲାୟ”
ଇତ୍ୟେବଂ ସମାହିତଃ ସନ୍ କର୍ମଫଲଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ
ଶାନ୍ତିଂ ମୋକ୍ଷାଖ୍ୟାଂ ଆପ୍ନୋତି ନୈଷ୍ଠିକୀଂ ନିଷ୍ଠାୟାଂ ଭବାଂ
ସତ୍ତ୍ୱଶୁଦ୍ଧିଜ୍ଞାନପ୍ରାପ୍ତିସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାକ୍ରମେଣେତି ବାକ୍ୟଶେଷଃ ।
ଯସ୍ତୁ ପୁନଃ ଅୟୁକ୍ତଃ ଅସମାହିତଃ କାମକାରେଣ କରଣଂ କାରଃ କାମସ୍ୟ କାରଃ
କାମକାରଃ ତେନ କାମକାରେଣ, କାମପ୍ରେରିତତୟେତ୍ୟର୍ଥଃ, “ମମ ଫଲାୟ ଇଦଂ
କରୋମି କର୍ମ” ଇତ୍ୟେବଂ ଫଲେ ସକ୍ତଃ ନିବଧ୍ୟତେ । ଅତଃ ତ୍ୱଂ ଯୁକ୍ତୋ ଭବ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଯସ୍ତୁ ପରମାର୍ଥଦର୍ଶୀ ସଃ —
ସର୍ୱକର୍ମାଣି ମନସା ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟାସ୍ତେ ସୁଖଂ ବଶୀ ।
ନବଦ୍ୱାରେ ପୁରେ ଦେହୀ ନୈବ କୁର୍ୱନ୍ନ କାରୟନ୍ ॥ ୫-୧୩॥
ସର୍ୱାଣି କର୍ମାଣି ସର୍ୱକର୍ମାଣି ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟ ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ ନିତ୍ୟଂ ନୈମିତ୍ତିକଂ
କାମ୍ୟଂ ପ୍ରତିଷିଦ୍ଧଂ ଚ ତାନି ସର୍ୱାଣି କର୍ମାଣି ମନସା ବିବେକବୁଦ୍ଧ୍ୟା,
କର୍ମାଦୌ ଅକର୍ମସନ୍ଦର୍ଶନେନ ସନ୍ତ୍ୟଜ୍ୟେତ୍ୟର୍ଥଃ, ଆସ୍ତେ ତିଷ୍ଠତି ସୁଖମ୍ ।
ତ୍ୟକ୍ତବାଙ୍ମନଃକାୟଚେଷ୍ଟଃ ନିରାୟାସଃ ପ୍ରସନ୍ନଚିତ୍ତଃ ଆତ୍ମନଃ ଅନ୍ୟତ୍ର
ନିବୃତ୍ତସର୍ୱବାହ୍ୟପ୍ରୟୋଜନଃ ଇତି “ସୁଖଂ ଆସ୍ତେ” ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ । ବଶୀ
ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । କ୍ୱ କଥଂ ଆସ୍ତେ ଇତି, ଆହ — ନବଦ୍ୱାରେ ପୁରେ । ସପ୍ତ
ଶୀର୍ଷଣ୍ୟାନି ଆତ୍ମନ ଉପଲବ୍ଧିଦ୍ୱାରାଣି, ଅର୍ୱାକ୍ ଦ୍ୱେ ମୂତ୍ରପୁରୀଷବିସର୍ଗାର୍ଥେ, ତୈଃ
ଦ୍ୱାରୈଃ ନବଦ୍ୱାରଂ ପୁରଂ ଉଚ୍ୟତେ ଶରୀରମ୍, ପୁରମିବ ପୁରମ୍, ଆତ୍ମୈକସ୍ୱାମିକମ୍,
ତଦର୍ଥପ୍ରୟୋଜନୈଶ୍ଚ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମନୋବୁଦ୍ଧିବିଷୟୈଃ ଅନେକଫଲବିଜ୍ଞାନସ୍ୟ
ଉତ୍ପାଦକୈଃ ପୌରୈରିବ ଅଧିଷ୍ଠିତମ୍ । ତସ୍ମିନ୍ ନବଦ୍ୱାରେ ପୁରେ ଦେହୀ ସର୍ୱଂ
କର୍ମ ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟ ଆସ୍ତେ ; କିଂ ବିଶେଷଣେନ ? ସର୍ୱୋ ହି ଦେହୀ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଅସନ୍ନ୍ୟାସୀ
ବା ଦେହେ ଏବ ଆସ୍ତେ ; ତତ୍ର ଅନର୍ଥକଂ ବିଶେଷଣମିତି । ଉଚ୍ୟତେ — ଯସ୍ତୁ
ଅଜ୍ଞଃ ଦେହୀ ଦେହେନ୍ଦ୍ରିୟସଙ୍ଘାତମାତ୍ରାତ୍ମଦର୍ଶୀ ସ ସର୍ୱୋଽପି “ଗେହେ ଭୂମୌ
ଆସନେ ବା ଆସେ” ଇତି ମନ୍ୟତେ । ନ ହି ଦେହମାତ୍ରାତ୍ମଦର୍ଶିନଃ ଗେହେ ଇବ ଦେହେ
ଆସେ ଇତି ପ୍ରତ୍ୟଯଃ ସମ୍ଭବତି । ଦେହାଦିସଙ୍ଘାତବ୍ୟତିରିକ୍ତାତ୍ମଦର୍ଶିନସ୍ତୁ
“ଦେହେ ଆସେ” ଇତି ପ୍ରତ୍ୟଯଃ ଉପପଦ୍ୟତେ । ପରକର୍ମଣାଂ ଚ ପରସ୍ମିନ୍
ଆତ୍ମନି ଅବିଦ୍ୟଯା ଅଧ୍ୟାରୋପିତାନାଂ ବିଦ୍ୟଯା ବିବେକଜ୍ଞାନେନ ମନସା ସନ୍ନ୍ୟାସ
ଉପପଦ୍ୟତେ । ଉତ୍ପନ୍ନବିବେକଜ୍ଞାନସ୍ୟ ସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସିନୋଽପି ଗେହେ ଇବ ଦେହେ
ଏବ ନବଦ୍ୱାରେ ପୁରେ ଆସନଂ ପ୍ରାରବ୍ଧଫଲକର୍ମସଂସ୍କାରଶେଷାନୁବୃତ୍ତ୍ୟା ଦେହ
ଏବ ବିଶେଷବିଜ୍ଞାନୋତ୍ପତ୍ତେଃ । ଦେହେ ଏବ ଆସ୍ତେ ଇତି ଅସ୍ତ୍ୟେବ ବିଶେଷଣଫଲମ୍,
ବିଦ୍ୱଦବିଦ୍ୱତ୍ପ୍ରତ୍ୟଯଭେଦାପେକ୍ଷତ୍ୱାତ୍ ॥ ଯଦ୍ୟପି କାର୍ୟକରଣକର୍ମାଣି ଅବିଦ୍ୟଯା
ଆତ୍ମନି ଅଧ୍ୟାରୋପିତାନି “ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟାସ୍ତେ” ଇତ୍ୟୁକ୍ତମ୍, ତଥାପି ଆତ୍ମସମବାୟି
ତୁ କର୍ତୃତ୍ୱଂ କାରୟିତୃତ୍ୱଂ ଚ ସ୍ୟାତ୍ ଇତି ଆଶଙ୍କ୍ୟ ଆହ — ନୈବ କୁର୍ୱନ୍
ସ୍ୱୟମ୍, ନ ଚ କାର୍ୟକରଣାନି କାରୟନ୍ କ୍ରିୟାସୁ ପ୍ରବର୍ତୟନ୍ । କିଂ ଯତ୍ ତତ୍
କର୍ତୃତ୍ୱଂ କାରୟିତୃତ୍ୱଂ ଚ ଦେହିନଃ ସ୍ୱାତ୍ମସମବାୟି ସତ୍ ସନ୍ନ୍ୟାସାତ୍ ନ
ସମ୍ଭବତି, ଯଥା ଗଚ୍ଛତୋ ଗତିଃ ଗମନବ୍ୟାପାରପରିତ୍ୟାଗେ ନ ସ୍ୟାତ୍ ତଦ୍ୱତ୍ ? କିଂ
ବା ସ୍ୱତ ଏବ ଆତ୍ମନଃ ନ ଅସ୍ତି ଇତି ? ଅତ୍ର ଉଚ୍ୟତେ — ନ ଅସ୍ତି ଆତ୍ମନଃ ସ୍ୱତଃ
କର୍ତୃତ୍ୱଂ କାରୟିତୃତ୍ୱଂ ଚ । ଉକ୍ତଂ ହି “ଅବିକାର୍ୟୋଽୟମୁଚ୍ୟତେ”
(ଭ. ଗୀ. ୨-୨୫) “ଶରୀରସ୍ଥୋଽପି ନ କରୋତି ନ ଲିପ୍ୟତେ”
(ଭ. ଗୀ. ୧୩-୩୧) ଇତି । “ଧ୍ୟାୟତୀବ ଲେଲାୟତୀବ”
(ବୃ. ଉ. ୪-୩-୭) ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ ॥ କିଞ୍ଚ–
ନ କର୍ତୃତ୍ୱଂ ନ କର୍ମାଣି ଲୋକସ୍ୟ ସୃଜତି ପ୍ରଭୁଃ ।
ନ କର୍ମଫଲସଂୟୋଗଂ ସ୍ୱଭାବସ୍ତୁ ପ୍ରବର୍ତତେ ॥ ୫-୧୪॥
ନ କର୍ତୃତ୍ୱଂ ସ୍ୱତଃ କୁରୁ ଇତି ନାପି କର୍ମାଣି ରଥଘଟପ୍ରାସାଦାଦୀନି ଈପ୍ସିତତମାନି
ଲୋକସ୍ୟ ସୃଜତି ଉତ୍ପାଦୟତି ପ୍ରଭୁଃ ଆତ୍ମା । ନାପି ରଥାଦି କୃତବତଃ
ତତ୍ଫଲେନ ସଂୟୋଗଂ ନ କର୍ମଫଲସଂୟୋଗମ୍ । ଯଦି କିଞ୍ଚିଦପି ସ୍ୱତଃ ନ
କରୋତି ନ କାରୟତି ଚ ଦେହୀ, କଃ ତର୍ହି କୁର୍ୱନ୍ କାରୟଂଶ୍ଚ ପ୍ରବର୍ତତେ ଇତି,
ଉଚ୍ୟତେ — ସ୍ୱଭାବସ୍ତୁ ସ୍ୱୋ ଭାବଃ ସ୍ୱଭାବଃ ଅବିଦ୍ୟାଲକ୍ଷଣା ପ୍ରକୃତିଃ ମାୟା
ପ୍ରବର୍ତତେ “ଦୈବୀ ହି” (ଭ. ଗୀ. ୭-୧୪) ଇତ୍ୟାଦିନା ବକ୍ଷ୍ୟମାଣା ॥
ପରମାର୍ଥତସ୍ତୁ —
ନାଦତ୍ତେ କସ୍ୟଚିତ୍ପାପଂ ନ ଚୈବ ସୁକୃତଂ ବିଭୁଃ ।
ଅଜ୍ଞାନେନାବୃତଂ ଜ୍ଞାନଂ ତେନ ମୁହ୍ୟନ୍ତି ଜନ୍ତବଃ ॥ ୫-୧୫॥
ନ ଆଦତ୍ତେ ନ ଚ ଗୃହ୍ଣାତି ଭକ୍ତସ୍ୟାପି କସ୍ୟଚିତ୍ ପାପମ୍ । ନ ଚୈବ ଆଦତ୍ତେ
ସୁକୃତଂ ଭକ୍ତୈଃ ପ୍ରୟୁକ୍ତଂ ବିଭୁଃ । କିମର୍ଥଂ ତର୍ହି ଭକ୍ତୈଃ ପୂଜାଦିଲକ୍ଷଣଂ
ଯାଗଦାନହୋମାଦିକଂ ଚ ସୁକୃତଂ ପ୍ରୟୁଜ୍ୟତେ ଇତ୍ୟାହ — ଅଜ୍ଞାନେନ ଆବୃତଂ
ଜ୍ଞାନଂ ବିବେକବିଜ୍ଞାନମ୍, ତେନ ମୁହ୍ୟନ୍ତି “କରୋମି କାରୟାମି ଭୋକ୍ଷ୍ୟେ
ଭୋଜୟାମି” ଇତ୍ୟେବଂ ମୋହଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ଅବିବେକିନଃ ସଂସାରିଣୋ ଜନ୍ତବଃ ॥
ଜ୍ଞାନେନ ତୁ ତଦଜ୍ଞାନଂ ଯେଷାଂ ନାଶିତମାତ୍ମନଃ ।
ତେଷାମାଦିତ୍ୟବଜ୍ଜ୍ଞାନଂ ପ୍ରକାଶୟତି ତତ୍ପରମ୍ ॥ ୫-୧୬॥
ଜ୍ଞାନେନ ତୁ ଯେନ ଅଜ୍ଞାନେନ ଆବୃତାଃ ମୁହ୍ୟନ୍ତି ଜନ୍ତବଃ ତତ୍ ଅଜ୍ଞାନଂ ଯେଷାଂ
ଜନ୍ତୂନାଂ ବିବେକଜ୍ଞାନେନ ଆତ୍ମବିଷୟେଣ ନାଶିତଂ ଆତ୍ମନଃ ଭବତି, ତେଷାଂ
ଜନ୍ତୂନାଂ ଆଦିତ୍ୟବତ୍ ଯଥା ଆଦିତ୍ୟଃ ସମସ୍ତଂ ରୂପଜାତଂ ଅବଭାସୟତି ତଦ୍ୱତ୍
ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞେୟଂ ବସ୍ତୁ ସର୍ୱଂ ପ୍ରକାଶୟତି ତତ୍ ପରଂ ପରମାର୍ଥତତ୍ତ୍ୱମ୍ ॥
ଯତ୍ ପରଂ ଜ୍ଞାନଂ ପ୍ରକାଶିତଂ —
ତଦ୍ବୁଦ୍ଧ୍ୟସ୍ତଦାତ୍ମାନସ୍ତନ୍ନିଷ୍ଠାସ୍ତତ୍ପରାୟଣାଃ ।
ଗଚ୍ଛନ୍ତ୍ୟପୁନରାବୃତ୍ତିଂ ଜ୍ଞାନନିର୍ଧୂତକଲ୍ମଷାଃ ॥ ୫-୧୭॥
ତସ୍ମିନ୍ ବ୍ରହ୍ମଣି ଗତା ବୁଦ୍ଧିଃ ଯେଷାଂ ତେ ତଦ୍ବୁଦ୍ଧୟଃ, ତଦାତ୍ମାନଃ ତଦେବ
ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ ଆତ୍ମା ଯେଷାଂ ତେ ତଦାତ୍ମାନଃ, ତନ୍ନିଷ୍ଠାଃ ନିଷ୍ଠା ଅଭିନିବେଶଃ
ତାତ୍ପର୍ୟଂ ସର୍ୱାଣି କର୍ମାଣି ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟ ତସ୍ମିନ୍ ବ୍ରହ୍ମଣ୍ୟେବ ଅବସ୍ଥାନଂ ଯେଷାଂ ତେ
ତନ୍ନିଷ୍ଠାଃ, ତତ୍ପରାୟଣାଶ୍ଚ ତଦେବ ପରଂ ଅୟନଂ ପରା ଗତିଃ ଯେଷାଂ ଭବତି ତେ
ତତ୍ପରାୟଣାଃ କେବଲାତ୍ମରତୟ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଯେଷାଂ ଜ୍ଞାନେନ ନାଶିତଂ ଆତ୍ମନଃ
ଅଜ୍ଞାନଂ ତେ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ଏବଂବିଧାଃ ଅପୁନରାବୃତ୍ତିଂ ଅପୁନର୍ଦେହସମ୍ବନ୍ଧଂ
ଜ୍ଞାନନିର୍ଧୂତକଲ୍ମଷାଃ ଯଥୋକ୍ତେନ ଜ୍ଞାନେନ ନିର୍ଧୂତଃ ନାଶିତଃ କଲ୍ମଷଃ
ପାପାଦିସଂସାରକାରଣଦୋଷଃ ଯେଷାଂ ତେ ଜ୍ଞାନନିର୍ଧୂତକଲ୍ମଷାଃ ଯତୟଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଯେଷାଂ ଜ୍ଞାନେନ ନାଶିତଂ ଆତ୍ମନଃ ଅଜ୍ଞାନଂ ତେ ପଣ୍ଡିତାଃ କଥଂ ତତ୍ତ୍ୱଂ
ପଶ୍ୟନ୍ତି ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ବିଦ୍ୟାବିନୟସମ୍ପନ୍ନେ ବ୍ରାହ୍ମଣେ ଗବି ହସ୍ତିନି ।
ଶୁନି ଚୈବ ଶ୍ୱପାକେ ଚ ପଣ୍ଡିତାଃ ସମଦର୍ଶିନଃ ॥ ୫-୧୮॥
ବିଦ୍ୟାବିନୟସମ୍ପନ୍ନେ ବିଦ୍ୟା ଚ ବିନୟଶ୍ଚ ବିଦ୍ୟାବିନୟୌ, ବିନୟଃ ଉପଶମଃ,
ତାଭ୍ୟାଂ ବିଦ୍ୟାବିନୟାଭ୍ୟାଂ ସମ୍ପନ୍ନଃ ବିଦ୍ୟାବିନୟସମ୍ପନ୍ନଃ ବିଦ୍ୱାନ୍ ବିନୀତଶ୍ଚ
ଯୋ ବ୍ରାହ୍ମଣଃ ତସ୍ମିନ୍ ବ୍ରାହ୍ମଣେ ଗବି ହସ୍ତିନି ଶୁନି ଚୈବ ଶ୍ୱପାକେ ଚ ପଣ୍ଡିତାଃ
ସମଦର୍ଶିନଃ । ବିଦ୍ୟାବିନୟସମ୍ପନ୍ନେ ଉତ୍ତମସଂସ୍କାରବତି ବ୍ରାହ୍ମଣେ ସାତ୍ତ୍ୱିକେ,
ମଧ୍ୟମାୟାଂ ଚ ରାଜସ୍ୟାଂ ଗବି, ସଂସ୍କାରହୀନାୟାଂ ଅତ୍ୟନ୍ତମେବ କେବଲତାମସେ
ହସ୍ତ୍ୟାଦୌ ଚ, ସତ୍ତ୍ୱାଦିଗୁଣୈଃ ତଜ୍ଜୈଶ୍ଚ ସଂସ୍କାରୈଃ ତଥା ରାଜସୈଃ ତଥା
ତାମସୈଶ୍ଚ ସଂସ୍କାରୈଃ ଅତ୍ୟନ୍ତମେବ ଅସ୍ପୃଷ୍ଟଂ ସମଂ ଏକଂ ଅବିକ୍ରିୟଂ ତତ୍
ବ୍ରହ୍ମ ଦ୍ରଷ୍ଟୁଂ ଶୀଲଂ ଯେଷାଂ ତେ ପଣ୍ଡିତାଃ ସମଦର୍ଶିନଃ ॥ ନନୁ ଅଭୋଜ୍ୟାନ୍ନାଃ ତେ
ଦୋଷବନ୍ତଃ, ”ସମାସମାଭ୍ୟାଂ ବିଷମସମେ ପୂଜାତଃ” (ଗୌ. ଧ. ୨-୮-୨୦
; ୧୭-୧୮) ଇତି ସ୍ମୃତେଃ । ନ ତେ ଦୋଷବନ୍ତଃ । କଥମ୍ ? —
ଇହୈବ ତୈର୍ଜିତଃ ସର୍ଗୋ ଯେଷାଂ ସାମ୍ୟେ ସ୍ଥିତଂ ମନଃ ।
ନିର୍ଦୋଷଂ ହି ସମଂ ବ୍ରହ୍ମ ତସ୍ମାଦ୍ବ୍ରହ୍ମଣି ତେ ସ୍ଥିତାଃ ॥ ୫-୧୯॥
ଇହ ଏବ ଜୀବଦ୍ଭିରେବ ତୈଃ ସମଦର୍ଶିଭିଃ ପଣ୍ଡିତୈଃ ଜିତଃ ବଶୀକୃତଃ ସର୍ଗଃ
ଜନ୍ମ, ଯେଷାଂ ସାମ୍ୟେ ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ବ୍ରହ୍ମଣି ସମଭାବେ ସ୍ଥିତଂ ନିଶ୍ଚଲୀଭୂତଂ
ମନଃ ଅନ୍ତଃକରଣମ୍ । ନିର୍ଦୋଷଂ ଯଦ୍ୟପି ଦୋଷବତ୍ସୁ ଶ୍ୱପାକାଦିଷୁ ମୂଢୈଃ
ତଦ୍ଦୋଷୈଃ ଦୋଷବତ୍ ଇବ ବିଭାବ୍ୟତେ, ତଥାପି ତଦ୍ଦୋଷୈଃ ଅସ୍ପୃଷ୍ଟଂ ଇତି
ନିର୍ଦୋଷଂ ଦୋଷବର୍ଜିତଂ ହି ଯସ୍ମାତ୍ ; ନାପି ସ୍ୱଗୁଣଭେଦଭିନ୍ନମ୍, ନିର୍ଗୁଣତ୍ୱାତ୍
ଚୈତନ୍ୟସ୍ୟ । ବକ୍ଷ୍ୟତି ଚ ଭଗବାନ୍ ଇଚ୍ଛାଦୀନାଂ କ୍ଷେତ୍ରଧର୍ମତ୍ୱମ୍,
“ଅନାଦିତ୍ୱାନ୍ନିର୍ଗୁଣତ୍ୱାତ୍” (ଭ. ଗୀ. ୧୩-୩୧) ଇତି ଚ । ନାପି ଅନ୍ତ୍ୟା
ବିଶେଷାଃ ଆତ୍ମନୋ ଭେଦକାଃ ସନ୍ତି, ପ୍ରତିଶରୀରଂ ତେଷାଂ ସତ୍ତ୍ୱେ ପ୍ରମାଣାନୁପପତ୍ତେଃ ।
ଅତଃ ସମଂ ବ୍ରହ୍ମ ଏକଂ ଚ । ତସ୍ମାତ୍ ବ୍ରହ୍ମଣି ଏବ ତେ ସ୍ଥିତାଃ । ତସ୍ମାତ୍ ନ
ଦୋଷଗନ୍ଧମାତ୍ରମପି ତାନ୍ ସ୍ପୃଶତି, ଦେହାଦିସଙ୍ଘାତାତ୍ମଦର୍ଶନାଭିମାନାଭାବାତ୍
ତେଷାମ୍ । ଦେହାଦିସଙ୍ଘାତାତ୍ମଦର୍ଶନାଭିମାନବଦ୍ୱିଷୟଂ ତୁ ତତ୍ ସୂତ୍ରମ୍
”ସମାସମାଭ୍ୟାଂ ବିଷମସମେ ପୂଜାତଃ” (ଗୌ. ଧ. ୨-୮-୨୦) ଇତି,
ପୂଜାବିଷୟତ୍ୱେନ ବିଶେଷଣାତ୍ । ଦୃଶ୍ୟତେ ହି ବ୍ରହ୍ମବିତ୍ ଷଡଙ୍ଗବିତ୍
ଚତୁର୍ୱେଦବିତ୍ ଇତି ପୂଜାଦାନାଦୌ ଗୁଣବିଶେଷସମ୍ବନ୍ଧଃ କାରଣମ୍ । ବ୍ରହ୍ମ ତୁ
ସର୍ୱଗୁଣଦୋଷସମ୍ବନ୍ଧବର୍ଜିତମିତ୍ୟତଃ “ବ୍ରହ୍ମଣି ତେ ସ୍ଥିତାଃ” ଇତି
ଯୁକ୍ତମ୍ । କର୍ମବିଷୟଂ ଚ ”ସମାସମାଭ୍ୟାମ୍” (ଗୌ. ଧ. ୨-୮-୨୦)
ଇତ୍ୟାଦି । ଇଦଂ ତୁ ସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସବିଷୟଂ ପ୍ରସ୍ତୁତମ୍, “ସର୍ୱକର୍ମାଣି
ମନସା” (ଭ. ଗୀ. ୫-୧୩) ଇତ୍ୟାରଭ୍ୟ ଅଧ୍ୟାୟପରିସମାପ୍ତେଃ ॥ ଯସ୍ମାତ୍
ନିର୍ଦୋଷଂ ସମଂ ବ୍ରହ୍ମ ଆତ୍ମା, ତସ୍ମାତ୍ —
ନ ପ୍ରହୃଷ୍ୟେତ୍ପ୍ରିୟଂ ପ୍ରାପ୍ୟ ନୋଦ୍ୱିଜେତ୍ପ୍ରାପ୍ୟ ଚାପ୍ରିୟମ୍ ।
ସ୍ଥିରବୁଦ୍ଧିରସମ୍ମୂଢୋ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ବ୍ରହ୍ମଣି ସ୍ଥିତଃ ॥ ୫-୨୦॥
ନ ପ୍ରହୃଷ୍ୟେତ୍ ପ୍ରହର୍ଷଂ ନ କୁର୍ୟାତ୍ ପ୍ରିୟଂ ଇଷ୍ଟଂ ପ୍ରାପ୍ୟ ଲବ୍ଧ୍ୱା ।
ନ ଉଦ୍ୱିଜେତ୍ ପ୍ରାପ୍ୟ ଚ ଅପ୍ରିୟଂ ଅନିଷ୍ଟଂ ଲବ୍ଧ୍ୱା । ଦେହମାତ୍ରାତ୍ମଦର୍ଶିନାଂ
ହି ପ୍ରିୟାପ୍ରିୟପ୍ରାପ୍ତୀ ହର୍ଷବିଷାଦୌ କୁର୍ୱାତେ, ନ କେବଲାତ୍ମଦର୍ଶିନଃ, ତସ୍ୟ
ପ୍ରିୟାପ୍ରିୟପ୍ରାପ୍ତ୍ୟସମ୍ଭବାତ୍ । କିଞ୍ଚ — “ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ଏକଃ ସମଃ
ନିର୍ଦୋଷଃ ଆତ୍ମା” ଇତି ସ୍ଥିରା ନିର୍ୱିଚିକିତ୍ସା ବୁଦ୍ଧିଃ ଯସ୍ୟ ସଃ ସ୍ଥିରବୁଦ୍ଧିଃ
ଅସମ୍ମୂଢଃ ସମ୍ମୋହବର୍ଜିତଶ୍ଚ ସ୍ୟାତ୍ ଯଥୋକ୍ତବ୍ରହ୍ମବିତ୍ ବ୍ରହ୍ମଣି ସ୍ଥିତଃ,
ଅକର୍ମକୃତ୍ ସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କିଞ୍ଚ, ବ୍ରହ୍ମଣି ସ୍ଥିତଃ —
ବାହ୍ୟସ୍ପର୍ଶେଷ୍ୱସକ୍ତାତ୍ମା ବିନ୍ଦତ୍ୟାତ୍ମନି ଯତ୍ସୁଖମ୍ ।
ସ ବ୍ରହ୍ମୟୋଗୟୁକ୍ତାତ୍ମା ସୁଖମକ୍ଷୟମଶ୍ନୁତେ ॥ ୫-୨୧॥
ବାହ୍ୟସ୍ପର୍ଶେଷୁ ବାହ୍ୟାଶ୍ଚ ତେ ସ୍ପର୍ଶାଶ୍ଚ ବାହ୍ୟସ୍ପର୍ଶାଃ ସ୍ପୃଶ୍ୟନ୍ତେ ଇତି
ସ୍ପର୍ଶାଃ ଶବ୍ଦାଦୟୋ ବିଷୟାଃ ତେଷୁ ବାହ୍ୟସ୍ପର୍ଶେଷୁ, ଅସକ୍ତଃ ଆତ୍ମା ଅନ୍ତଃକରଣଂ
ଯସ୍ୟ ସଃ ଅୟଂ ଅସକ୍ତାତ୍ମା ବିଷୟେଷୁ ପ୍ରୀତିବର୍ଜିତଃ ସନ୍ ବିନ୍ଦତି ଲଭତେ
ଆତ୍ମନି ଯତ୍ ସୁଖଂ ତତ୍ ବିନ୍ଦତି ଇତ୍ୟେତତ୍ । ସ ବ୍ରହ୍ମୟୋଗୟୁକ୍ତାତ୍ମା ବ୍ରହ୍ମଣି ଯୋଗଃ
ସମାଧିଃ ବ୍ରହ୍ମୟୋଗଃ ତେନ ବ୍ରହ୍ମୟୋଗେନ ଯୁକ୍ତଃ ସମାହିତଃ ତସ୍ମିନ୍ ବ୍ୟାପୃତଃ
ଆତ୍ମା ଅନ୍ତଃକରଣଂ ଯସ୍ୟ ସଃ ବ୍ରହ୍ମୟୋଗୟୁକ୍ତାତ୍ମା, ସୁଖଂ ଅକ୍ଷୟଂ ଅଶ୍ନୁତେ
ବ୍ୟାପ୍ନୋତି । ତସ୍ମାତ୍ ବାହ୍ୟବିଷୟପ୍ରୀତେଃ କ୍ଷଣିକାୟାଃ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ନିବର୍ତୟେତ୍ ଆତ୍ମନି
ଅକ୍ଷୟସୁଖାର୍ଥୀ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଇତଶ୍ଚ ନିବର୍ତୟେତ୍ —
ଯେ ହି ସଂସ୍ପର୍ଶଜା ଭୋଗା ଦୁଃଖୟୋନୟ ଏବ ତେ ।
ଆଦ୍ୟନ୍ତବନ୍ତଃ କୌନ୍ତେୟ ନ ତେଷୁ ରମତେ ବୁଧଃ ॥ ୫-୨୨॥
ଯେ ହି ଯସ୍ମାତ୍ ସଂସ୍ପର୍ଶଜାଃ ବିଷୟେନ୍ଦ୍ରିୟସଂସ୍ପର୍ଶେଭ୍ୟୋ ଜାତାଃ ଭୋଗା ଭୁକ୍ତୟଃ
ଦୁଃଖୟୋନୟ ଏବ ତେ, ଅବିଦ୍ୟାକୃତତ୍ୱାତ୍ । ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ ହି ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକାଦୀନି ଦୁଃଖାନି
ତନ୍ନିମିତ୍ତାନ୍ୟେବ । ଯଥା ଇହଲୋକେ ତଥା ପରଲୋକେଽପି ଇତି ଗମ୍ୟତେ ଏବଶବ୍ଦାତ୍ ।
ନ ସଂସାରେ ସୁଖସ୍ୟ ଗନ୍ଧମାତ୍ରମପି ଅସ୍ତି ଇତି ବୁଦ୍ଧ୍ୱା ବିଷୟମୃଗତୃଷ୍ଣିକାୟା
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ନିବର୍ତୟେତ୍ । ନ କେବଲଂ ଦୁଃଖୟୋନୟ ଏବ, ଆଦ୍ୟନ୍ତବନ୍ତଶ୍ଚ, ଆଦିଃ
ବିଷୟେନ୍ଦ୍ରିୟସଂୟୋଗୋ ଭୋଗାନାଂ ଅନ୍ତଶ୍ଚ ତଦ୍ୱିୟୋଗ ଏବ ; ଅତଃ ଆଦ୍ୟନ୍ତବନ୍ତଃ
ଅନିତ୍ୟାଃ, ମଧ୍ୟକ୍ଷଣଭାବିତ୍ୱାତ୍ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । କୌନ୍ତେୟ, ନ ତେଷୁ ଭୋଗେଷୁ ରମତେ
ବୁଧଃ ବିବେକୀ ଅବଗତପରମାର୍ଥତତ୍ତ୍ୱଃ ; ଅତ୍ୟନ୍ତମୂଢାନାମେବ ହି ବିଷୟେଷୁ
ରତିଃ ଦୃଶ୍ୟତେ, ଯଥା ପଶୁପ୍ରଭୃତୀନାମ୍ ॥ ଅୟଂ ଚ ଶ୍ରେୟୋମାର୍ଗପ୍ରତିପକ୍ଷୀ
କଷ୍ଟତମୋ ଦୋଷଃ ସର୍ୱାନର୍ଥପ୍ରାପ୍ତିହେତୁଃ ଦୁର୍ନିବାରଶ୍ଚ ଇତି ତତ୍ପରିହାରେ
ଯତ୍ନାଧିକ୍ୟଂ କର୍ତବ୍ୟଂ ଇତ୍ୟାହ ଭଗବାନ୍ —
ଶକ୍ନୋତୀହୈବ ଯଃ ସୋଢୁଂ ପ୍ରାକ୍ଛରୀରବିମୋକ୍ଷଣାତ୍ ।
କାମକ୍ରୋଧୋଦ୍ଭବଂ ବେଗଂ ସ ଯୁକ୍ତଃ ସ ସୁଖୀ ନରଃ ॥ ୫-୨୩॥
ଶକ୍ନୋତି ଉତ୍ସହତେ ଇହୈବ ଜୀବନ୍ନେବ ଯଃ ସୋଢୁଂ ପ୍ରସହିତୁଂ ପ୍ରାକ୍
ପୂର୍ୱଂ ଶରୀରବିମୋକ୍ଷଣାତ୍ ଆ ମରଣାତ୍ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ମରଣସୀମାକରଣଂ
ଜୀବତୋଽବଶ୍ୟମ୍ଭାବି ହି କାମକ୍ରୋଧୋଦ୍ଭବୋ ବେଗଃ, ଅନନ୍ତନିମିତ୍ତବାନ୍ ହି ସଃ ଇତି
ଯାବତ୍ ମରଣଂ ତାବତ୍ ନ ବିସ୍ରମ୍ଭଣୀୟ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । କାମଃ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗୋଚରପ୍ରାପ୍ତେ
ଇଷ୍ଟେ ବିଷୟେ ଶ୍ରୂୟମାଣେ ସ୍ମର୍ୟମାଣେ ବା ଅନୁଭୂତେ ସୁଖହେତୌ ଯା ଗର୍ଧିଃ
ତୃଷ୍ଣା ସ କାମଃ ; କ୍ରୋଧଶ୍ଚ ଆତ୍ମନଃ ପ୍ରତିକୂଲେଷୁ ଦୁଃଖହେତୁଷୁ
ଦୃଶ୍ୟମାନେଷୁ ଶ୍ରୂୟମାଣେଷୁ ସ୍ମର୍ୟମାଣେଷୁ ବା ଯୋ ଦ୍ୱେଷଃ ସଃ କ୍ରୋଧଃ
; ତୌ କାମକ୍ରୋଧୌ ଉଦ୍ଭବୋ ଯସ୍ୟ ବେଗସ୍ୟ ସଃ କାମକ୍ରୋଧୋଦ୍ଭବଃ ବେଗଃ ।
ରୋମାଞ୍ଚନପ୍ରହୃଷ୍ଟନେତ୍ରବଦନାଦିଲିଙ୍ଗଃ ଅନ୍ତଃକରଣପ୍ରକ୍ଷୋଭରୂପଃ
କାମୋଦ୍ଭବୋ ବେଗଃ, ଗାତ୍ରପ୍ରକମ୍ପପ୍ରସ୍ୱେଦସନ୍ଦଷ୍ଟୋଷ୍ଠପୁଟରକ୍ତନେତ୍ରାଦିଲିଙ୍ଗଃ
କ୍ରୋଧୋଦ୍ଭବୋ ବେଗଃ, ତଂ କାମକ୍ରୋଧୋଦ୍ଭବଂ ବେଗଂ ଯଃ ଉତ୍ସହତେ ପ୍ରସହତେ ସୋଢୁଂ
ପ୍ରସହିତୁମ୍, ସଃ ଯୁକ୍ତଃ ଯୋଗୀ ସୁଖୀ ଚ ଇହ ଲୋକେ ନରଃ ॥ କଥମ୍ଭୂତଶ୍ଚ
ବ୍ରହ୍ମଣି ସ୍ଥିତଃ ବ୍ରହ୍ମ ପ୍ରାପ୍ନୋତି ଇତି ଆହ ଭଗବାନ୍ —
ଯୋଽନ୍ତଃସୁଖୋଽନ୍ତରାରାମସ୍ତଥାନ୍ତର୍ଜ୍ୟୋତିରେବ ଯଃ ।
ସ ଯୋଗୀ ବ୍ରହ୍ମନିର୍ୱାଣଂ ବ୍ରହ୍ମଭୂତୋଽଧିଗଚ୍ଛତି ॥ ୫-୨୪॥
ଯଃ ଅନ୍ତଃସୁଖଃ ଅନ୍ତଃ ଆତ୍ମନି ସୁଖଂ ଯସ୍ୟ ସଃ ଅନ୍ତଃସୁଖଃ, ତଥା ଅନ୍ତରେବ
ଆତ୍ମନି ଆରାମଃ ଆରମଣଂ କ୍ରୀଡା ଯସ୍ୟ ସଃ ଅନ୍ତରାରାମଃ, ତଥା ଏବ ଅନ୍ତଃ ଏବ
ଆତ୍ମନ୍ୟେବ ଜ୍ୟୋତିଃ ପ୍ରକାଶୋ ଯସ୍ୟ ସଃ ଅନ୍ତର୍ଜ୍ୟୋତିରେବ, ଯଃ ଈଦୃଶଃ ସଃ ଯୋଗୀ
ବ୍ରହ୍ମନିର୍ୱାଣଂ ବ୍ରହ୍ମଣି ନିର୍ୱୃତିଂ ମୋକ୍ଷଂ ଇହ ଜୀବନ୍ନେବ ବ୍ରହ୍ମଭୂତଃ ସନ୍
ଅଧିଗଚ୍ଛତି ପ୍ରାପ୍ନୋତି ॥ କିଞ୍ଚ —
ଲଭନ୍ତେ ବ୍ରହ୍ମନିର୍ୱାଣମୃଷୟଃ କ୍ଷୀଣକଲ୍ମଷାଃ ।
ଛିନ୍ନଦ୍ୱୈଧା ଯତାତ୍ମାନଃ ସର୍ୱଭୂତହିତେ ରତାଃ ॥ ୫-୨୫॥
ଲଭନ୍ତେ ବ୍ରହ୍ମନିର୍ୱାଣଂ ମୋକ୍ଷଂ ଋଷୟଃ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶିନଃ ସନ୍ନ୍ୟାସିନଃ
କ୍ଷୀଣକଲ୍ମଷାଃ କ୍ଷୀଣପାପାଃ ନିର୍ଦୋଷାଃ ଛିନ୍ନଦ୍ୱୈଧାଃ ଛିନ୍ନସଂଶୟାଃ ଯତାତ୍ମାନଃ
ସଂୟତେନ୍ଦ୍ରିୟାଃ ସର୍ୱଭୂତହିତେ ରତାଃ ସର୍ୱେଷାଂ ଭୂତାନାଂ ହିତେ ଆନୁକୂଲ୍ୟେ ରତାଃ
ଅହିଂସକା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କିଞ୍ଚ —
କାମକ୍ରୋଧବିୟୁକ୍ତାନାଂ ଯତୀନାଂ ଯତଚେତସାମ୍ ।
ଅଭିତୋ ବ୍ରହ୍ମନିର୍ୱାଣଂ ବର୍ତତେ ବିଦିତାତ୍ମନାମ୍ ॥ ୫-୨୬॥
କାମକ୍ରୋଧବିୟୁକ୍ତାନାଂ କାମଶ୍ଚ କ୍ରୋଧଶ୍ଚ କାମକ୍ରୋଧୌ ତାଭ୍ୟାଂ ବିୟୁକ୍ତାନାଂ
ଯତୀନାଂ ସନ୍ନ୍ୟାସିନାଂ ଯତଚେତସାଂ ସଂୟତାନ୍ତଃକରଣାନାଂ ଅଭିତଃ ଉଭୟତଃ
ଜୀବତାଂ ମୃତାନାଂ ଚ ବ୍ରହ୍ମନିର୍ୱାଣଂ ମୋକ୍ଷୋ ବର୍ତତେ ବିଦିତାତ୍ମନାଂ
ବିଦିତଃ ଜ୍ଞାତଃ ଆତ୍ମା ଯେଷାଂ ତେ ବିଦିତାତ୍ମାନଃ ତେଷାଂ ବିଦିତାତ୍ମନାଂ
ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶିନାମିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନନିଷ୍ଠାନାଂ ସନ୍ନ୍ୟାସିନାଂ ସଦ୍ୟଃ
ମୁକ୍ତିଃ ଉକ୍ତା । କର୍ମୟୋଗଶ୍ଚ ଈଶ୍ୱରାର୍ପିତସର୍ୱଭାବେନ ଈଶ୍ୱରେ ବ୍ରହ୍ମଣି
ଆଧାୟ କ୍ରିୟମାଣଃ ସତ୍ତ୍ୱସୁଦ୍ଧିଜ୍ଞାନପ୍ରାପ୍ତିସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସକ୍ରମେଣ ମୋକ୍ଷାୟ
ଇତି ଭଗବାନ୍ ପଦେ ପଦେ ଅବ୍ରବୀତ୍, ବକ୍ଷ୍ୟତି ଚ । ଅଥ ଇଦାନୀଂ ଧ୍ୟାନୟୋଗଂ
ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନସ୍ୟ ଅନ୍ତରଙ୍ଗଂ ବିସ୍ତରେଣ ବକ୍ଷ୍ୟାମି ଇତି ତସ୍ୟ ସୂତ୍ରସ୍ଥାନୀୟାନ୍
ଶ୍ଲୋକାନ୍ ଉପଦିଶତି ସ୍ମ —
ସ୍ପର୍ଶାନ୍କୃତ୍ୱା ବହିର୍ବାହ୍ୟାଂଶ୍ଚକ୍ଷୁଶ୍ଚୈବାନ୍ତରେ ଭ୍ରୁବୋଃ ।
ପ୍ରାଣାପାନୌ ସମୌ କୃତ୍ୱା ନାସାଭ୍ୟନ୍ତରଚାରିଣୌ ॥ ୫-୨୭॥
ଯତେନ୍ଦ୍ରିୟମନୋବୁଦ୍ଧିର୍ମୁନିର୍ମୋକ୍ଷପରାୟଣଃ ।
ବିଗତେଚ୍ଛାଭୟକ୍ରୋଧୋ ଯଃ ସଦା ମୁକ୍ତ ଏବ ସଃ ॥ ୫-୨୮॥
ସ୍ପର୍ଶାନ୍ ଶବ୍ଦାଦୀନ୍ କୃତ୍ୱା ବହିଃ ବାହ୍ୟାନ୍ — ଶ୍ରୋତ୍ରାଦିଦ୍ୱାରେଣ ଅନ୍ତଃ ବୁଦ୍ଧୌ
ପ୍ରବେଶିତାଃ ଶବ୍ଦାଦୟଃ ବିଷୟାଃ ତାନ୍ ଅଚିନ୍ତୟତଃ ଶବ୍ଦାଦୟୋ ବ୍ରାହ୍ୟା ବହିରେବ
କୃତାଃ ଭବନ୍ତି — ତାନ୍ ଏବଂ ବହିଃ କୃତ୍ୱା ଚକ୍ଷୁଶ୍ଚୈବ ଅନ୍ତରେ ଭ୍ରୁବୋଃ
“କୃତ୍ୱା” ଇତି ଅନୁଷଜ୍ୟତେ । ତଥା ପ୍ରାଣାପାନୌ ନାସାଭ୍ୟନ୍ତରଚାରିଣୌ
ସମୌ କୃତ୍ୱା, ଯତେନ୍ଦ୍ରିୟମନୋବୁଦ୍ଧିଃ ଯତାନି ସଂୟତାନି ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ମନଃ
ବୁଦ୍ଧିଶ୍ଚ ଯସ୍ୟ ସଃ ଯତେନ୍ଦ୍ରିୟମନୋବୁଦ୍ଧିଃ, ମନନାତ୍ ମୁନିଃ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ,
ମୋକ୍ଷପରାୟଣଃ ଏବଂ ଦେହସଂସ୍ଥାନାତ୍ ମୋକ୍ଷପରାୟଣଃ ମୋକ୍ଷ ଏବ ପରଂ ଅୟନଂ
ପରା ଗତିଃ ଯସ୍ୟ ସଃ ଅୟଂ ମୋକ୍ଷପରାୟଣୋ ମୁନିଃ ଭବେତ୍ । ବିଗତେଚ୍ଛାଭୟକ୍ରୋଧଃ
ଇଚ୍ଛା ଚ ଭୟଂ ଚ କ୍ରୋଧଶ୍ଚ ଇଚ୍ଛାଭୟକ୍ରୋଧାଃ ତେ ବିଗତାଃ ଯସ୍ମାତ୍ ସଃ
ବିଗତେଚ୍ଛାଭୟକ୍ରୋଧଃ, ଯଃ ଏବଂ ବର୍ତତେ ସଦା ସନ୍ନ୍ୟାସୀ, ମୁକ୍ତ ଏବ ସଃ ନ
ତସ୍ୟ ମୋକ୍ଷାୟାନ୍ୟଃ କର୍ତବ୍ୟୋଽସ୍ତି ॥ ଏବଂ ସମାହିତଚିତ୍ତେନ କିଂ ବିଜ୍ଞେୟଂ ଇତି,
ଉଚ୍ୟତେ —
ଭୋକ୍ତାରଂ ଯଜ୍ଞତପସାଂ ସର୍ୱଲୋକମହେଶ୍ୱରମ୍ ।
ସୁହୃଦଂ ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ମାଂ ଶାନ୍ତିମୃଚ୍ଛତି ॥ ୫-୨୯॥
ଭୋକ୍ତାରଂ ଯଜ୍ଞତପସାଂ ଯଜ୍ଞାନାଂ ତପସାଂ ଚ କର୍ତୃରୂପେଣ ଦେବତାରୂପେଣ
ଚ, ସର୍ୱଲୋକମହେଶ୍ୱରଂ ସର୍ୱେଷାଂ ଲୋକାନାଂ ମହାନ୍ତଂ ଈଶ୍ୱରଂ ସୁହୃଦଂ
ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ସର୍ୱପ୍ରାଣିନାଂ ପ୍ରତ୍ୟୁପକାରନିରପେକ୍ଷତୟା ଉପକାରିଣଂ ସର୍ୱଭୂତାନାଂ
ହୃଦୟେଶୟଂ ସର୍ୱକର୍ମଫଲାଧ୍ୟକ୍ଷଂ ସର୍ୱପ୍ରତ୍ୟଯସାକ୍ଷିଣଂ ମାଂ ନାରାୟଣଂ
ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଶାନ୍ତିଂ ସର୍ୱସଂସାରୋପରତିଂ ଋଚ୍ଛତି ପ୍ରାପ୍ନୋତି ॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଯୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ନାର୍ଜୁନସଂବାଦେ କର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସୟୋଗୋ ନାମ ପଽଚମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୫॥
ଇତି
ଶ୍ରୀମଦ୍-ପରମହଂସ-ପରିବ୍ରାଜକ-ଆଚାର୍ୟ-ପୂଜ୍ୟପାଦ-ଶ୍ରୀଶଙ୍କର-ଭଗବତା
କୃତୌ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା-ଭାଷ୍ୟେ ପ୍ରକୃତି-ଗର୍ଭଃ ନାମ ପଞ୍ଚମଃ
ଅଧ୍ୟାୟଃ ॥
॥ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା ଶାଙ୍କର-ଭାଷ୍ୟମ୍ ॥ ॥ ଷଷ୍ଠୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
ଅତୀତାନନ୍ତରାଧ୍ୟାୟାନ୍ତେ ଧ୍ୟାନୟୋଗସ୍ୟ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଂ ପ୍ରତି ଅନ୍ତରଙ୍ଗସ୍ୟ
ସୂତ୍ରଭୂତାଃ ଶ୍ଲୋକାଃ“ସ୍ପର୍ଶାନ୍ କୃତ୍ୱା ବହିଃ” (ଭ. ଗୀ. ୫-୨୭)
ଇତ୍ୟାଦୟଃ ଉପଦିଷ୍ଟାଃ । ତେଷାଂ ବୃତ୍ତିସ୍ଥାନୀୟଃ ଅୟଂ ଷଷ୍ଠୋଽଧ୍ୟାୟଃ ଆରଭ୍ୟତେ ।
ତତ୍ର ଧ୍ୟାନୟୋଗସ୍ୟ ବହିରଙ୍ଗଂ କର୍ମ ଇତି, ଯାବତ୍ ଧ୍ୟାନୟୋଗାରୋହଣସମର୍ଥଃ
ତାବତ୍ ଗୃହସ୍ଥେନ ଅଧିକୃତେନ କର୍ତବ୍ୟଂ କର୍ମ ଇତ୍ୟତଃ ତତ୍ ସ୍ତୌତି —
ଅନାଶ୍ରିତ ଇତି ॥ ନନୁ କିମର୍ଥଂ ଧ୍ୟାନୟୋଗାରୋହଣସୀମାକରଣମ୍, ଯାବତା
ଅନୁଷ୍ଠେୟମେବ ବିହିତଂ କର୍ମ ଯାବଜ୍ଜୀବମ୍ । ନ, “ଆରୁରୁକ୍ଷୋର୍ମୁନେର୍ୟୋଗଂ
କର୍ମ କାରଣମୁଚ୍ୟତେ” (ଭ. ଗୀ. ୬-୩) ଇତି ବିଶେଷଣାତ୍, ଆରୂଢସ୍ୟ ଚ
ଶମେନୈବ ସମ୍ବନ୍ଧକରଣାତ୍ । ଆରୁରୁକ୍ଷୋଃ ଆରୂଢସ୍ୟ ଚ ଶମଃ କର୍ମ ଚ ଉଭୟଂ
କର୍ତବ୍ୟତ୍ୱେନ ଅଭିପ୍ରେତଂ ଚେତ୍ସ୍ୟାତ୍, ତଦା “ଆରୁରୁକ୍ଷୋଃ” “ଆରୂଢସ୍ୟ
ଚ” ଇତି ଶମକର୍ମବିଷୟଭେଦେନ ବିଶେଷଣଂ ବିଭାଗକରଣଂ ଚ
ଅନର୍ଥକଂ ସ୍ୟାତ୍ ॥ ତତ୍ର ଆଶ୍ରମିଣାଂ କଶ୍ଚିତ୍ ଯୋଗମାରୁରୁକ୍ଷୁଃ ଭବତି,
ଆରୂଢଶ୍ଚ କଶ୍ଚିତ୍, ଅନ୍ୟେ ନ ଆରୁରୁକ୍ଷବଃ ନ ଚ ଆରୂଢାଃ ; ତାନପେକ୍ଷ୍ୟ
“ଆରୁରୁକ୍ଷୋଃ” “ଆରୂଢସ୍ୟ ଚ” ଇତି ବିଶେଷଣଂ
ବିଭାଗକରଣଂ ଚ ଉପପଦ୍ୟତ ଏବେତି ଚେତ୍, ନ ; “ତସ୍ୟୈବ” ଇତି
ବଚନାତ୍, ପୁନଃ ଯୋଗଗ୍ରହଣାଚ୍ଚ “ଯୋଗାରୂଢସ୍ୟ” ଇତି ; ଯ ଆସୀତ୍ ପୂର୍ୱଂ
ଯୋଗମାରୁରୁକ୍ଷୁଃ, ତସ୍ୟୈବ ଆରୂଢସ୍ୟ ଶମ ଏବ କର୍ତବ୍ୟଃ କାରଣଂ ଯୋଗଫଲଂ
ପ୍ରତି ଉଚ୍ୟତେ ଇତି । ଅତୋ ନ ଯାବଜ୍ଜୀବଂ କର୍ତବ୍ୟତ୍ୱପ୍ରାପ୍ତିଃ କସ୍ୟଚିଦପି କର୍ମଣଃ ।
ଯୋଗବିଭ୍ରଷ୍ଟବଚନାଚ୍ଚ — ଗୃହସ୍ଥସ୍ୟ ଚେତ୍ କର୍ମିଣୋ ଯୋଗୋ ବିହିତଃ
ଷଷ୍ଠେ ଅଧ୍ୟାୟେ, ସଃ ଯୋଗବିଭ୍ରଷ୍ଟୋଽପି କର୍ମଗତିଂ କର୍ମଫଲଂ ପ୍ରାପ୍ନୋତି
ଇତି ତସ୍ୟ ନାଶାଶଙ୍କା ଅନୁପପନ୍ନା ସ୍ୟାତ୍ । ଅବଶ୍ୟଂ ହି କୃତଂ କର୍ମ କାମ୍ୟଂ
ନିତ୍ୟଂ ବା — ମୋକ୍ଷସ୍ୟ ନିତ୍ୟତ୍ୱାତ୍ ଅନାରଭ୍ୟତ୍ୱେ — ସ୍ୱଂ ଫଲଂ ଆରଭତ
ଏବ । ନିତ୍ୟସ୍ୟ ଚ କର୍ମଣଃ ବେଦପ୍ରମାଣାବବୁଦ୍ଧତ୍ୱାତ୍ ଫଲେନ ଭବିତବ୍ୟମ୍
ଇତି ଅବୋଚାମ, ଅନ୍ୟଥା ବେଦସ୍ୟ ଆନର୍ଥକ୍ୟପ୍ରସଙ୍ଗାତ୍ ଇତି । ନ ଚ କର୍ମଣି ସତି
ଉଭୟବିଭ୍ରଷ୍ଟବଚନମ୍, ଅର୍ଥବତ୍ କର୍ମଣୋ ବିଭ୍ରଂଶକାରଣାନୁପପତ୍ତେଃ ॥ କର୍ମ
କୃତଂ ଈଶ୍ୱରେ ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟ ଇତ୍ୟତଃ କର୍ତୁଃ କର୍ମ ଫଲଂ ନାରଭତ ଇତି ଚେତ୍, ନ ;
ଈଶ୍ୱରେ ସନ୍ନ୍ୟାସସ୍ୟ ଅଧିକତରଫଲହେତୁତ୍ୱୋପପତ୍ତେଃ ॥ ମୋକ୍ଷାୟୈବ ଇତି ଚେତ୍,
ସ୍ୱକର୍ମଣାଂ କୃତାନାଂ ଈଶ୍ୱରେ ସନ୍ନ୍ୟାସୋ ମୋକ୍ଷାୟୈବ, ନ ଫଲାନ୍ତରାୟ ଯୋଗସହିତଃ
; ଯୋଗାଚ୍ଚ ବିଭ୍ରଷ୍ଟଃ ; ଇତ୍ୟତଃ ତଂ ପ୍ରତି ନାଶାଶଙ୍କା ଯୁକ୍ତୈବ ଇତି ଚେତ୍,
ନ ;“ଏକାକୀ ଯତଚିତ୍ତାତ୍ମା ନିରାଶୀରପରିଗ୍ରହଃ” (ଭ. ଗୀ. ୬-୧୦)
“ବ୍ରହ୍ମଚାରିବ୍ରତେ ସ୍ଥିତଃ” (ଭ. ଗୀ. ୬-୧୪) ଇତି କର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସବିଧାନାତ୍ ।
ନ ଚ ଅତ୍ର ଧ୍ୟାନକାଲେ ସ୍ତ୍ରୀସହାୟତ୍ୱାଶଙ୍କା, ଯେନ ଏକାକିତ୍ୱଂ ବିଧୀୟତେ ।
ନ ଚ ଗୃହସ୍ଥସ୍ୟ “ନିରାଶୀରପରିଗ୍ରହଃ” ଇତ୍ୟାଦିବଚନଂ ଅନୁକୂଲମ୍ ।
ଉଭୟବିଭ୍ରଷ୍ଟପ୍ରଶ୍ନାନୁପପତ୍ତେଶ୍ଚ ॥ ଅନାଶ୍ରିତ ଇତ୍ୟନେନ କର୍ମିଣ ଏବ
ସନ୍ନ୍ୟାସିତ୍ୱଂ ଯୋଗିତ୍ୱଂ ଚ ଉକ୍ତମ୍, ପ୍ରତିଷିଦ୍ଧଂ ଚ ନିରଗ୍ନେଃ ଅକ୍ରିୟସ୍ୟ ଚ
ସନ୍ନ୍ୟାସିତ୍ୱଂ ଯୋଗିତ୍ୱଂ ଚେତି ଚେତ୍, ନ ; ଧ୍ୟାନୟୋଗଂ ପ୍ରତି ବହିରଙ୍ଗସ୍ୟ ଯତଃ
କର୍ମଣଃ ଫଲାକାଙ୍କ୍ଷାସନ୍ନ୍ୟାସସ୍ତୁତିପରତ୍ୱାତ୍ । ନ କେବଲଂ ନିରଗ୍ନିଃ ଅକ୍ରିୟଃ
ଏବ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଯୋଗୀ ଚ । କିଂ ତର୍ହି ? କର୍ମ୍ୟପି, କର୍ମଫଲାସଙ୍ଗଂ ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟ
କର୍ମୟୋଗଂ ଅନୁତିଷ୍ଠନ୍ ସତ୍ତ୍ୱଶୁଦ୍ଧ୍ୟର୍ଥମ୍, “ସ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଚ ଯୋଗୀ ଚ
ଭବତି” ଇତି ସ୍ତୂୟତେ । ନ ଚ ଏକେନ ବାକ୍ୟେନ କର୍ମଫଲାସଙ୍ଗସନ୍ନ୍ୟାସସ୍ତୁତିଃ
ଚତୁର୍ଥାଶ୍ରମପ୍ରତିଷେଧଶ୍ଚ ଉପପଦ୍ୟତେ । ନ ଚ ପ୍ରସିଦ୍ଧଂ ନିରଗ୍ନେଃ
ଅକ୍ରିୟସ୍ୟ ପରମାର୍ଥସନ୍ନ୍ୟାସିନଃ ଶ୍ରୁତିସ୍ମୃତିପୁରାଣେତିହାସୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେଷୁ ବିହିତଂ
ସନ୍ନ୍ୟାସିତ୍ୱଂ ଯୋଗିତ୍ୱଂ ଚ ପ୍ରତିଷେଧତି ଭଗବାନ୍ । ସ୍ୱବଚନବିରୋଧାଚ୍ଚ
— “ସର୍ୱକର୍ମାଣି ମନସା ସନ୍ନ୍ନ୍ୟସ୍ୟ . . . ନୈବ କୁର୍ୱନ୍ନ କାରୟନ୍
ଆସ୍ତେ” (ଭ. ଗୀ. ୫-୧୩) “ମୌନୀ ସନ୍ତୁଷ୍ଟୋ ଯେନ କେନଚିତ୍ ଅନିକେତଃ
ସ୍ଥିରମତିଃ” (ଭ. ଗୀ. ୧୨-୧୯) “ବିହାୟ କାମାନ୍ୟଃ ସର୍ୱାନ୍ ପୁମାଂଶ୍ଚରତି
ନିଃସ୍ପୃହଃ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୭୧) “ସର୍ୱାରମ୍ଭପରିତ୍ୟାଗୀ”
(ଭ. ଗୀ. ୧୨-୧୬) ଇତି ଚ ତତ୍ର ତତ୍ର ଭଗବତା ସ୍ୱବଚନାନି ଦର୍ଶିତାନି ;
ତୈଃ ବିରୁଧ୍ୟେତ ଚତୁର୍ଥାଶ୍ରମପ୍ରତିଷେଧଃ । ତସ୍ମାତ୍ ମୁନେଃ ଯୋଗଂ ଆରୁରୁକ୍ଷୋଃ
ପ୍ରତିପନ୍ନଗାର୍ହସ୍ଥ୍ୟସ୍ୟ ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦିକର୍ମ ଫଲନିରପେକ୍ଷଂ ଅନୁଷ୍ଠୀୟମାନଂ
ଧ୍ୟାନୟୋଗାରୋହଣସାଧନତ୍ୱଂ ସତ୍ତ୍ୱଶୁଦ୍ଧିଦ୍ୱାରେଣ ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ ଇତି “ସ
ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଚ ଯୋଗୀ ଚ” ଇତି ସ୍ତୂୟତେ ॥
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ଅନାଶ୍ରିତଃ କର୍ମଫଲଂ କାର୍ୟଂ କର୍ମ କରୋତି ଯଃ ।
ସ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଚ ଯୋଗୀ ଚ ନ ନିରଗ୍ନିର୍ନ ଚାକ୍ରିୟଃ ॥ ୬-୧॥
ଅନାଶ୍ରିତଃ ନ ଆଶ୍ରିତଃ ଅନାଶ୍ରିତଃ । କିମ୍ ? କର୍ମଫଲଂ କର୍ମଣାଂ ଫଲଂ
କର୍ମଫଲଂ ଯତ୍ ତଦନାଶ୍ରିତଃ, କର୍ମଫଲତୃଷ୍ଣାରହିତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଯୋ ହି
କର୍ମଫଲେ ତୃଷ୍ଣାବାନ୍ ସଃ କର୍ମଫଲମାଶ୍ରିତୋ ଭବତି, ଅୟଂ ତୁ ତଦ୍ୱିପରୀତଃ,
ଅତଃ ଅନାଶ୍ରିତଃ କର୍ମଫଲମ୍ । ଏବମ୍ଭୂତଃ ସନ୍ କାର୍ୟଂ କର୍ତବ୍ୟଂ ନିତ୍ୟଂ
କାମ୍ୟବିପରୀତଂ ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦିକଂ କର୍ମ କରୋତି ନିର୍ୱର୍ତୟତି ଯଃ କଶ୍ଚିତ୍ ଈଦୃଶଃ
କର୍ମୀ ସ କର୍ମ୍ୟନ୍ତରେଭ୍ୟୋ ବିଶିଷ୍ୟତେ ଇତ୍ୟେବମର୍ଥମାହ — “ସ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ
ଚ ଯୋଗୀ ଚ” ଇତି । ସନ୍ନ୍ୟାସଃ ପରିତ୍ୟାଗଃ ସ ଯସ୍ୟାସ୍ତି ସ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଚ,
ଯୋଗୀ ଚ ଯୋଗଃ ଚିତ୍ତସମାଧାନଂ ସ ଯସ୍ୟାସ୍ତି ସ ଯୋଗୀ ଚ ଇତି ଏବଙ୍ଗୁଣସମ୍ପନ୍ନଃ
ଅୟଂ ମନ୍ତବ୍ୟଃ” ନ କେବଲଂ ନିରଗ୍ନିଃ ଅକ୍ରିୟ ଏବ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଯୋଗୀ ଚ ଇତି
ମନ୍ତବ୍ୟଃ । ନିର୍ଗତାଃ ଅଗ୍ନୟଃ କର୍ମାଙ୍ଗଭୂତାଃ ଯସ୍ମାତ୍ ସ ନିରଗ୍ନିଃ, ଅକ୍ରିୟଶ୍ଚ
ଅନଗ୍ନିସାଧନା ଅପି ଅବିଦ୍ୟମାନାଃ କ୍ରିୟାଃ ତପୋଦାନାଦିକାଃ ଯସ୍ୟ ଅସୌ ଅକ୍ରିୟଃ ॥
ନନୁ ଚ ନିରଗ୍ନେଃ ଅକ୍ରିୟସ୍ୟୈବ ଶ୍ରୁତିସ୍ମୃତିୟୋଗଶାସ୍ତ୍ରେଷୁ ସନ୍ନ୍ୟାସିତ୍ୱଂ
ଯୋଗିତ୍ୱଂ ଚ ପ୍ରସିଦ୍ଧମ୍ । କଥଂ ଇହ ସାଗ୍ନେଃ ସକ୍ରିୟସ୍ୟ ଚ ସନ୍ନ୍ୟାସିତ୍ୱଂ
ଯୋଗିତ୍ୱଂ ଚ ଅପ୍ରସିଦ୍ଧମୁଚ୍ୟତେ ଇତି । ନୈଷ ଦୋଷଃ, କୟାଚିତ୍ ଗୁଣବୃତ୍ତ୍ୟା
ଉଭୟସ୍ୟ ସମ୍ପିପାଦୟିଷିତତ୍ୱାତ୍ । ତତ୍ କଥମ୍ ? କର୍ମଫଲସଙ୍କଲ୍ପସନ୍ନ୍ୟାସାତ୍
ସନ୍ନ୍ୟାସିତ୍ୱମ୍, ଯୋଗାଙ୍ଗତ୍ୱେନ ଚ କର୍ମାନୁଷ୍ଠାନାତ୍ କର୍ମଫଲସଙ୍କଲ୍ପସ୍ୟ ଚ
ଚିତ୍ତବିକ୍ଷେପହେତୋଃ ପରିତ୍ୟାଗାତ୍ ଯୋଗିତ୍ୱଂ ଚ ଇତି ଗୌଣମୁଭୟମ୍ ; ନ ପୁନଃ
ମୁଖ୍ୟଂ ସନ୍ନ୍ୟାସିତ୍ୱଂ ଯୋଗିତ୍ୱଂ ଚ ଅଭିପ୍ରେତମିତ୍ୟେତମର୍ଥଂ ଦର୍ଶୟିତୁମାହ —
ଯଂ ସନ୍ନ୍ୟାସମିତି ପ୍ରାହୁର୍ୟୋଗଂ ତଂ ବିଦ୍ଧି ପାଣ୍ଡବ ।
ନ ହ୍ୟସନ୍ନ୍ୟସ୍ତସଙ୍କଲ୍ପୋ ଯୋଗୀ ଭବତି କଶ୍ଚନ ॥ ୬-୨॥
ଯଂ ସର୍ୱକର୍ମତତ୍ଫଲପରିତ୍ୟାଗଲକ୍ଷଣଂ ପରମାର୍ଥସନ୍ନ୍ୟାସଂ ସନ୍ନ୍ୟାସମ୍
ଇତି ପ୍ରାହୁଃ ଶ୍ରୁତିସ୍ମୃତିବିଦଃ, ଯୋଗଂ କର୍ମାନୁଷ୍ଠାନଲକ୍ଷଣଂ
ତଂ ପରମାର୍ଥସନ୍ନ୍ୟାସଂ ବିଦ୍ଧି ଜାନୀହି ହେ ପାଣ୍ଡବ । କର୍ମୟୋଗସ୍ୟ
ପ୍ରବୃତ୍ତିଲକ୍ଷଣସ୍ୟ ତଦ୍ୱିପରୀତେନ ନିବୃତ୍ତିଲକ୍ଷଣେନ ପରମାର୍ଥସନ୍ନ୍ୟାସେନ
କୀଦୃଶଂ ସାମାନ୍ୟମଙ୍ଗୀକୃତ୍ୟ ତଦ୍ଭାବ ଉଚ୍ୟତେ ଇତ୍ୟପେକ୍ଷାୟାଂ ଇଦମୁଚ୍ୟତେ —
ଅସ୍ତି ହି ପରମାର୍ଥସନ୍ନ୍ୟାସେନ ସାଦୃଶ୍ୟଂ କର୍ତୃଦ୍ୱାରକଂ କର୍ମୟୋଗସ୍ୟ । ଯୋ ହି
ପରମାର୍ଥସନ୍ନ୍ୟାସୀ ସ ତ୍ୟକ୍ତସର୍ୱକର୍ମସାଧନତୟା ସର୍ୱକର୍ମତତ୍ଫଲବିଷୟଂ
ସଙ୍କଲ୍ପଂ ପ୍ରବୃତ୍ତିହେତୁକାମକାରଣଂ ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟତି । ଅୟମପି କର୍ମୟୋଗୀ
କର୍ମ କୁର୍ୱାଣ ଏବ ଫଲବିଷୟଂ ସଙ୍କଲ୍ପଂ ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟତି ଇତ୍ୟେତମର୍ଥଂ
ଦର୍ଶୟିଷ୍ୟନ୍ ଆହ — ନ ହି ଯସ୍ମାତ୍ ଅସନ୍ନ୍ୟସ୍ତସଙ୍କଲ୍ପଃ ଅସନ୍ନ୍ୟସ୍ତଃ
ଅପରିତ୍ୟକ୍ତଃ ଫଲବିଷୟଃ ସଙ୍କଲ୍ପଃ ଅଭିସନ୍ଧିଃ ଯେନ ସଃ ଅସନ୍ନ୍ୟସ୍ତସଙ୍କଲ୍ପଃ
କଶ୍ଚନ କଶ୍ଚିଦପି କର୍ମୀ ଯୋଗୀ ସମାଧାନବାନ୍ ଭବତି ନ ସମ୍ଭବତୀତ୍ୟର୍ଥଃ,
ଫଲସଙ୍କଲ୍ପସ୍ୟ ଚିତ୍ତବିକ୍ଷେପହେତୁତ୍ୱାତ୍ । ତସ୍ମାତ୍ ଯଃ କଶ୍ଚନ କର୍ମୀ
ସନ୍ନ୍ୟସ୍ତଫଲସଙ୍କଲ୍ପୋ ଭବେତ୍ ସ ଯୋଗୀ ସମାଧାନବାନ୍ ଅବିକ୍ଷିପ୍ତଚିତ୍ତୋ ଭବେତ୍,
ଚିତ୍ତବିକ୍ଷେପହେତୋଃ ଫଲସଙ୍କଲ୍ପସ୍ୟ ସନ୍ନ୍ୟସ୍ତତ୍ୱାଦିତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ ॥ ଏବଂ
ପରମାର୍ଥସନ୍ନ୍ୟାସକର୍ମୟୋଗୟୋଃ କର୍ତୃଦ୍ୱାରକଂ ସନ୍ନ୍ୟାସସାମାନ୍ୟମପେକ୍ଷ୍ୟ
“ଯଂ ସନ୍ନ୍ୟାସମିତି ପ୍ରାହୁର୍ୟୋଗଂ ତଂ ବିଦ୍ଧି ପାଣ୍ଡବ” ଇତି କର୍ମୟୋଗସ୍ୟ
ସ୍ତୁତ୍ୟର୍ଥଂ ସନ୍ନ୍ୟାସତ୍ୱଂ ଉକ୍ତମ୍ । ଧ୍ୟାନୟୋଗସ୍ୟ ଫଲନିରପେକ୍ଷଃ କର୍ମୟୋଗୋ
ବହିରଙ୍ଗଂ ସାଧନମିତି ତଂ ସନ୍ନ୍ୟାସତ୍ୱେନ ସ୍ତୁତ୍ୱା ଅଧୁନା କର୍ମୟୋଗସ୍ୟ
ଧ୍ୟାନୟୋଗସାଧନତ୍ୱଂ ଦର୍ଶୟତି —
ଆରୁରୁକ୍ଷୋର୍ମୁନେର୍ୟୋଗଂ କର୍ମ କାରଣମୁଚ୍ୟତେ ।
ଯୋଗାରୂଢସ୍ୟ ତସ୍ୟୈବ ଶମଃ କାରଣମୁଚ୍ୟତେ ॥ ୬-୩॥
ଆରୁରୁକ୍ଷୋଃ ଆରୋଢୁମିଚ୍ଛତଃ, ଅନାରୂଢସ୍ୟ, ଧ୍ୟାନୟୋଗେ
ଅବସ୍ଥାତୁମଶକ୍ତସ୍ୟୈବେତ୍ୟର୍ଥଃ । କସ୍ୟ ତସ୍ୟ ଆରୁରୁକ୍ଷୋଃ ? ମୁନେଃ,
କର୍ମଫଲସନ୍ନ୍ୟାସିନ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । କିମାରୁରୁକ୍ଷୋଃ ? ଯୋଗମ୍ । କର୍ମ
କାରଣଂ ସାଧନଂ ଉଚ୍ୟତେ । ଯୋଗାରୂଢସ୍ୟ ପୁନଃ ତସ୍ୟୈବ ଶମଃ ଉପଶମଃ
ସର୍ୱକର୍ମଭ୍ୟୋ ନିବୃତ୍ତିଃ କାରଣଂ ଯୋଗାରୂଢସ୍ୟ ସାଧନଂ ଉଚ୍ୟତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ଯାବଦ୍ୟାବତ୍ କର୍ମଭ୍ୟଃ ଉପରମତେ, ତାବତ୍ତାବତ୍ ନିରାୟାସସ୍ୟ ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ୟ ଚିତ୍ତଂ
ସମାଧୀୟତେ । ତଥା ସତି ସ ଝଟିତି ଯୋଗାରୂଢୋ ଭବତି । ତଥା ଚୋକ୍ତଂ ବ୍ୟାସେନ
–”ନୈତାଦୃଶଂ ବ୍ରାହ୍ମଣସ୍ୟାସ୍ତି ବିତ୍ତଂ ଯଥୈକତା ସମତା ସତ୍ୟତା ଚ ।
ଶୀଲଂ ସ୍ଥିତିର୍ଦଣ୍ଡନିଧାନମାର୍ଜବଂ ତତସ୍ତତଶ୍ଚୋପରମଃ କ୍ରିୟାଭ୍ୟଃ”
(ମୋ. ଧ. ୧୭୫-୩୭) ଇତି ॥ ଅଥେଦାନୀଂ କଦା ଯୋଗାରୂଢୋ ଭବତି ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ଯଦା ହି ନେନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଷୁ ନ କର୍ମସ୍ୱନୁଷଜ୍ଜତେ ।
ସର୍ୱସଙ୍କଲ୍ପସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଯୋଗାରୂଢସ୍ତଦୋଚ୍ୟତେ ॥ ୬-୪॥
ଯଦା ସମାଧୀୟମାନଚିତ୍ତୋ ଯୋଗୀ ହି ଇନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଷୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାମର୍ଥାଃ ଶବ୍ଦାଦୟଃ
ତେଷୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଷୁ କର୍ମସୁ ଚ ନିତ୍ୟନୈମିତ୍ତିକକାମ୍ୟପ୍ରତିଷିଦ୍ଧେଷୁ
ପ୍ରୟୋଜନାଭାବବୁଦ୍ଧ୍ୟା ନ ଅନୁଷଜ୍ଜତେ ଅନୁଷଙ୍ଗଂ କର୍ତବ୍ୟତାବୁଦ୍ଧିଂ ନ
କରୋତୀତ୍ୟର୍ଥଃ । ସର୍ୱସଙ୍କଲ୍ପସନ୍ନ୍ୟାସୀ ସର୍ୱାନ୍ ସଙ୍କଲ୍ପାନ୍ ଇହାମୁତ୍ରାର୍ଥକାମହେତୂନ୍
ସନ୍ନ୍ୟସିତୁଂ ଶୀଲଂ ଅସ୍ୟ ଇତି ସର୍ୱସଙ୍କଲ୍ପସନ୍ନ୍ୟାସୀ, ଯୋଗାରୂଢଃ ପ୍ରାପ୍ତୟୋଗ
ଇତ୍ୟେତତ୍, ତଦା ତସ୍ମିନ୍ କାଲେ ଉଚ୍ୟତେ । “ସର୍ୱସଙ୍କଲ୍ପସନ୍ନ୍ୟାସୀ”
ଇତି ବଚନାତ୍ ସର୍ୱାଂଶ୍ଚ କାମାନ୍ ସର୍ୱାଣି ଚ କର୍ମାଣି ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟେଦିତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ସଙ୍କଲ୍ପମୂଲା ହି ସର୍ୱେ କାମାଃ — ”ସଙ୍କଲ୍ପମୂଲଃ କାମୋ ବୈ
ଯଜ୍ଞାଃ ସଙ୍କଲ୍ପସମ୍ଭବାଃ ।” (ମନୁ. ୨-୩) ”କାମ ଜାନାମି ତେ
ମୂଲଂ ସଙ୍କଲ୍ପାତ୍କିଲ ଜାୟସେ । ନ ତ୍ୱାଂ ସଙ୍କଲ୍ପୟିଷ୍ୟାମି ତେନ ମେ ନ
ଭବିଷ୍ୟସି” (ମୋ. ଧ. ୧୭୭-୨୫)ଇତ୍ୟାଦିସ୍ମୃତେଃ । ସର୍ୱକାମପରିତ୍ୟାଗେ
ଚ ସର୍ୱକର୍ମସନ୍ନ୍ୟାସଃ ସିଦ୍ଧୋ ଭବତି, “ସ ଯଥାକାମୋ ଭବତି
ତତ୍କ୍ରତୁର୍ଭବତି ଯତ୍କ୍ରତୁର୍ଭବତି ତତ୍କର୍ମ କୁରୁତେ” (ବୃ. ଉ. ୪-୪-୫)
ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ରୁତିଭ୍ୟଃ ; ”ଯଦ୍ୟଦ୍ଧି କୁରୁତେ ଜନ୍ତୁଃ ତତ୍ତତ୍ କାମସ୍ୟ
ଚେଷ୍ଟିତମ୍” (ମନୁ. ୨-୪)ଇତ୍ୟାଦିସ୍ମୃତିଭ୍ୟଶ୍ଚ ; ନ୍ୟାୟାଚ୍ଚ —
ନ ହି ସର୍ୱସଙ୍କଲ୍ପସନ୍ନ୍ୟାସେ କଶ୍ଚିତ୍ ସ୍ପନ୍ଦିତୁମପି ଶକ୍ତଃ । ତସ୍ମାତ୍
“ସର୍ୱସଙ୍କଲ୍ପସନ୍ନ୍ୟାସୀ” ଇତି ବଚନାତ୍ ସର୍ୱାନ୍ କାମାନ୍ ସର୍ୱାଣି କର୍ମାଣି
ଚ ତ୍ୟାଜୟତି ଭଗବାନ୍ ॥ ଯଦା ଏବଂ ଯୋଗାରୂଢଃ, ତଦା ତେନ ଆତ୍ମା ଉଦ୍ଧୃତୋ
ଭବତି ସଂସାରାଦନର୍ଥଜାତାତ୍ । ଅତଃ —
ଉଦ୍ଧରେଦାତ୍ମନାତ୍ମାନଂ ନାତ୍ମାନମବସାଦୟେତ୍ ।
ଆତ୍ମୈବ ହ୍ୟାତ୍ମନୋ ବନ୍ଧୁରାତ୍ମୈବ ରିପୁରାତ୍ମନଃ ॥ ୬-୫॥
ଉଦ୍ଧରେତ୍ ସଂସାରସାଗରେ ନିମଗ୍ନଂ ଆତ୍ମନା ଆତ୍ମାନଂ ତତଃ ଉତ୍ ଊର୍ଧ୍ୱଂ ହରେତ୍
ଉଦ୍ଧରେତ୍, ଯୋଗାରୂଢତାମାପାଦୟେଦିତ୍ୟର୍ଥଃ । ନ ଆତ୍ମାନଂ ଅବସାଧୟେତ୍ ନ ଅଧଃ
ନୟେତ୍, ନ ଅଧଃ ଗମୟେତ୍ । ଆତ୍ମୈବ ହି ଯସ୍ମାତ୍ ଆତ୍ମନଃ ବନ୍ଧୁଃ । ନ ହି ଅନ୍ୟଃ
କଶ୍ଚିତ୍ ବନ୍ଧୁଃ, ଯଃ ସଂସାରମୁକ୍ତୟେ ଭବତି । ବନ୍ଧୁରପି ତାବତ୍ ମୋକ୍ଷଂ
ପ୍ରତି ପ୍ରତିକୂଲ ଏବ, ସ୍ନେହାଦିବନ୍ଧନାୟତନତ୍ୱାତ୍ । ତସ୍ମାତ୍ ଯୁକ୍ତମବଧାରଣମ୍
“ଆତ୍ମୈବ ହ୍ୟାତ୍ମନୋ ବନ୍ଧୁଃ” ଇତି । ଆତ୍ମୈବ ରିପୁଃ ଶତ୍ରୁଃ । ଯଃ
ଅନ୍ୟଃ ଅପକାରୀ ବାହ୍ୟଃ ଶତ୍ରୁଃ ସୋଽପି ଆତ୍ମପ୍ରୟୁକ୍ତ ଏବେତି ଯୁକ୍ତମେବ ଅବଧାରଣମ୍
“ଆତ୍ମୈବ ରିପୁରାତ୍ମନଃ” ଇତି ॥ ଆତ୍ମୈବ ବନ୍ଧୁଃ ଆତ୍ମୈବ ରିପୁଃ ଆତ୍ମନଃ
ଇତ୍ୟୁକ୍ତମ୍ । ତତ୍ର କିଂଲକ୍ଷଣ ଆତ୍ମା ଆତ୍ମନୋ ବନ୍ଧୁଃ, କିଂଲକ୍ଷଣୋ ବା ଆତ୍ମା ଆତ୍ମନୋ
ରିପୁଃ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ବନ୍ଧୁରାତ୍ମାତ୍ମନସ୍ତସ୍ୟ ଯେନାତ୍ମୈବାତ୍ମନା ଜିତଃ ।
ଅନାତ୍ମନସ୍ତୁ ଶତ୍ରୁତ୍ୱେ ବର୍ତେତାତ୍ମୈବ ଶତ୍ରୁବତ୍ ॥ ୬-୬॥
ବନ୍ଧୁଃ ଆତ୍ମା ଆତ୍ମନଃ ତସ୍ୟ, ତସ୍ୟ ଆତ୍ମନଃ ସ ଆତ୍ମା ବନ୍ଧୁଃ ଯେନ ଆତ୍ମନା ଆତ୍ମୈବ
ଜିତଃ, ଆତ୍ମା କାର୍ୟକରଣସଙ୍ଘାତୋ ଯେନ ବଶୀକୃତଃ, ଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟ ଇତ୍ୟର୍ଥ– ।
ଅନାତ୍ମନସ୍ତୁ ଅଜିତାତ୍ମନସ୍ତୁ ଶତ୍ରୁତ୍ୱେ ଶତ୍ରୁଭାବେ ବର୍ତେତ ଆତ୍ମୈବ ଶତ୍ରୁବତ୍,
ଯଥା ଅନାତ୍ମା ଶତ୍ରୁଃ ଆତ୍ମନଃ ଅପକାରୀ, ତଥା ଆତ୍ମା ଆତ୍ମନ ଅପକାରେ ବର୍ତେତ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଜିତାତ୍ମନଃ ପ୍ରଶାନ୍ତସ୍ୟ ପରମାତ୍ମା ସମାହିତଃ ।
ଶୀତୋଷ୍ଣସୁଖଦୁଃଖେଷୁ ତଥା ମାନାପମାନୟୋଃ ॥ ୬-୭॥
ଜିତାତ୍ମନଃ କାର୍ୟକରଣସଙ୍ଘାତ ଆତ୍ମା ଜିତୋ ଯେନ ସଃ ଜିତାତ୍ମା ତସ୍ୟଜିତାତ୍ମନଃ,
ପ୍ରଶାନ୍ତସ୍ୟ ପ୍ରସନ୍ନାନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ ସତଃ ସନ୍ନ୍ୟାସିନଃ ପରମାତ୍ମା ସମାହିତଃ
ସାକ୍ଷାଦାତ୍ମଭାବେନ ବର୍ତତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । କିଞ୍ଚ ଶୀତୋଷ୍ଣସୁଖଦୁଃଖେଷୁ ତଥା
ମାନେ ଅପମାନେ ଚ ମାନାପମାନୟୋଃ ପୂଜାପରିଭବୟୋଃ ସମଃ ସ୍ୟାତ୍ ॥
ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନତୃପ୍ତାତ୍ମା କୂଟସ୍ଥୋ ବିଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟଃ ।
ଯୁକ୍ତ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ ଯୋଗୀ ସମଲୋଷ୍ଟାଶ୍ମକାଞ୍ଚନଃ ॥ ୬-୮॥
ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନତୃପ୍ତାତ୍ମା ଜ୍ଞାନଂ ଶାସ୍ତ୍ରୋକ୍ତପଦାର୍ଥାନାଂ ପରିଜ୍ଞାନମ୍,
ବିଜ୍ଞାନଂ ତୁ ଶାସ୍ତ୍ରତୋ ଜ୍ଞାତାନାଂ ତଥୈବ ସ୍ୱାନୁଭବକରଣମ୍, ତାଭ୍ୟାଂ
ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନାଭ୍ୟାଂ ତୃପ୍ତଃ ସଞ୍ଜାତାଲମ୍ପ୍ରତ୍ୟଯଃ ଆତ୍ମା ଅନ୍ତଃକରଣଂ ଯସ୍ୟ
ସଃ ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନତୃପ୍ତାତ୍ମା, କୂଟସ୍ଥଃ ଅପ୍ରକମ୍ପ୍ୟଃ, ଭବତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ;
ବିଜିତେନ୍ଦ୍ରିୟଶ୍ଚ । ଯ ଈଦୃଶଃ, ଯୁକ୍ତଃ ସମାହିତଃ ଇତି ସ ଉଚ୍ୟତେ କଥ୍ୟତେ ।
ସ ଯୋଗୀ ସମଲୋଷ୍ଟାଶ୍ମକାଞ୍ଚନଃ ଲୋଷ୍ଟାଶ୍ମକାଞ୍ଚନାନି ସମାନି ଯସ୍ୟ ସଃ
ସମଲୋଷ୍ଟାଶ୍ମକାଞ୍ଚନଃ ॥ କିଞ୍ଚ —
ସୁହୃନ୍ମିତ୍ରାର୍ୟୁଦାସୀନମଧ୍ୟସ୍ଥଦ୍ୱେଷ୍ୟବନ୍ଧୁଷୁ ।
ସାଧୁଷ୍ୱପି ଚ ପାପେଷୁ ସମବୁଦ୍ଧିର୍ୱିଶିଷ୍ୟତେ ॥ ୬-୯॥
“ସୁହୃତ୍” ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ଲୋକାର୍ଧଂ ଏକଂ ପଦମ୍ । ସୁହୃତ୍ ଇତି
ପ୍ରତ୍ୟୁପକାରମନପେକ୍ଷ୍ୟ ଉପକର୍ତା, ମିତ୍ରଂ ସ୍ନେହବାନ୍, ଅରିଃ ଶତ୍ରୁଃ,
ଉଦାସୀନଃ ନ କସ୍ୟଚିତ୍ ପକ୍ଷଂ ଭଜତେ, ମଧ୍ୟସ୍ଥଃ ଯୋ ବିରୁଦ୍ଧୟୋଃ ଉଭୟୋଃ
ହିତୈଷୀ, ଦ୍ୱେଷ୍ୟଃ ଆତ୍ମନଃ ଅପ୍ରିୟଃ, ବନ୍ଧୁଃ ସମ୍ବନ୍ଧୀ ଇତ୍ୟେତେଷୁ ସାଧୁଷୁ
ଶାସ୍ତ୍ରାନୁବର୍ତିଷୁ ଅପି ଚ ପାପେଷୁ ପ୍ରତିଷିଦ୍ଧକାରିଷୁ ସର୍ୱେଷୁ ଏତେଷୁ
ସମବୁଦ୍ଧିଃ “କଃ କିଙ୍କର୍ମା” ଇତ୍ୟବ୍ୟାପୃତବୁଦ୍ଧିରିତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ବିଶିଷ୍ୟତେ, “ବିମୁଚ୍ୟତେ” ଇତି ବା ପାଠାନ୍ତରମ୍ । ଯୋଗାରୂଢାନାଂ
ସର୍ୱେଷାଂ ଅୟଂ ଉତ୍ତମ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଅତ ଏବମୁତ୍ତମଫଲପ୍ରାପ୍ତୟେ —
ଯୋଗୀ ଯୁଞ୍ଜୀତ ସତତମାତ୍ମାନଂ ରହସି ସ୍ଥିତଃ ।
ଏକାକୀ ଯତଚିତ୍ତାତ୍ମା ନିରାଶୀରପରିଗ୍ରହଃ ॥ ୬-୧୦॥
ଯୋଗୀ ଧ୍ୟାୟୀ ଯୁଞ୍ଜୀତ ସମାଦଧ୍ୟାତ୍ ସତତଂ ସର୍ୱଦା ଆତ୍ମାନଂ ଅନ୍ତଃକରଣଂ ରହସି
ଏକାନ୍ତେ ଗିରିଗୁହାଦୌ ସ୍ଥିତଃ ସନ୍ ଏକାକୀ ଅସହାୟଃ । “ରହସି ସ୍ଥିତଃ ଏକାକୀ
ଚ” ଇତି ବିଶେଷଣାତ୍ ସନ୍ନ୍ୟାସଂ କୃତ୍ୱା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଯତଚିତ୍ତାତ୍ମା ଚିତ୍ତମ୍
ଅନ୍ତଃକରଣଂ ଆତ୍ମା ଦେହଶ୍ଚ ସଂୟତୌ ଯସ୍ୟ ସଃ ଯତଚିତ୍ତାତ୍ମା, ନିରାଶୀଃ
ବୀତତୃଷ୍ଣଃ ଅପରିଗ୍ରହଃ ପରିଗ୍ରହରହିତଶ୍ଚେତ୍ୟର୍ଥଃ । ସନ୍ନ୍ୟାସିତ୍ୱେଽପି
ତ୍ୟକ୍ତସର୍ୱପରିଗ୍ରହଃ ସନ୍ ଯୁଞ୍ଜୀତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଅଥେଦାନୀଂ ଯୋଗଂ ଯୁଞ୍ଜତଃ
ଆସନାହାରବିହାରାଦୀନାଂ ଯୋଗସାଧନତ୍ୱେନ ନିୟମୋ ବକ୍ତବ୍ୟଃ, ପ୍ରାପ୍ତୟୋଗସ୍ୟ ଲକ୍ଷଣଂ
ତତ୍ଫଲାଦି ଚ, ଇତ୍ୟତ ଆରଭ୍ୟତେ । ତତ୍ର ଆସନମେବ ତାବତ୍ ପ୍ରଥମମୁଚ୍ୟତେ —
ଶୁଚୌ ଦେଶେ ପ୍ରତିଷ୍ଠାପ୍ୟ ସ୍ଥିରମାସନମାତ୍ମନଃ ।
ନାତ୍ୟୁଚ୍ଛ୍ରିତଂ ନାତିନୀଚଂ ଚୈଲାଜିନକୁଶୋତ୍ତରମ୍ ॥ ୬-୧୧॥
ଶୁଚୌ ଶୁଦ୍ଧେ ବିବିକ୍ତେ ସ୍ୱଭାବତଃ ସଂସ୍କାରତୋ ବା, ଦେଶେ ସ୍ଥାନେ ପ୍ରତିଷ୍ଠାପ୍ୟ
ସ୍ଥିରଂ ଅଚଲଂ ଆତ୍ମନଃ ଆସନଂ ନାତ୍ୟୁଚ୍ଛ୍ରିତଂ ନାତୀବ ଉଚ୍ଛ୍ରିତଂ ନ ଅପି
ଅତିନୀଚମ୍, ତଚ୍ଚ ଚୈଲାଜିନକୁଶୋତ୍ତରଂ ଚୈଲଂ ଅଜିନଂ କୁଶାଶ୍ଚ ଉତ୍ତରେ
ଯସ୍ମିନ୍ ଆସନେ ତତ୍ ଆସନଂ ଚୈଲାଜିନକୁଶୋତ୍ତରମ୍ । ପାଠକ୍ରମାଦ୍ୱିପରୀତଃ ଅତ୍ର
କ୍ରମଃ ଚୈଲାଦୀନାମ୍ ॥ ପ୍ରତିଷ୍ଠାପ୍ୟ, କିମ୍ ? —
ତତ୍ରୈକାଗ୍ରଂ ମନଃ କୃତ୍ୱା ଯତଚିତ୍ତେନ୍ଦ୍ରିୟକ୍ରିୟଃ ।
ଉପବିଶ୍ୟାସନେ ଯୁଞ୍ଜ୍ୟାଦ୍ୟୋଗମାତ୍ମବିଶୁଦ୍ଧୟେ ॥ ୬-୧୨॥
ତତ୍ର ତସ୍ମିନ୍ ଆସନେ ଉପବିଶ୍ୟ ଯୋଗଂ ଯୁଞ୍ଜ୍ୟାତ୍ । କଥମ୍ ? ସର୍ୱବିଷୟେଭ୍ୟଃ
ଉପସଂହୃତ୍ୟ ଏକାଗ୍ରଂ ମନଃ କୃତ୍ୱା ଯତଚିତ୍ତେନ୍ଦ୍ରିୟକ୍ରିୟଃ ଚିତ୍ତଂ
ଚ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଚ ଚିତ୍ତେନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ତେଷାଂ କ୍ରିୟାଃ ସଂୟତା ଯସ୍ୟ ସଃ
ଯତଚିତ୍ତେନ୍ଦ୍ରିୟକ୍ରିୟଃ । ସ କିମର୍ଥଂ ଯୋଗଂ ଯୁଞ୍ଜ୍ୟାତ୍ ଇତ୍ୟାହ —
ଆତ୍ମବିଶୁଦ୍ଧୟେ ଅନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ ବିଶୁଦ୍ଧ୍ୟର୍ଥମିତ୍ୟେତତ୍ ॥ ବାହ୍ୟମାସନମୁକ୍ତମ୍ ;
ଅଧୁନା ଶରୀରଧାରଣଂ କଥଂ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ସମଂ କାୟଶିରୋଗ୍ରୀବଂ ଧାରୟନ୍ନଚଲଂ ସ୍ଥିରଃ ।
ସମ୍ପ୍ରେକ୍ଷ୍ୟ ନାସିକାଗ୍ରଂ ସ୍ୱଂ ଦିଶଶ୍ଚାନବଲୋକୟନ୍ ॥ ୬-୧୩॥
ସମଂ କାୟଶିରୋଗ୍ରୀବଂ କାୟଶ୍ଚ ଶିରଶ୍ଚ ଗ୍ରୀବା ଚ କାୟଶିରୋଗ୍ରୀବଂ ତତ୍ ସମଂ
ଧାରୟନ୍ ଅଚଲଂ ଚ । ସମଂ ଧାରୟତଃ ଚଲନଂ ସମ୍ଭବତି ; ଅତଃ ବିଶିନଷ୍ଟି
— ଅଚଲମିତି । ସ୍ଥିରଃ ସ୍ଥିରୋ ଭୂତ୍ୱା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ସ୍ୱଂ ନାସିକାଗ୍ରଂ ସମ୍ପ୍ରେକ୍ଷ୍ୟ
ସମ୍ୟକ୍ ପ୍ରେକ୍ଷଣଂ ଦର୍ଶନଂ କୃତ୍ୱେବ ଇତି । ଇବଶବ୍ଦୋ ଲୁପ୍ତୋ ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟଃ ।
ନ ହି ସ୍ୱନାସିକାଗ୍ରସମ୍ପ୍ରେକ୍ଷଣମିହ ବିଧିତ୍ସିତମ୍ । କିଂ ତର୍ହି ? ଚକ୍ଷୁଷୋ
ଦୃଷ୍ଟିସନ୍ନିପାତଃ । ସ ଚ ଅନ୍ତଃକରଣସମାଧାନାପେକ୍ଷୋ ବିବକ୍ଷିତଃ ।
ସ୍ୱନାସିକାଗ୍ରସମ୍ପ୍ରେକ୍ଷଣମେବ ଚେତ୍ ବିବକ୍ଷିତମ୍, ମନଃ ତତ୍ରୈବ ସମାଧୀୟେତ,
ନାତ୍ମନି । ଆତ୍ମନି ହି ମନସଃ ସମାଧାନଂ ବକ୍ଷ୍ୟତି “ଆତ୍ମସଂସ୍ଥଂ ମନଃ
କୃତ୍ୱା” (ଭ. ଗୀ. ୬-୨୫) ଇତି । ତସ୍ମାତ୍ ଇବଶବ୍ଦଲୋପେନ ଅକ୍ଷ୍ଣୋଃ
ଦୃଷ୍ଟିସନ୍ନିପାତ ଏବ “ସମ୍ପ୍ରେକ୍ଷ୍ୟ” ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ । ଦିଶଶ୍ଚ
ଅନବଲୋକୟନ୍ ଦିଶାଂ ଚ ଅବଲୋକନମନ୍ତରାକୁର୍ୱନ୍ ଇତ୍ୟେତତ୍ ॥ କିଞ୍ଚ —
ପ୍ରଶାନ୍ତାତ୍ମା ବିଗତଭୀର୍ବ୍ରହ୍ମଚାରିବ୍ରତେ ସ୍ଥିତଃ ।
ମନଃ ସଂୟମ୍ୟ ମଚ୍ଚିତ୍ତୋ ଯୁକ୍ତ ଆସୀତ ମତ୍ପରଃ ॥ ୬-୧୪॥
ପ୍ରଶାନ୍ତାତ୍ମା ପ୍ରକର୍ଷେଣ ଶାନ୍ତଃ ଆତ୍ମା ଅନ୍ତଃକରଣଂ ଯସ୍ୟ ସୋଽୟଂ ପ୍ରଶାନ୍ତାତ୍ମା,
ବିଗତଭୀଃ ବିଗତଭୟଃ, ବ୍ରହ୍ମଚାରିବ୍ରତେ ସ୍ଥିତଃ ବ୍ରହ୍ମଚାରିଣୋ ବ୍ରତଂ
ବ୍ରହ୍ମଚର୍ୟଂ ଗୁରୁଶୁଶ୍ରୂଷାଭିକ୍ଷାନ୍ନଭୁକ୍ତ୍ୟାଦି ତସ୍ମିନ୍ ସ୍ଥିତଃ, ତଦନୁଷ୍ଠାତା
ଭବେଦିତ୍ୟର୍ଥଃ । କିଞ୍ଚ, ମନଃ ସଂୟମ୍ୟ ମନସଃ ବୃତ୍ତୀଃ ଉପସଂହୃତ୍ୟ
ଇତ୍ୟେତତ୍, ମଚ୍ଚିତ୍ତଃ ମୟି ପରମେଶ୍ୱରେ ଚିତ୍ତଂ ଯସ୍ୟ ସୋଽୟଂ ମଚ୍ଚିତ୍ତଃ,
ଯୁକ୍ତଃ ସମାହିତଃ ସନ୍ ଆସୀତ ଉପବିଶେତ୍ । ମତ୍ପରଃ ଅହଂ ପରୋ ଯସ୍ୟ ସୋଽୟଂ ମତ୍ପରୋ
ଭବତି । କଶ୍ଚିତ୍ ରାଗୀ ସ୍ତ୍ରୀଚିତ୍ତଃ, ନ ତୁ ସ୍ତ୍ରିୟମେବ ପରତ୍ୱେନ ଗୃହ୍ଣାତି
; କିଂ ତର୍ହି ? ରାଜାନଂ ମହାଦେବଂ ବା । ଅୟଂ ତୁ ମଚ୍ଚିତ୍ତୋ ମତ୍ପରଶ୍ଚ ॥
ଅଥେଦାନୀଂ ଯୋଗଫଲମୁଚ୍ୟତେ —
ଯୁଞ୍ଜନ୍ନେବଂ ସଦାତ୍ମାନଂ ଯୋଗୀ ନିୟତମାନସଃ ।
ଶାନ୍ତିଂ ନିର୍ୱାଣପରମାଂ ମତ୍ସଂସ୍ଥାମଧିଗଚ୍ଛତି ॥ ୬-୧୫॥
ଯୁଞ୍ଜନ୍ ସମାଧାନଂ କୁର୍ୱନ୍ ଏବଂ ଯତୋକ୍ତେନ ବିଧାନେନ ସଦା ଆତ୍ମାନଂ ସର୍ୱଦା ଯୋଗୀ
ନିୟତମାନସଃ ନିୟତଂ ସଂୟତଂ ମାନସଂ ମନୋ ଯସ୍ୟ ସୋଽୟଂ ନିୟତମାନସଃ,
ଶାନ୍ତିଂ ଉପରତିଂ ନିର୍ୱାଣପରମାଂ ନିର୍ୱାଣଂ ମୋକ୍ଷଃ ତତ୍ ପରମା ନିଷ୍ଟା ଯସ୍ୟାଃ
ଶାନ୍ତେଃ ସା ନିର୍ୱାଣପରମା ତାଂ ନିର୍ୱାଣପରମାମ୍, ମତ୍ସଂସ୍ଥାଂ ମଦଧୀନାମ୍
ଅଧିଗଚ୍ଛତି ପ୍ରାପ୍ନୋତି ॥ ଇଦାନୀଂ ଯୋଗିନଃ ଆହାରାଦିନିୟମ ଉଚ୍ୟତେ —
ନାତ୍ୟଶ୍ନତସ୍ତୁ ଯୋଗୋଽସ୍ତି ନ ଚୈକାନ୍ତମନଶ୍ନତଃ ।
ନ ଚାତିସ୍ୱପ୍ନଶୀଲସ୍ୟ ଜାଗ୍ରତୋ ନୈବ ଚାର୍ଜୁନ ॥ ୬-୧୬॥
ନ ଅତ୍ୟଶ୍ନତଃ ଆତ୍ମସମ୍ମିତମନ୍ନପରିମାଣମତୀତ୍ୟାଶ୍ନତଃ ଅତ୍ୟଶ୍ନତଃ ନ ଯୋଗଃ ଅସ୍ତି ।
ନ ଚ ଏକାନ୍ତଂ ଅନଶ୍ନତଃ ଯୋଗଃ ଅସ୍ତି । ”ଯଦୁ ହ ବା ଆତ୍ମସମ୍ମିତମନ୍ନଂ
ତଦବତି ତନ୍ନ ହିନସ୍ତି ଯଦ୍ଭୂୟୋ ହିନସ୍ତି ତଦ୍ୟତ୍ କନୀୟୋଽନ୍ନଂ ନ ତଦବତି”
(ଶ. ବ୍ରା।) ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ । ତସ୍ମାତ୍ ଯୋଗୀ ନ ଆତ୍ମସମ୍ମିତାତ୍ ଅନ୍ନାତ୍ ଅଧିକଂ ନ୍ୟୂନଂ
ବା ଅଶ୍ନୀୟାତ୍ । ଅଥବା, ଯୋଗିନଃ ଯୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ପରିପଠୀତାତ୍ ଅନ୍ନପରିମାଣାତ୍
ଅତିମାତ୍ରମଶ୍ନତଃ ଯୋଗୋ ନାସ୍ତି । ଉକ୍ତଂ ହି — ”ଅର୍ଧଂ ସବ୍ୟଞ୍ଜନାନ୍ନସ୍ୟ
ତୃତୀୟମୁଦକସ୍ୟ ଚ । ବାୟୋଃ ସଞ୍ଚରଣାର୍ଥଂ ତୁ ଚତୁର୍ଥମବଶେଷୟେତ୍”
ଇତ୍ୟାଦିପରିମାଣମ୍ । ତଥା — ନ ଚ ଅତିସ୍ୱପ୍ନଶୀଲସ୍ୟ ଯୋଗୋ ଭବତି ନୈବ
ଚ ଅତିମାତ୍ରଂ ଜାଗ୍ରତୋ ଭବତି ଚ ଅର୍ଜୁନ ॥ କଥଂ ପୁନଃ ଯୋଗୋ ଭବତି
ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ଯୁକ୍ତାହାରବିହାରସ୍ୟ ଯୁକ୍ତଚେଷ୍ଟସ୍ୟ କର୍ମସୁ ।
ଯୁକ୍ତସ୍ୱପ୍ନାବବୋଧସ୍ୟ ଯୋଗୋ ଭବତି ଦୁଃଖହା ॥ ୬-୧୭॥
ଯୁକ୍ତାହାରବିହାରସ୍ୟ ଆହ୍ରିୟତେ ଇତି ଆହାରଃ ଅନ୍ନମ୍, ବିହରଣଂ ବିହାରଃ ପାଦକ୍ରମଃ, ତୌ
ଯୁକ୍ତୌ ନିୟତପରିମାଣୌ ଯସ୍ୟ ସଃ ଯୁକ୍ତାହାରବିହାରଃ ତସ୍ୟ, ତଥା ଯୁକ୍ତଚେଷ୍ଟସ୍ୟ
ଯୁକ୍ତା ନିୟତା ଚେଷ୍ଟା ଯସ୍ୟ କର୍ମସୁ ତସ୍ୟ, ତଥା ଯୁକ୍ତସ୍ୱପ୍ନାବବୋଧସ୍ୟ ଯୁକ୍ତୌ
ସ୍ୱପ୍ନଶ୍ଚ ଅବବୋଧଶ୍ଚ ତୌ ନିୟତକାଲୌ ଯସ୍ୟ ତସ୍ୟ, ଯୁକ୍ତାହାରବିହାରସ୍ୟ
ଯୁକ୍ତଚେଷ୍ଟସ୍ୟ କର୍ମସୁ ଯୁକ୍ତସ୍ୱପ୍ନାବବୋଧସ୍ୟ ଯୋଗିନୋ ଯୋଗୋ ଭବତି ଦୁଃଖହା
ଦୁଃଖାନି ସର୍ୱାଣି ହନ୍ତୀତି ଦୁଃଖହା, ସର୍ୱସଂସାରଦୁଃଖକ୍ଷୟକୃତ୍ ଯୋଗଃ
ଭବତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଅଥ ଅଧୁନା କଦା ଯୁକ୍ତୋ ଭବତି ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ଯଦା ବିନିୟତଂ ଚିତ୍ତମାତ୍ମନ୍ୟେବାବତିଷ୍ଠତେ ।
ନିଃସ୍ପୃହଃ ସର୍ୱକାମେଭ୍ୟୋ ଯୁକ୍ତ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ ତଦା ॥ ୬-୧୮॥
ଯଦା ବିନିୟତଂ ବିଶେଷେଣ ନିୟତଂ ସଂୟତଂ ଏକାଗ୍ରତାମାପନ୍ନଂ ଚିତ୍ତଂ ହିତ୍ୱା
ବାହ୍ୟାର୍ଥଚିନ୍ତାଂ ଆତ୍ମନ୍ୟେବ କେବଲେ ଅବତିଷ୍ଠତେ, ସ୍ୱାତ୍ମନି ସ୍ଥିତିଂ ଲଭତେ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ନିଃସ୍ପୃହଃ ସର୍ୱକାମେଭ୍ୟଃ ନିର୍ଗତା ଦୃଷ୍ଟାଦୃଷ୍ଟବିଷୟେଭ୍ୟଃ
ସ୍ପୃହା ତୃଷ୍ଣା ଯସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ ସଃ ଯୁକ୍ତଃ ସମାହିତଃ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ ତଦା ତସ୍ମିନ୍କାଲେ ॥
ତସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ ସମାହିତଂ ଯତ୍ ଚିତ୍ତଂ ତସ୍ୟୋପମା ଉଚ୍ୟତେ —
ଯଦା ଦୀପୋ ନିବାତସ୍ଥୋ ନେଙ୍ଗତେ ସୋପମା ସ୍ମୃତା ।
ଯୋଗିନୋ ଯତଚିତ୍ତସ୍ୟ ଯୁଞ୍ଜତୋ ଯୋଗମାତ୍ମନଃ ॥ ୬-୧୯॥
ଯଥା ଦୀପଃ ପ୍ରଦୀପଃ ନିବାତସ୍ଥଃ ନିବାତେ ବାତବର୍ଜିତେ ଦେଶେ ସ୍ଥିତଃ ନ ଇଙ୍ଗତେ ନ
ଚଲତି, ସା ଉପମା ଉପମୀୟତେ ଅନୟା ଇତ୍ୟୁପମା ଯୋଗଜ୍ଞୈଃ ଚିତ୍ତପ୍ରଚାରଦର୍ଶିଭିଃ
ସ୍ମୃତା ଚିନ୍ତିତା ଯୋଗିନୋ ଯତଚିତ୍ତସ୍ୟ ସଂୟତାନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ ଯୁଞ୍ଚତୋ
ଯୋଗଂ ଅନୁତିଷ୍ଠତଃ ଆତ୍ମନଃ ସମାଧିମନୁତିଷ୍ଠତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଏବଂ
ଯୋଗାଭ୍ୟାସବଲାଦେକାଗ୍ରୀଭୂତଂ ନିବାତପ୍ରଦୀପକଲ୍ପଂ ସତ୍ —
ଯତ୍ରୋପରମତେ ଚିତ୍ତଂ ନିରୁଦ୍ଧଂ ଯୋଗସେବୟା ।
ଯତ୍ର ଚୈବାତ୍ମନାତ୍ମାନଂ ପଶ୍ୟନ୍ନାତ୍ମନି ତୁଷ୍ୟତି ॥ ୬-୨୦॥
ଯତ୍ର ଯସ୍ମିନ୍ କାଲେ ଉପରମତେ ଚିତ୍ତଂ ଉପରତିଂ ଗଚ୍ଛତି ନିରୁଦ୍ଧଂ ସର୍ୱତୋ
ନିବାରିତପ୍ରଚାରଂ ଯୋଗସେବୟା ଯୋଗାନୁଷ୍ଠାନେନ, ଯତ୍ର ଚୈବ ଯସ୍ମିଂଶ୍ଚ
କାଲେ ଆତ୍ମନା ସମାଧିପରିଶୁଦ୍ଧେନ ଅନ୍ତଃକରଣେନ ଆତ୍ମାନଂ ପରଂ ଚୈତନ୍ୟଂ
ଜ୍ୟୋତିଃସ୍ୱରୂପଂ ପଶ୍ୟନ୍ ଉପଲଭମାନଃ ସ୍ୱେ ଏବ ଆତ୍ମନି ତୁଷ୍ୟତି ତୁଷ୍ଟିଂ ଭଜତେ ॥
କିଞ୍ଚ —
ସୁଖମାତ୍ୟନ୍ତିକଂ ଯତ୍ତଦ୍ବୁଦ୍ଧିଗ୍ରାହ୍ୟମତୀନ୍ଦ୍ରିୟମ୍ ।
ବେତ୍ତି ଯତ୍ର ନ ଚୈବାୟଂ ସ୍ଥିତଶ୍ଚଲତି ତତ୍ତ୍ୱତଃ ॥ ୬-୨୧॥
ସୁଖଂ ଆତ୍ୟନ୍ତିକଂ ଅତ୍ୟନ୍ତମେବ ଭବତି ଇତ୍ୟାତ୍ୟନ୍ତିକଂ ଅନନ୍ତମିତ୍ୟର୍ଥଃ, ଯତ୍
ତତ୍ ବୁଦ୍ଧିଗ୍ରାହ୍ୟଂ ବୁଦ୍ଧ୍ୟୈବ ଇନ୍ଦ୍ରିୟନିରପେକ୍ଷୟା ଗୃହ୍ୟତେ ଇତି ବୁଦ୍ଧିଗ୍ରାହ୍ୟମ୍
ଅତୀନ୍ଦ୍ରିୟଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗୋଚରାତୀତଂ ଅବିଷୟଜନିତମିତ୍ୟର୍ଥଃ, ବେତ୍ତି ତତ୍ ଈଦୃଶଂ
ସୁଖମନୁଭବତି ଯତ୍ର ଯସ୍ମିନ୍ କାଲେ, ନ ଚ ଏବ ଅୟଂ ବିଦ୍ୱାନ୍ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପେ ସ୍ଥିତଃ
ତସ୍ମାତ୍ ନୈବ ଚଲତି ତତ୍ତ୍ୱତଃ ତତ୍ତ୍ୱସ୍ୱରୂପାତ୍ ନ ପ୍ରଚ୍ୟବତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
କିଞ୍ଚ —
ଯଂ ଲବ୍ଧ୍ୱା ଚାପରଂ ଲାଭଂ ମନ୍ୟତେ ନାଧିକଂ ତତଃ ।
ଯସ୍ମିନ୍ସ୍ଥିତୋ ନ ଦୁଃଖେନ ଗୁରୁଣାପି ବିଚାଲ୍ୟତେ ॥ ୬-୨୨॥
ଯଂ ଲବ୍ଧ୍ୱା ଯଂ ଆତ୍ମଲାଭଂ ଲବ୍ଧ୍ୱା ପ୍ରାପ୍ୟ ଚ ଅପରଂ ଅନ୍ୟତ୍ ଲାଭଂ ଲାଭାନ୍ତରଂ
ତତଃ ଅଧିକଂ ଅସ୍ତୀତି ନ ମନ୍ୟତେ ନ ଚିନ୍ତୟତି । କିଞ୍ଚ, ଯସ୍ମିନ୍ ଆତ୍ମତତ୍ତ୍ୱେ
ସ୍ଥିତଃ ଦୁଃଖେନ ଶସ୍ତ୍ରନିପାତାଦିଲକ୍ଷଣେନ ଗୁରୁଣା ମହତା ଅପି ନ ବିଚାଲ୍ୟତେ ॥
“ଯତ୍ରୋପରମତେ” (ଭ. ଗୀ. ୬-୨୦) ଇତ୍ୟାଦ୍ୟାରଭ୍ୟ ଯାବଦ୍ଭିଃ ବିଶେଷଣୈଃ
ବିଶିଷ୍ଟ ଆତ୍ମାବସ୍ଥାବିଶେଷଃ ଯୋଗଃ ଉକ୍ତଃ —
ତଂ ବିଦ୍ୟାଦ୍ଦୁଃଖସଂୟୋଗବିୟୋଗଂ ଯୋଗସଂଜ୍ଞିତମ୍ ।
ସ ନିଶ୍ଚୟେନ ଯୋକ୍ତବ୍ୟୋ ଯୋଗୋଽନିର୍ୱିଣ୍ଣଚେତସା ॥ ୬-୨୩॥
ତଂ ବିଦ୍ୟାତ୍ ବିଜାନୀୟାତ୍ ଦୁଃଖସଂୟୋଗବିୟୋଗଂ ଦୁଃଖୈଃ ସଂୟୋଗଃ ଦୁଃଖସଂୟୋଗଃ,
ତେନ ବିୟୋଗଃ ଦୁଃଖସଂୟୋଗବିୟୋଗଃ, ତଂ ଦୁଃଖସଂୟୋଗବିୟୋଗଂ ଯୋଗ
ଇତ୍ୟେବ ସଂଜ୍ଞିତଂ ବିପରୀତଲକ୍ଷଣେନ ବିଦ୍ୟାତ୍ ବିଜାନୀୟାଦିତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ଯୋଗଫଲମୁପସଂହୃତ୍ୟ ପୁନରନ୍ୱାରମ୍ଭେଣ ଯୋଗସ୍ୟ କର୍ତବ୍ୟତା ଉଚ୍ୟତେ
ନିଶ୍ଚୟାନିର୍ୱେଦୟୋଃ ଯୋଗସାଧନତ୍ୱବିଧାନାର୍ଥମ୍ । ସ ଯଥୋକ୍ତଫଲୋ ଯୋଗଃ
ନିଶ୍ଚୟେନ ଅଧ୍ୟବସାୟେନ ଯୋକ୍ତବ୍ୟଃ ଅନିର୍ୱିଣ୍ଣଚେତସା ନ ନିର୍ୱିଣ୍ଣଂ ଅନିର୍ୱିଣ୍ଣମ୍ ।
କିଂ ତତ୍ ? ଚେତଃ ତେନ ନିର୍ୱେଦରହିତେନ ଚେତସା ଚିତ୍ତେନେତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କିଞ୍ଚ —
ସଙ୍କଲ୍ପପ୍ରଭବାନ୍କାମାଂସ୍ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ସର୍ୱାନଶେଷତଃ ।
ମନସୈବେନ୍ଦ୍ରିୟଗ୍ରାମଂ ବିନିୟମ୍ୟ ସମନ୍ତତଃ ॥ ୬-୨୪॥
ସଙ୍କଲ୍ପପ୍ରଭବାନ୍ ସଙ୍କଲ୍ପଃ ପ୍ରଭବଃ ଯେଷାଂ କାମାନାଂ ତେ ସଙ୍କଲ୍ପପ୍ରଭବାଃ
କାମାଃ ତାନ୍ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ ସର୍ୱାନ୍ ଅଶେଷତଃ ନିର୍ଲେପେନ । କିଞ୍ଚ, ମନସୈବ
ବିବେକୟୁକ୍ତେନ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗ୍ରାମଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟସମୁଦାୟଂ ବିନିୟମ୍ୟ ନିୟମନଂ କୃତ୍ୱା
ସମନ୍ତତଃ ସମନ୍ତାତ୍ ॥
ଶନୈଃ ଶନୈରୁପରମେଦ୍ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ଧୃତିଗୃହୀତୟା ।
ଆତ୍ମସଂସ୍ଥଂ ମନଃ କୃତ୍ୱା ନ କିଞ୍ଚିଦପି ଚିନ୍ତୟେତ୍ ॥ ୬-୨୫॥
ଶନୈଃ ଶନୈଃ ନ ସହସା ଉପରମେତ୍ ଉପରତିଂ କୁର୍ୟାତ୍ । କୟା ? ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ।
କିଂବିଶିଷ୍ଟୟା ? ଧୃତିଗୃହୀତୟା ଧୃତ୍ୟା ଧୈର୍ୟେଣ ଗୃହୀତୟା
ଧୃତିଗୃହୀତୟା ଧୈର୍ୟେଣ ଯୁକ୍ତୟା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଆତ୍ମସଂସ୍ଥଂ ଆତ୍ମନି ସଂସ୍ଥିତମ୍
“ଆତ୍ମୈବ ସର୍ୱଂ ନ ତତୋଽନ୍ୟତ୍ କିଞ୍ଚିଦସ୍ତି” ଇତ୍ୟେବମାତ୍ମସଂସ୍ଥଂ
ମନଃ କୃତ୍ୱା ନ କିଞ୍ଚିଦପି ଚିନ୍ତୟେତ୍ । ଏଷ ଯୋଗସ୍ୟ ପରମୋ ବିଧିଃ ॥
ତତ୍ର ଏବମାତ୍ମସଂସ୍ଥଂ ମନଃ କର୍ତୁଂ ପ୍ରବୃତ୍ତୋ ଯୋଗୀ —
ଯତୋ ଯତୋ ନିଶ୍ଚରତି ମନଶ୍ଚଞ୍ଚଲମସ୍ଥିରମ୍ ।
ତତସ୍ତତୋ ନିୟମ୍ୟୈତଦାତ୍ମନ୍ୟେବ ବଶଂ ନୟେତ୍ ॥ ୬-୨୬॥
ଯତୋ ଯତଃ ଯସ୍ମାଦ୍ୟସ୍ମାତ୍ ନିମିତ୍ତାତ୍ ଶବ୍ଦାଦେଃ ନିଶ୍ଚରତି ନିର୍ଗଚ୍ଛତି
ସ୍ୱଭାବଦୋଷାତ୍ ମନଃ ଚଞ୍ଚଲଂ ଅତ୍ୟର୍ଥଂ ଚଲମ୍, ଅତ ଏବ ଅସ୍ଥିରମ୍, ତତସ୍ତତଃ
ତସ୍ମାତ୍ତସ୍ମାତ୍ ଶବ୍ଦାଦେଃ ନିମିତ୍ତାତ୍ ନିୟମ୍ୟ ତତ୍ତନ୍ନିମିତ୍ତଂ ଯାଥାତ୍ମ୍ୟନିରୂପଣେନ
ଆଭାସୀକୃତ୍ୟ ବୈରାଗ୍ୟଭାବନୟା ଚ ଏତତ୍ ମନଃ ଆତ୍ମନ୍ୟେବ ବଶଂ ନୟେତ୍
ଆତ୍ମବଶ୍ୟତାମାପାଦୟେତ୍ । ଏବଂ ଯୋଗାଭ୍ୟାସବଲାତ୍ ଯୋଗିନଃ ଆତ୍ମନ୍ୟେବ ପ୍ରଶାମ୍ୟତି
ମନଃ ॥
ପ୍ରଶାନ୍ତମନସଂ ହ୍ୟେନଂ ଯୋଗିନଂ ସୁଖମୁତ୍ତମମ୍ ।
ଉପୈତି ଶାନ୍ତରଜସଂ ବ୍ରହ୍ମଭୂତମକଲ୍ମଷମ୍ ॥ ୬-୨୭॥
ପ୍ରଶାନ୍ତମନସଂ ପ୍ରକର୍ଷେଣ ଶାନ୍ତଂ ମନଃ ଯସ୍ୟ ସଃ ପ୍ରଶାନ୍ତମନାଃ
ତଂ ପ୍ରଶାନ୍ତମନସଂ ହି ଏନଂ ଯୋଗିନଂ ସୁଖଂ ଉତ୍ତମଂ ନିରତିଶୟଂ ଉପୈତି
ଉପଗଚ୍ଛତି ଶାନ୍ତରଜସଂ ପ୍ରକ୍ଷୀଣମୋହାଦିକ୍ଲେଶରଜସମିତ୍ୟର୍ଥଃ, ବ୍ରହ୍ମଭୂତଂ
ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତମ୍, “ବ୍ରହ୍ମୈବ ସର୍ୱମ୍” ଇତ୍ୟେବଂ ନିଶ୍ଚୟବନ୍ତଂ ବ୍ରହ୍ମଭୂତମ୍
ଅକଲ୍ମଷଂ ଧର୍ମାଧର୍ମାଦିବର୍ଜିତମ୍ ॥
ଯୁଞ୍ଜନ୍ନେବଂ ସଦାତ୍ମାନଂ ଯୋଗୀ ବିଗତକଲ୍ମଷଃ ।
ସୁଖେନ ବ୍ରହ୍ମସଂସ୍ପର୍ଶମତ୍ୟନ୍ତଂ ସୁଖମଶ୍ନୁତେ ॥ ୬-୨୮॥
ଯୁଞ୍ଜନ୍ ଏବଂ ଯଥୋକ୍ତେନ କ୍ରମେଣ ଯୋଗୀ ଯୋଗାନ୍ତରାୟବର୍ଜିତଃ ସଦା ସର୍ୱଦା ଆତ୍ମାନଂ
ବିଗତକଲ୍ମଷଃ ବିଗତପାପଃ, ସୁଖେନ ଅନାୟାସେନ ବ୍ରହ୍ମସଂସ୍ପର୍ଶଂ ବ୍ରହ୍ମଣା
ପରେଣ ସଂସ୍ପର୍ଶୋ ଯସ୍ୟ ତତ୍ ବ୍ରହ୍ମସଂସ୍ପର୍ଶଂ ସୁଖଂ ଅତ୍ୟନ୍ତଂ ଅନ୍ତମତୀତ୍ୟ
ବର୍ତତ ଇତ୍ୟତ୍ୟନ୍ତଂ ଉତ୍କୃଷ୍ଟଂ ନିରତିଶୟଂ ଅଶ୍ନୁତେ ବ୍ୟାପ୍ନୋତି ॥ ଇଦାନୀଂ
ଯୋଗସ୍ୟ ଯତ୍ ଫଲଂ ବ୍ରହ୍ମୈକତ୍ୱଦର୍ଶନଂ ସର୍ୱସଂସାରବିଚ୍ଛେଦକାରଣଂ ତତ୍
ପ୍ରଦର୍ଶ୍ୟତେ —
ସର୍ୱଭୂତସ୍ଥମାତ୍ମାନଂ ସର୍ୱଭୂତାନି ଚାତ୍ମନି ।
ଈକ୍ଷତେ ଯୋଗୟୁକ୍ତାତ୍ମା ସର୍ୱତ୍ର ସମଦର୍ଶନଃ ॥ ୬-୨୯॥
ସର୍ୱଭୂତସ୍ଥଂ ସର୍ୱେଷୁ ଭୂତେଷୁ ସ୍ଥିତଂ ସ୍ୱଂ ଆତ୍ମାନଂ ସର୍ୱଭୂତାନି ଚ
ଆତ୍ମନି ବ୍ରହ୍ମାଦୀନି ସ୍ତମ୍ବପର୍ୟନ୍ତାନି ଚ ସର୍ୱଭୂତାନି ଆତ୍ମନି ଏକତାଂ ଗତାନି
ଈକ୍ଷତେ ପଶ୍ୟତି ଯୋଗୟୁକ୍ତାତ୍ମା ସମାହିତାନ୍ତଃକରଣଃ ସର୍ୱତ୍ର ସମଦର୍ଶନଃ
ସର୍ୱେଷୁ ବ୍ରହ୍ମାଦିସ୍ଥାବରାନ୍ତେଷୁ ବିଷମେଷୁ ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ସମଂ ନିର୍ୱିଶେଷଂ
ବ୍ରହ୍ମାତ୍ମୈକତ୍ୱବିଷୟଂ ଦର୍ଶନଂ ଜ୍ଞାନଂ ଯସ୍ୟ ସ ସର୍ୱତ୍ର ସମଦର୍ଶନଃ ॥
ଏତସ୍ୟ ଆତ୍ମୈକତ୍ୱଦର୍ଶନସ୍ୟ ଫଲଂ ଉଚ୍ୟତେ —
ଯୋ ମାଂ ପଶ୍ୟତି ସର୍ୱତ୍ର ସର୍ୱଂ ଚ ମୟି ପଶ୍ୟତି ।
ତସ୍ୟାହଂ ନ ପ୍ରଣଶ୍ୟାମି ସ ଚ ମେ ନ ପ୍ରଣଶ୍ୟତି ॥ ୬-୩୦॥
ଯୋ ମାଂ ପଶ୍ୟତି ବାସୁଦେବଂ ସର୍ୱସ୍ୟ ଆତ୍ମାନଂ ସର୍ୱତ୍ର ସର୍ୱେଷୁ ଭୂତେଷୁ
ସର୍ୱଂ ଚ ବ୍ରହ୍ମାଦିଭୂତଜାତଂ ମୟି ସର୍ୱାତ୍ମନି ପଶ୍ୟତି, ତସ୍ୟ ଏବଂ
ଆତ୍ମୈକତ୍ୱଦର୍ଶିନଃ ଅହଂ ଈଶ୍ୱରୋ ନ ପ୍ରଣଶ୍ୟାମି ନ ପରୋକ୍ଷତାଂ ଗମିଷ୍ୟାମି ।
ସ ଚ ମେ ନ ପ୍ରଣଶ୍ୟତି ସ ଚ ବିଦ୍ୱାନ୍ ମମ ବାସୁଦେବସ୍ୟ ନ ପ୍ରଣଶ୍ୟତି ନ
ପରୋକ୍ଷୋ ଭବତି, ତସ୍ୟ ଚ ମମ ଚ ଏକାତ୍ମକତ୍ୱାତ୍ ; ସ୍ୱାତ୍ମା ହି ନାମ ଆତ୍ମନଃ
ପ୍ରିୟ ଏବ ଭବତି, ଯସ୍ମାଚ୍ଚ ଅହମେବ ସର୍ୱାତ୍ମୈକତ୍ୱଦର୍ଶୀ ॥ ଇତ୍ୟେତତ୍
ପୂର୍ୱଶ୍ଲୋକାର୍ଥଂ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନମନୂଦ୍ୟ ତତ୍ଫଲଂ ମୋକ୍ଷଃ ଅଭିଧୀୟତେ —
ସର୍ୱଭୂତସ୍ଥିତଂ ଯୋ ମାଂ ଭଜତ୍ୟେକତ୍ୱମାସ୍ଥିତଃ ।
ସର୍ୱଥା ବର୍ତମାନୋଽପି ସ ଯୋଗୀ ମୟି ବର୍ତତେ ॥ ୬-୩୧॥
ସର୍ୱଥା ସର୍ୱପ୍ରକାରୈଃ ବର୍ତମାନୋଽପି ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶୀ ଯୋଗୀ ମୟି ବୈଷ୍ଣବେ ପରମେ
ପଦେ ବର୍ତତେ, ନିତ୍ୟମୁକ୍ତ ଏବ ସଃ, ନ ମୋକ୍ଷଂ ପ୍ରତି କେନଚିତ୍ ପ୍ରତିବଧ୍ୟତେ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କିଞ୍ଚ ଅନ୍ୟତ୍ —
ଆତ୍ମୌପମ୍ୟେନ ସର୍ୱତ୍ର ସମଂ ପଶ୍ୟତି ଯୋଽର୍ଜୁନ ।
ଶୁଖଂ ବା ଯଦି ବା ଦୁଃଖଂ ସ ଯୋଗୀ ପରମୋ ମତଃ ॥ ୬-୩୨॥
ଆତ୍ମୌପମ୍ୟେନ ଆତ୍ମା ସ୍ୱୟମେବ ଉପମୀୟତେ ଅନୟା ଇତ୍ୟୁପମା ତସ୍ୟା ଉପମାୟା ଭାବଃ
ଔପମ୍ୟଂ ତେନ ଆତ୍ମୌପମ୍ୟେନ, ସର୍ୱତ୍ର ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ସମଂ ତୁଲ୍ୟଂ ପଶ୍ୟତି ଯଃ
ଅର୍ଜୁନ, ସ ଚ କିଂ ସମଂ ପଶ୍ୟତି ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ — ଯଥା ମମ ସୁଖଂ ଇଷ୍ଟଂ
ତଥା ସର୍ୱପ୍ରାଣିନାଂ ସୁଖଂ ଅନୁକୂଲମ୍ । ବାଶବ୍ଦଃ ଚାର୍ଥେ । ଯଦି ବା ଯଚ୍ଚ
ଦୁଃଖଂ ମମ ପ୍ରତିକୂଲଂ ଅନିଷ୍ଟଂ ଯଥା ତଥା ସର୍ୱପ୍ରାଣିନାଂ ଦୁଃଖଂ ଅନିଷ୍ଟଂ
ପ୍ରତିକୂଲଂ ଇତ୍ୟେବଂ ଆତ୍ମୌପମ୍ୟେନ ସୁଖଦୁଃଖେ ଅନୁକୂଲପ୍ରତିକୂଲେ ତୁଲ୍ୟତୟା
ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ସମଂ ପଶ୍ୟତି, ନ କସ୍ୟଚିତ୍ ପ୍ରତିକୂଲମାଚରତି, ଅହିଂସକ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଯଃ ଏବମହିଂସକଃ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନନିଷ୍ଠଃ ସ ଯୋଗୀ ପରମଃ
ଉତ୍କୃଷ୍ଟଃ ମତଃ ଅଭିପ୍ରେତଃ ସର୍ୱୟୋଗିନାଂ ମଧ୍ୟେ ॥ ଏତସ୍ୟ ଯଥୋକ୍ତସ୍ୟ
ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଲକ୍ଷଣସ୍ୟ ଯୋଗସ୍ୟ ଦୁଃଖସମ୍ପାଦ୍ୟତାମାଲକ୍ଷ୍ୟ ଶୁଶ୍ରୂଷୁଃ
ଧ୍ରୁବଂ ତତ୍ପ୍ରାପ୍ତ୍ୟୁପାୟମର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ଯୋଽୟଂ ଯୋଗସ୍ତ୍ୱୟା ପ୍ରୋକ୍ତଃ ସାମ୍ୟେନ ମଧୁସୂଦନ ।
ଏତସ୍ୟାହଂ ନ ପଶ୍ୟାମି ଚଞ୍ଚଲତ୍ୱାତ୍ସ୍ଥିତିଂ ସ୍ଥିରାମ୍ ॥ ୬-୩୩॥
ଯଃ ଅୟଂ ଯୋଗଃ ତ୍ୱୟା ପ୍ରୋକ୍ତଃ ସାମ୍ୟେନ ସମତ୍ୱେନ ହେ ମଧୁସୂଦନ ଏତସ୍ୟ ଯୋଗସ୍ୟ
ଅହଂ ନ ପଶ୍ୟାମି ନୋପଲଭେ, ଚଞ୍ଚଲତ୍ୱାତ୍ ମନସଃ । କିମ୍ ? ସ୍ଥିରାଂ ଅଚଲାଂ
ସ୍ଥିତିମ୍ ॥ ପ୍ରସିଦ୍ଧମେତତ୍ —
ଚଞ୍ଚଲଂ ହି ମନଃ କୃଷ୍ଣ ପ୍ରମାଥି ବଲବଦ୍ଦୃଢମ୍ ।
ତସ୍ୟାହଂ ନିଗ୍ରହଂ ମନ୍ୟେ ବାୟୋରିବ ସୁଦୁଷ୍କରମ୍ ॥ ୬-୩୪॥
ଚଞ୍ଚଲଂ ହି ମନଃ । କୃଷ୍ଣ ଇତି କୃଷତେଃ ବିଲେଖନାର୍ଥସ୍ୟ ରୂପମ୍ ।
ଭକ୍ତଜନପାପାଦିଦୋଷାକର୍ଷଣାତ୍ କୃଷ୍ଣଃ, ତସ୍ୟ ସମ୍ବୁଦ୍ଧିଃ ହେ କୃଷ୍ଣ ।
ହି ଯସ୍ମାତ୍ ମନଃ ଚଞ୍ଚଲଂ ନ କେବଲମତ୍ୟର୍ଥଂ ଚଞ୍ଚଲମ୍, ପ୍ରମାଥି
ଚ ପ୍ରମଥନଶୀଲମ୍, ପ୍ରମଥ୍ନାତି ଶରୀରଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଚ ବିକ୍ଷିପତ୍ ସତ୍
ପରବଶୀକରୋତି । କିଞ୍ଚ — ବଲବତ୍ ପ୍ରବଲମ୍, ନ କେନଚିତ୍ ନିୟନ୍ତୁଂ
ଶକ୍ୟମ୍, ଦୁର୍ନିବାରତ୍ୱାତ୍ । କିଞ୍ଚ — ଦୃଢଂ ତନ୍ତୁନାଗବତ୍ ଅଚ୍ଛେଦ୍ୟମ୍ ।
ତସ୍ୟ ଏବମ୍ଭୂତସ୍ୟ ମନସଃ ଅହଂ ନିଗ୍ରହଂ ନିରୋଧଂ ମନ୍ୟେ ବାୟୋରିବ ଯଥା ବାୟୋଃ
ଦୁଷ୍କରୋ ନିଗ୍ରହଃ ତତୋଽପି ଦୁଷ୍କରଂ ମନ୍ୟେ ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ ॥ ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ,
ଏବଂ ଏତତ୍ ଯଥା ବ୍ରବୀଷି —
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ଅସଂଶୟଂ ମହାବାହୋ ମନୋ ଦୁର୍ନିଗ୍ରହଂ ଚଲମ୍ ।
ଅଭ୍ୟାସେନ ତୁ କୌନ୍ତେୟ ବୈରାଗ୍ୟେଣ ଚ ଗୃହ୍ୟତେ ॥ ୬-୩୫॥
ଅସଂଶୟଂ ନାସ୍ତି ସଂଶୟଃ “ମନୋ ଦୁର୍ନିଗ୍ରହଂ ଚଲମ୍”
ଇତ୍ୟତ୍ର ହେ ମହାବାହୋ । କିନ୍ତୁ ଅଭ୍ୟାସେନ ତୁ ଅଭ୍ୟାସୋ ନାମ ଚିତ୍ତଭୂମୌ
କସ୍ୟାଞ୍ଚିତ୍ ସମାନପ୍ରତ୍ୟଯାବୃତ୍ତିଃ ଚିତ୍ତସ୍ୟ । ବୈରାଗ୍ୟେଣ ବୈରାଗ୍ୟଂ ନାମ
ଦୃଷ୍ଟାଦୃଷ୍ଟେଷ୍ଟଭୋଗେଷୁ ଦୋଷଦର୍ଶନାଭ୍ୟାସାତ୍ ବୈତୃଷ୍ଣ୍ୟମ୍ । ତେନ ଚ
ବୈରାଗ୍ୟେଣ ଗୃହ୍ୟତେ ବିକ୍ଷେପରୂପଃ ପ୍ରଚାରଃ ଚିତ୍ତସ୍ୟ । ଏବଂ ତତ୍ ମନଃ
ଗୃହ୍ୟତେ ନିଗୃହ୍ୟତେ ନିରୁଧ୍ୟତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଯଃ ପୁନଃ ଅସଂୟତାତ୍ମା, ତେନ —
ଅସଂୟତାତ୍ମନା ଯୋଗୋ ଦୁଷ୍ପ୍ରାପ ଇତି ମେ ମତିଃ ।
ବଶ୍ୟାତ୍ମନା ତୁ ଯତତା ଶକ୍ୟୋଽବାପ୍ତୁମୁପାୟତଃ ॥ ୬-୩୬॥
ଅସଂୟତାତ୍ମନା ଅଭ୍ୟାସବୈରାଗ୍ୟାଭ୍ୟାମସଂୟତଃ ଆତ୍ମା ଅନ୍ତଃକରଣଂ ଯସ୍ୟ ସୋଽୟମ୍
ଅସଂୟତାତ୍ମା ତେନ ଅସଂୟତାତ୍ମନା ଯୋଗୋ ଦୁଷ୍ପ୍ରାପଃ ଦୁଃଖେନ ପ୍ରାପ୍ୟତ ଇତି ମେ ମତିଃ ।
ଯସ୍ତୁ ପୁନଃ ବଶ୍ୟାତ୍ମା ଅଭ୍ୟାସବୈରାଗ୍ୟାଭ୍ୟାଂ ବଶ୍ୟତ୍ୱମାପାଦିତଃ ଆତ୍ମା ମନଃ
ଯସ୍ୟ ସୋଽୟଂ ବଶ୍ୟାତ୍ମା ତେନ ବଶ୍ୟାତ୍ମନା ତୁ ଯତତା ଭୂୟୋଽପି ପ୍ରୟତ୍ନଂ କୁର୍ୱତା
ଶକ୍ୟଃ ଅବାପ୍ତୁଂ ଯୋଗଃ ଉପାୟତଃ ଯଥୋକ୍ତାଦୁପାୟାତ୍ ॥ ତତ୍ର ଯୋଗାଭ୍ୟାସାଙ୍ଗୀକରଣେନ
ଇହଲୋକପରଲୋକପ୍ରାପ୍ତିନିମିତ୍ତାନି କର୍ମାଣି ସନ୍ନ୍ୟସ୍ତାନି, ଯୋଗସିଦ୍ଧିଫଲଂ ଚ
ମୋକ୍ଷସାଧନଂ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଂ ନ ପ୍ରାପ୍ତମିତି, ଯୋଗୀ ଯୋଗମାର୍ଗାତ୍ ମରଣକାଲେ
ଚଲିତଚିତ୍ତଃ ଇତି ତସ୍ୟ ନାଶମଶଙ୍କ୍ୟ ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ଅୟତିଃ ଶ୍ରଦ୍ଧୟୋପେତୋ ଯୋଗାଚ୍ଚଲିତମାନସଃ ।
ଅପ୍ରାପ୍ୟ ଯୋଗସଂସିଦ୍ଧିଂ କାଂ ଗତିଂ କୃଷ୍ଣ ଗଚ୍ଛତି ॥ ୬-୩୭॥
ଅୟତିଃ ଅପ୍ରୟତ୍ନବାନ୍ ଯୋଗମାର୍ଗେ ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ଆସ୍ତିକ୍ୟବୁଦ୍ଧ୍ୟା ଚ ଉପେତଃ ଯୋଗାତ୍
ଅନ୍ତକାଲେ ଚ ଚଲିତଂ ମାନସଂ ମନୋ ଯସ୍ୟ ସଃ ଚଲିତମାନସଃ ଭ୍ରଷ୍ଟସ୍ମୃତିଃ
ସଃ ଅପ୍ରାପ୍ୟ ଯୋଗସଂସିଦ୍ଧିଂ ଯୋଗଫଲଂ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଂ କାଂ ଗତିଂ ହେ କୃଷ୍ଣ
ଗଚ୍ଛତି ॥
କଚ୍ଚିନ୍ନୋଭୟବିଭ୍ରଷ୍ଟଶ୍ଛିନ୍ନାଭ୍ରମିବ ନଶ୍ୟତି ।
ଅପ୍ରତିଷ୍ଠୋ ମହାବାହୋ ବିମୂଢୋ ବ୍ରହ୍ମଣଃ ପଥି ॥ ୬-୩୮॥
କଚ୍ଚିତ୍ କିଂ ନ ଉଭୟବିଭ୍ରଷ୍ଟଃ କର୍ମମାର୍ଗାତ୍ ଯୋଗମାର୍ଗାଚ୍ଚ ବିଭ୍ରଷ୍ଟଃ
ସନ୍ ଛିନ୍ନାଭ୍ରମିବ ନଶ୍ୟତି, କିଂ ବା ନ ନଶ୍ୟତି ଅପ୍ରତିଷ୍ଠୋ ନିରାଶ୍ରୟଃ ହେ
ମହାବାହୋ ବିମୂଢଃ ସନ୍ ବ୍ରହ୍ମଣଃ ପଥି ବ୍ରହ୍ମପ୍ରାପ୍ତିମାର୍ଗେ ॥
ଏତନ୍ମେ ସଂଶୟଂ କୃଷ୍ଣ ଚ୍ଛେତ୍ତୁମର୍ହସ୍ୟଶେଷତଃ ।
ତ୍ୱଦନ୍ୟଃ ସଂଶୟସ୍ୟାସ୍ୟ ଚ୍ଛେତ୍ତା ନ ହ୍ୟୁପପଦ୍ୟତେ ॥ ୬-୩୯॥
ଏତତ୍ ମେ ମମ ସଂଶୟଂ କୃଷ୍ଣ ଚ୍ଛେତ୍ତୁଂ ଅପନେତୁଂ ଅର୍ହସି ଅଶେଷତଃ ।
ତ୍ୱଦନ୍ୟଃ ତ୍ୱତ୍ତଃ ଅନ୍ୟଃ ଋଷିଃ ଦେବୋ ବା ଚ୍ଛେତ୍ତା ନାଶୟିତା ସଂଶୟସ୍ୟ ଅସ୍ୟ ନ
ହି ଯସ୍ମାତ୍ ଉପପଦ୍ୟତେ ନ ସମ୍ଭବତି । ଅତଃ ତ୍ୱମେବ ଚ୍ଛେତ୍ତୁମର୍ହସି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ପାର୍ଥ ନୈବେହ ନାମୁତ୍ର ବିନାଶସ୍ତସ୍ୟ ବିଦ୍ୟତେ ।
ନ ହି କଲ୍ୟାଣକୃତ୍କଶ୍ଚିଦ୍ଦୁର୍ଗତିଂ ତାତ ଗଚ୍ଛତି ॥ ୬-୪୦॥
ହେ ପାର୍ଥ ନୈବ ଇହ ଲୋକେ ନାମୁତ୍ର ପରସ୍ମିନ୍ ବା ଲୋକେ ବିନାଶଃ ତସ୍ୟ ବିଦ୍ୟତେ
ନାସ୍ତି । ନାଶୋ ନାମ ପୂର୍ୱସ୍ମାତ୍ ହୀନଜନ୍ମପ୍ରାପ୍ତିଃ ସ ଯୋଗଭ୍ରଷ୍ଟସ୍ୟ ନାସ୍ତି ।
ନ ହି ଯସ୍ମାତ୍ କଲ୍ୟାଣକୃତ୍ ଶୁଭକୃତ୍ କଶ୍ଚିତ୍ ଦୁର୍ଗତିଂ କୁତ୍ସିତାଂ ଗତିଂ ହେ
ତାତ, ତନୋତି ଆତ୍ମାନଂ ପୁତ୍ରରୂପେଣେତି ପିତା ତାତ ଉଚ୍ୟତେ । ପିତୈବ ପୁତ୍ର ଇତି
ପୁତ୍ରୋଽପି ତାତ ଉଚ୍ୟତେ । ଶିଷ୍ୟୋଽପି ପୁତ୍ର ଉଚ୍ୟତେ । ଯତୋ ନ ଗଚ୍ଛତି ॥
କିଂ ତୁ ଅସ୍ୟ ଭବତି ?–
ପ୍ରାପ୍ୟ ପୁଣ୍ୟକୃତାଂ ଲୋକାନୁଷିତ୍ୱା ଶାଶ୍ୱତୀଃ ସମାଃ ।
ଶୁଚୀନାଂ ଶ୍ରୀମତାଂ ଗେହେ ଯୋଗଭ୍ରଷ୍ଟୋଽଭିଜାୟତେ ॥ ୬-୪୧॥
ଯୋଗମାର୍ଗେ ପ୍ରବୃତ୍ତଃ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ସାମର୍ଥ୍ୟାତ୍ ପ୍ରାପ୍ୟ ଗତ୍ୱା ପୁଣ୍ୟକୃତାମ୍
ଅଶ୍ୱମେଧାଦିୟାଜିନାଂ ଲୋକାନ୍, ତତ୍ର ଚ ଉଷିତ୍ୱା ବାସମନୁଭୂୟ ଶାଶ୍ୱତୀଃ
ନିତ୍ୟାଃ ସମାଃ ସଂବତ୍ସରାନ୍, ତଦ୍ଭୋଗକ୍ଷୟେ ଶୁଚୀନାଂ ଯତୋକ୍ତକାରିଣାଂ ଶ୍ରୀମତାଂ
ବିଭୂତିମତାଂ ଗେହେ ଗୃହେ ଯୋଗଭ୍ରଷ୍ଟଃ ଅଭିଜାୟତେ ॥
ଅଥବା ଯୋଗିନାମେବ କୁଲେ ଭବତି ଧୀମତାମ୍ ।
ଏତଦ୍ଧି ଦୁର୍ଲଭତରଂ ଲୋକେ ଜନ୍ମ ଯଦୀଦୃଶମ୍ ॥ ୬-୪୨॥
ଅଥବା ଶ୍ରୀମତାଂ କୁଲାତ୍ ଅନ୍ୟସ୍ମିନ୍ ଯୋଗିନାମେବ ଦରିଦ୍ରାଣାଂ କୁଲେ ଭବତି
ଜାୟତେ ଧୀମତାଂ ବୁଦ୍ଧିମତାମ୍ । ଏତତ୍ ହି ଜନ୍ମ, ଯତ୍ ଦରିଦ୍ରାଣାଂ ଯୋଗିନାଂ କୁଲେ,
ଦୁର୍ଲଭତରଂ ଦୁଃଖଲଭ୍ୟତରଂ ପୂର୍ୱମପେକ୍ଷ୍ୟ ଲୋକେ ଜନ୍ମ ଯତ୍ ଈଦୃଶଂ
ଯଥୋକ୍ତବିଶେଷଣେ କୁଲେ ॥ ଯସ୍ମାତ୍ —
ତତ୍ର ତଂ ବୁଦ୍ଧିସଂୟୋଗଂ ଲଭତେ ପୌର୍ୱଦେହିକମ୍ ।
ଯତତେ ଚ ତତୋ ଭୂୟଃ ସଂସିଦ୍ଧୌ କୁରୁନନ୍ଦନ ॥ ୬-୪୩॥
ତତ୍ର ଯୋଗିନାଂ କୁଲେ ତଂ ବୁଦ୍ଧିସଂୟୋଗଂ ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ସଂୟୋଗଂ ବୁଦ୍ଧିସଂୟୋଗଂ
ଲଭତେ ପୌର୍ୱଦେହିକଂ ପୂର୍ୱସ୍ମିନ୍ ଦେହେ ଭବଂ ପୌର୍ୱ- ଦେହିକମ୍ । ଯତତେ
ଚ ପ୍ରୟତ୍ନଂ ଚ କରୋତି ତତଃ ତସ୍ମାତ୍ ପୂର୍ୱକୃତାତ୍ ସଂସ୍କାରାତ୍ ଭୂୟଃ ବହୁତରଂ
ସଂସିଦ୍ଧୌ ସଂସିଦ୍ଧିନିମିତ୍ତଂ ହେ କୁରୁନନ୍ଦନ ॥ କଥଂ ପୂର୍ୱଦେହବୁଦ୍ଧିସଂୟୋଗ
ଇତି ତଦୁଚ୍ୟତେ —
ପୂର୍ୱାଭ୍ୟାସେନ ତେନୈବ ହ୍ରିୟତେ ହ୍ୟବଶୋଽପି ସଃ ।
ଜିଜ୍ଞାସୁରପି ଯୋଗସ୍ୟ ଶବ୍ଦବ୍ରହ୍ମାତିବର୍ତତେ ॥ ୬-୪୪॥
ଯଃ ପୂର୍ୱଜନ୍ମନି କୃତଃ ଅଭ୍ୟାସଃ ସଃ ପୂର୍ୱାଭ୍ୟାସଃ, ତେନୈବ ବଲବତା
ହ୍ରିୟତେ ସଂସିଦ୍ଧୌ ହି ଯସ୍ମାତ୍ ଅବଶୋଽପି ସଃ ଯୋଗଭ୍ରଷ୍ଟଃ ; ନ କୃତଂ
ଚେତ୍ ଯୋଗାଭ୍ୟାସଜାତ୍ ସଂସ୍କାରାତ୍ ବଲବତ୍ତରମଧର୍ମାଦିଲକ୍ଷଣଂ କର୍ମ,
ତଦା ଯୋଗାଭ୍ୟାସଜନିତେନ ସଂସ୍କାରେଣ ହ୍ରିୟତେ ; ଅଧର୍ମଶ୍ଚେତ୍ ବଲବତ୍ତରଃ
କୃତଃ, ତେନ ଯୋଗଜୋଽପି ସଂସ୍କାରଃ ଅଭିଭୂୟତ ଏବ, ତତ୍କ୍ଷୟେ ତୁ ଯୋଗଜଃ
ସଂସ୍କାରଃ ସ୍ୱୟମେବ କାର୍ୟମାରଭତେ, ନ ଦୀର୍ଘକାଲସ୍ଥସ୍ୟାପି ବିନାଶଃ ତସ୍ୟ
ଅସ୍ତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଅତଃ ଜିଜ୍ଞାସୁରପି ଯୋଗସ୍ୟ ସ୍ୱରୂପଂ ଜ୍ଞାତୁମିଚ୍ଛନ୍ ଅପି
ଯୋଗମାର୍ଗେ ପ୍ରବୃତ୍ତଃ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଯୋଗଭ୍ରଷ୍ଟଃ, ସାମର୍ଥ୍ୟାତ୍ ସୋଽପି ଶବ୍ଦବ୍ରହ୍ମ
ବେଦୋକ୍ତକର୍ମାନୁଷ୍ଠାନଫଲଂ ଅତିବର୍ତତେ ଅତିକ୍ରାମତି ଅପାକରିଷ୍ୟତି ; କିମୁତ
ବୁଦ୍ଧ୍ୱା ଯଃ ଯୋଗଂ ତନ୍ନିଷ୍ଠଃ ଅଭ୍ୟାସଂ କୁର୍ୟାତ୍ ॥ କୁତଶ୍ଚ ଯୋଗିତ୍ୱଂ ଶ୍ରେୟଃ
ଇତି —
ପ୍ରୟତ୍ନାଦ୍ୟତମାନସ୍ତୁ ଯୋଗୀ ସଂଶୁଦ୍ଧକିଲ୍ବିଷଃ ।
ଅନେକଜନ୍ମସଂସିଦ୍ଧସ୍ତତୋ ଯାତି ପରାଂ ଗତିମ୍ ॥ ୬-୪୫॥
ପ୍ରୟତ୍ନାତ୍ ଯତମାନଃ, ଅଧିକଂ ଯତମାନ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ତତ୍ର ଯୋଗୀ ବିଦ୍ୱାନ୍
ସଂଶୁଦ୍ଧକିଲ୍ବିଷଃ ବିଶୁଦ୍ଧକିଲ୍ବିଷଃ ସଂଶୁଦ୍ଧପାପଃ ଅନେକଜନ୍ମସଂସିଦ୍ଧଃ
ଅନେକେଷୁ ଜନ୍ମସୁ କିଞ୍ଚିତ୍କିଞ୍ଚିତ୍ ସଂସ୍କାରଜାତଂ ଉପଚିତ୍ୟ ତେନ ଉପଚିତେନ
ଅନେକଜନ୍ମକୃତେନ ସଂସିଦ୍ଧଃ ଅନେକଜନ୍ମସଂସିଦ୍ଧଃ ତତଃ ଲବ୍ଧସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଃ
ସନ୍ ଯାତି ପରାଂ ପ୍ରକୃଷ୍ଟାଂ ଗତିମ୍ ॥ ଯସ୍ମାଦେବଂ ତସ୍ମାତ୍ —
ତପସ୍ୱିଭ୍ୟୋଽଧିକୋ ଯୋଗୀ ଜ୍ଞାନିଭ୍ୟୋଽପି ମତୋଽଧିକଃ ।
କର୍ମିଭ୍ୟଶ୍ଚାଧିକୋ ଯୋଗୀ ତସ୍ମାଦ୍ୟୋଗୀ ଭବାର୍ଜୁନ ॥ ୬-୪୬॥
ତପସ୍ୱିଭ୍ୟଃ ଅଧିକଃ ଯୋଗୀ, ଜ୍ଞାନିଭ୍ୟୋଽପି ଜ୍ଞାନମତ୍ର ଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥପାଣ୍ଡିତ୍ୟମ୍,
ତଦ୍ୱଦ୍ଭ୍ୟୋଽପି ମତଃ ଜ୍ଞାତଃ ଅଧିକଃ ଶ୍ରେଷ୍ଠଃ ଇତି । କର୍ମିଭ୍ୟଃ, ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦି
କର୍ମ, ତଦ୍ୱଦ୍ଭ୍ୟଃ ଅଧିକଃ ଯୋଗୀ ବିଶିଷ୍ଟଃ ଯସ୍ମାତ୍ ତସ୍ମାତ୍ ଯୋଗୀ ଭବ ଅର୍ଜୁନ ॥
ଯୋଗିନାମପି ସର୍ୱେଷାଂ ମଦ୍ଗତେନାନ୍ତରାତ୍ମନା ।
ଶ୍ରଦ୍ଧାବାନ୍ଭଜତେ ଯୋ ମାଂ ସ ମେ ଯୁକ୍ତତମୋ ମତଃ ॥ ୬-୪୭॥
ଯୋଗିନାମପି ସର୍ୱେଷାଂ ରୁଦ୍ରାଦିତ୍ୟାଦିଧ୍ୟାନପରାଣାଂ ମଧ୍ୟେ ମଦ୍ଗତେନ ମୟି ବାସୁଦେବେ
ସମାହିତେନ ଅନ୍ତରାତ୍ମନା ଅନ୍ତଃକରଣେନ ଶ୍ରଦ୍ଧାବାନ୍ ଶ୍ରଦ୍ଦଧାନଃ ସନ୍ ଭଜତେ
ସେବତେ ଯୋ ମାମ୍, ସ ମେ ମମ ଯୁକ୍ତତମଃ ଅତିଶୟେନ ଯୁକ୍ତଃ ମତଃ ଅଭିପ୍ରେତଃ ଇତି ॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଯୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ନାର୍ଜୁନସଂବାଦେ ଧ୍ୟାନୟୋଗୋ ନାମ ଷଷ୍ଠୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୬॥
ଇତି
ଶ୍ରୀମଦ୍-ପରମହଂସ-ପରିବ୍ରାଜକ-ଆଚାର୍ୟ-ପୂଜ୍ୟପାଦ-ଶ୍ରୀଶଙ୍କର-ଭଗବତା
କୃତୌ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା-ଭାଷ୍ୟେ ଅଘ୍ୟାସ-ଯୋଗଃ ନାମ ଷଷ୍ଠଃ
ଅଧ୍ୟାୟଃ ॥
॥ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା ଶାଙ୍କର-ଭାଷ୍ୟମ୍ ॥ ॥ ସପ୍ତମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
“ଯୋଗିନାମପି ସର୍ୱେଷାଂ ମଦ୍ଗତେନାନ୍ତରାତ୍ମନା । ଶ୍ରଦ୍ଧାବାନ୍ଭଜତେ ଯୋ ମାଂ
ସ ମେ ଯୁକ୍ତତମୋ ମତଃ” (ଭ. ଗୀ. ୬-୪୭) ଇତି ପ୍ରଶ୍ନବୀଜଂ ଉପନ୍ୟସ୍ୟ,
ସ୍ୱୟମେବ “ଈଦୃଶଂ ମଦୀୟଂ ତତ୍ତ୍ୱମ୍, ଏବଂ ମଦ୍ଗତାନ୍ତରାତ୍ମା ସ୍ୟାତ୍”
ଇତ୍ୟେତତ୍ ବିବକ୍ଷୁଃ ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ମୟ୍ୟାସକ୍ତମନାଃ ପାର୍ଥ ଯୋଗଂ ଯୁଞ୍ଜନ୍ମଦାଶ୍ରୟଃ ।
ଅସଂଶୟଂ ସମଗ୍ରଂ ମାଂ ଯଥା ଜ୍ଞାସ୍ୟସି ତଚ୍ଛୃଣୁ ॥ ୭-୧॥
ମୟି ବକ୍ଷ୍ୟମାଣବିଶେଷଣେ ପରମେଶ୍ୱରେ ଆସକ୍ତଂ ମନଃ ଯସ୍ୟ ସଃ
ମୟ୍ୟାସକ୍ତମନାଃ, ହେ ପାର୍ଥ ଯୋଗଂ ଯୁଞ୍ଜନ୍ ମନଃସମାଧାନଂ କୁର୍ୱନ୍,
ମଦାଶ୍ରୟଃ ଅହମେବ ପରମେଶ୍ୱରଃ ଆଶ୍ରୟୋ ଯସ୍ୟ ସଃ ମଦାଶ୍ରୟଃ ।
ଯୋ ହି କଶ୍ଚିତ୍ ପୁରୁଷାର୍ଥେନ କେନଚିତ୍ ଅର୍ଥୀ ଭବତି ସ ତତ୍ସାଧନଂ
କର୍ମ ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦି ତପଃ ଦାନଂ ବା କିଞ୍ଚିତ୍ ଆଶ୍ରୟଂ ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ, ଅୟଂ
ତୁ ଯୋଗୀ ମାମେବ ଆଶ୍ରୟଂ ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ, ହିତ୍ୱା ଅନ୍ୟତ୍ ସାଧନାନ୍ତରଂ ମୟ୍ୟେବ
ଆସକ୍ତମନାଃ ଭବତି । ଯଃ ତ୍ୱଂ ଏବମ୍ଭୂତଃ ସନ୍ ଅସଂଶୟଂ ସମଗ୍ରଂ ସମସ୍ତଂ
ବିଭୂତିବଲଶକ୍ତ୍ୟୈଶ୍ୱର୍ୟାଦିଗୁଣସମ୍ପନ୍ନଂ ମାଂ ଯଥା ଯେନ ପ୍ରକାରେଣ ଜ୍ଞାସ୍ୟସି
ସଂଶୟମନ୍ତରେଣ “ଏବମେବ ଭଗବାନ୍” ଇତି, ତତ୍ ଶୃଣୁ ଉଚ୍ୟମାନଂ
ମୟା ॥ ତଚ୍ଚ ମଦ୍ୱିଷୟଂ —
ଜ୍ଞାନଂ ତେଽହଂ ସବିଜ୍ଞାନମିଦଂ ବକ୍ଷ୍ୟାମ୍ୟଶେଷତଃ ।
ଯଜ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ନେହ ଭୂୟୋଽନ୍ୟଜ୍ଜ୍ଞାତବ୍ୟମବଶିଷ୍ୟତେ ॥ ୭-୨॥
ଜ୍ଞାନଂ ତେ ତୁଭ୍ୟଂ ଅହଂ ସବିଜ୍ଞାନଂ ବିଜ୍ଞାନସହିତଂ ସ୍ୱାନୁଭବୟୁକ୍ତଂ ଇଦଂ
ବକ୍ଷ୍ୟାମି କଥୟିଷ୍ୟାମି ଅଶେଷତଃ କାର୍ତ୍ସ୍ନ୍ୟେନ । ତତ୍ ଜ୍ଞାନଂ ବିବକ୍ଷିତଂ ସ୍ତୌତି
ଶ୍ରୋତୁଃ ଅଭିମୁଖୀକରଣାୟ — ଯତ୍ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଯତ୍ ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ନ ଇହ ଭୂୟଃ
ପୁନଃ ଅନ୍ୟତ୍ ଜ୍ଞାତବ୍ୟଂ ପୁରୁଷାର୍ଥସାଧନଂ ଅବଶିଷ୍ୟତେ ନାବଶିଷ୍ଟଂ ଭବତି ।
ଇତି ମତ୍ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞୋ ଯଃ, ସଃ ସର୍ୱଜ୍ଞୋ ଭବତୀତ୍ୟର୍ଥଃ । ଅତୋ ବିଶିଷ୍ଟଫଲତ୍ୱାତ୍
ଦୁର୍ଲଭଂ ଜ୍ଞାନମ୍ ॥ କଥମିତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ମନୁଷ୍ୟାଣାଂ ସହସ୍ରେଷୁ କଶ୍ଚିଦ୍ୟତତି ସିଦ୍ଧୟେ ।
ଯତତାମପି ସିଦ୍ଧାନାଂ କଶ୍ଚିନ୍ମାଂ ବେତ୍ତି ତତ୍ତ୍ୱତଃ ॥ ୭-୩॥
ମନୁଷ୍ୟାଣାଂ ମଧ୍ୟେ ସହସ୍ରେଷୁ ଅନେକେଷୁ କଶ୍ଚିତ୍ ଯତତି ପ୍ରୟତ୍ନଂ କରୋତି
ସିଦ୍ଧୟେ ସିଦ୍ଧ୍ୟର୍ଥମ୍ । ତେଷାଂ ଯତତାମପି ସିଦ୍ଧାନାମ୍, ସିଦ୍ଧା ଏବ ହି ତେ ଯେ
ମୋକ୍ଷାୟ ଯତନ୍ତେ, ତେଷାଂ କଶ୍ଚିତ୍ ଏବ ହି ମାଂ ବେତ୍ତି ତତ୍ତ୍ୱତଃ ଯଥାବତ୍ ॥
ଶ୍ରୋତାରଂ ପ୍ରରୋଚନେନ ଅଭିମୁଖୀକୃତ୍ୟାହ —
ଭୂମିରାପୋଽନଲୋ ବାୟୁଃ ଖଂ ମନୋ ବୁଦ୍ଧିରେବ ଚ ।
ଅହଙ୍କାର ଇତୀୟଂ ମେ ଭିନ୍ନା ପ୍ରକୃତିରଷ୍ଟଧା ॥ ୭-୪॥
ଭୂମିଃ ଇତି ପୃଥିବୀତନ୍ମାତ୍ରମୁଚ୍ୟତେ, ନ ସ୍ଥୂଲା, “ଭିନ୍ନା
ପ୍ରକୃତିରଷ୍ଟଧା” ଇତି ବଚନାତ୍ । ତଥା ଅବାଦୟୋଽପି ତନ୍ମାତ୍ରାଣ୍ୟେବ
ଉଚ୍ୟନ୍ତେ — ଆପଃ ଅନଲଃ ବାୟୁଃ ଖମ୍ । ମନଃ ଇତି ମନସଃ କାରଣମହଙ୍କାରୋ
ଗୃହ୍ୟତେ । ବୁଦ୍ଧିଃ ଇତି ଅହଙ୍କାରକାରଣଂ ମହତ୍ତତ୍ତ୍ୱମ୍ । ଅହଙ୍କାରଃ ଇତି
ଅବିଦ୍ୟାସଂୟୁକ୍ତମବ୍ୟକ୍ତମ୍ । ଯଥା ବିଷସଂୟୁକ୍ତମନ୍ନଂ ବିଷମିତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ,
ଏବମହଙ୍କାରବାସନାବତ୍ ଅବ୍ୟକ୍ତଂ ମୂଲକାରଣମହଙ୍କାର ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ, ପ୍ରବର୍ତକତ୍ୱାତ୍
ଅହଙ୍କାରସ୍ୟ । ଅହଙ୍କାର ଏବ ହି ସର୍ୱସ୍ୟ ପ୍ରବୃତ୍ତିବୀଜଂ ଦୃଷ୍ଟଂ ଲୋକେ ।
ଇତୀୟଂ ଯଥୋକ୍ତା ପ୍ରକୃତିଃ ମେ ମମ ଐଶ୍ୱରୀ ମାୟାଶକ୍ତିଃ ଅଷ୍ଟଧା ଭିନ୍ନା
ଭେଦମାଗତା ॥
ଅପରେୟମିତସ୍ତ୍ୱନ୍ୟାଂ ପ୍ରକୃତିଂ ବିଦ୍ଧି ମେ ପରାମ୍ ।
ଜୀବଭୂତାଂ ମହାବାହୋ ଯୟେଦଂ ଧାର୍ୟତେ ଜଗତ୍ ॥ ୭-୫॥
ଅପରା ନ ପରା ନିକୃଷ୍ଟା ଅଶୁଦ୍ଧା ଅନର୍ଥକରୀ ସଂସାରବନ୍ଧନାତ୍ମିକା ଇୟମ୍ ।
ଇତଃ ଅସ୍ୟାଃ ଯଥୋକ୍ତାୟାଃ ତୁ ଅନ୍ୟାଂ ବିଶୁଦ୍ଧାଂ ପ୍ରକୃତିଂ ମମ ଆତ୍ମଭୂତାଂ ବିଦ୍ଧି
ମେ ପରାଂ ପ୍ରକୃଷ୍ଟାଂ ଜୀବଭୂତାଂ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଲକ୍ଷଣାଂ ପ୍ରାଣଧାରଣନିମିତ୍ତଭୂତାଂ
ହେ ମହାବାହୋ, ଯୟା ପ୍ରକୃତ୍ୟା ଇଦଂ ଧାର୍ୟତେ ଜଗତ୍ ଅନ୍ତଃ ପ୍ରବିଷ୍ଟୟା ॥
ଏତଦ୍ୟୋନୀନି ଭୂତାନି ସର୍ୱାଣୀତ୍ୟୁପଧାରୟ ।
ଅହଂ କୃତ୍ସ୍ନସ୍ୟ ଜଗତଃ ପ୍ରଭବଃ ପ୍ରଲୟସ୍ତଥା ॥ ୭-୬॥
ଏତଦ୍ୟୋନୀନି ଏତେ ପରାପରେ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଲକ୍ଷଣେ ପ୍ରକୃତୀ ଯୋନିଃ ଯେଷାଂ
ଭୂତାନାଂ ତାନି ଏତଦ୍ୟୋନୀନି, ଭୂତାନି ସର୍ୱାଣି ଇତି ଏବଂ ଉପଧାରୟ ଜାନୀହି । ଯସ୍ମାତ୍
ମମ ପ୍ରକୃତୀ ଯୋନିଃ କାରଣଂ ସର୍ୱଭୂତାନାମ୍, ଅତଃ ଅହଂ କୃତ୍ସ୍ନସ୍ୟ ସମସ୍ତସ୍ୟ
ଜଗତଃ ପ୍ରଭବଃ ଉତ୍ପତ୍ତିଃ ପ୍ରଲୟଃ ବିନାଶଃ ତଥା । ପ୍ରକୃତିଦ୍ୱୟଦ୍ୱାରେଣ
ଅହଂ ସର୍ୱଜ୍ଞଃ ଈଶ୍ୱରଃ ଜଗତଃ କାରଣମିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଯତଃ ତସ୍ମାତ୍ —
ମତ୍ତଃ ପରତରଂ ନାନ୍ୟତ୍କିଞ୍ଚିଦସ୍ତି ଧନଞ୍ଜୟ ।
ମୟି ସର୍ୱମିଦଂ ପ୍ରୋତଂ ସୂତ୍ରେ ମଣିଗଣା ଇବ ॥ ୭-୭॥
ମତ୍ତଃ ପରମେଶ୍ୱରାତ୍ ପରତରଂ ଅନ୍ୟତ୍ କାରଣାନ୍ତରଂ କିଞ୍ଚିତ୍ ନାସ୍ତି ନ ବିଦ୍ୟତେ,
ଅହମେବ ଜଗତ୍କାରଣମିତ୍ୟର୍ଥଃ, ହେ ଧନଞ୍ଜୟ । ଯସ୍ମାଦେବଂ ତସ୍ମାତ୍ ମୟି
ପରମେଶ୍ୱରେ ସର୍ୱାଣି ଭୂତାନି ସର୍ୱମିଦଂ ଜଗତ୍ ପ୍ରୋତଂ ଅନୁସ୍ୟୂତଂ ଅନୁଗତମ୍
ଅନୁବିଦ୍ଧଂ ଗ୍ରଥିତମିତ୍ୟର୍ଥ, ଦୀର୍ଘତନ୍ତୁଷୁ ପଟବତ୍, ସୂତ୍ରେ ଚ ମଣିଗଣା
ଇବ ॥ କେନ କେନ ଧର୍ମେଣ ବିଶିଷ୍ଟେ ତ୍ୱୟି ସର୍ୱମିଦଂ ପ୍ରୋତମିତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ରସୋଽହମପ୍ସୁ କୌନ୍ତେୟ ପ୍ରଭାସ୍ମି ଶଶିସୂର୍ୟଯୋଃ ।
ପ୍ରଣବଃ ସର୍ୱବେଦେଷୁ ଶବ୍ଦଃ ଖେ ପୌରୁଷଂ ନୃଷୁ ॥ ୭-୮॥
ରସଃ ଅହମ୍, ଅପାଂ ଯଃ ସାରଃ ସ ରସଃ, ତସ୍ମିନ୍ ରସଭୂତେ ମୟି ଆପଃ ପ୍ରୋତା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ଏବଂ ସର୍ୱତ୍ର । ଯଥା ଅହଂ ଅପ୍ସୁ ରସଃ, ଏବଂ ପ୍ରଭା ଅସ୍ମି ଶଶିସୂର୍ୟଯୋଃ ।
ପ୍ରଣବଃ ଓଙ୍କାରଃ ସର୍ୱବେଦେଷୁ, ତସ୍ମିନ୍ ପ୍ରଣବଭୂତେ ମୟି ସର୍ୱେ ବେଦାଃ ପ୍ରୋତାଃ ।
ତଥା ଖେ ଆକାଶେ ଶବ୍ଦଃ ସାରଭୂତଃ, ତସ୍ମିନ୍ ମୟି ଖଂ ପ୍ରୋତମ୍ । ତଥା ପୌରୁଷଂ
ପୁରୁଷସ୍ୟ ଭାବଃ ପୌରୁଷଂ ଯତଃ ପୁମ୍ବୁଦ୍ଧିଃ ନୃଷୁ, ତସ୍ମିନ୍ ମୟି ପୁରୁଷାଃ
ପ୍ରୋତାଃ ॥
ପୁଣ୍ୟୋ ଗନ୍ଧଃ ପୃଥିବ୍ୟାଂ ଚ ତେଜଶ୍ଚାସ୍ମି ବିଭାବସୌ ।
ଜୀବନଂ ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ତପଶ୍ଚାସ୍ମି ତପସ୍ୱିଷୁ ॥ ୭-୯॥
ପୁଣ୍ୟଃ ସୁରଭିଃ ଗନ୍ଧଃ ପୃଥିବ୍ୟାଂ ଚ ଅହମ୍, ତସ୍ମିନ୍ ମୟି ଗନ୍ଧଭୂତେ
ପୃଥିବୀ ପ୍ରୋତା । ପୁଣ୍ୟତ୍ୱଂ ଗନ୍ଧସ୍ୟ ସ୍ୱଭାବତ ଏବ ପୃଥିବ୍ୟାଂ ଦର୍ଶିତମ୍
ଅବାଦିଷୁ ରସାଦେଃ ପୁଣ୍ୟତ୍ୱୋପଲକ୍ଷଣାର୍ଥମ୍ । ଅପୁଣ୍ୟତ୍ୱଂ ତୁ ଗନ୍ଧାଦୀନାମ୍
ଅବିଦ୍ୟାଧର୍ମାଦ୍ୟପେକ୍ଷଂ ସଂସାରିଣାଂ ଭୂତବିଶେଷସଂସର୍ଗନିମିତ୍ତଂ ଭବତି ।
ତେଜଶ୍ଚ ଦୀପ୍ତିଶ୍ଚ ଅସ୍ମି ବିଭାବସୌ ଅଗ୍ନୌ । ତଥା ଜୀବନଂ ସର୍ୱଭୂତେଷୁ,
ଯେନ ଜୀବନ୍ତି ସର୍ୱାଣି ଭୂତାନି ତତ୍ ଜୀବନମ୍ । ତପଶ୍ଚ ଅସ୍ମି ତପସ୍ୱିଷୁ, ତସ୍ମିନ୍
ତପସି ମୟି ତପସ୍ୱିନଃ ପ୍ରୋତାଃ ॥
ବୀଜଂ ମାଂ ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ବିଦ୍ଧି ପାର୍ଥ ସନାତନମ୍ ।
ବୁଦ୍ଧିର୍ବୁଦ୍ଧିମତାମସ୍ମି ତେଜସ୍ତେଜସ୍ୱିନାମହମ୍ ॥ ୭-୧୦॥
ବୀଜଂ ପ୍ରରୋହକାରଣଂ ମାଂ ବିଦ୍ଧି ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ହେ ପାର୍ଥ ସନାତନଂ ଚିରନ୍ତନମ୍ ।
କିଞ୍ଚ, ବୁଦ୍ଧିଃ ବିବେକଶକ୍ତିଃ ଅନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ ବୁଦ୍ଧିମତାଂ ବିବେକଶକ୍ତିମତାମ୍
ଅସ୍ମି, ତେଜଃ ପ୍ରାଗଲ୍ଭ୍ୟଂ ତଦ୍ୱତାଂ ତେଜସ୍ୱିନାଂ ଅହମ୍ ॥
ବଲଂ ବଲବତାଂ ଚାହଂ କାମରାଗବିବର୍ଜିତମ୍ ।
ଧର୍ମାବିରୁଦ୍ଧୋ ଭୂତେଷୁ କାମୋଽସ୍ମି ଭରତର୍ଷଭ ॥ ୭-୧୧॥
ବଲଂ ସାମର୍ଥ୍ୟଂ ଓଜୋ ବଲବତାଂ ଅହମ୍, ତଚ୍ଚ ବଲଂ କାମରାଗବିବର୍ଜିତମ୍,
କାମଶ୍ଚ ରାଗଶ୍ଚ କାମରାଗୌ — କାମଃ ତୃଷ୍ଣା ଅସନ୍ନିକୃଷ୍ଟେଷୁ
ବିଷୟେଷୁ, ରାଗୋ ରଞ୍ଜନା ପ୍ରାପ୍ତେଷୁ ବିଷୟେଷୁ — ତାଭ୍ୟାଂ କାମରାଗାଭ୍ୟାଂ
ବିବର୍ଜିତଂ ଦେହାଦିଧାରଣମାତ୍ରାର୍ଥଂ ବଲଂ ସତ୍ତ୍ୱମହମସ୍ମି ; ନ ତୁ ଯତ୍ସଂସାରିଣାଂ
ତୃଷ୍ଣାରାଗକାରଣମ୍ । କିଞ୍ଚ — ଧର୍ମାବିରୁଦ୍ଧଃ ଧର୍ମେଣ ଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥେନ
ଅବିରୁଦ୍ଧୋ ଯଃ ପ୍ରାଣିଷୁ ଭୂତେଷୁ କାମଃ, ଯଥା ଦେହଧାରଣମାତ୍ରାଦ୍ୟର୍ଥଃ
ଅଶନପାନାଦିବିଷୟଃ, ସ କାମଃ ଅସ୍ମି ହେ ଭରତର୍ଷଭ ॥ କିଞ୍ଚ —
ଯେ ଚୈବ ସାତ୍ତ୍ୱିକା ଭାବା ରାଜସାସ୍ତମସାଶ୍ଚ ଯେ ।
ମତ୍ତ ଏବେତି ତାନ୍ୱିଦ୍ଧି ନ ତ୍ୱହଂ ତେଷୁ ତେ ମୟି ॥ ୭-୧୨॥
ଯେ ଚୈବ ସାତ୍ତ୍ୱିକାଃ ସତ୍ତ୍ୱନିର୍ୱୃତ୍ତାଃ ଭାବାଃ ପଦାର୍ଥାଃ, ରାଜସାଃ
ରଜୋନିର୍ୱୃତ୍ତାଃ, ତାମସାଃ ତମୋନିର୍ୱୃତ୍ତାଶ୍ଚ, ଯେ କେଚିତ୍ ପ୍ରାଣିନାଂ ସ୍ୱକର୍ମବଶାତ୍
ଜାୟନ୍ତେ ଭାବାଃ, ତାନ୍ ମତ୍ତ ଏବ ଜାୟମାନାନ୍ ଇତି ଏବଂ ବିଦ୍ଧି ସର୍ୱାନ୍ ସମସ୍ତାନେବ ।
ଯଦ୍ୟପି ତେ ମତ୍ତଃ ଜାୟନ୍ତେ, ତଥାପି ନ ତୁ ଅହଂ ତେଷୁ ତଦଧୀନଃ ତଦ୍ୱଶଃ,
ଯଥା ସଂସାରିଣଃ । ତେ ପୁନଃ ମୟି ମଦ୍ୱଶାଃ ମଦଧୀନାଃ ॥ ଏବମ୍ଭୂତମପି
ପରମେଶ୍ୱରଂ ନିତ୍ୟଶୁଦ୍ଧବୁଦ୍ଧମୁକ୍ତସ୍ୱଭାବଂ ସର୍ୱଭୂତାତ୍ମାନଂ ନିର୍ଗୁଣଂ
ସଂସାରଦୋଷବୀଜପ୍ରଦାହକାରଣଂ ମାଂ ନାଭିଜାନାତି ଜଗତ୍ ଇତି ଅନୁକ୍ରୋଶଂ ଦର୍ଶୟତି
ଭଗବାନ୍ । ତଚ୍ଚ କିନ୍ନିମିତ୍ତଂ ଜଗତଃ ଅଜ୍ଞାନମିତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ତ୍ରିଭିର୍ଗୁଣମୟୈର୍ଭାବୈରେଭିଃ ସର୍ୱମିଦଂ ଜଗତ୍ ।
ମୋହିତଂ ନାଭିଜାନାତି ମାମେଭ୍ୟଃ ପରମବ୍ୟଯମ୍ ॥ ୭-୧୩॥
ତ୍ରିଭିଃ ଗୁଣମୟୈଃ ଗୁଣବିକାରୈଃ ରାଗଦ୍ୱେଷମୋହାଦିପ୍ରକାରୈଃ ଭାବୈଃ ପଦାର୍ଥୈଃ
ଏଭିଃ ଯଥୋକ୍ତୈଃ ସର୍ୱଂ ଇଦଂ ପ୍ରାଣିଜାତଂ ଜଗତ୍ ମୋହିତଂ ଅବିବେକିତାମାପାଦିତଂ ସତ୍ ନ
ଅଭିଜାନାତି ମାମ୍, ଏଭ୍ୟଃ ଯଥୋକ୍ତେଭ୍ୟଃ ଗୁଣେଭ୍ୟଃ ପରଂ ବ୍ୟତିରିକ୍ତଂ ବିଲକ୍ଷଣଂ
ଚ ଅବ୍ୟଯଂ ବ୍ୟଯରହିତଂ ଜନ୍ମାଦିସର୍ୱଭାବବିକାରବର୍ଜିତଂ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କଥଂ
ପୁନଃ ଦୈବୀଂ ଏତାଂ ତ୍ରିଗୁଣାତ୍ମିକାଂ ବୈଷ୍ଣବୀଂ ମାୟାମତିକ୍ରାମତି ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ଦୈବୀ ହ୍ୟେଷା ଗୁଣମୟୀ ମମ ମାୟା ଦୁରତ୍ୟଯା ।
ମାମେବ ଯେ ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେ ମାୟାମେତାଂ ତରନ୍ତି ତେ ॥ ୭-୧୪॥
ଦୈବୀ ଦେବସ୍ୟ ମମ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ବିଷ୍ଣୋଃ ସ୍ୱଭାବଭୂତା ହି ଯସ୍ମାତ୍ ଏଷା ଯଥୋକ୍ତା
ଗୁଣମୟୀ ମମ ମାୟା ଦୁରତ୍ୟଯା ଦୁଃଖେନ ଅତ୍ୟଯଃ ଅତିକ୍ରମଣଂ ଯସ୍ୟାଃ ସା ଦୁରତ୍ୟଯା ।
ତତ୍ର ଏବଂ ସତି ସର୍ୱଧର୍ମାନ୍ ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ ମାମେବ ମାୟାବିନଂ ସ୍ୱାତ୍ମଭୂତଂ
ସର୍ୱାତ୍ମନା ଯେ ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେ ତେ ମାୟାଂ ଏତାଂ ସର୍ୱଭୂତମୋହିନୀଂ ତରନ୍ତି ଅତିକ୍ରାମନ୍ତି
; ତେ ସଂସାରବନ୍ଧନାତ୍ ମୁଚ୍ୟନ୍ତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଯଦି ତ୍ୱାଂ ପ୍ରପନ୍ନାଃ ମାୟାମେତାଂ
ତରନ୍ତି, କସ୍ମାତ୍ ତ୍ୱାମେବ ସର୍ୱେ ନ ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ନ ମାଂ ଦୁଷ୍କୃତିନୋ ମୂଢାଃ ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେ ନରାଧମାଃ ।
ମାୟଯାପହୃତଜ୍ଞାନା ଆସୁରଂ ଭାବମାଶ୍ରିତାଃ ॥ ୭-୧୫॥
ନ ମାଂ ପରମେଶ୍ୱରଂ ନାରାୟଣଂ ଦୁଷ୍କୃତିନଃ ପାପକାରିଣଃ ମୂଢାଃ
ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେ ନରାଧମାଃ ନରାଣାଂ ମଧ୍ୟେ ଅଧମାଃ ନିକୃଷ୍ଟାଃ । ତେ ଚ ମାୟଯା
ଅପହୃତଜ୍ଞାନାଃ ସମ୍ମୁଷିତଜ୍ଞାନାଃ ଆସୁରଂ ଭାବଂ ହିଂସାନୃତାଦିଲକ୍ଷଣମ୍
ଆଶ୍ରିତାଃ ॥ ଯେ ପୁନର୍ନରୋତ୍ତମାଃ ପୁଣ୍ୟକର୍ମାଣଃ —
ଚତୁର୍ୱିଧା ଭଜନ୍ତେ ମାଂ ଜନାଃ ସୁକୃତିନୋଽର୍ଜୁନ ।
ଆର୍ତୋ ଜିଜ୍ଞାସୁରର୍ଥାର୍ଥୀ ଜ୍ଞାନୀ ଚ ଭରତର୍ଷଭ ॥ ୭-୧୬॥
ଚତୁର୍ୱିଧାଃ ଚତୁଃପ୍ରକାରାଃ ଭଜନ୍ତେ ସେବନ୍ତେ ମାଂ ଜନାଃ ସୁକୃତିନଃ
ପୁଣ୍ୟକର୍ମାଣଃ ହେ ଅର୍ଜୁନ । ଆର୍ତଃ ଆର୍ତିପରିଗୃହୀତଃ ତସ୍କରବ୍ୟାଘ୍ରରୋଗାଦିନା
ଅଭିଭୂତଃ ଆପନ୍ନଃ, ଜିଜ୍ଞାସୁଃ ଭଗବତ୍ତତ୍ତ୍ୱଂ ଜ୍ଞାତୁମିଚ୍ଛତି ଯଃ, ଅର୍ଥାର୍ଥୀ
ଧନକାମଃ, ଜ୍ଞାନୀ ବିଷ୍ଣୋଃ ତତ୍ତ୍ୱବିଚ୍ଚ ହେ ଭରତର୍ଷଭ ॥
ତେଷାଂ ଜ୍ଞାନୀ ନିତ୍ୟଯୁକ୍ତ ଏକଭକ୍ତିର୍ୱିଶିଷ୍ୟତେ ।
ପ୍ରିୟୋ ହି ଜ୍ଞାନିନୋଽତ୍ୟର୍ଥମହଂ ସ ଚ ମମ ପ୍ରିୟଃ ॥ ୭-୧୭॥
ତେଷାଂ ଚତୁର୍ଣାଂ ମଧ୍ୟେ ଜ୍ଞାନୀ ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ତତ୍ୱବିତ୍ତ୍ୱାତ୍ ନିତ୍ୟଯୁକ୍ତଃ ଭବତି
ଏକଭକ୍ତିଶ୍ଚ, ଅନ୍ୟସ୍ୟ ଭଜନୀୟସ୍ୟ ଅଦର୍ଶନାତ୍ ; ଅତଃ ସ ଏକଭକ୍ତିଃ
ବିଶିଷ୍ୟତେ ବିଶେଷଂ ଆଧିକ୍ୟଂ ଆପଦ୍ୟତେ, ଅତିରିଚ୍ୟତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ପ୍ରିୟୋ ହି
ଯସ୍ମାତ୍ ଅହଂ ଆତ୍ମା ଜ୍ଞାନିନଃ, ଅତଃ ତସ୍ୟ ଅହଂ ଅତ୍ୟର୍ଥଂ ପ୍ରିୟଃ ; ପ୍ରସିଦ୍ଧଂ ହି
ଲୋକେ “ଆତ୍ମା ପ୍ରିୟୋ ଭବତି” ଇତି । ତସ୍ମାତ୍ ଜ୍ଞାନିନଃ ଆତ୍ମତ୍ୱାତ୍ ବାସୁଦେବଃ
ପ୍ରିୟୋ ଭବତୀତ୍ୟର୍ଥଃ । ସ ଚ ଜ୍ଞାନୀ ମମ ବାସୁଦେବସ୍ୟ ଆତ୍ମୈବେତି ମମ ଅତ୍ୟର୍ଥଂ
ପ୍ରିୟଃ ॥ ନ ତର୍ହି ଆର୍ତାଦୟଃ ତ୍ରୟଃ ବାସୁଦେବସ୍ୟ ପ୍ରିୟାଃ ? ନ ; କିଂ ତର୍ହି ?–
ଉଦାରାଃ ସର୍ୱ ଏବୈତେ ଜ୍ଞାନୀ ତ୍ୱାତ୍ମୈବ ମେ ମତମ୍ ।
ଆସ୍ଥିତଃ ସ ହି ଯୁକ୍ତାତ୍ମା ମାମେବାନୁତ୍ତମାଂ ଗତିମ୍ ॥ ୭-୧୮॥
ଉଦାରାଃ ଉତ୍କୃଷ୍ଟାଃ ସର୍ୱ ଏବ ଏତେ, ତ୍ରୟୋଽପି ମମ ପ୍ରିୟା ଏବେତ୍ୟର୍ଥଃ । ନ ହି
କଶ୍ଚିତ୍ ମଦ୍ଭକ୍ତଃ ମମ ବାସୁଦେବସ୍ୟ ଅପ୍ରିୟଃ ଭବତି । ଜ୍ଞାନୀ ତୁ ଅତ୍ୟର୍ଥଂ
ପ୍ରିୟୋ ଭବତୀତି ବିଶେଷଃ । ତତ୍ କସ୍ମାତ୍ ଇତ୍ୟତ ଆହ — ଜ୍ଞାନୀ ତୁ ଆତ୍ମୈବ
ନ ଅନ୍ୟୋ ମତ୍ତଃ ଇତି ମେ ମମ ମତଂ ନିଶ୍ଚୟଃ । ଆସ୍ଥିତଃ ଆରୋଢୁଂ ପ୍ରବୃତ୍ତଃ
ସଃ ଜ୍ଞାନୀ ହି ଯସ୍ମାତ୍ “ଅହମେବ ଭଗବାନ୍ ବାସୁଦେବଃ ନ ଅନ୍ୟୋଽସ୍ମି”
ଇତ୍ୟେବଂ ଯୁକ୍ତାତ୍ମା ସମାହିତଚିତ୍ତଃ ସନ୍ ମାମେବ ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ ଗନ୍ତବ୍ୟଂ ଅନୁତ୍ତମାଂ
ଗନ୍ତୁଂ ପ୍ରବୃତ୍ତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଜ୍ଞାନୀ ପୁନରପି ସ୍ତୂୟତେ —
ବହୂନାଂ ଜନ୍ମନାମନ୍ତେ ଜ୍ଞାନବାନ୍ମାଂ ପ୍ରପଦ୍ୟତେ ।
ବାସୁଦେବଃ ସର୍ୱମିତି ସ ମହାତ୍ମା ସୁଦୁର୍ଲଭଃ ॥ ୭-୧୯॥
ବହୂନାଂ ଜନ୍ମନାଂ ଜ୍ଞାନାର୍ଥସଂସ୍କାରାଶ୍ରୟାଣାଂ ଅନ୍ତେ ସମାପ୍ତୌ ଜ୍ଞାନବାନ୍
ପ୍ରାପ୍ତପରିପାକଜ୍ଞାନଃ ମାଂ ବାସୁଦେବଂ ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମାନଂ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷତଃ
ପ୍ରପଦ୍ୟତେ । କଥମ୍ ? ବାସୁଦେବଃ ସର୍ୱଂ ଇତି । ଯଃ ଏବଂ ସର୍ୱାତ୍ମାନଂ ମାଂ
ନାରାୟଣଂ ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ, ସଃ ମହାତ୍ମା ; ନ ତତ୍ସମଃ ଅନ୍ୟଃ ଅସ୍ତି, ଅଧିକୋ ବା ।
ଅତଃ ସୁଦୁର୍ଲଭଃ, “ମନୁଷ୍ୟାଣାଂ ସହସ୍ରେଷୁ” (ଭ. ଗୀ. ୭-୩) ଇତି ହି
ଉକ୍ତମ୍ ॥ ଆତ୍ମୈବ ସର୍ୱୋ ବାସୁଦେବ ଇତ୍ୟେବମପ୍ରତିପତ୍ତୌ କାରଣମୁଚ୍ୟତେ —
କାମୈସ୍ତୈସ୍ତୈର୍ହୃତଜ୍ଞାନାଃ ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେଽନ୍ୟଦେବତାଃ ।
ତଂ ତଂ ନିୟମମାସ୍ଥାୟ ପ୍ରକୃତ୍ୟା ନିୟତାଃ ସ୍ୱୟା ॥ ୭-୨୦॥
କାମୈଃ ତୈସ୍ତୈଃ ପୁତ୍ରପଶୁସ୍ୱର୍ଗାଦିବିଷୟୈଃ ହୃତଜ୍ଞାନାଃ
ଅପହୃତବିବେକବିଜ୍ଞାନାଃ ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେ ଅନ୍ୟଦେବତାଃ ପ୍ରାପ୍ନୁବନ୍ତି ବାସୁଦେବାତ୍ ଆତ୍ମନଃ
ଅନ୍ୟାଃ ଦେବତାଃ ; ତଂ ତଂ ନିୟମଂ ଦେବତାରାଧନେ ପ୍ରସିଦ୍ଧୋ ଯୋ ଯୋ ନିୟମଃ ତଂ
ତଂ ଆସ୍ଥାୟ ଆଶ୍ରିତ୍ୟ ପ୍ରକୃତ୍ୟା ସ୍ୱଭାବେନ ଜନ୍ମାନ୍ତରାର୍ଜିତସଂସ୍କାରବିଶେଷେଣ
ନିୟତାଃ ନିୟମିତାଃ ସ୍ୱୟା ଆତ୍ମୀୟଯା ॥ ତେଷାଂ ଚ କାମୀନାଂ —
ଯୋ ଯୋ ଯାଂ ଯାଂ ତନୁଂ ଭକ୍ତଃ ଶ୍ରଦ୍ଧୟାର୍ଚିତୁମିଚ୍ଛତି ।
ତସ୍ୟ ତସ୍ୟାଚଲାଂ ଶ୍ରଦ୍ଧାଂ ତାମେବ ବିଦଧାମ୍ୟହମ୍ ॥ ୭-୨୧॥
ଯଃ ଯଃ କାମୀ ଯାଂ ଯାଂ ଦେବତାତନୁଂ ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ସଂୟୁକ୍ତଃ ଭକ୍ତଶ୍ଚ ସନ୍
ଅର୍ଚିତୁଂ ପୂଜୟିତୁଂ ଇଚ୍ଛତି, ତସ୍ୟ ତସ୍ୟ କାମିନଃ ଅଚଲାଂ ସ୍ଥିରାଂ ଶ୍ରଦ୍ଧାଂ
ତାମେବ ବିଦଧାମି ସ୍ଥିରୀକରୋମି ॥ ଯଥୈବ ପୂର୍ୱଂ ପ୍ରବୃତ୍ତଃ ସ୍ୱଭାବତୋ ଯଃ
ଯାଂ ଦେବତାତନୁଂ ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ଅର୍ଚିତୁଂ ଇଚ୍ଛତି —
ସ ତୟା ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ଯୁକ୍ତସ୍ତସ୍ୟା ରାଧନମୀହତେ ।
ଲଭତେ ଚ ତତଃ କାମାନ୍ମୟୈବ ବିହିତାନ୍ହି ତାନ୍ ॥ ୭-୨୨॥
ସ ତୟା ମଦ୍ୱିହିତୟା ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ଯୁକ୍ତଃ ସନ୍ ତସ୍ୟାଃ ଦେବତାତନ୍ୱାଃ ରାଧନମ୍
ଆରାଧନଂ ଈହତେ ଚେଷ୍ଟତେ । ଲଭତେ ଚ ତତଃ ତସ୍ୟାଃ ଆରାଧିତାୟାଃ ଦେବତାତନ୍ୱାଃ
କାମାନ୍ ଈପ୍ସିତାନ୍ ମୟୈବ ପରମେଶ୍ୱରେଣ ସର୍ୱଜ୍ଞେନ କର୍ମଫଲବିଭାଗଜ୍ଞତୟା
ବିହିତାନ୍ ନିର୍ମିତାନ୍ ତାନ୍, ହି ଯସ୍ମାତ୍ ତେ ଭଗବତା ବିହିତାଃ କାମାଃ ତସ୍ମାତ୍ ତାନ୍
ଅବଶ୍ୟଂ ଲଭତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । “ହିତାନ୍” ଇତି ପଦଚ୍ଛେଦେ ହିତତ୍ୱଂ
କାମାନାମୁପଚରିତଂ କଲ୍ପ୍ୟମ୍ ; ନ ହି କାମା ହିତାଃ କସ୍ୟଚିତ୍ ॥ ଯସ୍ମାତ୍
ଅନ୍ତବତ୍ସାଧନବ୍ୟାପାରା ଅବିବେକିନଃ କାମିନଶ୍ଚ ତେ, ଅତଃ —
ଅନ୍ତବତ୍ତୁ ଫଲଂ ତେଷାଂ ତଦ୍ଭବତ୍ୟଲ୍ପମେଧସାମ୍ ।
ଦେବାନ୍ଦେବୟଜୋ ଯାନ୍ତି ମଦ୍ଭକ୍ତା ଯାନ୍ତି ମାମପି ॥ ୭-୨୩॥
ଅନ୍ତବତ୍ ବିନାଶି ତୁ ଫଲଂ ତେଷାଂ ତତ୍ ଭବତି ଅଲ୍ପମେଧସାଂ ଅଲ୍ପପ୍ରଜ୍ଞାନାମ୍ ।
ଦେବାନ୍ଦେବୟଜୋ ଯାନ୍ତି ଦେବାନ୍ ଯଜନ୍ତ ଇତି ଦେବୟଜଃ, ତେ ଦେବାନ୍ ଯାନ୍ତି, ମଦ୍ଭକ୍ତା
ଯାନ୍ତି ମାମପି । ଏବଂ ସମାନେ ଅପି ଆୟାସେ ମାମେବ ନ ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେ ଅନନ୍ତଫଲାୟ,
ଅହୋ ଖଲୁ କଷ୍ଟଂ ବର୍ତନ୍ତେ, ଇତ୍ୟନୁକ୍ରୋଶଂ ଦର୍ଶୟତି ଭଗବାନ୍ ॥ କିନ୍ନିମିତ୍ତଂ
ମାମେବ ନ ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ଅବ୍ୟକ୍ତଂ ବ୍ୟକ୍ତିମାପନ୍ନଂ ମନ୍ୟନ୍ତେ ମାମବୁଦ୍ଧୟଃ ।
ପରଂ ଭାବମଜାନନ୍ତୋ ମମାବ୍ୟଯମନୁତ୍ତମମ୍ ॥ ୭-୨୪॥
ଅବ୍ୟକ୍ତଂ ଅପ୍ରକାଶଂ ବ୍ୟକ୍ତିଂ ଆପନ୍ନଂ ପ୍ରକାଶଂ ଗତଂ ଇଦାନୀଂ ମନ୍ୟନ୍ତେ
ମାଂ ନିତ୍ୟପ୍ରସିଦ୍ଧମୀଶ୍ୱରମପି ସନ୍ତଂ ଅବୁଦ୍ଧୟଃ ଅବିବେକିନଃ ପରଂ ଭାବଂ
ପରମାତ୍ମସ୍ୱରୂପଂ ଅଜାନନ୍ତଃ ଅବିବେକିନଃ ମମ ଅବ୍ୟଯଂ ବ୍ୟଯରହିତଂ ଅନୁତ୍ତମଂ
ନିରତିଶୟଂ ମଦୀୟଂ ଭାବମଜାନନ୍ତଃ ମନ୍ୟନ୍ତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ତଦଜ୍ଞାନଂ
କିନ୍ନିମିତ୍ତମିତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ନାହଂ ପ୍ରକାଶଃ ସର୍ୱସ୍ୟ ଯୋଗମାୟାସମାବୃତଃ ।
ମୂଢୋଽୟଂ ନାଭିଜାନାତି ଲୋକୋ ମାମଜମବ୍ୟଯମ୍ ॥ ୭-୨୫॥
ନ ଅହଂ ପ୍ରକାଶଃ ସର୍ୱସ୍ୟ ଲୋକସ୍ୟ, କେଷାଞ୍ଚିଦେବ ମଦ୍ଭକ୍ତାନାଂ ପ୍ରକାଶଃ
ଅହମିତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ । ଯୋଗମାୟାସମାବୃତଃ ଯୋଗଃ ଗୁଣାନାଂ ଯୁକ୍ତିଃ ଘଟନଂ
ସୈବ ମାୟା ଯୋଗମାୟା, ତୟା ଯୋଗମାୟଯା ସମାବୃତଃ, ସଞ୍ଛନ୍ନଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ଅତ ଏବ ମୂଢୋ ଲୋକଃ ଅୟଂ ନ ଅଭିଜାନାତି ମାଂ ଅଜଂ ଅବ୍ୟଯମ୍ ॥ ଯୟା ଯୋଗମାୟଯା
ସମାବୃତଂ ମାଂ ଲୋକଃ ନାଭିଜାନାତି, ନାସୌ ଯୋଗମାୟା ମଦୀୟା ସତୀ ମମ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ
ମାୟାବିନୋ ଜ୍ଞାନଂ ପ୍ରତିବଧ୍ନାତି, ଯଥା ଅନ୍ୟସ୍ୟାପି ମାୟାବିନଃ
ମାୟାଜ୍ଞାନଂ ତଦ୍ୱତ୍ ॥ ଯତଃ ଏବମ୍, ଅତଃ —
ବେଦାହଂ ସମତୀତାନି ବର୍ତମାନାନି ଚାର୍ଜୁନ ।
ଭବିଷ୍ୟାଣି ଚ ଭୂତାନି ମାଂ ତୁ ବେଦ ନ କଶ୍ଚନ ॥ ୭-୨୬॥
ଅହଂ ତୁ ବେଦ ଜାନେ ସମତୀତାନି ସମତିକ୍ରାନ୍ତାନି ଭୂତାନି, ବର୍ତମାନାନି ଚ ଅର୍ଜୁନ,
ଭବିଷ୍ୟାଣି ଚ ଭୂତାନି ବେଦ ଅହମ୍ । ମାଂ ତୁ ବେଦ ନ କଶ୍ଚନ ମଦ୍ଭକ୍ତଂ
ମଚ୍ଛରଣଂ ଏକଂ ମୁକ୍ତ୍ୱା ; ମତ୍ତତ୍ତ୍ୱବେଦନାଭାବାଦେବ ନ ମାଂ ଭଜତେ ॥ କେନ
ପୁନଃ ମତ୍ତତ୍ତ୍ୱବେଦନପ୍ରତିବନ୍ଧେନ ପ୍ରତିବଦ୍ଧାନି ସନ୍ତି ଜାୟମାନାନି ସର୍ୱଭୂତାନି
ମାଂ ନ ବିଦନ୍ତି ଇତ୍ୟପେକ୍ଷାୟାମିଦମାହ —
ଇଚ୍ଛାଦ୍ୱେଷସମୁତ୍ଥେନ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱମୋହେନ ଭାରତ ।
ସର୍ୱଭୂତାନି ସମ୍ମୋହଂ ସର୍ଗେ ଯାନ୍ତି ପରନ୍ତପ ॥ ୭-୨୭॥
ଇଚ୍ଛାଦ୍ୱେଷସମୁତ୍ଥେନ ଇଚ୍ଛା ଚ ଦ୍ୱେଷଶ୍ଚ ଇଚ୍ଛାଦ୍ୱେଷୌ ତାଭ୍ୟାଂ
ସମୁତ୍ତିଷ୍ଠତୀତି ଇଚ୍ଛାଦ୍ୱେଷସମୁତ୍ଥଃ ତେନ ଇଚ୍ଛାଦ୍ୱେଷସମୁତ୍ଥେନ ।
କେନେତି ବିଶେଷାପେକ୍ଷାୟାମିଦମାହ — ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱମୋହେନ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱନିମିତ୍ତଃ
ମୋହଃ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱମୋହଃ ତେନ । ତାବେବ ଇଚ୍ଛାଦ୍ୱେଷୌ ଶୀତୋଷ୍ଣବତ୍
ପରସ୍ପରବିରୁଦ୍ଧୌ ସୁଖଦୁଃଖତଦ୍ଧେତୁବିଷୟୌ ଯଥାକାଲଂ
ସର୍ୱଭୂତୈଃ ସମ୍ବଧ୍ୟମାନୌ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱଶବ୍ଦେନ ଅଭିଧୀୟେତେ । ଯତ୍ର
ଯଦା ଇଚ୍ଛାଦ୍ୱେଷୌ ସୁଖଦୁଃଖତଦ୍ଧେତୁସମ୍ପ୍ରାପ୍ତ୍ୟା ଲବ୍ଧାତ୍ମକୌ
ଭବତଃ, ତଦା ତୌ ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ପ୍ରଜ୍ଞାୟାଃ ସ୍ୱବଶାପାଦନଦ୍ୱାରେଣ
ପରମାର୍ଥାତ୍ମତତ୍ତ୍ୱବିଷୟଜ୍ଞାନୋତ୍ପତ୍ତି-ପ୍ରତିବନ୍ଧକାରଣଂ ମୋହଂ ଜନୟତଃ । ନ
ହି ଇଚ୍ଛାଦ୍ୱେଷଦୋଷବଶୀକୃତଚିତ୍ତସ୍ୟ ଯଥାଭୂତାର୍ଥବିଷୟଜ୍ଞାନମୁତ୍ପଦ୍ୟତେ
ବହିରପି ; କିମୁ ବକ୍ତବ୍ୟଂ ତାଭ୍ୟାମାବିଷ୍ଟବୁଦ୍ଧେଃ ସମ୍ମୂଢସ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମନି
ବହୁପ୍ରତିବନ୍ଧେ ଜ୍ଞାନଂ ନୋତ୍ପଦ୍ୟତ ଇତି । ଅତଃ ତେନ ଇଚ୍ଛାଦ୍ୱେଷସମୁତ୍ଥେନ
ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱମୋହେନ, ଭାରତ ଭରତାନ୍ୱୟଜ, ସର୍ୱଭୂତାନି ସମ୍ମୋହିତାନି ସନ୍ତି ସମ୍ମୋହଂ
ସମ୍ମୂଢତାଂ ସର୍ଗେ ଜନ୍ମନି, ଉତ୍ପତ୍ତିକାଲେ ଇତ୍ୟେତତ୍, ଯାନ୍ତି ଗଚ୍ଛନ୍ତି ହେ ପରନ୍ତପ ।
ମୋହବଶାନ୍ୟେବ ସର୍ୱଭୂତାନି ଜାୟମାନାନି ଜାୟନ୍ତେ ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ । ଯତଃ ଏବମ୍,
ଅତଃ ତେନ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱମୋହେନ ପ୍ରତିବଦ୍ଧପ୍ରଜ୍ଞାନାନି ସର୍ୱଭୂତାନି ସମ୍ମୋହିତାନି
ମାମାତ୍ମଭୂତଂ ନ ଜାନନ୍ତି ; ଅତ ଏବ ଆତ୍ମଭାବେ ମାଂ ନ ଭଜନ୍ତେ ॥ କେ ପୁନଃ
ଅନେନ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱମୋହେନ ନିର୍ମୁକ୍ତାଃ ସନ୍ତଃ ତ୍ୱାଂ ବିଦିତ୍ୱା ଯଥାଶାସ୍ତ୍ରମାତ୍ମଭାବେନ
ଭଜନ୍ତେ ଇତ୍ୟପେକ୍ଷିତମର୍ଥଂ ଦର୍ଶିତୁଂ ଉଚ୍ୟତେ —
ଯେଷାଂ ତ୍ୱନ୍ତଗତଂ ପାପଂ ଜନାନାଂ ପୁଣ୍ୟକର୍ମଣାମ୍ ।
ତେ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱମୋହନିର୍ମୁକ୍ତା ଭଜନ୍ତେ ମାଂ ଦୃଢବ୍ରତାଃ ॥ ୭-୨୮॥
ଯେଷାଂ ତୁ ପୁନଃ ଅନ୍ତଗତଂ ସମାପ୍ତପ୍ରାୟଂ କ୍ଷୀଣଂ ପାପଂ ଜନାନାଂ ପୁଣ୍ୟକର୍ମଣାଂ
ପୁଣ୍ୟଂ କର୍ମ ଯେଷାଂ ସତ୍ତ୍ୱଶୁଦ୍ଧିକାରଣଂ ବିଦ୍ୟତେ ତେ ପୁଣ୍ୟକର୍ମାଣଃ ତେଷାଂ
ପୁଣ୍ୟକର୍ମଣାମ୍, ତେ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱମୋହନିର୍ମୁକ୍ତାଃ ଯଥୋକ୍ତେନ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱମୋହେନ ନିର୍ମୁକ୍ତାଃ
ଭଜନ୍ତେ ମାଂ ପରମାତ୍ମାନଂ ଦୃଢବ୍ରତାଃ । “ଏବମେବ ପରମାର୍ଥତତ୍ତ୍ୱଂ
ନାନ୍ୟଥା” ଇତ୍ୟେବଂ ସର୍ୱପରିତ୍ୟାଗବ୍ରତେନ ନିଶ୍ଚିତବିଜ୍ଞାନାଃ ଦୃଢବ୍ରତାଃ
ଉଚ୍ୟନ୍ତେ ॥ ତେ କିମର୍ଥଂ ଭଜନ୍ତେ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ଜରାମରଣମୋକ୍ଷାୟ ମାମାଶ୍ରିତ୍ୟ ଯତନ୍ତି ଯେ ।
ତେ ବ୍ରହ୍ମ ତଦ୍ୱିଦୁଃ କୃତ୍ସ୍ନମଧ୍ୟାତ୍ମଂ କର୍ମ ଚାଖିଲମ୍ ॥ ୭-୨୯॥
ଜରାମରଣମୋକ୍ଷାୟ ଜରାମରଣୟୋଃ ମୋକ୍ଷାର୍ଥଂ ମାଂ ପରମେଶ୍ୱରଂ ଆଶ୍ରିତ୍ୟ
ମତ୍ସମାହିତଚିତ୍ତାଃ ସନ୍ତଃ ଯତନ୍ତି ପ୍ରୟତନ୍ତେ ଯେ, ତେ ଯତ୍ ବ୍ରହ୍ମ ପରଂ ତତ୍
ବିଦୁଃ କୃତ୍ସ୍ନଂ ସମସ୍ତଂ ଅଧ୍ୟାତ୍ମଂ ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମବିଷୟଂ ବସ୍ତୁ ତତ୍ ବିଦୁଃ,
କର୍ମ ଚ ଅଖିଲଂ ସମସ୍ତଂ ବିଦୁଃ ॥
ସାଧିଭୂତାଧିଦୈବଂ ମାଂ ସାଧିୟଜ୍ଞଂ ଚ ଯେ ବିଦୁଃ ।
ପ୍ରୟାଣକାଲେଽପି ଚ ମାଂ ତେ ବିଦୁର୍ୟୁକ୍ତଚେତସଃ ॥ ୭-୩୦॥
ସାଧିଭୂତାଧିଦୈବଂ ଅଧିଭୂତଂ ଚ ଅଧିଦୈବଂ ଚ ଅଧିଭୂତାଧିଦୈବମ୍,
ସହ ଅଧିଭୂତାଧିଦୈବେନ ବର୍ତତେ ଇତି ସାଧିଭୂତାଧିଦୈବଂ ଚ ମାଂ ଯେ ବିଦୁଃ,
ସାଧିୟଜ୍ଞଂ ଚ ସହ ଅଧିୟଜ୍ଞେନ ସାଧିୟଜ୍ଞଂ ଯେ ବିଦୁଃ, ପ୍ରୟାଣକାଲେ
ମରଣକାଲେ ଅପି ଚ ମାଂ ତେ ବିଦୁଃ ଯୁକ୍ତଚେତସଃ ସମାହିତଚିତ୍ତା ଇତି ॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଯୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ନାର୍ଜୁନସଂବାଦେ ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନୟୋଗୋ ନାମ ସପ୍ତମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୭॥
ଇତି
ଶ୍ରୀମଦ୍-ପରମହଂସ-ପରିବ୍ରାଜକ-ଆଚାର୍ୟ-ପୂଜ୍ୟପାଦ-ଶ୍ରୀଶଙ୍କର-ଭଗବତା
କୃତୌ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା-ଭାଷ୍ୟେ ଜ୍ଞାନ-ବିଜ୍ଞାନ-ଯୋଗଃ ନାମ ସପ୍ତମଃ
ଅଧ୍ୟାୟଃ ॥
॥ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା ଶାଙ୍କର-ଭାଷ୍ୟମ୍ ॥ ॥ ଅଷ୍ଟମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
“ତେ ବ୍ରହ୍ମ ତଦ୍ୱିଦୁଃ କୃତ୍ସ୍ନମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୭-୨୯) ଇତ୍ୟାଦିନା ଭଗବତା
ଅର୍ଜୁନସ୍ୟ ପ୍ରଶ୍ନବୀଜାନି ଉପଦିଷ୍ଟାନି । ଅତଃ ତତ୍ପ୍ରଶ୍ନାର୍ଥଂ ଅର୍ଜୁନଃ ଉବାଚ —
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
କିଂ ତଦ୍ବ୍ରହ୍ମ କିମଧ୍ୟାତ୍ମଂ କି କର୍ମ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ।
ଅଧିଭୂତଂ ଚ କିଂ ପ୍ରୋକ୍ତମଧିଦୈବଂ କିମୁଚ୍ୟତେ ॥ ୮-୧॥
ଅଧିୟଜ୍ଞଃ କଥଂ କୋଽତ୍ର ଦେହେଽସ୍ମିନ୍ମଧୁସୂଦନ ।
ପ୍ରୟାଣକାଲେ ଚ କଥଂ ଜ୍ଞେୟୋଽସି ନିୟତାତ୍ମଭିଃ ॥ ୮-୨॥
ଏଷାଂ ପ୍ରଶ୍ନାନାଂ ଯଥାକ୍ରମଂ ନିର୍ଣୟାୟ ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ଅକ୍ଷରଂ ବ୍ରହ୍ମ ପରମଂ ସ୍ୱଭାବୋଽଧ୍ୟାତ୍ମମୁଚ୍ୟତେ ।
ଭୂତଭାବୋଦ୍ଭବକରୋ ବିସର୍ଗଃ କର୍ମସଂଜ୍ଞିତଃ ॥ ୮-୩॥
ଅକ୍ଷରଂ ନ କ୍ଷରତୀତି ଅକ୍ଷରଂ ପରମାତ୍ମା, “ଏତସ୍ୟ ବା ଅକ୍ଷରସ୍ୟ
ପ୍ରଶାସନେ ଗାର୍ଗି” (ବୃ. ଉ. ୩-୮-୯) ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ । ଓଙ୍କାରସ୍ୟ ଚ
“ଓମିତ୍ୟେକାକ୍ଷରଂ ବ୍ରହ୍ମ” (ଭ. ଗୀ. ୮-୧୩) ଇତି ପରେଣ ବିଶେଷଣାତ୍
ଅଗ୍ରହଣମ୍ । ପରମଂ ଇତି ଚ ନିରତିଶୟେ ବ୍ରହ୍ମଣି ଅକ୍ଷରେ ଉପପନ୍ନତରମ୍
ବିଶେଷଣମ୍ । ତସ୍ୟୈବ ପରସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଣଃ ପ୍ରତିଦେହଂ ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମଭାବଃ
ସ୍ୱଭାବଃ, ସ୍ୱୋ ଭାବଃ ସ୍ୱଭାବଃ ଅଧ୍ୟାତ୍ମଂ ଉଚ୍ୟତେ । ଆତ୍ମାନଂ ଦେହଂ ଅଧିକୃତ୍ୟ
ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମତୟା ପ୍ରବୃତ୍ତଂ ପରମାର୍ଥବ୍ରହ୍ମାବସାନଂ ବସ୍ତୁ ସ୍ୱଭାବଃ
ଅଧ୍ୟାତ୍ମଂ ଉଚ୍ୟତେ ଅଧ୍ୟାତ୍ମଶବ୍ଦେନ ଅଭିଧୀୟତେ । ଭୂତଭାବୋଦ୍ଭବକରଃ
ଭୂତାନାଂ ଭାବଃ ଭୂତଭାବଃ ତସ୍ୟ ଉଦ୍ଭବଃ ଭୂତଭାବୋଦ୍ଭବଃ ତଂ କରୋତୀତି
ଭୂତଭାବୋଦ୍ଭବକରଃ, ଭୂତବସ୍ତୂତ୍ପତ୍ତିକର ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ବିସର୍ଗଃ ବିସର୍ଜନଂ
ଦେବତୋଦ୍ଦେଶେନ ଚରୁପୁରୋଡାଶାଦେଃ ଦ୍ରବ୍ୟସ୍ୟ ପରିତ୍ୟାଗଃ ; ସ ଏଷ ବିସର୍ଗଲକ୍ଷଣୋ
ଯଜ୍ଞଃ କର୍ମସଂଜ୍ଞିତଃ କର୍ମଶବ୍ଦିତ ଇତ୍ୟେତତ୍ । ଏତସ୍ମାତ୍ ହି ବୀଜଭୂତାତ୍
ବୃଷ୍ଟ୍ୟାଦିକ୍ରମେଣ ସ୍ଥାବରଜଙ୍ଗମାନି ଭୂତାନି ଉଦ୍ଭବନ୍ତି ॥
ଅଧିଭୂତଂ କ୍ଷରୋ ଭାବଃ ପୁରୁଷଶ୍ଚାଧିଦୈବତମ୍ ।
ଅଧିୟଜ୍ଞୋଽହମେବାତ୍ର ଦେହେ ଦେହଭୃତାଂ ବର ॥ ୮-୪॥
ଅଧିଭୂତଂ ପ୍ରାଣିଜାତଂ ଅଧିକୃତ୍ୟ ଭବତୀତି । କୋଽସୌ ? କ୍ଷରଃ କ୍ଷରତୀତି
କ୍ଷରଃ ବିନାଶୀ, ଭାବଃ ଯତ୍କିଞ୍ଚିତ୍ ଜନିମତ୍ ବସ୍ତୁ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ପୁରୁଷଃ ପୂର୍ଣମ୍
ଅନେନ ସର୍ୱମିତି, ପୁରି ଶୟନାତ୍ ବା, ପୁରୁଷଃ ଆଦିତ୍ୟାନ୍ତର୍ଗତୋ ହିରଣ୍ୟଗର୍ଭଃ,
ସର୍ୱପ୍ରାଣିକରଣାନାଂ ଅନୁଗ୍ରାହକଃ, ସଃ ଅଧିଦୈବତମ୍ । ଅଧିୟଜ୍ଞଃ
ସର୍ୱୟଜ୍ଞାଭିମାନିନୀ ବିଷ୍ଣ୍ୱାଖ୍ୟା ଦେବତା, ”ଯଜ୍ଞୋ ବୈ ବିଷ୍ଣୁଃ”
(ତୈ. ସଂ. ୧-୭-୪) ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ । ସ ହି ବିଷ୍ଣୁଃ ଅହମେବ ; ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଦେହେ ଯୋ
ଯଜ୍ଞଃ ତସ୍ୟ ଅହଂ ଅଧିୟଜ୍ଞଃ ; ଯଜ୍ଞୋ ହି ଦେହନିର୍ୱର୍ତ୍ୟତ୍ୱେନ ଦେହସମବାୟୀ
ଇତି ଦେହାଧିକରଣୋ ଭବତି, ଦେହଭୃତାଂ ବର ॥
ଅନ୍ତକାଲେ ଚ ମାମେବ ସ୍ମରନ୍ମୁକ୍ତ୍ୱା କଲେବରମ୍ ।
ଯଃ ପ୍ରୟାତି ସ ମଦ୍ଭାବଂ ଯାତି ନାସ୍ତ୍ୟତ୍ର ସଂଶୟଃ ॥ ୮-୫॥
ଅନ୍ତକାଲେ ମରଣକାଲେ ଚ ମାମେବ ପରମେଶ୍ୱରଂ ବିଷ୍ଣୁଂ ସ୍ମରନ୍ ମୁକ୍ତ୍ୱା ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ
କଲେବରଂ ଶରୀରଂ ଯଃ ପ୍ରୟାତି ଗଚ୍ଛତି, ସଃ ମଦ୍ଭାବଂ ବୈଷ୍ଣବଂ ତତ୍ତ୍ୱଂ
ଯାତି । ନାସ୍ତି ନ ବିଦ୍ୟତେ ଅତ୍ର ଅସ୍ମିନ୍ ଅର୍ଥେ ସଂଶୟଃ — ଯାତି ବା ନ ବା ଇତି ॥
ନ ମଦ୍ୱିଷୟ ଏବ ଅୟଂ ନିୟମଃ । କିଂ ତର୍ହି ? —
ଯଂ ଯଂ ବାପି ସ୍ମରନ୍ଭାବଂ ତ୍ୟଜତ୍ୟନ୍ତେ କଲେବରମ୍ ।
ତଂ ତମେବୈତି କୌନ୍ତେୟ ସଦା ତଦ୍ଭାବଭାବିତଃ ॥ ୮-୬॥
ଯଂ ଯଂ ବାପି ଯଂ ଯଂ ଭାବଂ ଦେବତାବିଶେଷଂ ସ୍ମରନ୍ ଚିନ୍ତୟନ୍ ତ୍ୟଜତି
ପରିତ୍ୟଜତି ଅନ୍ତେ ଅନ୍ତକାଲେ ପ୍ରାଣବିୟୋଗକାଲେ କଲେବରଂ ଶରୀରଂ ତଂ ତମେବ
ସ୍ମୃତଂ ଭାବମେବ ଏତି ନାନ୍ୟଂ କୌନ୍ତେୟ, ସଦା ସର୍ୱଦା ତଦ୍ଭାବଭାବିତଃ ତସ୍ମିନ୍
ଭାବଃ ତଦ୍ଭାବଃ ସ ଭାବିତଃ ସ୍ମର୍ୟମାଣତୟା ଅଭ୍ୟସ୍ତଃ ଯେନ ସଃ ତଦ୍ଭାବଭାବିତଃ
ସନ୍ ॥ ଯସ୍ମାତ୍ ଏବଂ ଅନ୍ତ୍ୟା ଭାବନା ଦେହାନ୍ତରପ୍ରାପ୍ତୌ କାରଣଂ —
ତସ୍ମାତ୍ସର୍ୱେଷୁ କାଲେଷୁ ମାମନୁସ୍ମର ଯୁଧ୍ୟ ଚ ।
ମୟ୍ୟର୍ପିତମନୋବୁଦ୍ଧିର୍ମାମେବୈଷ୍ୟସ୍ୟସଂଶୟଃ ॥ ୮-୭॥
ତସ୍ମାତ୍ ସର୍ୱେଷୁ କାଲେଷୁ ମାଂ ଅନୁସ୍ମର ଯଥାଶାସ୍ତ୍ରମ୍ । ଯୁଧ୍ୟ ଚ ଯୁଦ୍ଧଂ
ଚ ସ୍ୱଧର୍ମଂ କୁରୁ । ମୟି ବାସୁଦେବେ ଅର୍ପିତେ ମନୋବୁଦ୍ଧୀ ଯସ୍ୟ ତବ ସ ତ୍ୱଂ
ମୟି ଅର୍ପିତମନୋବୁଦ୍ଧିଃ ସନ୍ ମାମେବ ଯଥାସ୍ମୃତଂ ଏଷ୍ୟସି ଆଗମିଷ୍ୟସି ;
ଅସଂଶୟଃ ନ ସଂଶୟଃ ଅତ୍ର ବିଦ୍ୟତେ ॥ କିଞ୍ଚ–
ଅଭ୍ୟାସୟୋଗୟୁକ୍ତେନ ଚେତସା ନାନ୍ୟଗାମିନା ।
ପରମଂ ପୁରୁଷଂ ଦିବ୍ୟଂ ଯାତି ପାର୍ଥାନୁଚିନ୍ତୟନ୍ ॥ ୮-୮॥
ଅଭ୍ୟାସୟୋଗୟୁକ୍ତେନ ମୟି ଚିତ୍ତସମର୍ପଣବିଷୟଭୂତେ ଏକସ୍ମିନ୍
ତୁଲ୍ୟପ୍ରତ୍ୟଯାବୃତ୍ତିଲକ୍ଷଣଃ ବିଲକ୍ଷଣପ୍ରତ୍ୟଯାନନ୍ତରିତଃ ଅଭ୍ୟାସଃ
ସ ଚାଭ୍ୟାସୋ ଯୋଗଃ ତେନ ଯୁକ୍ତଂ ତତ୍ରୈବ ବ୍ୟାପୃତଂ ଯୋଗିନଃ ଚେତଃ ତେନ,
ଚେତସା ନାନ୍ୟଗାମିନା ନ ଅନ୍ୟତ୍ର ବିଷୟାନ୍ତରେ ଗନ୍ତୁଂ ଶୀଲଂ ଅସ୍ୟେତି ନାନ୍ୟଗାମି
ତେନ ନାନ୍ୟଗାମିନା, ପରମଂ ନିରତିଶୟଂ ପୁରୁଷଂ ଦିବ୍ୟଂ ଦିବି ସୂର୍ୟମଣ୍ଡଲେ
ଭବଂ ଯାତି ଗଚ୍ଛତି ହେ ପାର୍ଥ ଅନୁଚିନ୍ତୟନ୍ ଶାସ୍ତ୍ରାଚାର୍ୟୋପଦେଶଂ ଅନୁଧ୍ୟାୟନ୍
ଇତ୍ୟେତତ୍ ॥ କିଂବିଶିଷ୍ଟଂ ଚ ପୁରୁଷଂ ଯାତି ଇତି ଉଚ୍ୟତେ —
କବିଂ ପୁରାଣମନୁଶାସିତାରମଣୋରଣୀୟାଂସମନୁସ୍ମରେଦ୍ୟଃ ।
ସର୍ୱସ୍ୟ ଧାତାରମଚିନ୍ତ୍ୟରୂପମାଦିତ୍ୟବର୍ଣଂ ତମସଃ ପରସ୍ତାତ୍ ॥ ୮-୯॥
କବିଂ କ୍ରାନ୍ତଦର୍ଶିନଂ ସର୍ୱଜ୍ଞଂ ପୁରାଣଂ ଚିରନ୍ତନଂ ଅନୁଶାସିତାରଂ
ସର୍ୱସ୍ୟ ଜଗତଃ ପ୍ରଶାସିତାରଂ ଅଣୋଃ ସୂକ୍ଷ୍ମାଦପି ଅଣୀୟାଂସଂ ସୂକ୍ଷ୍ମତରମ୍
ଅନୁସ୍ମରେତ୍ ଅନୁଚିନ୍ତୟେତ୍ ଯଃ କଶ୍ଚିତ୍, ସର୍ୱସ୍ୟ କର୍ମଫଲଜାତସ୍ୟ ଧାତାରଂ
ବିଧାତାରଂ ବିଚିତ୍ରତୟା ପ୍ରାଣିଭ୍ୟୋ ବିଭକ୍ତାରମ୍, ଅଚିନ୍ତ୍ୟରୂପଂ ନ ଅସ୍ୟ ରୂପଂ
ନିୟତଂ ବିଦ୍ୟମାନମପି କେନଚିତ୍ ଚିନ୍ତୟିତୁଂ ଶକ୍ୟତେ ଇତି ଅଚିନ୍ତ୍ୟରୂପଃ ତମ୍,
ଆଦିତ୍ୟବର୍ଣଂ ଆଦିତ୍ୟସ୍ୟେବ ନିତ୍ୟଚୈତନ୍ୟପ୍ରକାଶୋ ବର୍ଣୋ ଯସ୍ୟ ତଂ ଆଦିତ୍ୟବର୍ଣମ୍,
ତମସଃ ପରସ୍ତାତ୍ ଅଜ୍ଞାନଲକ୍ଷଣାତ୍ ମୋହାନ୍ଧକାରାତ୍ ପରଂ ତଂ ଅନୁଚିନ୍ତୟନ୍ ଯାତି
ଇତି ପୂର୍ୱେଣ ସମ୍ବନ୍ଧଃ ॥ କିଞ୍ଚ —
ପ୍ରୟାଣକାଲେ ମନସାଚଲେନ ଭକ୍ତ୍ୟା ଯୁକ୍ତୋ ଯୋଗବଲେନ ଚୈବ ।
ଭ୍ରୁବୋର୍ମଧ୍ୟେ ପ୍ରାଣମାବେଶ୍ୟ ସମ୍ୟ କ୍ସ ତଂ ପରଂ ପୁରୁଷମୁପୈତି ଦିବ୍ୟମ୍ ॥ ୮-୧୦॥
ପ୍ରୟାଣକାଲେ ମରଣକାଲେ ମନସା ଅଚଲେନ ଚଲନବର୍ଜିତେନ
ଭକ୍ତ୍ୟା ଯୁକ୍ତଃ ଭଜନଂ ଭକ୍ତିଃ ତୟା ଯୁକ୍ତଃ ଯୋଗବଲେନ ଚୈବ ଯୋଗସ୍ୟ
ବଲଂ ଯୋଗବଲଂ ସମାଧିଜସଂସ୍କାରପ୍ରଚୟଜନିତଚିତ୍ତସ୍ଥୈର୍ୟଲକ୍ଷଣଂ
ଯୋଗବଲଂ ତେନ ଚ ଯୁକ୍ତଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ, ପୂର୍ୱଂ ହୃଦୟପୁଣ୍ଡରୀକେ ବଶୀକୃତ୍ୟ
ଚିତ୍ତଂ ତତଃ ଊର୍ଧ୍ୱଗାମିନ୍ୟା ନାଡ୍ୟା ଭୂମିଜୟକ୍ରମେଣ ଭ୍ରୁବୋଃ ମଧ୍ୟେ ପ୍ରାଣମ୍
ଆବେଶ୍ୟ ସ୍ଥାପୟିତ୍ୱା ସମ୍ୟକ୍ ଅପ୍ରମତ୍ତଃ ସନ୍, ସଃ ଏବଂ ବିଦ୍ୱାନ୍ ଯୋଗୀ “କବିଂ
ପୁରାଣମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୮-୯) ଇତ୍ୟାଦିଲକ୍ଷଣଂ ତଂ ପରଂ ପରତରଂ ପୁରୁଷମ୍
ଉପୈତି ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ ଦିବ୍ୟଂ ଦ୍ୟୋତନାତ୍ମକମ୍ ॥ ପୁନରପି ବକ୍ଷ୍ୟମାଣେନ ଉପାୟେନ
ପ୍ରତିପିତ୍ସିତସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଣୋ ବେଦବିଦ୍ୱଦନାଦିବିଶେଷଣବିଶେଷ୍ୟସ୍ୟ ଅଭିଧାନଂ
କରୋତି ଭଗବାନ୍ —
ଯଦକ୍ଷରଂ ବେଦବିଦୋ ବଦନ୍ତି ବିଶନ୍ତି ଯଦ୍ୟତୟୋ ବୀତରାଗାଃ ।
ଯଦିଚ୍ଛନ୍ତୋ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ୟଂ ଚରନ୍ତି ତତ୍ତେ ପଦଂ ସଙ୍ଗ୍ରହେଣ ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟେ ॥ ୮-୧୧॥
ଯତ୍ ଅକ୍ଷରଂ ନ କ୍ଷରତୀତି ଅକ୍ଷରଂ ଅବିନାଶି ବେଦବିଦଃ ବେଦାର୍ଥଜ୍ଞାଃ
ବଦନ୍ତି, “ତଦ୍ୱା ଏତଦକ୍ଷରଂ ଗାର୍ଗି ବ୍ରାହ୍ମଣା ଅଭିବଦନ୍ତି”
(ବୃ. ଉ. ୩-୮-୮) ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ, ସର୍ୱବିଶେଷନିବର୍ତକତ୍ୱେନ ଅଭିବଦନ୍ତି
“ଅସ୍ଥୂଲମନଣୁ” ଇତ୍ୟାଦି । କିଞ୍ଚ — ବିଶନ୍ତି ପ୍ରବିଶନ୍ତି
ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନପ୍ରାପ୍ତୌ ସତ୍ୟାଂ ଯତ୍ ଯତୟଃ ଯତନଶୀଲାଃ ସନ୍ନ୍ୟାସିନଃ ବୀତରାଗାଃ
ବୀତଃ ବିଗତଃ ରାଗଃ ଯେଭ୍ୟଃ ତେ ବୀତରାଗାଃ । ଯଚ୍ଚ ଅକ୍ଷରମିଚ୍ଛନ୍ତଃ —
ଜ୍ଞାତୁଂ ଇତି ବାକ୍ୟଶେଷଃ — ବ୍ରହ୍ମଚର୍ୟଂ ଗୁରୌ ଚରନ୍ତି ଆଚରନ୍ତି, ତତ୍
ତେ ପଦଂ ତତ୍ ଅକ୍ଷରାଖ୍ୟଂ ପଦଂ ପଦନୀୟଂ ତେ ତବ ସଙ୍ଗ୍ରହେଣ ସଙ୍ଗ୍ରହଃ
ସଙ୍କ୍ଷେପଃ ତେନ ସଙ୍କ୍ଷେପେଣ ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟେ କଥୟିଷ୍ୟାମି ॥ “ସ ଯୋ ହ ବୈ
ତଦ୍ଭଗବନ୍ମନୁଷ୍ୟେଷୁ ପ୍ରାୟଣାନ୍ତମୋଙ୍କାରମଭିଧ୍ୟାୟୀତ କତମଂ ବାବ ସ ତେନ
ଲୋକଂ ଜୟତୀତି ।” (ପ୍ର. ଉ. ୫-୧) “ତସ୍ମୈ ସ ହୋବାଚ ଏତଦ୍ୱୈ
ସତ୍ୟକାମ ପରଂ ଚାପରଂ ଚ ବ୍ରହ୍ମ ଯଦୋଙ୍କାରଃ” (ପ୍ର. ଉ. ୫-୨)
ଇତ୍ୟୁପକ୍ରମ୍ୟ “ଯଃ ପୁନରେତଂ ତ୍ରିମାତ୍ରେଣୋମିତ୍ୟେତେନୈବାକ୍ଷରେଣ
ପରଂ ପୁରୁଷମଭିଧ୍ୟାୟୀତ — ସ ସାମଭିରୁନ୍ନୀୟତେ ବ୍ରହ୍ମଲୋକମ୍”
(ପ୍ର. ଉ. ୫-୫) ଇତ୍ୟାଦିନା ବଚନେନ, “ଅନ୍ୟତ୍ର ଧର୍ମାଦନ୍ୟତ୍ରାଧର୍ମାତ୍”
(କ. ଉ. ୧-୨-୧୪) ଇତି ଚ ଉପକ୍ରମ୍ୟ “ସର୍ୱେ ବେଦା ଯତ୍ପଦମାମନନ୍ତି ।
ତପାଂସି ସର୍ୱାଣି ଚ ଯଦ୍ୱଦନ୍ତି । ଯଦିଚ୍ଛନ୍ତୋ ବ୍ରହ୍ମଚର୍ୟଂ ଚରନ୍ତି ତତ୍ତେ
ପଦଂ ସଙ୍ଗ୍ରହେଣ ବ୍ରବୀମ୍ୟୋମିତ୍ୟେତତ୍” (କ. ଉ. ୧-୨-୧୫) ଇତ୍ୟାଦିଭିଶ୍ଚ
ବଚନୈଃ ପରସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଣୋ ବାଚକରୂପେଣ, ପ୍ରତିମାବତ୍ ପ୍ରତୀକରୂପେଣ ବା,
ପରବ୍ରହ୍ମପ୍ରତିପତ୍ତିସାଧନତ୍ୱେନ ମନ୍ଦମଧ୍ୟମବୁଦ୍ଧୀନାଂ ବିବକ୍ଷିତସ୍ୟ
ଓଙ୍କାରସ୍ୟ ଉପାସନଂ କାଲାନ୍ତରେ ମୁକ୍ତିଫଲଂ ଉକ୍ତଂ ଯତ୍, ତଦେବ ଇହାପି “କବିଂ
ପୁରାଣମନୁଶାସିତାରମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୮-୯) “ଯଦକ୍ଷରଂ ବେଦବିଦୋ
ବଦନ୍ତି” (ଭ. ଗୀ. ୮-୧୧) ଇତି ଚ ଉପନ୍ୟସ୍ତସ୍ୟ ପରସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଣଃ
ପୂର୍ୱୋକ୍ତରୂପେଣ ପ୍ରତିପତ୍ତ୍ୟୁପାୟଭୂତସ୍ୟ ଓଙ୍କାରସ୍ୟ କାଲାନ୍ତରମୁକ୍ତିଫଲମ୍
ଉପାସନଂ ଯୋଗଧାରଣାସହିତଂ ବକ୍ତବ୍ୟମ୍, ପ୍ରସକ୍ତାନୁପ୍ରସକ୍ତଂ ଚ ଯତ୍କିଞ୍ଚିତ୍,
ଇତ୍ୟେବମର୍ଥଃ ଉତ୍ତରୋ ଗ୍ରନ୍ଥ ଆରଭ୍ୟତେ —
ସର୍ୱଦ୍ୱାରାଣି ସଂୟମ୍ୟ ମନୋ ହୃଦି ନିରୁଧ୍ୟ ଚ ।
ମୂର୍ଧ୍ନ୍ୟାଧାୟାତ୍ମନଃ ପ୍ରାଣମାସ୍ଥିତୋ ଯୋଗଧାରଣାମ୍ ॥ ୮-୧୨॥
ସର୍ୱଦ୍ୱାରାଣି ସର୍ୱାଣି ଚ ତାନି ଦ୍ୱାରାଣି ଚ ସର୍ୱଦ୍ୱାରାଣି ଉପଲବ୍ଧୌ,
ତାନି ସର୍ୱାଣି ସଂୟମ୍ୟ ସଂୟମନଂ କୃତ୍ୱା ମନଃ ହୃଦି ହୃଦୟପୁଣ୍ଡରୀକେ
ନିରୁଧ୍ୟ ନିରୋଧଂ କୃତ୍ୱା ନିଷ୍ପ୍ରଚାରମାପାଦ୍ୟ, ତତ୍ର ବଶୀକୃତେନ ମନସା
ହୃଦୟାତ୍ ଊର୍ଧ୍ୱଗାମିନ୍ୟା ନାଡ୍ୟା ଊର୍ଧ୍ୱମାରୁହ୍ୟ ମୂର୍ଧ୍ନିଂ ଆଧାୟ ଆତ୍ମନଃ ପ୍ରାଣଂ
ଆସ୍ଥିତଃ ପ୍ରବୃତ୍ତଃ ଯୋଗଧାରଣାଂ ଧାରୟିତୁମ୍ ॥ ତତ୍ରୈବ ଚ ଧାରୟନ୍ —
ଓମିତ୍ୟେକାକ୍ଷରଂ ବ୍ରହ୍ମ ବ୍ୟାହରନ୍ମାମନୁସ୍ମରନ୍ ।
ଯଃ ପ୍ରୟାତି ତ୍ୟଜନ୍ଦେହଂ ସ ଯାତି ପରମାଂ ଗତିମ୍ ॥ ୮-୧୩॥
ଓମିତି ଏକାକ୍ଷରଂ ବ୍ରହ୍ମ ବ୍ରହ୍ମଣଃ ଅଭିଧାନଭୂତଂ ଓଙ୍କାରଂ ବ୍ୟାହରନ୍
ଉଚ୍ଚାରୟନ୍, ତଦର୍ଥଭୂତଂ ମାଂ ଈଶ୍ୱରଂ ଅନୁସ୍ମରନ୍ ଅନୁଚିନ୍ତୟନ୍ ଯଃ
ପ୍ରୟାତି ମ୍ରିୟତେ, ସଃ ତ୍ୟଜନ୍ ପରିତ୍ୟଜନ୍ ଦେହଂ ଶରୀରଂ — “ତ୍ୟଜନ୍
ଦେହମ୍” ଇତି ପ୍ରୟାଣବିଶେଷଣାର୍ଥମ୍ ଦେହତ୍ୟାଗେନ ପ୍ରୟାଣଂ ଆତ୍ମନଃ, ନ
ସ୍ୱରୂପନାଶେନେତ୍ୟର୍ଥଃ — ସଃ ଏବଂ ଯାତି ଗଚ୍ଛତି ପରମାଂ ପ୍ରକୃଷ୍ଟାଂ
ଗତିମ୍ ॥ କିଞ୍ଚ —
ଅନନ୍ୟଚେତାଃ ସତତଂ ଯୋ ମାଂ ସ୍ମରତି ନିତ୍ୟଶଃ ।
ତସ୍ୟାହଂ ସୁଲଭଃ ପାର୍ଥ ନିତ୍ୟଯୁକ୍ତସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ ॥ ୮-୧୪॥
ଅନନ୍ୟଚେତାଃ ନ ଅନ୍ୟବିଷୟେ ଚେତଃ ଯସ୍ୟ ସୋଽୟଂ ଅନନ୍ୟଚେତାଃ, ଯୋଗୀ
ସତତଂ ସର୍ୱଦା ଯଃ ମାଂ ପରମେଶ୍ୱରଂ ସ୍ମରତି ନିତ୍ୟଶଃ । ସତତଂ
ଇତି ନୈରନ୍ତର୍ୟଂ ଉଚ୍ୟତେ, ନିତ୍ୟଶଃ ଇତି ଦୀର୍ଘକାଲତ୍ୱଂ ଉଚ୍ୟତେ । ନ
ଷଣ୍ମାସଂ ସଂବତ୍ସରଂ ବା ; କିଂ ତର୍ହି ? ଯାବଜ୍ଜୀବଂ ନୈରନ୍ତର୍ୟେଣ ଯଃ
ମାଂ ସ୍ମରତୀତ୍ୟର୍ଥଃ । ତସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ ଅହଂ ସୁଲଭଃ ସୁଖେନ ଲଭ୍ୟଃ ହେ
ପାର୍ଥ, ନିତ୍ୟଯୁକ୍ତସ୍ୟ ସଦା ସମାହିତଚିତ୍ତସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ । ଯତଃ ଏବମ୍,
ଅତଃ ଅନନ୍ୟଚେତାଃ ସନ୍ ମୟି ସଦା ସମାହିତଃ ଭବେତ୍ ॥ ତବ ସୌଲଭ୍ୟେନ
କିଂ ସ୍ୟାତ୍ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ ; ଶୃଣୁ ତତ୍ ମମ ସୌଲଭ୍ୟେନ ଯତ୍ ଭବତି —
ମାମୁପେତ୍ୟ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ଦୁଃଖାଲୟମଶାଶ୍ୱତମ୍ ।
ନାପ୍ନୁବନ୍ତି ମହାତ୍ମାନଃ ସଂସିଦ୍ଧିଂ ପରମାଂ ଗତାଃ ॥ ୮-୧୫॥
ମାଂ ଉପେତ୍ୟ ମାଂ ଈଶ୍ୱରଂ ଉପେତ୍ୟ ମଦ୍ଭାବମାପଦ୍ୟ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ପୁନରୁତ୍ପତ୍ତିଂ
ନାପ୍ନୁବନ୍ତି ନ ପ୍ରାପ୍ନୁବନ୍ତି । କିଂବିଶିଷ୍ଟଂ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ନ ପ୍ରାପ୍ନୁବନ୍ତି ଇତି,
ତଦ୍ୱିଶେଷଣମାହ — ଦୁଃଖାଲୟଂ ଦୁଃଖାନାଂ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକାଦୀନାଂ ଆଲୟଂ
ଆଶ୍ରୟଂ ଆଲୀୟନ୍ତେ ଯସ୍ମିନ୍ ଦୁଃଖାନି ଇତି ଦୁଃଖାଲୟଂ ଜନ୍ମ । ନ କେବଲଂ
ଦୁଃଖାଲୟମ୍, ଅଶାଶ୍ୱତମ୍ ଅନବସ୍ଥିତସ୍ୱରୂପଂ ଚ । ନାପ୍ନୁବନ୍ତି ଈଦୃଶଂ
ପୁନର୍ଜନ୍ମ ମହାତ୍ମାନଃ ଯତୟଃ ସଂସିଦ୍ଧିଂ ମୋକ୍ଷାଖ୍ୟାଂ ପରମାଂ ପ୍ରକୃଷ୍ଟାଂ
ଗତାଃ ପ୍ରାପ୍ତାଃ । ଯେ ପୁନଃ ମାଂ ନ ପ୍ରାପ୍ନୁବନ୍ତି ତେ ପୁନଃ ଆବର୍ତନ୍ତେ ॥ କିଂ
ପୁନଃ ତ୍ୱତ୍ତଃ ଅନ୍ୟତ୍ ପ୍ରାପ୍ତାଃ ପୁନରାବର୍ତନ୍ତେ ଇତି, ଉଚ୍ୟତେ —
ଆ ବ୍ରହ୍ମଭୁବନାଲ୍ଲୋକାଃ ପୁନରାବର୍ତିନୋଽର୍ଜୁନ ।
ମାମୁପେତ୍ୟ ତୁ କୌନ୍ତେୟ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ନ ବିଦ୍ୟତେ ॥ ୮-୧୬॥
ଆ ବ୍ରହ୍ମଭୁବନାତ୍ ଭବନ୍ତି ଅସ୍ମିନ୍ ଭୂତାନି ଇତି ଭୁବନମ୍, ବ୍ରହ୍ମଣୋ
ଭୁବନଂ ବ୍ରହ୍ମଭୁବନମ୍, ବ୍ରହ୍ମଲୋକ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ, ଆ ବ୍ରହ୍ମଭୁବନାତ୍ ସହ
ବ୍ରହ୍ମଭୁବନେନ ଲୋକାଃ ସର୍ୱେ ପୁନରାବର୍ତିନଃ ପୁନରାବର୍ତନସ୍ୱଭାବାଃ ହେ
ଅର୍ଜୁନ । ମାଂ ଏକଂ ଉପେତ୍ୟ ତୁ କୌନ୍ତେୟ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ପୁନରୁତ୍ପତ୍ତିଃ ନ ବିଦ୍ୟତେ ॥
ବ୍ରହ୍ମଲୋକସହିତାଃ ଲୋକାଃ କସ୍ମାତ୍ ପୁନରାବର୍ତିନଃ ? କାଲପରିଚ୍ଛିନ୍ନତ୍ୱାତ୍ ।
କଥମ୍ ? —
ସହସ୍ରୟୁଗପର୍ୟନ୍ତମହର୍ୟଦ୍ବ୍ରହ୍ମଣୋ ବିଦୁଃ ।
ରାତ୍ରିଂ ଯୁଗସହସ୍ରାନ୍ତାଂ ତେଽହୋରାତ୍ରବିଦୋ ଜନାଃ ॥ ୮-୧୭॥
ସହସ୍ରୟୁଗପର୍ୟନ୍ତଂ ସହସ୍ରାଣି ଯୁଗାନି ପର୍ୟନ୍ତଃ ପର୍ୟବସାନଂ ଯସ୍ୟ ଅହ୍ନଃ
ତତ୍ ଅହଃ ସହସ୍ରୟୁଗପର୍ୟନ୍ତମ୍, ବ୍ରହ୍ମଣଃ ପ୍ରଜାପତେଃ ବିରାଜଃ ବିଦୁଃ, ରାତ୍ରିମ୍
ଅପି ଯୁଗସହସ୍ରାନ୍ତାଂ ଅହଃପରିମାଣାମେବ । କେ ବିଦୁରିତ୍ୟାହ — ତେ ଅହୋରାତ୍ରବିଦଃ
କାଲସଙ୍ଖ୍ୟାବିଦୋ ଜନାଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଯତଃ ଏବଂ କାଲପରିଚ୍ଛିନ୍ନାଃ ତେ, ଅତଃ
ପୁନରାବର୍ତିନୋ ଲୋକାଃ ॥ ପ୍ରଜାପତେଃ ଅହନି ଯତ୍ ଭବତି ରାତ୍ରୌ ଚ, ତତ୍ ଉଚ୍ୟତେ
—
ଅବ୍ୟକ୍ତାଦ୍ୱ୍ୟକ୍ତୟଃ ସର୍ୱାଃ ପ୍ରଭବନ୍ତ୍ୟହରାଗମେ ।
ରାତ୍ର୍ୟାଗମେ ପ୍ରଲୀୟନ୍ତେ ତତ୍ରୈବାବ୍ୟକ୍ତସଂଜ୍ଞକେ ॥ ୮-୧୮॥
ଅବ୍ୟକ୍ତାତ୍ ଅବ୍ୟକ୍ତଂ ପ୍ରଜାପତେଃ ସ୍ୱାପାବସ୍ଥା ତସ୍ମାତ୍ ଅବ୍ୟକ୍ତାତ୍ ବ୍ୟକ୍ତୟଃ
ବ୍ୟଜ୍ୟନ୍ତ ଇତି ବ୍ୟକ୍ତୟଃ ସ୍ଥାବରଜଙ୍ଗମଲକ୍ଷଣାଃ ସର୍ୱାଃ ପ୍ରଜାଃ
ପ୍ରଭବନ୍ତି ଅଭିବ୍ୟଜ୍ୟନ୍ତେ, ଅହ୍ନଃ ଆଗମଃ ଅହରାଗମଃ ତସ୍ମିନ୍ ଅହରାଗମେ
କାଲେ ବ୍ରହ୍ମଃ ପ୍ରବୋଧକାଲେ । ତଥା ରାତ୍ର୍ୟାଗମେ ବ୍ରହ୍ମଣଃ ସ୍ୱାପକାଲେ
ପ୍ରଲୀୟନ୍ତେ ସର୍ୱାଃ ବ୍ୟକ୍ତୟଃ ତତ୍ରୈବ ପୂର୍ୱୋକ୍ତେ ଅବ୍ୟକ୍ତସଂଜ୍ଞକେ ॥
ଅକୃତାଭ୍ୟାଗମକୃତବିପ୍ରଣାଶଦୋଷପରିହାରାର୍ଥମ୍,
ବନ୍ଧମୋକ୍ଷଶାସ୍ତ୍ରପ୍ରବୃତ୍ତିସାଫଲ୍ୟପ୍ରଦର୍ଶନାର୍ଥମ୍
ଅବିଦ୍ୟାଦିକ୍ଲେଶମୂଲକର୍ମାଶୟବଶାଚ୍ଚ ଅବଶଃ ଭୂତଗ୍ରାମଃ ଭୂତ୍ୱା ଭୂତ୍ୱା
ପ୍ରଲୀୟତେ ଇତ୍ୟତଃ ସଂସାରେ ବୈରାଗ୍ୟପ୍ରଦର୍ଶନାର୍ଥଂ ଚ ଇଦମାହ —
ଭୂତଗ୍ରାମଃ ସ ଏବାୟଂ ଭୂତ୍ୱା ଭୂତ୍ୱା ପ୍ରଲୀୟତେ ।
ରାତ୍ର୍ୟାଗମେଽବଶଃ ପାର୍ଥ ପ୍ରଭବତ୍ୟହରାଗମେ ॥ ୮-୧୯॥
ଭୂତଗ୍ରାମଃ ଭୂତସମୁଦାୟଃ ସ୍ଥାବରଜଙ୍ଗମଲକ୍ଷଣଃ ଯଃ ପୂର୍ୱସ୍ମିନ୍ କଲ୍ପେ
ଆସୀତ୍ ସ ଏବ ଅୟଂ ନାନ୍ୟଃ । ଭୂତ୍ୱା ଭୂତ୍ୱା ଅହରାଗମେ, ପ୍ରଲୀୟତେ ପୁନଃ ପୁନଃ
ରାତ୍ର୍ୟାଗମେ ଅହ୍ନଃ କ୍ଷୟେ ଅବଶଃ ଅସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଏବ, ହେ ପାର୍ଥ, ପ୍ରଭବତି ଜାୟତେ
ଅବଶ ଏବ ଅହରାଗମେ ॥ ଯତ୍ ଉପନ୍ୟସ୍ତଂ ଅକ୍ଷରମ୍, ତସ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ତ୍ୟୁପାୟୋ ନିର୍ଦିଷ୍ଟଃ
“ଓମିତ୍ୟେକାକ୍ଷରଂ ବ୍ରହ୍ମ” (ଭ. ଗୀ. ୮-୧୩) ଇତ୍ୟାଦିନା । ଅଥ ଇଦାନୀମ୍
ଅକ୍ଷରସ୍ୟୈବ ସ୍ୱରୂପନିର୍ଦିଦିକ୍ଷୟା ଇଦଂ ଉଚ୍ୟତେ, ଅନେନ ଯୋଗମାର୍ଗେଣ ଇଦଂ
ଗନ୍ତବ୍ୟମିତି —
ପରସ୍ତସ୍ମାତ୍ତୁ ଭାବୋଽନ୍ୟୋଽବ୍ୟକ୍ତୋଽବ୍ୟକ୍ତାତ୍ସନାତନଃ ।
ଯଃ ସ ସର୍ୱେଷୁ ଭୂତେଷୁ ନଶ୍ୟତ୍ସୁ ନ ବିନଶ୍ୟତି ॥ ୮-୨୦॥
ପରଃ ବ୍ୟତିରିକ୍ତଃ ଭିନ୍ନଃ ; କୁତଃ ? ତସ୍ମାତ୍ ପୂର୍ୱୋକ୍ତାତ୍ । ତୁ–ଶବ୍ଦଃ
ଅକ୍ଷରସ୍ୟ ବିବକ୍ଷିତସ୍ୟ ଅବ୍ୟକ୍ତାତ୍ ବୈଲକ୍ଷଣ୍ୟବିଶେଷଣାର୍ଥଃ ।
ଭାବଃ ଅକ୍ଷରାଖ୍ୟଂ ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ । ବ୍ୟତିରିକ୍ତତ୍ୱେ ସତ୍ୟପି
ସାଲକ୍ଷଣ୍ୟପ୍ରସଙ୍ଗୋଽସ୍ତୀତି ତଦ୍ୱିନିବୃତ୍ତ୍ୟର୍ଥମ୍ ଆହ — ଅନ୍ୟଃ
ଇତି । ଅନ୍ୟଃ ବିଲକ୍ଷଣଃ । ସ ଚ ଅବ୍ୟକ୍ତଃ ଅନିନ୍ଦ୍ରିୟଗୋଚରଃ ।
“ପରସ୍ତସ୍ମାତ୍” ଇତ୍ୟୁକ୍ତମ୍ ; କସ୍ମାତ୍ ପୁନଃ ପରଃ ? ପୂର୍ୱୋକ୍ତାତ୍
ଭୂତଗ୍ରାମବୀଜଭୂତାତ୍ ଅବିଦ୍ୟାଲକ୍ଷଣାତ୍ ଅବ୍ୟକ୍ତାତ୍ । ଅନ୍ୟଃ ବିଲକ୍ଷଣଃ ଭାବଃ
ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ । ସନାତନଃ ଚିରନ୍ତନଃ ଯଃ ସଃ ଭାବଃ ସର୍ୱେଷୁ ଭୂତେଷୁ
ବ୍ରହ୍ମାଦିଷୁ ନଶ୍ୟତ୍ସୁ ନ ବିନଶ୍ୟତି ॥
ଅବ୍ୟକ୍ତୋଽକ୍ଷର ଇତ୍ୟୁକ୍ତସ୍ତମାହୁଃ ପରମାଂ ଗତିମ୍ ।
ଯଂ ପ୍ରାପ୍ୟ ନ ନିବର୍ତନ୍ତେ ତଦ୍ଧାମ ପରମଂ ମମ ॥ ୮-୨୧॥
ସୋଽସୌ ଅବ୍ୟକ୍ତଃ ଅକ୍ଷରଃ ଇତ୍ୟୁକ୍ତଃ, ତମେବ ଅକ୍ଷରସଂଜ୍ଞକଂ ଅବ୍ୟକ୍ତଂ
ଭାବଂ ଆହୁଃ ପରମାଂ ପ୍ରକୃଷ୍ଟାଂ ଗତିମ୍ । ଯଂ ପରଂ ଭାବଂ ପ୍ରାପ୍ୟ ଗତ୍ୱା
ନ ନିବର୍ତନ୍ତେ ସଂସାରାୟ, ତତ୍ ଧାମ ସ୍ଥାନଂ ପରମଂ ପ୍ରକୃଷ୍ଟଂ ମମ,
ବିଷ୍ଣୋଃ ପରମଂ ପଦମିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ତଲ୍ଲବ୍ଧେଃ ଉପାୟଃ ଉଚ୍ୟତେ —
ପୁରୁଷଃ ସ ପରଃ ପାର୍ଥ ଭକ୍ତ୍ୟା ଲଭ୍ୟସ୍ତ୍ୱନନ୍ୟଯା ।
ଯସ୍ୟାନ୍ତଃସ୍ଥାନି ଭୂତାନି ଯେନ ସର୍ୱମିଦଂ ତତମ୍ ॥ ୮-୨୨॥
ପୁରୁଷଃ ପୁରି ଶୟନାତ୍ ପୂର୍ଣତ୍ୱାଦ୍ୱା, ସ ପରଃ ପାର୍ଥ, ପରଃ
ନିରତିଶୟଃ, ଯସ୍ମାତ୍ ପୁରୁଷାତ୍ ନ ପରଂ କିଞ୍ଚିତ୍ । ସଃ ଭକ୍ତ୍ୟା ଲଭ୍ୟସ୍ତୁ
ଜ୍ଞାନଲକ୍ଷଣୟା ଅନନ୍ୟଯା ଆତ୍ମବିଷୟଯା । ଯସ୍ୟ ପୁରୁଷସ୍ୟ ଅନ୍ତଃସ୍ଥାନି
ମଧ୍ୟସ୍ଥାନି ଭୂତାନି କାର୍ୟଭୂତାନି ; କାର୍ୟଂ ହି କାରଣସ୍ୟ ଅନ୍ତର୍ୱର୍ତି ଭବତି ।
ଯେନ ପୁରୁଷେଣ ସର୍ୱଂ ଇଦଂ ଜଗତ୍ ତତଂ ବ୍ୟାପ୍ତମ୍ ଆକାଶେନେବ ଘଟାଦି ॥
ପ୍ରକୃତାନାଂ ଯୋଗିନାଂ ପ୍ରଣବାବେଶିତବ୍ରହ୍ମବୁଦ୍ଧୀନାଂ କାଲାନ୍ତରମୁକ୍ତିଭାଜାଂ
ବ୍ରହ୍ମପ୍ରତିପତ୍ତୟେ ଉତ୍ତରୋ ମାର୍ଗୋ ବକ୍ତବ୍ୟ ଇତି “ଯତ୍ର କାଲେ”
ଇତ୍ୟାଦି ବିବକ୍ଷିତାର୍ଥସମର୍ପଣାର୍ଥଂ ଉଚ୍ୟତେ, ଆବୃତ୍ତିମାର୍ଗୋପନ୍ୟାସଃ
ଇତରମାର୍ଗସ୍ତୁତ୍ୟର୍ଥଃ —
ଯତ୍ର କାଲେ ତ୍ୱନାବୃତ୍ତିମାବୃତ୍ତିଂ ଚୈବ ଯୋଗିନଃ ।
ପ୍ରୟାତା ଯାନ୍ତି ତଂ କାଲଂ ବକ୍ଷ୍ୟାମି ଭରତର୍ଷଭ ॥ ୮-୨୩॥
ଯତ୍ର କାଲେ ପ୍ରୟାତାଃ ଇତି ବ୍ୟବହିତେନ ସମ୍ବନ୍ଧଃ । ଯତ୍ର ଯସ୍ମିନ୍ କାଲେ ତୁ
ଅନାବୃତ୍ତିଂ ଅପୁନର୍ଜନ୍ମ ଆବୃତ୍ତିଂ ତଦ୍ୱିପରୀତାଂ ଚୈବ । ଯୋଗିନଃ ଇତି ଯୋଗିନଃ
କର୍ମିଣଶ୍ଚ ଉଚ୍ୟନ୍ତେ, କର୍ମିଣସ୍ତୁ ଗୁଣତଃ — “କର୍ମୟୋଗେନ ଯୋଗିନାମ୍”
(ଭ. ଗୀ. ୩-୩) ଇତି ବିଶେଷଣାତ୍ — ଯୋଗିନଃ । ଯତ୍ର କାଲେ ପ୍ରୟାତାଃ ମୃତାଃ
ଯୋଗିନଃ ଅନାବୃତ୍ତିଂ ଯାନ୍ତି, ଯତ୍ର କାଲେ ଚ ପ୍ରୟାତାଃ ଆବୃତ୍ତିଂ ଯାନ୍ତି, ତଂ
କାଲଂ ବକ୍ଷ୍ୟାମି ଭରତର୍ଷଭ ॥ ତଂ କାଲମାହ —
ଅଗ୍ନିର୍ଜ୍ୟୋତିରହଃ ଶୁକ୍ଲଃ ଷଣ୍ମାସା ଉତ୍ତରାୟଣମ୍ ।
ତତ୍ର ପ୍ରୟାତା ଗଚ୍ଛନ୍ତି ବ୍ରହ୍ମ ବ୍ରହ୍ମବିଦୋ ଜନାଃ ॥ ୮-୨୪॥
ଅଗ୍ନିଃ କାଲାଭିମାନିନୀ ଦେବତା । ତଥା ଜ୍ୟୋତିରପି ଦେବତୈବ କାଲାଭିମାନିନୀ ।
ଅଥବା, ଅଗ୍ନିଜ୍ୟୋତିଷୀ ଯଥାଶ୍ରୁତେ ଏବ ଦେବତେ । ଭୂୟସା ତୁ ନିର୍ଦେଶୋ
“ଯତ୍ର କାଲେ” “ତଂ କାଲମ୍” ଇତି ଆମ୍ରବଣବତ୍ । ତଥା
ଅହଃ ଦେବତା ଅହରଭିମାନିନୀ ; ଶୁକ୍ଲଃ ଶୁକ୍ଲପକ୍ଷଦେବତା ; ଷଣ୍ମାସା
ଉତ୍ତରାୟଣମ୍, ତତ୍ରାପି ଦେବତୈବ ମାର୍ଗଭୂତା ଇତି ସ୍ଥିତଃ ଅନ୍ୟତ୍ର
ଅୟଂ ନ୍ୟାୟଃ । ତତ୍ର ତସ୍ମିନ୍ ମାର୍ଗେ ପ୍ରୟାତାଃ ମୃତାଃ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ବ୍ରହ୍ମ
ବ୍ରହ୍ମବିଦୋ ବ୍ରହ୍ମୋପାସକାଃ ବ୍ରହ୍ମୋପାସନପରା ଜନାଃ । “କ୍ରମେଣ”
ଇତି ବାକ୍ୟଶେଷଃ । ନ ହି ସଦ୍ୟୋମୁକ୍ତିଭାଜାଂ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନନିଷ୍ଠାନାଂ
ଗତିଃ ଆଗତିର୍ୱା କ୍ୱଚିତ୍ ଅସ୍ତି, “ନ ତସ୍ୟ ପ୍ରାଣା ଉତ୍କ୍ରାମନ୍ତି”
(ବୃ. ଉ. ୪-୪-୬) ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ । ବ୍ରହ୍ମସଂଲୀନପ୍ରାଣା ଏବ ତେ ବ୍ରହ୍ମମୟା
ବ୍ରହ୍ମଭୂତା ଏବ ତେ ॥
ଧୂମୋ ରାତ୍ରିସ୍ତଥା କୃଷ୍ଣଃ ଷଣ୍ମାସା ଦକ୍ଷିଣାୟନମ୍ ।
ତତ୍ର ଚାନ୍ଦ୍ରମସଂ ଜ୍ୟୋତିର୍ୟୋଗୀ ପ୍ରାପ୍ୟ ନିବର୍ତତେ ॥ ୮-୨୫॥
ଧୂମୋ ରାତ୍ରିଃ ଧୂମାଭିମାନିନୀ ରାତ୍ର୍ୟଭିମାନିନୀ ଚ ଦେବତା । ତଥା କୃଷ୍ଣଃ
କୃଷ୍ଣପକ୍ଷଦେବତା । ଷଣ୍ମାସା ଦକ୍ଷିଣାୟନଂ ଇତି ଚ ପୂର୍ୱବତ୍ ଦେବତୈବ ।
ତତ୍ର ଚନ୍ଦ୍ରମସି ଭବଂ ଚାନ୍ଦ୍ରମସଂ ଜ୍ୟୋତିଃ ଫଲଂ ଇଷ୍ଟାଦିକାରୀ ଯୋଗୀ
କର୍ମୀ ପ୍ରାପ୍ୟ ଭୁକ୍ତ୍ୱା ତତ୍କ୍ଷୟାତ୍ ଇହ ପୁନଃ ନିବର୍ତତେ ॥
ଶୁକ୍ଲକୃଷ୍ଣେ ଗତୀ ହ୍ୟେତେ ଜଗତଃ ଶାଶ୍ୱତେ ମତେ ।
ଏକୟା ଯାତ୍ୟନାବୃତ୍ତିମନ୍ୟଯାବର୍ତତେ ପୁନଃ ॥ ୮-୨୬॥
ଶୁକ୍ଲକୃଷ୍ଣେ ଶୁକ୍ଲା ଚ କୃଷ୍ଣା ଚ ଶୁକ୍ଲକୃଷ୍ଣେ, ଜ୍ଞାନପ୍ରକାଶକତ୍ୱାତ୍
ଶୁକ୍ଲା, ତଦଭାବାତ୍ କୃଷ୍ଣା ; ଏତେ ଶୁକ୍ଲକୃଷ୍ଣେ ହି ଗତୀ ଜଗତଃ ଇତି
ଅଧିକୃତାନାଂ ଜ୍ଞାନକର୍ମଣୋଃ, ନ ଜଗତଃ ସର୍ୱସ୍ୟୈବ ଏତେ ଗତୀ ସମ୍ଭବତଃ ;
ଶାଶ୍ୱତେ ନିତ୍ୟେ, ସଂସାରସ୍ୟ ନିତ୍ୟତ୍ୱାତ୍, ମତେ ଅଭିପ୍ରେତେ । ତତ୍ର ଏକୟା ଶୁକ୍ଲୟା
ଯାତି ଅନାବୃତ୍ତିମ୍, ଅନ୍ୟଯା ଇତରୟା ଆବର୍ତତେ ପୁନଃ ଭୂୟଃ ॥
ନୈତେ ସୃତୀ ପାର୍ଥ ଜାନନ୍ୟୋଗୀ ମୁହ୍ୟତି କଶ୍ଚନ ।
ତସ୍ମାତ୍ସର୍ୱେଷୁ କାଲେଷୁ ଯୋଗୟୁକ୍ତୋ ଭବାର୍ଜୁନ ॥ ୮-୨୭॥
ନ ଏତେ ଯଥୋକ୍ତେ ସୃତୀ ମାର୍ଗୌ ପାର୍ଥ ଜାନନ୍ ସଂସାରାୟ ଏକା, ଅନ୍ୟା ମୋକ୍ଷାୟ
ଇତି, ଯୋଗୀ ନ ମୁହ୍ୟତି କଶ୍ଚନ କଶ୍ଚିଦପି । ତସ୍ମାତ୍ ସର୍ୱେଷୁ କାଲେଷୁ
ଯୋଗୟୁକ୍ତଃ ସମାହିତୋ ଭବ ଅର୍ଜୁନ ॥ ଶୃଣୁ ତସ୍ୟ ଯୋଗସ୍ୟ ମାହାତ୍ମ୍ୟଂ —
ବେଦେଷୁ ଯଜ୍ଞେଷୁ ତପଃସୁ ଚୈବ ଦାନେଷୁ ଯତ୍ପୁଣ୍ୟଫଲଂ ପ୍ରଦିଷ୍ଟମ୍ ।
ଅତ୍ୟେତି ତତ୍ସର୍ୱମିଦଂ ବିଦିତ୍ୱା ଯୋଗୀ ପରଂ ସ୍ଥାନମୁପୈତି ଚାଦ୍ୟମ୍ ॥ ୮-୨୮॥
ବେଦେଷୁ ସମ୍ୟଗଧୀତେଷୁ ଯଜ୍ଞେଷୁ ଚ ସାଦ୍ଗୁଣ୍ୟେନ ଅନୁଷ୍ଠିତେନ ତପଃସୁ ଚ
ସୁତପ୍ତେଷୁ ଦାନେଷୁ ଚ ସମ୍ୟଗ୍ଦତ୍ତେଷୁ, ଏତେଷୁ ଯତ୍ ପୁଣ୍ୟଫଲଂ ପ୍ରଦିଷ୍ଟଂ
ଶାସ୍ତ୍ରେଣ, ଅତ୍ୟେତି ଅତୀତ୍ୟ ଗଚ୍ଛତି ତତ୍ ସର୍ୱଂ ଫଲଜାତମ୍ ; ଇଦଂ ବିଦିତ୍ୱା
ସପ୍ତପ୍ରଶ୍ନନିର୍ଣୟଦ୍ୱାରେଣ ଉକ୍ତଂ ଅର୍ଥଂ ସମ୍ୟକ୍ ଅବଧାର୍ୟ ଅନୁଷ୍ଠାୟ ଯୋଗୀ,
ପରଂ ଉତ୍କୃଷ୍ଟଂ ଐଶ୍ୱରଂ ସ୍ଥାନଂ ଉପୈତି ଚ ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ ଆଦ୍ୟଂ ଆଦୌ ଭବମ୍,
କାରଣଂ ବ୍ରହ୍ମ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଯୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ନାର୍ଜୁନସଂବାଦେ ଅକ୍ଷରବ୍ରହ୍ମୟୋଗୋ ନାମ ଅଷ୍ଟମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୮॥
ଇତି
ଶ୍ରୀମଦ୍-ପରମହଂସ-ପରିବ୍ରାଜକ-ଆଚାର୍ୟ-ପୂଜ୍ୟପାଦ-ଶ୍ରୀଶଙ୍କର-ଭଗବତା
କୃତୌ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା-ଭାଷ୍ୟେ ତାରକ-ବ୍ରହ୍ମ-ଯୋଗଃ ନାମ ଅଷ୍ଟମଃ
ଅଧ୍ୟାୟଃ ॥
॥ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା ଶାଙ୍କର-ଭାଷ୍ୟମ୍ ॥ ॥ ନବମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
ଅଷ୍ଟମେ ନାଡୀଦ୍ୱାରେଣ ଧାରଣାୟୋଗଃ ସଗୁଣଃ ଉକ୍ତଃ । ତସ୍ୟ ଚ ଫଲମ୍
ଅଗ୍ନ୍ୟର୍ଚିରାଦିକ୍ରମେଣ କାଲାନ୍ତରେ ବ୍ରହ୍ମପ୍ରାପ୍ତିଲକ୍ଷଣମେବ ଅନାବୃତ୍ତିରୂପଂ
ନିର୍ଦିଷ୍ଟମ୍ । ତତ୍ର “ଅନେନୈବ ପ୍ରକାରେଣ ମୋକ୍ଷପ୍ରାପ୍ତିଫଲଂ ଅଧିଗମ୍ୟତେ,
ନ ଅନ୍ୟଥା” ଇତି ତଦାଶଙ୍କାବ୍ୟାବିବର୍ତୟିଷୟା ଶ୍ରୀଭଗବାନ୍ ଉବାଚ —
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ଇଦଂ ତୁ ତେ ଗୁହ୍ୟତମଂ ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମ୍ୟନସୂୟବେ ।
ଜ୍ଞାନଂ ବିଜ୍ଞାନସହିତଂ ଯଜ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ମୋକ୍ଷ୍ୟସେଽଶୁଭାତ୍ ॥ ୯-୧॥
ଇଦଂ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନଂ ବକ୍ଷ୍ୟମାଣଂ ଉକ୍ତଂ ଚ ପୂର୍ୱେଷୁ ଅଧ୍ୟାୟେଷୁ, ତତ୍ ବୁଦ୍ଧୌ
ସନ୍ନିଧୀକୃତ୍ୟ ଇଦଂ ଇତ୍ୟାହ । ତୁ–ଶବ୍ଦୋ ବିଶେଷନିର୍ଧାରଣାର୍ଥଃ । ଇଦମେବ ତୁ
ସମ୍ୟଗ୍ଜ୍ଞାନଂ ସାକ୍ଷାତ୍ ମୋକ୍ଷପ୍ରାପ୍ତିସାଧନଂ “ବାସୁଦେବଃ ସର୍ୱମିତି”
(ଭ. ଗୀ. ୭-୧୯) “ଆତ୍ମୈବେଦଂ ସର୍ୱମ୍” (ଛା. ଉ. ୭-୨୫-୨)
“ଏକମେବାଦ୍ୱିତୀୟମ୍” (ଛା. ଉ. ୬-୨-୧) ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ରୁତିସ୍ମୃତିଭ୍ୟଃ
; ନାନ୍ୟତ୍, “ଅଥ ତେ ଯେଽନ୍ୟଥାତୋ ବିଦୁଃ ଅନ୍ୟରାଜାନଃ ତେ କ୍ଷୟ୍ୟଲୋକା
ଭବନ୍ତି” (ଛା. ଉ. ୭-୨୫-୨) ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ରୁତିଭ୍ୟଶ୍ଚ । ତେ ତୁଭ୍ୟଂ
ଗୁହ୍ୟତମଂ ଗୋପ୍ୟତମଂ ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମି କଥୟିଷ୍ୟାମି ଅନସୂୟବେ ଅସୂୟାରହିତାୟ ।
କିଂ ତତ୍ ? ଜ୍ଞାନମ୍ । କିଂବିଶିଷ୍ଟମ୍ ? ବିଜ୍ଞାନସହିତଂ ଅନୁଭବୟୁକ୍ତମ୍, ଯତ୍
ଜ୍ଞାତ୍ୱା ପ୍ରାପ୍ୟ ମୋକ୍ଷ୍ୟସେ ଅଶୁଭାତ୍ ସଂସାରବନ୍ଧନାତ୍ ॥ ତଚ୍ଚ —
ରାଜବିଦ୍ୟା ରାଜଗୁହ୍ୟଂ ପବିତ୍ରମିଦମୁତ୍ତମମ୍ ।
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାବଗମଂ ଧର୍ମ୍ୟଂ ସୁସୁଖଂ କର୍ତୁମବ୍ୟଯମ୍ ॥ ୯-୨॥
ରାଜବିଦ୍ୟା ବିଦ୍ୟାନାଂ ରାଜା, ଦୀପ୍ତ୍ୟତିଶୟବତ୍ତ୍ୱାତ୍ ; ଦୀପ୍ୟତେ ହି ଇୟଂ
ଅତିଶୟେନ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟା ସର୍ୱବିଦ୍ୟାନାମ୍ । ତଥା ରାଜଗୁହ୍ୟଂ ଗୁହ୍ୟାନାଂ ରାଜା ।
ପବିତ୍ରଂ ପାବନଂ ଇଦଂ ଉତ୍ତମଂ ସର୍ୱେଷାଂ ପାବନାନାଂ ଶୁଦ୍ଧିକାରଣଂ
ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନମ୍ ଉତ୍କୃଷ୍ଟତମମ୍ । ଅନେକଜନ୍ମସହସ୍ରସଞ୍ଚିତମପି
ଧର୍ମାଧର୍ମାଦି ସମୂଲଂ କର୍ମ କ୍ଷଣମାତ୍ରାଦେବ ଭସ୍ମୀକରୋତି ଇତ୍ୟତଃ କିଂ
ତସ୍ୟ ପାବନତ୍ୱଂ ବକ୍ତବ୍ୟମ୍ । କିଞ୍ଚ — ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାବଗମଂ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷେଣ
ସୁଖାଦେରିବ ଅବଗମୋ ଯସ୍ୟ ତତ୍ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାବଗମମ୍ । ଅନେକଗୁଣବତୋଽପି
ଧର୍ମବିରୁଦ୍ଧତ୍ୱଂ ଦୃଷ୍ଟମ୍, ନ ତଥା ଆତ୍ମଜ୍ଞାନଂ ଧର୍ମବିରୋଧି, କିନ୍ତୁ
ଧର୍ମ୍ୟଂ ଧର୍ମାଦନପେତମ୍ । ଏବମପି, ସ୍ୟାଦ୍ଦୁଃଖସମ୍ପାଦ୍ୟମିତ୍ୟତ ଆହ —
ସୁସୁଖଂ କର୍ତୁମ୍, ଯଥା ରତ୍ନବିବେକବିଜ୍ଞାନମ୍ । ତତ୍ର ଅଲ୍ପାୟାସାନାମନ୍ୟେଷାଂ
କର୍ମଣାଂ ସୁଖସମ୍ପାଦ୍ୟାନାଂ ଅଲ୍ପଫଲତ୍ୱଂ ଦୁଷ୍କରାଣାଂ ଚ ମହାଫଲତ୍ୱଂ
ଦୃଷ୍ଟମିତି, ଇଦଂ ତୁ ସୁଖସମ୍ପାଦ୍ୟତ୍ୱାତ୍ ଫଲକ୍ଷୟାତ୍ ବ୍ୟେତି ଇତି ପ୍ରାପ୍ତେ,
ଆହ — ଅବ୍ୟଯଂ ଇତି । ନ ଅସ୍ୟ ଫଲତଃ କର୍ମବତ୍ ବ୍ୟଯଃ ଅସ୍ତୀତି ଅବ୍ୟଯମ୍ ।
ଅତଃ ଶ୍ରଦ୍ଧେୟଂ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନମ୍ ॥ ଯେ ପୁନଃ —
ଅଶ୍ରଦ୍ଦଧାନାଃ ପୁରୁଷା ଧର୍ମସ୍ୟାସ୍ୟ ପରନ୍ତପ ।
ଅପ୍ରାପ୍ୟ ମାଂ ନିବର୍ତନ୍ତେ ମୃତ୍ୟୁସଂସାରବର୍ତ୍ମନି ॥ ୯-୩॥
ଅଶ୍ରଦ୍ଦଧାନାଃ ଶ୍ରଦ୍ଧାବିରହିତାଃ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନସ୍ୟ ଧର୍ମସ୍ୟ ଅସ୍ୟ
ସ୍ୱରୂପେ ତତ୍ଫଲେ ଚ ନାସ୍ତିକାଃ ପାପକାରିଣଃ, ଅସୁରାଣାଂ ଉପନିଷଦଂ
ଦେହମାତ୍ରାତ୍ମଦର୍ଶନମେବ ପ୍ରତିପନ୍ନାଃ ଅସୁତୃପଃ ପାପାଃ ପୁରୁଷାଃ
ଅଶ୍ରଦ୍ଦଧାନାଃ, ପରନ୍ତପ, ଅପ୍ରାପ୍ୟ ମାଂ ପରମେଶ୍ୱରମ୍,
ମତ୍ପ୍ରାପ୍ତୌ ନୈବ ଆଶଙ୍କା ଇତି ମତ୍ପ୍ରାପ୍ତିମାର୍ଗଭେଦଭକ୍ତିମାତ୍ରମପି
ଅପ୍ରାପ୍ୟ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ନିବର୍ତନ୍ତେ ନିଶ୍ଚୟେନ ବର୍ତନ୍ତେ ; କ୍ୱ ? —
ମୃତ୍ୟୁସଂସାରବର୍ତ୍ମନି ମୃତ୍ୟୁୟୁକ୍ତଃ ସଂସାରଃ ମୃତ୍ୟୁସଂସାରଃ ତସ୍ୟ
ବର୍ତ୍ମ ନରକତିର୍ୟଗାଦିପ୍ରାପ୍ତିମାର୍ଗଃ, ତସ୍ମିନ୍ନେବ ବର୍ତନ୍ତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ସ୍ତୁତ୍ୟା ଅର୍ଜୁନମଭିମୁଖୀକୃତ୍ୟ ଆହ —
ମୟା ତତମିଦଂ ସର୍ୱଂ ଜଗତଦବ୍ୟକ୍ତମୂର୍ତିନା ।
ମତ୍ସ୍ଥାନି ସର୍ୱଭୂତାନି ନ ଚାହଂ ତେଷ୍ୱବସ୍ଥିତଃ ॥ ୯-୪॥
ମୟା ମମ ଯଃ ପରୋ ଭାବଃ ତେନ ତତଂ ବ୍ୟାପ୍ତଂ ସର୍ୱଂ ଇଦଂ ଜଗତ୍
ଅବ୍ୟକ୍ତମୂର୍ତିନା ନ ବ୍ୟକ୍ତା ମୂର୍ତିଃ ସ୍ୱରୂପଂ ଯସ୍ୟ ମମ ସୋଽହମବ୍ୟକ୍ତମୂର୍ତିଃ
ତେନ ମୟା ଅବ୍ୟକ୍ତମୂର୍ତିନା, କରଣାଗୋଚରସ୍ୱରୂପେଣ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ତସ୍ମିନ୍ ମୟି ଅବ୍ୟକ୍ତମୂର୍ତୌ ସ୍ଥିତାନି ମତ୍ସ୍ଥାନି, ସର୍ୱଭୂତାନି ବ୍ରହ୍ମାଦୀନି
ସ୍ତମ୍ବପର୍ୟନ୍ତାନି । ନ ହି ନିରାତ୍ମକଂ କିଞ୍ଚିତ୍ ଭୂତଂ ବ୍ୟବହାରାୟ ଅବକଲ୍ପତେ ।
ଅତଃ ମତ୍ସ୍ଥାନି ମୟା ଆତ୍ମନା ଆତ୍ମବତ୍ତ୍ୱେନ ସ୍ଥିତାନି, ଅତଃ ମୟି ସ୍ଥିତାନି
ଇତି ଉଚ୍ୟନ୍ତେ । ତେଷାଂ ଭୂତାନାଂ ଅହମେବ ଆତ୍ମା ଇତ୍ୟତଃ ତେଷୁ ସ୍ଥିତଃ ଇତି
ମୂଢବୁଦ୍ଧୀନାଂ ଅବଭାସତେ ; ଅତଃ ବ୍ରବୀମି — ନ ଚ ଅହଂ ତେଷୁ ଭୂତେଷୁ
ଅବସ୍ଥିତଃ, ମୂର୍ତବତ୍ ସଂଶ୍ଲେଷାଭାବେନ ଆକାଶସ୍ୟାପି ଅନ୍ତରତମୋ ହି ଅହମ୍ ।
ନ ହି ଅସଂସର୍ଗି ବସ୍ତୁ କ୍ୱଚିତ୍ ଆଧେୟଭାବେନ ଅବସ୍ଥିତଂ ଭବତି ॥ ଅତ
ଏବ ଅସଂସର୍ଗିତ୍ୱାତ୍ ମମ —
ନ ଚ ମତ୍ସ୍ଥାନି ଭୂତାନି ପଶ୍ୟ ମେ ଯୋଗମୈଶ୍ୱରମ୍ ।
ଭୂତଭୃନ୍ନ ଚ ଭୂତସ୍ଥୋ ମମାତ୍ମା ଭୂତଭାବନଃ ॥ ୯-୫॥
ନ ଚ ମତ୍ସ୍ଥାନି ଭୂତାନି ବ୍ରହ୍ମାଦୀନି । ପଶ୍ୟ ମେ ଯୋଗଂ ଯୁକ୍ତିଂ ଘଟନଂ ମେ
ମମ ଐଶ୍ୱରଂ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ଇମଂ ଐଶ୍ୱରମ୍, ଯୋଗଂ ଆତ୍ମନୋ ଯାଥାତ୍ମ୍ୟମିତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ତଥା ଚ ଶ୍ରୁତିଃ ଅସଂସର୍ଗିତ୍ୱାତ୍ ଅସଙ୍ଗତାଂ ଦର୍ଶୟତି — “ ଅସଙ୍ଗୋ
ନ ହି ସଜ୍ଜତେ” (ବୃ. ଉ. ୩-୯-୨୬) ଇତି । ଇଦଂ ଚ ଆଶ୍ଚର୍ୟଂ ଅନ୍ୟତ୍
ପଶ୍ୟ — ଭୂତଭୃତ୍ ଅସଙ୍ଗୋଽପି ସନ୍ ଭୂତାନି ବିଭର୍ତି ; ନ ଚ ଭୂତସ୍ଥଃ,
ଯଥୋକ୍ତେନ ନ୍ୟାୟେନ ଦର୍ଶିତତ୍ୱାତ୍ ଭୂତସ୍ଥତ୍ୱାନୁପପତ୍ତେଃ । କଥଂ ପୁନରୁଚ୍ୟତେ
“ଅସୌ ମମ ଆତ୍ମା” ଇତି ? ବିଭଜ୍ୟ ଦେହାଦିସଙ୍ଘାତଂ ତସ୍ମିନ୍ ଅହଙ୍କାରମ୍
ଅଧ୍ୟାରୋପ୍ୟ ଲୋକବୁଦ୍ଧିଂ ଅନୁସରନ୍ ବ୍ୟପଦିଶତି “ମମ ଆତ୍ମା” ଇତି,
ନ ପୁନଃ ଆତ୍ମନଃ ଆତ୍ମା ଅନ୍ୟଃ ଇତି ଲୋକବତ୍ ଅଜାନନ୍ । ତଥା ଭୂତଭାବନଃ ଭୂତାନି
ଭାବୟତି ଉତ୍ପାଦୟତି ବର୍ଧୟତୀତି ବା ଭୂତଭାବନଃ ॥ ଯଥୋକ୍ତେନ ଶ୍ଲୋକଦ୍ୱୟେନ
ଉକ୍ତଂ ଅର୍ଥଂ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତେନ ଉପପାଦୟନ୍ ଆହ —
ଯଥାକାଶସ୍ଥିତୋ ନିତ୍ୟଂ ବାୟୁଃ ସର୍ୱତ୍ରଗୋ ମହାନ୍ ।
ତଥା ସର୍ୱାଣି ଭୂତାନି ମତ୍ସ୍ଥାନୀତ୍ୟୁପଧାରୟ ॥ ୯-୬॥
ଯଥା ଲୋକେ ଆକାଶସ୍ଥିତଃ ଆକାଶେ ସ୍ଥିତଃ ନିତ୍ୟଂ ସଦା ବାୟୁଃ ସର୍ୱତ୍ର
ଗଚ୍ଛତୀତି ସର୍ୱତ୍ରଗଃ ମହାନ୍ ପରିମାଣତଃ, ତଥା ଆକାଶବତ୍ ସର୍ୱଗତେ
ମୟି ଅସଂଶ୍ଲେଷେଣୈବ ସ୍ଥିତାନି ଇତ୍ୟେବଂ ଉପଧାରୟ ବିଜାନୀହି ॥ ଏବଂ ବାୟୁଃ
ଆକାଶେ ଇବ ମୟି ସ୍ଥିତାନି ସର୍ୱଭୂତାନି ସ୍ଥିତିକାଲେ ; ତାନି —
ସର୍ୱଭୂତାନି କୌନ୍ତେୟ ପ୍ରକୃତିଂ ଯାନ୍ତି ମାମିକାମ୍ ।
କଲ୍ପକ୍ଷୟେ ପୁନସ୍ତାନି କଲ୍ପାଦୌ ବିସୃଜାମ୍ୟହମ୍ ॥ ୯-୭॥
ସର୍ୱଭୂତାନି କୌନ୍ତେୟ ପ୍ରକୃତିଂ ତ୍ରିଗୁଣାତ୍ମିକାଂ ଅପରାଂ ନିକୃଷ୍ଟାଂ
ଯାନ୍ତି ମାମିକାଂ ମଦୀୟାଂ କଲ୍ପକ୍ଷୟେ ପ୍ରଲୟକାଲେ । ପୁନଃ ଭୂୟଃ ତାନି
ଭୂତାନି ଉତ୍ପତ୍ତିକାଲେ କଲ୍ପାଦୌ ବିସୃଜାମି ଉତ୍ପାଦୟାମି ଅହଂ ପୂର୍ୱବତ୍ ॥
ଏବଂ ଅବିଦ୍ୟାଲକ୍ଷଣାଂ —
ପ୍ରକୃତିଂ ସ୍ୱାମବଷ୍ଟଭ୍ୟ ବିସୃଜାମି ପୁନଃ ପୁନଃ ।
ଭୂତଗ୍ରାମମିମଂ କୃତ୍ସ୍ନମବଶଂ ପ୍ରକୃତେର୍ୱଶାତ୍ ॥ ୯-୮॥
ପ୍ରକୃତିଂ ସ୍ୱାଂ ସ୍ୱୀୟାଂ ଅବଷ୍ଟଭ୍ୟ ବଶୀକୃତ୍ୟ ବିସୃଜାମି ପୁନଃ ପୁନଃ
ପ୍ରକୃତିତୋ ଜାତଂ ଭୂତଗ୍ରାମଂ ଭୂତସମୁଦାୟଂ ଇମଂ ବର୍ତମାନଂ କୃତ୍ସ୍ନଂ
ସମଗ୍ରଂ ଅବଶମ୍ ଅସ୍ୱତନ୍ତ୍ରମ୍, ଅବିଦ୍ୟାଦିଦୋଷୈଃ ପରବଶୀକୃତମ୍,
ପ୍ରକୃତେଃ ବଶାତ୍ ସ୍ୱଭାବବଶାତ୍ ॥ ତର୍ହି ତସ୍ୟ ତେ ପରମେଶ୍ୱରସ୍ୟ,
ଭୂତଗ୍ରାମଂ ଇମଂ ବିଷମଂ ବିଦଧତଃ, ତନ୍ନିମିତ୍ତାଭ୍ୟାଂ ଧର୍ମାଧର୍ମାଭ୍ୟାଂ
ସମ୍ବନ୍ଧଃ ସ୍ୟାଦିତି, ଇଦଂ ଆହ ଭଗବାନ୍ —
ନ ଚ ମାଂ ତାନି କର୍ମାଣି ନିବଧ୍ନନ୍ତି ଧନଞ୍ଜୟ ।
ଉଦାସୀନବଦାସୀନମସକ୍ତଂ ତେଷୁ କର୍ମସୁ ॥ ୯-୯॥
ନ ଚ ମାଂ ଈଶ୍ୱରଂ ତାନି ଭୂତଗ୍ରାମସ୍ୟ ବିଷମସର୍ଗନିମିତ୍ତାନି କର୍ମାଣି
ନିବଧ୍ନନ୍ତି ଧନଞ୍ଜୟ । ତତ୍ର କର୍ମଣାଂ ଅସମ୍ବନ୍ଧିତ୍ୱେ କାରଣମାହ —
ଉଦାସୀନବତ୍ ଆସୀନଂ ଯଥା ଉଦାସୀନଃ ଉପେକ୍ଷକଃ କଶ୍ଚିତ୍ ତଦ୍ୱତ୍ ଆସୀନମ୍,
ଆତ୍ମନଃ ଅବିକ୍ରିୟତ୍ୱାତ୍, ଅସକ୍ତଂ ଫଲାସଙ୍ଗରହିତମ୍, ଅଭିମାନବର୍ଜିତଂ
“ଅହଂ କରୋମି” ଇତି ତେଷୁ କର୍ମସୁ । ଅତଃ ଅନ୍ୟସ୍ୟାପି
କର୍ତୃତ୍ୱାଭିମାନାଭାବଃ ଫଲାସଙ୍ଗାଭାବଶ୍ଚ ଅସମ୍ବନ୍ଧକାରଣମ୍,
ଅନ୍ୟଥା କର୍ମଭିଃ ବଧ୍ୟତେ ମୂଢଃ କୋଶକାରବତ୍ ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ ॥
ତତ୍ର “ଭୂତଗ୍ରାମମିମଂ ବିସୃଜାମି” (ଭ. ଗୀ. ୯-୮)
“ଉଦାସୀନବଦାସୀନମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୯-୯)ଇତି ଚ ବିରୁଦ୍ଧଂ ଉଚ୍ୟତେ,
ଇତି ତତ୍ପରିହାରାର୍ଥଂ ଆହ —
ମୟାଧ୍ୟକ୍ଷେଣ ପ୍ରକୃତିଃ ସୂୟତେ ସଚରାଚରମ୍ ।
ହେତୁନାନେନ କୌନ୍ତେୟ ଜଗଦ୍ୱିପରିବର୍ତତେ ॥ ୯-୧୦॥
ମୟା ଅଧ୍ୟକ୍ଷେଣ ସର୍ୱତୋ ଦୃଶିମାତ୍ରସ୍ୱରୂପେଣ ଅବିକ୍ରିୟାତ୍ମନା
ଅଧ୍ୟକ୍ଷେଣ ମୟା, ମମ ମାୟା ତ୍ରିଗୁଣାତ୍ମିକା ଅବିଦ୍ୟାଲକ୍ଷଣା ପ୍ରକୃତିଃ
ସୂୟତେ ଉତ୍ପାଦୟତି ସଚରାଚରଂ ଜଗତ୍ । ତଥା ଚ ମନ୍ତ୍ରବର୍ଣଃ —
“ଏକୋ ଦେବଃ ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ଗୂଢଃ ସର୍ୱବ୍ୟାପୀ ସର୍ୱଭୂତାନ୍ତରାତ୍ମା ।
କର୍ମାଧ୍ୟକ୍ଷଃ ସର୍ୱଭୂତାଧିବାସଃ ସାକ୍ଷୀ ଚେତା କେବଲୋ ନିର୍ଗୁଣଶ୍ଚ”
(ଶ୍ୱେ. ଉ. ୬-୧୧) ଇତି । ହେତୁନା ନିମିତ୍ତେନ ଅନେନ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତ୍ୱେନ କୌନ୍ତେୟ
ଜଗତ୍ ସଚରାଚରଂ ବ୍ୟକ୍ତାବ୍ୟକ୍ତାତ୍ମକଂ ବିପରିବର୍ତତେ ସର୍ୱାବସ୍ଥାସୁ ।
ଦୃଶିକର୍ମତ୍ୱାପତ୍ତିନିମିତ୍ତା ହି ଜଗତଃ ସର୍ୱା ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ — ଅହଂ
ଇଦଂ ଭୋକ୍ଷ୍ୟେ, ପଶ୍ୟାମି ଇଦମ୍, ଶୃଣୋମି ଇଦମ୍, ସୁଖମନୁଭବାମି,
ଦୁଃଖମନୁଭବାମି, ତଦର୍ଥମିଦଂ କରିଷ୍ୟେ, ଇଦଂ ଜ୍ଞାସ୍ୟାମି,
ଇତ୍ୟାଦ୍ୟା ଅବଗତିନିଷ୍ଠା ଅବଗତ୍ୟବସାନୈବ । ”ଯୋ ଅସ୍ୟାଧ୍ୟକ୍ଷଃ
ପରମେ ବ୍ୟୋମନ୍” (ଋ. ୧୦-୧୨୯-୭),(ତୈ. ବ୍ରା. ୨-୮-୯)
ଇତ୍ୟାଦୟଶ୍ଚ ମନ୍ତ୍ରାଃ ଏତମର୍ଥଂ ଦର୍ଶୟନ୍ତି । ତତଶ୍ଚ ଏକସ୍ୟ
ଦେବସ୍ୟ ସର୍ୱାଧ୍ୟକ୍ଷଭୂତଚୈତନ୍ୟମାତ୍ରସ୍ୟ ପରମାର୍ଥତଃ
ସର୍ୱଭୋଗାନଭିସମ୍ବନ୍ଧିନଃ ଅନ୍ୟସ୍ୟ ଚେତନାନ୍ତରସ୍ୟ ଅଭାବେ
ଭୋକ୍ତୁଃ ଅନ୍ୟସ୍ୟ ଅଭାବାତ୍ । କିନ୍ନିମିତ୍ତା ଇୟଂ ସୃଷ୍ଟିଃ ଇତ୍ୟତ୍ର
ପ୍ରଶ୍ନପ୍ରତିବଚନେ ଅନୁପପନ୍ନେ, ”କୋ ଅଦ୍ଧା ବେଦ କ ଇହ ପ୍ରବୋଚତ୍ ।
କୁତ ଆଜାତା କୁତ ଇୟଂ ବିସୃଷ୍ଟିଃ” (ଋ. ୧୦-୧୨୯-୬),
(ତୈ. ବ୍ରା. ୨-୮-୯) ଇତ୍ୟାଦିମନ୍ତ୍ରବର୍ଣେଭ୍ୟଃ । ଦର୍ଶିତଂ ଚ ଭଗବତା
— “ଅଜ୍ଞାନେନାବୃତଂ ଜ୍ଞାନଂ ତେନ ମୁହ୍ୟନ୍ତି ଜନ୍ତବଃ”
(ଭ. ଗୀ. ୫-୧୫)ଇତି ॥ ଏବଂ ମାଂ ନିତ୍ୟଶୁଦ୍ଧବୁଦ୍ଧମୁକ୍ତସ୍ୱଭାବଂ
ସର୍ୱଜ୍ଞଂ ସର୍ୱଜନ୍ତୂନାଂ ଆତ୍ମାନମପି ସନ୍ତଂ —
ଅବଜାନନ୍ତି ମାଂ ମୂଢା ମାନୁଷୀଂ ତନୁମାଶ୍ରିତମ୍ ।
ପରଂ ଭାବମଜାନନ୍ତୋ ମମ ଭୂତମହେଶ୍ୱରମ୍ ॥ ୯-୧୧॥
ଅବଜାନନ୍ତି ଅବଜ୍ଞାଂ ପରିଭବଂ କୁର୍ୱନ୍ତି ମାଂ ମୂଢାଃ ଅବିବେକିନଃ
ମାନୁଷୀଂ ମନୁଷ୍ୟସମ୍ବନ୍ଧିନୀଂ ତନୁଂ ଦେହଂ ଆଶ୍ରିତମ୍, ମନୁଷ୍ୟଦେହେନ
ବ୍ୟବହରନ୍ତମିତ୍ୟେତତ୍, ପରଂ ପ୍ରକୃଷ୍ଟଂ ଭାବଂ ପରମାତ୍ମତତ୍ତ୍ୱଂ
ଆକାଶକଲ୍ପଂ ଆକାଶାଦପି ଅନ୍ତରତମଂ ଅଜାନନ୍ତୋ ମମ ଭୂତମହେଶ୍ୱରଂ
ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ମହାନ୍ତଂ ଈଶ୍ୱରଂ ସ୍ୱାତ୍ମାନମ୍ । ତତଶ୍ଚ ତସ୍ୟ ମମ
ଅବଜ୍ଞାନଭାବନେନ ଆହତାଃ ତେ ବରାକାଃ ॥ କଥମ୍ ? —
ମୋଘାଶା ମୋଘକର୍ମାଣୋ ମୋଘଜ୍ଞାନା ବିଚେତସଃ ।
ରାକ୍ଷସୀମାସୁରୀଂ ଚୈବ ପ୍ରକୃତିଂ ମୋହିନୀଂ ଶ୍ରିତାଃ ॥ ୯-୧୨॥
ମୋଘାଶାଃ ବୃଥା ଆଶାଃ ଆଶିଷଃ ଯେଷାଂ ତେ ମୋଘାଶାଃ, ତଥା ମୋଘକର୍ମାଣଃ
ଯାନି ଚ ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦୀନି ତୈଃ ଅନୁଷ୍ଠୀୟମାନାନି କର୍ମାଣି ତାନି ଚ, ତେଷାଂ
ଭଗବତ୍ପରିଭବାତ୍, ସ୍ୱାତ୍ମଭୂତସ୍ୟ ଅବଜ୍ଞାନାତ୍, ମୋଘାନ୍ୟେବ ନିଷ୍ଫଲାନି
କର୍ମାଣି ଭବନ୍ତୀତି ମୋଘକର୍ମାଣଃ । ତଥା ମୋଘଜ୍ଞାନାଃ ମୋଘଂ ନିଷ୍ଫଲଂ
ଜ୍ଞାନଂ ଯେଷାଂ ତେ ମୋଘଜ୍ଞାନାଃ, ଜ୍ଞାନମପି ତେଷାଂ ନିଷ୍ଫଲମେବ ସ୍ୟାତ୍ ।
ବିଚେତସଃ ବିଗତବିବେକାଶ୍ଚ ତେ ଭବନ୍ତି ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ । କିଞ୍ଚ —
ତେ ଭବନ୍ତି ରାକ୍ଷସୀଂ ରକ୍ଷସାଂ ପ୍ରକୃତିଂ ସ୍ୱଭାବଂ ଆସୁରୀଂ ଅସୁରାଣାଂ ଚ
ପ୍ରକୃତିଂ ମୋହିନୀଂ ମୋହକରୀଂ ଦେହାତ୍ମବାଦିନୀଂ ଶ୍ରିତାଃ ଆଶ୍ରିତାଃ, ଛିନ୍ଦ୍ଧି,
ଭିନ୍ଦ୍ଧି, ପିବ, ଖାଦ, ପରସ୍ୱମପହର, ଇତ୍ୟେବଂ ବଦନଶୀଲାଃ କ୍ରୂରକର୍ମାଣୋ
ଭବନ୍ତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ, “ଅସୁର୍ୟା ନାମ ତେ ଲୋକାଃ” (ଈ. ଉ. ୩) ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ ॥
ଯେ ପୁନଃ ଶ୍ରଦ୍ଦଧାନାଃ ଭଗବଦ୍ଭକ୍ତିଲକ୍ଷଣେ ମୋକ୍ଷମାର୍ଗେ ପ୍ରବୃତ୍ତାଃ —
ମହାତ୍ମନସ୍ତୁ ମାଂ ପାର୍ଥ ଦୈବୀଂ ପ୍ରକୃତିମାଶ୍ରିତାଃ ।
ଭଜନ୍ତ୍ୟନନ୍ୟମନସୋ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଭୂତାଦିମବ୍ୟଯମ୍ ॥ ୯-୧୩॥
ମହାତ୍ମାନସ୍ତୁ ଅକ୍ଷୁଦ୍ରଚିତ୍ତାଃ ମାଂ ଈଶ୍ୱରଂ ପାର୍ଥ ଦୈବୀଂ ଦେବାନାଂ ପ୍ରକୃତିଂ
ଶମଦମଦୟାଶ୍ରଦ୍ଧାଦିଲକ୍ଷଣାଂ ଆଶ୍ରିତାଃ ସନ୍ତଃ ଭଜନ୍ତି ସେବନ୍ତେ ଅନନ୍ୟମନସଃ
ଅନନ୍ୟଚିତ୍ତାଃ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଭୂତାଦିଂ ଭୂତାନାଂ ବିୟଦାଦୀନାଂ ପ୍ରାଣିନାଂ ଚ ଆଦିଂ କାରଣମ୍
ଅବ୍ୟଯମ୍ ॥ କଥମ୍ ? —
ସତତଂ କୀର୍ତୟନ୍ତୋ ମାଂ ଯତନ୍ତଶ୍ଚ ଦୃଢବ୍ରତାଃ ।
ନମସ୍ୟନ୍ତଶ୍ଚ ମାଂ ଭକ୍ତ୍ୟା ନିତ୍ୟଯୁକ୍ତା ଉପାସତେ ॥ ୯-୧୪॥
ସତତଂ ସର୍ୱଦା ଭଗବନ୍ତଂ ବ୍ରହ୍ମସ୍ୱରୂପଂ ମାଂ କୀର୍ତୟନ୍ତଃ, ଯତନ୍ତଶ୍ଚ
ଇନ୍ଦ୍ରିୟୋପସଂହାରଶମଦମଦୟାହିଂସାଦିଲକ୍ଷଣୈଃ ଧର୍ମୈଃ ପ୍ରୟତନ୍ତଶ୍ଚ,
ଦୃଢବ୍ରତାଃ ଦୃଢଂ ସ୍ଥିରଂ ଅଚାଲ୍ୟଂ ବ୍ରତଂ ଯେଷାଂ ତେ ଦୃଢବ୍ରତାଃ
ନମସ୍ୟନ୍ତଶ୍ଚ ମାଂ ହୃଦୟେଶୟଂ ଆତ୍ମାନଂ ଭକ୍ତ୍ୟା ନିତ୍ୟଯୁକ୍ତାଃ ସନ୍ତଃ
ଉପାସତେ ସେବନ୍ତେ ॥ ତେ କେନ କେନ ପ୍ରକାରେଣ ଉପାସତେ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ —
ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞେନ ଚାପ୍ୟନ୍ୟେ ଯଜନ୍ତୋ ମାମୁପାସତେ ।
ଏକତ୍ୱେନ ପୃଥକ୍ତ୍ୱେନ ବହୁଧା ବିଶ୍ୱତୋମୁଖମ୍ ॥ ୯-୧୫॥
ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞେନ ଜ୍ଞାନମେବ ଭଗବଦ୍ୱିଷୟଂ ଯଜ୍ଞଃ ତେନ ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞେନ,
ଯଜନ୍ତଃ ପୂଜୟନ୍ତଃ ମାଂ ଈଶ୍ୱରଂ ଚ ଅପି ଅନ୍ୟେ ଅନ୍ୟାଂ ଉପାସନାଂ ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ
ଉପାସତେ । ତଚ୍ଚ ଜ୍ଞାନମ୍ — ଏକତ୍ୱେନ “ଏକମେବ ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ”
ଇତି ପରମାର୍ଥଦର୍ଶନେନ ଯଜନ୍ତଃ ଉପାସତେ । କେଚିଚ୍ଚ ପୃଥକ୍ତ୍ୱେନ
“ଆଦିତ୍ୟଚନ୍ଦ୍ରାଦିଭେଦେନ ସ ଏବ ଭଗବାନ୍ ବିଷ୍ଣୁଃ ଅବସ୍ଥିତଃ” ଇତି
ଉପାସତେ । କେଚିତ୍ “ବହୁଧା ଅବସ୍ଥିତଃ ସ ଏବ ଭଗବାନ୍ ସର୍ୱତୋମୁଖଃ
ବିଶ୍ୱରୂପଃ” ଇତି ତଂ ବିଶ୍ୱରୂପଂ ସର୍ୱତୋମୁଖଂ ବହୁଧା ବହୁପ୍ରକାରେଣ
ଉପାସତେ ॥ ଯଦି ବହୁଭିଃ ପ୍ରକାରୈଃ ଉପାସତେ, କଥଂ ତ୍ୱାମେବ ଉପାସତେ ଇତି,
ଅତ ଆହ —
ଅହଂ କ୍ରତୁରହଂ ଯଜ୍ଞଃ ସ୍ୱଧାହମହମୌଷଧମ୍ ।
ମନ୍ତ୍ରୋଽହମହମେବାଜ୍ୟମହମଗ୍ନିରହଂ ହୁତମ୍ ॥ ୯-୧୬॥
ଅହଂ କ୍ରତୁଃ ଶ୍ରୌତକର୍ମଭେଦଃ ଅହମେବ । ଅହଂ ଯଜ୍ଞଃ ସ୍ମାର୍ତଃ । କିଞ୍ଚ
ସ୍ୱଧା ଅନ୍ନମ୍ ଅହମ୍, ପିତୃଭ୍ୟୋ ଯତ୍ ଦୀୟତେ । ଅହଂ ଔଷଧଂ ସର୍ୱପ୍ରାଣିଭିଃ
ଯତ୍ ଅଦ୍ୟତେ ତତ୍ ଔଷଧଶବ୍ଦଶବ୍ଦିତଂ ବ୍ରୀହିୟବାଦିସାଧାରଣମ୍ ।
ଅଥବା ସ୍ୱଧା ଇତି ସର୍ୱପ୍ରାଣିସାଧାରଣଂ ଅନ୍ନମ୍, ଔଷଧଂ ଇତି
ବ୍ୟାଧ୍ୟୁପଶମନାର୍ଥଂ ଭେଷଜମ୍ । ମନ୍ତ୍ରଃ ଅହମ୍, ଯେନ ପିତୃଭ୍ୟୋ
ଦେବତାଭ୍ୟଶ୍ଚ ହବିଃ ଦୀୟତେ । ଅହମେବ ଆଜ୍ୟଂ ହବିଶ୍ଚ । ଅହଂ ଅଗ୍ନିଃ,
ଯସ୍ମିନ୍ ହୂୟତେ ହବିଃ ସଃ ଅଗ୍ନିଃ ଅହମ୍ । ଅହଂ ହୁତଂ ହବନକର୍ମ ଚ ॥
କିଞ୍ଚ —
ପିତାହମସ୍ୟ ଜଗତୋ ମାତା ଧାତା ପିତାମହଃ ।
ବେଦ୍ୟଂ ପବିତ୍ରମୋଙ୍କାର ଋକ୍ସାମ ଯଜୁରେବ ଚ ॥ ୯-୧୭॥
ପିତା ଜନୟିତା ଅହଂ ଅସ୍ୟ ଜଗତଃ, ମାତା ଜନୟିତ୍ରୀ, ଧାତା କର୍ମଫଲସ୍ୟ
ପ୍ରାଣିଭ୍ୟୋ ବିଧାତା, ପିତାମହଃ ପିତୁଃ ପିତା, ବେଦ୍ୟଂ ବେଦିତବ୍ୟମ୍, ପବିତ୍ରଂ
ପାବନଂ ଓଙ୍କାରଃ, ଋକ୍ ସାମ ଯଜୁଃ ଏବ ଚ ॥ କିଞ୍ଚ–
ଗତିର୍ଭର୍ତା ପ୍ରଭୁଃ ସାକ୍ଷୀ ନିବାସଃ ଶରଣଂ ସୁହୃତ୍ ।
ପ୍ରଭବଃ ପ୍ରଲୟଃ ସ୍ଥାନଂ ନିଧାନଂ ବୀଜମବ୍ୟଯମ୍ ॥ ୯-୧୮॥
ଗତିଃ କର୍ମଫଲମ୍, ଭର୍ତା ପୋଷ୍ଟା, ପ୍ରଭୁଃ ସ୍ୱାମୀ, ସାକ୍ଷୀ ପ୍ରାଣିନାଂ
କୃତାକୃତସ୍ୟ, ନିବାସଃ ଯସ୍ମିନ୍ ପ୍ରାଣିନୋ ନିବସନ୍ତି, ଶରଣଂ ଆର୍ତାନାମ୍,
ପ୍ରପନ୍ନାନାମାର୍ତିହରଃ । ସୁହୃତ୍ ପ୍ରତ୍ୟୁପକାରାନପେକ୍ଷଃ ସନ୍ ଉପକାରୀ,
ପ୍ରଭବଃ ଉତ୍ପତ୍ତିଃ ଜଗତଃ, ପ୍ରଲୟଃ ପ୍ରଲୀୟତେ ଅସ୍ମିନ୍ ଇତି, ତଥା ସ୍ଥାନଂ
ତିଷ୍ଠତି ଅସ୍ମିନ୍ ଇତି, ନିଧାନଂ ନିକ୍ଷେପଃ କାଲାନ୍ତରୋପଭୋଗ୍ୟଂ ପ୍ରାଣିନାମ୍,
ବୀଜଂ ପ୍ରରୋହକାରଣଂ ପ୍ରରୋହଧର୍ମିଣାମ୍, ଅବ୍ୟଯଂ ଯାବତ୍ସଂସାରଭାବିତ୍ୱାତ୍
ଅବ୍ୟଯମ୍, ନ ହି ଅବୀଜଂ କିଞ୍ଚିତ୍ ପ୍ରରୋହତି ; ନିତ୍ୟଂ ଚ ପ୍ରରୋହଦର୍ଶନାତ୍
ବୀଜସନ୍ତତିଃ ନ ବ୍ୟେତି ଇତି ଗମ୍ୟତେ ॥ କିଞ୍ଚ —
ତପାମ୍ୟହମହଂ ବର୍ଷଂ ନିଗୃହ୍ଣାମ୍ୟୁତ୍ସୃଜାମି ଚ ।
ଅମୃତଂ ଚୈବ ମୃତ୍ୟୁଶ୍ଚ ସଦସଚ୍ଚାହମର୍ଜୁନ ॥ ୯-୧୯॥
ତପାମି ଅହମ୍ ଆଦିତ୍ୟୋ ଭୂତ୍ୱା କୈଶ୍ଚିତ୍ ରଶ୍ମିଭିଃ ଉଲ୍ବଣୈଃ । ଅହଂ
ବର୍ଷଂ କୈଶ୍ଚିତ୍ ରଶ୍ମିଭିଃ ଉତ୍ସୃଜାମି । ଉତ୍ସୃଜ୍ୟ ପୁନଃ ନିଗୃହ୍ଣାମି
କୈଶ୍ଚିତ୍ ରଶ୍ମିଭିଃ ଅଷ୍ଟଭିଃ ମାସୈଃ ପୁନଃ ଉତ୍ସୃଜାମି ପ୍ରାବୃଷି ।
ଅମୃତଂ ଚୈବ ଦେବାନାମ୍, ମୃତ୍ୟୁଶ୍ଚ ମର୍ତ୍ୟାନାମ୍ । ସତ୍ ଯସ୍ୟ ଯତ୍
ସମ୍ବନ୍ଧିତୟା ବିଦ୍ୟମାନଂ ତତ୍, ତଦ୍ୱିପରୀତଂ ଅସଚ୍ଚ ଏବ ଅହମ୍ ଅର୍ଜୁନ ।
ନ ପୁନଃ ଅତ୍ୟନ୍ତମେବ ଅସତ୍ ଭଗବାନ୍, ସ୍ୱୟଂ କାର୍ୟକାରଣେ ବା ସଦସତୀ ॥
ଯେ ପୂର୍ୱୋକ୍ତୈଃ ନିବୃତ୍ତିପ୍ରକାରୈଃ ଏକତ୍ୱପୃଥକ୍ତ୍ୱାଦିବିଜ୍ଞାନୈଃ ଯଜ୍ଞୈଃ
ମାଂ ପୂଜୟନ୍ତଃ ଉପାସତେ ଜ୍ଞାନବିଦଃ, ତେ ଯଥାବିଜ୍ଞାନଂ ମାମେବ ପ୍ରାପ୍ନୁବନ୍ତି ।
ଯେ ପୁନଃ ଅଜ୍ଞାଃ କାମକାମାଃ —
ତ୍ରୈବିଦ୍ୟା ମାଂ ସୋମପାଃ ପୂତପାପା ଯଜ୍ଞୈରିଷ୍ଟ୍ୱା ସ୍ୱର୍ଗତିଂ ପ୍ରାର୍ଥୟନ୍ତେ ।
ତେ ପୁଣ୍ୟମାସାଦ୍ୟ ସୁରେନ୍ଦ୍ରଲୋକମଶ୍ନନ୍ତି ଦିବ୍ୟାନ୍ଦିବି ଦେବଭୋଗାନ୍ ॥ ୯-୨୦॥
ତ୍ରୈବିଦ୍ୟାଃ ଋଗ୍ୟଜୁଃସାମବିଦଃ ମାଂ ବସ୍ୱାଦିଦେବରୂପିଣଂ ସୋମପାଃ ସୋମଂ
ପିବନ୍ତୀତି ସୋମପାଃ, ତେନୈବ ସୋମପାନେନ ପୂତପାପାଃ ଶୁଦ୍ଧକିଲ୍ବିଷାଃ, ଯଜ୍ଞୈଃ
ଅଗ୍ନିଷ୍ଟୋମାଦିଭିଃ ଇଷ୍ଟ୍ୱା ପୂଜୟିତ୍ୱା ସ୍ୱର୍ଗତିଂ ସ୍ୱର୍ଗଗମନଂ ସ୍ୱରେବ ଗତିଃ
ସ୍ୱର୍ଗତିଃ ତାମ୍, ପ୍ରାର୍ଥୟନ୍ତେ । ତେ ଚ ପୁଣ୍ୟଂ ପୁଣ୍ୟଫଲଂ ଆସାଦ୍ୟ ସମ୍ପ୍ରାପ୍ୟ
ସୁରେନ୍ଦ୍ରଲୋକଂ ଶତକ୍ରତୋଃ ସ୍ଥାନଂ ଅଶ୍ନନ୍ତି ଭୁଞ୍ଜତେ ଦିବ୍ୟାନ୍ ଦିବି ଭବାନ୍
ଅପ୍ରାକୃତାନ୍ ଦେବଭୋଗାନ୍ ଦେବାନାଂ ଭୋଗାନ୍ ॥
ତେ ତଂ ଭୁକ୍ତ୍ୱା ସ୍ୱର୍ଗଲୋକଂ ବିଶାଲଂ କ୍ଷୀଣେ ପୁଣ୍ୟେ ମର୍ତ୍ୟଲୋକଂ ବିଶନ୍ତି ।
ଏବଂ ତ୍ରୟୀଧର୍ମମନୁପ୍ରପନ୍ନା ଗତାଗତଂ କାମକାମା ଲଭନ୍ତେ ॥ ୯-୨୧॥
ତେ ତଂ ଭୁକ୍ତ୍ୱା ସ୍ୱର୍ଗଲୋକଂ ବିଶାଲଂ ବିସ୍ତୀର୍ଣଂ କ୍ଷୀଣେ ପୁଣ୍ୟେ ମର୍ତ୍ୟଲୋକଂ
ବିଶନ୍ତି ଆବିଶନ୍ତି । ଏବଂ ଯଥୋକ୍ତେନ ପ୍ରକାରେଣ ତ୍ରୟୀଧର୍ମଂ କେବଲଂ
ବୈଦିକଂ କର୍ମ ଅନୁପ୍ରପନ୍ନାଃ ଗତାଗତଂ ଗତଂ ଚ ଆଗତଂ ଚ ଗତାଗତଂ
ଗମନାଗମନଂ କାମକାମାଃ କାମାନ୍ କାମୟନ୍ତେ ଇତି କାମକାମାଃ ଲଭନ୍ତେ
ଗତାଗତମେବ, ନ ତୁ ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟଂ କ୍ୱଚିତ୍ ଲଭନ୍ତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଯେ ପୁନଃ
ନିଷ୍କାମାଃ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶିନଃ —
ଅନନ୍ୟାଶ୍ଚିନ୍ତୟନ୍ତୋ ମାଂ ଯେ ଜନାଃ ପର୍ୟୁପାସତେ ।
ତେଷାଂ ନିତ୍ୟାଭିୟୁକ୍ତାନାଂ ଯୋଗକ୍ଷେମଂ ବହାମ୍ୟହମ୍ ॥ ୯-୨୨॥
ଅନନ୍ୟାଃ ଅପୃଥଗ୍ଭୂତାଃ ପରଂ ଦେବଂ ନାରାୟଣଂ ଆତ୍ମତ୍ୱେନ ଗତାଃ
ସନ୍ତଃ ଚିନ୍ତୟନ୍ତଃ ମାଂ ଯେ ଜନାଃ ସନ୍ନ୍ୟାସିନଃ ପର୍ୟୁପାସତେ, ତେଷାଂ
ପରମାର୍ଥଦର୍ଶିନାଂ ନିତ୍ୟାଭିୟୁକ୍ତାନାଂ ସତତାଭିୟୋଗିନାଂ ଯୋଗକ୍ଷେମଂ ଯୋଗଃ
ଅପ୍ରାପ୍ତସ୍ୟ ପ୍ରାପଣଂ କ୍ଷେମଃ ତଦ୍ରକ୍ଷଣଂ ତଦୁଭୟଂ ବହାମି ପ୍ରାପୟାମି ଅହମ୍
; “ଜ୍ଞାନୀ ତ୍ୱାତ୍ମୈବ ମେ ମତମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୭-୧୮) “ସ ଚ
ମମ ପ୍ରିୟଃ” (ଭ. ଗୀ. ୭-୧୭) ଯସ୍ମାତ୍, ତସ୍ମାତ୍ ତେ ମମ ଆତ୍ମଭୂତାଃ
ପ୍ରିୟାଶ୍ଚ ଇତି ॥ ନନୁ ଅନ୍ୟେଷାମପି ଭକ୍ତାନାଂ ଯୋଗକ୍ଷେମଂ ବହତ୍ୟେବ
ଭଗବାନ୍ । ସତ୍ୟଂ ବହତ୍ୟେବ ; କିନ୍ତୁ ଅୟଂ ବିଶେଷଃ — ଅନ୍ୟେ ଯେ ଭକ୍ତାଃ
ତେ ଆତ୍ମାର୍ଥଂ ସ୍ୱୟମପି ଯୋଗକ୍ଷେମଂ ଈହନ୍ତେ ; ଅନନ୍ୟଦର୍ଶିନସ୍ତୁ ନ ଆତ୍ମାର୍ଥଂ
ଯୋଗକ୍ଷେମଂ ଈହନ୍ତେ ; ନ ହି ତେ ଜୀବିତେ ମରଣେ ବା ଆତ୍ମନଃ ଗୃଦ୍ଧିଂ କୁର୍ୱନ୍ତି
; କେବଲମେବ ଭଗବଚ୍ଛରଣାଃ ତେ ; ଅତଃ ଭଗବାନେବ ତେଷାଂ ଯୋଗକ୍ଷେମଂ
ବହତୀତି ॥ ନନୁ ଅନ୍ୟା ଅପି ଦେବତାଃ ତ୍ୱମେବ ଚେତ୍, ତଦ୍ଭକ୍ତାଶ୍ଚ ତ୍ୱାମେବ
ଯଜନ୍ତେ । ସତ୍ୟମେବଂ —
ଯେଽପ୍ୟନ୍ୟଦେବତାଭକ୍ତା ଯଜନ୍ତେ ଶ୍ରଦ୍ଧୟାନ୍ୱିତାଃ ।
ତେଽପି ମାମେବ କୌନ୍ତେୟ ଯଜନ୍ତ୍ୟବିଧିପୂର୍ୱକମ୍ ॥ ୯-୨୩॥
ଯେଽପି ଅନ୍ୟଦେବତାଭକ୍ତାଃ ଅନ୍ୟାସୁ ଦେବତାସୁ ଭକ୍ତାଃ ଅନ୍ୟଦେବତାଭକ୍ତାଃ ସନ୍ତଃ
ଯଜନ୍ତେ ପୂଜୟନ୍ତି ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ଆସ୍ତିକ୍ୟବୁଦ୍ଧ୍ୟା ଅନ୍ୱିତାଃ ଅନୁଗତାଃ, ତେଽପି
ମାମେବ କୌନ୍ତେୟ ଯଜନ୍ତି ଅବିଧିପୂର୍ୱକଂ ଅବିଧିଃ ଅଜ୍ଞାନଂ ତତ୍ପୂର୍ୱକଂ
ଯଜନ୍ତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କସ୍ମାତ୍ ତେ ଅବିଧିପୂର୍ୱକଂ ଯଜନ୍ତେ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ ;
ଯସ୍ମାତ୍ —
ଅହଂ ହି ସର୍ୱୟଜ୍ଞାନାଂ ଭୋକ୍ତା ଚ ପ୍ରଭୁରେବ ଚ ।
ନ ତୁ ମାମଭିଜାନନ୍ତି ତତ୍ତ୍ୱେନାତଶ୍ଚ୍ୟବନ୍ତି ତେ ॥ ୯-୨୪॥
ଅହଂ ହି ସର୍ୱୟଜ୍ଞାନାଂ ଶ୍ରୌତାନାଂ ସ୍ମାର୍ତାନାଂ ଚ ସର୍ୱେଷାଂ ଯଜ୍ଞାନାଂ
ଦେବତାତ୍ମତ୍ୱେନ ଭୋକ୍ତା ଚ ପ୍ରଭୁଃ ଏବ ଚ । ମତ୍ସ୍ୱାମିକୋ ହି ଯଜ୍ଞଃ,
“ଅଧିୟଜ୍ଞୋଽହମେବାତ୍ର” (ଭ. ଗୀ. ୮-୪) ଇତି ହି ଉକ୍ତମ୍ । ତଥା
ନ ତୁ ମାଂ ଅଭିଜାନନ୍ତି ତତ୍ତ୍ୱେନ ଯଥାବତ୍ । ଅତଶ୍ଚ ଅବିଧିପୂର୍ୱକଂ ଇଷ୍ଟ୍ୱା
ଯାଗଫଲାତ୍ ଚ୍ୟବନ୍ତି ପ୍ରଚ୍ୟବନ୍ତେ ତେ ॥ ଯେଽପି ଅନ୍ୟଦେବତାଭକ୍ତିମତ୍ତ୍ୱେନ
ଅବିଧିପୂର୍ୱକଂ ଯଜନ୍ତେ, ତେଷାମପି ଯାଗଫଲଂ ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବି । କଥମ୍
? —
ଯାନ୍ତି ଦେବବ୍ରତା ଦେବାନ୍ପିତୄନ୍ୟାନ୍ତି ପିତୃବ୍ରତାଃ ।
ଭୂତାନି ଯାନ୍ତି ଭୂତେଜ୍ୟା ଯାନ୍ତି ମଦ୍ୟାଜିନୋଽପି ମାମ୍ ॥ ୯-୨୫॥
ଯାନ୍ତି ଗଚ୍ଛନ୍ତି ଦେବବ୍ରତାଃ ଦେବେଷୁ ବ୍ରତଂ ନିୟମୋ ଭକ୍ତିଶ୍ଚ
ଯେଷାଂ ତେ ଦେବବ୍ରତାଃ ଦେବାନ୍ ଯାନ୍ତି । ପିତୄନ୍ ଅଗ୍ନିଷ୍ୱାତ୍ତାଦୀନ୍
ଯାନ୍ତି ପିତୃବ୍ରତାଃ ଶ୍ରାଦ୍ଧାଦିକ୍ରିୟାପରାଃ ପିତୃଭକ୍ତାଃ । ଭୂତାନି
ବିନାୟକମାତୃଗଣଚତୁର୍ଭଗିନ୍ୟାଦୀନି ଯାନ୍ତି ଭୂତେଜ୍ୟାଃ ଭୂତାନାଂ ପୂଜକାଃ ।
ଯାନ୍ତି ମଦ୍ୟାଜିନଃ ମଦ୍ୟଜନଶୀଲାଃ ବୈଷ୍ଣବାଃ ମାମେବ ଯାନ୍ତି । ସମାନେ ଅପି
ଆୟାସେ ମାମେବ ନ ଭଜନ୍ତେ ଅଜ୍ଞାନାତ୍, ତେନ ତେ ଅଲ୍ପଫଲଭାଜଃ ଭବନ୍ତି
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ନ କେବଲଂ ମଦ୍ଭକ୍ତାନାଂ ଅନାବୃତ୍ତିଲକ୍ଷଣଂ ଅନନ୍ତଫଲମ୍,
ସୁଖାରାଧନଶ୍ଚ ଅହମ୍ । କଥମ୍ ? —
ପତ୍ରଂ ପୁଷ୍ପଂ ଫଲଂ ତୋୟଂ ଯୋ ମେ ଭକ୍ତ୍ୟା ପ୍ରୟଚ୍ଛତି ।
ତଦହଂ ଭକ୍ତ୍ୟୁପହୃତମଶ୍ନାମି ପ୍ରୟତାତ୍ମନଃ ॥ ୯-୨୬॥
ପତ୍ରଂ ପୁଷ୍ପଂ ଫଲଂ ତୋୟଂ ଉଦକଂ ଯଃ ମେ ମହ୍ୟଂ ଭକ୍ତ୍ୟା ପ୍ରୟଚ୍ଛତି,
ତତ୍ ଅହଂ ପତ୍ରାଦି ଭକ୍ତ୍ୟା ଉପହୃତଂ ଭକ୍ତିପୂର୍ୱକଂ ପ୍ରାପିତଂ
ଭକ୍ତ୍ୟୁପହୃତଂ ଅଶ୍ନାମି ଗୃହ୍ଣାମି ପ୍ରୟତାତ୍ମନଃ ଶୁଦ୍ଧବୁଦ୍ଧେଃ ॥
ଯତଃ ଏବମ୍, ଅତଃ —
ଯତ୍କରୋଷି ଯଦଶ୍ନାସି ଯଜ୍ଜୁହୋଷି ଦଦାସି ଯତ୍ ।
ଯତ୍ତପସ୍ୟସି କୌନ୍ତେୟ ତତ୍କୁରୁଷ୍ୱ ମଦର୍ପଣମ୍ ॥ ୯-୨୭॥
ଯତ୍ କରୋଷି ସ୍ୱତଃ ପ୍ରାପ୍ତମ୍, ଯତ୍ ଅଶ୍ନାସି, ଯଚ୍ଚ ଜୁହୋଷି ହବନଂ
ନିର୍ୱର୍ତୟସି ଶ୍ରୌତଂ ସ୍ମାର୍ତଂ ବା, ଯତ୍ ଦଦାସି ପ୍ରୟଚ୍ଛସି ବ୍ରାହ୍ମଣାଦିଭ୍ୟଃ
ହିରଣ୍ୟାନ୍ନାଜ୍ୟାଦି, ଯତ୍ ତପସ୍ୟସି ତପଃ ଚରସି କୌନ୍ତେୟ, ତତ୍ କୁରୁଷ୍ୱ
ମଦର୍ପଣଂ ମତ୍ସମର୍ପଣମ୍ ॥ ଏବଂ କୁର୍ୱତଃ ତବ ଯତ୍ ଭବତି, ତତ୍
ଶୃଣୁ —
ଶୁଭାଶୁଭଫଲୈରେବଂ ମୋକ୍ଷ୍ୟସେ କର୍ମବନ୍ଧନୈଃ ।
ସନ୍ନ୍ୟାସୟୋଗୟୁକ୍ତାତ୍ମା ବିମୁକ୍ତୋ ମାମୁପୈଷ୍ୟସି ॥ ୯-୨୮॥
ଶୁଭାଶୁଭଫଲୈଃ ଶୁଭାଶୁଭେ ଇଷ୍ଟାନିଷ୍ଟେ ଫଲେ ଯେଷାଂ ତାନି
ଶୁଭାଶୁଭଫଲାନି କର୍ମାଣି ତୈଃ ଶୁଭାଶୁଭଫଲୈଃ କର୍ମବନ୍ଧନୈଃ
କର୍ମାଣ୍ୟେବ ବନ୍ଧନାନି କର୍ମବନ୍ଧନାନି ତୈଃ କର୍ମବନ୍ଧନୈଃ ଏବଂ
ମଦର୍ପଣଂ କୁର୍ୱନ୍ ମୋକ୍ଷ୍ୟସେ । ସୋଽୟଂ ସନ୍ନ୍ୟାସୟୋଗୋ ନାମ, ସନ୍ନ୍ୟାସଶ୍ଚ
ଅସୌ ମତ୍ସମର୍ପଣତୟା କର୍ମତ୍ୱାତ୍ ଯୋଗଶ୍ଚ ଅସୌ ଇତି, ତେନ ସନ୍ନ୍ୟାସୟୋଗେନ
ଯୁକ୍ତଃ ଆତ୍ମା ଅନ୍ତଃକରଣଂ ଯସ୍ୟ ତବ ସଃ ତ୍ୱଂ ସନ୍ନ୍ୟାସୟୋଗୟୁକ୍ତାତ୍ମା ସନ୍
ବିମୁକ୍ତଃ କର୍ମବନ୍ଧନୈଃ ଜୀବନ୍ନେବ ପତିତେ ଚାସ୍ମିନ୍ ଶରୀରେ ମାଂ ଉପୈଷ୍ୟସି
ଆଗମିଷ୍ୟସି ॥ ରାଗଦ୍ୱେଷବାନ୍ ତର୍ହି ଭଗବାନ୍, ଯତୋ ଭକ୍ତାନ୍ ଅନୁଗୃହ୍ଣାତି,
ନ ଇତରାନ୍ ଇତି । ତତ୍ ନ —
ସମୋଽହଂ ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ନ ମେ ଦ୍ୱେଷ୍ୟୋଽସ୍ତି ନ ପ୍ରିୟଃ ।
ଯେ ଭଜନ୍ତି ତୁ ମାଂ ଭକ୍ତ୍ୟା ମୟି ତେ ତେଷୁ ଚାପ୍ୟହମ୍ ॥ ୯-୨୯॥
ସମଃ ତୁଲ୍ୟଃ ଅହଂ ସର୍ୱଭୂତେଷୁ । ନ ମେ ଦ୍ୱେଷ୍ୟଃ ଅସ୍ତି ନ ପ୍ରିୟଃ ।
ଅଗ୍ନିବତ୍ ଅହଂ — ଦୂରସ୍ଥାନାଂ ଯଥା ଅଗ୍ନିଃ ଶୀତଂ ନ ଅପନୟତି, ସମୀପଂ
ଉପସର୍ପତାଂ ଅପନୟତି ; ତଥା ଅହଂ ଭକ୍ତାନ୍ ଅନୁଗୃହ୍ଣାମି, ନ ଇତରାନ୍ । ଯେ
ଭଜନ୍ତି ତୁ ମାଂ ଈଶ୍ୱରଂ ଭକ୍ତ୍ୟା ମୟି ତେ — ସ୍ୱଭାବତ ଏବ, ନ ମମ
ରାଗନିମିତ୍ତଂ — ବର୍ତନ୍ତେ । ତେଷୁ ଚ ଅପି ଅହଂ ସ୍ୱଭାବତ ଏବ ବର୍ତେ,
ନ ଇତରେଷୁ । ନ ଏତାବତା ତେଷୁ ଦ୍ୱେଷୋ ମମ ॥ ଶୃଣୁ ମଦ୍ଭକ୍ତେର୍ମାହାତ୍ମ୍ୟଂ
—
ଅପି ଚେତ୍ସୁଦୁରାଚାରୋ ଭଜତେ ମାମନନ୍ୟଭାକ୍ ।
ସାଧୁରେବ ସ ମନ୍ତବ୍ୟଃ ସମ୍ୟଗ୍ୱ୍ୟବସିତୋ ହି ସଃ ॥ ୯-୩୦॥
ଅପି ଚେତ୍ ଯଦ୍ୟପି ସୁଦୁରାଚାରଃ ସୁଷ୍ଠୁ ଦୁରାଚାରଃ ଅତୀବ କୁତ୍ସିତାଚାରୋଽପି
ଭଜତେ ମାଂ ଅନନ୍ୟଭାକ୍ ଅନନ୍ୟଭକ୍ତିଃ ସନ୍, ସାଧୁରେବ ସମ୍ୟଗ୍ୱୃତ୍ତ
ଏବ ସଃ ମନ୍ତବ୍ୟଃ ଜ୍ଞାତବ୍ୟଃ ; ସମ୍ୟକ୍ ଯଥାବତ୍ ବ୍ୟବସିତୋ ହି ସଃ,
ଯସ୍ମାତ୍ ସାଧୁନିଶ୍ଚୟଃ ସଃ ॥ ଉତ୍ସୃଜ୍ୟ ଚ ବାହ୍ୟାଂ ଦୁରାଚାରତାଂ ଅନ୍ତଃ
ସମ୍ୟଗ୍ୱ୍ୟବସାୟସାମର୍ଥ୍ୟାତ୍ —
କ୍ଷିପ୍ରଂ ଭବତି ଧର୍ମାତ୍ମା ଶଶ୍ୱଚ୍ଛାନ୍ତିଂ ନିଗଚ୍ଛତି ।
କୌନ୍ତେୟ ପ୍ରତିଜାନୀହି ନ ମେ ଭକ୍ତଃ ପ୍ରଣଶ୍ୟତି ॥ ୯-୩୧॥
କ୍ଷିପ୍ରଂ ଶୀଘ୍ରଂ ଭବତି ଧର୍ମାତ୍ମା ଧର୍ମଚିତ୍ତଃ ଏବ । ଶଶ୍ୱତ୍ ନିତ୍ୟଂ
ଶାନ୍ତିଂ ଚ ଉପଶମଂ ନିଗଚ୍ଛତି ପ୍ରାପ୍ନୋତି । ଶୃଣୁ ପରମାର୍ଥମ୍,
କୌନ୍ତେୟ ପ୍ରତିଜାନୀହି ନିଶ୍ଚିତାଂ ପ୍ରତିଜ୍ଞାଂ କୁରୁ, ନ ମେ ମମ ଭକ୍ତଃ
ମୟି ସମର୍ପିତାନ୍ତରାତ୍ମା ମଦ୍ଭକ୍ତଃ ନ ପ୍ରଣଶ୍ୟତି ଇତି ॥ କିଞ୍ଚ —
ମାଂ ହି ପାର୍ଥ ବ୍ୟପାଶ୍ରିତ୍ୟ ଯେଽପି ସ୍ୟୁଃ ପାପୟୋନୟଃ ।
ସ୍ତ୍ରିୟୋ ବୈଶ୍ୟାସ୍ତଥା ଶୂଦ୍ରାସ୍ତେଽପି ଯାନ୍ତି ପରାଂ ଗତିମ୍ ॥ ୯-୩୨॥
ମାଂ ହି ଯସ୍ମାତ୍ ପାର୍ଥ ବ୍ୟପାଶ୍ରିତ୍ୟ ମାଂ ଆଶ୍ରୟତ୍ୱେନ ଗୃହୀତ୍ୱା ଯେଽପି ସ୍ୟୁଃ
ଭବେୟୁଃ ପାପୟୋନୟଃ ପାପା ଯୋନିଃ ଯେଷାଂ ତେ ପାପୟୋନୟଃ ପାପଜନ୍ମାନଃ । କେ
ତେ ଇତି, ଆହ — ସ୍ତ୍ରିୟଃ ବୈଶ୍ୟାଃ ତଥା ଶୂଦ୍ରାଃ ତେଽପି ଯାନ୍ତି ଗଚ୍ଛନ୍ତି
ପରାଂ ପ୍ରକୃଷ୍ଟାଂ ଗତିମ୍ ॥
କିଂ ପୁନର୍ବ୍ରାହ୍ମଣାଃ ପୁଣ୍ୟା ଭକ୍ତା ରାଜର୍ଷୟସ୍ତଥା ।
ଅନିତ୍ୟମସୁଖଂ ଲୋକମିମଂ ପ୍ରାପ୍ୟ ଭଜସ୍ୱ ମାମ୍ ॥ ୯-୩୩॥
କିଂ ପୁନଃ ବ୍ରାହ୍ମଣାଃ ପୁଣ୍ୟାଃ ପୁଣ୍ୟଯୋନୟଃ ଭକ୍ତାଃ ରାଜର୍ଷୟଃ ତଥା ।
ରାଜାନଶ୍ଚ ତେ ଋଷୟଶ୍ଚ ରାଜର୍ଷୟଃ । ଯତଃ ଏବମ୍, ଅତଃ ଅନିତ୍ୟଂ
କ୍ଷଣଭଙ୍ଗୁରମ୍ ଅସୁଖଂ ଚ ସୁଖବର୍ଜିତଂ ଇମଂ ଲୋକଂ ମନୁଷ୍ୟଲୋକଂ ପ୍ରାପ୍ୟ
ପୁରୁଷାର୍ଥସାଧନଂ ଦୁର୍ଲଭଂ ମନୁଷ୍ୟତ୍ୱଂ ଲବ୍ଧ୍ୱା ଭଜସ୍ୱ ସେବସ୍ୱ ମାମ୍ ॥
କଥଂ —
ମନ୍ମନା ଭବ ମଦ୍ଭକ୍ତୋ ମଦ୍ୟାଜୀ ମାଂ ନମସ୍କୁରୁ ।
ମାମେବୈଷ୍ୟସି ଯୁକ୍ତ୍ୱୈବମାତ୍ମାନଂ ମତ୍ପରାୟଣଃ ॥ ୯-୩୪॥
ମୟି ବାସୁଦେବେ ମନଃ ଯସ୍ୟ ତବ ସ ତ୍ୱଂ ମନ୍ମନାଃ ଭବ । ତଥା ମଦ୍ଭକ୍ତଃ
ଭବ ମଦ୍ୟାଜୀ ମଦ୍ୟଜନଶୀଲଃ ଭବ । ମାଂ ଏବ ଚ ନମସ୍କୁରୁ । ମାଂ ଏବ
ଈଶ୍ୱରଂ ଏଷ୍ୟସି ଆଗମିଷ୍ୟସି ଯୁକ୍ତ୍ୱା ସମାଧାୟ ଚିତ୍ତମ୍ । ଏବଂ ଆତ୍ମାନମ୍,
ଅହଂ ହି ସର୍ୱେଷାଂ ଭୂତାନାଂ ଆତ୍ମା, ପରା ଚ ଗତିଃ, ପରଂ ଅୟନମ୍,
ତଂ ମାଂ ଏବମ୍ଭୂତମ୍, ଏଷ୍ୟସି ଇତି ଅତୀତେନ ସମ୍ବନ୍ଧଃ, ମତ୍ପରାୟଣଃ ସନ୍
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଯୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ନାର୍ଜୁନସଂବାଦେ ରାଜବିଦ୍ୟାରାୟଗୁହ୍ୟଯୋଗୋ ନାମ ନବମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୯॥
ଇତି
ଶ୍ରୀମଦ୍-ପରମହଂସ-ପରିବ୍ରାଜକ-ଆଚାର୍ୟ-ପୂଜ୍ୟପାଦ-ଶ୍ରୀଶଙ୍କର-ଭଗବତା
କୃତୌ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା-ଭାଷ୍ୟେ ରାଜବିଦ୍ୟା-ରାୟଗୁହ୍ୟ-ଯୋଗଃ ନାମ
ନବମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
॥ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା ଶାଙ୍କର-ଭାଷ୍ୟମ୍ ॥ ॥ ଦଶମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
ସପ୍ତମେ ଅଧ୍ୟାୟେ ଭଗବତଃ ତତ୍ତ୍ୱଂ ବିଭୂତୟଃ ଚ ପ୍ରକାଶିତାଃ, ନବମେ ଚ ।
ଅଥ ଇଦାନୀଂ ଯେଷୁ ଯେଷୁ ଭାବେଷୁ ଚିନ୍ତ୍ୟଃ ଭଗବାନ୍, ତେ ତେ ଭାବାଃ ବକ୍ତବ୍ୟାଃ,
ତତ୍ତ୍ୱଂ ଚ ଭଗବତଃ ବକ୍ତବ୍ୟଂ ଉକ୍ତଂ ଅପି, ଦୁର୍ୱିଜ୍ଞେୟତ୍ୱାତ୍, ଇତି ଅତଃ
ଶ୍ରୀ-ଭଗବାନ୍ ଉବାଚ —
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ଭୂୟ ଏବ ମହାବାହୋ ଶୃଣୁ ମେ ପରମଂ ବଚଃ ।
ଯତ୍ତେଽହଂ ପ୍ରୀୟମାଣାୟ ବକ୍ଷ୍ୟାମି ହିତକାମ୍ୟଯା ॥ ୧୦-୧॥
ଭୂୟଃ ଏବ ଭୂୟଃ ପୁନଃ ହେ ମହାବାହୋ ଶୃଣୁ ମେ ମଦୀୟଂ ପରମଂ
ପ୍ରକୃଷ୍ଟଂ ନିରତିଶୟ-ବସ୍ତୁନଃ ପ୍ରକାଶକଂ ବଚଃ ବାକ୍ୟଂ ଯତ୍ ପରମଂ
ତେ ତୁଭ୍ୟଂ ପ୍ରୀୟମାଣାୟ — ମତ୍-ବଚନାତ୍ ପ୍ରୀୟସେ ତ୍ୱଂ ଅତୀବ ଅମୃତଂ
ଇବ ପିବନ୍, ତତଃ — ବକ୍ଷ୍ୟାମି ହିତ-କାମ୍ୟଯା ହିତ-ଇଚ୍ଛୟା ॥ କିଂ
ଅର୍ଥଂ ଅହଂ ବକ୍ଷ୍ୟାମି ଇତି ଅତଃ ଆହ —
ନ ମେ ବିଦୁଃ ସୁରଗଣାଃ ପ୍ରଭବଂ ନ ମହର୍ଷୟଃ ।
ଅହମାଦିର୍ହି ଦେବାନାଂ ମହର୍ଷୀଣାଂ ଚ ସର୍ୱଶଃ ॥ ୧୦-୨॥
ନ ମେ ବିଦୁଃ ନ ଜାନନ୍ତି ସୁର-ଗଣାଃ ବ୍ରହ୍ମା-ଆଦୟଃ । କିଂ ତେ ନ
ବିଦୁଃ? ମମ ପ୍ରଭବଂ ପ୍ରଭାବଂ ପ୍ରଭୁ-ଶକ୍ତି-ଅତିଶୟମ୍, ଅଥବା
ପ୍ରଭବଂ ପ୍ରଭବନଂ ଉତ୍ପତ୍ତିମ୍ । ନ ଅପି ମହର୍ଷୟଃ ଭୃଗୁ-ଆଦୟଃ
ବିଦୁଃ । କସ୍ମାତ୍ ତେ ନ ବିଦୁଃ ଇତି ଉଚ୍ୟତେ — ଅହମ୍ ଆଦିଃ କାରଣଂ ହି ଯସ୍ମାତ୍
ଦେବାନାଂ ମହର୍ଷୀଣାଂ ଚ ସର୍ୱଶଃ ସର୍ୱ-ପ୍ରକାରୈଃ ॥ କିଂ ଚ —
ଯୋ ମାମଜମନାଦିଂ ଚ ବେତ୍ତି ଲୋକମହେଶ୍ୱରମ୍ ।
ଅସମ୍ମୂଢଃ ସ ମର୍ତ୍ୟେଷୁ ସର୍ୱପାପୈଃ ପ୍ରମୁଚ୍ୟତେ ॥ ୧୦-୩॥
ଯଃ ମାଂ ଅଜମ୍ ଅନାଦିଂ ଚ, ଯସ୍ମାତ୍ ଅହଂ ଆଦିଃ ଦେବାନାଂ ମହର୍ଷୀଣାଂ ଚ,
ନ ମମ ଅନ୍ୟଃ ଆଦିଃ ବିଦ୍ୟତେ; ଅତଃ ଅହଂ ଅଜଃ ଅନାଦିଃ ଚ; ଅନାଦିତ୍ୱଂ ଅଜତ୍ୱେ
ହେତୁଃ, ତଂ ମାଂ ଅଜଂ ଅନାଦିଂ ଚ ଯଃ ବେତ୍ତି ବିଜାନାତି ଲୋକ-ମହେଶ୍ୱରଂ
ଲୋକାନାଂ ମହାନ୍ତଂ ଈଶ୍ୱରଂ ତୁରୀୟମ୍ ଅଜ୍ଞାନ-ତତ୍-କାର୍ୟ-ବର୍ଜିତଂ ଅସମ୍ମୂଢଃ
ସମ୍ମୋହ-ବର୍ଜିତଃ ସଃ ମର୍ତ୍ୟେଷୁ ମନୁଷ୍ୟେଷୁ, ସର୍ୱ-ପାପୈଃ ସର୍ୱୈଃ
ପାପୈଃ ମତିପୂର୍ୱ-ଅମତିପୂର୍ୱ-କୃତୈଃ ପ୍ରମୁଚ୍ୟତେ ପ୍ରମୋକ୍ଷ୍ୟତେ ॥
ଇତଃ ଚ ଅହଂ ମହେଶ୍ୱରଃ ଲୋକାନାଂ —
ବୁଦ୍ଧିର୍ଜ୍ଞାନମସମ୍ମୋହଃ କ୍ଷମା ସତ୍ୟଂ ଦମଃ ଶମଃ ।
ସୁଖଂ ଦୁଃଖଂ ଭବୋଽଭାବଃ ଭୟଂ ଚାଭୟମେବ ଚ ॥ ୧୦-୪॥
ବୁଦ୍ଧିଃ ଅନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ ସୂକ୍ଷ୍ମ-ଆଦି-ଅର୍ଥ-ଅବବୋଧନ-ସାମର୍ଥ୍ୟମ୍,
ତଦ୍ୱନ୍ତଂ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଇତି ହି ବଦନ୍ତି । ଜ୍ଞାନଂ
ଆତ୍ମା-ଆଦି-ପଦ-ଅର୍ଥାନାମ୍-ଅବବୋଧଃ । ଅସମ୍ମୋହଃ ପ୍ରତି-ଉତ୍ପନ୍ନେଷୁ
ବୋଦ୍ଧବ୍ୟେଷୁ ବିବେକ-ପୂର୍ୱିକା ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ । କ୍ଷମା ଆକ୍ରୁଷ୍ଟସ୍ୟ ତାଡିତସ୍ୟ
ବା ଅବିକୃତ-ଚିତ୍ତତା । ସତ୍ୟଂ ଯଥା-ଦୃଷ୍ଟସ୍ୟ ଯଥା-ଶ୍ରୁତସ୍ୟ ଚ
ଆତ୍ମ-ଅନୁଭବସ୍ୟ ପର-ବୁଦ୍ଧି-ସଙ୍କ୍ରାନ୍ତୟେ ତଥା ଏବ ଉଚ୍ଚାର୍ୟମାଣା ବାକ୍
ସତ୍ୟଂ ଉଚ୍ୟତେ । ଦମଃ ବାହ୍ୟ-ଇନ୍ଦ୍ରିୟ-ଉପଶମଃ । ଶମଃ ଅନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ
ଉପଶମଃ । ସୁଖଂ ଆହ୍ଲାଦଃ । ଦୁଃଖଂ ସନ୍ତାପଃ । ଭବଃ ଉଦ୍ଭବଃ । ଅଭାବଃ
ତତ୍-ବିପର୍ୟଯଃ । ଭୟଂ ଚ ତ୍ରାସଃ, ଅଭୟଂ ଏବ ଚ ତତ୍-ବିପରୀତମ୍ ॥
ଅହିଂସା ସମତା ତୁଷ୍ଟିଃ ତପୋ ଦାନଂ ଯଶୋଽୟଶଃ ।
ଭବନ୍ତି ଭାବା ଭୂତାନାଂ ମତ୍ତ ଏବ ପୃଥଗ୍ୱିଧାଃ ॥ ୧୦-୫॥
ଅହିଂସା ଅପୀଡା ପ୍ରାଣିନାମ୍ । ସମତା ସମ-ଚିତ୍ତତା । ତୁଷ୍ଟିଃ ସନ୍ତୋଷଃ
ପର୍ୟାପ୍ତ-ବୁଦ୍ଧିଃ-ଲାଭେଷୁ । ତପଃ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ-ସଂୟମ-ପୂର୍ୱକଂ ଶରୀର-ପୀଡନମ୍ ।
ଦାନଂ ଯଥା-ଶକ୍ତି ସଂବିଭାଗଃ । ଯଶଃ ଧର୍ମ-ନିମିତ୍ତା କୀର୍ତିଃ । ଅୟଶଃ
ତୁ ଅଧର୍ମ-ନିମିତ୍ତା ଅକୀର୍ତିଃ । ଭବନ୍ତି ଭାବାଃ ଯଥୋକ୍ତାଃ ବୁଦ୍ଧି-ଆଦୟଃ
ଭୂତାନାଂ ପ୍ରାଣିନାଂ ମତ୍ତଃ ଏବ ଈଶ୍ୱରାତ୍ ପୃଥଗ୍-ବିଧାଃ ନାନା-ବିଧାଃ
ସ୍ୱ-କର୍ମ-ଅନୁରୂପେଣ ॥ କିଂ ଚ —
ମହର୍ଷୟଃ ସପ୍ତ ପୂର୍ୱେ ଚତ୍ୱାରୋ ମନବସ୍ତଥା ।
ମଦ୍ଭାବା ମାନସା ଜାତାଃ ଯେଷାଂ ଲୋକ ଇମାଃ ପ୍ରଜାଃ ॥ ୧୦-୬॥
ମହର୍ଷୟଃ ସପ୍ତ ଭୃଗି-ଆଦୟଃ ପୂର୍ୱେ ଅତୀତ-କାଲ-ସମ୍ବନ୍ଧିନଃ,
ଚତ୍ୱାରଃ ମନବଃ ତଥା ସାବର୍ଣାଃ ଇତି ପ୍ରସିଦ୍ଧାଃ, ତେ ଚ ମତ୍-ଭାବାଃ
ମତ୍-ଗତ-ଭାବନାଃ ବୈଷ୍ଣବେନ ସାମର୍ଥ୍ୟେନ ଉପେତାଃ, ମାନସାଃ ମନସ ଏବ
ଉତ୍ପାଦିତାଃ ମୟା ଜାତାଃ ଉତ୍ପନ୍ନାଃ, ଯେଷାଂ ମନୂନାଂ ମହର୍ଷୀଣାଂ ଚ ସୃଷ୍ଟିଃ
ଲୋକେ ଇମାଃ ସ୍ଥାବର-ଜଙ୍ଗମ-ଲକ୍ଷଣାଃ ପ୍ରଜାଃ ॥
ଏତାଂ ବିଭୂତିଂ ଯୋଗଂ ଚ ମମ ଯୋ ବେତ୍ତି ତତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ସୋଽବିକମ୍ପେନ ଯୋଗେନ ଯୁଜ୍ୟତେ ନାତ୍ର ସଂଶୟଃ ॥ ୧୦-୭॥
ଏତାଂ ଯଥୋକ୍ତାଂ ବିଭୂତିଂ ବିସ୍ତାରଂ ଯୋଗଂ ଚ ଯୁକ୍ତିଂ ଚ ଆତ୍ମନଃ ଘଟନମ୍,
ଅଥବା ଯୋଗ-ଐଶ୍ୱର୍ୟ-ସାମର୍ଥ୍ୟଂ ସର୍ୱଜ୍ଞତ୍ୱଂ ଯୋଗଜଂ ଯୋଗଃ ଉଚ୍ୟତେ,
ମମ ମଦୀୟଂ ଯୋଗଂ ଯଃ ବେତ୍ତି ତତ୍ତ୍ୱତଃ ତତ୍ତ୍ୱେନ ଯଥାବତ୍ ଇତି ଏତତ୍, ସଃ
ଅବିକମ୍ପେନ ଅପ୍ରଚଲିତେନ ଯୋଗେନ ସମ୍ୟଗ୍-ଦର୍ଶନ-ସ୍ଥୈର୍ୟ-ଲକ୍ଷଣେନ
ଯୁଜ୍ୟତେ ସମ୍ବଧ୍ୟତେ । ନ ଅତ୍ର ସଂଶୟଃ ନ ଅସ୍ମିନ୍ ଅର୍ଥେ ସଂଶୟଃ ଅସ୍ତି ॥
କୀଦୃଶେନ ଅବିକମ୍ପେନ ଯୋଗେନ ଯୁଜ୍ୟତେ ଇତି ଉଚ୍ୟତେ —
ଅହଂ ସର୍ୱସ୍ୟ ପ୍ରଭବଃ ମତ୍ତଃ ସର୍ୱଂ ପ୍ରବର୍ତତେ ।
ଇତି ମତ୍ୱା ଭଜନ୍ତେ ମାଂ ବୁଧା ଭାବସମନ୍ୱିତାଃ ॥ ୧୦-୮॥
ଅହଂ ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ ବାସୁଦେବ-ଆଖ୍ୟଂ ସର୍ୱସ୍ୟ ଜଗତଃ ପ୍ରଭବଃ
ଉତ୍ପତ୍ତିଃ । ମତ୍ତଃ ଏବ ସ୍ଥିତି-ନାଶ-କ୍ରିୟା-ଫଲ-ଉପଭୋଗ-ଲକ୍ଷଣଂ
ବିକ୍ରିୟା-ରୂପଂ ସର୍ୱଂ ଜଗତ୍ ପ୍ରବର୍ତତେ । ଇତି ଏବଂ ମତ୍ୱା ଭଜନ୍ତେ ସେବନ୍ତେ
ମାଂ ବୁଧାଃ ଅବଗତ-ପରମାର୍ଥ-ତତ୍ତ୍ୱାଃ, ଭାବ-ସମନ୍ୱିତାଃ ଭାବଃ ଭାବନା
ପରମାର୍ଥ-ତତ୍ତ୍ୱ-ଅଭିନିବେଶଃ ତେନ ସମନ୍ୱିତାଃ ସଂୟୁକ୍ତାଃ ଇତି ଅର୍ଥଃ ॥
କିଂ ଚ —
ମଚ୍ଚିତ୍ତା ମଦ୍ଗତପ୍ରାଣାଃ ବୋଧୟନ୍ତଃ ପରସ୍ପରମ୍ ।
କଥୟନ୍ତଶ୍ଚ ମାଂ ନିତ୍ୟଂ ତୁଷ୍ୟନ୍ତି ଚ ରମନ୍ତି ଚ ॥ ୧୦-୯॥
ମତ୍-ଚିତ୍ତାଃ, ମୟି ଚିତ୍ତଂ ଯେଷାଂ ତେ ମତ୍-ଚିତ୍ତାଃ, ମତ୍-ଗତ-ପ୍ରାଣାଃ ମାଂ
ଗତାଃ ପ୍ରାପ୍ତାଃ ଚକ୍ଷୁଃ-ଆଦୟଃ ପ୍ରାଣାଃ ଯେଷାଂ ତେ ମତ୍-ଗତ-ପ୍ରାଣାଃ, ମୟି
ଉପସଂହୃତ-କରଣାଃ ଇତି ଅର୍ଥଃ । ଅଥବା, ମତ୍-ଗତ-ପ୍ରାଣାଃ ମତ୍-ଗତ-ଜୀବନାଃ
ଇତି ଏତତ୍ । ବୋଧୟନ୍ତଃ ଅବଗମୟନ୍ତଃ ପରସ୍ପରଂ ଅନ୍ୟୋନ୍ୟମ୍, କଥୟନ୍ତଃ ଚ
ଜ୍ଞାନ-ବଲ-ବୀର୍ୟ-ଆଦି-ଧର୍ମୈଃ ବିଶିଷ୍ଟଂ ମାମ୍, ତୁଷ୍ୟନ୍ତି ଚ ପରିତୋଷମ୍
ଉପୟାନ୍ତି ଚ ରମନ୍ତି ଚ ରତିଂ ଚ ପ୍ରାପ୍ନୁବନ୍ତି ପ୍ରିୟ-ସଙ୍ଗତି ଏବ ॥ ଯେ
ଯଥୋକ୍ତୈଃ ପ୍ରକାରୈଃ ଭଜନ୍ତେ ମାଂ ଭକ୍ତାଃ ସନ୍ତଃ —
ତେଷାଂ ସତତୟୁକ୍ତାନାଂ ଭଜତାଂ ପ୍ରୀତିପୂର୍ୱକମ୍ ।
ଦଦାମି ବୁଦ୍ଧିୟୋଗଂ ତଂ ଯେନ ମାମୁପୟାନ୍ତି ତେ ॥ ୧୦-୧୦॥
ତେଷାଂ ସତତ-ଯୁକ୍ତାନାଂ ନିତ୍ୟ-ଅଭିୟୁକ୍ତାନାଂ
ନିବୃତ୍ତ-ସର୍ୱ-ବାହ୍ୟ-ଏଷଣାନାଂ ଭଜତାଂ ସେବମାନାନାମ୍ । କିଂ
ଅର୍ଥିତ୍ୱ-ଆଦିନା କାରଣେନ? ନ ଇତି ଆହ — ପ୍ରୀତି-ପୂର୍ୱକଂ ପ୍ରୀତିଃ ସ୍ନେହଃ
ତତ୍-ପୂର୍ୱକଂ ମାଂ ଭଜତାଂ ଇତି ଅର୍ଥଃ । ଦଦାମି ପ୍ରୟଚ୍ଛାମି ବୁଦ୍ଧି-ଯୋଗଂ
ବୁଦ୍ଧିଃ ସମ୍ୟଗ୍-ଦର୍ଶନଂ ମତ୍-ତତ୍ତ୍ୱ-ବିଷୟଂ ତେନ ଯୋଗଃ ବୁଦ୍ଧି-ଯୋଗଃ
ତଂ ବୁଦ୍ଧି-ଯୋଗମ୍, ଯେନ ବୁଦ୍ଧି-ଯୋଗେନ ସମ୍ୟଗ୍-ଦର୍ଶନ-ଲକ୍ଷଣେନ
ମାଂ ପରମେଶ୍ୱରଂ ଆତ୍ମ-ଭୂତମ୍ ଆତ୍ମତ୍ୱେନ ଉପୟାନ୍ତି ପ୍ରତିପଦ୍ୟନ୍ତେ ।
କେ? ତେ ଯେ ମତ୍-ଚିତ୍ତତ୍ୱ-ଆଦି-ପ୍ରକାରୈଃ ମାଂ ଭଜନ୍ତେ ॥ କିଂ ଅର୍ଥମ୍,
କସ୍ୟ ବା, ତ୍ୱତ୍-ପ୍ରାପ୍ତି-ପ୍ରତିବନ୍ଧ-ହେତୋଃ ନାଶକଂ ବୁଦ୍ଧି-ଯୋଗଂ ତେଷାଂ
ତ୍ୱତ୍-ଭକ୍ତାନାଂ ଦଦାସି ଇତି ଅପେକ୍ଷାୟାଂ ଆହ —
ତେଷାମେବାନୁକମ୍ପାର୍ଥଂ ଅହମଜ୍ଞାନଜଂ ତମଃ ।
ନାଶୟାମ୍ୟାତ୍ମଭାବସ୍ଥଃ ଜ୍ଞାନଦୀପେନ ଭାସ୍ୱତା ॥ ୧୦-୧୧॥
ତେଷାମ୍ ଏବ କଥଂ ନୁ ନାମ ଶ୍ରେୟଃ ସ୍ୟାତ୍ ଇତି ଅନୁକମ୍ପ-ଅର୍ଥଂ ଦୟା-ହେତୋଃ
ଅହମ୍ ଅଜ୍ଞାନ-ଜଂ ଅବିବେକତଃ ଜାତଂ ମିଥ୍ୟା-ପ୍ରତ୍ୟଯ-ଲକ୍ଷଣଂ
ମୋହ-ଅନ୍ଧକାରଂ ତମଃ ନାଶୟାମି, ଆତ୍ମ-ଭାବସ୍ଥଃ ଆତ୍ମନଃ
ଭାବଃ ଅନ୍ତଃକରଣ-ଆଶୟଃ ତସ୍ମିନ୍ ଏବ ସ୍ଥିତଃ ସନ୍ ଜ୍ଞାନ-ଦୀପେନ
ବିବେକ-ପ୍ରତ୍ୟଯ-ରୂପେଣ ଭକ୍ତି-ପ୍ରସାଦ-ସ୍ନେହ-ଭିଷିକ୍ତେନ
ମତ୍-ଭାବନା-ଅଭିନିବେଶ-ବାତ-ଈରିତେନ
ବ୍ରହ୍ମଚର୍ୟ-ଆଦି-ସାଧନ-ସଂସ୍କାରବତ୍-ପ୍ରଜ୍ଞା-ଆବର୍ତିନା
ବିରକ୍ତ-ଅନ୍ତଃକରଣ-ଆଧାରେଣ
ବିଷୟ-ବ୍ୟାବୃତ୍ତ-ଚିତ୍ତ-ରାଗ-ଦ୍ୱେଷ-ଅକଲୁଷିତ-
ନିବାତ-ଅପବରକ-ସ୍ଥେନ
ନିତ୍ୟ-ପ୍ରବୃତ୍ତ-ଏକାଗ୍ର୍ୟ-ଧ୍ୟାନ-ଜନିତ-ସମ୍ୟଗ୍-ଦର୍ଶନ-ଭାସ୍ୱତା
ଜ୍ଞାନ-ଦୀପେନ ଇତି ଅର୍ଥଃ ॥ ଯଥୋକ୍ତାଂ ଭଗବତଃ ବିଭୂତିଂ ଯୋଗଂ ଚ
ଶ୍ରୁତ୍ୱା ଅର୍ଜୁନଃ ଉବାଚ —
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ ପରଂ ଧାମ ପବିତ୍ରଂ ପରମଂ ଭବାନ୍ ।
ପୁରୁଷଂ ଶାଶ୍ୱତଂ ଦିବ୍ୟଂ ଆଦିଦେବମଜଂ ବିଭୁମ୍ ॥ ୧୦-୧୨॥
ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ ପରମାତ୍ମା ପରଂ ଧାମ ପରଂ ତେଜଃ ପବିତ୍ରଂ ପାବନଂ
ପରମଂ ପ୍ରକୃ-ଷ୍ଟଂ ଭବାନ୍ । ପୁରଷଂ ଶାଶ୍ୱତଂ ନିତ୍ୟଂ ଦିବ୍ୟଂ ଦିବି
ଭବଂ ଆଦି-ଦେବଂ ସର୍ୱ-ଦେବାନାଂ ଆଦୌ ଭବଂ ଆଦି-ଦେବଂ ଅଜଂ ବିଭୁଂ
ବିଭବନ-ଶୀଲମ୍ ॥ ଈଦୃଶଂ —
ଆହୁସ୍ତ୍ୱାମୃଷୟଃ ସର୍ୱେ ଦେବର୍ଷିର୍ନାରଦସ୍ତଥା ।
ଅସିତୋ ଦେବଲୋ ବ୍ୟାସଃ ସ୍ୱୟଂ ଚୈବ ବ୍ରବୀଷି ମେ ॥ ୧୦-୧୩॥
ଆହୁଃ କଥୟନ୍ତି ତ୍ୱାଂ ଋଷୟଃ ବସିଷ୍ଠ-ଆଦୟଃ ସର୍ୱେ ଦେବ-ଋଷିଃ
ନାରଦଃ ତଥା । ଅସିତଃ ଦେବଲଃ ଅପି ଏବଂ ଏବ ଆହ, ବ୍ୟାସଃ ଚ, ସ୍ୱୟଂ
ଚ ଏବ ତ୍ୱଂ ଚ ବ୍ରବୀଷି ମେ ॥
ସର୍ୱମେତଦୃତଂ ମନ୍ୟେ ଯନ୍ମାଂ ବଦସି କେଶବ । ନ ହି ତେ ଭଗବନ୍ୱ୍ୟକ୍ତିଂ
ବିଦୁର୍ଦେବା ନ ଦାନବାଃ ॥ ୧୦-୧୪॥
ସର୍ୱଂ ଏତତ୍ ଯଥୋକ୍ତଂ ଋଷିଭିଃ ତ୍ୱୟା ଚ ଏତତ୍ ଋତଂ ସତ୍ୟଂ ଏବ ମନ୍ୟେ,
ଯତ୍ ମାଂ ପ୍ରତି ବଦସି ଭାଷସେ ହେ କେଶବ । ନ ହି ତେ ତବ ଭଗବନ୍ ବ୍ୟକ୍ତିଂ
ପ୍ରଭବଂ ବିଦୁଃ ନ ଦେବାଃ, ନ ଦାନବାଃ ॥ ଯତଃ ତ୍ୱଂ ଦେବ-ଆଦୀନାଂ ଆଦିଃ,
ଅତଃ —
ସ୍ୱୟମେବାତ୍ମନାତ୍ମାନଂ ବେତ୍ଥ ତ୍ୱଂ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ । ଭୂତଭାବନ ଭୂତେଶ
ଦେବଦେବ ଜଗତ୍ପତେ ॥ ୧୦-୧୫॥
ସ୍ୱୟଂ ଏବ ଆତ୍ମନା ଆତ୍ମାନଂ ବେତ୍ଥ ଜାନାସି ତ୍ୱଂ
ନିରତିଶୟ-ଜ୍ଞାନ-ଐଶ୍ୱର୍ୟ-ବଲ-ଆଦି-ଶକ୍ତି-ମନ୍ତଂ ଈଶ୍ୱରଂ
ପୁରୁଷୋତ୍ତମ । ଭୂତାନି ଭାବୟତି ତି ଭୂତ-ଭାବନଃ, ହେ ଭୂତଭାବନ ।
ଭୂତେଶ ଭୂତାନାମ୍ ଈଶିତଃ । ହେ ଦେବ-ଦେବ ଜଗତ୍-ପତେ ॥
ବକ୍ତୁମର୍ହସ୍ୟଶେଷେଣ ଦିବ୍ୟା ହ୍ୟାତ୍ମବିଭୂତୟଃ । ଯାଭିର୍ୱିଭୂତିଭିର୍ଲୋକାନ୍
ଇମାଂସ୍ତ୍ୱଂ ବ୍ୟାପ୍ୟ ତିଷ୍ଠସି ॥ ୧୦-୧୬॥
ଅକ୍ତୁଂ କଥୟିତୁଂ ଅର୍ହସି ଅଶେଷେଣ । ଦିବ୍ୟାଃ ହି ଆତ୍ମ-ବିଭୂତୟଃ ।
ଆତ୍ମନଃ ବିଭୂତୟଃ ଯାଃ ତାଃ ବକ୍ତୁଂ ଅର୍ହସି । ଯାଭିଃ ବିଭୂତିଭିଃ ଆତ୍ମନଃ
ମାହାତ୍ମ୍ୟ-ବିସ୍ତରୈଃ ଇମାନ୍ ଲୋକାନ୍ ତ୍ୱଂ ବ୍ୟାପ୍ୟ ତିଷ୍ଠସି ॥
କଥଂ ବିଦ୍ୟାମହଂ ଯୋଗିନ୍ ତ୍ୱାଂ ସଦା ପରିଚିନ୍ତୟନ୍ । କେଷୁ କେଷୁ ଚ ଭାବେଷୁ
ଚିନ୍ତ୍ୟୋଽସି ଭଗବନ୍ମୟା ॥ ୧୦-୧୭॥
କଥଂ ବିଦ୍ୟାଂ ବିଜାନୀୟାଂ ଅହଂ ହେ ଯୋଗିନ୍ ତ୍ୱାଂ ସଦା ପରି-ଚିନ୍ତୟନ୍ । କେଷୁ
କେଷୁ ଚ ଭାବେଷୁ ବସ୍ତୁଷୁ ଚିନ୍ତ୍ୟଃ ଅସି ଧ୍ୟେୟଃ ଅସି ଭଗବନ୍ ମୟା ॥
ବିସ୍ତରେଣାତ୍ମନୋ ଯୋଗଂ ବିଭୂତିଂ ଚ ଜନାର୍ଦନ ।
ଭୂୟଃ କଥୟ ତୃପ୍ତିର୍ହି ଶୃଣ୍ୱତୋ ନାସ୍ତି ମେଽମୃତମ୍ ॥ ୧୦-୧୮॥
ବିସ୍ତରେଣ ଆତ୍ମନଃ ଯୋଗଂ ଯୋଗ-ଐଶ୍ୱର୍ୟ-ଶକ୍ତି-ବିଶେଷଂ ବିଭୂତିଂ ଚ
ବିସ୍ତରଂ ଧ୍ୟେୟ-ପଦାର୍ଥାନାଂ ହେ ଜନାର୍ଦନ, ଅର୍ଦତେଃ ଗତି-କର୍ମଣଃ ରୂପମ୍,
ଅସୁରାଣାଂ ଦେବ-ପ୍ରତିପକ୍ଷ-ଭୂତାନାଂ ଜନାନାଂ ନରକ-ଆଦି-ଗମୟିତୃତ୍ୱାତ୍
ଜନାର୍ଦନଃ ଅଭ୍ୟୁଦୟ-ନିଃଶ୍ରେୟସ-ପୁରୁଷାର୍ଥ-ପ୍ରୟୋଜନଂ ସର୍ୱୈଃ ଜନୈଃ
ଯାଚ୍ୟତେ ଇତି ବା । ଭୂୟଃ ପୂର୍ୱଂ ଉକ୍ତଂ ଅପି କଥୟ; ତୃପ୍ତିଃ ପରିତୋଷଃ ହି
ଯସ୍ମାତ୍ ନ ଅସ୍ତି ମେ ମମ ଶୃଣ୍ୱତଃ ତ୍ୱତ୍-ମୁଖ-ନିଃସୃତ-ବାକ୍ୟ-ଅମୃତମ୍
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ହନ୍ତ ତେ କଥୟିଷ୍ୟାମି ଦିବ୍ୟା ହ୍ୟାତ୍ମବିଭୂତୟଃ ।
ପ୍ରାଧାନ୍ୟତଃ କୁରୁଶ୍ରେଷ୍ଠ ନାସ୍ତ୍ୟନ୍ତୋ ବିସ୍ତରସ୍ୟ ମେ ॥ ୧୦-୧୯॥
ହନ୍ତ ଇଦାନୀଂ ତେ ତବ ଦିବ୍ୟାଃ ଦିବି ଭବାଃ ଆତ୍ମ-ବିଭୂତୟଃ ଆତ୍ମନଃ ମମ
ବିଭୂତୟଃ ଯାଃ ତାଃ କଥୟିଷ୍ୟାମି ଇତି ଏତତ୍ । ପ୍ରାଧାନ୍ୟତଃ ଯତ୍ର ଯତ୍ର
ପ୍ରଧାନା ଯା ଯା ବିଭୂତିଃ ତାଂ ତାଂ ପ୍ରଧାନାଂ ପ୍ରାଧାନ୍ୟତଃ କଥୟିଷ୍ୟାମି ଅହଂ
କୁରୁ-ଶ୍ରେଷ୍ଠ । ଅଶେଷତଃ ତୁ ବର୍ଷ-ଶତେନ-ଅପି ନ ଶକ୍ୟା ବକ୍ତୁମ୍,
ଯତଃ ନ ଅସ୍ତି ଅନ୍ତଃ ବିସ୍ତରସ୍ୟ ମେ ମମ ବିଭୂତୀନାଂ ଇତି ଅର୍ଥଃ ॥ ତତ୍ର
ପ୍ରଥମଂ ଏବ ତାବତ୍ ଶୃଣୁ —
ଅହମାତ୍ମା ଗୁଡାକେଶ ସର୍ୱଭୂତାଶୟସ୍ଥିତଃ ।
ଅହମାଦିଶ୍ଚ ମଧ୍ୟଂ ଚ ଭୂତାନାମନ୍ତ ଏବ ଚ ॥ ୧୦-୨୦॥
ଅହଂ ଆତ୍ମା ପ୍ରତ୍ୟଗ୍-ଆତ୍ମା ଗୁଡାକେଶ, ଗୁଡାକା ନିଦ୍ରା ତସ୍ୟାଃ ଈଶଃ
ଗୁଡାକେଶଃ, ଜିତ-ନିଦ୍ରଃ ଇତି ଅର୍ଥଃ; ଘନ-କେଶଃ ଇତି ବା ।
ସର୍ୱ-ଭୂତ-ଆଶୟ-ସ୍ଥିତଃ ସର୍ୱେଷାଂ ଭୂତାନାଂ ଆଶୟେ ଅନ୍ତର୍-ହୃଦି
ସ୍ଥିତଃ ଅହଂ ଆତ୍ମା ପ୍ରତ୍ୟଗ୍-ଆତ୍ମା ନିତ୍ୟଂ ଧ୍ୟେୟଃ । ତତ୍-ଅଶକ୍ତେନ ଚ
ଉତ୍ତରେଷୁ ଭାବେଷୁ ଚିନ୍ତ୍ୟଃ ଅହମ୍; ଯସ୍ମାତ୍ ଅହଂ ଏବ ଆଦିଃ ଭୂତାନାଂ କାରଣଂ
ତଥା ମଧ୍ୟଂ ଚ ସ୍ଥିତିଃ ଅନ୍ତଃ ପ୍ରଲୟଃ ଚ ॥ ଏବଂ ଚ ଧ୍ୟେୟଃ ଅହଂ —
ଆଦିତ୍ୟାନାମହଂ ବିଷ୍ଣୁଃ ଜ୍ୟୋତିଷାଂ ରବିରଂଶୁମାନ୍ ।
ମରୀଚିର୍ମରୁତାମସ୍ମି ନକ୍ଷତ୍ରାଣାମହଂ ଶଶୀ ॥ ୧୦-୨୧॥
ଆଦିତ୍ୟାନାଂ ଦ୍ୱାଦଶାନାଂ ବିଷ୍ଣୁଃ ନାମ ଆଦିତ୍ୟଃ ଅହମ୍ । ଜ୍ୟୋତିଷାଂ ରବିଃ
ପ୍ରକାଶୟିତୄଣାମ୍ ଅଂଶୁମାନ୍ ରଶ୍ମିମାନ୍ । ମରୀଚିଃ ନାମ ମରୁତାଂ
ମରୁତ୍-ଦେବତା-ଭେଦାନାଂ ଅସ୍ମି । ନକ୍ଷତ୍ରାଣାଂ ଅହଂ ଶଶୀ ଚନ୍ଦ୍ରମାଃ ॥
ବେଦାନାଂ ସାମବେଦୋଽସ୍ମି ଦେବାନାମସ୍ମି ବାସବଃ ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ମନଶ୍ଚାସ୍ମି ଭୂତାନାମସ୍ମି ଚେତନା ॥ ୧୦-୨୨॥
ବେଦାନାଂ ମଧ୍ୟେ ସାମ-ବେଦଃ ଅସ୍ମି । ଦେବାନାଂ ରୁଦ୍ର-ଆଦିତ୍ୟ-ଆଦୀନାଂ ବାସବଃ
ଇନ୍ଦ୍ରଃ ଅସ୍ମି । ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ଏକାଦଶାନାଂ ଚକ୍ଷୁଃ-ଆଦୀନାଂ ମନଃ ଚ ଅସ୍ମି
ସଙ୍କଲ୍ପ-ବିକଲ୍ପ-ଆତ୍ମକଂ ମନଃ ଚ ଅସ୍ମି । ଭୂତାନାଂ ଅସ୍ମି ଚେତନା
କାର୍ୟ-କରଣ-ସଙ୍ଘାତେ ନିତ୍ୟା-ଆଭିବ୍ୟକ୍ତା ବୁଦ୍ଧି-ବୃତ୍ତିଃ ଚେତନା ॥
ରୁଦ୍ରାଣାଂ ଶଙ୍କରଶ୍ଚାସ୍ମି ବିତ୍ତେଶୋ ଯକ୍ଷରକ୍ଷସାମ୍ ।
ବସୂନାଂ ପାବକଶ୍ଚାସ୍ମି ମେରୁଃ ଶିଖରିଣାମହମ୍ ॥ ୧୦-୨୩॥
ରୁଦ୍ରାଣାମ୍ ଏକାଦଶାନାଂ ଶଙ୍କରହ୍ ଚ ଅସ୍ମି । ବିତ୍ତେଶଃ କୁବେରଃ
ଯକ୍ଷ-ରକ୍ଷସାଂ ଯକ୍ଷାଣାଂ ରକ୍ଷସାଂ ଚ । ବସୂନାଂ ଅଷ୍ଟାନାଂ ପାବକହ୍
ଚ ଅସ୍ମି ଅଗ୍ନିଃ । ମେରୁଃ ଶିଖରିଣାଂ ଶିଖର-ବତାଂ ଅହମ୍ ॥
ପୁରୋଧସାଂ ଚ ମୁଖ୍ୟଂ ମାଂ ବିଦ୍ଧି ପାର୍ଥ ବୃହସ୍ପତିମ୍ ।
ସେନାନୀନାମହଂ ସ୍କନ୍ଦଃ ସରସାମସ୍ମି ସାଗରଃ ॥ ୧୦-୨୪॥
ପୁରୋଧସାଂ ଚ ରାଜ-ପୁରୋହିତାନାଂ ଚ ମୁଖ୍ୟଂ ପ୍ରଧାନଂ ମାଂ ବିଦ୍ଧି
ହେ ପାର୍ଥ ବୃହସ୍ପତିମ୍ । ସହ୍ ହି ଇନ୍ଦ୍ରସ୍ୟ ଇତି ମୁଖ୍ୟଃ ସ୍ୟାତ୍ ପୁରୋଧାଃ ।
ସେନାନୀନାଂ ସେନା-ପତୀନାଂ ଅହଂ ସ୍କନ୍ଦଃ ଦେବ-ସେନା-ପତିଃ । ସରସାଂ ଯାନି
ଦେବଖାତାନି ସରାଂସି ତେଷାଂ ସରସାଂ ସାଗରଃ ଅସ୍ମି ଭବାମି ॥
ମହର୍ଷୀଣାଂ ଭୃଗୁରହଂ ଗିରାମସ୍ମ୍ୟେକମକ୍ଷରମ୍ ।
ଯଜ୍ଞାନାଂ ଜପୟଜ୍ଞୋଽସ୍ମି ସ୍ଥାବରାଣାଂ ହିମାଲୟଃ ॥ ୧୦-୨୫॥
ମହର୍ଷୀଣାଂ ଭୃଗୁଃ ଅହମ୍ । ଗିରାଂ ବାଚାଂ ପଦ-ଲକ୍ଷଣାନାଂ ଏକଂ ଅକ୍ଷରଂ
ଓଙ୍କାରଃ ଅସ୍ମି । ଯଜ୍ଞାନାଂ ଜପ-ଯଜ୍ଞଃ ଅସ୍ମି, ସ୍ଥାବରାଣାଂ ସ୍ଥିତି-ମତାଂ
ହିମାଲୟଃ ॥
ଅଶ୍ୱତ୍ଥଃ ସର୍ୱବୃକ୍ଷାଣାଂ ଦେବର୍ଷୀଣାଂ ଚ ନାରଦଃ ।
ଗନ୍ଧର୍ୱାଣାଂ ଚିତ୍ରରଥଃ ସିଦ୍ଧାନାଂ କପିଲୋ ମୁନିଃ ॥ ୧୦-୨୬॥
ଅଶ୍ୱତ୍ଥଃ ସର୍ୱ-ବୃକ୍ଷାଣାମ୍, ଦେବ-ଋଷୀଣାଂ ଚ ନାରଦଃ ଦେବାଃ
ଏବ ସନ୍ତଃ ଋଷିତ୍ୱଂ ପ୍ରାପ୍ତାଃ ମନ୍ତ୍ର-ଦର୍ଶିତ୍ୱାତ୍ ତେ ଦେବ-ଋଷୟଃ,
ତେଷାଂ ନାରଦଃ ଅସ୍ମି । ଗନ୍ଧର୍ୱାଣାଂ ଚିତ୍ରରଥଃ ନାମ ଗନ୍ଧର୍ୱଃ ଅସ୍ମି ।
ସିଦ୍ଧାନାଂ ଜନ୍ମନ ଏବ ଧର୍ମ-ଜ୍ଞାନ-ବୈରାଗ୍ୟ-ଐଶ୍ୱର୍ୟ-ଅତିଶୟଂ
ପ୍ରାପ୍ତାନାଂ କପିଲଃ ମୁନିଃ ॥
ଉଚ୍ଚୈଃଶ୍ରବସମଶ୍ୱାନାଂ ବିଦ୍ଧି ମାମମୃତୋଦ୍ଭବମ୍ ।
ଐରାବତଂ ଗଜେନ୍ଦ୍ରାଣାଂ ନରାଣାଂ ଚ ନରାଧିପମ୍ ॥ ୧୦-୨୭॥
ଉଚ୍ଚୈଃଶ୍ରବସମ୍ ଅଶ୍ୱାନାଂ ଉଚ୍ଚୈଃଶ୍ରବାଃ ନାମ ଅଶ୍ୱ-ରାଜଃ ତଂ ମାଂ
ବିଦ୍ଧି ବିଜାନୀହି ଅମୃତ-ଉଦ୍ଭବଂ ଅମୃତ-ନିମିତ୍ତ-ମଥନ-ଉଦ୍ଭବମ୍ ।
ଐରାବତଂ ଇରାବତ୍ୟାଃ ଅପତ୍ୟଂ ଗଜେନ୍ଦ୍ରାଣାଂ ହସ୍ତି-ଈଶ୍ୱରାଣାମ୍, ତଂ ମାଂ
ବିଦ୍ଧି ଇତି ଅନୁବର୍ତତେ । ନରାଣାଂ ଚ ମନୁଷ୍ୟାଣାଂ ନର-ଅଧିପଂ ରାଜାନଂ
ମାଂ ବିଦ୍ଧି ଜାନୀହି ॥
ଆୟୁଧାନାମହଂ ବଜ୍ରଂ ଧେନୂନାମସ୍ମି କାମଧୁକ୍ ।
ପ୍ରଜନଶ୍ଚାସ୍ମି କନ୍ଦର୍ପଃ ସର୍ପାଣାମସ୍ମି ବାସୁକିଃ ॥ ୧୦-୨୮॥
ଆୟୁଧାନାଂ ଅହଂ ବଜ୍ରଂ ଦଧୀଚି-ଅସ୍ଥି-ସମ୍ଭବମ୍ । ଧେନୂନାଂ ଦୋଗ୍ଧ୍ରୀଣାଂ
ଅସ୍ମି କାମ-ଧୁକ୍ ବସିଷ୍ଠସ୍ୟ ସର୍ୱ-କାମାନାଂ ଦୋଗ୍ଧ୍ରୀ, ସାମାନ୍ୟା ବା
କାମ-ଧୁକ୍ । ପ୍ରଜନଃ ପ୍ରଜନୟିତା ଅସ୍ମି କନ୍ଦର୍ପଃ କାମଃ ସର୍ପାଣାଂ
ସର୍ପ-ଭେଦାନାଂ ଅସ୍ମି ବାସୁକିଃ ସର୍ପ-ରାଜଃ ॥
ଅନନ୍ତଶ୍ଚାସ୍ମି ନାଗାନାଂ ବରୁଣୋ ଯାଦସାମହମ୍ ।
ପିତୄଣାମର୍ୟମା ଚାସ୍ମି ଯମଃ ସଂୟମତାମହମ୍ ॥ ୧୦-୨୯॥
ଅନନ୍ତଃ ଚ ଅସ୍ମି ନାଗାନାଂ ନାଗ-ବିଶେଷାଣାଂ ନାଗ-ରାଜଃ ଚ ଅସ୍ମି ।
ବରୁଣଃ ଯାଦସାଂ ଅହମ୍ ଅବ୍-ଦେବତାନାଂ ରାଜା ଅହମ୍ । ପିତୄଣାଂ ଅର୍ୟମା ନାମ
ପିତୃ-ରାଜଃ ଚ ଅସ୍ମି । ଯମଃ ସଂୟମତାଂ ସଂୟମନଂ କୁର୍ୱତାଂ ଅହମ୍ ॥
ପ୍ରହ୍ଲାଦଶ୍ଚାସ୍ମି ଦୈତ୍ୟାନାଂ କାଲଃ କଲୟତାମହମ୍ ।
ମୃଗାଣାଂ ଚ ମୃଗେନ୍ଦ୍ରୋଽହଂ ବୈନତେୟଶ୍ଚ ପକ୍ଷିଣାମ୍ ॥ ୧୦-୩୦॥
ପ୍ରହ୍ଲାଦଃ ନାମ ଚ ଅସ୍ମି ଦୈତ୍ୟାନାଂ ଦିତି-ବଂଶ୍ୟାନାମ୍ । କାଲଃ କଲୟତାଂ
କଲନଂ ଗଣନଂ କୁର୍ୱତାଂ ଅହମ୍ । ମୃଗାଣାଂ ଚ ମୃଗ-ଇନ୍ଦ୍ରଃ ସିଂହଃ
ବ୍ୟାଘ୍ରଃ ବା ଅହମ୍ । ବୈନତେୟଃ ଚ ଗରୁତ୍ମାନ୍ ବିନତା-ସୁତଃ ପକ୍ଷିଣାଂ
ପତତ୍ରିଣାମ୍ ॥
ପବନଃ ପବତାମସ୍ମି ରାମଃ ଶସ୍ତ୍ରଭୃତାମହମ୍ ।
ଝଷାଣାଂ ମକରଶ୍ଚାସ୍ମି ସ୍ରୋତସାମସ୍ମି ଜାହ୍ନବୀ ॥ ୧୦-୩୧॥
ପବନଃ ବାୟୁଃ ପବତାଂ ପାବୟିତୄଣାଂ ଅସ୍ମି । ରାମଃ ଶସ୍ତ୍ର-ଭୃତାଂ
ଅହଂ ଶସ୍ତ୍ରାଣାଂ ଧାରୟିତୄଣାଂ ଦାଶରଥିଃ ରାମଃ ଅହମ୍ । ଝଷାଣାଂ
ମତ୍ସ୍ୟ-ଆଦୀନାଂ ମକରଃ ନାମ ଜାତି-ବିଶେଷଃ ଅହମ୍ । ସ୍ରୋତସାଂ ସ୍ରବନ୍ତୀନାଂ
ଅସ୍ମି ଜାହ୍ନବୀ ଗଙ୍ଗା ॥
ସର୍ଗାଣାମାଦିରନ୍ତଶ୍ଚ ମଧ୍ୟଂ ଚୈବାହମର୍ଜୁନ ।
ଅଧ୍ୟାତ୍ମବିଦ୍ୟା ବିଦ୍ୟାନାଂ ବାଦଃ ପ୍ରବଦତାମହମ୍ ॥ ୧୦-୩୨॥
ସର୍ଗାଣାଂ ସୃଷ୍ଟୀନାମ୍ ଆଦିଃ ଅନ୍ତଃ ଚ ମଧ୍ୟଂ ଚୈବ ଅହଂ
ଉତ୍ପତ୍ତି-ସ୍ଥିତି-ଲୟାଃ ଅହଂ ଅର୍ଜୁନ । ଭୂତାନାଂ ଜୀବ-ଅଧିଷ୍ଠିତାନାଂ ଏବ
ଆଦିଃ ଅନ୍ତଃ ଚ ଇତ୍ୟାଦି ଉକ୍ତଂ ଉପକ୍ରମେ, ଇହ ତୁ ସର୍ୱସ୍ୟ ଏବ ସର୍ଗ-ମାତ୍ରସ୍ୟ
ଇତି ବିଶେଷଃ । ଅଧ୍ୟାତ୍ମ-ବିଦ୍ୟା ବିଦ୍ୟାନାଂ ମୋକ୍ଷ-ଅର୍ଥତ୍ୱାତ୍ ପ୍ରଧାନଂ ଅସ୍ମି ।
ବାଦଃ ଅର୍ଥ-ନିର୍ଣୟ-ହେତୁତ୍ୱାତ୍ ପ୍ରବଦତାଂ ପ୍ରଧାନମ୍, ଅତଃ ସଃ ଅହଂ
ଅସ୍ମି । ପ୍ରବକ୍ତୄ-ଦ୍ୱାରେଣ ବଦନ-ଭେଦାନାଂ ଏବ ବାଦ-ଜଲ୍ପ-ବିତଣ୍ଡାନାଂ
ଇହ ଗ୍ରହଣଂ ପ୍ରବଦତାଂ ଇତି ॥
ଅକ୍ଷରାଣାମକାରୋଽସ୍ମି ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱଃ ସାମାସିକସ୍ୟ ଚ ।
ଅହମେବାକ୍ଷୟଃ କାଲଃ ଧାତାହଂ ବିଶ୍ୱତୋମୁଖଃ ॥ ୧୦-୩୩॥
ଅକ୍ଷରାଣାଂ ବର୍ଣାନାଂ ଅକାରଃ ବର୍ଣଃ ଅସ୍ମି ।
ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱଃ ସମାସଃ ଅସ୍ମି ସାମାସିକସ୍ୟ ଚ ସମାସ-ସମୂହସ୍ୟ ।
କିଂ ଚ ଅହଂ ଏବ ଅକ୍ଷୟଃ ଅକ୍ଷୀଣଃ କାଲଃ ପ୍ରସିଦ୍ଧଃ କ୍ଷଣ-ଆଦି-ଆଖ୍ୟଃ,
ଅଥବା ପରମେଶ୍ୱରଃ କାଲସ୍ୟ ଅପି କାଲଃ ଅସ୍ମି । ଧାତା ଅହଂ କର୍ମ-ଫଲସ୍ୟ
ବିଧାତା ସର୍ୱ-ଜଗତଃ ବିଶ୍ୱତୋ-ମୁଖଃ ସର୍ୱତୋ-ମୁଖଃ ॥
ମୃତ୍ୟୁଃ ସର୍ୱହରଶ୍ଚାହଂ ଉଦ୍ଭବଶ୍ଚ ଭବିଷ୍ୟତାମ୍ ।
କୀର୍ତିଃ ଶ୍ରୀର୍ୱାକ୍ଚ ନାରୀଣାଂ ସ୍ମୃତିର୍ମେଧା ଧୃତିଃ କ୍ଷମା ॥ ୧୦-୩୪॥
ମୃତ୍ୟୁଃ ଦ୍ୱିବିଧଃ ଧନ-ଆଦି-ହରଃ ପ୍ରାଣ-ହରଃ ଚ; ତତ୍ର ଯଃ
ପ୍ରାଣ-ହରଃ, ସଃ ସର୍ୱ-ହରଃ ଉଚ୍ୟତେ; ସଃ ଅହଂ ଇତି ଅର୍ଥଃ । ଅଥବା,
ପରଃ ଈଶ୍ୱରଃ ପ୍ରଲୟେ ସର୍ୱ-ହରଣାତ୍ ସର୍ୱ-ହରଃ, ସଃ ଅହମ୍ । ଉଦ୍ଭବଃ
ଉତ୍କର୍ଷଃ ଅଭ୍ୟୁଦୟଃ ତତ୍-ପ୍ରାପ୍ତି-ହେତୁଃ ଚ ଅହମ୍ । କେଷାମ୍? ଭବିଷ୍ୟତାଂ
ଭାବି-କଲ୍ୟାଣାନାମ୍, ଉତ୍କର୍ଷ-ପ୍ରାପ୍ତି-ଯୋଗ୍ୟାନାଂ ଇତି ଅର୍ଥଃ । କୀର୍ତିଃ ଶ୍ରୀଃ ବାକ୍
ଚ ନାରୀଣାଂ ସ୍ମୃତିଃ ମେଧା ଧୃତିଃ କ୍ଷମା ଇତି ଏତାଃ ଉତ୍ତମାଃ ସ୍ତ୍ରୀଣାଂ ଅହଂ ଅସ୍ମି,
ଯାସାଂ ଆଭାସ-ମାତ୍ର-ସମ୍ବନ୍ଧେନ ଅପି ଲୋକଃ କୃତାର୍ଥମ୍-ଆତ୍ମାନଂ ମନ୍ୟତେ ॥
ବୃହତ୍ସାମ ତଥା ସାମ୍ନାଂ ଗାୟତ୍ରୀ ଚ୍ଛନ୍ଦସାମହମ୍ ।
ମାସାନାଂ ମାର୍ଗଶୀର୍ଷୋଽହଂ ଋତୂନାଂ କୁସୁମାକରଃ ॥ ୧୦-୩୫॥
ବୃହତ୍-ସାମ ତଥା ସାମ୍ନାଂ ପ୍ରଧାନଂ ଅସ୍ମି । ଗାୟତ୍ରୀ ଚ୍ଛନ୍ଦସାଂ ଅହଂ
ଗାୟତ୍ରି-ଆଦି-ଚ୍ଛନ୍ଦୋ-ବିଶିଷ୍ଟାନାଂ ଋଚାଂ ଗାୟତ୍ରୀ ଋକ୍ ଅହଂ ଅସ୍ମି ଇତି
ଅର୍ଥଃ । ମାସାନାଂ ମାର୍ଗଶୀର୍ଷଃ ଅହମ୍, ଋତୂନାଂ କୁସୁମାକରଃ ବସନ୍ତଃ ॥
ଦ୍ୟୂତଂ ଛଲୟତାମସ୍ମି ତେଜସ୍ତେଜସ୍ୱିନାମହମ୍ ।
ଜୟୋଽସ୍ମି ବ୍ୟବସାୟୋଽସ୍ମି ସତ୍ତ୍ୱଂ ସତ୍ତ୍ୱବତାମହମ୍ ॥ ୧୦-୩୬॥
ଦ୍ୟୂତମ୍ ଅକ୍ଷଦେବନ-ଆଦି-ଲକ୍ଷଣଂ ଛଲୟତାଂ ଛଲସ୍ୟ କର୍ତୄଣାଂ
ଅସ୍ମି । ତେଜସ୍ୱିନାଂ ତେଜଃ ଅହମ୍ । ଜୟଃ ଅସ୍ମି ଜେତୄଣାମ୍, ବ୍ୟବସାୟଃ ଅସ୍ମି
ବ୍ୟବସାୟିନାମ୍, ସତ୍ତ୍ୱଂ ସତ୍ତ୍ୱ-ବତାଂ ସାତ୍ତ୍ୱିକାନାଂ ଅହମ୍ ॥
ବୃଷ୍ଣୀନାଂ ବାସୁଦେବୋଽସ୍ମି ପାଣ୍ଡବାନାଂ ଧନଞ୍ଜୟଃ ।
ମୁନୀନାମପ୍ୟହଂ ବ୍ୟାସଃ କବୀନାମୁଶନା କବିଃ ॥ ୧୦-୩୭॥
ବୃଷ୍ଣୀନାଂ ଯାଦବାନାଂ ବାସୁଦେବଃ ଅସ୍ମି ଅୟଂ ଏବ ଅହଂ ତ୍ୱତ୍-ସଖଃ ।
ପାଣ୍ଡବାନାଂ ଧନଞ୍ଜୟଃ ତ୍ୱଂ ଏବ । ମୁନୀନାଂ ମନନ-ଶୀଲାନାଂ
ସର୍ୱ-ପଦ-ଅର୍ଥ-ଜ୍ଞାନିନାଂ ଅପି ଅହଂ ବ୍ୟାସଃ, କବୀନାଂ କ୍ରାନ୍ତ-ଦର୍ଶିନାଂ
ଉଶନା କବିଃ ଅସ୍ମି ॥
ଦଣ୍ଡୋ ଦମୟତାମସ୍ମି ନୀତିରସ୍ମି ଜିଗୀଷତାମ୍ ।
ମୌନଂ ଚୈବାସ୍ମି ଗୁହ୍ୟାନାଂ ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞାନବତାମହମ୍ ॥ ୧୦-୩୮॥
ଦଣ୍ଡଃ ଦମୟତାଂ ଦମୟିତୄଣାଂ ଅସ୍ମି ଅଦାନ୍ତାନାଂ ଦମନ-କାରଣମ୍ । ନୀତିଃ
ଅସ୍ମି ଜିଗୀଷତାଂ ଜେତୁମ୍-ଇଚ୍ଛତାମ୍ । ମୌନଂ ଚ ଏବ ଅସ୍ମି ଗୁହ୍ୟାନାଂ ଗୋପ୍ୟାନାମ୍ ।
ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞାନବତାମ୍ ଅହମ୍ ॥
ଯଚ୍ଚାପି ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ବୀଜଂ ତଦହମର୍ଜୁନ ।
ନ ତଦସ୍ତି ବିନା ଯତ୍ସ୍ୟାତ୍ ମୟା ଭୂତଂ ଚରାଚରମ୍ ॥ ୧୦-୩୯॥
ଯଚ୍ତ୍ ଚ ଆପି ସର୍ୱ-ଭୂତାନାଂ ବୀଜଂ ପ୍ରରୋହ-କାରଣମ୍, ତତ୍ ଅହଂ ଅର୍ଜୁନ ।
ପ୍ରକରଣ-ଉପସଂହାର-ଅର୍ଥଂ ବିଭୂତି-ସଙ୍କ୍ଷେପମ୍-ଆହ — ନ ତତ୍ ଅସ୍ତି
ଭୂତଂ ଚର-ଅଚରଂ ଚରଂ ଅଚରଂ ବା, ମୟା ବିନା ଯତ୍ ସ୍ୟାତ୍ ଭବେତ୍ ।
ମୟା ଅପକୃଷ୍ଟଂ ପରିତ୍ୟକ୍ତଂ ନିରାତ୍ମକଂ ଶୂନ୍ୟଂ ହି ତତ୍ ସ୍ୟାତ୍ । ଅତଃ
ମତ୍-ଆତ୍ମକଂ ସର୍ୱଂ ଇତି ଅର୍ଥଃ ॥
ନାନ୍ତୋଽସ୍ତି ମମ ଦିବ୍ୟାନାଂ ବିଭୂତୀନାଂ ପରନ୍ତପ ।
ଏଷ ତୂଦ୍ଦେଶତଃ ପ୍ରୋକ୍ତଃ ବିଭୂତେର୍ୱିସ୍ତରୋ ମୟା ॥ ୧୦-୪୦॥
ନ ଅନ୍ତଃ ଅସ୍ତି ମମ ଦିବ୍ୟାନାଂ ବିଭୂତୀନାଂ ବିସ୍ତରାଣାଂ ପରନ୍ତପ । ନ
ହି ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ସର୍ୱ-ଆତ୍ମନଃ ଦିବ୍ୟାନାଂ ବିଭୂତୀନାଂ ଇୟତ୍ତା ଶକ୍ୟା ବକ୍ତୁଂ
ଜ୍ଞାତୁଂ ବା କେନଚିତ୍ । ଏଷଃ ତୁ ଉଦ୍ଦେଶତଃ ଏକ-ଦେଶେନ ପ୍ରୋକ୍ତଃ ବିଭୂତେଃ
ବିସ୍ତରଃ ମୟା ॥
ଯଦ୍ୟଦ୍ୱିଭୂତିମତ୍ସତ୍ତ୍ୱଂ ଶ୍ରୀମଦୂର୍ଜିତମେବ ବା ।
ତତ୍ତଦେବାବଗଚ୍ଛ ତ୍ୱଂ ମମ ତେଜୋଂଶସମ୍ଭବମ୍ ॥ ୧୦-୪୧॥
ଯତ୍ ଯତ୍ ଲୋକେ ବିଭୂତି-ମତ୍ ବିଭୂତି-ଯୁକ୍ତଂ ସତ୍ତ୍ୱଂ ବସ୍ତୁ ଶ୍ରୀ-ମତ୍
ଊର୍ଜିତଂ ଏବ ବା ଶ୍ରୀଃ ଲକ୍ଷ୍ମୀଃ ତୟାଃ ସହିତଂ ଉତ୍ସାହ-ଉପେତଂ ବା, ତତ୍-ତତ୍
ଏବ ଅବଗଚ୍ଛ ତ୍ୱଂ ଜାନୀହି ମମ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ତେଜୋ-ଅଂଶ-ସମ୍ଭବଂ ତେଜସଃ
ଅଂଶଃ ଏକ-ଦେଶଃ ସମ୍ଭବଃ ଯସ୍ୟ ତତ୍ ତେଜୋଂଶ-ସମ୍ଭବଂ ଇତି ଅବଗଚ୍ଛ
ତ୍ୱମ୍ ॥
ଅଥବା ବହୁନୈତେନ କିଂ ଜ୍ଞାତେନ ତବାର୍ଜୁନ ।
ବିଷ୍ଟଭ୍ୟାହମିଦଂ କୃତ୍ସ୍ନଂ ଏକାଂଶେନ ସ୍ଥିତୋ ଜଗତ୍ ॥ ୧୦-୪୨॥
ଅଥବା ବହୁନା ଏତେନ ଏବମ୍-ଆଦିନା କିଂ ଜ୍ଞାତେନ ତବ ଅର୍ଜୁନ ସ୍ୟାତ୍
ସ-ଅବଶେଷେଣ । ଅଶେଷତଃ ତ୍ୱଂ ଉଚ୍ୟମାନଂ ଅର୍ଥଂ ଶୃଣୁ —
ବିଷ୍ଟଭ୍ୟ ବିଶେଷତଃ ସ୍ତମ୍ଭନଂ ଦୃଢଂ କୃତ୍ୱା ଇଦଂ କୃତ୍ସ୍ନଂ ଜଗତ୍
ଏକ-ଅଂଶେନ ଏକ-ଅବୟବେନ ଏକ-ପାଦେନ, ସର୍ୱ-ଭୂତ-ସ୍ୱରୂପେଣ ଇତି
ଏତତ୍; ତଥା ଚ ମନ୍ତ୍ର-ବର୍ଣଃ — ॒`ପାଦଃ ଅସ୍ୟ ବିଶ୍ୱା ଭୂତାନି”
(ଋ. ୧୦-୮-୯୦-୩) ଇତି; ସ୍ଥିତଃ ଅହଂ ଇତି ॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୁ ଉପନିଷତ୍ସୁ ବ୍ରହ୍ମ-ବିଦ୍ୟାୟାଂ
ଯୋଗ-ଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀ-କୃଷ୍ଣ-ଅର୍ଜୁନ-ସଂବାଦେ ବିଭୂତି-ଯୋଗଃ ନାମ ଦଶମଃ
ଅଧ୍ୟାୟଃ ॥୧୦॥
ଇତି
ଶ୍ରୀମଦ୍-ପରମହଂସ-ପରିବ୍ରାଜକ-ଆଚାର୍ୟ-ପୂଜ୍ୟପାଦ-ଶ୍ରୀଶଙ୍କର-ଭଗବତା
କୃତୌ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା-ଭାଷ୍ୟେ ବିଭୂତି-ଯୋଗଃ ନାମ ଦଶମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
॥ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା ଶାଙ୍କର-ଭାଷ୍ୟମ୍ ॥ ॥ ଏକାଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
ଭଗବତୋ ବିଭୂତୟ ଉକ୍ତାଃ । ତତ୍ର ଚ “ବିଷ୍ଟଭ୍ୟାହମିଦଂ
କୃତ୍ସ୍ନମେକାଂଶେନ ସ୍ଥିତୋ ଜଗତ୍” (ଭ. ଗୀ. ୧୦-୪୨) ଇତି ଭଗବତା ଅଭିହିତଂ
ଶ୍ରୁତ୍ୱା, ଯତ୍ ଜଗଦାତ୍ମରୂପଂ ଆଦ୍ୟମୈଶ୍ୱରଂ ତତ୍ ସାକ୍ଷାତ୍କର୍ତୁମିଚ୍ଛନ୍, ଅର୍ଜୁନ
ଉବାଚ — ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ମଦନୁଗ୍ରହାୟ ପରମଂ ଗୁହ୍ୟମଧ୍ୟାତ୍ମସଂଜ୍ଞିତମ୍ ।
ଯତ୍ତ୍ୱୟୋକ୍ତଂ ବଚସ୍ତେନ ମୋହୋଽୟଂ ବିଗତୋ ମମ ॥ ୧୧-୧॥
ମଦନୁଗ୍ରହାୟ ମମାନୁଗ୍ରହାର୍ଥଂ ପରମଂ ନିରତିଶୟଂ ଗୁହ୍ୟଂ ଗୋପ୍ୟଂ
ଅଧ୍ୟାତ୍ମସଂଜ୍ଞିତମ୍ ଆତ୍ମାନାତ୍ମବିବେକବିଷୟଂ ଯତ୍ ତ୍ୱୟା ଉକ୍ତଂ ବଚଃ ବାକ୍ୟଂ
ତେନ ତେ ବଚସା ମୋହଃ ଅୟଂ ବିଗତଃ ମମ, ଅବିବେକବୁଦ୍ଧିଃ ଅପଗତା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
କିଞ୍ଚ —
ଭବାପ୍ୟଯୌ ହି ଭୂତାନାଂ ଶ୍ରୁତୌ ବିସ୍ତରଶୋ ମୟା ।
ତ୍ୱତ୍ତଃ କମଲପତ୍ରାକ୍ଷ ମାହାତ୍ମ୍ୟମପି ଚାବ୍ୟଯମ୍ ॥ ୧୧-୨॥
ଭବଃ ଉତ୍ପତ୍ତିଃ ଅପ୍ୟଯଃ ପ୍ରଲୟଃ ତୌ ଭବାପ୍ୟଯୌ ହି ଭୂତାନାଂ
ଶ୍ରୁତୌ ବିସ୍ତରଶଃ ମୟା, ନ ସଙ୍କ୍ଷେପତଃ, ତ୍ୱତ୍ତଃ ତ୍ୱତ୍ସକାଶାତ୍,
କମଲପତ୍ରାକ୍ଷ କମଲସ୍ୟ ପତ୍ରଂ କମଲପତ୍ରଂ ତଦ୍ୱତ୍ ଅକ୍ଷିଣୀ ଯସ୍ୟ ତବ
ସ ତ୍ୱଂ କମଲପତ୍ରାକ୍ଷଃ ହେ କମଲପତ୍ରାକ୍ଷ, ମହାତ୍ମନଃ ଭାବଃ
ମାହାତ୍ମ୍ୟମପି ଚ ଅବ୍ୟଯଂ ଅକ୍ଷୟମ୍ “ଶ୍ରୁତମ୍” ଇତି ଅନୁବର୍ତତେ ॥
ଏବମେତଦ୍ୟଥାତ୍ଥ ତ୍ୱମାତ୍ମାନଂ ପରମେଶ୍ୱର ।
ଦ୍ରଷ୍ଟୁମିଚ୍ଛାମି ତେ ରୂପମୈଶ୍ୱରଂ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ॥ ୧୧-୩॥
ଏବମେତତ୍ ନାନ୍ୟଥା ଯଥା ଯେନ ପ୍ରକାରେଣ ଆତ୍ଥ କଥୟସି
ତ୍ୱଂ ଆତ୍ମାନଂ ପରମେଶ୍ୱର । ତଥାପି ଦ୍ରଷ୍ଟୁମିଚ୍ଛାମି ତେ ତବ
ଜ୍ଞାନୈଶ୍ୱର୍ୟଶକ୍ତିବଲବୀର୍ୟତେଜୋଭିଃ ସମ୍ପନ୍ନଂ ଐଶ୍ୱରଂ ବୈଷ୍ଣବଂ
ରୂପଂ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ॥
ମନ୍ୟସେ ଯଦି ତଚ୍ଛକ୍ୟଂ ମୟା ଦ୍ରଷ୍ଟୁମିତି ପ୍ରଭୋ ।
ଯୋଗେଶ୍ୱର ତତୋ ମେ ତ୍ୱଂ ଦର୍ଶୟାତ୍ମାନମବ୍ୟଯମ୍ ॥ ୧୧-୪॥
ମନ୍ୟସେ ଚିନ୍ତୟସି ଯଦି ମୟା ଅର୍ଜୁନେନ ତତ୍ ଶକ୍ୟଂ ଦ୍ରଷ୍ଟୁଂ ଇତି ପ୍ରଭୋ,
ସ୍ୱାମିନ୍, ଯୋଗେଶ୍ୱର ଯୋଗିନୋ ଯୋଗାଃ, ତେଷାଂ ଈଶ୍ୱରଃ ଯୋଗେଶ୍ୱରଃ, ହେ
ଯୋଗେଶ୍ୱର । ଯସ୍ମାତ୍ ଅହଂ ଅତୀବ ଅର୍ଥୀ ଦ୍ରଷ୍ଟୁମ୍, ତତଃ ତସ୍ମାତ୍ ମେ ମଦର୍ଥଂ
ଦର୍ଶୟ ତ୍ୱଂ ଆତ୍ମାନମ୍ ଅବ୍ୟଯମ୍ ॥ ଏବଂ ଚୋଦିତଃ ଅର୍ଜୁନେନ ଭଗବାନ୍ ଉବାଚ —
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ପଶ୍ୟ ମେ ପାର୍ଥ ରୂପାଣି ଶତଶୋଽଥ ସହସ୍ରଶଃ ।
ନାନାବିଧାନି ଦିବ୍ୟାନି ନାନାବର୍ଣାକୃତୀନି ଚ ॥ ୧୧-୫॥
ପଶ୍ୟ ମେ ପାର୍ଥ, ରୂପାଣି ଶତଶଃ ଅଥ ସହସ୍ରଶଃ, ଅନେକଶଃ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ତାନି ଚ ନାନାବିଧାନି ଅନେକପ୍ରକାରାଣି ଦିବି ଭବାନି ଦିବ୍ୟାନି
ଅପ୍ରାକୃତାନି ନାନାବର୍ଣାକୃତୀନି ଚ ନାନା ବିଲକ୍ଷଣାଃ ନୀଲପୀତାଦିପ୍ରକାରାଃ
ବର୍ଣାଃ ତଥା ଆକୃତୟଶ୍ଚ ଅବୟବସଂସ୍ଥାନବିଶେଷାଃ ଯେଷାଂ ରୂପାଣାଂ
ତାନି ନାନାବର୍ଣାକୃତୀନି ଚ ॥
ପଶ୍ୟାଦିତ୍ୟାନ୍ୱସୂନ୍ରୁଦ୍ରାନଶ୍ୱିନୌ ମରୁତସ୍ତଥା ।
ବହୂନ୍ୟଦୃଷ୍ଟପୂର୍ୱାଣି ପଶ୍ୟାଶ୍ଚର୍ୟାଣି ଭାରତ ॥ ୧୧-୬॥
ପଶ୍ୟ ଆଦିତ୍ୟାନ୍ ଦ୍ୱାଦଶ, ବସୂନ୍ ଅଷ୍ଟୌ, ରୁଦ୍ରାନ୍ ଏକାଦଶ, ଅଶ୍ୱିନୌ
ଦ୍ୱୌ, ମରୁତଃ ସପ୍ତ ସପ୍ତ ଗଣାଃ ଯେ ତାନ୍ । ତଥା ଚ ବହୂନି ଅନ୍ୟାନ୍ୟପି
ଅଦୃଷ୍ଟପୂର୍ୱାଣି ମନୁଷ୍ୟଲୋକେ ତ୍ୱୟା, ତ୍ୱତ୍ତଃ ଅନ୍ୟେନ ବା କେନଚିତ୍,
ପଶ୍ୟ ଆଶ୍ଚର୍ୟାଣି ଅଦ୍ଭୁତାନି ଭାରତ ॥ ନ କେବଲଂ ଏତାବଦେବ —
ଇହୈକସ୍ଥଂ ଜଗତ୍କୃତ୍ସ୍ନଂ ପଶ୍ୟାଦ୍ୟ ସଚରାଚରମ୍ ।
ମମ ଦେହେ ଗୁଡାକେଶ ଯଚ୍ଚାନ୍ୟଦ୍ଦ୍ରଷ୍ଟୁମିଚ୍ଛସି ॥ ୧୧-୭॥
ଇହ ଏକସ୍ଥମ୍ ଏକସ୍ମିନ୍ନେବ ସ୍ଥିତଂ ଜଗତ୍ କୃତ୍ସ୍ନଂ ସମସ୍ତଂ ପଶ୍ୟ ଅଦ୍ୟ
ଇଦାନୀଂ ସଚରାଚରଂ ସହ ଚରେଣ ଅଚରେଣ ଚ ବର୍ତତେ ମମ ଦେହେ ଗୁଡାକେଶ ।
ଯଚ୍ଚ ଅନ୍ୟତ୍ ଜୟପରାଜୟାଦି, ଯତ୍ ଶଙ୍କସେ, “ଯଦ୍ୱା ଜୟେମ ଯଦି
ବା ନୋ ଜୟେୟୁଃ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୬) ଇତି ଯତ୍ ଅବୋଚଃ, ତଦପି ଦ୍ରଷ୍ଟୁଂ
ଯଦି ଇଚ୍ଛସି ॥ କିଂ ତୁ —
ନ ତୁ ମାଂ ଶକ୍ୟସେ ଦ୍ରଷ୍ଟୁମନେନୈବ ସ୍ୱଚକ୍ଷୁଷା । ଦିବ୍ୟଂ ଦଦାମି ତେ
ଚକ୍ଷୁଃ ପଶ୍ୟ ମେ ଯୋଗମୈଶ୍ୱରମ୍ ॥ ୧୧-୮॥
ନ ତୁ ମାଂ ବିଶ୍ୱରୂପଧରଂ ଶକ୍ୟସେ ଦ୍ରଷ୍ଟୁଂ ଅନେନୈବ ପ୍ରାକୃତେନ
ସ୍ୱଚକ୍ଷୁଷା ସ୍ୱକୀୟେନ ଚକ୍ଷୁଷା । ଯେନ ତୁ ଶକ୍ୟସେ ଦ୍ରଷ୍ଟୁଂ ଦିବ୍ୟେନ,
ତତ୍ ଦିବ୍ୟଂ ଦଦାମି ତେ ତୁଭ୍ୟଂ ଚକ୍ଷୁଃ । ତେନ ପଶ୍ୟ ମେ ଯୋଗଂ ଐଶ୍ୱରଂ
ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ମମ ଐଶ୍ୱରଂ
ଯୋଗଂ ଯୋଗଶକ୍ତ୍ୟତିଶୟଂ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ସଞ୍ଜୟ ଉବାଚ —
ଏବମୁକ୍ତ୍ୱା ତତୋ ରାଜନ୍ମହାୟୋଗେଶ୍ୱରୋ ହରିଃ ।
ଦର୍ଶୟାମାସ ପାର୍ଥାୟ ପରମଂ ରୂପମୈଶ୍ୱରମ୍ ॥ ୧୧-୯॥
ଏବଂ ଯଥୋକ୍ତପ୍ରକାରେଣ ଉକ୍ତ୍ୱା ତତଃ ଅନନ୍ତରଂ ରାଜନ୍ ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ର,
ମହାୟୋଗେଶ୍ୱରଃ ମହାଂଶ୍ଚ ଅସୌ ଯୋଗେଶ୍ୱରଶ୍ଚ ହରିଃ ନାରାୟଣଃ
ଦର୍ଶୟାମାସ ଦର୍ଶିତବାନ୍ ପାର୍ଥାୟ ପୃଥାସୁତାୟ ପରମଂ ରୂପଂ ବିଶ୍ୱରୂପଂ
ଐଶ୍ୱରମ୍ ॥
ଅନେକବକ୍ତ୍ରନୟନମନେକାଦ୍ଭୁତଦର୍ଶନମ୍ ।
ଅନେକଦିବ୍ୟାଭରଣଂ ଦିବ୍ୟାନେକୋଦ୍ୟତାୟୁଧମ୍ ॥ ୧୧-୧୦॥
ଅନେକବକ୍ତ୍ରନୟନମ୍ ଅନେକାନି ବକ୍ତ୍ରାଣି ନୟନାନି ଚ ଯସ୍ମିନ୍ ରୂପେ
ତତ୍ ଅନେକବକ୍ତ୍ରନୟନମ୍, ଅନେକାଦ୍ଭୁତଦର୍ଶନଂ ଅନେକାନି ଅଦ୍ଭୁତାନି
ବିସ୍ମାପକାନି ଦର୍ଶନାନି ଯସ୍ମିନ୍ ରୂପେ ତତ୍ ଅନେକାଦ୍ଭୁତଦର୍ଶନଂ ରୂପମ୍,
ତଥା ଅନେକଦିବ୍ୟାଭରଣଂ ଅନେକାନି ଦିବ୍ୟାନି ଆଭରଣାନି ଯସ୍ମିନ୍ ତତ୍
ଅନେକଦିବ୍ୟାଭରଣମ୍, ତଥା ଦିବ୍ୟାନେକୋଦ୍ୟତାୟୁଧଂ ଦିବ୍ୟାନି ଅନେକାନି
ଅସ୍ୟାଦୀନି ଉଦ୍ୟତାନି ଆୟୁଧାନି ଯସ୍ମିନ୍ ତତ୍ ଦିବ୍ୟାନେକୋଦ୍ୟତାୟୁଧମ୍,
“ଦର୍ଶୟାମାସ” ଇତି ପୂର୍ୱେଣ ସମ୍ବନ୍ଧଃ ॥ କିଞ୍ଚ —
ଦିବ୍ୟମାଲ୍ୟାମ୍ବରଧରଂ ଦିବ୍ୟଗନ୍ଧାନୁଲେପନମ୍ ।
ସର୍ୱାଶ୍ଚର୍ୟମୟଂ ଦେବମନନ୍ତଂ ବିଶ୍ୱତୋମୁଖମ୍ ॥ ୧୧-୧୧॥
ଦିବ୍ୟମାଲ୍ୟାମ୍ବରଧରଂ ଦିବ୍ୟାନି ମାଲ୍ୟାନି ପୁଷ୍ପାଣି ଅମ୍ବରାଣି ବସ୍ତ୍ରାଣି ଚ
ଧ୍ରିୟନ୍ତେ ଯେନ ଈଶ୍ୱରେଣ ତଂ ଦିବ୍ୟମାଲ୍ୟାମ୍ବରଧରମ୍, ଦିବ୍ୟଗନ୍ଧାନୁଲେପନଂ
ଦିବ୍ୟଂ ଗନ୍ଧାନୁଲେପନଂ ଯସ୍ୟ ତଂ ଦିବ୍ୟଗନ୍ଧାନୁଲେପନମ୍, ସର୍ୱାଶ୍ଚର୍ୟମୟଂ
ସର୍ୱାଶ୍ଚର୍ୟପ୍ରାୟଂ ଦେବଂ ଅନନ୍ତଂ ନ ଅସ୍ୟ ଅନ୍ତଃ ଅସ୍ତି ଇତି ଅନନ୍ତଃ ତମ୍,
ବିଶ୍ୱତୋମୁଖଂ ସର୍ୱତୋମୁଖଂ ସର୍ୱଭୂତାତ୍ମଭୂତତ୍ୱାତ୍, ତଂ ଦର୍ଶୟାମାସ ।
“ଅର୍ଜୁନଃ ଦଦର୍ଶ” ଇତି ବା ଅଧ୍ୟାହ୍ରିୟତେ ॥ ଯା ପୁନର୍ଭଗବତଃ
ବିଶ୍ୱରୂପସ୍ୟ ଭାଃ, ତସ୍ୟା ଉପମା ଉଚ୍ୟତେ —
ଦିବି ସୂର୍ୟସହସ୍ରସ୍ୟ ଭବେଦ୍ୟୁଗପଦୁତ୍ଥିତା ।
ଯଦି ଭାଃ ସଦୃଶୀ ସା ସ୍ୟାଦ୍ଭାସସ୍ତସ୍ୟ ମହାତ୍ମନଃ ॥ ୧୧-୧୨॥
ଦିବି ଅନ୍ତରିକ୍ଷେ ତୃତୀୟସ୍ୟାଂ ବା ଦିବି ସୂର୍ୟାଣାଂ ସହସ୍ରଂ ସୂର୍ୟସହସ୍ରଂ
ତସ୍ୟ ଯୁଗପଦୁତ୍ଥିତସ୍ୟ ସୂର୍ୟସହସ୍ରସ୍ୟ ଯା ଯୁଗପଦୁତ୍ଥିତା ଭାଃ, ସା ଯଦି,
ସଦୃଶୀ ସ୍ୟାତ୍ ତସ୍ୟ ମହାତ୍ମନଃ ବିଶ୍ୱରୂପସ୍ୟୈବ ଭାସଃ । ଯଦି ବା ନ ସ୍ୟାତ୍,
ତତଃ ବିଶ୍ୱରୂପସ୍ୟୈବ ଭାଃ ଅତିରିଚ୍ୟତେ ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ ॥ କିଞ୍ଚ —
ତତ୍ରୈକସ୍ଥଂ ଜଗତ୍କୃତ୍ସ୍ନଂ ପ୍ରବିଭକ୍ତମନେକଧା ।
ଅପଶ୍ୟଦ୍ଦେବଦେବସ୍ୟ ଶରୀରେ ପାଣ୍ଡବସ୍ତଦା ॥ ୧୧-୧୩॥
ତତ୍ର ତସ୍ମିନ୍ ବିଶ୍ୱରୂପେ ଏକସ୍ମିନ୍ ସ୍ଥିତଂ ଏକସ୍ଥଂ ଜଗତ୍ କୃତ୍ସ୍ନଂ
ପ୍ରବିଭକ୍ତଂ ଅନେକଧା ଦେବପିତୃମନୁଷ୍ୟାଦିଭେଦୈଃ ଅପଶ୍ୟତ୍ ଦୃଷ୍ଟବାନ୍
ଦେବଦେବସ୍ୟ ହରେଃ ଶରୀରେ ପାଣ୍ଡବଃ ଅର୍ଜୁନଃ ତଦା ॥
ତତଃ ସ ବିସ୍ମୟାବିଷ୍ଟୋ ହୃଷ୍ଟରୋମା ଧନଞ୍ଜୟଃ ।
ପ୍ରଣମ୍ୟ ଶିରସା ଦେବଂ କୃତାଞ୍ଜଲିରଭାଷତ ॥ ୧୧-୧୪॥
ତତଃ ତଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ସଃ ବିସ୍ମୟେନ ଆବିଷ୍ଟଃ ବିସ୍ମୟାବିଷ୍ଟଃ ହୃଷ୍ଟାନି
ରୋମାଣି ଯସ୍ୟ ସଃ ଅୟଂ ହୃଷ୍ଟରୋମା ଚ ଅଭବତ୍ ଧନଞ୍ଜୟଃ ।
ପ୍ରଣମ୍ୟ ପ୍ରକର୍ଷେଣ ନମନଂ କୃତ୍ୱା ପ୍ରହ୍ୱୀଭୂତଃ ସନ୍ ଶିରସା ଦେବଂ
ବିଶ୍ୱରୂପଧରଂ କୃତାଞ୍ଜଲିଃ ନମସ୍କାରାର୍ଥଂ ସମ୍ପୁଟୀକୃତହସ୍ତଃ ସନ୍
ଅଭାଷତ ଉକ୍ତବାନ୍ ॥ କଥମ୍? ଯତ୍ ତ୍ୱୟା ଦର୍ଶିତଂ ବିଶ୍ୱରୂପମ୍, ତତ୍ ଅହଂ
ପଶ୍ୟାମୀତି ସ୍ୱାନୁଭବମାବିଷ୍କୁର୍ୱନ୍ ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ପଶ୍ୟାମି ଦେବାଂସ୍ତବ ଦେବ ଦେହେ ସର୍ୱାଂସ୍ତଥା ଭୂତବିଶେଷସଙ୍ଘାନ୍ ।
ବ୍ରହ୍ମାଣମୀଶଂ କମଲାସନସ୍ଥମୃଷୀଂଶ୍ଚ ସର୍ୱାନୁରଗାଂଶ୍ଚ ଦିବ୍ୟାନ୍ ॥ ୧୧-୧୫॥
ପଶ୍ୟାମି ଉପଲଭେ ହେ ଦେବ, ତବ ଦେହେ ଦେବାନ୍ ସର୍ୱାନ୍,
ତଥା ଭୂତବିଶେଷସଙ୍ଘାନ୍ ଭୂତବିଶେଷାଣାଂ ସ୍ଥାବରଜଙ୍ଗମାନାଂ
ନାନାସଂସ୍ଥାନବିଶେଷାଣାଂ ସଙ୍ଘାଃ ଭୂତବିଶେଷସଙ୍ଘାଃ ତାନ୍, କିଞ୍ଚ
— ବ୍ରହ୍ମାଣଂ ଚତୁର୍ମୁଖଂ ଈଶଂ ଈଶିତାରଂ ପ୍ରଜାନାଂ କମଲାସନସ୍ଥଂ
ପୃଥିବୀପଦ୍ମମଧ୍ୟେ ମେରୁକର୍ଣିକାସନସ୍ଥମିତ୍ୟର୍ଥଃ, ଋଷୀଂଶ୍ଚ ବସିଷ୍ଠାଦୀନ୍
ସର୍ୱାନ୍, ଉରଗାଂଶ୍ଚ ବାସୁକିପ୍ରଭୃତୀନ୍ ଦିବ୍ୟାନ୍ ଦିବି ଭବାନ୍ ॥
ଅନେକବାହୂଦରବକ୍ତ୍ରନେତ୍ରଂ ପଶ୍ୟାମି ତ୍ୱା ସର୍ୱତୋଽନନ୍ତରୂପମ୍ ।
ନାନ୍ତଂ ନ ମଧ୍ୟଂ ନ ପୁନସ୍ତବାଦିଂ ପଶ୍ୟାମି ବିଶ୍ୱେଶ୍ୱର ବିଶ୍ୱରୂପ ॥ ୧୧-୧୬॥
ଅନେକବାହୂଦରବକ୍ତ୍ରନେତ୍ରଂ ଅନେକେ ବାହବଃ ଉଦରାଣି ବକ୍ତ୍ରାଣି ନେତ୍ରାଣି ଚ
ଯସ୍ୟ ତବ ସଃ ତ୍ୱଂ ଅନେକବାହୂଦରବକ୍ତ୍ରନେତ୍ରଃ ତଂ ଅନେକବାହୂଦରବକ୍ତ୍ରନେତ୍ରମ୍ ।
ପଶ୍ୟାମି ତ୍ୱା ତ୍ୱାଂ ସର୍ୱତଃ ସର୍ୱତ୍ର ଅନନ୍ତରୂପଂ ଅନନ୍ତାନି ରୂପାଣି ଅସ୍ୟ ଇତି
ଅନନ୍ତରୂପଃ ତଂ ଅନନ୍ତରୂପମ୍ । ନ ଅନ୍ତମ୍, ଅନ୍ତଃ ଅବସାନମ୍, ନ ମଧ୍ୟମ୍, ମଧ୍ୟଂ
ନାମ ଦ୍ୱୟୋଃ କୋଟ୍ୟୋଃ ଅନ୍ତରମ୍, ନ ପୁନଃ ତବ ଆଦିଂ — ନ ଦେବସ୍ୟ ଅନ୍ତଂ ପଶ୍ୟାମି,
ନ ମଧ୍ୟଂ ପଶ୍ୟାମି, ନ ପୁନଃ ଆଦିଂ ପଶ୍ୟାମି, ହେ ବିଶ୍ୱେଶ୍ୱର ବିଶ୍ୱରୂପ ॥
କିଞ୍ଚ —
କିରୀଟିନଂ ଗଦିନଂ ଚକ୍ରିଣଂ ଚ ତେଜୋରାଶିଂ ସର୍ୱତୋଦୀପ୍ତିମନ୍ତମ୍ ।
ପଶ୍ୟାମି ତ୍ୱାଂ ଦୁର୍ନିରୀକ୍ଷ୍ୟଂ ସମନ୍ତାଦ୍ଦୀପ୍ତାନଲାର୍କଦ୍ୟୁତିମପ୍ରମେୟମ୍ ॥ ୧୧-୧୭॥
କିରୀଟିନଂ କିରୀଟଂ ନାମ ଶିରୋଭୂଷଣବିଶେଷଃ ତତ୍ ଯସ୍ୟ ଅସ୍ତି ସଃ
କିରୀଟୀ ତଂ କିରୀଟିନମ୍, ତଥା ଗଦିନଂ ଗଦା ଅସ୍ୟ ବିଦ୍ୟତେ ଇତି ଗଦୀ ତଂ
ଗଦିନମ୍, ତଥା ଚକ୍ରିଣଂ ଚକ୍ରଂ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତୀତି ଚକ୍ରୀ ତଂ ଚକ୍ରିଣଂ ଚ,
ତେଜୋରାଶିଂ ତେଜଃପୁଞ୍ଜଂ ସର୍ୱତୋଦୀପ୍ତିମନ୍ତଂ ସର୍ୱତୋଦୀପ୍ତିଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତୀତି
ସର୍ୱତୋଦୀପ୍ତିମାନ୍, ତଂ ସର୍ୱତୋଦୀପ୍ତିମନ୍ତଂ ପଶ୍ୟାମି ତ୍ୱାଂ ଦୁର୍ନିରୀକ୍ଷ୍ୟଂ
ଦୁଃଖେନ ନିରୀକ୍ଷ୍ୟଃ ଦୁର୍ନିରୀକ୍ଷ୍ୟଃ ତଂ ଦୁର୍ନିରୀକ୍ଷ୍ୟଂ ସମନ୍ତାତ୍ ସମନ୍ତତଃ
ସର୍ୱତ୍ର ଦୀପ୍ତାନଲାର୍କଦ୍ୟୁତିଂ ଅନଲଶ୍ଚ ଅର୍କଶ୍ଚ ଅନଲାର୍କୌ ଦୀପ୍ତୌ
ଅନଲାର୍କୌ ଦୀପ୍ତାନଲାର୍କୌ ତୟୋଃ ଦୀପ୍ତାନଲାର୍କୟୋଃ ଦ୍ୟୁତିରିବ ଦ୍ୟୁତିଃ ତେଜଃ ଯସ୍ୟ
ତବ ସ ତ୍ୱଂ ଦୀପ୍ତାନଲାର୍କଦ୍ୟୁତିଃ ତଂ ତ୍ୱାଂ ଦୀପ୍ତାନଲାର୍କଦ୍ୟୁତିମ୍, ଅପ୍ରମେୟଂ
ନ ପ୍ରମେୟମ୍ ଅଶକ୍ୟପରିଚ୍ଛେଦଂ ଇତ୍ୟେତତ୍ ॥ ଇତ ଏବ ତେ ଯୋଗଶକ୍ତିଦର୍ଶନାତ୍
ଅନୁମିନୋମି —
ତ୍ୱମକ୍ଷରଂ ପରମଂ ବେଦିତବ୍ୟଂ ତ୍ୱମସ୍ୟ ବିଶ୍ୱସ୍ୟ ପରଂ ନିଧାନମ୍ ।
ତ୍ୱମବ୍ୟଯଃ ଶାଶ୍ୱତଧର୍ମଗୋପ୍ତା ସନାତନସ୍ତ୍ୱଂ ପୁରୁଷୋ ମତୋ ମେ ॥ ୧୧-୧୮॥
ତ୍ୱଂ ଅକ୍ଷରଂ ନ କ୍ଷରତୀତି, ପରମଂ ବ୍ରହ୍ମ ବେଦିତବ୍ୟଂ ଜ୍ଞାତବ୍ୟଂ
ମୁମୁକ୍ଷୁଭିଃ । ତ୍ୱଂ ଅସ୍ୟ ବିଶ୍ୱସ୍ୟ ସମସ୍ତସ୍ୟ ଜଗତଃ ପରଂ ପ୍ରକୃଷ୍ଟଂ
ନିଧାନଂ ନିଧୀୟତେ ଅସ୍ମିନ୍ନିତି ନିଧାନଂ ପରଃ ଆଶ୍ରୟଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । କିଞ୍ଚ,
ତ୍ୱଂ ଅବ୍ୟଯଃ ନ ତବ ବ୍ୟଯୋ ବିଦ୍ୟତେ ଇତି ଅବ୍ୟଯଃ, ଶାଶ୍ୱତଧର୍ମଗୋପ୍ତା
ଶଶ୍ୱଦ୍ଭବଃ ଶାଶ୍ୱତଃ ନିତ୍ୟଃ ଧର୍ମଃ ତସ୍ୟ ଗୋପ୍ତା ଶାଶ୍ୱତଧର୍ମଗୋପ୍ତା ।
ସନାତନଃ ଚିରନ୍ତନଃ ତ୍ୱଂ ପୁରୁଷଃ ପରମଃ ମତଃ ଅଭିପ୍ରେତଃ ମେ ମମ ॥
କିଞ୍ଚ —
ଅନାଦିମଧ୍ୟାନ୍ତମନନ୍ତବୀର୍ୟମନନ୍ତବାହୁଂ ଶଶିସୂର୍ୟନେତ୍ରମ୍ ।
ପଶ୍ୟାମି ତ୍ୱାଂ ଦୀପ୍ତହୁତାଶବକ୍ତ୍ରଂ ସ୍ୱତେଜସା ବିଶ୍ୱମିଦଂ ତପନ୍ତମ୍ ॥ ୧୧-୧୯॥
ଅନାଦିମଧ୍ୟାନ୍ତଂ ଆଦିଶ୍ଚ ମଧ୍ୟଂ ଚ ଅନ୍ତଶ୍ଚ ନ ବିଦ୍ୟତେ ଯସ୍ୟ ସଃ
ଅୟଂ ଅନାଦିମଧ୍ୟାନ୍ତଃ ତଂ ତ୍ୱାଂ ଅନାଦିମଧ୍ୟାନ୍ତମ୍, ଅନନ୍ତବୀର୍ୟଂ ନ ତବ
ବୀର୍ୟସ୍ୟ ଅନ୍ତଃ ଅସ୍ତି ଇତି ଅନନ୍ତବୀର୍ୟଃ ତଂ ତ୍ୱାଂ ଅନନ୍ତବୀର୍ୟମ୍, ତଥା
ଅନନ୍ତବାହୁମ୍ ଅନନ୍ତାଃ ବାହବଃ ଯସ୍ୟ ତବ ସଃ ତ୍ୱମ୍, ଅନନ୍ତବାହୁଃ ତଂ ତ୍ୱାଂ
ଅନନ୍ତବାହୁମ୍, ଶଶିସୂର୍ୟନେତ୍ରଂ ଶଶିଶୂର୍ୟୌ ନେତ୍ରେ ଯସ୍ୟ ତବ ସଃ
ତ୍ୱଂ ଶଶିସୂର୍ୟନେତ୍ରଃ ତଂ ତ୍ୱାଂ ଶଶିସୂର୍ୟନେତ୍ରଂ ଚନ୍ଦ୍ରାଦିତ୍ୟନୟନମ୍,
ପଶ୍ୟାମି ତ୍ୱାଂ ଦୀପ୍ତହୁତାଶବକ୍ତ୍ରଂ ଦୀପ୍ତଶ୍ଚ ଅସୌ ହୁତାଶଶ୍ଚ ବକ୍ତ୍ରଂ
ଯସ୍ୟ ତବ ସଃ ତ୍ୱଂ ଦୀପ୍ତହୁତାଶବକ୍ତ୍ରଃ ତଂ ତ୍ୱାଂ ଦୀପ୍ତହୁତାଶବକ୍ତ୍ରମ୍,
ସ୍ୱତେଜସା ବିଶ୍ୱଂ ଇଦଂ ସମସ୍ତଂ ତପନ୍ତମ୍ ॥
ଦ୍ୟାବାପୃଥିବ୍ୟୋରିଦମନ୍ତରଂ ହି ବ୍ୟାପ୍ତଂ ତ୍ୱୟୈକେନ ଦିଶଶ୍ଚ ସର୍ୱାଃ ।
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱାଦ୍ଭୁତଂ ରୂପମିଦଂ ତବୋଗ୍ରଂ ଲୋକତ୍ରୟଂ ପ୍ରବ୍ୟଥିତଂ ମହାତ୍ମନ୍ ॥ ୧୧-୨୦॥
ଦ୍ୟାବାପୃଥିବ୍ୟୋଃ ଇଦଂ ଅନ୍ତରଂ ହି ଅନ୍ତରିକ୍ଷଂ ବ୍ୟାପ୍ତଂ ତ୍ୱୟା
ଏକେନ ବିଶ୍ୱରୂପଧରେଣ ଦିଶଶ୍ଚ ସର୍ୱାଃ ବ୍ୟାପ୍ତାଃ । ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ଉପଲଭ୍ୟ
ଅଦ୍ଭୁତଂ ବିସ୍ମାପକଂ ରୂପଂ ଇଦଂ ତବ ଉଗ୍ରଂ କ୍ରୂରଂ ଲୋକାନାଂ ତ୍ରୟଂ ଲୋକତ୍ରୟଂ
ପ୍ରବ୍ୟଥିତଂ ଭୀତଂ ପ୍ରଚଲିତଂ ବା ହେ ମହାତ୍ମନ୍ ଅକ୍ଷୁଦ୍ରସ୍ୱଭାବ ॥ ଅଥ
ଅଧୁନା ପୁରା “ଯଦ୍ୱା ଜୟେମ ଯଦି ବା ନୋ ଜୟେୟୁଃ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୬)
ଇତି ଅର୍ଜୁନସ୍ୟ ଯଃ ସଂଶୟଃ ଆସୀତ୍, ତନ୍ନିର୍ଣୟାୟ ପାଣ୍ଡବଜୟଂ ଐକାନ୍ତିକଂ
ଦର୍ଶୟାମି ଇତି ପ୍ରବୃତ୍ତୋ ଭଗବାନ୍ । ତଂ ପଶ୍ୟନ୍ ଆହ — କିଞ୍ଚ —
ଅମୀ ହି ତ୍ୱା ସୁରସଙ୍ଘା ବିଶନ୍ତି କେଚିଦ୍ଭୀତାଃ ପ୍ରାଞ୍ଜଲୟୋ ଗୃଣନ୍ତି ।
ସ୍ୱସ୍ତୀତ୍ୟୁକ୍ତ୍ୱା ମହର୍ଷିସିଦ୍ଧସଙ୍ଘାଃ ସ୍ତୁବନ୍ତି ତ୍ୱାଂ ସ୍ତୁତିଭିଃ ପୁଷ୍କଲାଭିଃ ॥ ୧୧-୨୧॥
ଅମୀ ହି ଯୁଧ୍ୟମାନା ଯୋଦ୍ଧାରଃ ତ୍ୱା ତ୍ୱାଂ ସୁରସଙ୍ଘାଃ ଯେ ଅତ୍ର
ଭୂଭାରାବତାରାୟ ଅବତୀର୍ଣାଃ ବସ୍ୱାଦିଦେବସଙ୍ଘାଃ ମନୁଷ୍ୟସଂସ୍ଥାନାଃ ତ୍ୱାଂ
ବିଶନ୍ତି ପ୍ରବିଶନ୍ତଃ ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ । ତତ୍ର କେଚିତ୍ ଭୀତାଃ ପ୍ରାଞ୍ଜଲୟଃ
ସନ୍ତୋ ଗୃଣନ୍ତି ସ୍ତୁବନ୍ତି ତ୍ୱାଂ ଅନ୍ୟେ ପଲାୟନେଽପି ଅଶକ୍ତାଃ ସନ୍ତଃ । ଯୁଦ୍ଧେ
ପ୍ରତ୍ୟୁପସ୍ଥିତେ ଉତ୍ପାତାଦିନିମିତ୍ତାନି ଉପଲକ୍ଷ୍ୟ ସ୍ୱସ୍ତି ଅସ୍ତୁ ଜଗତଃ ଇତି ଉକ୍ତ୍ୱା
ମହର୍ଷିସିଦ୍ଧସଙ୍ଘାଃ ମହର୍ଷୀଣାଂ ସିଦ୍ଧାନାଂ ଚ ସଙ୍ଘାଃ ସ୍ତୁବନ୍ତି ତ୍ୱାଂ
ସ୍ତୁତିଭିଃ ପୁଷ୍କଲାଭିଃ ସମ୍ପୂର୍ଣାଭିଃ ॥ କିଞ୍ଚାନ୍ୟତ୍ —
ରୁଦ୍ରାଦିତ୍ୟା ବସବୋ ଯେ ଚ ସାଧ୍ୟା ବିଶ୍ୱେଽଶ୍ୱିନୌ ମରୁତଶ୍ଚୋଷ୍ମପାଶ୍ଚ ।
ଗନ୍ଧର୍ୱୟକ୍ଷାସୁରସିଦ୍ଧସଙ୍ଘା ବୀକ୍ଷନ୍ତେ ତ୍ୱାଂ ବିସ୍ମିତାଶ୍ଚୈବ ସର୍ୱେ ॥ ୧୧-୨୨॥
ରୁଦ୍ରାଦିତ୍ୟାଃ ବସବୋ ଯେ ଚ ସାଧ୍ୟାଃ ରୁଦ୍ରାଦୟଃ ଗଣାଃ
ବିଶ୍ୱେଦେବାଃ ଅଶ୍ୱିନୌ ଚ ଦେବୌ ମରୁତଶ୍ଚ ଊଷ୍ମପାଶ୍ଚ ପିତରଃ,
ଗନ୍ଧର୍ୱୟକ୍ଷାସୁରସିଦ୍ଧସଙ୍ଘାଃ ଗନ୍ଧର୍ୱାଃ ହାହାହୂହୂପ୍ରଭୃତୟଃ ଯକ୍ଷାଃ
କୁବେରପ୍ରଭୃତୟଃ ଅସୁରାଃ ବିରୋଚନପ୍ରଭୃତୟଃ ସିଦ୍ଧାଃ କପିଲାଦୟଃ
ତେଷାଂ ସଙ୍ଘାଃ ଗନ୍ଧର୍ୱୟକ୍ଷାସୁରସିଦ୍ଧସଙ୍ଘାଃ, ତେ ବୀକ୍ଷନ୍ତେ ପଶ୍ୟନ୍ତି
ତ୍ୱାଂ ବିସ୍ମିତାଃ ବିସ୍ମୟମାପନ୍ନାଃ ସନ୍ତଃ ତେ ଏବ ସର୍ୱେ ॥ ଯସ୍ମାତ୍ —
ରୂପଂ ମହତ୍ତେ ବହୁବକ୍ତ୍ରନେତ୍ରଂ ମହାବାହୋ ବହୁବାହୂରୁପାଦମ୍ ।
ବହୂଦରଂ ବହୁଦଂଷ୍ଟ୍ରାକରାଲଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ଲୋକାଃ ପ୍ରବ୍ୟଥିତାସ୍ତଥାହମ୍ ॥ ୧୧-୨୩॥
ରୂପଂ ମହତ୍ ଅତିପ୍ରମାଣଂ ତେ ତବ ବହୁବକ୍ତ୍ରନେତ୍ରଂ ବହୂନି ବକ୍ତ୍ରାଣି
ମୁଖାନି ନେତ୍ରାଣି ଚକ୍ଷୂଂଷି ଚ ଯସ୍ମିନ୍ ତତ୍ ରୂପଂ ବହୁବକ୍ତ୍ରନେତ୍ରମ୍,
ହେ ମହାବାହୋ, ବହୁବାହୂରୁପାଦଂ ବହବୋ ବାହବଃ ଊରବଃ ପାଦାଶ୍ଚ ଯସ୍ମିନ୍
ରୂପେ ତତ୍ ବହୁବାହୂରୁପାଦମ୍, କିଞ୍ଚ, ବହୂଦରଂ ବହୂନି ଉଦରାଣି ଯସ୍ମିନ୍ନିତି
ବହୂଦରମ୍, ବହୁଦଂଷ୍ଟ୍ରାକରାଲଂ ବହ୍ୱୀଭିଃ ଦଂଷ୍ଟ୍ରାଭିଃ କରାଲଂ ବିକୃତଂ
ତତ୍ ବହୁଦଂଷ୍ଟ୍ରାକରାଲମ୍, ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ରୂପଂ ଈଦୃଶଂ ଲୋକାଃ ଲୌକିକାଃ
ପ୍ରାଣିନଃ ପ୍ରବ୍ୟଥିତାଃ ପ୍ରଚଲିତାଃ ଭୟେନ; ତଥା ଅହମପି ॥ ତତ୍ରେଦଂ
କାରଣଂ —
ନଭଃସ୍ପୃଶଂ ଦୀପ୍ତମନେକବର୍ଣଂ ବ୍ୟାତ୍ତାନନଂ ଦୀପ୍ତବିଶାଲନେତ୍ରମ୍ ।
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ହି ତ୍ୱାଂ ପ୍ରବ୍ୟଥିତାନ୍ତରାତ୍ମା ଧୃତିଂ ନ ବିନ୍ଦାମି ଶମଂ ଚ
ବିଷ୍ଣୋ ॥ ୧୧-୨୪॥
ନଭଃସ୍ପୃଶଂ ଦ୍ୟୁସ୍ପର୍ଶଂ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ, ଦୀପ୍ତଂ ପ୍ରଜ୍ୱଲିତମ୍,
ଅନେକବର୍ଣଂ ଅନେକେ ବର୍ଣାଃ ଭୟଙ୍କରାଃ ନାନାସଂସ୍ଥାନାଃ ଯସ୍ମିନ୍ ତ୍ୱୟି ତଂ ତ୍ୱାମ୍
ଅନେକବର୍ଣମ୍, ବ୍ୟାତ୍ତାନନଂ ବ୍ୟାତ୍ତାନି ବିବୃତାନି ଆନନାନି ମୁଖାନି ଯସ୍ମିନ୍ ତ୍ୱୟି
ତଂ ତ୍ୱାଂ ବ୍ୟାତ୍ତାନନମ୍, ଦୀପ୍ତବିଶାଲନେତ୍ରଂ ଦୀପ୍ତାନି ପ୍ରଜ୍ୱଲିତାନି ବିଶାଲାନି
ବିସ୍ତୀର୍ଣାନି ନେତ୍ରାଣି ଯସ୍ମିନ୍ ତ୍ୱୟି ତଂ ତ୍ୱାଂ ଦୀପ୍ତବିଶାଲନେତ୍ରଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ହି
ତ୍ୱାଂ ପ୍ରବ୍ୟଥିତାନ୍ତରାତ୍ମା ପ୍ରବ୍ୟଥିତଃ ପ୍ରଭୀତଃ ଅନ୍ତରାତ୍ମା ମନଃ ଯସ୍ୟ
ମମ ସଃ ଅହଂ ପ୍ରବ୍ୟଥିତାନ୍ତରାତ୍ମା ସନ୍ ଧୃତିଂ ଧୈର୍ୟଂ ନ ବିନ୍ଦାମି ନ
ଲଭେ ଶମଂ ଚ ଉପଶମନଂ ମନସ୍ତୁଷ୍ଟିଂ ହେ ବିଷ୍ଣୋ ॥ କସ୍ମାତ୍ —
ଦଂଷ୍ଟ୍ରାକରାଲାନି ଚ ତେ ମୁଖାନି ଦୃଷ୍ଟ୍ୱୈବ କାଲାନଲସନ୍ନିଭାନି ।
ଦିଶୋ ନ ଜାନେ ନ ଲଭେ ଚ ଶର୍ମ ପ୍ରସୀଦ ଦେବେଶ ଜଗନ୍ନିବାସ ॥ ୧୧-୨୫॥
ଦଂଷ୍ଟ୍ରାକରାଲାନି ଦଂଷ୍ଟ୍ରାଭିଃ କରାଲାନି ବିକୃତାନି ତେ ତବ ମୁଖାନି
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱୈବ ଉପଲଭ୍ୟ କାଲାନଲସନ୍ନିଭାନି ପ୍ରଲୟକାଲେ ଲୋକାନାଂ ଦାହକଃ
ଅଗ୍ନିଃ କାଲାନଲଃ ତତ୍ସଦୃଶାନି କାଲାନଲସନ୍ନିଭାନି ମୁଖାନି ଦୃଷ୍ଟ୍ୱେତ୍ୟେତତ୍ ।
ଦିଶଃ ପୂର୍ୱାପରବିବେକେନ ନ ଜାନେ ଦିଙ୍ମୂଢୋ ଜାତଃ ଅସ୍ମି । ଅତଃ ନ ଲଭେ ଚ
ନ ଉପଲଭେ ଚ ଶର୍ମ ସୁଖମ୍ । ଅତଃ ପ୍ରସୀଦ ପ୍ରସନ୍ନୋ ଭବ ହେ ଦେବେଶ,
ଜଗନ୍ନିବାସ ॥ ଯେଭ୍ୟୋ ମମ ପରାଜୟାଶଙ୍କା ଯା ଆସୀତ୍ ସା ଚ ଅପଗତା । ଯତଃ —
ଅମୀ ଚ ତ୍ୱାଂ ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ରସ୍ୟ ପୁତ୍ରାଃ ସର୍ୱେ ସହୈବାବନିପାଲସଙ୍ଘୈଃ ।
ଭୀଷ୍ମୋ ଦ୍ରୋଣଃ ସୂତପୁତ୍ରସ୍ତଥାସୌ ସହାସ୍ମଦୀୟୈରପି ଯୋଧମୁଖ୍ୟୈଃ ॥ ୧୧-୨୬॥
ଅମୀ ଚ ତ୍ୱାଂ ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ରସ୍ୟ ପୁତ୍ରାଃ ଦୁର୍ୟୋଧନପ୍ରଭୃତୟଃ
— “ତ୍ୱରମାଣାଃ ବିଶନ୍ତି” ଇତି ବ୍ୟବହିତେନ ସମ୍ବନ୍ଧଃ — ସର୍ୱେ
ସହୈବ ସହିତାଃ ଅବନିପାଲସଙ୍ଘୈଃ ଅବନିଂ ପୃଥ୍ୱୀଂ ପାଲୟନ୍ତୀତି ଅବନିପାଲାଃ
ତେଷାଂ ସଙ୍ଘୈଃ, କିଞ୍ଚ ଭୀଷ୍ମୋ ଦ୍ରୋଣଃ ସୂତପୁତ୍ରଃ କର୍ଣଃ ତଥା ଅସୌ ସହ
ଅସ୍ମଦୀୟୈରପି ଧୃଷ୍ଟଦ୍ୟୁମ୍ନପ୍ରଭୃତିଭିଃ ଯୋଧମୁଖ୍ୟୈଃ ଯୋଧାନାଂ ମୁଖ୍ୟୈଃ
ପ୍ରଧାନୈଃ ସହ ॥ କିଞ୍ଚ —
ବକ୍ତ୍ରାଣି ତେ ତ୍ୱରମାଣା ବିଶନ୍ତି ଦଂଷ୍ଟ୍ରାକରାଲାନି ଭୟାନକାନି ।
କେଚିଦ୍ୱିଲଗ୍ନା ଦଶନାନ୍ତରେଷୁ ସନ୍ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ ଚୂର୍ଣିତୈରୁତ୍ତମାଙ୍ଗୈଃ ॥ ୧୧-୨୭॥
ବକ୍ତ୍ରାଣି ମୁଖାନି ତେ ତବ ତ୍ୱରମାଣାଃ ତ୍ୱରାୟୁକ୍ତାଃ ସନ୍ତଃ ବିଶନ୍ତି,
କିଂବିଶିଷ୍ଟାନି ମୁଖାନି? ଦଂଷ୍ଟ୍ରାକରାଲାନି ଭୟାନକାନି ଭୟଙ୍କରାଣି । କିଞ୍ଚ,
କେଚିତ୍ ମୁଖାନି ପ୍ରବିଷ୍ଟାନାଂ ମଧ୍ୟେ ବିଲଗ୍ନାଃ ଦଶନାନ୍ତରେଷୁ ମାଂସମିବ
ଭକ୍ଷିତଂ ସନ୍ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ ଉପଲଭ୍ୟନ୍ତେ ଚୂର୍ଣିତୈଃ ଚୂର୍ଣୀକୃତୈଃ ଉତ୍ତମାଙ୍ଗୈଃ
ଶିରୋଭିଃ ॥ କଥଂ ପ୍ରବିଶନ୍ତି ମୁଖାନି ଇତ୍ୟାହ —
ଯଥା ନଦୀନାଂ ବହବୋଽମ୍ବୁବେଗାଃ ସମୁଦ୍ରମେବାଭିମୁଖା ଦ୍ରବନ୍ତି ।
ତଥା ତବାମୀ ନରଲୋକବୀରା ବିଶନ୍ତି ବକ୍ତ୍ରାଣ୍ୟଭିବିଜ୍ୱଲନ୍ତି ॥ ୧୧-୨୮॥
ଯଥା ନଦୀନାଂ ସ୍ରବନ୍ତୀନାଂ ବହବଃ ଅନେକେ ଅମ୍ବୂନାଂ ବେଗାଃ ଅମ୍ବୁବେଗାଃ ତ୍ୱରାବିଶେଷାଃ
ସମୁଦ୍ରମେବ ଅଭିମୁଖାଃ ପ୍ରତିମୁଖାଃ ଦ୍ରବନ୍ତି ପ୍ରବିଶନ୍ତି, ତଥା ତଦ୍ୱତ୍ ତବ ଅମୀ
ଭୀଷ୍ମାଦୟଃ ନରଲୋକବୀରାଃ ମନୁଷ୍ୟଲୋକେ ଶୂରାଃ ବିଶନ୍ତି ବକ୍ତ୍ରାଣି ଅଭିବିଜ୍ୱଲନ୍ତି
ପ୍ରକାଶମାନାନି ॥ ତେ କିମର୍ଥଂ ପ୍ରବିଶନ୍ତି କଥଂ ଚ ଇତ୍ୟାହ —
ଯଥା ପ୍ରଦୀପ୍ତଂ ଜ୍ୱଲନଂ ପତଙ୍ଗା ବିଶନ୍ତି ନାଶାୟ ସମୃଦ୍ଧବେଗାଃ ।
ତଥୈବ ନାଶାୟ ବିଶନ୍ତି ଲୋକାସ୍ତବାପି ବକ୍ତ୍ରାଣି ସମୃଦ୍ଧବେଗାଃ ॥ ୧୧-୨୯॥
ଯଥା ପ୍ରଦୀପ୍ତଂ ଜ୍ୱଲନଂ ଅଗ୍ନିଂ ପତଙ୍ଗାଃ ପକ୍ଷିଣଃ ବିଶନ୍ତି ନାଶାୟ ବିନାଶାୟ
ସମୃଦ୍ଧବେଗାଃ ସମୃଦ୍ଧଃ ଉଦ୍ଭୂତଃ ବେଗଃ ଗତିଃ ଯେଷାଂ ତେ ସମୃଦ୍ଧବେଗାଃ,
ତଥୈବ ନାଶାୟ ବିଶନ୍ତି ଲୋକାଃ ପ୍ରାଣିନଃ ତବାପି ବକ୍ତ୍ରାଣି ସମୃଦ୍ଧବେଗାଃ ॥
ତ୍ୱଂ ପୁନଃ —
ଲେଲିହ୍ୟସେ ଗ୍ରସମାନଃ ସମନ୍ତାଲ୍ଲୋକାନ୍ସମଗ୍ରାନ୍ୱଦନୈର୍ଜ୍ୱଲଦ୍ଭିଃ ।
ତେଜୋଭିରାପୂର୍ୟ ଜଗତ୍ସମଗ୍ରଂ ଭାସସ୍ତବୋଗ୍ରାଃ ପ୍ରତପନ୍ତି ବିଷ୍ଣୋ ॥ ୧୧-୩୦॥
ଲେଲିହ୍ୟସେ ଆସ୍ୱାଦୟସି ଗ୍ରସମାନଃ ଅନ୍ତଃ ପ୍ରବେଶୟନ୍ ସମନ୍ତାତ୍ ସମନ୍ତତଃ
ଲୋକାନ୍ ସମଗ୍ରାନ୍ ସମସ୍ତାନ୍ ବଦନୈଃ ବକ୍ତ୍ରୈଃ ଜ୍ୱଲଦ୍ଭିଃ ଦୀପ୍ୟମାନୈଃ ତେଜୋଭିଃ
ଆପୂର୍ୟ ସଂବ୍ୟାପ୍ୟ ଜଗତ୍ ସମଗ୍ରଂ ସହ ଅଗ୍ରେଣ ସମସ୍ତଂ ଇତ୍ୟେତତ୍ । କିଞ୍ଚ,
ଭାସଃ ଦୀପ୍ତୟଃ ତବ ଉଗ୍ରାଃ କ୍ରୂରାଃ ପ୍ରତପନ୍ତି ପ୍ରତାପଂ କୁର୍ୱନ୍ତି ହେ ବିଷ୍ଣୋ
ବ୍ୟାପନଶୀଲ ॥ ଯତଃ ଏବମୁଗ୍ରସ୍ୱଭାବଃ, ଅତଃ —
ଆଖ୍ୟାହି ମେ କୋ ଭବାନୁଗ୍ରରୂପୋ ନମୋଽସ୍ତୁ ତେ ଦେବବର ପ୍ରସୀଦ ।
ବିଜ୍ଞାତୁମିଚ୍ଛାମି ଭବନ୍ତମାଦ୍ୟଂ ନ ହି ପ୍ରଜାନାମି ତବ ପ୍ରବୃତ୍ତିମ୍ ॥ ୧୧-୩୧॥
ଆଖ୍ୟାହି କଥୟ ମେ ମହ୍ୟଂ କଃ ଭବାନ୍ ଉଗ୍ରରୂପଃ କ୍ରୂରାକାରଃ, ନମଃ ଅସ୍ତୁ
ତେ ତୁଭ୍ୟଂ ହେ ଦେବବର ଦେବାନାଂ ପ୍ରଧାନ, ପ୍ରସୀଦ ପ୍ରସାଦଂ କୁରୁ । ବିଜ୍ଞାତୁଂ
ବିଶେଷେଣ ଜ୍ଞାତୁଂ ଇଚ୍ଛାମି ଭବନ୍ତଂ ଆଦ୍ୟଂ ଆଦୌ ଭବଂ ଆଦ୍ୟମ୍, ନ ହି ଯସ୍ମାତ୍
ପ୍ରଜାନାମି ତବ ତ୍ୱଦୀୟାଂ ପ୍ରବୃତ୍ତିଂ ଚେଷ୍ଟାମ୍ ॥
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
କାଲୋଽସ୍ମି ଲୋକକ୍ଷୟକୃତ୍ପ୍ରବୃଦ୍ଧୋ ଲୋକାନ୍ସମାହର୍ତୁମିହ ପ୍ରବୃତ୍ତଃ ।
ଋତେଽପି ତ୍ୱା ନ ଭବିଷ୍ୟନ୍ତି ସର୍ୱେ ଯେଽବସ୍ଥିତାଃ ପ୍ରତ୍ୟନୀକେଷୁ ଯୋଧାଃ ॥ ୧୧-୩୨॥
କାଲଃ ଅସ୍ମି ଲୋକକ୍ଷୟକୃତ୍ ଲୋକାନାଂ କ୍ଷୟଂ କରୋତୀତି ଲୋକକ୍ଷୟକୃତ୍
ପ୍ରବୃଦ୍ଧଃ ବୃଦ୍ଧିଂ ଗତଃ । ଯଦର୍ଥଂ ପ୍ରବୃଦ୍ଧଃ ତତ୍ ଶୃଣୁ —
ଲୋକାନ୍ ସମାହର୍ତୁଂ ସଂହର୍ତୁଂ ଇହ ଅସ୍ମିନ୍ କାଲେ ପ୍ରବୃତ୍ତଃ । ଋତେଽପି ବିନାପି
ତ୍ୱା ତ୍ୱାଂ ନ ଭବିଷ୍ୟନ୍ତି ଭୀଷ୍ମଦ୍ରୋଣକର୍ଣପ୍ରଭୃତୟଃ ସର୍ୱେ, ଯେଭ୍ୟଃ
ତବ ଆଶଙ୍କା, ଯେ ଅବସ୍ଥିତାଃ ପ୍ରତ୍ୟନୀକେଷୁ ଅନୀକମନୀକଂ ପ୍ରତି ପ୍ରତ୍ୟନୀକେଷୁ
ପ୍ରତିପକ୍ଷଭୂତେଷୁ ଅନୀକେଷୁ ଯୋଧାଃ ଯୋଦ୍ଧାରଃ ॥ ଯସ୍ମାତ୍ ଏବଂ —
ତସ୍ମାତ୍ତ୍ୱମୁତ୍ତିଷ୍ଠ ଯଶୋ ଲଭସ୍ୱ ଜିତ୍ୱା ଶତ୍ରୂନ୍ଭୁଙ୍କ୍ଷ୍ୱ ରାଜ୍ୟଂ ସମୃଦ୍ଧମ୍ ।
ମୟୈବୈତେ ନିହତାଃ ପୂର୍ୱମେବ ନିମିତ୍ତମାତ୍ରଂ ଭବ ସବ୍ୟସାଚିନ୍ ॥ ୧୧-୩୩॥
ତସ୍ମାତ୍ ତ୍ୱଂ ଉତ୍ତିଷ୍ଠ “ଭୀଷ୍ମପ୍ରଭୃତୟଃ ଅତିରଥାଃ ଅଜେୟାଃ ଦେବୈରପି,
ଅର୍ଜୁନେନ ଜିତାଃ” ଇତି ଯଶଃ ଲଭସ୍ୱ; କେବଲଂ ପୁଣ୍ୟୈଃ ହି ତତ୍ ପ୍ରାପ୍ୟତେ ।
ଜିତ୍ୱା ଶତ୍ରୂନ୍ ଦୁର୍ୟୋଧନପ୍ରଭୃତୀନ୍ ଭୁଙ୍କ୍ଷ୍ୱ ରାଜ୍ୟଂ ସମୃଦ୍ଧଂ ଅସପତ୍ନମ୍
ଅକଣ୍ଟକମ୍ । ମୟା ଏବ ଏତେ ନିହତାଃ ନିଶ୍ଚୟେନ ହତାଃ ପ୍ରାଣୈଃ ବିୟୋଜିତାଃ ପୂର୍ୱମେବ ।
ନିମିତ୍ତମାତ୍ରଂ ଭବ ତ୍ୱଂ ହେ ସବ୍ୟସାଚିନ୍, ସବ୍ୟେନ ବାମେନାପି ହସ୍ତେନ ଶରାଣାଂ
କ୍ଷେପ୍ତା ସବ୍ୟସାଚୀ ଇତି ଉଚ୍ୟତେ ଅର୍ଜୁନଃ ॥
ଦ୍ରୋଣଂ ଚ ଭୀଷ୍ମଂ ଚ ଜୟଦ୍ରଥଂ ଚ କର୍ଣଂ ତଥାନ୍ୟାନପି ଯୋଧବୀରାନ୍ ।
ମୟା ହତାଂସ୍ତ୍ୱଂ ଜହି ମା ବ୍ୟଥିଷ୍ଠା ଯୁଧ୍ୟସ୍ୱ ଜେତାସି ରଣେ ସପତ୍ନାନ୍ ॥ ୧୧-୩୪॥
ଦ୍ରୋଣଂ ଚ, ଯେଷୁ ଯେଷୁ ଯୋଧେଷୁ ଅର୍ଜୁନସ୍ୟ ଆଶଙ୍କା ତାଂସ୍ତାନ୍
ବ୍ୟପଦିଶତି ଭଗବାନ୍, ମୟା ହତାନିତି । ତତ୍ର ଦ୍ରୋଣଭୀଷ୍ମୟୋଃ
ତାବତ୍ ପ୍ରସିଦ୍ଧଂ ଆଶଙ୍କାକାରଣମ୍ । ଦ୍ରୋଣସ୍ତୁ ଧନୁର୍ୱେଦାଚାର୍ୟଃ
ଦିବ୍ୟାସ୍ତ୍ରସମ୍ପନ୍ନଃ, ଆତ୍ମନଶ୍ଚ ବିଶେଷତଃ ଗୁରୁଃ ଗରିଷ୍ଠଃ ।
ଭୀଷ୍ମଶ୍ଚ ସ୍ୱଚ୍ଛନ୍ଦମୃତ୍ୟୁଃ ଦିବ୍ୟାସ୍ତ୍ରସମ୍ପନ୍ନଶ୍ଚ ପରଶୁରାମେଣ
ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱୟୁଦ୍ଧଂ ଅଗମତ୍, ନ ଚ ପରାଜିତଃ । ତଥା ଜୟଦ୍ରଥଃ, ଯସ୍ୟ
ପିତା ତପଃ ଚରତି “ମମ ପୁତ୍ରସ୍ୟ ଶିରଃ ଭୂମୌ ନିପାତୟିଷ୍ୟତି
ଯଃ, ତସ୍ୟାପି ଶିରଃ ପତିଷ୍ୟତି” ଇତି । କର୍ଣୋଽପି ବାସବଦତ୍ତୟା
ଶକ୍ତ୍ୟା ତ୍ୱମୋଘୟା ସମ୍ପନ୍ନଃ ସୂର୍ୟପୁତ୍ରଃ କାନୀନଃ ଯତଃ, ଅତଃ ତନ୍ନାମ୍ନୈବ
ନିର୍ଦେଶଃ । ମୟା ହତାନ୍ ତ୍ୱଂ ଜହି ନିମିତ୍ତମାତ୍ରେଣ । ମା ବ୍ୟଥିଷ୍ଠାଃ ତେଭ୍ୟଃ
ଭୟଂ ମା କାର୍ଷୀଃ । ଯୁଧ୍ୟସ୍ୱ ଜେତାସି ଦୁର୍ୟୋଧନପ୍ରଭୃତୀନ୍ ରଣେ ଯୁଦ୍ଧେ
ସପତ୍ନାନ୍ ଶତ୍ରୂନ୍ ॥ ସଞ୍ଜୟ ଉବାଚ —
ଏତଚ୍ଛ୍ରୁତ୍ୱା ବଚନଂ କେଶବସ୍ୟ କୃତାଞ୍ଜଲିର୍ୱେପମାନଃ କିରୀଟୀ ।
ନମସ୍କୃତ୍ୱା ଭୂୟ ଏବାହ କୃଷ୍ଣଂ ସଗଦ୍ଗଦଂ ଭୀତଭୀତଃ ପ୍ରଣମ୍ୟ ॥ ୧୧-୩୫॥
ଏତତ୍ ଶ୍ରୁତ୍ୱା ବଚନଂ କେଶବସ୍ୟ ପୂର୍ୱୋକ୍ତଂ କୃତାଞ୍ଜଲିଃ ସନ୍
ବେପମାନଃ କମ୍ପମାନଃ କିରୀଟୀ ନମସ୍କୃତ୍ୱା, ଭୂୟଃ ପୁନଃ ଏବ ଆହ ଉକ୍ତବାନ୍
କୃଷ୍ଣଂ ସଗଦ୍ଗଦଂ ଭୟାବିଷ୍ଟସ୍ୟ ଦୁଃଖାଭିଘାତାତ୍ ସ୍ନେହାବିଷ୍ଟସ୍ୟ ଚ
ହର୍ଷୋଦ୍ଭବାତ୍, ଅଶ୍ରୁପୂର୍ଣନେତ୍ରତ୍ୱେ ସତି ଶ୍ଲେଷ୍ମଣା କଣ୍ଠାବରୋଧଃ;
ତତଶ୍ଚ ବାଚଃ ଅପାଟବଂ ମନ୍ଦଶବ୍ଦତ୍ୱଂ ଯତ୍ ସ ଗଦ୍ଗଦଃ ତେନ ସହ
ବର୍ତତ ଇତି ସଗଦ୍ଗଦଂ ବଚନଂ ଆହ ଇତି ବଚନକ୍ରିୟାବିଶେଷଣଂ ଏତତ୍ ।
ଭୀତଭୀତଃ ପୁନଃ ପୁନଃ ଭୟାବିଷ୍ଟଚେତାଃ ସନ୍ ପ୍ରଣମ୍ୟ ପ୍ରହ୍ୱଃ
ଭୂତ୍ୱା, “ଆହ” ଇତି ବ୍ୟବହିତେନ ସମ୍ବନ୍ଧଃ ॥ ଅତ୍ର ଅବସରେ
ସଞ୍ଜୟବଚନଂ ସାଭିପ୍ରାୟମ୍ । କଥମ୍? ଦ୍ରୋଣାଦିଷୁ ଅର୍ଜୁନେନ ନିହତେଷୁ
ଅଜେୟେଷୁ ଚତୁର୍ଷୁ, ନିରାଶ୍ରୟଃ ଦୁର୍ୟୋଧନଃ ନିହତଃ ଏବ ଇତି ମତ୍ୱା
ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ରଃ ଜୟଂ ପ୍ରତି ନିରାଶଃ ସନ୍ ସନ୍ଧିଂ କରିଷ୍ୟତି, ତତଃ
ଶାନ୍ତିଃ ଉଭୟେଷାଂ ଭବିଷ୍ୟତି ଇତି । ତଦପି ନ ଅଶ୍ରୌଷୀତ୍ ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ରଃ
ଭବିତବ୍ୟବଶାତ୍ ॥
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ସ୍ଥାନେ ହୃଷୀକେଶ ତବ ପ୍ରକୀର୍ତ୍ୟା ଜଗତ୍ପ୍ରହୃଷ୍ୟତ୍ୟନୁରଜ୍ୟତେ ଚ ।
ରକ୍ଷାଂସି ଭୀତାନି ଦିଶୋ ଦ୍ରବନ୍ତି ସର୍ୱେ ନମସ୍ୟନ୍ତି ଚ ସିଦ୍ଧସଙ୍ଘାଃ ॥ ୧୧-୩୬॥
ସ୍ଥାନେ ଯୁକ୍ତମ୍ । କିଂ ତତ୍? ତବ ପ୍ରକୀର୍ତ୍ୟା ତ୍ୱନ୍ମାହାତ୍ମ୍ୟକୀର୍ତନେନ ଶ୍ରୁତେନ,
ହେ ହୃଷୀକେଶ, ଯତ୍ ଜଗତ୍ ପ୍ରହୃଷ୍ୟତି ପ୍ରହର୍ଷଂ ଉପୈତି, ତତ୍ ସ୍ଥାନେ
ଯୁକ୍ତମ୍, ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଅଥବା ବିଷୟବିଶେଷଣଂ ସ୍ଥାନେ ଇତି । ଯୁକ୍ତଃ
ହର୍ଷାଦିବିଷୟଃ ଭଗବାନ୍, ଯତଃ ଈଶ୍ୱରଃ ସର୍ୱାତ୍ମା ସର୍ୱଭୂତସୁହୃଚ୍ଚ
ଇତି । ତଥା ଅନୁରଜ୍ୟତେ ଅନୁରାଗଂ ଚ ଉପୈତି; ତଚ୍ଚ ବିଷୟେ ଇତି
ବ୍ୟାଖ୍ୟେୟମ୍ । କିଞ୍ଚ, ରକ୍ଷାଂସି ଭୀତାନି ଭୟାବିଷ୍ଟାନି ଦିଶଃ ଦ୍ରବନ୍ତି
ଗଚ୍ଛନ୍ତି; ତଚ୍ଚ ସ୍ଥାନେ ବିଷୟେ । ସର୍ୱେ ନମସ୍ୟନ୍ତି ନମସ୍କୁର୍ୱନ୍ତି
ଚ ସିଦ୍ଧସଙ୍ଘାଃ ସିଦ୍ଧାନାଂ ସମୁଦାୟାଃ କପିଲାଦୀନାମ୍, ତଚ୍ଚ ସ୍ଥାନେ ॥
ଭଗବତୋ ହର୍ଷାଦିବିଷୟତ୍ୱେ ହେତୁଂ ଦର୍ଶୟତି —
କସ୍ମାଚ୍ଚ ତେ ନ ନମେରନ୍ମହାତ୍ମନ୍ଗରୀୟସେ ବ୍ରହ୍ମଣୋଽପ୍ୟାଦିକର୍ତ୍ରେ ।
ଅନନ୍ତ ଦେବେଶ ଜଗନ୍ନିବାସ ତ୍ୱମକ୍ଷରଂ ସଦସତ୍ତତ୍ପରଂ ଯତ୍ ॥ ୧୧-୩୭॥
କସ୍ମାଚ୍ଚ ହେତୋଃ ତେ ତୁଭ୍ୟଂ ନ ନମେରନ୍ ନମସ୍କୁର୍ୟୁଃ ହେ ମହାତ୍ମନ୍, ଗରୀୟସେ
ଗୁରୁତରାୟ; ଯତଃ ବ୍ରହ୍ମଣଃ ହିରଣ୍ୟଗର୍ଭସ୍ୟ ଅପି ଆଦିକର୍ତା କାରଣଂ
ଅତଃ ତସ୍ମାତ୍ ଆଦିକର୍ତ୍ରେ । କଥଂ ଏତେ ନ ନମସ୍କୁର୍ୟୁଃ? ଅତଃ ହର୍ଷାଦୀନାଂ
ନମସ୍କାରସ୍ୟ ଚ ସ୍ଥାନଂ ତ୍ୱଂ ଅର୍ହଃ ବିଷୟଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ହେ ଅନନ୍ତ ଦେବେଶ
ହେ ଜଗନ୍ନିବାସ ତ୍ୱଂ ଅକ୍ଷରଂ ତତ୍ ପରମ୍, ଯତ୍ ବେଦାନ୍ତେଷୁ ଶ୍ରୂୟତେ । କିଂ
ତତ୍? ସଦସତ୍ ଇତି । ସତ୍ ବିଦ୍ୟମାନମ୍, ଅସତ୍ ଚ ଯତ୍ର ନାସ୍ତି ଇତି ବୁଦ୍ଧିଃ;
ତେ ଉପଧାନଭୂତେ ସଦସତୀ ଯସ୍ୟ ଅକ୍ଷରସ୍ୟ, ଯଦ୍ୱାରେଣ ସଦସତୀ ଇତି
ଉପଚର୍ୟତେ । ପରମାର୍ଥତସ୍ତୁ ସଦସତୋଃ ପରଂ ତତ୍ ଅକ୍ଷରଂ ଯତ୍ ଅକ୍ଷରଂ
ବେଦବିଦଃ ବଦନ୍ତି । ତତ୍ ତ୍ୱମେବ, ନ ଅନ୍ୟତ୍ ଇତି ଅଭିପ୍ରାୟଃ ॥ ପୁନରପି
ସ୍ତୌତି —
ତ୍ୱମାଦିଦେବଃ ପୁରୁଷଃ ପୁରାଣସ୍ତ୍ୱମସ୍ୟ ବିଶ୍ୱସ୍ୟ ପରଂ ନିଧାନମ୍ ।
ବେତ୍ତାସି ବେଦ୍ୟଂ ଚ ପରଂ ଚ ଧାମ ତ୍ୱୟା ତତଂ ବିଶ୍ୱମନନ୍ତରୂପ ॥ ୧୧-୩୮॥
ତ୍ୱଂ ଆଦିଦେବଃ, ଜଗତଃ ସ୍ରଷ୍ଟୃତ୍ୱାତ୍ । ପୁରୁଷଃ, ପୁରି ଶୟନାତ୍ ପୁରାଣଃ
ଚିରନ୍ତନଃ ତ୍ୱଂ ଏବ ଅସ୍ୟ ବିଶ୍ୱସ୍ୟ ପରଂ ପ୍ରକୃଷ୍ଟଂ ନିଧାନଂ ନିଧୀୟତେ
ଅସ୍ମିନ୍ ଜଗତ୍ ସର୍ୱଂ ମହାପ୍ରଲୟାଦୌ ଇତି । କିଞ୍ଚ, ବେତ୍ତା ଅସି, ବେଦିତା
ଅସି ସର୍ୱସ୍ୟୈବ ବେଦ୍ୟଜାତସ୍ୟ । ଯତ୍ ଚ ବେଦ୍ୟଂ ବେଦନାର୍ହଂ ତଚ୍ଚ ଅସି
ପରଂ ଚ ଧାମ ପରମଂ ପଦଂ ବୈଷ୍ଣବମ୍ । ତ୍ୱୟା ତତଂ ବ୍ୟାପ୍ତଂ ବିଶ୍ୱଂ
ସମସ୍ତମ୍, ହେ ଅନନ୍ତରୂପ ଅନ୍ତୋ ନ ବିଦ୍ୟତେ ତବ ରୂପାଣାମ୍ ॥ କିଞ୍ଚ —
ବାୟୁର୍ୟମୋଽଗ୍ନିର୍ୱରୁଣଃ ଶଶାଙ୍କଃ ପ୍ରଜାପତିସ୍ତ୍ୱଂ ପ୍ରପିତାମହଶ୍ଚ ।
ନମୋ ନମସ୍ତେଽସ୍ତୁ ସହସ୍ରକୃତ୍ୱଃ ପୁନଶ୍ଚ ଭୂୟୋଽପି ନମୋ ନମସ୍ତେ ॥ ୧୧-୩୯॥
ବାୟୁଃ ତ୍ୱଂ ଯମଶ୍ଚ ଅଗ୍ନିଃ ବରୁଣଃ ଅପାଂ ପତିଃ ଶଶାଙ୍କଃ ଚନ୍ଦ୍ରମାଃ
ପ୍ରଜାପତିଃ ତ୍ୱଂ କଶ୍ୟପାଦିଃ ପ୍ରପିତାମହଶ୍ଚ ପିତାମହସ୍ୟାପି ପିତା ପ୍ରପିତାମହଃ,
ବ୍ରହ୍ମଣୋଽପି ପିତା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ନମୋ ନମଃ ତେ ତୁଭ୍ୟଂ ଅସ୍ତୁ ସହସ୍ରକୃତ୍ୱଃ ।
ପୁନଶ୍ଚ ଭୂୟୋଽପି ନମୋ ନମଃ ତେ । ବହୁଶୋ ନମସ୍କାରକ୍ରିୟାଭ୍ୟାସାବୃତ୍ତିଗଣନଂ
କୃତ୍ୱସୁଚା ଉଚ୍ୟତେ । “ପୁନଶ୍ଚ” “ଭୂୟୋଽପି” ଇତି
ଶ୍ରଦ୍ଧାଭକ୍ତ୍ୟତିଶୟାତ୍ ଅପରିତୋଷଂ ଆତ୍ମନଃ ଦର୍ଶୟତି ॥ ତଥା —
ନମଃ ପୁରସ୍ତାଦଥ ପୃଷ୍ଠତସ୍ତେ ନମୋଽସ୍ତୁ ତେ ସର୍ୱତ ଏବ ସର୍ୱ ।
ଅନନ୍ତବୀର୍ୟାମିତବିକ୍ରମସ୍ତ୍ୱଂ ସର୍ୱଂ ସମାପ୍ନୋଷି ତତୋଽସି ସର୍ୱଃ ॥ ୧୧-୪୦॥
ନମଃ ପୁରସ୍ତାତ୍ ପୂର୍ୱସ୍ୟାଂ ଦିଶି ତୁଭ୍ୟମ୍, ଅଥ ପୃଷ୍ଠତଃ ତେ ପୃଷ୍ଠତଃ ଅପି
ଚ ତେ ନମୋଽସ୍ତୁ, ତେ ସର୍ୱତ ଏବ ସର୍ୱାସୁ ଦିକ୍ଷୁ ସର୍ୱତ୍ର ସ୍ଥିତାୟ ହେ ସର୍ୱ ।
ଅନନ୍ତବୀର୍ୟାମିତବିକ୍ରମଃ ଅନନ୍ତଂ ବୀର୍ୟଂ ଅସ୍ୟ, ଅମିତଃ ବିକ୍ରମଃ ଅସ୍ୟ । ବୀର୍ୟଂ
ସାମର୍ଥ୍ୟଂ ବିକ୍ରମଃ ପରାକ୍ରମଃ । ବୀର୍ୟବାନପି କଶ୍ଚିତ୍ ଶତ୍ରୁବଧାଦିବିଷୟେ ନ
ପରାକ୍ରମତେ, ମନ୍ଦପରାକ୍ରମୋ ବା । ତ୍ୱଂ ତୁ ଅନନ୍ତବୀର୍ୟଃ ଅମିତବିକ୍ରମଶ୍ଚ ଇତି
ଅନନ୍ତବୀର୍ୟାମିତବିକ୍ରମଃ । ସର୍ୱଂ ସମସ୍ତଂ ଜଗତ୍ ସମାପ୍ତୋଷି ସମ୍ୟକ୍ ଏକେନ ଆତ୍ମନା
ବ୍ୟାପ୍ନୋଷି ଯତଃ, ତତଃ ତସ୍ମାତ୍ ଅସି ଭବସି ସର୍ୱଃ ତ୍ୱମ୍, ତ୍ୱୟା ବିନାଭୂତଂ ନ
କିଞ୍ଚିତ୍ ଅସ୍ତି ଇତି ଅଭିପ୍ରାୟଃ ॥ ଯତଃ ଅହଂ ତ୍ୱନ୍ମାହାତ୍ମ୍ୟାପରିଜ୍ଞାନାତ୍ ଅପରାଦ୍ଧଃ,
ଅତଃ —
ସଖେତି ମତ୍ୱା ପ୍ରସଭଂ ଯଦୁକ୍ତଂ ହେ କୃଷ୍ଣ ହେ ଯାଦବ ହେ ସଖେତି ।
ଅଜାନତା ମହିମାନଂ ତବେଦଂ ମୟା ପ୍ରମାଦାତ୍ପ୍ରଣୟେନ ବାପି ॥ ୧୧-୪୧॥
ସଖା ସମାନବୟାଃ ଇତି ମତ୍ୱା ଜ୍ଞାତ୍ୱା ବିପରୀତବୁଦ୍ଧ୍ୟା ପ୍ରସଭଂ ଅଭିଭୂୟ
ପ୍ରସହ୍ୟ ଯତ୍ ଉକ୍ତଂ ହେ କୃଷ୍ଣ ହେ ଯାଦବ ହେ ସଖେତି ଚ ଅଜାନତା
ଅଜ୍ଞାନିନା ମୂଢେନ; କିମ୍ ଅଜାନତା ଇତି ଆହ — ମହିମାନଂ ମହାତ୍ମ୍ୟଂ ତବ
ଇଦଂ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ବିଶ୍ୱରୂପମ୍ । “ତବ ଇଦଂ ମହିମାନଂ ଅଜାନତା”
ଇତି ବୈୟଧିକରଣ୍ୟେନ ସମ୍ବନ୍ଧଃ । “ତବେମମ୍” ଇତି ପାଠଃ ଯଦି
ଅସ୍ତି, ତଦା ସାମାନାଧିକରଣ୍ୟମେବ । ମୟା ପ୍ରମାଦାତ୍ ବିକ୍ଷିପ୍ତଚିତ୍ତତୟା,
ପ୍ରଣୟେନ ବାପି, ପ୍ରଣୟୋ ନାମ ସ୍ନେହନିମିତ୍ତଃ ବିସ୍ରମ୍ଭଃ ତେନାପି କାରଣେନ
ଯତ୍ ଉକ୍ତବାନ୍ ଅସ୍ମି ॥
ଯଚ୍ଚାବହାସାର୍ଥମସତ୍କୃତୋଽସି ବିହାରଶୟ୍ୟାସନଭୋଜନେଷୁ ।
ଏକୋଽଥବାପ୍ୟଚ୍ୟୁତ ତତ୍ସମକ୍ଷଂ ତତ୍କ୍ଷାମୟେ ତ୍ୱାମହମପ୍ରମେୟମ୍ ॥ ୧୧-୪୨॥
ଯଚ୍ଚ ଅବହାସାର୍ଥଂ ପରିହାସପ୍ରୟୋଜନାୟ ଅସତ୍କୃତଃ
ପରିଭୂତଃ ଅସି ଭବସି; କ୍ୱ? ବିହାରଶୟ୍ୟାସନଭୋଜନେଷୁ, ବିହରଣଂ ବିହାରଃ
ପାଦବ୍ୟାୟାମଃ, ଶୟନଂ ଶୟ୍ୟା, ଆସନଂ ଆସ୍ଥାୟିକା, ଭୋଜନଂ ଅଦନମ୍, ଇତି ଏତେଷୁ
ବିହାରଶୟ୍ୟାସନଭୋଜନେଷୁ, ଏକଃ ପରୋକ୍ଷଃ ସନ୍ ଅସତ୍କୃତଃ ଅସି ପରିଭୂତଃ
ଅସି; ଅଥବାପି ହେ ଅଚ୍ୟୁତ, ତତ୍ ସମକ୍ଷମ୍, ତଚ୍ଛବ୍ଦଃ କ୍ରିୟାବିଶେଷଣାର୍ଥଃ,
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଂ ବା ଅସତ୍କୃତଃ ଅସି ତତ୍ ସର୍ୱଂ ଅପରାଧଜାତଂ କ୍ଷାମୟେ କ୍ଷମାଂ
କାରୟେ ତ୍ୱାଂ ଅହଂ ଅପ୍ରମେୟଂ ପ୍ରମାଣାତୀତମ୍ ॥ ଯତଃ ତ୍ୱଂ —
ପିତାସି ଲୋକସ୍ୟ ଚରାଚରସ୍ୟ ତ୍ୱମସ୍ୟ ପୂଜ୍ୟଶ୍ଚ ଗୁରୁର୍ଗରୀୟାନ୍ ।
ନ ତ୍ୱତ୍ସମୋଽସ୍ତ୍ୟଭ୍ୟଧିକଃ କୁତୋଽନ୍ୟୋ ଲୋକତ୍ରୟେଽପ୍ୟପ୍ରତିମପ୍ରଭାବ ॥ ୧୧-୪୩॥
ପିତା ଅସି ଜନୟିତା ଅସି ଲୋକସ୍ୟ ପ୍ରାଣିଜାତସ୍ୟ ଚରାଚରସ୍ୟ
ସ୍ଥାବରଜଙ୍ଗମସ୍ୟ । ନ କେବଲଂ ତ୍ୱଂ ଅସ୍ୟ ଜଗତଃ ପିତା, ପୂଜ୍ୟଶ୍ଚ ପୂଜାର୍ହଃ,
ଯତଃ ଗୁରୁଃ ଗରୀୟାନ୍ ଗୁରୁତରଃ । କସ୍ମାତ୍ ଗୁରୁତରଃ ତ୍ୱଂ ଇତି ଆହ — ନ
ତ୍ୱତ୍ସମଃ ତ୍ୱତ୍ତୁଲ୍ୟଃ ଅସ୍ତି । ନ ହି ଈଶ୍ୱରଦ୍ୱୟଂ ସମ୍ଭବତି, ଅନେକେଶ୍ୱରତ୍ୱେ
ବ୍ୟବହାରାନୁପପତ୍ତେଃ । ତ୍ୱତ୍ସମ ଏବ ତାବତ୍ ଅନ୍ୟଃ ନ ସମ୍ଭବତି; କୁତଃ ଏବ ଅନ୍ୟଃ
ଅଭ୍ୟଧିକଃ ସ୍ୟାତ୍ ଲୋକତ୍ରୟେଽପି ସର୍ୱସ୍ମିନ୍? ଅପ୍ରତିମପ୍ରଭାବ ପ୍ରତିମୀୟତେ ଯୟା ସା
ପ୍ରତିମା, ନ ବିଦ୍ୟତେ ପ୍ରତିମା ଯସ୍ୟ ତବ ପ୍ରଭାବସ୍ୟ ସଃ ତ୍ୱଂ ଅପ୍ରତିମପ୍ରଭାବଃ,
ହେ ଅପ୍ରତିମପ୍ରଭାବ ନିରତିଶୟପ୍ରଭାବ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଯତଃ ଏବଂ —
ତସ୍ମାତ୍ପ୍ରଣମ୍ୟ ପ୍ରଣିଧାୟ କାୟଂ ପ୍ରସାଦୟେ ତ୍ୱାମହମୀଶମୀଡ୍ୟମ୍ ।
ପିତେବ ପୁତ୍ରସ୍ୟ ସଖେବ ସଖ୍ୟୁଃ ପ୍ରିୟଃ ପ୍ରିୟାୟାର୍ହସି ଦେବ ସୋଢୁମ୍ ॥ ୧୧-୪୪॥
ତସ୍ମାତ୍ ପ୍ରଣମ୍ୟ ନମସ୍କୃତ୍ୟ, ପ୍ରଣିଧାୟ ପ୍ରକର୍ଷେଣ ନୀଚୈଃ ଧୃତ୍ୱା
କାୟଂ ଶରୀରମ୍, ପ୍ରସାଦୟେ ପ୍ରସାଦଂ କାରୟେ ତ୍ୱାଂ ଅହଂ ଈଶଂ ଈଶିତାରମ୍, ଈଡ୍ୟଂ
ସ୍ତୁତ୍ୟମ୍ । ତ୍ୱଂ ପୁନଃ ପୁତ୍ରସ୍ୟ ଅପରାଧଂ ପିତା ଯଥା କ୍ଷମତେ, ସର୍ୱଂ ସଖା
ଇବ ସଖ୍ୟୁଃ ଅପରାଧମ୍, ଯଥା ବା ପ୍ରିୟଃ ପ୍ରିୟାୟାଃ ଅପରାଧଂ କ୍ଷମତେ, ଏବମ୍
ଅର୍ହସି ହେ ଦେବ ସୋଢୁଂ ପ୍ରସହିତୁଂ କ୍ଷନ୍ତୁଂ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଅଦୃଷ୍ଟପୂର୍ୱଂ ହୃଷିତୋଽସ୍ମି ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ଭୟେନ ଚ ପ୍ରବ୍ୟଥିତଂ ମନୋ ମେ ।
ତଦେବ ମେ ଦର୍ଶୟ ଦେବ ରୂପଂ ପ୍ରସୀଦ ଦେବେଶ ଜଗନ୍ନିବାସ ॥ ୧୧-୪୫॥
ଅଦୃଷ୍ଟପୂର୍ୱଂ ନ କଦାଚିଦପି ଦୃଷ୍ଟପୂର୍ୱଂ ଇଦଂ ବିଶ୍ୱରୂପଂ ତବ ମୟା
ଅନ୍ୟୈର୍ୱା, ତତ୍ ଅହଂ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ହୃଷିତଃ ଅସ୍ମି । ଭୟେନ ଚ ପ୍ରବ୍ୟଥିତଂ
ମନଃ ମେ । ଅତଃ ତଦେବ ମେ ମମ ଦର୍ଶୟ ହେ ଦେବ ରୂପଂ ଯତ୍ ମତ୍ସଖମ୍ ।
ପ୍ରସୀଦ ଦେବେଶ, ଜଗନ୍ନିବାସ ଜଗତୋ ନିବାସୋ ଜଗନ୍ନିବାସଃ, ହେ ଜଗନ୍ନିବାସ ॥
କିରୀଟିନଂ ଗଦିନଂ ଚକ୍ରହସ୍ତମିଚ୍ଛାମି ତ୍ୱାଂ ଦ୍ରଷ୍ଟୁମହଂ ତଥୈବ ।
ତେନୈବ ରୂପେଣ ଚତୁର୍ଭୁଜେନ ସହସ୍ରବାହୋ ଭବ ବିଶ୍ୱମୂର୍ତେ ॥ ୧୧-୪୬॥
କିରୀଟିନଂ କିରୀଟବନ୍ତଂ ତଥା ଗଦିନଂ ଗଦାବନ୍ତଂ ଚକ୍ରହସ୍ତଂ ଇଚ୍ଛାମି ତ୍ୱାଂ
ପ୍ରାର୍ଥୟେ ତ୍ୱାଂ ଦ୍ରଷ୍ଟୁଂ ଅହଂ ତଥୈବ, ପୂର୍ୱବତ୍ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଯତଃ ଏବମ୍, ତସ୍ମାତ୍
ତେନୈବ ରୂପେଣ ବସୁଦେବପୁତ୍ରରୂପେଣ ଚତୁର୍ଭୁଜେନ, ସହସ୍ରବାହୋ ବାର୍ତମାନିକେନ
ବିଶ୍ୱରୂପେଣ, ଭବ ବିଶ୍ୱମୂର୍ତେ; ଉପସଂହୃତ୍ୟ ବିଶ୍ୱରୂପମ୍, ତେନୈବ ରୂପେଣ
ଭବ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଅର୍ଜୁନଂ ଭୀତଂ ଉପଲଭ୍ୟ, ଉପସଂହୃତ୍ୟ ବିଶ୍ୱରୂପମ୍,
ପ୍ରିୟବଚନେନ ଆଶ୍ୱାସୟନ୍ ଶ୍ରୀଭଗବାନ୍ ଉବାଚ —
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ମୟା ପ୍ରସନ୍ନେନ ତବାର୍ଜୁନେଦଂ ରୂପଂ ପରଂ ଦର୍ଶିତମାତ୍ମୟୋଗାତ୍ ।
ତେଜୋମୟଂ ବିଶ୍ୱମନନ୍ତମାଦ୍ୟଂ ଯନ୍ମେ ତ୍ୱଦନ୍ୟେନ ନ ଦୃଷ୍ଟପୂର୍ୱମ୍ ॥ ୧୧-୪୭॥
ମୟା ପ୍ରସନ୍ନେନ, ପ୍ରସାଦୋ ନାମ ତ୍ୱୟି ଅନୁଗ୍ରହବୁଦ୍ଧିଃ, ତଦ୍ୱତା ପ୍ରସନ୍ନେନ ମୟା
ତବ ହେ ଅର୍ଜୁନ, ଇଦଂ ପରଂ ରୂପଂ ବିଶ୍ୱରୂପଂ ଦର୍ଶିତଂ ଆତ୍ମୟୋଗାତ୍ ଆତ୍ମନଃ
ଐଶ୍ୱର୍ୟସ୍ୟ ସାମର୍ଥ୍ୟାତ୍ । ତେଜୋମୟଂ ତେଜଃପ୍ରାୟଂ ବିଶ୍ୱଂ ସମସ୍ତଂ ଅନନ୍ତମ୍
ଅନ୍ତରହିତଂ ଆଦୌ ଭବଂ ଆଦ୍ୟଂ ଯତ୍ ରୂପଂ ମେ ମମ ତ୍ୱଦନ୍ୟେନ ତ୍ୱତ୍ତଃ ଅନ୍ୟେନ
କେନଚିତ୍ ନ ଦୃଷ୍ଟପୂର୍ୱମ୍ ॥ ଆତ୍ମନଃ ମମ ରୂପଦର୍ଶନେନ କୃତାର୍ଥ ଏବ
ତ୍ୱଂ ସଂବୃତ୍ତଃ ଇତି ତତ୍ ସ୍ତୌତି —
ନ ବେଦୟଜ୍ଞାଧ୍ୟଯନୈର୍ନ ଦାନୈର୍ନ ଚ କ୍ରିୟାଭିର୍ନ ତପୋଭିରୁଗ୍ରୈଃ ।
ଏବଂରୂପଃ ଶକ୍ୟ ଅହଂ ନୃଲୋକେ ଦ୍ରଷ୍ଟୁଂ ତ୍ୱଦନ୍ୟେନ କୁରୁପ୍ରବୀର ॥ ୧୧-୪୮॥
ନ ବେଦୟଜ୍ଞାଧ୍ୟଯନୈଃ ଚତୁର୍ଣାମପି ବେଦାନାଂ ଅଧ୍ୟଯନୈଃ ଯଥାବତ୍
ଯଜ୍ଞାଧ୍ୟଯନୈଶ୍ଚ — ବେଦାଧ୍ୟଯନୈରେବ ଯଜ୍ଞାଧ୍ୟଯନସ୍ୟ ସିଦ୍ଧତ୍ୱାତ୍
ପୃଥକ୍ ଯଜ୍ଞାଧ୍ୟଯନଗ୍ରହଣଂ ଯଜ୍ଞବିଜ୍ଞାନୋପଲକ୍ଷଣାର୍ଥଂ — ତଥା ନ
ଦାନୈଃ ତୁଲାପୁରୁଷାଦିଭିଃ, ନ ଚ କ୍ରିୟାଭିଃ ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦିଭିଃ ଶ୍ରୌତାଦିଭିଃ, ନ
ଅପି ତପୋଭିଃ ଉଗ୍ରୈଃ ଚାନ୍ଦ୍ରାୟଣାଦିଭିଃ ଉଗ୍ରୈଃ ଘୋରୈଃ, ଏବଂରୂପଃ ଯଥାଦର୍ଶିତଂ
ବିଶ୍ୱରୂପଂ ଯସ୍ୟ ସୋଽହଂ ଏବଂରୂପଃ ନ ଶକ୍ୟଃ ଅହଂ ନୃଲୋକେ ମନୁଷ୍ୟଲୋକେ
ଦ୍ରଷ୍ଟୁଂ ତ୍ୱଦନ୍ୟେନ ତ୍ୱତ୍ତଃ ଅନ୍ୟେନ କୁରୁପ୍ରବୀର ॥
ମା ତେ ବ୍ୟଥା ମା ଚ ବିମୂଢଭାବୋ ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ରୂପଂ ଘୋରମୀଦୃଙ୍ମମେଦମ୍ ।
ବ୍ୟପେତଭୀଃ ପ୍ରୀତମନାଃ ପୁନସ୍ତ୍ୱଂ ତଦେବ ମେ ରୂପମିଦଂ ପ୍ରପଶ୍ୟ ॥ ୧୧-୪୯॥
ମା ତେ ବ୍ୟଥା ମା ଭୂତ୍ ତେ ଭୟମ୍, ମା ଚ ବିମୂଢଭାବଃ ବିମୂଢଚିତ୍ତତା,
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ଉପଲଭ୍ୟ ରୂପଂ ଘୋରଂ ଈଦୃକ୍ ଯଥାଦର୍ଶିତଂ ମମ ଇଦମ୍ । ବ୍ୟପେତଭୀଃ
ବିଗତଭୟଃ, ପ୍ରୀତମନାଶ୍ଚ ସନ୍ ପୁନଃ ଭୂୟଃ ତ୍ୱଂ ତଦେବ ଚତୁର୍ଭୁଜଂ
ରୂପଂ ଶଙ୍ଖଚକ୍ରଗଦାଧରଂ ତବ ଇଷ୍ଟଂ ରୂପଂ ଇଦଂ ପ୍ରପଶ୍ୟ ॥ ସଞ୍ଜୟ
ଉବାଚ —
ଇତ୍ୟର୍ଜୁନଂ ବାସୁଦେବସ୍ତଥୋକ୍ତ୍ୱା ସ୍ୱକଂ ରୂପଂ ଦର୍ଶୟାମାସ ଭୂୟଃ ।
ଆଶ୍ୱାସୟାମାସ ଚ ଭୀତମେନଂ ଭୂତ୍ୱା ପୁନଃସୌମ୍ୟବପୁର୍ମହାତ୍ମା ॥ ୧୧-୫୦॥
ଇତି ଏବଂ ଅର୍ଜୁନଂ ବାସୁଦେବଃ ତଥାଭୂତଂ ବଚନଂ ଉକ୍ତ୍ୱା, ସ୍ୱକଂ ବସୁଦେବସ୍ୟ
ଗୃହେ ଜାତଂ ରୂପଂ ଦର୍ଶୟାମାସ ଦର୍ଶିତବାନ୍ ଭୂୟଃ ପୁନଃ । ଆଶ୍ୱାସୟାମାସ
ଚ ଆଶ୍ୱାସିତବାନ୍ ଭୀତଂ ଏନମ୍, ଭୂତ୍ୱା ପୁନଃ ସୌମ୍ୟବପୁଃ ପ୍ରସନ୍ନଦେହଃ
ମହାତ୍ମା ॥
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱେଦଂ ମାନୁଷଂ ରୂପଂ ତବ ସୌମ୍ୟଂ ଜନାର୍ଦନ ।
ଇଦାନୀମସ୍ମି ସଂବୃତ୍ତଃ ସଚେତାଃ ପ୍ରକୃତିଂ ଗତଃ ॥ ୧୧-୫୧॥
ଦୃଷ୍ଟ୍ୱା ଇଦଂ ମାନୁଷଂ ରୂପଂ ମତ୍ସଖଂ ପ୍ରସନ୍ନଂ
ତବ ସୌମ୍ୟଂ ଜନାର୍ଦନ, ଇଦାନୀଂ ଅଧୁନା
ଅସ୍ମି ସଂବୃତ୍ତଃ ସଞ୍ଜାତଃ । କିମ୍? ସଚେତାଃ ପ୍ରସନ୍ନଚିତ୍ତଃ ପ୍ରକୃତିଂ ସ୍ୱଭାବଂ
ଗତଶ୍ଚ ଅସ୍ମି ॥
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ସୁଦୁର୍ଦର୍ଶମିଦଂ ରୂପଂ ଦୃଷ୍ଟବାନସି ଯନ୍ମମ ।
ଦେବା ଅପ୍ୟସ୍ୟ ରୂପସ୍ୟ ନିତ୍ୟଂ ଦର୍ଶନକାଙ୍କ୍ଷିଣଃ ॥ ୧୧-୫୨॥
ସୁଦୁର୍ଦର୍ଶଂ ସୁଷ୍ଠୁ ଦୁଃଖେନ ଦର୍ଶନଂ ଅସ୍ୟ ଇତି
ସୁଦୁର୍ଦର୍ଶମ୍, ଇଦଂ ରୂପଂ ଦୃଷ୍ଟବାନ୍ ଅସି
ଯତ୍ ମମ, ଦେବାଃ ଅପି ଅସ୍ୟ ମମ ରୂପସ୍ୟ ନିତ୍ୟଂ ସର୍ୱଦା ଦର୍ଶନକାଙ୍କ୍ଷିଣଃ;
ଦର୍ଶନେପ୍ସବୋଽପି ନ ତ୍ୱମିବ ଦୃଷ୍ଟବନ୍ତଃ,
ନ ଦ୍ରକ୍ଷ୍ୟନ୍ତି ଚ ଇତି ଅଭିପ୍ରାୟଃ ॥ କସ୍ମାତ୍? —
ନାହଂ ବେଦୈର୍ନ ତପସା ନ ଦାନେନ ନ ଚେଜ୍ୟଯା ।
ଶକ୍ୟ ଏବଂବିଧୋ ଦ୍ରଷ୍ଟୁଂ ଦୃଷ୍ଟବାନସି ମାଂ ଯଥା ॥ ୧୧-୫୩॥
ନ ଅହଂ ବେଦୈଃ ଋଗ୍ୟଜୁଃସାମାଥର୍ୱବେଦୈଃ ଚତୁର୍ଭିରପି, ନ ତପସା
ଉଗ୍ରେଣ ଚାନ୍ଦ୍ରାୟଣାଦିନା, ନ ଦାନେନ ଗୋଭୂହିରଣ୍ୟାଦିନା, ନ ଚ ଇଜ୍ୟଯା
ଯଜ୍ଞେନ ପୂଜୟା ବା ଶକ୍ୟଃ ଏବଂବିଧଃ ଯଥାଦର୍ଶିତପ୍ରକାରଃ ଦ୍ରଷ୍ଟୁଂ
ଦୃଷ୍ଟାବାନ୍ ଅସି ମାଂ ଯଥା ତ୍ୱମ୍ ॥ କଥଂ ପୁନଃ ଶକ୍ୟଃ ଇତି ଉଚ୍ୟତେ —
ଭକ୍ତ୍ୟା ତ୍ୱନନ୍ୟଯା ଶକ୍ୟ ଅହମେବଂବିଧୋଽର୍ଜୁନ ।
ଜ୍ଞାତୁଂ ଦ୍ରଷ୍ଟୁଂ ଚ ତତ୍ତ୍ୱେନ ପ୍ରବେଷ୍ଟୁଂ ଚ ପରନ୍ତପ ॥ ୧୧-୫୪॥
ଭକ୍ତ୍ୟା ତୁ କିଂବିଶିଷ୍ଟୟା ଇତି ଆହ — ଅନନ୍ୟଯା ଅପୃଥଗ୍ଭୂତୟା, ଭଗବତଃ
ଅନ୍ୟତ୍ର ପୃଥକ୍ ନ କଦାଚିଦପି ଯା ଭବତି ସା ତ୍ୱନନ୍ୟା ଭକ୍ତିଃ । ସର୍ୱୈରପି
କରଣୈଃ ବାସୁଦେବାଦନ୍ୟତ୍ ନ ଉପଲଭ୍ୟତେ ଯୟା, ସା ଅନନ୍ୟା ଭକ୍ତିଃ, ତୟା ଭକ୍ତ୍ୟା
ଶକ୍ୟଃ ଅହଂ ଏବଂବିଧଃ ବିଶ୍ୱରୂପପ୍ରକାରଃ ହେ ଅର୍ଜୁନ, ଜ୍ଞାତୁଂ ଶାସ୍ତ୍ରତଃ ।
ନ କେବଲଂ ଜ୍ଞାତୁଂ ଶାସ୍ତ୍ରତଃ, ଦ୍ରଷ୍ଟୁଂ ଚ ସାକ୍ଷାତ୍କର୍ତୁଂ ତତ୍ତ୍ୱେନ ତତ୍ତ୍ୱତଃ,
ପ୍ରବେଷ୍ଟୁଂ ଚ ମୋକ୍ଷଂ ଚ ଗନ୍ତୁଂ ପରନ୍ତପ ॥ ଅଧୁନା ସର୍ୱସ୍ୟ ଗୀତାଶାସ୍ତ୍ରସ୍ୟ
ସାରଭୂତଃ ଅର୍ଥଃ ନିଃଶ୍ରେୟସାର୍ଥଃ ଅନୁଷ୍ଠେୟତ୍ୱେନ ସମୁଚ୍ଚିତ୍ୟ ଉଚ୍ୟତେ —
ମତ୍କର୍ମକୃନ୍ମତ୍ପରମୋ ମଦ୍ଭକ୍ତଃ ସଙ୍ଗବର୍ଜିତଃ ।
ନିର୍ୱୈରଃ ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ଯଃ ସ ମାମେତି ପାଣ୍ଡବ ॥ ୧୧-୫୫॥
ମତ୍କର୍ମକୃତ୍ ମଦର୍ଥଂ କର୍ମ ମତ୍କର୍ମ, ତତ୍ କରୋତୀତି ମତ୍କର୍ମକୃତ୍ ।
ମତ୍ପରମଃ — କରୋତି ଭୃତ୍ୟଃ ସ୍ୱାମିକର୍ମ, ନ ତୁ ଆତ୍ମନଃ ପରମା ପ୍ରେତ୍ୟ
ଗନ୍ତବ୍ୟା ଗତିରିତି ସ୍ୱାମିନଂ ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ; ଅୟଂ ତୁ ମତ୍କର୍ମକୃତ୍ ମାମେବ
ପରମାଂ ଗତିଂ ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ ଇତି ମତ୍ପରମଃ, ଅହଂ ପରମଃ ପରା ଗତିଃ
ଯସ୍ୟ ସୋଽୟଂ ମତ୍ପରମଃ । ତଥା ମଦ୍ଭକ୍ତଃ ମାମେବ ସର୍ୱପ୍ରକାରୈଃ
ସର୍ୱାତ୍ମନା ସର୍ୱୋତ୍ସାହେନ ଭଜତେ ଇତି ମଦ୍ଭକ୍ତଃ । ସଙ୍ଗବର୍ଜିତଃ
ଧନପୁତ୍ରମିତ୍ରକଲତ୍ରବନ୍ଧୁବର୍ଗେଷୁ ସଙ୍ଗବର୍ଜିତଃ ସଙ୍ଗଃ ପ୍ରୀତିଃ ସ୍ନେହଃ
ତଦ୍ୱର୍ଜିତଃ । ନିର୍ୱୈରଃ ନିର୍ଗତବୈରଃ ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ଶତ୍ରୁଭାବରହିତଃ
ଆତ୍ମନଃ ଅତ୍ୟନ୍ତାପକାରପ୍ରବୃତ୍ତେଷ୍ୱପି । ଯଃ ଈଦୃଶଃ ମଦ୍ଭକ୍ତଃ ସଃ
ମାଂ ଏତି, ଅହମେବ ତସ୍ୟ ପରା ଗତିଃ, ନ ଅନ୍ୟା ଗତିଃ କାଚିତ୍ ଭବତି ।
ଅୟଂ ତବ ଉପଦେଶଃ ଇଷ୍ଟଃ ମୟା ଉପଦିଷ୍ଟଃ ହେ ପାଣ୍ଡବ ଇତି ॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଯୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ନାର୍ଜୁନସଂବାଦେ ବିଶ୍ୱରୂପଦର୍ଶନଂ ନାମ ଏକାଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୧୧॥
ଇତି
ଶ୍ରୀମଦ୍-ପରମହଂସ-ପରିବ୍ରାଜକ-ଆଚାର୍ୟ-ପୂଜ୍ୟପାଦ-ଶ୍ରୀଶଙ୍କର-ଭଗବତା
କୃତୌ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା-ଭାଷ୍ୟେ ବିଶ୍ୱରୂପ-ଦର୍ଶନଂ ନାମ ଏକାଦଶଃ
ଅଧ୍ୟାୟଃ ॥
॥ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା ଶାଙ୍କର-ଭାଷ୍ୟମ୍ ॥ ॥ ଦ୍ୱାଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
ଦ୍ୱିତୀୟ-ଅଧ୍ୟାୟ-ପ୍ରଭୃତିଷୁ ବିଭୂତି-ଅନ୍ତେଷୁ ଅଧ୍ୟାୟେଷୁ ପରମାତ୍ମନଃ
ବ୍ରହ୍ମଣଃ ଅକ୍ଷରସ୍ୟ ବିଧ୍ୱସ୍ତ-ସର୍ୱ-ଉପାଧି-ବିଶେଷସ୍ୟ ଉପାସନମ୍
ଉକ୍ତମ୍; ସର୍ୱ-ଯୋଗ-ଐଶ୍ୱର୍ୟ-ସର୍ୱଜ୍ଞାନ-ଶକ୍ତିମତ୍-ସତ୍ତ୍ୱ-ଉପାଧେଃ
ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ତବ ଚ ଉପାସନଂ ତତ୍ର ତତ୍ର ଉକ୍ତମ୍ । ବିଶ୍ୱ-ରୂପ-ଅଧ୍ୟାୟେ
ତୁ ଐଶ୍ୱରଂ ଆଦ୍ୟଂ ସମସ୍ତ-ଜଗତ୍-ଆତ୍ମ-ରୂପଂ ବିଶ୍ୱ-ରୂପଂ ତ୍ୱଦୀୟଂ
ଦର୍ଶିତଂ ଉପାସନା-ଅର୍ଥଂ ଏବ ତ୍ୱୟା । ତତ୍ ଚ ଦର୍ଶୟିତ୍ୱା ଉକ୍ତବାନ୍ ଅସି
“ମତ୍-କର୍ମ-କୃତ୍” (ଭ. ଗୀ. ୧୧-୫୫) ଇତ୍ୟାଦି । ଅତଃ ଅହଂ ଅନୟୋଃ
ଉଭୟୋଃ ପକ୍ଷୟୋଃ ବିଶିଷ୍ଟତର-ବୁଭୁତ୍ସୟା ତ୍ୱାଂ ପୃଚ୍ଛାମି ଇତି ଅର୍ଜୁନଃ
ଉବାଚ —
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ଏବଂ ସତତୟୁକ୍ତା ଯେ ଭକ୍ତାସ୍ତ୍ୱାଂ ପର୍ୟୁପାସତେ ।
ଯେ ଚାପ୍ୟକ୍ଷରମବ୍ୟକ୍ତଂ ତେଷାଂ କେ ଯୋଗବିତ୍ତମାଃ ॥ ୧୨-୧॥
ଏବଂ ଇତି ଅତୀତ-ଅନନ୍ତର-ଶ୍ଲୋକେନ ଉକ୍ତଂ ଅର୍ଥଂ ପରାମୃଶତି
“ମତ୍-କର୍ମ-କୃତ୍” (ଭ. ଗୀ. ୧୧-୫୫) ଇତ୍ୟାଦିନା । ଏବଂ
ସତତ-ଯୁକ୍ତାଃ, ନୈରନ୍ତର୍ୟେଣ ଭଗବତ୍-କର୍ମ-ଆଦୌ ଯଥୋକ୍ତେ ଅର୍ଥେ ସମାହିତାଃ
ସନ୍ତଃ ପ୍ରବୃତ୍ତାଃ ଇତି ଅର୍ଥଃ । ଯେ ଭକ୍ତାଃ ଅନନ୍ୟ-ଶରଣାଃ ସନ୍ତଃ ତ୍ୱାଂ
ଯଥା-ଦର୍ଶିତଂ ବିଶ୍ୱ-ରୂପଂ ପର୍ୟୁପାସତେ ଧ୍ୟାୟନ୍ତି; ଯେ ଚ ଅନ୍ୟେଽପି
ତ୍ୟକ୍ତ-ସର୍ୱ-ଏଷଣାଃ ସନ୍ନ୍ୟସ୍ତ-ସର୍ୱ-କର୍ମାଣଃ ଯଥା-ବିଶେଷିତଂ ବ୍ରହ୍ମ
ଅକ୍ଷରଂ ନିରସ୍ତ-ସର୍ୱ-ଉପାଧିତ୍ୱାତ୍ ଅବ୍ୟକ୍ତଂ ଅକରଣ-ଗୋଚରମ୍ । ଯତ୍ ହି
କରଣ-ଗୋଚରଂ ତତ୍ ବ୍ୟକ୍ତଂ ଉଚ୍ୟତେ, ଅଞ୍ଜେଃ ଧାତୋଃ ତତ୍-କର୍ମକତ୍ୱାତ୍; ଇଦଂ ତୁ
ଅକ୍ଷରଂ ତତ୍-ବିପରୀତମ୍, ଶିଷ୍ଟୈଃ ଚ ଉଚ୍ୟମାନୈଃ ବିଶେଷଣୈଃ ବିଶିଷ୍ଟମ୍,
ତତ୍ ଯେ ଚ ଅପି ପର୍ୟୁପାସତେ, ତେଷାଂ ଉଭୟେଷାଂ ମଧ୍ୟେ କେ ଯୋଗ-ବିତ୍-ତମାଃ? କେ
ଅତିଶୟେନ ଯୋଗ-ବିଦଃ ଇତି ଅର୍ଥଃ ॥
ଶ୍ରୀ-ଭଗବାନ୍ ଉବାଚ — ଯେ ତୁ ଅକ୍ଷର-ଉପାସକାଃ ସମ୍ୟଗ୍-ଦର୍ଶିନଃ
ନିବୃତ୍ତ-ଏଷଣାଃ, ତେ ତାବତ୍ ତିଷ୍ଠନ୍ତୁ; ତାନ୍ ପ୍ରତି ଯତ୍ ବକ୍ତବ୍ୟମ୍, ତତ୍
ଉପରିଷ୍ଟାତ୍ ବକ୍ଷ୍ୟାମଃ । ଯେ ତୁ ଇତରେ —
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ମୟ୍ୟାବେଶ୍ୟ ମନୋ ଯେ ମାଂ ନିତ୍ୟଯୁକ୍ତା ଉପାସତେ ।
ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ପରୟୋପେତାଃ ତେ ମେ ଯୁକ୍ତତମା ମତାଃ ॥ ୧୨-୨॥
ମୟି ବିଶ୍ୱ-ରୂପେ ପରମେଶ୍ୱରେ ଆବେଶ୍ୟ ସମାଧାୟ ମନଃ, ଯେ
ଭକ୍ତାଃ ସନ୍ତଃ, ମାଂ ସର୍ୱ-ଯୋଗେଶ୍ୱରାଣାଂ ଅଧୀଶ୍ୱରଂ ସର୍ୱଜ୍ଞଂ
ବିମୁକ୍ତ-ରାଗ-ଆଦି-କ୍ଲେଶ-ତିମିର-ଦୃଷ୍ଟିମ୍, ନିତ୍ୟ-ଯୁକ୍ତାଃ
ଅତୀତ-ଅନନ୍ତର-ଅଧ୍ୟାୟ-ଅନ୍ତ-ଉକ୍ତ-ଶ୍ଲୋକ-ଅର୍ଥ-ନ୍ୟାୟେନ ସତତ-ଯୁକ୍ତାଃ
ସନ୍ତଃ ଉପାସତେ ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ପରୟା ପ୍ରକୃଷ୍ଟୟା ଉପେତାଃ, ତେ ମେ ମମ ମତାଃ
ଅଭିପ୍ରେତାଃ ଯୁକ୍ତ-ତମାଃ ଇତି । ନୈରନ୍ତର୍ୟେଣ ହି ତେ ମତ୍-ଚିତ୍ତତୟା ଅହୋ-ରାତ୍ରମ୍
ଅତିବାହୟନ୍ତି । ଅତଃ ଯୁକ୍ତଂ ତାନ୍ ପ୍ରତି ଯୁକ୍ତ-ତମାଃ ଇତି ବକ୍ତୁମ୍ ॥
କିଂ ଇତରେ ଯୁକ୍ତ-ତମାଃ ନ ଭବନ୍ତି? ନ; କିଂ ତୁ ତାନ୍ ପ୍ରତି ଯତ୍ ବକ୍ତବ୍ୟମ୍,
ତତ୍ ଶୃଣୁ —
ଯେ ତ୍ୱକ୍ଷରମନିର୍ଦେଶ୍ୟଂ ଅବ୍ୟକ୍ତଂ ପର୍ୟୁପାସତେ ।
ସର୍ୱତ୍ରଗମଚିନ୍ତ୍ୟଂ ଚ କୂଟସ୍ଥମଚଲଂ ଧ୍ରୁବମ୍ ॥ ୧୨-୩॥
ଯେ ତୁ ଅକ୍ଷରଂ ଅନିର୍ଦେଶ୍ୟମ୍, ଅବ୍ୟକ୍ତତ୍ୱାତ୍ ଅଶବ୍ଦ-ଗୋଚରଃ ଇତି ନ
ନିର୍ଦେଷ୍ଟୁଂ ଶକ୍ୟତେ, ଅତଃ ଅନିର୍ଦେଶ୍ୟମ୍, ଅବ୍ୟକ୍ତଂ ନ କେନ ଅପି ପ୍ରମାଣେନ
ବ୍ୟଜ୍ୟତେ ଇତି ଅବ୍ୟକ୍ତଂ ପରି-ଉପାସତେ ପରି ସମନ୍ତାତ୍ ଉପାସତେ । ଉପାସନଂ ନାମ
ଯଥା-ଶାସ୍ତ୍ରଂ ଉପାସ୍ୟସ୍ୟ ଅର୍ଥସ୍ୟ ବିଷୟୀ-କରଣେନ ସାମୀପ୍ୟଂ ଉପଗମ୍ୟ
ତୈଲ-ଧାରାବତ୍ ସମାନ-ପ୍ରତ୍ୟଯ-ପ୍ରବାହେଣ ଦୀର୍ଘ-କାଲଂ ଯତ୍ ଆସନମ୍,
ତତ୍ ଉପାସନଂ ଆଚକ୍ଷତେ । ଅକ୍ଷରସ୍ୟ ବିଶେଷଣଂ ଆହ ଉପାସ୍ୟସ୍ୟ —
ସର୍ୱତ୍ର-ଗଂ ବ୍ୟୋମବତ୍ ବ୍ୟାପି ଅଚିନ୍ତ୍ୟଂ ଚ ଅବ୍ୟକ୍ତତ୍ୱାତ୍ ଅଚିନ୍ତ୍ୟମ୍ । ଯତ୍ ହି
କରଣ-ଗୋଚରମ୍, ତତ୍ ମନସା ଅପି ଚିନ୍ତ୍ୟମ୍, ତତ୍-ବିପରୀତତ୍ୱାତ୍ ଅଚିନ୍ତ୍ୟମ୍
ଅକ୍ଷରମ୍, କୂଟସ୍ଥଂ ଦୃଶ୍ୟମାନ-ଗୁଣଂ ଅନ୍ତର୍-ଦୋଷଂ ବସ୍ତୁ କୂଟମ୍ ।
“କୂଟ-ରୂପମ୍” କୂଟ-ସାକ୍ଷ୍ୟମ୍” ଇତି-ଆଦୌ କୂଟ-ଶବ୍ଦଃ
ପ୍ରସିଦ୍ଧଃ ଲୋକେ । ତଥା ଚ ଅବିଦ୍ୟା-ଆଦି-ଅନେକ-ସଂସାର-ବୀଜଂ ଅନ୍ତର୍-ଦୋଷବତ୍
ମାୟା-ଅବ୍ୟାକୃତ-ଆଦି-ଶବ୍ଦ-ବାଚ୍ୟତୟା “ମାୟାଂ ତୁ ପ୍ରକୃତିଂ ବିଦ୍ୟାତ୍
ମାୟିନଂ ତୁ ମହେଶ୍ୱରମ୍” (ଶ୍ୱେ. ଉ. ୪-୧୦) “ମମ ମାୟା ଦୁରତ୍ୟଯା”
(ଭ. ଗୀ. ୭-୧୪) ଇତି-ଆଦୌ ପ୍ରସିଦ୍ଧଂ ଯତ୍ ତତ୍ କୂଟମ୍, ତସ୍ମିନ୍ କୂଟେ ସ୍ଥିତଂ
କୂଟ-ସ୍ଥଂ ତତ୍-ଅଧ୍ୟକ୍ଷତୟା । ଅଥବା, ରାଶିଃ ଇବ ସ୍ଥିତଂ କୂଟ-ସ୍ଥମ୍ ।
ଅତଃ ଏବ ଅଚଲମ୍ । ଯସ୍ମାତ୍ ଅଚଲମ୍, ତସ୍ମାତ୍ ଧ୍ରୁବମ୍, ନିତ୍ୟଂ ଇତି ଅର୍ଥଃ ॥
ସନ୍ନିୟମ୍ୟେନ୍ଦ୍ରିୟଗ୍ରାମଂ ସର୍ୱତ୍ର ସମବୁଦ୍ଧୟଃ ।
ତେ ପ୍ରାପ୍ନୁବନ୍ତି ମାମେବ ସର୍ୱଭୂତହିତେ ରତାଃ ॥ ୧୨-୪॥
ସନ୍ନିୟମ୍ୟ ସମ୍ୟକ୍ ନିୟମ୍ୟ ଉପସଂହୃତ୍ୟ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ-ଗ୍ରାମଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟ-ସମୁଦାୟଂ
ସର୍ୱତ୍ର ସର୍ୱସ୍ମିନ୍ କାଲେ ସମ-ବୁଦ୍ଧୟଃ ସମା ତୁଲ୍ୟା ବୁଦ୍ଧିଃ ଯେଷାମ୍
ଇଷ୍ଟ-ଅନିଷ୍ଟ-ପ୍ରାପ୍ତୌ ତେ ସମ-ବୁଦ୍ଧୟଃ । ତେ ଯେ ଏବଂ-ବିଧାଃ ତେ
ପ୍ରାପ୍ନୁବନ୍ତି ମାଂ ଏବ ସର୍ୱ-ଭୂତ-ହିତେ ରତାଃ । ନ ତୁ ତେଷାଂ ବକ୍ତବ୍ୟଂ
କିଞ୍ଚିତ୍ “ମାଂ ତେ ପ୍ରାପ୍ନୁବନ୍ତି” ଇତି; “ଜ୍ଞାନୀ ତୁ ଆତ୍ମା ଏବ ମେ
ମତମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୭-୧୮) ଇତି ହି ଉକ୍ତମ୍ । ନ ହି ଭଗବତ୍-ସ୍ୱରୂପାଣାଂ ସତାଂ
ଯୁକ୍ତ-ତମତ୍ୱମ୍-ଅୟୁକ୍ତ-ତମତ୍ୱଂ ବା ବାଚ୍ୟମ୍ ॥ କିଂ ତୁ —
କ୍ଲେଶୋଽଧିକତରସ୍ତେଷାଂ ଅବ୍ୟକ୍ତାସକ୍ତଚେତସାମ୍ ।
ଅବ୍ୟକ୍ତା ହି ଗତିର୍ଦୁଃଖଂ ଦେହବଦ୍ଭିରବାପ୍ୟତେ ॥ ୧୨-୫॥
କ୍ଲେଶଃ ଅଧିକତରଃ, ଯଦ୍ୟପି ମତ୍-କର୍ମ-ଆଦି-ପରାଣାଂ କ୍ଲେଶଃ ଅଧିକଃ
ଏବ କ୍ଲେଶଃ ଅଧିକତରଃ ତୁ ଅକ୍ଷର-ଆତ୍ମନାଂ ପରମାତ୍ମ-ଦର୍ଶିନାଂ
ଦେହ-ଅଭିମାନ-ପରିତ୍ୟାଗ-ନିମିତ୍ତଃ । ଅବ୍ୟକ୍ତ-ଆସକ୍ତ-ଚେତସାଂ ଅବ୍ୟକ୍ତେ ଆସକ୍ତଂ
ଚେତଃ ଯେଷାଂ ତେ ଅବ୍ୟକ୍ତ-ଆସକ୍ତ-ଚେତସଃ ତେଷାଂ ଅବ୍ୟକ୍ତ-ଆସକ୍ତ-ଚେତସାମ୍ ।
ଅବ୍ୟକ୍ତା ହି ଯସ୍ମାତ୍ ଯା ଗତିଃ ଅକ୍ଷର-ଆତ୍ମିକା ଦୁଃଖଂ ସା ଦେହବଦ୍ଭିଃ
ଦେହ-ଅଭିମାନବଦ୍ଭିଃ ଅବାପ୍ୟତେ, ଅତଃ କ୍ଲେଶଃ ଅଧିକତରଃ ॥ ଅକ୍ଷର-ଉପାସକାନାଂ
ଯତ୍ ବର୍ତନମ୍, ତତ୍ ଉପରିଷ୍ଟାତ୍ ବକ୍ଷ୍ୟାମଃ —
ଯେ ତୁ ସର୍ୱାଣି କର୍ମାଣି ମୟି ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟ ମତ୍ପରାଃ ।
ଅନନ୍ୟେନୈବ ଯୋଗେନ ମାଂ ଧ୍ୟାୟନ୍ତ ଉପାସତେ ॥ ୧୨-୬॥
ଯେ ତୁ ସର୍ୱାଣି କର୍ମାଣି ମୟି ଈଶ୍ୱରେ ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟ ମତ୍-ପରାଃ ଅହଂ ପରଃ ଯେଷାଂ
ତେ ମତ୍-ପରାଃ ସନ୍ତଃ ଅନନ୍ୟେନ ଏବ ଅବିଦ୍ୟମାନଂ ଅନ୍ୟତ୍ ଆଲମ୍ବନଂ ବିଶ୍ୱ-ରୂପଂ
ଦେବଂ ଆତ୍ମାନଂ ମୁକ୍ତ୍ୱା ଯସ୍ୟ ସଃ ଅନନ୍ୟଃ ତେନ ଅନନ୍ୟେନ ଏବ; କେନ? ଯୋଗେନ
ସମାଧିନା ମାଂ ଧ୍ୟାୟନ୍ତଃ ଚିନ୍ତୟନ୍ତଃ ଉପାସତେ ॥ ତେଷାଂ କିମ୍? —
ତେଷାମହଂ ସମୁଦ୍ଧର୍ତା ମୃତ୍ୟୁସଂସାରସାଗରାତ୍ ।
ଭବାମି ନ ଚିରାତ୍ପାର୍ଥ ମୟ୍ୟାବେଶିତଚେତସାମ୍ ॥ ୧୨-୭॥
ତେଷାଂ ମତ୍-ଉପାସନ-ଏକ-ପରାଣାଂ ଅହଂ ଈଶ୍ୱରଃ ସମୁଦ୍ଧର୍ତା । କୁତଃ ଇତି ଆହ
— ମୃତ୍ୟୁ-ସଂସାର-ସାଗରାତ୍ ମୃତ୍ୟୁ-ଯୁକ୍ତଃ ସଂସାରଃ ମୃତ୍ୟୁ-ସଂସାରଃ,
ସଃ ଏବ ସାଗରଃ ଇବ ସାଗରଃ, ଦୁସ୍ତରତ୍ୱାତ୍, ତସ୍ମାତ୍ ମୃତ୍ୟୁ-ସଂସାର-ସାଗରାତ୍
ଅହଂ ତେଷାଂ ସମୁଦ୍ଧର୍ତା ଭବାମି ନ ଚିରାତ୍ । କିଂ ତର୍ହି? କ୍ଷିପ୍ରଂ ଏବ ହେ ପାର୍ଥ,
ମୟି ଆବେଶିତ-ଚେତସାଂ ମୟି ବିଶ୍ୱ-ରୂପେ ଆବେଶିତଂ ସମାହିତଂ ଚେତଃ ଯେଷାଂ
ତେ ମୟି-ଆବେଶିତ-ଚେତସଃ ତେଷାମ୍ ॥ ଯତଃ ଏବମ୍, ତସ୍ମାତ୍ —
ମୟ୍ୟେବ ମନ ଆଧତ୍ସ୍ୱ ମୟି ବୁଦ୍ଧିଂ ନିବେଶୟ ।
ନିବସିଷ୍ୟସି ମୟ୍ୟେବ ଅତ ଊର୍ଧ୍ୱଂ ନ ସଂଶୟଃ ॥ ୧୨-୮॥
ମୟି ଏବ ବିଶ୍ୱ-ରୂପେ ଈଶ୍ୱରେ ମନଃ ସଙ୍କଲ୍ପ-ବିକଲ୍ପ-ଆତ୍ମକଂ ଆଧତ୍ସ୍ୱ
ସ୍ଥାପୟ । ମୟି ଏବ ଅଧ୍ୟବସାୟଂ କୁର୍ୱତୀଂ ବୁଦ୍ଧିଂ ଆଧତ୍ସ୍ୱ ନିବେଶୟ ।
ତତଃ ତେ କିଂ ସ୍ୟାତ୍ ଇତି ଶୃଣୁ — ନିବସିଷ୍ୟସି ନିବତ୍ସ୍ୟସି ନିଶ୍ଚୟେନ
ମତ୍-ଆତ୍ମନା ମୟି ନିବାସଂ କରିଷ୍ୟସି ଏବ ଅତଃ ଶରୀର-ପାତାତ୍ ଊର୍ଧ୍ୱମ୍ । ନ
ସଂଶୟଃ ସଂଶୟଃ ଅତ୍ର ନ କର୍ତବ୍ୟଃ ॥
ଅଥ ଚିତ୍ତଂ ସମାଧାତୁଂ ନ ଶକ୍ନୋଷି ମୟି ସ୍ଥିରମ୍ ।
ଅଭ୍ୟାସୟୋଗେନ ତତଃ ମାମିଚ୍ଛାପ୍ତୁଂ ଧନଞ୍ଜୟ ॥ ୧୨-୯॥
ଅଥ ଏବଂ ଯଥା ଅବୋଚଂ ତଥା ମୟି ଚିତ୍ତଂ ସମାଧାତୁଂ ସ୍ଥାପୟିତୁଂ ସ୍ଥିରମ୍
ଅଚଲଂ ନ ଶକ୍ନୋଷି ଚେତ୍, ତତଃ ପଶ୍ଚାତ୍ ଅଭ୍ୟାସ-ଯୋଗେନ, ଚିତ୍ତସ୍ୟ ଏକସ୍ମିନ୍
ଆଲମ୍ବନେ ସର୍ୱତଃ ସମାହୃତ୍ୟ ପୁନଃ ପୁନଃ ସ୍ଥାପନଂ ଅଭ୍ୟାସଃ, ତତ୍-ପୂର୍ୱକଃ
ଯୋଗଃ ସମାଧାନ-ଲକ୍ଷଣଃ ତେନ ଅଭ୍ୟାସ-ଯୋଗେନ ମାଂ ବିଶ୍ୱ-ରୂପଂ ଇଚ୍ଛ
ପ୍ରାର୍ଥୟସ୍ୱ ଆପ୍ତୁଂ ପ୍ରାପ୍ତୁଂ ହେ ଧନଞ୍ଜୟ ॥
ଅଭ୍ୟାସେଽପ୍ୟସମର୍ଥୋଽସି ମତ୍କର୍ମପରମୋ ଭବ ।
ମଦର୍ଥମପି କର୍ମାଣି କୁର୍ୱନ୍ସିଦ୍ଧିମବାପ୍ସ୍ୟସି ॥ ୧୨-୧୦॥
ଅଭ୍ୟାସେ ଅପି ଅସମର୍ଥଃ ଅସି ଅଶକ୍ତଃ ଅସି, ତର୍ହି ମତ୍-କର୍ମ-ପରମଃ
ଭବ ମତ୍-ଅର୍ଥଂ କର୍ମ ମତ୍-କର୍ମ ତତ୍-ପରମଃ ମତ୍-କର୍ମ-ପରମଃ,
ମତ୍-କର୍ମ-ପ୍ରଧାନଃ ଇତି ଅର୍ଥଃ । ଅଭ୍ୟାସେନ ବିନା ମତ୍-ଅର୍ଥଂ ଅପି କର୍ମାଣି
କେବଲଂ କୁର୍ୱନ୍ ସିଦ୍ଧିଂ ସତ୍ତ୍ୱ-ଶୁଦ୍ଧି-ଯୋଗ-ଜ୍ଞାନ-ପ୍ରାପ୍ତି-ଦ୍ୱାରେଣ
ଅବାପ୍ସ୍ୟସି ॥
ଅଥୈତଦପ୍ୟଶକ୍ତୋଽସି କର୍ତୁଂ ମଦ୍ୟୋଗମାଶ୍ରିତଃ ।
ସର୍ୱକର୍ମଫଲତ୍ୟାଗଂ ତତଃ କୁରୁ ଯତାତ୍ମବାନ୍ ॥ ୧୨-୧୧॥
ଅଥ ପୁନଃ ଏତତ୍ ଅପି ଯତ୍ ଉକ୍ତଂ ମତ୍-କର୍ମ-ପରମତ୍ୱମ୍, ତତ୍ କର୍ତୁଂ ଅଶକ୍ତଃ ଅସି,
ମତ୍-ଯୋଗଂ ଆଶ୍ରିତଃ ମୟି କ୍ରିୟମାଣାନି କର୍ମାଣି ସନ୍ନ୍ୟସ୍ୟ ଯତ୍ କରଣଂ ତେଷାମ୍
ଅନୁଷ୍ଠାନଂ ସଃ ମତ୍-ଯୋଗଃ, ତଂ ଆଶ୍ରିତଃ ସନ୍, ସର୍ୱ-କର୍ମ-ଫଲ-ତ୍ୟାଗଂ
ସର୍ୱେଷାଂ କର୍ମଣାଂ ଫଲ-ସନ୍ନ୍ୟାସଂ ସର୍ୱ-କର୍ମ-ଫଲ-ତ୍ୟାଗଂ ତତଃ
ଅନନ୍ତରଂ କୁରୁ ଯତ-ଆତ୍ମବାନ୍ ସଂୟତ-ଚିତ୍ତଃ ସନ୍ ଇତି ଅର୍ଥଃ ॥ ଇଦାନୀଂ
ସର୍ୱ-କର୍ମ-ଫଲ-ତ୍ୟାଗଂ ସ୍ତୌତି —
ଶ୍ରେୟୋ ହି ଜ୍ଞାନମଭ୍ୟାସାତ୍ ଜ୍ଞାନାଦ୍ଧ୍ୟାନଂ ବିଶିଷ୍ୟତେ ।
ଧ୍ୟାନାତ୍କର୍ମଫଲତ୍ୟାଗଃ ତ୍ୟାଗାଚ୍ଛାନ୍ତିରନନ୍ତରମ୍ ॥ ୧୨-୧୨॥
ଶ୍ରେୟଃ ହି ପ୍ରଶସ୍ୟ-ତରଂ ଜ୍ଞାନମ୍ । କସ୍ମାତ୍? ଅବିବେକ-ପୂର୍ୱକାତ୍ ଅଭ୍ୟାସାତ୍ ।
ତସ୍ମାତ୍ ଅପି ଜ୍ଞାନାତ୍ ଜ୍ଞାନ-ପୂର୍ୱକଂ ଧ୍ୟାନଂ ବିଶିଷ୍ୟତେ । ଜ୍ଞାନବତଃ ଧ୍ୟାନାତ୍
ଅପି କର୍ମ-ଫଲ-ତ୍ୟାଗଃ, “ବିଶିଷ୍ୟତେ” ଇତି ଅନୁଷଜ୍ୟତେ । ଏବଂ
କର୍ମ-ଫଲ-ତ୍ୟାଗାତ୍ ପୂର୍ୱ-ବିଶେଷଣ-ବତଃ ଶାନ୍ତିଃ ଉପଶମଃ ସହେତୁକସ୍ୟ
ସଂସାରସ୍ୟ ଅନନ୍ତରଂ ଏବ ସ୍ୟାତ୍, ନ ତୁ କାଲାନ୍ତରଂ ଅପେକ୍ଷତେ ॥ ଅଜ୍ଞସ୍ୟ
କର୍ମଣି ପ୍ରବୃତ୍ତସ୍ୟ ପୂର୍ୱ-ଉପଦିଷ୍ଟ-ଉପାୟ-ଅନୁଷ୍ଠାନ-ଅଶକ୍ତୌ
ସର୍ୱ-କର୍ମଣାଂ ଫଲ-ତ୍ୟାଗଃ ଶ୍ରେୟଃ-ସାଧନଂ ଉପଦିଷ୍ଟମ୍, ନ
ପ୍ରଥମଂ ଏବ । ଅତଃ ଚ “ଶ୍ରେୟଃ ହି ଜ୍ଞାନମ୍-ଅଭ୍ୟାସାତ୍” ଇତି
ଉତ୍ତର-ଉତ୍ତର-ବିଶିଷ୍ଟତ୍ୱ-ଉପଦେଶେନ ସର୍ୱ-କର୍ମ-ଫଲ-ତ୍ୟାଗଃ
ସ୍ତୂୟତେ, ସମ୍ପନ୍ନ-ସାଧନ-ଅନୁଷ୍ଠାନ-ଅଶକ୍ତୌ ଅନୁଷ୍ଠେୟତ୍ୱେନ ଶ୍ରୁତତ୍ୱାତ୍ ।
କେନ ସାଧର୍ମ୍ୟେଣ ସ୍ତୁତିତ୍ୱମ୍ ? “ଯଦା ସର୍ୱେ ପ୍ରମୁଚ୍ୟନ୍ତେ”
(କ. ଉ. ୨-୩-୧୪) ଇତି ସର୍ୱ-କାମ-ପ୍ରହାଣାତ୍ ଅମୃତତ୍ୱଂ ଉକ୍ତମ୍; ତତ୍
ପ୍ରସିଦ୍ଧମ୍ । କାମାଃ ଚ ସର୍ୱେ ଶ୍ରୌତ-ସ୍ମାର୍ତ-କର୍ମଣାଂ ଫଲାନି ।
ତତ୍-ତ୍ୟାଗେ ଚ ବିଦୁଷଃ ଧ୍ୟାନ-ନିଷ୍ଠସ୍ୟ ଅନନ୍ତରା ଏବ ଶାନ୍ତିଃ ଇତି
ସର୍ୱ-କାମ-ତ୍ୟାଗ-ସାମାନ୍ୟଂ ଅଜ୍ଞ-କର୍ମ-ଫଲ-ତ୍ୟାଗସ୍ୟ ଅସ୍ତି ଇତି
ତତ୍-ସାମାନ୍ୟାତ୍ ସର୍ୱ-କର୍ମ-ଫଲ-ତ୍ୟାଗ-ସ୍ତୁତିଃ ଇୟଂ ପ୍ରରୋଚନ-ଅର୍ଥା ।
ଯଥା ଅଗସ୍ତ୍ୟେନ ବ୍ରାହ୍ମଣେନ ସମୁଦ୍ରଃ ପୀତଃ ଇତି ଇଦାନୀନ୍ତନାଃ ଅପି ବ୍ରାହ୍ମଣାଃ
ବ୍ରାହ୍ମଣତ୍ୱ-ସାମାନ୍ୟାତ୍ ସ୍ତୂୟନ୍ତେ, ଏବଂ କର୍ମ-ଫଲ-ତ୍ୟାଗାତ୍ କର୍ମ-ଯୋଗସ୍ୟ
ଶ୍ରେୟଃ-ସାଧନତ୍ୱଂ ଅଭିହିତମ୍ ॥ ଅତ୍ର ଚ ଆତ୍ମ-ଈଶ୍ୱର-ଭେଦମ୍-ଆଶ୍ରିତ୍ୟ
ବିଶ୍ୱ-ରୂପେ ଈଶ୍ୱରେ ଚେତଃ-ସମାଧାନ-ଲକ୍ଷଣଃ ଯୋଗଃ ଉକ୍ତଃ, ଈଶ୍ୱର-ଅର୍ଥଂ
କର୍ମ-ଅନୁଷ୍ଠାନ-ଆଦି ଚ । “ଅଥ ଏତତ୍ ଅପି ଅଶକ୍ତଃ ଅସି”
(ଭ. ଗୀ. ୧୨-୧୧) ଇତି ଅଜ୍ଞାନ-କାର୍ୟ-ସୂଚନାତ୍ ନ ଅଭେଦ-ଦର୍ଶିନଃ
ଅକ୍ଷର-ଉପାସକସ୍ୟ କର୍ମ-ଯୋଗଃ ଉପପଦ୍ୟତେ ଇତି ଦର୍ଶୟତି; ତଥା
କର୍ମ-ଯୋଗିନଃ ଅକ୍ଷର-ଉପାସନା-ଅନୁପପତ୍ତିମ୍ । “ତେ ପ୍ରାପ୍ନୁବନ୍ତି ମାମ୍
ଏବ” (ଭ. ଗୀ. ୧୨-୪) ଇତି ଅକ୍ଷର-ଉପାସକାନାଂ କୈବଲ୍ୟ-ପ୍ରାପ୍ତୌ
ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟଂ ଉକ୍ତ୍ୱା, ଇତରେଷାଂ ପାରତନ୍ତ୍ର୍ୟାତ୍ ଈଶ୍ୱର-ଅଧୀନତାଂ ଦର୍ଶିତବାନ୍
“ତେଷାଂ ଅହଂ ସମୁଦ୍ଧର୍ତା” (ଭ. ଗୀ. ୧୨-୭) ଇତି । ଯଦି ହି
ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ଆତ୍ମ-ଭୂତାଃ ତେ ମତାଃ ଅଭେଦ-ଦର୍ଶିତ୍ୱାତ୍, ଅକ୍ଷର-ସ୍ୱରୂପାଃ ଏବ
ତେ ଇତି ସମୁଦ୍ଧରଣ-କର୍ମ-ବଚନଂ ତାନ୍ ପ୍ରତି ଅପେଶଲଂ ସ୍ୟାତ୍ । ଯସ୍ମାତ୍ ଚ
ଅର୍ଜୁନସ୍ୟ ଅତ୍ୟନ୍ତଂ ଏବ ହିତ ଏଷୀ ଭଗବାନ୍ ତସ୍ୟ ସମ୍ୟଗ୍-ଦର୍ଶନ-ଅନନ୍ୱିତଂ
କର୍ମ-ଯୋଗଂ ଭେଦ-ଦୃଷ୍ଟିମନ୍ତଂ ଏବ ଉପଦିଶତି । ନ ଚ ଆତ୍ମାନଂ ଈଶ୍ୱରଂ
ପ୍ରମାଣତଃ ବୁଦ୍ଧ୍ୱା କସ୍ୟଚିତ୍ ଗୁଣ-ଭାବଂ ଜିଗମିଷତି କଶ୍ଚିତ୍, ବିରୋଧାତ୍ ।
ତସ୍ମାତ୍ ଅକ୍ଷର-ଉପାସକାନାଂ ସମ୍ୟଗ୍-ଦର୍ଶନ-ନିଷ୍ଠାନାଂ ସନ୍ନ୍ୟାସିନାଂ
ତ୍ୟକ୍ତ-ସର୍ୱ-ଏଷଣାନାଂ “ଅଦ୍ୱେଷ୍ଟା ସର୍ୱ-ଭୂତାନାମ୍” ଇତ୍ୟାଦି
ଧର୍ମ-ପୂଗଂ ସାକ୍ଷାତ୍ ଅମୃତତ୍ୱ-କାରଣଂ ବକ୍ଷ୍ୟାମି ଇତି ପ୍ରବର୍ତତେ —
ଅଦ୍ୱେଷ୍ଟା ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ମୈତ୍ରଃ କରୁଣ ଏବ ଚ ।
ନିର୍ମମୋ ନିରହଙ୍କାରଃ ସମଦୁଃଖସୁଖଃ କ୍ଷମୀ ॥ ୧୨-୧୩॥
ଅଦ୍ୱେଷ୍ଟା ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟା, ଆତ୍ମନଃ ଦୁଃଖ-ହେତୁଂ ଅପି ନ କିଞ୍ଚିତ୍
ଦ୍ୱେଷ୍ଟି, ସର୍ୱାଣି ଭୂତାନି ଆତ୍ମତ୍ୱେନ ହି ପଶ୍ୟତି । ମୈତ୍ରଃ ମିତ୍ର-ଭାବଃ ମୈତ୍ରୀ
ମିତ୍ରତୟା ବର୍ତତେ ଇତି ମୈତ୍ରଃ । କରୁଣଃ ଏବ ଚ, କରୁଣା କୃପା ଦୁଃଖିତେଷୁ
ଦୟା, ତଦ୍ୱାନ୍ କରୁଣଃ, ସର୍ୱ-ଭୂତ-ଅଭୟ-ପ୍ରଦଃ, ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଇତି ଅର୍ଥଃ ।
ନିର୍ମମଃ ମମ-ପ୍ରତ୍ୟଯ-ବର୍ଜିତଃ । ନିରହଙ୍କାରଃ ନିର୍ଗତ-ଅହଂ-ପ୍ରତ୍ୟଯଃ ।
ସମ-ଦୁଃଖ-ସୁଖଃ ସମେ ଦୁଃଖ-ସୁଖେ ଦ୍ୱେଷ-ରାଗୟୋଃ ଅପ୍ରବର୍ତକେ ଯସ୍ୟ
ସଃ ସମ-ଦୁଃଖ-ସୁଖଃ । କ୍ଷମୀ କ୍ଷମାବାନ୍, ଆକ୍ରୁଷ୍ଟଃ ଅଭିହତଃ ବା ଅବିକ୍ରିୟଃ
ଏବ ଆସ୍ତେ ॥
ସନ୍ତୁଷ୍ଟଃ ସତତଂ ଯୋଗୀ ଯତାତ୍ମା ଦୃଢନିଶ୍ଚୟଃ ।
ମୟ୍ୟର୍ପିତମନୋବୁଦ୍ଧିଃ ଯୋ ମଦ୍ଭକ୍ତଃ ସ ମେ ପ୍ରିୟଃ ॥ ୧୨-୧୪॥
ସନ୍ତୁଷ୍ଟଃ ସତତଂ ନିତ୍ୟଂ ଦେହ-ସ୍ଥିତି-କାରଣସ୍ୟ ଲାଭେ ଅଲାଭେ ଚ
ଉତ୍ପନ୍ନ-ଅଲଂ-ପ୍ରତ୍ୟଯଃ । ତଥା ଗୁଣବତ୍-ଲାଭେ ବିପର୍ୟଯେ ଚ ସନ୍ତୁଷ୍ଟଃ ।
ସତତଂ ଯୋଗୀ ସମାହିତ-ଚିତ୍ତଃ । ଯତ-ଆତ୍ମା ସଂୟତ-ସ୍ୱଭାବଃ ।
ଦୃଢ-ନିଶ୍ଚୟଃ ଦୃଢଃ ସ୍ଥିରଃ ନିଶ୍ଚୟଃ ଅଧ୍ୟବସାୟଃ ଯସ୍ୟ
ଆତ୍ମ-ତତ୍ତ୍ୱ-ବିଷୟେ ସଃ ଦୃଢ-ନିଶ୍ଚୟଃ । ମୟି-ଅର୍ପିତ-ମନୋ-ବୁଦ୍ଧିଃ
ସଙ୍କଲ୍ପ-ବିକଲ୍ପ-ଆତ୍ମକଂ ମନଃ, ଅଧ୍ୟବସାୟ-ଲକ୍ଷଣା ବୁଦ୍ଧିଃ, ତେ ମୟି
ଏବ ଅର୍ପିତେ ସ୍ଥାପିତେ ଯସ୍ୟ ସନ୍ନ୍ୟାସିନଃ ସଃ ମୟି-ଅର୍ପିତ-ମନୋ-ବୁଦ୍ଧିଃ । ଯଃ
ଈଦୃଶଃ ମତ୍-ଭକ୍ତଃ ସଃ ମେ ପ୍ରିୟଃ । “ପ୍ରିୟଃ ହି ଜ୍ଞାନିନଃ ଅତ୍ୟର୍ଥମହଂ
ସଃ ଚ ମମ ପ୍ରିୟଃ” (ଭ. ଗୀ. ୭-୧୭) ଇତି ସପ୍ତମେ ଅଧ୍ୟାୟେ ସୂଚିତମ୍,
ତତ୍ ଇହ ପ୍ରପଞ୍ଚ୍ୟତେ ॥
ଯସ୍ମାନ୍ନୋଦ୍ୱିଜତେ ଲୋକଃ ଲୋକାନ୍ନୋଦ୍ୱିଜତେ ଚ ଯଃ ।
ହର୍ଷାମର୍ଷଭୟୋଦ୍ୱେଗୈଃ ମୁକ୍ତୋ ଯଃ ସ ଚ ମେ ପ୍ରିୟଃ ॥ ୧୨-୧୫॥
ଯସ୍ମାତ୍ ସନ୍ନ୍ୟାସିନଃ ନ ଉଦ୍ୱିଜତେ ନ ଉଦ୍ୱେଗଂ ଗଚ୍ଛତି ନ
ସନ୍ତପ୍ୟତେ ନ ସଙ୍କ୍ଷୁଭ୍ୟତି ଲୋକଃ, ତଥା ଲୋକାତ୍ ନ ଉଦ୍ୱିଜତେ ଚ ଯଃ,
ହର୍ଷ-ଅମର୍ଷ-ଭୟ-ଉଦ୍ୱେଗୈଃ ହର୍ଷଃ ଚ ଅମର୍ଷଃ ଚ ଭୟଂ ଚ ଉଦ୍ୱେଗଃ
ଚ ତୈଃ ହର୍ଷ-ଅମର୍ଷ-ଭୟ-ଉଦ୍ୱେଗୈଃ ମୁକ୍ତଃ; ହର୍ଷଃ ପ୍ରିୟ-ଲାଭେ
ଅନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ ଉତ୍କର୍ଷଃ ରୋମାଞ୍ଚନ-ଅଶ୍ରୁ-ପାତ-ଆଦି-ଲିଙ୍ଗଃ, ଅମର୍ଷଃ
ଅସହିଷ୍ଣୁତା, ଭୟଂ ତ୍ରାସଃ, ଉଦ୍ୱେଗଃ ଉଦ୍ୱିଗ୍ନତା, ତୈଃ ମୁକ୍ତଃ ଯଃ ସଃ ଚ ମେ
ପ୍ରିୟଃ ॥
ଅନପେକ୍ଷଃ ଶୁଚିର୍ଦକ୍ଷ ଉଦାସୀନୋ ଗତବ୍ୟଥଃ ।
ସର୍ୱାରମ୍ଭପରିତ୍ୟାଗୀ ଯୋ ମଦ୍ଭକ୍ତଃ ସ ମେ ପ୍ରିୟଃ ॥ ୧୨-୧୬॥
ଦେହ-ଇନ୍ଦ୍ରିୟ-ବିଷୟ-ସମ୍ବନ୍ଧ-ଆଦିଷୁ ଅପେକ୍ଷା-ବିଷୟେଷୁ ଅନପେକ୍ଷଃ
ନିଃସ୍ପୃହଃ । ଶୁଚିଃ ବାହ୍ୟେନ ଆଭ୍ୟନ୍ତରେଣ ଚ ଶୌଚେନ ସମ୍ପନ୍ନଃ ।
ଦକ୍ଷଃ ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନେଷୁ କାର୍ୟେଷୁ ସଦ୍ୟଃ ଯଥାବତ୍ ପ୍ରତିପତ୍ତୁଂ ସମର୍ଥଃ ।
ଉଦାସୀନଃ ନ କସ୍ୟଚିତ୍ ମିତ୍ର-ଆଦେଃ ପକ୍ଷଂ ଭଜତେ ଯଃ, ସଃ ଉଦାସୀନଃ ଯତିଃ ।
ଗତ-ବ୍ୟଥଃ ଗତ-ଭୟଃ । ସର୍ୱ-ଆରମ୍ଭ-ପରିତ୍ୟାଗୀ ଆରଭ୍ୟନ୍ତେ ଇତି ଆରମ୍ଭାଃ
ଇହ-ଅମୁତ୍ର-ଫଲ-ଭୋଗ-ଅର୍ଥାନି କାମ-ହେତୂନି କର୍ମାଣି ସର୍ୱ-ଆରମ୍ଭାଃ,
ତାନ୍ ପରିତ୍ୟକ୍ତୁଂ ଶୀଲଂ ଅସ୍ୟ ଇତି ସର୍ୱ-ଆରମ୍ଭ-ପରିତ୍ୟାଗୀ ଯଃ ମତ୍-ଭକ୍ତଃ
ସଃ ମେ ପ୍ରିୟଃ ॥ କିଂ ଚ —
ଯୋ ନ ହୃଷ୍ୟତି ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟି ନ ଶୋଚତି ନ କାଙ୍କ୍ଷତି ।
ଶୁଭାଶୁଭପରିତ୍ୟାଗୀ ଭକ୍ତିମାନ୍ୟଃ ସ ମେ ପ୍ରିୟଃ ॥ ୧୨-୧୭॥
ଯଃ ନ ହୃଷ୍ୟତି ଇଷ୍ଟ-ପ୍ରାପ୍ତୌ, ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟି ଅନିଷ୍ଟ-ପ୍ରାପ୍ତୌ, ନ ଶୋଚତି
ପ୍ରିୟ-ବିୟୋଗେ, ନ ଚ ଅପ୍ରାପ୍ତଂ କାଙ୍କ୍ଷତି, ଶୁଭ-ଅଶୁଭେ କର୍ମଣୀ ପରିତ୍ୟକ୍ତୁଂ
ଶୀଲଂ ଅସ୍ୟ ଇତି ଶୁଭ-ଅଶୁଭ-ପରିତ୍ୟାଗୀ ଭକ୍ତିମାନ୍ ଯଃ ସଃ ମେ ପ୍ରିୟଃ ॥
ସମଃ ଶତ୍ରୌ ଚ ମିତ୍ରେ ଚ ତଥା ମାନାପମାନୟୋଃ ।
ଶୀତୋଷ୍ଣସୁଖଦୁଃଖେଷୁ ସମଃ ସଙ୍ଗବିବର୍ଜିତଃ ॥ ୧୨-୧୮॥
ସମଃ ଶତ୍ରୌ ଚ ମିତ୍ରେ ଚ, ତଥା ମାନ-ଅପମାନୟୋଃ ପୂଜା-ପରିଭବୟୋଃ,
ଶୀତ-ଉଷ୍ଣ-ସୁଖ-ଦୁଃଖେଷୁ ସମଃ, ସର୍ୱତ୍ର ଚ ସଙ୍ଗ-ବିବର୍ଜିତଃ ॥
କିଂ ଚ —
ତୁଲ୍ୟନିନ୍ଦାସ୍ତୁତିର୍ମୌନୀ ସନ୍ତୁଷ୍ଟୋ ଯେନ କେନଚିତ୍ ।
ଅନିକେତଃ ସ୍ଥିରମତିଃ ଭକ୍ତିମାନ୍ମେ ପ୍ରିୟୋ ନରଃ ॥ ୧୨-୧୯॥
ତୁଲ୍ୟ-ନିନ୍ଦା-ସ୍ତୁତିଃ ନିନ୍ଦା ଚ ସ୍ତୁତିଃ ଚ ନିନ୍ଦା-ସ୍ତୁତୀ ତେ ତୁଲ୍ୟେ ଯସ୍ୟ
ସଃ ତୁଲ୍ୟ-ନିନ୍ଦା-ସ୍ତୁତିଃ । ମୌନୀ ମୌନବାନ୍ ସଂୟତ-ବାକ୍ । ସନ୍ତୁଷ୍ଟଃ
ଯେନ କେନଚିତ୍ ଶରୀର-ସ୍ଥିତି-ହେତୁ-ମାତ୍ରେଣ; ତଥା ଚ ଉକ୍ତଂ —
“ଯେନ କେନଚିତ୍ ଆଚ୍ଛନ୍ନଃ ଯେନକେନଚିତ୍ ଆଶିତଃ । ଯତ୍ର କ୍ୱଚନ
ଶାୟୀ ସ୍ୟାତ୍ ତଂ ଦେବା ବ୍ରାହ୍ମଣଂ ବିଦୁଃ” (ମୋ. ଧ. ୨୪୫-୧୨) ଇତି । କିଂ
ଚ, ଅନିକେତଃ ନିକେତଃ ଆଶ୍ରୟଃ ନିବାସଃ ନିୟତଃ ନ ବିଦ୍ୟତେ ଯସ୍ୟ ସଃ
ଅନିକେତଃ, “ନାଗାରେ” ଇତ୍ୟାଦି ସ୍ମୃତି-ଅନ୍ତରାତ୍ । ସ୍ଥିର-ମତିଃ
ସ୍ଥିରା ପରମାର୍ଥ-ବିଷୟା ଯସ୍ୟ ମତିଃ ସଃ ସ୍ଥିର-ମତିଃ । ଭକ୍ତିମାନ୍ ମେ
ପ୍ରିୟଃ ନରଃ ॥
“ଅଦ୍ୱେଷ୍ଟା ସର୍ୱ-ଭୂତାନାମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୧୨-୧୩), ଇତ୍ୟାଦିନା
ଅକ୍ଷର-ଉପାସକାନାଂ ନିବୃତ୍ତ-ସର୍ୱ-ଏଷଣାନାଂ ସନ୍ୟାସିନାଂ
ପରମାର୍ଥ-ଜ୍ଞାନ-ନିଷ୍ଠାନାଂ ଧର୍ମ-ଜାତଂ ପ୍ରକ୍ରାନ୍ତଂ ଉପସଂହ୍ରିୟତେ —
ଯେ ତୁ ଧର୍ମ୍ୟାମୃତମିଦଂ ଯଥୋକ୍ତଂ ପର୍ୟୁପାସତେ ।
ଶ୍ରଦ୍ଦଧାନା ମତ୍ପରମାଃ ଭକ୍ତାସ୍ତେଽତୀବ ମେ ପ୍ରିୟାଃ ॥ ୧୨-୨୦॥
ଯେ ତୁ ସନ୍ନ୍ୟାସିନଃ ଧର୍ମ୍ୟ-ଅମୃତଂ ଧର୍ମାତ୍ ଅନପେତଂ ଧର୍ମ୍ୟଂ ଚ ତତ୍
ଅମୃତଂ ଚ ତତ୍, ଅମୃତତ୍ୱ-ହେତୁତ୍ୱାତ୍, ଇଦଂ ଯଥୋକ୍ତଂ “ଅଦ୍ୱେଷ୍ଟା
ସର୍ୱ-ଭୂତାନାମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୧୨-୧୩) ଇତ୍ୟାଦିନା ପର୍ୟୁପାସତେ ଅନୁତିଷ୍ଠନ୍ତି
ଶ୍ରଦ୍ଦଧାନାଃ ସନ୍ତଃ ମତ୍-ପରମାଃ ଯଥୋକ୍ତଃ ଅହଂ ଅକ୍ଷର-ଆତ୍ମା ପରମଃ
ନିରତିଶୟା ଗତିଃ ଯେଷାଂ ତେ ମତ୍-ପରମାଃ, ମତ୍-ଭକ୍ତାଃ ଚ ଉତ୍ତମାଂ
ପରମାର୍ଥ-ଜ୍ଞାନ-ଲକ୍ଷଣାଂ ଭକ୍ତିମ୍-ଆଶ୍ରିତାଃ, ତେ ଅତୀବ ମେ ପ୍ରିୟାଃ ॥
“ପ୍ରିୟଃ ହି ଜ୍ଞାନିନଃ ଅତ୍ୟର୍ଥମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୭-୧୭) ଇତି ଯତ୍ ସୂଚିତଂ
ତତ୍ ବ୍ୟାଖ୍ୟାୟଃ ଇହ ଉପସଂହୃତଂ “ଭକ୍ତାଃ ତେଽତୀବ ମେ ପ୍ରିୟାଃ”
ଇତି । ଯସ୍ମାତ୍ ଧର୍ମ୍ୟ-ଅମୃତଂ ଇଦଂ ଯଥୋକ୍ତଂ ଅନୁତିଷ୍ଠନ୍ ଭଗବତଃ
ବିଷ୍ଣୋଃ ପରମେଶ୍ୱରସ୍ୟ ଅତୀବ ପ୍ରିୟଃ ଭବତି, ତସ୍ମାତ୍ ଇଦଂ ଧର୍ମ୍ୟ-ଅମୃତଂ
ମୁମୁକ୍ଷୁଣା ଯତ୍ନତଃ ଅନୁଷ୍ଠେୟଂ ବିଷ୍ଣୋଃ ପ୍ରିୟଂ ପରଂ ଧାମ ଜିଗମିଷୁଣା ଇତି
ବାକ୍ୟ-ଅର୍ଥଃ ॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୁ ଉପନିଷତ୍ସୁ ବ୍ରହ୍ମ-ବିଦ୍ୟାୟାଂ
ଯୋଗ-ଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀ-କୃଷ୍ଣ-ଅର୍ଜୁନ-ସଂବାଦେ ଭକ୍ତି-ଯୋଗଃ ନାମ ଦ୍ୱାଦଶଃ
ଅଧ୍ୟାୟଃ ॥୧୨॥
ଇତି
ଶ୍ରୀମଦ୍-ପରମହଂସ-ପରିବ୍ରାଜକ-ଆଚାର୍ୟ-ପୂଜ୍ୟପାଦ-ଶ୍ରୀଶଙ୍କର-ଭଗବତା
କୃତୌ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା-ଭାଷ୍ୟେ ଭକ୍ତି-ଯୋଗଃ ନାମ
ଦ୍ୱାଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
॥ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା ଶାଙ୍କର-ଭାଷ୍ୟମ୍ ॥ ॥ ତ୍ରୟୋଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
(ପାଠଭେଦଃ-
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ ।
ପ୍ରକୃତିଂ ପୁରୁଷଂ ଚୈବ କ୍ଷେତ୍ରଂ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞମେବ ଚ ।
ଏତଦ୍ୱେଦିତୁମିଚ୍ଛାମି ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞେୟଂ ଚ କେଶବ ॥ ୧୩-୧॥)
ସପ୍ତମେ ଅଧ୍ୟାୟେ ସୂଚିତେ ଦ୍ୱେ ପ୍ରକୃତୀ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ —
ତ୍ରିଗୁଣାତ୍ମିକା ଅଷ୍ଟଧା ଭିନ୍ନା ଅପରା, ସଂସାରହେତୁତ୍ୱାତ୍; ପରା ଚ
ଅନ୍ୟା ଜୀବଭୂତା କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଲକ୍ଷଣା ଈଶ୍ୱରାତ୍ମିକା — ଯାଭ୍ୟାଂ
ପ୍ରକୃତିଭ୍ୟାମୀଶ୍ୱରଃ ଜଗଦୁତ୍ପତ୍ତିସ୍ଥିତିଲୟହେତୁତ୍ୱଂ ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ ।
ତତ୍ର କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଲକ୍ଷଣପ୍ରକୃତିଦ୍ୱୟନିରୂପଣଦ୍ୱାରେଣ
ତଦ୍ୱତଃ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ତତ୍ତ୍ୱନିର୍ଧାରଣାର୍ଥଂ କ୍ଷେତ୍ରାଧ୍ୟାୟଃ ଆରଭ୍ୟତେ ।
ଅତୀତାନନ୍ତରାଧ୍ୟାୟେ ଚ “ଅଦ୍ୱେଷ୍ଟା ସର୍ୱଭୂତାନାମ୍”
(ଭ. ଗୀ. ୧୨-୧୩)ଇତ୍ୟାଦିନା ଯାବତ୍ ଅଧ୍ୟାୟପରିସମାପ୍ତିଃ ତାବତ୍
ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନିନାଂ ସନ୍ନ୍ୟାସିନାଂ ନିଷ୍ଠା ଯଥା ତେ ବର୍ତନ୍ତେ ଇତ୍ୟେତତ୍ ଉକ୍ତମ୍ ।
କେନ ପୁନଃ ତେ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନେନ ଯୁକ୍ତାଃ ଯଥୋକ୍ତଧର୍ମାଚରଣାତ୍ ଭଗବତଃ
ପ୍ରିୟା ଭବନ୍ତୀତି ଏବମର୍ଥଶ୍ଚ ଅୟମଧ୍ୟାୟଃ ଆରଭ୍ୟତେ । ପ୍ରକୃତିଶ୍ଚ
ତ୍ରିଗୁଣାତ୍ମିକା ସର୍ୱକାର୍ୟକରଣବିଷୟାକାରେଣ ପରିଣତା ପୁରୁଷସ୍ୟ
ଭୋଗାପବର୍ଗାର୍ଥକର୍ତବ୍ୟତୟା ଦେହେନ୍ଦ୍ରିୟାଦ୍ୟାକାରେଣ ସଂହନ୍ୟତେ । ସୋଽୟଂ
ସଙ୍ଘାତଃ ଇଦଂ ଶରୀରମ୍ । ତଦେତତ୍ ଭଗବାନ୍ ଉବାଚ —
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ଇଦଂ ଶରୀରଂ କୌନ୍ତେୟ କ୍ଷେତ୍ରମିତ୍ୟଭିଧୀୟତେ ।
ଏତଦ୍ୟୋ ବେତ୍ତି ତଂ ପ୍ରାହୁଃ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ ଇତି ତଦ୍ୱିଦଃ ॥ ୧୩-୧॥
ଇଦଂ ଇତି ସର୍ୱନାମ୍ନା ଉକ୍ତଂ ବିଶିନଷ୍ଟି ଶରୀରଂ ଇତି । ହେ
କୌନ୍ତେୟ, କ୍ଷତତ୍ରାଣାତ୍, କ୍ଷୟାତ୍, କ୍ଷରଣାତ୍, କ୍ଷେତ୍ରବଦ୍ୱା ଅସ୍ମିନ୍
କର୍ମଫଲନିଷ୍ପତ୍ତେଃ କ୍ଷେତ୍ରଂ ଇତି — ଇତିଶବ୍ଦଃ ଏବଂଶବ୍ଦପଦାର୍ଥକଃ
— କ୍ଷେତ୍ରଂ ଇତ୍ୟେବଂ ଅଭିଧୀୟତେ କଥ୍ୟତେ । ଏତତ୍ ଶରୀରଂ କ୍ଷେତ୍ରଂ
ଯଃ ବେତ୍ତି ବିଜାନାତି, ଆପାଦତଲମସ୍ତକଂ ଜ୍ଞାନେନ ବିଷୟୀକରୋତି,
ସ୍ୱାଭାବିକେନ ଔପଦେଶିକେନ ବା ବେଦନେନ ବିଷୟୀକରୋତି ବିଭାଗଶଃ,
ତଂ ବେଦିତାରଂ ପ୍ରାହୁଃ କଥୟନ୍ତି କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଃ ଇତି — ଇତିଶବ୍ଦଃ
ଏବଂଶବ୍ଦପଦାର୍ଥକଃ ଏବ ପୂର୍ୱବତ୍ — କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଃ ଇତ୍ୟେବମ୍ ଆହୁଃ ।
କେ? ତଦ୍ୱିଦଃ ତୌ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୌ ଯେ ବିଦନ୍ତି ତେ ତଦ୍ୱିଦଃ ॥ ଏବଂ
କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୌ ଉକ୍ତୌ । କିଂ ଏତାବନ୍ମାତ୍ରେଣ ଜ୍ଞାନେନ ଜ୍ଞାତବ୍ୟୌ ଇତି? ନ
ଇତି ଉଚ୍ୟତେ —
କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଂ ଚାପି ମାଂ ବିଦ୍ଧି ସର୍ୱକ୍ଷେତ୍ରେଷୁ ଭାରତ ।
କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୟୋର୍ଜ୍ଞାନଂ ଯତ୍ତଜ୍ଜ୍ଞାନଂ ମତଂ ମମ ॥ ୧୩-୨॥
କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଂ ଯଥୋକ୍ତଲକ୍ଷଣଂ ଚାପି ମାଂ ପରମେଶ୍ୱରମ୍
ଅସଂସାରିଣଂ ବିଦ୍ଧି ଜାନୀହି । ସର୍ୱକ୍ଷେତ୍ରେଷୁ ଯଃ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଃ
ବ୍ରହ୍ମାଦିସ୍ତମ୍ବପର୍ୟନ୍ତାନେକକ୍ଷେତ୍ରୋପାଧିପ୍ରବିଭକ୍ତଃ, ତଂ
ନିରସ୍ତସର୍ୱୋପାଧିଭେଦଂ ସଦସଦାଦିଶବ୍ଦପ୍ରତ୍ୟଯାଗୋଚରଂ
ବିଦ୍ଧି ଇତି ଅଭିପ୍ରାୟଃ । ହେ ଭାରତ, ଯସ୍ମାତ୍
କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞେଶ୍ୱରୟାଥାତ୍ମ୍ୟବ୍ୟତିରେକେଣ ନ ଜ୍ଞାନଗୋଚରମ୍
ଅନ୍ୟତ୍ ଅବଶିଷ୍ଟଂ ଅସ୍ତି, ତସ୍ମାତ୍ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୟୋଃ ଜ୍ଞେୟଭୂତୟୋଃ
ଯତ୍ ଜ୍ଞାନଂ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୌ ଯେନ ଜ୍ଞାନେନ ବିଷୟୀକ୍ରିୟେତେ, ତତ୍
ଜ୍ଞାନଂ ସମ୍ୟଗ୍ଜ୍ଞାନଂ ଇତି ମତଂ ଅଭିପ୍ରାୟଃ ମମ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ବିଷ୍ଣୋଃ ॥
ନନୁ ସର୍ୱକ୍ଷେତ୍ରେଷୁ ଏକ ଏବ ଈଶ୍ୱରଃ, ନ ଅନ୍ୟଃ ତଦ୍ୱ୍ୟତିରିକ୍ତଃ ଭୋକ୍ତା
ବିଦ୍ୟତେ ଚେତ୍, ତତଃ ଈସ୍ୱରସ୍ୟ ସଂସାରିତ୍ୱଂ ପ୍ରାପ୍ତମ୍; ଈଶ୍ୱରବ୍ୟତିରେକେଣ
ବା ସଂସାରିଣଃ ଅନ୍ୟସ୍ୟ ଅଭାବାତ୍ ସଂସାରାଭାବପ୍ରସଙ୍ଗଃ । ତଚ୍ଚ
ଉଭୟମନିଷ୍ଟମ୍, ବନ୍ଧମୋକ୍ଷତଦ୍ଧେତୁଶାସ୍ତ୍ରାନର୍ଥକ୍ୟପ୍ରସଙ୍ଗାତ୍,
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାଦିପ୍ରମାଣବିରୋଧାଚ୍ଚ । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷେଣ ତାବତ୍
ସୁଖଦୁଃଖତଦ୍ଧେତୁଲକ୍ଷଣଃ ସଂସାରଃ ଉପଲଭ୍ୟତେ;
ଜଗଦ୍ୱୈଚିତ୍ର୍ୟୋପଲବ୍ଧେଶ୍ଚ ଧର୍ମାଧର୍ମନିମିତ୍ତଃ ସଂସାରଃ
ଅନୁମୀୟତେ । ସର୍ୱମେତତ୍ ଅନୁପପନ୍ନମାତ୍ମେଶ୍ୱରୈକତ୍ୱେ ॥ ନ;
ଜ୍ଞାନାଜ୍ଞାନୟୋଃ ଅନ୍ୟତ୍ୱେନୋପପତ୍ତେଃ — “ଦୂରମେତେ ବିପରୀତେ
ବିଷୂଚୀ ଅବିଦ୍ୟା ଯା ଚ ବିଦ୍ୟେତି ଜ୍ଞାତା” (କ. ଉ. ୧-୨-୪) ।
ତଥା ତୟୋଃ ବିଦ୍ୟାବିଦ୍ୟାବିଷୟଯୋଃ ଫଲଭେଦୋଽପି ବିରୁଦ୍ଧଃ ନିର୍ଦିଷ୍ଟଃ
— “ଶ୍ରେୟଶ୍ଚ ପ୍ରେୟଶ୍ଚ” (କ. ଉ. ୧-୨-୨) ଇତି;
ବିଦ୍ୟାବିଷୟଃ ଶ୍ରେୟଃ, ପ୍ରେୟସ୍ତୁ ଅବିଦ୍ୟାକାର୍ୟଂ ଇତି । ତଥା ଚ ବ୍ୟାସଃ —
”ଦ୍ୱାବିମାବଥ ପନ୍ଥାନୌ” (ମୋ. ଧ. ୨୪୧-୬) ଇତ୍ୟାଦି, “ଇମୌ
ଦ୍ୱାବେବ ପନ୍ଥାନୌ” ଇତ୍ୟାଦି ଚ । ଇହ ଚ ଦ୍ୱେ ନିଷ୍ଠେ ଉକ୍ତେ । ଅବିଦ୍ୟା ଚ
ସହ କାର୍ୟେଣ ହାତବ୍ୟା ଇତି ଶ୍ରୁତିସ୍ମୃତିନ୍ୟାୟେଭ୍ୟଃ ଅବଗମ୍ୟତେ । ଶ୍ରୁତୟଃ
ତାବତ୍ — “ଇହ ଚେଦବେଦୀଦଥ ସତ୍ୟମସ୍ତି ନ ଚେଦିହାବେଦୀନ୍ମହତୀ
ବିନଷ୍ଟିଃ” (କେ. ଉ. ୨-୫) ”ତମେବଂ ବିଦ୍ୱାନମୃତ ଇହ ଭବତି ।
ନାନ୍ୟଃ ପନ୍ଥା ବିଦ୍ୟତେଽୟନାୟ” (ତୈ. ଆ. ୩-୧୩) “ବିଦ୍ୱାନ୍ନ
ବିଭେତି କୁତଶ୍ଚନ” (ତୈ. ଉ. ୨-୯-୧) । ଅବିଦୁଷସ୍ତୁ
–“ଅଥ ତସ୍ୟ ଭୟଂ ଭବତି” (ତୈ. ଉ. ୨-୭-୧),
“ଅବିଦ୍ୟାୟାମନ୍ତରେ ବର୍ତମାନାଃ” (କ. ଉ. ୧-୨-୫),
“ବ୍ରହ୍ମ ବେଦ ବ୍ରହ୍ମୈବ ଭବତି”“ଅନ୍ୟୋଽସାବନ୍ୟୋଽହମସ୍ମୀତି
ନ ସ ବେଦ ଯଥା ପଶୁରେବଂ ସ ଦେବାନାମ୍” (ବୃ. ଉ. ୧-୪-୧୦)
ଆତ୍ମବିତ୍ ଯଃ “ସ ଇଦଂ ସର୍ୱଂ ଭବତି” (ବୃ. ଉ. ୧-୪-୧୦)
; “ଯଦା ଚର୍ମବତ୍” (ଶ୍ୱେ. ଉ. ୬-୨୦) ଇତ୍ୟାଦ୍ୟାଃ ସହସ୍ରଶଃ ।
ସ୍ମୃତୟଶ୍ଚ — “ଅଜ୍ଞାନେନାବୃତଂ ଜ୍ଞାନଂ ତେନ ମୁହ୍ୟନ୍ତି
ଜନ୍ତବଃ” (ଭ. ଗୀ. ୫-୧୫) “ଇହୈବ ତୈର୍ଜିତଃ ସର୍ଗୋ ଯେଷାଂ
ସାମ୍ୟେ ସ୍ଥିତଂ ମନଃ” (ଭ. ଗୀ. ୫-୧୯) “ସମଂ ପଶ୍ୟନ୍
ହି ସର୍ୱତ୍ର” (ଭ. ଗୀ. ୧୩-୨୮) ଇତ୍ୟାଦ୍ୟାଃ । ନ୍ୟାୟତଶ୍ଚ
— ”ସର୍ପାନ୍କୁଶାଗ୍ରାଣି ତଥୋଦପାନଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ମନୁଷ୍ୟାଃ
ପରିବର୍ଜୟନ୍ତି । ଅଜ୍ଞାନତସ୍ତତ୍ର ପତନ୍ତି କେଚିଜ୍ଜ୍ଞାନେ ଫଲଂ ପଶ୍ୟ
ଯଥାବିଶିଷ୍ଟମ୍” (ମୋ. ଧ. ୨୦୧-୧୭) । ତଥା ଚ — ଦେହାଦିଷୁ
ଆତ୍ମବୁଦ୍ଧିଃ ଅବିଦ୍ୱାନ୍ ରାଗଦ୍ୱେଷାଦିପ୍ରୟୁକ୍ତଃ ଧର୍ମାଧର୍ମାନୁଷ୍ଠାନକୃତ୍
ଜାୟତେ ମ୍ରିୟତେ ଚ ଇତି ଅବଗମ୍ୟତେ; ଦେହାଦିବ୍ୟତିରିକ୍ତାତ୍ମଦର୍ଶିନଃ
ରାଗଦ୍ୱେଷାଦିପ୍ରହାଣାପେକ୍ଷଧର୍ମାଧର୍ମ-ପ୍ରବୃତ୍ତ୍ୟୁପଶମାତ୍ ମୁଚ୍ୟନ୍ତେ
ଇତି ନ କେନଚିତ୍ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାତୁଂ ଶକ୍ୟଂ ନ୍ୟାୟତଃ । ତତ୍ର ଏବଂ ସତି,
କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟୈବ ସତଃ ଅବିଦ୍ୟାକୃତୋପାଧିଭେଦତଃ
ସଂସାରିତ୍ୱମିବ ଭବତି, ଯଥା ଦେହାଦ୍ୟାତ୍ମତ୍ୱମାତ୍ମନଃ । ସର୍ୱଜନ୍ତୂନାଂ
ହି ପ୍ରସିଦ୍ଧଃ ଦେହାଦିଷୁ ଅନାତ୍ମସୁ ଆତ୍ମଭାବଃ ନିଶ୍ଚିତଃ ଅବିଦ୍ୟାକୃତଃ,
ଯଥା ସ୍ଥାଣୌ ପୁରୁଷନିଶ୍ଚୟଃ; ନ ଚ ଏତାବତା ପୁରୁଷଧର୍ମଃ ସ୍ଥାଣୋଃ
ଭବତି, ସ୍ଥାଣୁଧର୍ମୋ ବା ପୁରୁଷସ୍ୟ, ତଥା ନ ଚୈତନ୍ୟଧର୍ମୋ ଦେହସ୍ୟ,
ଦେହଧର୍ମୋ ବା ଚେତନସ୍ୟ ସୁଖଦୁଃଖମୋହାତ୍ମକତ୍ୱାଦିଃ ଆତ୍ମନଃ ନ ଯୁକ୍ତଃ;
ଅବିଦ୍ୟାକୃତତ୍ୱାବିଶେଷାତ୍, ଜରାମୃତ୍ୟୁବତ୍ ॥ ନ, ଅତୁଲ୍ୟତ୍ୱାତ୍; ଇତି ଚେତ୍
— ସ୍ଥାଣୁପୁରୁଷୌ ଜ୍ଞେୟାବେବ ସନ୍ତୌ ଜ୍ଞାତ୍ରା ଅନ୍ୟୋନ୍ୟସ୍ମିନ୍ ଅଧ୍ୟସ୍ତୌ
ଅବିଦ୍ୟଯା; ଦେହାତ୍ମନୋସ୍ତୁ ଜ୍ଞେୟଜ୍ଞାତ୍ରୋରେବ ଇତରେତରାଧ୍ୟାସଃ, ଇତି ନ
ସମଃ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଃ । ଅତଃ ଦେହଧର୍ମଃ ଜ୍ଞେୟୋଽପି ଜ୍ଞାତୁରାତ୍ମନଃ
ଭବତୀତି ଚେତ୍, ନ; ଅଚୈତନ୍ୟାଦିପ୍ରସଙ୍ଗାତ୍ । ଯଦି ହି ଜ୍ଞେୟସ୍ୟ
ଦେହାଦେଃ କ୍ଷେତ୍ରସ୍ୟ ଧର୍ମାଃ ସୁଖଦୁଃଖମୋହେଚ୍ଛାଦୟଃ ଜ୍ଞାତୁଃ
ଭବନ୍ତି, ତର୍ହି, “ଜ୍ଞେୟସ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରସ୍ୟ ଧର୍ମାଃ କେଚିତ୍ ଆତ୍ମନଃ
ଭବନ୍ତି ଅବିଦ୍ୟାଧ୍ୟାରୋପିତାଃ, ଜରାମରଣାଦୟସ୍ତୁ ନ ଭବନ୍ତି”
ଇତି ବିଶେଷହେତୁଃ ବକ୍ତବ୍ୟଃ । “ନ ଭବନ୍ତି” ଇତି ଅସ୍ତି
ଅନୁମାନଂ — ଅବିଦ୍ୟାଧ୍ୟାରୋପିତତ୍ୱାତ୍ ଜରାମରଣାଦିବତ୍ ଇତି, ହେୟତ୍ୱାତ୍,
ଉପାଦେୟତ୍ୱାଚ୍ଚ ଇତ୍ୟାଦି । ତତ୍ର ଏବଂ ସତି, କର୍ତୃତ୍ୱଭୋକ୍ତୃତ୍ୱଲକ୍ଷଣଃ
ସଂସାରଃ ଜ୍ଞେୟସ୍ଥଃ ଜ୍ଞାତରି ଅବିଦ୍ୟଯା ଅଧ୍ୟାରୋପିତଃ ଇତି, ନ ତେନ
ଜ୍ଞାତୁଃ କିଞ୍ଚିତ୍ ଦୁଷ୍ୟତି, ଯଥା ବାଲୈଃ ଅଧ୍ୟାରୋପିତେନ ଆକାଶସ୍ୟ
ତଲମଲିନତ୍ୱାଦିନା ॥ ଏବଂ ଚ ସତି, ସର୍ୱକ୍ଷେତ୍ରେଷ୍ୱପି ସତଃ ଭଗବତଃ
କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ସଂସାରିତ୍ୱଗନ୍ଧମାତ୍ରମପି ନାଶଙ୍କ୍ୟମ୍ । ନ ହି
କ୍ୱଚିଦପି ଲୋକେ ଅବିଦ୍ୟାଧ୍ୟସ୍ତେନ ଧର୍ମେଣ କସ୍ୟଚିତ୍ ଉପକାରଃ ଅପକାରୋ ବା
ଦୃଷ୍ଟଃ ॥ ଯତ୍ତୁ ଉକ୍ତଂ — ନ ସମଃ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଃ ଇତି, ତତ୍ ଅସତ୍ ।
କଥମ୍? ଅବିଦ୍ୟାଧ୍ୟାସମାତ୍ରଂ ହି ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଦାର୍ଷ୍ଟାନ୍ତିକୟୋଃ ସାଧର୍ମ୍ୟଂ
ବିବକ୍ଷିତମ୍ । ତତ୍ ନ ବ୍ୟଭିଚରତି । ଯତ୍ତୁ ଜ୍ଞାତରି ବ୍ୟଭିଚରତି ଇତି
ମନ୍ୟସେ, ତସ୍ୟାପି ଅନୈକାନ୍ତିକତ୍ୱଂ ଦର୍ଶିତଂ ଜରାଦିଭିଃ ॥ ଅବିଦ୍ୟାବତ୍ତ୍ୱାତ୍
କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ ସଂସାରିତ୍ୱଂ ଇତି ଚେତ୍, ନ; ଅବିଦ୍ୟାୟାଃ ତାମସତ୍ୱାତ୍ । ତାମସୋ ହି
ପ୍ରତ୍ୟଯଃ, ଆବରଣାତ୍ମକତ୍ୱାତ୍ ଅବିଦ୍ୟା ବିପରୀତଗ୍ରାହକଃ, ସଂଶୟୋପସ୍ଥାପକୋ
ବା, ଅଗ୍ରହଣାତ୍ମକୋ ବା; ବିବେକପ୍ରକାଶଭାବେ ତଦଭାବାତ୍, ତାମସେ ଚ
ଆବରଣାତ୍ମକେ ତିମିରାଦିଦୋଷେ ସତି ଅଗ୍ରହଣାଦେଃ ଅବିଦ୍ୟାତ୍ରୟସ୍ୟ ଉପଲବ୍ଧେଃ ॥
ଅତ୍ର ଆହ — ଏବଂ ତର୍ହି ଜ୍ଞାତୃଧର୍ମଃ ଅବିଦ୍ୟା । ନ; କରଣେ ଚକ୍ଷୁଷି
ତୈମିରିକତ୍ୱାଦିଦୋଷୋପଲବ୍ଧେଃ । ଯତ୍ତୁ ମନ୍ୟସେ — ଜ୍ଞାତୃଧର୍ମଃ ଅବିଦ୍ୟା,
ତଦେବ ଚ ଅବିଦ୍ୟାଧର୍ମବତ୍ତ୍ୱଂ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ ସଂସାରିତ୍ୱମ୍; ତତ୍ର ଯଦୁକ୍ତଂ
“ଈଶ୍ୱର ଏବ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଃ, ନ ସଂସାରୀ” ଇତ୍ୟେତତ୍ ଅୟୁକ୍ତମିତି —
ତତ୍ ନ; ଯଥା କରଣେ ଚକ୍ଷୁଷି ବିପରୀତଗ୍ରାହକାଦିଦୋଷସ୍ୟ ଦର୍ଶନାତ୍ ।
ନ ବିପରୀତାଦିଗ୍ରହଣଂ ତନ୍ନିମିତ୍ତଂ ବା ତୈମିରିକତ୍ୱାଦିଦୋଷଃ ଗ୍ରହୀତୁଃ,
ଚକ୍ଷୁଷଃ ସଂସ୍କାରେଣ ତିମିରେ ଅପନୀତେ ଗ୍ରହୀତୁଃ
ଅଦର୍ଶନାତ୍ ନ ଗ୍ରହୀତୁର୍ଧର୍ମଃ ଯଥା; ତଥା ସର୍ୱତ୍ରୈବ
ଅଗ୍ରହଣବିପରୀତସଂଶୟପ୍ରତ୍ୟଯାସ୍ତନ୍ନିମିତ୍ତାଃ କରଣସ୍ୟୈବ କସ୍ୟଚିତ୍
ଭବିତୁମର୍ହନ୍ତି, ନ ଜ୍ଞାତୁଃ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ । ସଂବେଦ୍ୟତ୍ୱାଚ୍ଚ ତେଷାଂ
ପ୍ରଦୀପପ୍ରକାଶବତ୍ ନ ଜ୍ଞାତୃଧର୍ମତ୍ୱଂ — ସଂବେଦ୍ୟତ୍ୱାଦେବ
ସ୍ୱାତ୍ମବ୍ୟତିରିକ୍ତସଂବେଦ୍ୟତ୍ୱମ୍; ସର୍ୱକରଣବିୟୋଗେ ଚ କୈବଲ୍ୟେ
ସର୍ୱବାଦିଭିଃ ଅବିଦ୍ୟାଦିଦୋଷବତ୍ତ୍ୱାନଭ୍ୟୁପଗମାତ୍ । ଆତ୍ମନଃ ଯଦି
କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ ଅଗ୍ନ୍ୟୁଷ୍ଣବତ୍ ସ୍ୱଃ ଧର୍ମଃ, ତତଃ ନ କଦାଚିଦପି
ତେନ ବିୟୋଗଃ ସ୍ୟାତ୍ । ଅବିକ୍ରିୟସ୍ୟ ଚ ବ୍ୟୋମବତ୍ ସର୍ୱଗତସ୍ୟ ଅମୂର୍ତସ୍ୟ
ଆତ୍ମନଃ କେନଚିତ୍ ସଂୟୋଗବିୟୋଗାନୁପପତ୍ତେଃ, ସିଦ୍ଧଂ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ
ନିତ୍ୟମେବ ଈଶ୍ୱରତ୍ୱମ୍; “ଅନାଦିତ୍ୱାନ୍ନିର୍ଗୁଣତ୍ୱାତ୍”
(ଭ. ଗୀ. ୧୩-୩୧) ଇତ୍ୟାଦୀଶ୍ୱରବଚନାଚ୍ଚ ॥ ନନୁ ଏବଂ ସତି
ସଂସାରସଂସାରିତ୍ୱାଭାବେ ଶାସ୍ତ୍ରାନର୍ଥକ୍ୟାଦିଦୋଷଃ ସ୍ୟାଦିତି ଚେତ୍, ନ;
ସର୍ୱୈରଭ୍ୟୁପଗତତ୍ୱାତ୍ । ସର୍ୱୈର୍ହି ଆତ୍ମବାଦିଭିଃ ଅଭ୍ୟୁପଗତଃ ଦୋଷଃ
ନ ଏକେନ ପରିହର୍ତବ୍ୟଃ ଭବତି । କଥଂ ଅଭ୍ୟୁପଗତଃ ଇତି? ମୁକ୍ତାତ୍ମନାଂ
ହି ସଂସାରସଂସାରିତ୍ୱବ୍ୟବହାରାଭାବଃ ସର୍ୱୈରେବ ଆତ୍ମବାଦିଭିଃ ଇଷ୍ୟତେ ।
ନ ଚ ତେଷାଂ ଶାସ୍ତ୍ରାନର୍ଥକ୍ୟାଦିଦୋଷପ୍ରାପ୍ତିଃ ଅଭ୍ୟୁପଗତା । ତଥା
ନଃ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞାନାମ୍ ଈଶ୍ୱରୈକତ୍ୱେ ସତି, ଶାସ୍ତ୍ରାନର୍ଥକ୍ୟଂ ଭବତୁ;
ଅବିଦ୍ୟାବିଷୟେ ଚ ଅର୍ଥବତ୍ତ୍ୱମ୍ — ଯଥା ଦ୍ୱୈତିନାଂ ସର୍ୱେଷାଂ
ବନ୍ଧାବସ୍ଥାୟାମେବ ଶାସ୍ତ୍ରାଦ୍ୟର୍ଥବତ୍ତ୍ୱମ୍, ନ ମୁକ୍ତାବସ୍ଥାୟାମ୍, ଏବମ୍ ॥
ନନୁ ଆତ୍ମନଃ ବନ୍ଧମୁକ୍ତାବସ୍ଥେ ପରମାର୍ଥତ ଏବ ବସ୍ତୁଭୂତେ ଦ୍ୱୈତିନାଂ
ସର୍ୱେଷାମ୍ । ଅତଃ ହେୟୋପାଦେୟତତ୍ସାଧନସଦ୍ଭାବେ ଶାସ୍ତ୍ରାଦ୍ୟର୍ଥବତ୍ତ୍ୱଂ ସ୍ୟାତ୍ ।
ଅଦ୍ୱୈତିନାଂ ପୁନଃ, ଦ୍ୱୈତସ୍ୟ ଅପରମାର୍ଥତ୍ୱାତ୍, ଅବିଦ୍ୟାକୃତତ୍ୱାତ୍
ବନ୍ଧାବସ୍ଥାୟାଶ୍ଚ ଆତ୍ମନଃ ଅପରମାର୍ଥତ୍ୱେ ନିର୍ୱିଷୟତ୍ୱାତ୍,
ଶାସ୍ତ୍ରାଦ୍ୟାନର୍ଥକ୍ୟଂ ଇତି ଚେତ୍, ନ; ଆତ୍ମନଃ ଅବସ୍ଥାଭେଦାନୁପପତ୍ତେଃ । ଯଦି
ତାବତ୍ ଆତ୍ମନଃ ବନ୍ଧମୁକ୍ତାବସ୍ଥେ, ଯୁଗପତ୍ ସ୍ୟାତାମ୍, କ୍ରମେଣ ବା । ଯୁଗପତ୍
ତାବତ୍ ବିରୋଧାତ୍ ନ ସମ୍ଭବତଃ ସ୍ଥିତିଗତୀ ଇବ ଏକସ୍ମିନ୍ । କ୍ରମଭାବିତ୍ୱେ
ଚ, ନିର୍ନିମିତ୍ତତ୍ୱେ ଅନିର୍ମୋକ୍ଷପ୍ରସଙ୍ଗଃ । ଅନ୍ୟନିମିତ୍ତତ୍ୱେ ଚ ସ୍ୱତଃ
ଅଭାବାତ୍ ଅପରମାର୍ଥତ୍ୱପ୍ରସଙ୍ଗଃ । ତଥା ଚ ସତି ଅଭ୍ୟୁପଗମହାନିଃ ।
କିଞ୍ଚ, ବନ୍ଧମୁକ୍ତାବସ୍ଥୟୋଃ ପୌର୍ୱାପର୍ୟନିରୂପଣାୟାଂ ବନ୍ଧାବସ୍ଥା
ପୂର୍ୱଂ ପ୍ରକଲ୍ପ୍ୟା, ଅନାଦିମତୀ ଅନ୍ତବତୀ ଚ; ତଚ୍ଚ ପ୍ରମାଣବିରୁଦ୍ଧମ୍ ।
ତଥା ମୋକ୍ଷାବସ୍ଥା ଆଦିମତୀ ଅନନ୍ତା ଚ ପ୍ରମାଣବିରୁଦ୍ଧୈବ ଅଭ୍ୟୁପଗମ୍ୟତେ ।
ନ ଚ ଅବସ୍ଥାବତଃ ଅବସ୍ଥାନ୍ତରଂ ଗଚ୍ଛତଃ ନିତ୍ୟତ୍ୱଂ ଉପପାଦୟିତୁଂ
ଶକ୍ୟମ୍ । ଅଥ ଅନିତ୍ୟତ୍ୱଦୋଷପରିହାରାୟ ବନ୍ଧମୁକ୍ତାବସ୍ଥାଭେଦୋ ନ
କଲ୍ପ୍ୟତେ, ଅତଃ ଦ୍ୱୈତିନାମପି ଶାସ୍ତ୍ରାନର୍ଥକ୍ୟାଦିଦୋଷଃ ଅପରିହାର୍ୟ
ଏବ; ଇତି ସମାନତ୍ୱାତ୍ ନ ଅଦ୍ୱୈତବାଦିନା ପରିହର୍ତବ୍ୟଃ ଦୋଷଃ ॥ ନ
ଚ ଶାସ୍ତ୍ରାନର୍ଥକ୍ୟମ୍, ଯଥାପ୍ରସିଦ୍ଧାବିଦ୍ୱତ୍ପୁରୁଷବିଷୟତ୍ୱାତ୍
ଶାସ୍ତ୍ରସ୍ୟ । ଅବିଦୁଷାଂ ହି ଫଲହେତ୍ୱୋଃ ଅନାତ୍ମନୋଃ ଆତ୍ମଦର୍ଶନମ୍,
ନ ବିଦୁଷାମ୍; ବିଦୁଷାଂ ହି ଫଲହେତୁଭ୍ୟାମ୍ ଆତ୍ମନଃ ଅନ୍ୟତ୍ୱଦର୍ଶନେ
ସତି, ତୟୋଃ ଅହମିତି ଆତ୍ମଦର୍ଶନାନୁପପତ୍ତେଃ । ନ ହି ଅତ୍ୟନ୍ତମୂଢଃ
ଉନ୍ମତ୍ତାଦିରପି ଜଲାଗ୍ନ୍ୟୋଃ ଛାୟାପ୍ରକାଶୟୋର୍ୱା ଐକାତ୍ମ୍ୟଂ ପଶ୍ୟତି; କିମୁତ
ବିବେକୀ । ତସ୍ମାତ୍ ନ ବିଧିପ୍ରତିଷେଧଶାସ୍ତ୍ରଂ ତାବତ୍ ଫଲହେତୁଭ୍ୟାଂ
ଆତ୍ମନଃ ଅନ୍ୟତ୍ୱଦର୍ଶିନଃ ଭବତି । ନ ହି “ଦେବଦତ୍ତ, ତ୍ୱଂ ଇଦଂ
କୁରୁ” ଇତି କସ୍ମିଂଶ୍ଚିତ୍ କର୍ମଣି ନିୟୁକ୍ତେ, ବିଷ୍ଣୁମିତ୍ରଃ “ଅହଂ
ନିୟୁକ୍ତଃ” ଇତି ତତ୍ରସ୍ଥଃ ନିୟୋଗଂ ଶୃଣ୍ୱନ୍ନପି ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ ।
ବିୟୋଗବିଷୟବିବେକାଗ୍ରହଣାତ୍ ତୁ ଉପପଦ୍ୟତେ ପ୍ରତିପତ୍ତିଃ; ତଥା
ଫଲହେତ୍ୱୋରପି ॥ ନନୁ ପ୍ରାକୃତସମ୍ବନ୍ଧାପେକ୍ଷୟା ଯୁକ୍ତୈବ ପ୍ରତିପତ୍ତିଃ
ଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥବିଷୟା — ଫଲହେତୁଭ୍ୟାଂ ଅନ୍ୟାତ୍ମବିଷୟଦର୍ଶନେଽପି
ସତି — ଇଷ୍ଟଫଲହେତୌ ପ୍ରବର୍ତିତଃ ଅସ୍ମି, ଅନିଷ୍ଟଫଲହେତୋଶ୍ଚ
ନିବର୍ତିତଃ ଅସ୍ମୀତି; ଯଥା ପିତୃପୁତ୍ରାଦୀନାମ୍ ଇତରେତରାତ୍ମାନ୍ୟତ୍ୱଦର୍ଶନେ
ସତ୍ୟପି ଅନ୍ୟୋନ୍ୟନିୟୋଗପ୍ରତିଷେଧାର୍ଥପ୍ରତିପତ୍ତିଃ । ନ;
ବ୍ୟତିରିକ୍ତାତ୍ମ-ଦର୍ଶନପ୍ରତିପତ୍ତେଃ ପ୍ରାଗେବ ଫଲହେତ୍ୱୋଃ ଆତ୍ମାଭିମାନସ୍ୟ
ସିଦ୍ଧତ୍ୱାତ୍ । ପ୍ରତିପନ୍ନନିୟୋଗପ୍ରତିଷେଧାର୍ଥୋ ହି ଫଲହେତୁଭ୍ୟାଂ ଆତ୍ମନଃ
ଅନ୍ୟତ୍ୱଂ ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ, ନ ପୂର୍ୱମ୍ । ତସ୍ମାତ୍ ବିଧିପ୍ରତିଷେଧଶାସ୍ତ୍ରମ୍
ଅବିଦ୍ୱଦ୍ୱିଷୟଂ ଇତି ସିଦ୍ଧମ୍ ॥ ନନୁ ”ସ୍ୱର୍ଗକାମୋ ଯଜେତ” ”ନ
କଲଞ୍ଜଂ ଭକ୍ଷୟେତ୍” ଇତ୍ୟାଦୌ ଆତ୍ମବ୍ୟତିରେକଦର୍ଶିନାଂ ଅପ୍ରବୃତ୍ତୌ,
କେବଲଦେହାଦ୍ୟାତ୍ମଦୃଷ୍ଟୀନାଂ ଚ; ଅତଃ କର୍ତୁଃ ଅଭାବାତ୍ ଶାସ୍ତ୍ରାନର୍ଥକ୍ୟମିତି
ଚେତ୍, ନ; ଯଥାପ୍ରସିଦ୍ଧିତ ଏବ ପ୍ରବୃତ୍ତିନିବୃତ୍ତ୍ୟୁପପତ୍ତେଃ ।
ଈଶ୍ୱରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୈକତ୍ୱଦର୍ଶୀ ବ୍ରହ୍ମବିତ୍ ତାବତ୍ ନ ପ୍ରବର୍ତତେ ।
ତଥା ନୈରାତ୍ମ୍ୟବାଦ୍ୟପି ନାସ୍ତି ପରଲୋକଃ ଇତି ନ ପ୍ରବର୍ତତେ ।
ଯଥାପ୍ରସିଦ୍ଧିତସ୍ତୁ ବିଧିପ୍ରତିଷେଧଶାସ୍ତ୍ରଶ୍ରବଣାନ୍ୟଥାନୁପପତ୍ତ୍ୟା
ଅନୁମିତାତ୍ମାସ୍ତିତ୍ୱଃ ଆତ୍ମବିଶେଷାନଭିଜ୍ଞଃ କର୍ମଫଲସଞ୍ଜାତତୃଷ୍ଣଃ
ଶ୍ରଦ୍ଦଧାନତୟା ଚ ପ୍ରବର୍ତତେ । ଇତି ସର୍ୱେଷାଂ ନଃ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷମ୍ । ଅତଃ
ନ ଶାସ୍ତ୍ରାନର୍ଥକ୍ୟମ୍ ॥ ବିବେକିନାଂ ଅପ୍ରବୃତ୍ତିଦର୍ଶନାତ୍ ତଦନୁଗାମିନାଂ
ଅପ୍ରବୃତ୍ତୌ ଶାସ୍ତ୍ରାନର୍ଥକ୍ୟଂ ଇତି ଚେତ୍, ନ; କସ୍ୟଚିଦେବ ବିବେକୋପପତ୍ତେଃ ।
ଅନେକେଷୁ ହି ପ୍ରାଣିଷୁ କଶ୍ଚିଦେବ ବିବେକୀ ସ୍ୟାତ୍, ଯଥେଦାନୀମ୍ । ନ ଚ
ବିବେକିନଂ ଅନୁବର୍ତନ୍ତେ ମୂଢାଃ, ରାଗାଦିଦୋଷତନ୍ତ୍ରତ୍ୱାତ୍ ପ୍ରବୃତ୍ତେଃ,
ଅଭିଚରଣାଦୌ ଚ ପ୍ରବୃତ୍ତିଦର୍ଶନାତ୍, ସ୍ୱାଭାବ୍ୟାଚ୍ଚ ପ୍ରବୃତ୍ତେଃ
— “ସ୍ୱଭାବସ୍ତୁ ପ୍ରବର୍ତତେ” (ଭ. ଗୀ. ୫-୧୪) ଇତି ହି
ଉକ୍ତମ୍ ॥ ତସ୍ମାତ୍ ଅବିଦ୍ୟାମାତ୍ରଂ ସଂସାରଃ ଯଥାଦୃଷ୍ଟବିଷୟଃ ଏବ । ନ
କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ କେବଲସ୍ୟ ଅବିଦ୍ୟା ତତ୍କାର୍ୟଂ ଚ । ନ ଚ ମିଥ୍ୟାଜ୍ଞାନଂ
ପରମାର୍ଥବସ୍ତୁ ଦୂଷୟିତୁଂ ସମର୍ଥମ୍ । ନ ହି ଊଷରଦେଶଂ ସ୍ନେହେନ
ପଙ୍କୀକର୍ତୁଂ ଶକ୍ନୋତି ମରୀଚ୍ୟୁଦକମ୍ । ତଥା ଅବିଦ୍ୟା କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ ନ
କିଞ୍ଚିତ୍ କର୍ତୁଂ ଶକ୍ନୋତି । ଅତଶ୍ଚେଦମୁକ୍ତଂ — “କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଂ
ଚାପି ମାଂ ବିଦ୍ଧି” (ଭ. ଗୀ. ୧୩-୨), “ଅଜ୍ଞାନେନାବୃତଂ
ଜ୍ଞାନମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୫-୧୫) ଇତି ଚ ॥ ଅଥ କିମିଦଂ ସଂସାରିଣାମିବ
“ଅହମେବମ୍” “ମମୈବେଦମ୍” ଇତି ପଣ୍ଡିତାନାମପି? ଶୃଣୁ;
ଇଦଂ ତତ୍ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟମ୍, ଯତ୍ କ୍ଷେତ୍ରେ ଏବ ଆତ୍ମଦର୍ଶନମ୍ । ଯଦି ପୁନଃ
କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଂ ଅବିକ୍ରିୟଂ ପଶ୍ୟେୟୁଃ, ତତଃ ନ ଭୋଗଂ କର୍ମ ବା ଆକାଙ୍କ୍ଷେୟୁଃ
“ମମ ସ୍ୟାତ୍” ଇତି । ବିକ୍ରିୟୈବ ଭୋଗକର୍ମଣୀ । ଅଥ ଏବଂ ସତି,
ଫଲାର୍ଥିତ୍ୱାତ୍ ଅବିଦ୍ୱାନ୍ ପ୍ରବର୍ତତେ । ବିଦୁଷଃ ପୁନଃ ଅବିକ୍ରିୟାତ୍ମଦର୍ଶିନଃ
ଫଲାର୍ଥିତ୍ୱାଭାବାତ୍ ପ୍ରବୃତ୍ତ୍ୟନୁପପତ୍ତୌ କାର୍ୟକରଣସଙ୍ଘାତବ୍ୟାପାରୋପରମେ
ନିବୃତ୍ତିଃ ଉପଚର୍ୟତେ ॥ ଇଦଂ ଚ ଅନ୍ୟତ୍ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟଂ କେଷାଞ୍ଚିତ୍ ଅସ୍ତୁ
— କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଃ ଈଶ୍ୱର ଏବ । କ୍ଷେତ୍ରଂ ଚ ଅନ୍ୟତ୍ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟୈବ
ବିଷୟଃ । ଅହଂ ତୁ ସଂସାରୀ ସୁଖୀ ଦୁଃଖୀ ଚ । ସଂସାରୋପରମଶ୍ଚ
ମମ କର୍ତବ୍ୟଃ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞବିଜ୍ଞାନେନ, ଧ୍ୟାନେନ ଚ ଈଶ୍ୱରଂ
କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଂ ସାକ୍ଷାତ୍କୃତ୍ୱା ତତ୍ସ୍ୱରୂପାବସ୍ଥାନେନେତି । ଯଶ୍ଚ
ଏବଂ ବୁଧ୍ୟତେ, ଯଶ୍ଚ ବୋଧୟତି, ନାସୌ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଃ ଇତି । ଏବଂ
ମନ୍ୱାନଃ ଯଃ ସଃ ପଣ୍ଡିତାପସଦଃ, ସଂସାରମୋକ୍ଷୟୋଃ ଶାସ୍ତ୍ରସ୍ୟ ଚ
ଅର୍ଥବତ୍ତ୍ୱଂ କରୋମୀତି; ଆତ୍ମହା ସ୍ୱୟଂ ମୂଢଃ ଅନ୍ୟାଂଶ୍ଚ ବ୍ୟାମୋହୟତି
ଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥସମ୍ପ୍ରଦାୟରହିତତ୍ୱାତ୍, ଶ୍ରୁତହାନିଂ ଅଶ୍ରୁତକଲ୍ପନାଂ ଚ
କୁର୍ୱନ୍ । ତସ୍ମାତ୍ ଅସମ୍ପ୍ରଦାୟବିତ୍ ସର୍ୱଶାସ୍ତ୍ରବିଦପି ମୂର୍ଖବଦେବ
ଉପେକ୍ଷଣୀୟଃ ॥ ଯତ୍ତୂକ୍ତମ୍ “ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୈକତ୍ୱେ
ସଂସାରିତ୍ୱଂ ପ୍ରାପ୍ନୋତି, କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞାନାଂ ଚ ଈଶ୍ୱରୈକତ୍ୱେ
ସଂସାରିଣଃ ଅଭାବାତ୍ ସଂସାରାଭାବପ୍ରସଙ୍ଗଃ” ଇତି, ଏତୌ ଦୋଷୌ
ପ୍ରତ୍ୟୁକ୍ତୌ “ବିଦ୍ୟାବିଦ୍ୟଯୋଃ ବୈଲକ୍ଷଣ୍ୟାଭ୍ୟୁପଗମାତ୍”
ଇତି । କଥମ୍? ଅବିଦ୍ୟାପରିକଲ୍ପିତଦୋଷେଣ ତଦ୍ୱିଷୟଂ ବସ୍ତୁ
ପାରମାର୍ଥିକଂ ନ ଦୁଷ୍ୟତୀତି । ତଥା ଚ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଃ ଦର୍ଶିତଃ —
ମରୀଚ୍ୟମ୍ଭସା ଊଷରଦେଶୋ ନ ପଙ୍କୀକ୍ରିୟତେ ଇତି । ସଂସାରିଣଃ ଅଭାବାତ୍
ସଂସାରାଭାବପ୍ରସଙ୍ଗଦୋଷୋଽପି ସଂସାରସଂସାରିଣୋଃ ଅବିଦ୍ୟାକଲ୍ପିତତ୍ୱୋପପତ୍ତ୍ୟା
ପ୍ରତ୍ୟୁକ୍ତଃ ॥ ନନୁ ଅବିଦ୍ୟାବତ୍ତ୍ୱମେବ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ ସଂସାରିତ୍ୱଦୋଷଃ ।
ତତ୍କୃତଂ ଚ ସୁଖିତ୍ୱଦୁଃଖିତ୍ୱାଦି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଂ ଉପଲଭ୍ୟତେ ଇତି
ଚେତ୍, ନ; ଜ୍ଞେୟସ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରଧର୍ମତ୍ୱାତ୍, ଜ୍ଞାତୁଃ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ
ତତ୍କୃତଦୋଷାନୁପପତ୍ତେଃ । ଯାବତ୍ କିଞ୍ଚିତ୍ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ ଦୋଷଜାତଂ
ଅବିଦ୍ୟମାନଂ ଆସଞ୍ଜୟସି, ତସ୍ୟ ଜ୍ଞେୟତ୍ୱୋପପତ୍ତେଃ କ୍ଷେତ୍ରଧର୍ମତ୍ୱମେବ,
ନ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଧର୍ମତ୍ୱମ୍ । ନ ଚ ତେନ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଃ ଦୁଷ୍ୟତି, ଜ୍ଞେୟେନ
ଜ୍ଞାତୁଃ ସଂସର୍ଗାନୁପପତ୍ତେଃ । ଯଦି ହି ସଂସର୍ଗଃ ସ୍ୟାତ୍, ଜ୍ଞେୟତ୍ୱମେବ
ନୋପପଦ୍ୟେତ । ଯଦି ଆତ୍ମନଃ ଧର୍ମଃ ଅବିଦ୍ୟାବତ୍ତ୍ୱଂ ଦୁଃଖିତ୍ୱାଦି ଚ
କଥଂ ଭୋଃ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଂ ଉପଲଭ୍ୟତେ, କଥଂ ବା କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଧର୍ମଃ ।
“ଜ୍ଞେୟଂ ଚ ସର୍ୱଂ କ୍ଷେତ୍ରଂ ଜ୍ଞାତୈବ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଃ”
ଇତି ଅବଧାରିତେ, “ଅବିଦ୍ୟାଦୁଃଖିତ୍ୱାଦେଃ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞବିଶେଷଣତ୍ୱଂ
କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ ଧର୍ମତ୍ୱଂ ତସ୍ୟ ଚ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷୋପଲଭ୍ୟତ୍ୱମ୍” ଇତି
ବିରୁଦ୍ଧଂ ଉଚ୍ୟତେ ଅବିଦ୍ୟାମାତ୍ରାବଷ୍ଟମ୍ଭାତ୍ କେବଲମ୍ ॥ ଅତ୍ର ଆହ — ସା
ଅବିଦ୍ୟା କସ୍ୟ ଇତି । ଯସ୍ୟ ଦୃଶ୍ୟତେ ତସ୍ୟ ଏବ । କସ୍ୟ ଦୃଶ୍ୟତେ ଇତି ।
ଅତ୍ର ଉଚ୍ୟତେ — “ଅବିଦ୍ୟା କସ୍ୟ ଦୃଶ୍ୟତେ?” ଇତି ପ୍ରଶ୍ନଃ
ନିରର୍ଥକଃ । କଥମ୍? ଦୃଶ୍ୟତେ ଚେତ୍ ଅବିଦ୍ୟା, ତଦ୍ୱନ୍ତମପି ପଶ୍ୟସି ।
ନ ଚ ତଦ୍ୱତି ଉପଲଭ୍ୟମାନେ “ସା କସ୍ୟ?” ଇତି ପ୍ରଶ୍ନୋ ଯୁକ୍ତଃ ।
ନ ହି ଗୋମତି ଉପଲଭ୍ୟମାନେ “ଗାବଃ କସ୍ୟ?” ଇତି ପ୍ରଶ୍ନଃ
ଅର୍ଥବାନ୍ ଭବତି । ନନୁ ବିଷମୋ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଃ । ଗବାଂ ତଦ୍ୱତଶ୍ଚ
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷତ୍ୱାତ୍ ତତ୍ସମ୍ବନ୍ଧୋଽପି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଇତି ପ୍ରଶ୍ନୋ ନିରର୍ଥକଃ ।
ନ ତଥା ଅବିଦ୍ୟା ତଦ୍ୱାଂଶ୍ଚ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷୌ, ଯତଃ ପ୍ରଶ୍ନଃ ନିରର୍ଥକଃ
ସ୍ୟାତ୍ । ଅପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷେଣ ଅବିଦ୍ୟାବତା ଅବିଦ୍ୟାସମ୍ବନ୍ଧେ ଜ୍ଞାତେ, କିଂ ତବ
ସ୍ୟାତ୍? ଅବିଦ୍ୟାୟାଃ ଅନର୍ଥହେତୁତ୍ୱାତ୍ ପରିହର୍ତବ୍ୟା ସ୍ୟାତ୍ । ଯସ୍ୟ ଅବିଦ୍ୟା,
ସଃ ତାଂ ପରିହରିଷ୍ୟତି । ନନୁ ମମୈବ ଅବିଦ୍ୟା । ଜାନାସି ତର୍ହି ଅବିଦ୍ୟାଂ
ତଦ୍ୱନ୍ତଂ ଚ ଆତ୍ମାନମ୍ । ଜାନାମି, ନ ତୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷେଣ । ଅନୁମାନେନ ଚେତ୍
ଜାନାସି, କଥଂ ସମ୍ବନ୍ଧଗ୍ରହଣମ୍? ନ ହି ତବ ଜ୍ଞାତୁଃ ଜ୍ଞେୟଭୂତୟା
ଅବିଦ୍ୟଯା ତତ୍କାଲେ ସମ୍ବନ୍ଧଃ ଗ୍ରହୀତୁଂ ଶକ୍ୟତେ, ଅବିଦ୍ୟାୟା ବିଷୟତ୍ୱେନୈବ
ଜ୍ଞାତୁଃ ଉପୟୁକ୍ତତ୍ୱାତ୍ । ନ ଚ ଜ୍ଞାତୁଃ ଅବିଦ୍ୟାୟାଶ୍ଚ ସମ୍ବନ୍ଧସ୍ୟ ଯଃ
ଗ୍ରହୀତା, ଜ୍ଞାନଂ ଚ ଅନ୍ୟତ୍ ତଦ୍ୱିଷୟଂ ସମ୍ଭବତି; ଅନବସ୍ଥାପ୍ରାପ୍ତେଃ ।
ଯଦି ଜ୍ଞାତ୍ରାପି ଜ୍ଞେୟସମ୍ବନ୍ଧୋ ଜ୍ଞାୟତେ, ଅନ୍ୟଃ ଜ୍ଞାତା କଲ୍ପ୍ୟଃ ସ୍ୟାତ୍,
ତସ୍ୟାପି ଅନ୍ୟଃ, ତସ୍ୟାପି ଅନ୍ୟଃ ଇତି ଅନବସ୍ଥା ଅପରିହାର୍ୟା । ଯଦି
ପୁନଃ ଅବିଦ୍ୟା ଜ୍ଞେୟା, ଅନ୍ୟଦ୍ୱା ଜ୍ଞେୟଂ ଜ୍ଞେୟମେବ । ତଥା ଜ୍ଞାତାପି
ଜ୍ଞାତୈବ, ନ ଜ୍ଞେୟଂ ଭବତି । ଯଦା ଚ ଏବମ୍, ଅବିଦ୍ୟାଦୁଃଖିତ୍ୱାଦ୍ୟୈଃ
ନ ଜ୍ଞାତୁଃ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ କିଞ୍ଚିତ୍ ଦୁଷ୍ୟତି ॥ ନନୁ ଅୟମେବ ଦୋଷଃ, ଯତ୍
ଦୋଷବତ୍କ୍ଷେତ୍ରବିଜ୍ଞାତୃତ୍ୱମ୍; ନ ଚ ବିଜ୍ଞାନସ୍ୱରୂପସ୍ୟୈବ ଅବିକ୍ରିୟସ୍ୟ
ବିଜ୍ଞାତୃତ୍ୱୋପଚାରାତ୍; ଯଥା ଉଷ୍ଣତାମାତ୍ରେଣ ଅଗ୍ନେଃ ତପ୍ତିକ୍ରିୟୋପଚାରଃ
ତଦ୍ୱତ୍ । ଯଥା ଅତ୍ର ଭଗବତା କ୍ରିୟାକାରକଫଲାତ୍ମତ୍ୱାଭାବଃ ଆତ୍ମନି
ସ୍ୱତ ଏବ ଦର୍ଶିତଃ — ଅବିଦ୍ୟାଧ୍ୟାରୋପିତଃ ଏବ କ୍ରିୟାକାରକାଦିଃ ଆତ୍ମନି
ଉପଚର୍ୟତେ; ତଥା ତତ୍ର ତତ୍ର “ଯ ଏବଂ ବେତ୍ତି ହନ୍ତାରମ୍”
(ଭ. ଗୀ. ୨-୧୯),“ପ୍ରକୃତେଃ କ୍ରିୟମାଣାନି ଗୁଣୈଃ କର୍ମାଣି
ସର୍ୱଶଃ” (ଭ. ଗୀ. ୩-୨୭), “ନାଦତ୍ତେ କସ୍ୟଚିତ୍ପାପମ୍”
(ଭ. ଗୀ. ୫-୧୫)ଇତ୍ୟାଦିପ୍ରକରଣେଷୁ ଦର୍ଶିତଃ । ତଥୈବ ଚ
ବ୍ୟାଖ୍ୟାତମ୍ ଅସ୍ମାଭିଃ । ଉତ୍ତରେଷୁ ଚ ପ୍ରକରଣେଷୁ ଦର୍ଶୟିଷ୍ୟାମଃ ॥
ହନ୍ତ । ତର୍ହି ଆତ୍ମନି କ୍ରିୟାକାରକଫଲାତ୍ମତାୟାଃ ସ୍ୱତଃ ଅଭାବେ,
ଅବିଦ୍ୟଯା ଚ ଅଧ୍ୟାରୋପିତତ୍ୱେ, କର୍ମାଣି ଅବିଦ୍ୱତ୍କର୍ତବ୍ୟାନ୍ୟେବ, ନ
ବିଦୁଷାଂ ଇତି ପ୍ରାପ୍ତମ୍ । ସତ୍ୟଂ ଏବଂ ପ୍ରାପ୍ତମ୍, ଏତଦେବ ଚ “ନ ହି
ଦେହଭୃତା ଶକ୍ୟମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୧୮-୧୧)ଇତ୍ୟତ୍ର ଦର୍ଶୟିଷ୍ୟାମଃ ।
ସର୍ୱଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥୋପସଂହାରପ୍ରକରଣେ ଚ “ସମାସେନୈବ କୌନ୍ତେୟ
ନିଷ୍ଠା ଜ୍ଞାନସ୍ୟ ଯା ପରା” (ଭ. ଗୀ. ୧୮-୫୦)ଇତ୍ୟତ୍ର ବିଶେଷତଃ
ଦର୍ଶୟିଷ୍ୟାମଃ । ଅଲଂ ଇହ ବହୁପ୍ରପଞ୍ଚନେନ, ଇତି ଉପସଂହ୍ରିୟତେ ॥
“ଇଦଂ ଶରୀରମ୍” ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ଲୋକୋପଦିଷ୍ଟସ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରାଧ୍ୟାୟାର୍ଥସ୍ୟ
ସଙ୍ଗ୍ରହଶ୍ଲୋକଃ ଅୟଂ ଉପନ୍ୟସ୍ୟତେ “ତତ୍କ୍ଷେତ୍ରଂ ଯଚ୍ଚ” ଇତ୍ୟାଦି,
ବ୍ୟାଚିଖ୍ୟାସିତସ୍ୟ ହି ଅର୍ଥସ୍ୟ ସଙ୍ଗ୍ରହୋପନ୍ୟାସଃ ନ୍ୟାୟ୍ୟଃ ଇତି —
ତତ୍କ୍ଷେତ୍ରଂ ଯଚ୍ଚ ଯାଦୃକ୍ଚ ଯଦ୍ୱିକାରି ଯତଶ୍ଚ ଯତ୍ ।
ସ ଚ ଯୋ ଯତ୍ପ୍ରଭାବଶ୍ଚ ତତ୍ସମାସେନ ମେ ଶୃଣୁ ॥ ୧୩-୩॥
ଯତ୍ ନିର୍ଦିଷ୍ଟଂ “ଇଦଂ ଶରୀରମ୍” ଇତି ତତ୍ ତଚ୍ଛବ୍ଦେନ
ପରାମୃଶତି । ଯଚ୍ଚ ଇଦଂ ନିର୍ଦିଷ୍ଟଂ କ୍ଷେତ୍ରଂ ତତ୍ ଯାଦୃକ୍
ଯାଦୃଶଂ ସ୍ୱକୀୟୈଃ ଧର୍ମୈଃ । ଚ-ଶବ୍ଦଃ ସମୁଚ୍ଚୟାର୍ଥଃ ।
ଯଦ୍ୱିକାରି ଯଃ ବିକାରଃ ଯସ୍ୟ ତତ୍ ଯଦ୍ୱିକାରି, ଯତଃ ଯସ୍ମାତ୍ ଚ ଯତ୍,
କାର୍ୟଂ ଉତ୍ପଦ୍ୟତେ ଇତି ବାକ୍ୟଶେଷଃ । ସ ଚ ଯଃ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଃ ନିର୍ଦିଷ୍ଟଃ
ସଃ ଯତ୍ପ୍ରଭାବଃ ଯେ ପ୍ରଭାବାଃ ଉପାଧିକୃତାଃ ଶକ୍ତୟଃ ଯସ୍ୟ ସଃ
ଯତ୍ପ୍ରଭାବଶ୍ଚ । ତତ୍ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୟୋଃ ଯାଥାତ୍ମ୍ୟଂ ଯଥାବିଶେଷିତଂ
ସମାସେନ ସଙ୍କ୍ଷେପେଣ ମେ ମମ ବାକ୍ୟତଃ ଶୃଣୁ, ଶ୍ରୁତ୍ୱା ଅବଧାରୟ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ତତ୍ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୟାଥାତ୍ମ୍ୟଂ ବିବକ୍ଷିତଂ ସ୍ତୌତି
ଶ୍ରୋତୃବୁଦ୍ଧିପ୍ରରୋଚନାର୍ଥଂ —
ଋଷିଭିର୍ବହୁଧା ଗୀତଂ ଛନ୍ଦୋଭିର୍ୱିବିଧୈଃ ପୃଥକ୍ ।
ବ୍ରହ୍ମସୂତ୍ରପଦୈଶ୍ଚୈବ ହେତୁମଦ୍ଭିର୍ୱିନିଶ୍ଚିତୈଃ ॥ ୧୩-୪॥
ଋଷିଭିଃ ବସିଷ୍ଠାଦିଭିଃ ବହୁଧା ବହୁପ୍ରକାରଂ ଗୀତଂ କଥିତମ୍ ।
ଛନ୍ଦୋଭିଃ ଛନ୍ଦାଂସି ଋଗାଦୀନି ତୈଃ ଛନ୍ଦୋଭିଃ ବିବିଧୈଃ ନାନାଭାବୈଃ
ନାନାପ୍ରକାରୈଃ ପୃଥକ୍ ବିବେକତଃ ଗୀତମ୍ । କିଞ୍ଚ, ବ୍ରହ୍ମସୂତ୍ରପଦୈଶ୍ଚ
ଏବ ବ୍ରହ୍ମଣଃ ସୂଚକାନି ବାକ୍ୟାନି ବ୍ରହ୍ମସୂତ୍ରାଣି ତୈଃ ପଦ୍ୟତେ ଗମ୍ୟତେ
ଜ୍ଞାୟତେ ଇତି ତାନି ପଦାନି ଉଚ୍ୟନ୍ତେ ତୈରେବ ଚ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୟାଥାତ୍ମ୍ୟଂ
“ଗୀତମ୍” ଇତି ଅନୁବର୍ତତେ ।“ଆତ୍ମେତ୍ୟେବୋପାସୀତ”
(ବୃ. ଉ. ୧-୪-୭) ଇତ୍ୟେବମାଦିଭିଃ ବ୍ରହ୍ମସୂତ୍ରପଦୈଃ ଆତ୍ମା
ଜ୍ଞାୟତେ, ହେତୁମଦ୍ଭିଃ ଯୁକ୍ତିୟୁକ୍ତୈଃ ବିନିଶ୍ଚିତୈଃ ନିଃସଂଶୟରୂପୈଃ
ନିଶ୍ଚିତପ୍ରତ୍ୟଯୋତ୍ପାଦକୈଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ସ୍ତୁତ୍ୟା ଅଭିମୁଖୀଭୂତାୟ ଅର୍ଜୁନାୟ
ଆହ ଭଗବାନ୍ —
ମହାଭୂତାନ୍ୟହଙ୍କାରୋ ବୁଦ୍ଧିରବ୍ୟକ୍ତମେବ ଚ ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଦଶୈକଂ ଚ ପଞ୍ଚ ଚେନ୍ଦ୍ରିୟଗୋଚରାଃ ॥ ୧୩-୫॥
ମହାଭୂତାନି ମହାନ୍ତି ଚ ତାନି ସର୍ୱବିକାରବ୍ୟାପକତ୍ୱାତ୍ ଭୂତାନି ଚ
ସୂକ୍ଷ୍ମାଣି । ସ୍ଥୂଲାନି ତୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗୋଚରଶବ୍ଦେନ ଅଭିଧାୟିଷ୍ୟନ୍ତେ
ଅହଙ୍କାରଃ ମହାଭୂତକାରଣମ୍ ଅହମ୍ପ୍ରତ୍ୟଯଲକ୍ଷଣଃ । ଅହଙ୍କାରକାରଣଂ
ବୁଦ୍ଧିଃ ଅଧ୍ୟବସାୟଲକ୍ଷଣା । ତତ୍କାରଣଂ ଅବ୍ୟକ୍ତମେବ ଚ,
ନ ବ୍ୟକ୍ତଂ ଅବ୍ୟକ୍ତଂ ଅବ୍ୟାକୃତଂ ଈଶ୍ୱରଶକ୍ତିଃ “ମମ
ମାୟା ଦୁରତ୍ୟଯା” (ଭ. ଗୀ. ୭-୧୪) ଇତ୍ୟୁକ୍ତମ୍ । ଏବଶବ୍ଦଃ
ପ୍ରକୃତ୍ୟବଧାରଣାର୍ଥଃ ଏତାବତ୍ୟେବ ଅଷ୍ଟଧା ଭିନ୍ନା ପ୍ରକୃତିଃ ।
ଚ-ଶବ୍ଦଃ ଭେଦସମୁଚ୍ଚୟାର୍ଥଃ । ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଦଶ, ଶ୍ରୋତ୍ରାଦୀନି
ପଞ୍ଚ ବୁଦ୍ଧ୍ୟୁତ୍ପାଦକତ୍ୱାତ୍ ବୁଦ୍ଧୀନ୍ଦ୍ରିୟାଣି, ବାକ୍ପାଣ୍ୟାଦୀନି ପଞ୍ଚ
କର୍ମନିବର୍ତକତ୍ୱାତ୍ କର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟାଣି; ତାନି ଦଶ । ଏକଂ ଚ; କିଂ ତତ୍? ମନଃ
ଏକାଦଶଂ ସଙ୍କଲ୍ପାଦ୍ୟାତ୍ମକମ୍ । ପଞ୍ଚ ଚ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗୋଚରାଃ ଶବ୍ଦାଦୟୋ
ବିଷୟାଃ । ତାନି ଏତାନି ସାଙ୍ଖ୍ୟାଃ ଚତୁର୍ୱିଂଶତିତତ୍ତ୍ୱାନି ଆଚକ୍ଷତେ ॥
ଇଚ୍ଛା ଦ୍ୱେଷଃ ସୁଖଂ ଦୁଃଖଂ ସଙ୍ଘାତଶ୍ଚେତନା ଧୃତିଃ ।
ଏତତ୍କ୍ଷେତ୍ରଂ ସମାସେନ ସବିକାରମୁଦାହୃତମ୍ ॥ ୧୩-୬॥
ଇଚ୍ଛା, ଯଜ୍ଜାତୀୟଂ ସୁଖହେତୁମର୍ଥଂ ଉପଲବ୍ଧବାନ୍ ପୂର୍ୱମ୍, ପୁନଃ
ତଜ୍ଜାତୀୟମୁପଲଭମାନଃ ତମାଦାତୁମିଚ୍ଛତି ସୁଖହେତୁରିତି; ସା ଇୟଂ ଇଚ୍ଛା
ଅନ୍ତଃକରଣଧର୍ମଃ ଜ୍ଞେୟତ୍ୱାତ୍ କ୍ଷେତ୍ରମ୍ । ତଥା ଦ୍ୱେଷଃ, ଯଜ୍ଜାତୀୟମର୍ଥଂ
ଦୁଃଖହେତୁତ୍ୱେନ ଅନୁଭୂତବାନ୍, ପୁନଃ ତଜ୍ଜାତୀୟମର୍ଥମୁପଲଭମାନଃ ତଂ
ଦ୍ୱେଷ୍ଟି; ସୋଽୟଂ ଦ୍ୱେଷଃ ଜ୍ଞେୟତ୍ୱାତ୍ କ୍ଷେତ୍ରମେବ । ତଥା ସୁଖମ୍ ଅନୁକୂଲଂ
ପ୍ରସନ୍ନସତ୍ତ୍ୱାତ୍ମକଂ ଜ୍ଞେୟତ୍ୱାତ୍ କ୍ଷେତ୍ରମେବ । ଦୁଃଖଂ ପ୍ରତିକୂଲାତ୍ମକମ୍;
ଜ୍ଞେୟତ୍ୱାତ୍ ତଦପି କ୍ଷେତ୍ରମ୍ । ସଙ୍ଘାତଃ ଦେହେନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ସଂହତିଃ ।
ତସ୍ୟାମଭିବ୍ୟକ୍ତାନ୍ତଃକରଣବୃତ୍ତିଃ, ତପ୍ତ ଇବ ଲୋହପିଣ୍ଡେ ଅଗ୍ନିଃ
ଆତ୍ମଚୈତନ୍ୟାଭାସରସବିଦ୍ଧା ଚେତନା; ସା ଚ କ୍ଷେତ୍ରଂ ଜ୍ଞେୟତ୍ୱାତ୍ ।
ଧୃତିଃ ଯୟା ଅବସାଦପ୍ରାପ୍ତାନି ଦେହେନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଧ୍ରିୟନ୍ତେ; ସା ଚ ଜ୍ଞେୟତ୍ୱାତ୍
କ୍ଷେତ୍ରମ୍ । ସର୍ୱାନ୍ତଃକରଣଧର୍ମୋପଲକ୍ଷଣାର୍ଥଂ ଇଚ୍ଛାଦିଗ୍ରହଣମ୍ । ଯତ
ଉକ୍ତମୁପସଂହରତି — ଏତତ୍ କ୍ଷେତ୍ରଂ ସମାସେନ ସବିକାରଂ ସହ ବିକାରେଣ
ମହଦାଦିନା ଉଦାହୃତମ୍ ଉକ୍ତମ୍ ॥ ଯସ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରଭେଦଜାତସ୍ୟ ସଂହତିଃ
“ଇଦଂ ଶରୀରଂ କ୍ଷେତ୍ରମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୧୩-୧) ଇତି ଉକ୍ତମ୍, ତତ୍
କ୍ଷେତ୍ରଂ ବ୍ୟାଖ୍ୟାତଂ ମହାଭୂତାଦିଭେଦଭିନ୍ନଂ ଧୃତ୍ୟନ୍ତମ୍ । କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଃ
ବକ୍ଷ୍ୟମାଣବିଶେଷଣଃ — ଯସ୍ୟ ସପ୍ରଭାବସ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ ପରିଜ୍ଞାନାତ୍
ଅମୃତତ୍ୱଂ ଭବତି, ତଂ “ଜ୍ଞେୟଂ ଯତ୍ତତ୍ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମି”
(ଭ. ଗୀ. ୧୩-୧୨) ଇତ୍ୟାଦିନା ସବିଶେଷଣଂ ସ୍ୱୟମେବ ବକ୍ଷ୍ୟତି
ଭଗବାନ୍ । ଅଧୁନା ତୁ ତଜ୍ଜ୍ଞାନସାଧନଗଣମମାନିତ୍ୱାଦିଲକ୍ଷଣମ୍,
ଯସ୍ମିନ୍ ସତି ତଜ୍ଜ୍ଞେୟବିଜ୍ଞାନେ ଯୋଗ୍ୟଃ ଅଧିକୃତଃ ଭବତି, ଯତ୍ପରଃ
ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠଃ ଉଚ୍ୟତେ, ତଂ ଅମାନିତ୍ୱାଦିଗଣଂ ଜ୍ଞାନସାଧନତ୍ୱାତ୍
ଜ୍ଞାନଶବ୍ଦବାଚ୍ୟଂ ବିଦଧାତି ଭଗବାନ୍ —
ଅମାନିତ୍ୱମଦମ୍ଭିତ୍ୱମହିଂସା କ୍ଷାନ୍ତିରାର୍ଜବମ୍ ।
ଆଚାର୍ୟୋପାସନଂ ଶୌଚଂ ସ୍ଥୈର୍ୟମାତ୍ମବିନିଗ୍ରହଃ ॥ ୧୩-୭॥
ଅମାନିତ୍ୱଂ ମାନିନଃ ଭାବଃ ମାନିତ୍ୱମାତ୍ମନଃ ଶ୍ଲାଘନମ୍, ତଦଭାବଃ ଅମାନିତ୍ୱମ୍ ।
ଅଦମ୍ଭିତ୍ୱଂ ସ୍ୱଧର୍ମପ୍ରକଟୀକରଣଂ ଦମ୍ଭିତ୍ୱମ୍, ତଦଭାବଃ ଅଦମ୍ଭିତ୍ୱମ୍ ।
ଅହିଂସା ଅହିଂସନଂ ପ୍ରାଣିନାମପୀଡନମ୍ । କ୍ଷାନ୍ତିଃ ପରାପରାଧପ୍ରାପ୍ତୌ ଅବିକ୍ରିୟା ।
ଆର୍ଜବଂ ଋଜୁଭାବଃ ଅବକ୍ରତ୍ୱମ୍ । ଆଚାର୍ୟୋପାସନଂ ମୋକ୍ଷସାଧନୋପଦେଷ୍ଟୁଃ
ଆଚାର୍ୟସ୍ୟ ଶୁଶ୍ରୂଷାଦିପ୍ରୟୋଗେଣ ସେବନମ୍ । ଶୌଚଂ କାୟମଲାନାଂ
ମୃଜ୍ଜଲାଭ୍ୟାଂ ପ୍ରକ୍ଷାଲନମ୍; ଅନ୍ତଶ୍ଚ ମନସଃ ପ୍ରତିପକ୍ଷଭାବନୟା
ରାଗାଦିମଲାନାମପନୟନଂ ଶୌଚମ୍ । ସ୍ଥୈର୍ୟଂ ସ୍ଥିରଭାବଃ, ମୋକ୍ଷମାର୍ଗେ
ଏବ କୃତାଧ୍ୟବସାୟତ୍ୱମ୍ । ଆତ୍ମବିନିଗ୍ରହଃ ଆତ୍ମନଃ ଅପକାରକସ୍ୟ
ଆତ୍ମଶବ୍ଦବାଚ୍ୟସ୍ୟ କାର୍ୟକରଣସଙ୍ଘାତସ୍ୟ ବିନିଗ୍ରହଃ ସ୍ୱଭାବେନ ସର୍ୱତଃ
ପ୍ରବୃତ୍ତସ୍ୟ ସନ୍ମାର୍ଗେ ଏବ ନିରୋଧଃ ଆତ୍ମବିନିଗ୍ରହଃ ॥ କିଞ୍ଚ —
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଷୁ ବୈରାଗ୍ୟମନହଙ୍କାର ଏବ ଚ ।
ଜନ୍ମମୃତ୍ୟୁଜରାବ୍ୟାଧିଦୁଃଖଦୋଷାନୁଦର୍ଶନମ୍ ॥ ୧୩-୮॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାର୍ଥେଷୁ ଶବ୍ଦାଦିଷୁ ଦୃଷ୍ଟାଦୃଷ୍ଟେଷୁ ଭୋଗେଷୁ
ବିରାଗଭାବୋ ବୈରାଗ୍ୟଂ ଅନହଙ୍କାରଃ ଅହଙ୍କାରାଭାବଃ ଏବ ଚ
ଜନ୍ମମୃତ୍ୟୁଜରାବ୍ୟାଧିଦୁଃଖଦୋଷାନୁଦର୍ଶନଂ ଜନ୍ମ ଚ ମୃତ୍ୟୁଶ୍ଚ ଜରା
ଚ ବ୍ୟାଧୟଶ୍ଚ ଦୁଃଖାନି ଚ ତେଷୁ ଜନ୍ମାଦିଦୁଃଖାନ୍ତେଷୁ ପ୍ରତ୍ୟେକଂ
ଦୋଷାନୁଦର୍ଶନମ୍ । ଜନ୍ମନି ଗର୍ଭବାସୟୋନିଦ୍ୱାରନିଃସରଣଂ ଦୋଷଃ,
ତସ୍ୟ ଅନୁଦର୍ଶନମାଲୋଚନମ୍ । ତଥା ମୃତ୍ୟୌ ଦୋଷାନୁଦର୍ଶନମ୍ । ତଥା
ଜରାୟାଂ ପ୍ରଜ୍ଞାଶକ୍ତିତେଜୋନିରୋଧଦୋଷାନୁଦର୍ଶନଂ ପରିଭୂତତା ଚେତି ।
ତଥା ବ୍ୟାଧିଷୁ ଶିରୋରୋଗାଦିଷୁ ଦୋଷାନୁଦର୍ଶନମ୍ । ତଥା ଦୁଃଖେଷୁ
ଅଧ୍ୟାତ୍ମାଧିଭୂତାଧିଦୈବନିମିତ୍ତେଷୁ । ଅଥବା ଦୁଃଖାନ୍ୟେବ ଦୋଷଃ ଦୁଃଖଦୋଷଃ
ତସ୍ୟ ଜନ୍ମାଦିଷୁ ପୂର୍ୱବତ୍ ଅନୁଦର୍ଶନଂ — ଦୁଃଖଂ ଜନ୍ମ, ଦୁଃଖଂ ମୃତ୍ୟୁଃ,
ଦୁଃଖଂ ଜରା, ଦୁଃଖଂ ବ୍ୟାଧୟଃ । ଦୁଃଖନିମିତ୍ତତ୍ୱାତ୍ ଜନ୍ମାଦୟଃ ଦୁଃଖମ୍,
ନ ପୁନଃ ସ୍ୱରୂପେଣୈବ ଦୁଃଖମିତି । ଏବଂ ଜନ୍ମାଦିଷୁ ଦୁଃଖଦୋଷାନୁଦର୍ଶନାତ୍
ଦେହେନ୍ଦ୍ରିୟାଦିବିଷୟଭୋଗେଷୁ ବୈରାଗ୍ୟମୁପଜାୟତେ । ତତଃ ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମନି
ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ କରଣାନାମାତ୍ମଦର୍ଶନାୟ । ଏବଂ ଜ୍ଞାନହେତୁତ୍ୱାତ୍ ଜ୍ଞାନମୁଚ୍ୟତେ
ଜନ୍ମାଦିଦୁଃଖଦୋଷାନୁଦର୍ଶନମ୍ ॥ କିଞ୍ଚ —
ଅସକ୍ତିରନଭିଷ୍ୱଙ୍ଗଃ ପୁତ୍ରଦାରଗୃହାଦିଷୁ ।
ନିତ୍ୟଂ ଚ ସମଚିତ୍ତତ୍ୱମିଷ୍ଟାନିଷ୍ଟୋପପତ୍ତିଷୁ ॥ ୧୩-୯॥
ଅସକ୍ତିଃ ସକ୍ତିଃ ସଙ୍ଗନିମିତ୍ତେଷୁ ବିଷୟେଷୁ ପ୍ରୀତିମାତ୍ରମ୍, ତଦଭାବଃ ଅସକ୍ତିଃ ।
ଅନଭିଷ୍ୱଙ୍ଗଃ ଅଭିଷ୍ୱଙ୍ଗାଭାବଃ । ଅଭିଷ୍ୱଙ୍ଗୋ ନାମ ଆସକ୍ତିବିଶେଷ ଏବ
ଅନନ୍ୟାତ୍ମଭାବନାଲକ୍ଷଣଃ; ଯଥା ଅନ୍ୟସ୍ମିନ୍ ସୁଖିନି ଦୁଃଖିନି ବା “ଅହମେବ
ସୁଖୀ, ଦୁଃଖୀ ଚ,” ଜୀବତି ମୃତେ ବା “ଅହମେବ ଜୀବାମି ମରିଷ୍ୟାମି
ଚ” ଇତି । କ୍ୱ ଇତି ଆହ — ପୁତ୍ରଦାରଗୃହାଦିଷୁ, ପୁତ୍ରେଷୁ ଦାରେଷୁ
ଗୃହେଷୁ ଆଦିଗ୍ରହଣାତ୍ ଅନ୍ୟେଷ୍ୱପି ଅତ୍ୟନ୍ତେଷ୍ଟେଷୁ ଦାସବର୍ଗାଦିଷୁ । ତଚ୍ଚ
ଉଭୟଂ ଜ୍ଞାନାର୍ଥତ୍ୱାତ୍ ଜ୍ଞାନମୁଚ୍ୟତେ । ନିତ୍ୟଂ ଚ ସମଚିତ୍ତତ୍ୱଂ ତୁଲ୍ୟଚିତ୍ତତା ।
କ୍ୱ? ଇଷ୍ଟାନିଷ୍ଠୋପପତ୍ତିଷୁ ଇଷ୍ଟାନାମନିଷ୍ଟାନାଂ ଚ ଉପପତ୍ତୟଃ ସମ୍ପ୍ରାପ୍ତୟଃ
ତାସୁ ଇଷ୍ଟାନିଷ୍ଠୋପପତ୍ତିଷୁ ନିତ୍ୟମେବ ତୁଲ୍ୟଚିତ୍ତତା । ଇଷ୍ଟୋପପତ୍ତିଷୁ
ନ ହୃଷ୍ୟତି, ନ କୁପ୍ୟତି ଚ ଅନିଷ୍ଟୋପପତ୍ତିଷୁ । ତଚ୍ଚ ଏତତ୍ ନିତ୍ୟଂ
ସମଚିତ୍ତତ୍ୱଂ ଜ୍ଞାନମ୍ ॥ କିଞ୍ଚ —
ମୟି ଚାନନ୍ୟଯୋଗେନ ଭକ୍ତିରବ୍ୟଭିଚାରିଣୀ ।
ବିବିକ୍ତଦେଶସେବିତ୍ୱମରତିର୍ଜନସଂସଦି ॥ ୧୩-୧୦॥
ମୟି ଚ ଈଶ୍ୱରେ ଅନନ୍ୟଯୋଗେନ ଅପୃଥକ୍ସମାଧିନା “ନ ଅନ୍ୟୋ
ଭଗବତୋ ବାସୁଦେବାତ୍ ପରଃ ଅସ୍ତି, ଅତଃ ସ ଏବ ନଃ ଗତିଃ” ଇତ୍ୟେବଂ
ନିଶ୍ଚିତା ଅବ୍ୟଭିଚାରିଣୀ ବୁଦ୍ଧିଃ ଅନନ୍ୟଯୋଗଃ, ତେନ ଭଜନଂ ଭକ୍ତିଃ ନ
ବ୍ୟଭିଚରଣଶୀଲା ଅବ୍ୟଭିଚାରିଣୀ । ସା ଚ ଜ୍ଞାନମ୍ । ବିବିକ୍ତଦେଶସେବିତ୍ୱମ୍,
ବିବିକ୍ତଃ ସ୍ୱଭାବତଃ ସଂସ୍କାରେଣ ବା ଅଶୁଚ୍ୟାଦିଭିଃ ସର୍ପବ୍ୟାଘ୍ରାଦିଭିଶ୍ଚ
ରହିତଃ ଅରଣ୍ୟନଦୀପୁଲିନଦେବଗୃହାଦିଭିର୍ୱିବିକ୍ତୋ ଦେଶଃ, ତଂ ସେବିତୁଂ
ଶୀଲମସ୍ୟ ଇତି ବିବିକ୍ତଦେଶସେବୀ, ତଦ୍ଭାବଃ ବିବିକ୍ତଦେଶସେବିତ୍ୱମ୍ । ବିବିକ୍ତେଷୁ
ହି ଦେଶେଷୁ ଚିତ୍ତଂ ପ୍ରସୀଦତି ଯତଃ ତତଃ ଆତ୍ମାଦିଭାବନା ବିବିକ୍ତେ ଉପଜାୟତେ ।
ଅତଃ ବିବିକ୍ତଦେଶସେବିତ୍ୱଂ ଜ୍ଞାନମୁଚ୍ୟତେ । ଅରତିଃ ଅରମଣଂ ଜନସଂସଦି,
ଜନାନାଂ ପ୍ରାକୃତାନାଂ ସଂସ୍କାରଶୂନ୍ୟାନାଂ ଅବିନୀତାନାଂ ସଂସତ୍ ସମବାୟଃ
ଜନସଂସତ୍; ନ ସଂସ୍କାରବତାଂ ବିନୀତାନାଂ ସଂସତ୍; ତସ୍ୟାଃ ଜ୍ଞାନୋପକାରକତ୍ୱାତ୍ ।
ଅତଃ ପ୍ରାକୃତଜନସଂସଦି ଅରତିଃ ଜ୍ଞାନାର୍ଥତ୍ୱାତ୍ ଜ୍ଞାନମ୍ ॥ କିଞ୍ଚ —
ଅଧ୍ୟାତ୍ମଜ୍ଞାନନିତ୍ୟତ୍ୱଂ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନାର୍ଥଦର୍ଶନମ୍ ।
ଏତଜ୍ଜ୍ଞାନମିତି ପ୍ରୋକ୍ତମଜ୍ଞାନଂ ଯଦତୋଽନ୍ୟଥା ॥ ୧୩-୧୧॥
ଅଧ୍ୟାତ୍ମଜ୍ଞାନନିତ୍ୟତ୍ୱଂ ଆତ୍ମାଦିବିଷୟଂ ଜ୍ଞାନଂ ଅଧ୍ୟାତ୍ମଜ୍ଞାନମ୍,
ତସ୍ମିନ୍ ନିତ୍ୟଭାବଃ ନିତ୍ୟତ୍ୱମ୍ । ଅମାନିତ୍ୱାଦୀନାଂ ଜ୍ଞାନସାଧନାନାଂ
ଭାବନାପରିପାକନିମିତ୍ତଂ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନମ୍, ତସ୍ୟ ଅର୍ଥଃ ମୋକ୍ଷଃ
ସଂସାରୋପରମଃ; ତସ୍ୟ ଆଲୋଚନଂ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନାର୍ଥଦର୍ଶନମ୍;
ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନଫଲାଲୋଚନେ ହି ତତ୍ସାଧନାନୁଷ୍ଠାନେ ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ ସ୍ୟାଦିତି ।
ଏତତ୍ ଅମାନିତ୍ୱାଦିତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନାର୍ଥଦର୍ଶନାନ୍ତମୁକ୍ତଂ ଜ୍ଞାନଂ ଇତି ପ୍ରୋକ୍ତଂ
ଜ୍ଞାନାର୍ଥତ୍ୱାତ୍ । ଅଜ୍ଞାନଂ ଯତ୍ ଅତଃ ଅସ୍ମାତ୍ ଯଥୋକ୍ତାତ୍ ଅନ୍ୟଥା ବିପର୍ୟଯେଣ ।
ମାନିତ୍ୱଂ ଦମ୍ଭିତ୍ୱଂ ହିଂସା ଅକ୍ଷାନ୍ତିଃ ଅନାର୍ଜବଂ ଇତ୍ୟାଦି ଅଜ୍ଞାନଂ ବିଜ୍ଞେୟଂ
ପରିହରଣାୟ, ସଂସାରପ୍ରବୃତ୍ତିକାରଣତ୍ୱାତ୍ ଇତି ॥ ଯଥୋକ୍ତେନ ଜ୍ଞାନେନ
ଜ୍ଞାତବ୍ୟଂ କିଂ ଇତ୍ୟାକାଙ୍କ୍ଷାୟାମାହ — “ଜ୍ଞେୟଂ ଯତ୍ତତ୍” ଇତ୍ୟାଦି ।
ନନୁ ଯମାଃ ନିୟମାଶ୍ଚ ଅମାନିତ୍ୱାଦୟଃ । ନ ତୈଃ ଜ୍ଞେୟଂ ଜ୍ଞାୟତେ । ନ ହି
ଅମାନିତ୍ୱାଦି କସ୍ୟଚିତ୍ ବସ୍ତୁନଃ ପରିଚ୍ଛେଦକଂ ଦୃଷ୍ଟମ୍ । ସର୍ୱତ୍ରୈବ ଚ
ଯଦ୍ୱିଷୟଂ ଜ୍ଞାନଂ ତଦେବ ତସ୍ୟ ଜ୍ଞେୟସ୍ୟ ପରିଚ୍ଛେଦକଂ ଦୃଶ୍ୟତେ ।
ନ ହି ଅନ୍ୟବିଷୟେଣ ଜ୍ଞାନେନ ଅନ୍ୟତ୍ ଉପଲଭ୍ୟତେ, ଯଥା ଘଟବିଷୟେଣ
ଜ୍ଞାନେନ ଅଗ୍ନିଃ । ନୈଷ ଦୋଷଃ, ଜ୍ଞାନନିମିତ୍ତତ୍ୱାତ୍ ଜ୍ଞାନମୁଚ୍ୟତେ ଇତି
ହି ଅବୋଚାମ; ଜ୍ଞାନସହକାରିକାରଣତ୍ୱାଚ୍ଚ —
ଜ୍ଞେୟଂ ଯତ୍ତତ୍ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମି ଯଜ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱାମୃତମଶ୍ନୁତେ ।
ଅନାଦିମତ୍ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ ନ ସତ୍ତନ୍ନାସଦୁଚ୍ୟତେ ॥ ୧୩-୧୨॥
ଜ୍ଞେୟଂ ଜ୍ଞାତବ୍ୟଂ ଯତ୍ ତତ୍ ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମି ପ୍ରକର୍ଷେଣ ଯଥାବତ୍ ବକ୍ଷ୍ୟାମି ।
କିମ୍ଫଲଂ ତତ୍ ଇତି ପ୍ରରୋଚନେନ ଶ୍ରୋତୁଃ ଅଭିମୁଖୀକରଣାୟ ଆହ —
ଯତ୍ ଜ୍ଞେୟଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଅମୃତଂ ଅମୃତତ୍ୱଂ ଅଶ୍ନୁତେ, ନ ପୁନଃ ମ୍ରିୟତେ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଅନାଦିମତ୍ ଆଦିଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତୀତି ଆଦିମତ୍, ନ ଆଦିମତ୍ ଅନାଦିମତ୍; କିଂ
ତତ୍? ପରଂ ନିରତିଶୟଂ ବ୍ରହ୍ମ, “ଜ୍ଞେୟମ୍” ଇତି ପ୍ରକୃତମ୍ ॥
ଅତ୍ର କେଚିତ୍ “ଅନାଦି ମତ୍ପରମ୍” ଇତି ପଦଂ ଛିନ୍ଦନ୍ତି, ବହୁବ୍ରୀହିଣା
ଉକ୍ତେ ଅର୍ଥେ ମତୁପଃ ଆନର୍ଥକ୍ୟଂ ଅନିଷ୍ଟଂ ସ୍ୟାତ୍ ଇତି । ଅର୍ଥବିଶେଷଂ ଚ
ଦର୍ଶୟନ୍ତି — ଅହଂ ବାସୁଦେବାଖ୍ୟା ପରା ଶକ୍ତିଃ ଯସ୍ୟ ତତ୍ ମତ୍ପରମ୍ ଇତି ।
ସତ୍ୟମେବମପୁନରୁକ୍ତଂ ସ୍ୟାତ୍, ଅର୍ଥଃ ଚେତ୍ ସମ୍ଭବତି । ନ ତୁ ଅର୍ଥଃ
ସମ୍ଭବତି, ବ୍ରହ୍ମଣଃ ସର୍ୱବିଶେଷପ୍ରତିଷେଧେନୈବ ବିଜିଜ୍ଞାପୟିଷିତତ୍ୱାତ୍
“ନ ସତ୍ତନ୍ନାସଦୁଚ୍ୟତେ” ଇତି । ବିଶିଷ୍ଟଶକ୍ତିମତ୍ତ୍ୱପ୍ରଦର୍ଶନଂ
ବିଶେଷପ୍ରତିଷେଧଶ୍ଚ ଇତି ବିପ୍ରତିଷିଦ୍ଧମ୍ । ତସ୍ମାତ୍ ମତୁପଃ ବହୁବ୍ରୀହିଣା
ସମାନାର୍ଥତ୍ୱେଽପି ପ୍ରୟୋଗଃ ଶ୍ଲୋକପୂରଣାର୍ଥଃ ॥ ଅମୃତତ୍ୱଫଲଂ
ଜ୍ଞେୟଂ ମୟା ଉଚ୍ୟତେ ଇତି ପ୍ରରୋଚନେନ ଅଭିମୁଖୀକୃତ୍ୟ ଆହ —
ନ ସତ୍ ତତ୍ ଜ୍ଞେୟମୁଚ୍ୟତେ ଇତି ନ ଅପି ଅସତ୍ ତତ୍ ଉଚ୍ୟତେ ॥ ନନୁ ମହତା
ପରିକରବନ୍ଧେନ କଣ୍ଠରବେଣ ଉଦ୍ଘୁଷ୍ୟ “ଜ୍ଞେୟଂ ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମି”
ଇତି, ଅନନୁରୂପମୁକ୍ତଂ “ନ ସତ୍ତନ୍ନାସଦୁଚ୍ୟତେ” ଇତି । ନ,
ଅନୁରୂପମେବ ଉକ୍ତମ୍ । କଥମ୍? ସର୍ୱାସୁ ହି ଉପନିଷତ୍ସୁ ଜ୍ଞେୟଂ ବ୍ରହ୍ମ
“ନେତି ନେତି” (ବୃ. ଉ. ୨-୩-୬) “ଅସ୍ଥୂଲମନଣୁ”
(ବୃ. ଉ. ୩-୮-୮) ଇତ୍ୟାଦିବିଶେଷପ୍ରତିଷେଧେନୈବ ନିର୍ଦିଶ୍ୟତେ, ନ
“ଇଦଂ ତତ୍” ଇତି, ବାଚଃ ଅଗୋଚରତ୍ୱାତ୍ ॥ ନନୁ ନ ତଦସ୍ତି,
ଯଦ୍ୱସ୍ତୁ ଅସ୍ତିଶବ୍ଦେନ ନୋଚ୍ୟତେ । ଅଥ ଅସ୍ତିଶବ୍ଦେନ ନୋଚ୍ୟତେ, ନାସ୍ତି
ତତ୍ ଜ୍ଞେୟମ୍ । ବିପ୍ରତିଷିଦ୍ଧଂ ଚ — “ଜ୍ଞେୟଂ ତତ୍,”
“ଅସ୍ତିଶବ୍ଦେନ ନୋଚ୍ୟତେ” ଇତି ଚ । ନ ତାବନ୍ନାସ୍ତି,
ନାସ୍ତିବୁଦ୍ଧ୍ୟବିଷୟତ୍ୱାତ୍ ॥ ନନୁ ସର୍ୱାଃ ବୁଦ୍ଧୟଃ ଅସ୍ତିନାସ୍ତିବୁଦ୍ଧ୍ୟନୁଗତାଃ
ଏବ । ତତ୍ର ଏବଂ ସତି ଜ୍ଞେୟମପି ଅସ୍ତିବୁଦ୍ଧ୍ୟନୁଗତପ୍ରତ୍ୟଯବିଷୟଂ ବା
ସ୍ୟାତ୍, ନାସ୍ତିବୁଦ୍ଧ୍ୟନୁଗତପ୍ରତ୍ୟଯବିଷୟଂ ବା ସ୍ୟାତ୍ । ନ, ଅତୀନ୍ଦ୍ରିୟତ୍ୱେନ
ଉଭୟବୁଦ୍ଧ୍ୟନୁଗତପ୍ରତ୍ୟଯାବିଷୟତ୍ୱାତ୍ । ଯଦ୍ଧି ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗମ୍ୟଂ
ବସ୍ତୁ ଘଟାଦିକମ୍, ତତ୍ ଅସ୍ତିବୁଦ୍ଧ୍ୟନୁଗତପ୍ରତ୍ୟଯବିଷୟଂ
ବା ସ୍ୟାତ୍, ନାସ୍ତିବୁଦ୍ଧ୍ୟନୁଗତପ୍ରତ୍ୟଯବିଷୟଂ ବା ସ୍ୟାତ୍ ।
ଇଦଂ ତୁ ଜ୍ଞେୟଂ ଅତୀନ୍ଦ୍ରିୟତ୍ୱେନ ଶବ୍ଦୈକପ୍ରମାଣଗମ୍ୟତ୍ୱାତ୍ ନ
ଘଟାଦିବତ୍ ଉଭୟବୁଦ୍ଧ୍ୟନୁଗତପ୍ରତ୍ୟଯବିଷୟମ୍ ଇତ୍ୟତଃ “ନ
ସତ୍ତନ୍ନାସତ୍” ଇତି ଉଚ୍ୟତେ ॥ ଯତ୍ତୁ ଉକ୍ତଂ — ବିରୁଦ୍ଧମୁଚ୍ୟତେ,
“ଜ୍ଞେୟଂ ତତ୍” “ନ ସତ୍ତନ୍ନାସଦୁଚ୍ୟତେ” ଇତି —
ନ ବିରୁଦ୍ଧମ୍, “ଅନ୍ୟଦେବ ତଦ୍ୱିଦିତାଦଥୋ ଅବିଦିତାଦଧି”
(କେ. ଉ. ୧-୪) ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ । ଶ୍ରୁତିରପି ବିରୁଦ୍ଧାର୍ଥା ଇତି ଚେତ୍
— ଯଥା ଯଜ୍ଞାୟ ଶାଲାମାରଭ୍ୟ”ଯଦ୍ୟମୁଷ୍ମିଂଲ୍ଲୋକେଽସ୍ତି
ବା ନ ବେତି” (ତୈ. ସଂ. ୬-୧-୧-୧) ଇତ୍ୟେବମିତି ଚେତ୍, ନ;
ବିଦିତାବିଦିତାଭ୍ୟାମନ୍ୟତ୍ୱଶ୍ରୁତେଃ ଅବଶ୍ୟବିଜ୍ଞେୟାର୍ଥପ୍ରତିପାଦନପରତ୍ୱାତ୍
“ଯଦ୍ୟମୁଷ୍ମିନ୍” ଇତ୍ୟାଦି ତୁ ବିଧିଶେଷଃ ଅର୍ଥବାଦଃ ।
ଉପପତ୍ତେଶ୍ଚ ସଦସଦାଦିଶବ୍ଦୈଃ ବ୍ରହ୍ମ ନୋଚ୍ୟତେ ଇତି । ସର୍ୱୋ ହି
ଶବ୍ଦଃ ଅର୍ଥପ୍ରକାଶନାୟ ପ୍ରୟୁକ୍ତଃ, ଶ୍ରୂୟମାଣଶ୍ଚ ଶ୍ରୋତୃଭିଃ,
ଜାତିକ୍ରିୟାଗୁଣସମ୍ବନ୍ଧଦ୍ୱାରେଣ ସଙ୍କେତଗ୍ରହଣସବ୍ୟପେକ୍ଷଃ
ଅର୍ଥଂ ପ୍ରତ୍ୟାୟଯତି; ନ ଅନ୍ୟଥା, ଅଦୃଷ୍ଟତ୍ୱାତ୍ । ତତ୍ ଯଥା
— “ଗୌଃ” “ଅଶ୍ୱଃ” ଇତି ବା ଜାତିତଃ,
“ପଚତି” “ପଠତି” ଇତି ବା କ୍ରିୟାତଃ,
“ଶୁକ୍ଲଃ” “କୃଷ୍ଣଃ” ଇତି ବା ଗୁଣତଃ,
“ଧନୀ” “ଗୋମାନ୍” ଇତି ବା ସମ୍ବନ୍ଧତଃ । ନ ତୁ
ବ୍ରହ୍ମ ଜାତିମତ୍, ଅତଃ ନ ସଦାଦିଶବ୍ଦବାଚ୍ୟମ୍ । ନାପି ଗୁଣବତ୍, ଯେନ
ଗୁଣଶବ୍ଦେନ ଉଚ୍ୟେତ, ନିର୍ଗୁଣତ୍ୱାତ୍ । ନାପି କ୍ରିୟାଶବ୍ଦବାଚ୍ୟଂ ନିଷ୍କ୍ରିୟତ୍ୱାତ୍
“ନିଷ୍କଲଂ ନିଷ୍କ୍ରିୟଂ ଶାନ୍ତମ୍” (ଶ୍ୱେ. ଉ. ୬-୧୯) ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ ।
ନ ଚ ସମ୍ବନ୍ଧୀ, ଏକତ୍ୱାତ୍ । ଅଦ୍ୱୟତ୍ୱାତ୍ ଅବିଷୟତ୍ୱାତ୍ ଆତ୍ମତ୍ୱାଚ୍ଚ ନ
କେନଚିତ୍ ଶବ୍ଦେନ ଉଚ୍ୟତେ ଇତି ଯୁକ୍ତମ୍; “ଯତୋ ବାଚୋ ନିବର୍ତନ୍ତେ”
(ତୈ. ଉ. ୨-୯-୧) ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ରୁତିଭିଶ୍ଚ ॥ ସଚ୍ଛବ୍ଦପ୍ରତ୍ୟଯାବିଷୟତ୍ୱାତ୍
ଅସତ୍ତ୍ୱାଶଙ୍କାୟାଂ ଜ୍ଞେୟସ୍ୟ ସର୍ୱପ୍ରାଣିକରଣୋପାଧିଦ୍ୱାରେଣ ତଦସ୍ତିତ୍ୱଂ
ପ୍ରତିପାଦୟନ୍ ତଦାଶଙ୍କାନିବୃତ୍ତ୍ୟର୍ଥମାହ —
ସର୍ୱତଃପାଣିପାଦଂ ତତ୍ସର୍ୱତୋକ୍ଷିଶିରୋମୁଖମ୍ ।
ସର୍ୱତଃଶ୍ରୁତିମଲ୍ଲୋକେ ସର୍ୱମାବୃତ୍ୟ ତିଷ୍ଠତି ॥ ୧୩-୧୩॥
ସର୍ୱତଃପାଣିପାଦଂ ସର୍ୱତଃ ପାଣୟଃ ପାଦାଶ୍ଚ ଅସ୍ୟ ଇତି ସର୍ୱତଃପାଣିପାଦଂ
ତତ୍ ଜ୍ଞେୟମ୍ । ସର୍ୱପ୍ରାଣିକରଣୋପାଧିଭିଃ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ ଅସ୍ତିତ୍ୱଂ
ବିଭାବ୍ୟତେ । କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଶ୍ଚ କ୍ଷେତ୍ରୋପାଧିତଃ ଉଚ୍ୟତେ । କ୍ଷେତ୍ରଂ
ଚ ପାଣିପାଦାଦିଭିଃ ଅନେକଧା ଭିନ୍ନମ୍ । କ୍ଷେତ୍ରୋପାଧିଭେଦକୃତଂ
ବିଶେଷଜାତଂ ମିଥ୍ୟୈବ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ, ଇତି ତଦପନୟନେନ
ଜ୍ଞେୟତ୍ୱମୁକ୍ତଂ “ନ ସତ୍ତନ୍ନାସଦୁଚ୍ୟତେ” ଇତି । ଉପାଧିକୃତଂ
ମିଥ୍ୟାରୂପମପି ଅସ୍ତିତ୍ୱାଧିଗମାୟ ଜ୍ଞେୟଧର୍ମବତ୍ ପରିକଲ୍ପ୍ୟ ଉଚ୍ୟତେ
“ସର୍ୱତଃପାଣିପାଦମ୍” ଇତ୍ୟାଦି । ତଥା ହି ସମ୍ପ୍ରଦାୟବିଦାଂ ବଚନଂ
–”ଅଧ୍ୟାରୋପାପବାଦାଭ୍ୟାଂ ନିଷ୍ପ୍ରପଞ୍ଚଂ ପ୍ରପଞ୍ଚ୍ୟତେ”
ଇତି । ସର୍ୱତ୍ର ସର୍ୱଦେହାବୟବତ୍ୱେନ ଗମ୍ୟମାନାଃ ପାଣିପାଦାଦୟଃ
ଜ୍ଞେୟଶକ୍ତିସଦ୍ଭାବନିମିତ୍ତସ୍ୱକାର୍ୟାଃ ଇତି ଜ୍ଞେୟସଦ୍ଭାବେ ଲିଙ୍ଗାନି
“ଜ୍ଞେୟସ୍ୟ” ଇତି ଉପଚାରତଃ ଉଚ୍ୟନ୍ତେ । ତଥା ବ୍ୟାଖ୍ୟେୟଂ
ଅନ୍ୟତ୍ । ସର୍ୱତଃପାଣିପାଦଂ ତତ୍ ଜ୍ଞେୟମ୍ । ସର୍ୱତୋକ୍ଷିଶିରୋମୁଖଂ
ସର୍ୱତଃ ଅକ୍ଷୀଣି ଶିରାଂସି ମୁଖାନି ଚ ଯସ୍ୟ ତତ୍ ସର୍ୱତୋକ୍ଷିଶିରୋମୁଖମ୍;
ସର୍ୱତଃଶ୍ରୁତିମତ୍ ଶ୍ରୁତିଃ ଶ୍ରବଣେନ୍ଦ୍ରିୟମ୍, ତତ୍ ଯସ୍ୟ ତତ୍ ଶ୍ରୁତିମତ୍,
ଲୋକେ ପ୍ରାଣିନିକାୟେ, ସର୍ୱଂ ଆବୃତ୍ୟ ସଂବ୍ୟାପ୍ୟ ତିଷ୍ଠତି ସ୍ଥିତିଂ ଲଭତେ ॥
ଉପାଧିଭୂତପାଣିପାଦାଦୀନ୍ଦ୍ରିୟାଧ୍ୟାରୋପଣାତ୍ ଜ୍ଞେୟସ୍ୟ ତଦ୍ୱତ୍ତାଶଙ୍କା ମା ଭୂତ୍
ଇତ୍ୟେବମର୍ଥଃ ଶ୍ଲୋକାରମ୍ଭଃ —
ସର୍ୱେନ୍ଦ୍ରିୟଗୁଣାଭାସଂ ସର୍ୱେନ୍ଦ୍ରିୟବିବର୍ଜିତମ୍ ।
ଅସକ୍ତଂ ସର୍ୱଭୃଚ୍ଚୈବ ନିର୍ଗୁଣଂ ଗୁଣଭୋକ୍ତୃ ଚ ॥ ୧୩-୧୪॥
ସର୍ୱେନ୍ଦ୍ରିୟଗୁଣାଭାସଂ ସର୍ୱାଣି ଚ ତାନି ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଶ୍ରୋତ୍ରାଦୀନି
ବୁଦ୍ଧୀନ୍ଦ୍ରିୟକର୍ମେନ୍ଦ୍ରିୟାଖ୍ୟାନି, ଅନ୍ତଃକରଣେ ଚ ବୁଦ୍ଧିମନସୀ,
ଜ୍ଞେୟୋପାଧିତ୍ୱସ୍ୟ ତୁଲ୍ୟତ୍ୱାତ୍, ସର୍ୱେନ୍ଦ୍ରିୟଗ୍ରହଣେନ ଗୃହ୍ୟନ୍ତେ ।
ଅପି ଚ, ଅନ୍ତଃକରଣୋପାଧିଦ୍ୱାରେଣୈବ ଶ୍ରୋତ୍ରାଦୀନାମପି ଉପାଧିତ୍ୱମ୍
ଇତ୍ୟତଃ ଅନ୍ତଃକରଣବହିଷ୍କରଣୋପାଧିଭୂତୈଃ ସର୍ୱେନ୍ଦ୍ରିୟଗୁଣୈଃ
ଅଧ୍ୟବସାୟସଙ୍କଲ୍ପଶ୍ରବଣବଚନାଦିଭିଃ ଅବଭାସତେ ଇତି
ସର୍ୱେନ୍ଦ୍ରିୟଗୁଣାଭାସଂ ସର୍ୱେନ୍ଦ୍ରିୟବ୍ୟାପାରୈଃ ବ୍ୟାପୃତମିବ ତତ୍ ଜ୍ଞେୟଂ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ; “ଧ୍ୟାୟତୀବ ଲେଲାୟତୀବ” (ବୃ. ଉ. ୪-୩-୭)
ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ । କସ୍ମାତ୍ ପୁନଃ କାରଣାତ୍ ନ ବ୍ୟାପୃତମେବେତି ଗୃହ୍ୟତେ
ଇତ୍ୟତଃ ଆହ — ସର୍ୱେନ୍ଦ୍ରିୟବିବର୍ଜିତମ୍, ସର୍ୱକରଣରହିତମିତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ଅତଃ ନ କରଣବ୍ୟାପାରୈଃ ବ୍ୟାପୃତଂ ତତ୍ ଜ୍ଞେୟମ୍ । ଯସ୍ତୁ ଅୟଂ
ମନ୍ତ୍ରଃ — “ଅପାଣିପାଦୋ ଜବନୋ ଗ୍ରହୀତା ପଶ୍ୟତ୍ୟଚକ୍ଷୁଃ
ସ ଶୃଣୋତ୍ୟକର୍ଣଃ” (ଶ୍ୱେ. ଉ. ୩-୧୯) ଇତ୍ୟାଦିଃ, ସ
ସର୍ୱେନ୍ଦ୍ରିୟୋପାଧିଗୁଣାନୁଗୁଣ୍ୟଭଜନଶକ୍ତିମତ୍ ତତ୍ ଜ୍ଞେୟଂ ଇତ୍ୟେବଂ
ପ୍ରଦର୍ଶନାର୍ଥଃ, ନ ତୁ ସାକ୍ଷାଦେବ ଜବନାଦିକ୍ରିୟାବତ୍ତ୍ୱପ୍ରଦର୍ଶନାର୍ଥଃ ।
”ଅନ୍ଧୋ ମଣିମବିନ୍ଦତ୍” (ତୈ. ଆ. ୧-୧୧) ଇତ୍ୟାଦିମନ୍ତ୍ରାର୍ଥବତ୍
ତସ୍ୟ ମନ୍ତ୍ରସ୍ୟ ଅର୍ଥଃ । ଯସ୍ମାତ୍ ସର୍ୱକରଣବର୍ଜିତଂ ଜ୍ଞେୟମ୍,
ତସ୍ମାତ୍ ଅସକ୍ତଂ ସର୍ୱସଂଶ୍ଲେଷବର୍ଜିତମ୍ । ଯଦ୍ୟପି ଏବମ୍, ତଥାପି
ସର୍ୱଭୃଚ୍ଚ ଏବ । ସଦାସ୍ପଦଂ ହି ସର୍ୱଂ ସର୍ୱତ୍ର ସଦ୍ବୁଦ୍ଧ୍ୟନୁଗମାତ୍ ।
ନ ହି ମୃଗତୃଷ୍ଣିକାଦୟୋଽପି ନିରାସ୍ପଦାଃ ଭବନ୍ତି । ଅତଃ ସର୍ୱଭୃତ୍
ସର୍ୱଂ ବିଭର୍ତି ଇତି । ସ୍ୟାତ୍ ଇଦଂ ଚ ଅନ୍ୟତ୍ ଜ୍ଞେୟସ୍ୟ ସତ୍ତ୍ୱାଧିଗମଦ୍ୱାରଂ
— ନିର୍ଗୁଣଂ ସତ୍ତ୍ୱରଜସ୍ତମାଂସି ଗୁଣାଃ ତୈଃ ବର୍ଜିତଂ ତତ୍ ଜ୍ଞେୟମ୍,
ତଥାପି ଗୁଣଭୋକ୍ତୃ ଚ ଗୁଣାନାଂ ସତ୍ତ୍ୱରଜସ୍ତମସାଂ ଶବ୍ଦାଦିଦ୍ୱାରେଣ
ସୁଖଦୁଃଖମୋହାକାରପରିଣତାନାଂ ଭୋକ୍ତୃ ଚ ଉପଲବ୍ଧୃ ଚ ତତ୍ ଜ୍ଞେୟଂ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କିଞ୍ଚ —
ବହିରନ୍ତଶ୍ଚ ଭୂତାନାମଚରଂ ଚରମେବ ଚ ।
ସୂକ୍ଷ୍ମତ୍ୱାତ୍ତଦବିଜ୍ଞେୟଂ ଦୂରସ୍ଥଂ ଚାନ୍ତିକେ ଚ ତତ୍ ॥ ୧୩-୧୫॥
ବହିଃ ତ୍ୱକ୍ପର୍ୟନ୍ତଂ ଦେହଂ ଆତ୍ମତ୍ୱେନ ଅବିଦ୍ୟାକଲ୍ପିତଂ ଅପେକ୍ଷ୍ୟ ତମେବ
ଅବଧିଂ କୃତ୍ୱା ବହିଃ ଉଚ୍ୟତେ । ତଥା ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମାନମପେକ୍ଷ୍ୟ ଦେହମେବ
ଅବଧିଂ କୃତ୍ୱା ଅନ୍ତଃ ଉଚ୍ୟତେ । “ବହିରନ୍ତଶ୍ଚ” ଇତ୍ୟୁକ୍ତେ
ମଧ୍ୟେ ଅଭାବେ ପ୍ରାପ୍ତେ, ଇଦମୁଚ୍ୟତେ — ଅଚରଂ ଚରମେବ ଚ, ଯତ୍
ଚରାଚରଂ ଦେହାଭାସମପି ତଦେବ ଜ୍ଞେୟଂ ଯଥା ରଜ୍ଜୁସର୍ପାଭାସଃ ।
ଯଦି ଅଚରଂ ଚରମେବ ଚ ସ୍ୟାତ୍ ବ୍ୟବହାରବିଷୟଂ ସର୍ୱଂ ଜ୍ଞେୟମ୍,
କିମର୍ଥଂ “ଇଦମ୍” ଇତି ସର୍ୱୈଃ ନ ବିଜ୍ଞେୟଂ ଇତି? ଉଚ୍ୟତେ —
ସତ୍ୟଂ ସର୍ୱାଭାସଂ ତତ୍; ତଥାପି ବ୍ୟୋମବତ୍ ସୂକ୍ଷ୍ମମ୍ । ଅତଃ ସୂକ୍ଷ୍ମତ୍ୱାତ୍
ସ୍ୱେନ ରୂପେଣ ତତ୍ ଜ୍ଞେୟମପି ଅବିଜ୍ଞେୟଂ ଅବିଦୁଷାମ୍ । ବିଦୁଷାଂ ତୁ,
“ଆତ୍ମୈବେଦଂ ସର୍ୱମ୍” (ଛା. ଉ. ୭-୨୫-୨)“ବ୍ରହ୍ମୈବେଦଂ
ସର୍ୱମ୍” ଇତ୍ୟାଦିପ୍ରମାଣତଃ ନିତ୍ୟଂ ବିଜ୍ଞାତମ୍ । ଅବିଜ୍ଞାତତୟା ଦୂରସ୍ଥଂ
ବର୍ଷସହସ୍ରକୋଟ୍ୟାପି ଅବିଦୁଷାଂ ଅପ୍ରାପ୍ୟତ୍ୱାତ୍ । ଅନ୍ତିକେ ଚ ତତ୍, ଆତ୍ମତ୍ୱାତ୍
ବିଦୁଷାମ୍ ॥ କିଞ୍ଚ —
ଅବିଭକ୍ତଂ ଚ ଭୂତେଷୁ ବିଭକ୍ତମିବ ଚ ସ୍ଥିତମ୍ ।
ଭୂତଭର୍ତୃ ଚ ତଜ୍ଜ୍ଞେୟଂ ଗ୍ରସିଷ୍ଣୁ ପ୍ରଭବିଷ୍ଣୁ ଚ ॥ ୧୩-୧୬॥
ଅବିଭକ୍ତଂ ଚ ପ୍ରତିଦେହଂ ବ୍ୟୋମବତ୍ ତଦେକମ୍ । ଭୂତେଷୁ ସର୍ୱପ୍ରାଣିଷୁ
ବିଭକ୍ତମିବ ଚ ସ୍ଥିତଂ ଦେହେଷ୍ୱେବ ବିଭାବ୍ୟମାନତ୍ୱାତ୍ । ଭୂତଭର୍ତୃ
ଚ ଭୂତାନି ବିଭର୍ତୀତି ତତ୍ ଜ୍ଞେୟଂ ଭୂତଭର୍ତୃ ଚ ସ୍ଥିତିକାଲେ ।
ପ୍ରଲୟକାଲେ ଗୃସିଷ୍ଣୁ ଗ୍ରସନଶୀଲମ୍ । ଉତ୍ପତ୍ତିକାଲେ ପ୍ରଭବିଷ୍ଣୁ ଚ
ପ୍ରଭବନଶୀଲଂ ଯଥା ରଜ୍ଜ୍ୱାଦିଃ ସର୍ପାଦେଃ ମିଥ୍ୟାକଲ୍ପିତସ୍ୟ ॥ କିଞ୍ଚ,
ସର୍ୱତ୍ର ବିଦ୍ୟମାନମପି ସତ୍ ନ ଉପଲଭ୍ୟତେ ଚେତ୍, ଜ୍ଞେୟଂ ତମଃ ତର୍ହି? ନ ।
କିଂ ତର୍ହି? —
ଜ୍ୟୋତିଷାମପି ତଜ୍ଜ୍ୟୋତିସ୍ତମସଃ ପରମୁଚ୍ୟତେ ।
ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞେୟଂ ଜ୍ଞାନଗମ୍ୟଂ ହୃଦି ସର୍ୱସ୍ୟ ବିଷ୍ଠିତମ୍ ॥ ୧୩-୧୭॥
ଜ୍ୟୋତିଷାଂ ଆଦିତ୍ୟାଦୀନାମପି ତତ୍ ଜ୍ଞେୟଂ ଜ୍ୟୋତିଃ । ଆତ୍ମଚୈତନ୍ୟଜ୍ୟୋତିଷା
ଇଦ୍ଧାନି ହି ଆଦିତ୍ୟାଦୀନି ଜ୍ୟୋତୀଂଷି ଦୀପ୍ୟନ୍ତେ, ”ଯେନ ସୂର୍ୟସ୍ତପତି
ତେଜସେଦ୍ଧଃ” (ତୈ. ବ୍ରା. ୩-୧୨-୯) “ତସ୍ୟ ଭାସା ସର୍ୱମିଦଂ
ବିଭାତି” (ମୁ. ଉ. ୨-୨-୧୧)ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ରୁତିଭ୍ୟଃ; ସ୍ମୃତେଶ୍ଚ
ଇହୈବ — “ଯଦାଦିତ୍ୟଗତଂ ତେଜଃ” (ଭ. ଗୀ. ୧୫-୧୨)
ଇତ୍ୟାଦେଃ । ତମସଃ ଅଜ୍ଞାନାତ୍ ପରଂ ଅସ୍ପୃଷ୍ଟଂ ଉଚ୍ୟତେ । ଜ୍ଞାନାଦେଃ
ଦୁଃସମ୍ପାଦନବୁଦ୍ଧ୍ୟା ପ୍ରାପ୍ତାବସାଦସ୍ୟ ଉତ୍ତମ୍ଭନାର୍ଥମାହ —
ଜ୍ଞାନଂ ଅମାନିତ୍ୱାଦି; ଜ୍ଞେୟଂ “ଜ୍ଞେୟଂ ଯତ୍ ତତ୍ ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମି”
(ଭ. ଗୀ. ୧୩-୧୨) ଇତ୍ୟାଦିନା ଉକ୍ତମ୍; ଜ୍ଞାନଗମ୍ୟଂ ଜ୍ଞେୟମେବ ଜ୍ଞାତଂ ସତ୍
ଜ୍ଞାନଫଲମିତି ଜ୍ଞାନଗମ୍ୟମୁଚ୍ୟତେ; ଜ୍ଞାୟମାନଂ ତୁ ଜ୍ଞେୟମ୍ । ତତ୍ ଏତତ୍
ତ୍ରୟମପି ହୃଦି ବୁଦ୍ଧୌ ସର୍ୱସ୍ୟ ପ୍ରାଣିଜାତସ୍ୟ ବିଷ୍ଠିତଂ ବିଶେଷେଣ
ସ୍ଥିତମ୍ । ତତ୍ରୈବ ହି ତ୍ରୟଂ ବିଭାବ୍ୟତେ ॥ ଯଥୋକ୍ତାର୍ଥୋପସଂହାରାର୍ଥଃ
ଅୟଂ ଶ୍ଲୋକଃ ଆରଭ୍ୟତେ —
ଇତି କ୍ଷେତ୍ରଂ ତଥା ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞେୟଂ ଚୋକ୍ତଂ ସମାସତଃ ।
ମଦ୍ଭକ୍ତ ଏତଦ୍ୱିଜ୍ଞାୟ ମଦ୍ଭାବାୟୋପପଦ୍ୟତେ ॥ ୧୩-୧୮॥
ଇତି ଏବଂ କ୍ଷେତ୍ରଂ ମହାଭୂତାଦି ଧୃତ୍ୟନ୍ତଂ ତଥା ଜ୍ଞାନଂ ଅମାନିତ୍ୱାଦି
ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନାର୍ଥଦର୍ଶନପର୍ୟନ୍ତଂ ଜ୍ଞେୟଂ ଚ “ଜ୍ଞେୟଂ ଯତ୍
ତତ୍” (ଭ. ଗୀ. ୧୩-୧୨) ଇତ୍ୟାଦି “ତମସଃ ପରମୁଚ୍ୟତେ”
(ଭ. ଗୀ. ୧୩-୧୭) ଇତ୍ୟେବମନ୍ତଂ ଉକ୍ତଂ ସମାସତଃ ସଙ୍କ୍ଷେପତଃ ।
ଏତାବାନ୍ ସର୍ୱଃ ହି ବେଦାର୍ଥଃ ଗୀତାର୍ଥଶ୍ଚ ଉପସଂହୃତ୍ୟ ଉକ୍ତଃ । ଅସ୍ମିନ୍
ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନେ କଃ ଅଧିକ୍ରିୟତେ ଇତି ଉଚ୍ୟତେ — ମଦ୍ଭକ୍ତଃ ମୟି ଈଶ୍ୱରେ
ସର୍ୱଜ୍ଞେ ପରମଗୁରୌ ବାସୁଦେବେ ସମର୍ପିତସର୍ୱାତ୍ମଭାବଃ, ଯତ୍ ପଶ୍ୟତି
ଶୃଣୋତି ସ୍ପୃଶତି ବା “ସର୍ୱମେବ ଭଗବାନ୍ ବାସୁଦେବଃ”
ଇତ୍ୟେବଙ୍ଗ୍ରହାବିଷ୍ଟବୁଦ୍ଧିଃ ମଦ୍ଭକ୍ତଃ ସ ଏତତ୍ ଯଥୋକ୍ତଂ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଂ
ବିଜ୍ଞାୟ, ମଦ୍ଭାବାୟ ମମ ଭାବଃ ମଦ୍ଭାବଃ ପରମାତ୍ମଭାବଃ ତସ୍ମୈ
ମଦ୍ଭାବାୟ ଉପପଦ୍ୟତେ ମୋକ୍ଷଂ ଗଚ୍ଛତି ॥ ତତ୍ର ସପ୍ତମେ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ
ଦ୍ୱେ ପ୍ରକୃତୀ ଉପନ୍ୟସ୍ତେ, ପରାପରେ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଲକ୍ଷଣେ;
“ଏତଦ୍ୟୋନୀନି ଭୂତାନି” (ଭ. ଗୀ. ୭-୬) ଇତି ଚ ଉକ୍ତମ୍ ।
କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞପ୍ରକୃତିଦ୍ୱୟଯୋନିତ୍ୱଂ କଥଂ ଭୂତାନାମିତି ଅୟମର୍ଥଃ
ଅଧୁନା ଉଚ୍ୟତେ —
ପ୍ରକୃତିଂ ପୁରୁଷଂ ଚୈବ ବିଦ୍ଧ୍ୟନାଦୀ ଉଭାବପି ।
ବିକାରାଂଶ୍ଚ ଗୁଣାଂଶ୍ଚୈବ ବିଦ୍ଧି ପ୍ରକୃତିସମ୍ଭବାନ୍ ॥ ୧୩-୧୯॥
ପ୍ରକୃତିଂ ପୁରୁଷଂ ଚୈବ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ପ୍ରକୃତୀ ତୌ ପ୍ରକୃତିପୁରୁଷୌ
ଉଭାବପି ଅନାଦୀ ବିଦ୍ଧି, ନ ବିଦ୍ୟତେ ଆଦିଃ ଯୟୋଃ ତୌ ଅନାଦୀ ।
ନିତ୍ୟେଶ୍ୱରତ୍ୱାତ୍ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ତତ୍ପ୍ରକୃତ୍ୟୋରପି ଯୁକ୍ତଂ ନିତ୍ୟତ୍ୱେନ
ଭବିତୁମ୍ । ପ୍ରକୃତିଦ୍ୱୟବତ୍ତ୍ୱମେବ ହି ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ଈଶ୍ୱରତ୍ୱମ୍ । ଯାଭ୍ୟାଂ
ପ୍ରକୃତିଭ୍ୟାଂ ଈଶ୍ୱରଃ ଜଗଦୁତ୍ପତ୍ତିସ୍ଥିତିପ୍ରଲୟହେତୁଃ, ତେ ଦ୍ୱେ ଅନାଦୀ
ସତ୍ୟୌ ସଂସାରସ୍ୟ କାରଣମ୍ ॥ ନ ଆଦୀ ଅନାଦୀ ଇତି ତତ୍ପୁରୁଷସମାସଂ କେଚିତ୍
ବର୍ଣୟନ୍ତି । ତେନ ହି କିଲ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ କାରଣତ୍ୱଂ ସିଧ୍ୟତି । ଯଦି ପୁନଃ
ପ୍ରକୃତିପୁରୁଷାବେବ ନିତ୍ୟୌ ସ୍ୟାତାଂ ତତ୍କୃତମେବ ଜଗତ୍ ନ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ
ଜଗତଃ କର୍ତୃତ୍ୱମ୍ । ତତ୍ ଅସତ୍ ; ପ୍ରାକ୍ ପ୍ରକୃତିପୁରୁଷୟୋଃ ଉତ୍ପତ୍ତେଃ
ଈଶିତବ୍ୟାଭାବାତ୍ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ଅନୀଶ୍ୱରତ୍ୱପ୍ରସଙ୍ଗାତ୍, ସଂସାରସ୍ୟ
ନିର୍ନିମିତ୍ତତ୍ୱେ ଅନିର୍ମୋକ୍ଷପ୍ରସଙ୍ଗାତ୍ ଶାସ୍ତ୍ରାନର୍ଥକ୍ୟପ୍ରସଙ୍ଗାତ୍
ବନ୍ଧମୋକ୍ଷାଭାବପ୍ରସଙ୍ଗାଚ୍ଚ । ନିତ୍ୟତ୍ୱେ ପୁନଃ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ
ପ୍ରକୃତ୍ୟୋଃ ସର୍ୱମେତତ୍ ଉପପନ୍ନଂ ଭବେତ୍ । କଥମ୍? ବିକାରାଂଶ୍ଚ
ଗୁଣାଂଶ୍ଚୈବ ବକ୍ଷ୍ୟମାଣାନ୍ୱିକାରାନ୍ ବୁଦ୍ଧ୍ୟାଦିଦେହେନ୍ଦ୍ରିୟାନ୍ତାନ୍ ଗୁଣାଂଶ୍ଚ
ସୁଖଦୁଃଖମୋହପ୍ରତ୍ୟଯାକାରପରିଣତାନ୍ ବିଦ୍ଧି ଜାନୀହି ପ୍ରକୃତିସମ୍ଭବାନ୍,
ପ୍ରକୃତିଃ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ବିକାରକାରଣଶକ୍ତିଃ ତ୍ରିଗୁଣାତ୍ମିକା ମାୟା, ସା
ସମ୍ଭବୋ ଯେଷାଂ ବିକାରାଣାଂ ଗୁଣାନାଂ ଚ ତାନ୍ ବିକାରାନ୍ ଗୁଣାଂଶ୍ଚ ବିଦ୍ଧି
ପ୍ରକୃତିସମ୍ଭବାନ୍ ପ୍ରକୃତିପରିଣାମାନ୍ ॥ କେ ପୁନଃ ତେ ବିକାରାଃ ଗୁଣାଶ୍ଚ
ପ୍ରକୃତିସମ୍ଭବାଃ —
କାର୍ୟକରଣକର୍ତୃତ୍ୱେ ହେତୁଃ ପ୍ରକୃତିରୁଚ୍ୟତେ ।
ପୁରୁଷଃ ସୁଖଦୁଃଖାନାଂ ଭୋକ୍ତୃତ୍ୱେ ହେତୁରୁଚ୍ୟତେ ॥ ୧୩-୨୦॥
କାର୍ୟକରଣକର୍ତୃତ୍ୱେ — କାର୍ୟଂ ଶରୀରଂ କରଣାନି ତତ୍ସ୍ଥାନି ତ୍ରୟୋଦଶ ।
ଦେହସ୍ୟାରମ୍ଭକାଣି ଭୂତାନି ପଞ୍ଚ ବିଷୟାଶ୍ଚ ପ୍ରକୃତିସମ୍ଭବାଃ
ବିକାରାଃ ପୂର୍ୱୋକ୍ତାଃ ଇହ କାର୍ୟଗ୍ରହଣେନ ଗୃହ୍ୟନ୍ତେ । ଗୁଣାଶ୍ଚ
ପ୍ରକୃତିସମ୍ଭବାଃ ସୁଖଦୁଃଖମୋହାତ୍ମକାଃ କରଣାଶ୍ରୟତ୍ୱାତ୍ କରଣଗ୍ରହଣେନ
ଗୃହ୍ୟନ୍ତେ । ତେଷାଂ କାର୍ୟକରଣାନାଂ କର୍ତୃତ୍ୱଂ ଉତ୍ପାଦକତ୍ୱଂ ଯତ୍ ତତ୍
କାର୍ୟକରଣକର୍ତୃତ୍ୱଂ ତସ୍ମିନ୍ କାର୍ୟକରଣକର୍ତୃତ୍ୱେ ହେତୁଃ କାରଣଂ
ଆରମ୍ଭକତ୍ୱେନ ପ୍ରକୃତିଃ ଉଚ୍ୟତେ । ଏବଂ କାର୍ୟକରଣକର୍ତୃତ୍ୱେନ
ସଂସାରସ୍ୟ କାରଣଂ ପ୍ରକୃତିଃ । କାର୍ୟକାରଣକର୍ତୃତ୍ୱେ ଇତ୍ୟସ୍ମିନ୍ନପି
ପାଠେ, କାର୍ୟଂ ଯତ୍ ଯସ୍ୟ ପରିଣାମଃ ତତ୍ ତସ୍ୟ କାର୍ୟଂ ବିକାରଃ ବିକାରି
କାରଣଂ ତୟୋଃ ବିକାରବିକାରିଣୋଃ କାର୍ୟକାରଣୟୋଃ କର୍ତୃତ୍ୱେ ଇତି । ଅଥବା,
ଷୋଡଶ ବିକାରାଃ କାର୍ୟଂ ସପ୍ତ ପ୍ରକୃତିବିକୃତୟଃ କାରଣଂ ତାନ୍ୟେବ
କାର୍ୟକାରଣାନ୍ୟୁଚ୍ୟନ୍ତେ ତେଷାଂ କର୍ତୃତ୍ୱେ ହେତୁଃ ପ୍ରକୃତିଃ ଉଚ୍ୟତେ,
ଆରମ୍ଭକତ୍ୱେନୈବ । ପୁରୁଷଶ୍ଚ ସଂସାରସ୍ୟ କାରଣଂ ଯଥା ସ୍ୟାତ୍
ତତ୍ ଉଚ୍ୟତେ — ପୁରୁଷଃ ଜୀବଃ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଃ ଭୋକ୍ତା ଇତି ପର୍ୟାୟଃ,
ସୁଖଦୁଃଖାନାଂ ଭୋଗ୍ୟାନାଂ ଭୋକ୍ତୃତ୍ୱେ ଉପଲବ୍ଧୃତ୍ୱେ ହେତୁଃ ଉଚ୍ୟତେ ॥
କଥଂ ପୁନଃ ଅନେନ କାର୍ୟକରଣକର୍ତୃତ୍ୱେନ ସୁଖଦୁଃଖଭୋକ୍ତୃତ୍ୱେନ ଚ
ପ୍ରକୃତିପୁରୁଷୟୋଃ ସଂସାରକାରଣତ୍ୱମୁଚ୍ୟତେ ଇତି, ଅତ୍ର ଉଚ୍ୟତେ —
କାର୍ୟକରଣସୁଖଦୁଃଖରୂପେଣ ହେତୁଫଲାତ୍ମନା ପ୍ରକୃତେଃ ପରିଣାମାଭାବେ,
ପୁରୁଷସ୍ୟ ଚ ଚେତନସ୍ୟ ଅସତି ତଦୁପଲବ୍ଧୃତ୍ୱେ, କୁତଃ ସଂସାରଃ
ସ୍ୟାତ୍? ଯଦା ପୁନଃ କାର୍ୟକରଣସୁଖଦୁଃଖସ୍ୱରୂପେଣ ହେତୁଫଲାତ୍ମନା
ପରିଣତୟା ପ୍ରକୃତ୍ୟା ଭୋଗ୍ୟଯା ପୁରୁଷସ୍ୟ ତଦ୍ୱିପରୀତସ୍ୟ ଭୋକ୍ତୃତ୍ୱେନ
ଅବିଦ୍ୟାରୂପଃ ସଂୟୋଗଃ ସ୍ୟାତ୍, ତଦା ସଂସାରଃ ସ୍ୟାତ୍ ଇତି । ଅତଃ ଯତ୍
ପ୍ରକୃତିପୁରୁଷୟୋଃ କାର୍ୟକରଣକର୍ତୃତ୍ୱେନ ସୁଖଦୁଃଖଭୋକ୍ତୃତ୍ୱେନ
ଚ ସଂସାରକାରଣତ୍ୱମୁକ୍ତମ୍, ତତ୍ ଯୁକ୍ତମ୍ । କଃ ପୁନଃ ଅୟଂ ସଂସାରୋ
ନାମ? ସୁଖଦୁଃଖସମ୍ଭୋଗଃ ସଂସାରଃ । ପୁରୁଷସ୍ୟ ଚ ସୁଖଦୁଃଖାନାଂ
ସମ୍ଭୋକ୍ତୃତ୍ୱଂ ସଂସାରିତ୍ୱମିତି ॥ ଯତ୍ ପୁରୁଷସ୍ୟ ସୁଖଦୁଃଖାନାଂ
ଭୋକ୍ତୃତ୍ୱଂ ସଂସାରିତ୍ୱଂ ଇତି ଉକ୍ତଂ ତସ୍ୟ ତତ୍ କିନ୍ନିମିତ୍ତମିତି ଉଚ୍ୟତେ —
ପୁରୁଷଃ ପ୍ରକୃତିସ୍ଥୋ ହି ଭୁଙ୍କ୍ତେ ପ୍ରକୃତିଜାନ୍ଗୁଣାନ୍ ।
କାରଣଂ ଗୁଣସଙ୍ଗୋଽସ୍ୟ ସଦସଦ୍ୟୋନିଜନ୍ମସୁ ॥ ୧୩-୨୧॥
ପୁରୁଷଃ ଭୋକ୍ତା ପ୍ରକୃତିସ୍ଥଃ ପ୍ରକୃତୌ ଅବିଦ୍ୟାଲକ୍ଷଣାୟାଂ
କାର୍ୟକରଣରୂପେଣ ପରିଣତାୟାଂ ସ୍ଥିତଃ ପ୍ରକୃତିସ୍ଥଃ, ପ୍ରକୃତିମାତ୍ମତ୍ୱେନ
ଗତଃ ଇତ୍ୟେତତ୍, ହି ଯସ୍ମାତ୍, ତସ୍ମାତ୍ ଭୁଙ୍କ୍ତେ ଉପଲଭତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ପ୍ରକୃତିଜାନ୍ ପ୍ରକୃତିତଃ ଜାତାନ୍ ସୁଖଦୁଃଖମୋହାକାରାଭିବ୍ୟକ୍ତାନ୍ ଗୁଣାନ୍
“ସୁଖୀ, ଦୁଃଖୀ, ମୂଢଃ, ପଣ୍ଡିତଃ ଅହମ୍” ଇତ୍ୟେବମ୍ । ସତ୍ୟାମପି
ଅବିଦ୍ୟାୟାଂ ସୁଖଦୁଃଖମୋହେଷୁ ଗୁଣେଷୁ ଭୁଜ୍ୟମାନେଷୁ ଯଃ ସଙ୍ଗଃ ଆତ୍ମଭାବଃ
ସଂସାରସ୍ୟ ସଃ ପ୍ରଧାନଂ କାରଣଂ ଜନ୍ମନଃ, “ସଃ ଯଥାକାମୋ ଭବତି
ତତ୍କ୍ରତୁର୍ଭବତି” (ବୃ. ଉ. ୪-୪-୫)ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ରୁତେଃ । ତଦେତତ୍ ଆହ
— କାରଣଂ ହେତୁଃ ଗୁଣସଙ୍ଗଃ ଗୁଣେଷୁ ସଙ୍ଗଃ ଅସ୍ୟ ପୁରୁଷସ୍ୟ ଭୋକ୍ତୁଃ
ସଦସଦ୍ୟୋନିଜନ୍ମସୁ, ସତ୍ୟଶ୍ଚ ଅସତ୍ୟଶ୍ଚ ଯୋନୟଃ ସଦସଦ୍ୟୋନୟଃ ତାସୁ
ସଦସଦ୍ୟୋନିଷୁ ଜନ୍ମାନି ସଦସଦ୍ୟୋନିଜନ୍ମାନି, ତେଷୁ ସଦସଦ୍ୟୋନିଜନ୍ମସୁ
ବିଷୟଭୂତେଷୁ କାରଣଂ ଗୁଣସଙ୍ଗଃ । ଅଥବା, ସଦସଦ୍ୟୋନିଜନ୍ମସୁ
ଅସ୍ୟ ସଂସାରସ୍ୟ କାରଣଂ ଗୁଣସଙ୍ଗଃ ଇତି ସଂସାରପଦମଧ୍ୟାହାର୍ୟମ୍ ।
ସଦ୍ୟୋନୟଃ ଦେବାଦିୟୋନୟଃ; ଅସଦ୍ୟୋନୟଃ ପଶ୍ୱାଦିୟୋନୟଃ । ସାମର୍ଥ୍ୟାତ୍
ସଦସଦ୍ୟୋନୟଃ ମନୁଷ୍ୟଯୋନୟୋଽପି ଅବିରୁଦ୍ଧାଃ ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟାଃ ॥ ଏତତ୍ ଉକ୍ତଂ
ଭବତି — ପ୍ରକୃତିସ୍ଥତ୍ୱାଖ୍ୟା ଅବିଦ୍ୟା, ଗୁଣେଷୁ ଚ ସଙ୍ଗଃ କାମଃ,
ସଂସାରସ୍ୟ କାରଣମିତି । ତଚ୍ଚ ପରିବର୍ଜନାୟ ଉଚ୍ୟତେ । ଅସ୍ୟ ଚ
ନିବୃତ୍ତିକାରଣଂ ଜ୍ଞାନବୈରାଗ୍ୟେ ସସନ୍ନ୍ୟାସେ ଗୀତାଶାସ୍ତ୍ରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧମ୍ ।
ତଚ୍ଚ ଜ୍ଞାନଂ ପୁରସ୍ତାତ୍ ଉପନ୍ୟସ୍ତଂ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞବିଷୟମ୍
“ଯଜ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱାମୃତମଶ୍ନୁତେ” (ଭ. ଗୀ. ୧୩-୧୨) ଇତି । ଉକ୍ତଂ ଚ
ଅନ୍ୟାପୋହେନ ଅତଦ୍ଧର୍ମାଧ୍ୟାରୋପେଣ ଚ ॥ ତସ୍ୟୈବ ପୁନଃ ସାକ୍ଷାତ୍ ନିର୍ଦେଶଃ
କ୍ରିୟତେ —
ଉପଦ୍ରଷ୍ଟାନୁମନ୍ତା ଚ ଭର୍ତା ଭୋକ୍ତା ମହେଶ୍ୱରଃ ।
ପରମାତ୍ମେତି ଚାପ୍ୟୁକ୍ତୋ ଦେହେଽସ୍ମିନ୍ପୁରୁଷଃ ପରଃ ॥ ୧୩-୨୨॥
ଉପଦ୍ରଷ୍ଟା ସମୀପସ୍ଥଃ ସନ୍ ଦ୍ରଷ୍ଟା ସ୍ୱୟଂ ଅବ୍ୟାପୃତଃ । ଯଥା
ଋତ୍ୱିଗ୍ୟଜମାନେଷୁ ଯଜ୍ଞକର୍ମବ୍ୟାପୃତେଷୁ ତଟସ୍ଥଃ ଅନ୍ୟଃ ଅବ୍ୟାପୃତଃ
ଯଜ୍ଞବିଦ୍ୟାକୁଶଲଃ ଋତ୍ୱିଗ୍ୟଜମାନବ୍ୟାପାରଗୁଣଦୋଷାଣାଂ ଈକ୍ଷିତା,
ତଦ୍ୱଚ୍ଚ କାର୍ୟକରଣବ୍ୟାପାରେଷୁ ଅବ୍ୟାପୃତଃ ଅନ୍ୟଃ ତଦ୍ୱିଲକ୍ଷଣଃ ତେଷାଂ
କାର୍ୟକରଣାନାଂ ସବ୍ୟାପାରାଣାଂ ସାମୀପ୍ୟେନ ଦ୍ରଷ୍ଟା ଉପଦ୍ରଷ୍ଟା । ଅଥବା,
ଦେହଚକ୍ଷୁର୍ମନୋବୁଦ୍ଧ୍ୟାତ୍ମାନଃ ଦ୍ରଷ୍ଟାରଃ, ତେଷାଂ ବାହ୍ୟଃ ଦ୍ରଷ୍ଟା ଦେହଃ,
ତତଃ ଆରଭ୍ୟ ଅନ୍ତରତମଶ୍ଚ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ ସମୀପେ ଆତ୍ମା ଦ୍ରଷ୍ଟା, ଯତଃ ପରଃ
ଅନ୍ତରତମଃ ନାସ୍ତି ଦ୍ରଷ୍ଟା; ସଃ ଅତିଶୟସାମୀପ୍ୟେନ ଦ୍ରଷ୍ଟୃତ୍ୱାତ୍ ଉପଦ୍ରଷ୍ଟା
ସ୍ୟାତ୍ । ଯଜ୍ଞୋପଦ୍ରଷ୍ଟୃବଦ୍ୱା ସର୍ୱବିଷୟୀକରଣାତ୍ ଉପଦ୍ରଷ୍ଟା । ଅନୁମନ୍ତା
ଚ, ଅନୁମୋଦନଂ ଅନୁମନନଂ କୁର୍ୱତ୍ସୁ ତତ୍କ୍ରିୟାସୁ ପରିତୋଷଃ, ତତ୍କର୍ତା
ଅନୁମନ୍ତା ଚ । ଅଥବା, ଅନୁମନ୍ତା, କାର୍ୟକରଣପ୍ରବୃତ୍ତିଷୁ ସ୍ୱୟଂ
ଅପ୍ରବୃତ୍ତୋଽପି ପ୍ରବୃତ୍ତ ଇବ ତଦନୁକୂଲଃ ବିଭାବ୍ୟତେ, ତେନ ଅନୁମନ୍ତା ।
ଅଥବା, ପ୍ରବୃତ୍ତାନ୍ ସ୍ୱବ୍ୟାପାରେଷୁ ତତ୍ସାକ୍ଷିଭୂତଃ କଦାଚିଦପି ନ
ନିବାରୟତି ଇତି ଅନୁମନ୍ତା । ଭର୍ତା, ଭରଣଂ ନାମ ଦେହେନ୍ଦ୍ରିୟମନୋବୁଦ୍ଧୀନାଂ
ସଂହତାନାଂ ଚୈତନ୍ୟାତ୍ମପାରାର୍ଥ୍ୟେନ ନିମିତ୍ତଭୂତେନ ଚୈତନ୍ୟାଭାସାନାଂ
ଯତ୍ ସ୍ୱରୂପଧାରଣମ୍, ତତ୍ ଚୈତନ୍ୟାତ୍ମକୃତମେବ ଇତି ଭର୍ତା ଆତ୍ମା
ଇତି ଉଚ୍ୟତେ । ଭୋକ୍ତା, ଅଗ୍ନ୍ୟୁଷ୍ଣବତ୍ ନିତ୍ୟଚୈତନ୍ୟସ୍ୱରୂପେଣ ବୁଦ୍ଧେଃ
ସୁଖଦୁଃଖମୋହାତ୍ମକାଃ ପ୍ରତ୍ୟଯାଃ ସର୍ୱବିଷୟବିଷୟାଃ ଚୈତନ୍ୟାତ୍ମଗ୍ରସ୍ତା
ଇବ ଜାୟମାନାଃ ବିଭକ୍ତାଃ ବିଭାବ୍ୟନ୍ତେ ଇତି ଭୋକ୍ତା ଆତ୍ମା ଉଚ୍ୟତେ ।
ମହେଶ୍ୱରଃ, ସର୍ୱାତ୍ମତ୍ୱାତ୍ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରତ୍ୱାଚ୍ଚ ମହାନ୍ ଈଶ୍ୱରଶ୍ଚ ଇତି
ମହେଶ୍ୱରଃ । ପରମାତ୍ମା, ଦେହାଦୀନାଂ ବୁଦ୍ଧ୍ୟନ୍ତାନାଂ ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମତ୍ୱେନ
କଲ୍ପିତାନାଂ ଅବିଦ୍ୟଯା ପରମଃ ଉପଦ୍ରଷ୍ଟୃତ୍ୱାଦିଲକ୍ଷଣଃ ଆତ୍ମା ଇତି ପରମାତ୍ମା ।
ସଃ ଅତଃ “ପରମାତ୍ମା” ଇତ୍ୟନେନ ଶବ୍ଦେନ ଚ ଅପି ଉକ୍ତଃ କଥିତଃ
ଶ୍ରୁତୌ । କ୍ୱ ଅସୌ? ଅସ୍ମିନ୍ ଦେହେ ପୁରୁଷଃ ପରଃ ଅବ୍ୟକ୍ତାତ୍, “ଉତ୍ତମଃ
ପୁରୁଷସ୍ତ୍ୱନ୍ୟଃ ପରମାତ୍ମେତ୍ୟୁଦାହୃତଃ” (ଭ. ଗୀ. ୧୫-୧୭)
ଇତି ଯଃ ବକ୍ଷ୍ୟମାଣଃ ॥ “କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଂ ଚାପି ମାଂ ବିଦ୍ଧି”
(ଭ. ଗୀ. ୧୩-୨) ଇତି ଉପନ୍ୟସ୍ତଃ ବ୍ୟାଖ୍ୟାୟ ଉପସଂହୃତଶ୍ଚ, ତମେତଂ
ଯଥୋକ୍ତଲକ୍ଷଣଂ ଆତ୍ମାନଂ —
ଯ ଏବଂ ବେତ୍ତି ପୁରୁଷଂ ପ୍ରକୃତିଂ ଚ ଗୁଣୈଃ ସହ ।
ସର୍ୱଥା ବର୍ତମାନୋଽପି ନ ସ ଭୂୟୋଽଭିଜାୟତେ ॥ ୧୩-୨୩॥
ଯଃ ଏବଂ ଯଥୋକ୍ତପ୍ରକାରେଣ ବେତ୍ତି ପୁରୁଷଂ ସାକ୍ଷାତ୍ ଅହମିତି ପ୍ରକୃତିଂ
ଚ ଯଥୋକ୍ତାଂ ଅବିଦ୍ୟାଲକ୍ଷଣାଂ ଗୁଣୈଃ ସ୍ୱବିକାରୈଃ ସହ ନିବର୍ତିତାଂ
ଅଭାବଂ ଆପାଦିତାଂ ବିଦ୍ୟଯା, ସର୍ୱଥା ସର୍ୱପ୍ରକାରେଣ ବର୍ତମାନୋଽପି ସଃ
ଭୂୟଃ ପୁନଃ ପତିତେ ଅସ୍ମିନ୍ ବିଦ୍ୱଚ୍ଛରୀରେ ଦେହାନ୍ତରାୟ ନ ଅଭିଜାୟତେ
ନ ଉତ୍ପଦ୍ୟତେ, ଦେହାନ୍ତରଂ ନ ଗୃହ୍ଣାତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଅପିଶବ୍ଦାତ୍
କିମୁ ବକ୍ତବ୍ୟଂ ସ୍ୱବୃତ୍ତସ୍ଥୋ ନ ଜାୟତେ ଇତି ଅଭିପ୍ରାୟଃ ॥ ନନୁ,
ଯଦ୍ୟପି ଜ୍ଞାନୋତ୍ପତ୍ତ୍ୟନନ୍ତରଂ ପୁନର୍ଜନ୍ମାଭାବ ଉକ୍ତଃ, ତଥାପି ପ୍ରାକ୍
ଜ୍ଞାନୋତ୍ପତ୍ତେଃ କୃତାନାଂ କର୍ମଣାଂ ଉତ୍ତରକାଲଭାବିନାଂ ଚ, ଯାନି ଚ
ଅତିକ୍ରାନ୍ତାନେକଜନ୍ମକୃତାନି ତେଷାଂ ଚ, ଫଲମଦତ୍ତ୍ୱା ନାଶୋ ନ ଯୁକ୍ତ
ଇତି, ସ୍ୟୁଃ ତ୍ରୀଣି ଜନ୍ମାନି, କୃତବିପ୍ରଣାଶୋ ହି ନ ଯୁକ୍ତ ଇତି, ଯଥା
ଫଲେ ପ୍ରବୃତ୍ତାନାମ୍ ଆରବ୍ଧଜନ୍ମନାଂ କର୍ମଣାମ୍ । ନ ଚ କର୍ମଣାଂ ବିଶେଷଃ
ଅବଗମ୍ୟତେ । ତସ୍ମାତ୍ ତ୍ରିପ୍ରକାରାଣ୍ୟପି କର୍ମାଣି ତ୍ରୀଣି ଜନ୍ମାନି ଆରଭେରନ୍;
ସଂହତାନି ବା ସର୍ୱାଣି ଏକଂ ଜନ୍ମ ଆରଭେରନ୍ । ଅନ୍ୟଥା କୃତବିନାଶେ
ସତି ସର୍ୱତ୍ର ଅନାଶ୍ୱାସପ୍ରସଙ୍ଗଃ, ଶାସ୍ତ୍ରାନର୍ଥକ୍ୟଂ ଚ ସ୍ୟାତ୍ ।
ଇତ୍ୟତଃ ଇଦମୟୁକ୍ତମୁକ୍ତଂ “ନ ସ ଭୂୟୋଽଭିଜାୟତେ” ଇତି । ନ;
“କ୍ଷୀୟନ୍ତେ ଚାସ୍ୟ କର୍ମାଣି” (ମୁ. ଉ. ୨-୨-୯) “ବ୍ରହ୍ମ
ବେଦ ବ୍ରହ୍ମୈବ ଭବତି” (ମୁ. ଉ. ୩-୨-୯) “ତସ୍ୟ ତାବଦେବ
ଚିରମ୍” (ଛା. ଉ. ୬-୧୪-୨)“ଇଷୀକାତୂଲବତ୍ ସର୍ୱାଣି କର୍ମାଣି
ପ୍ରଦୂୟନ୍ତେ” (ଛା. ଉ. ୫-୨୪-୩) ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ରୁତିଶତେଭ୍ୟଃ ଉକ୍ତୋ
ବିଦୁଷଃ ସର୍ୱକର୍ମଦାହଃ । ଇହାପି ଚ ଉକ୍ତଃ “ଯଥୈଧାଂସି”
(ଭ. ଗୀ. ୪-୩୭) ଇତ୍ୟାଦିନା ସର୍ୱକର୍ମଦାହଃ, ବକ୍ଷ୍ୟତି ଚ ।
ଉପପତ୍ତେଶ୍ଚ — ଅବିଦ୍ୟାକାମକ୍ଲେଶବୀଜନିମିତ୍ତାନି ହି କର୍ମାଣି
ଜନ୍ମାନ୍ତରାଙ୍କୁରଂ ଆରଭନ୍ତେ; ଇହାପି ଚ “ସାହଙ୍କାରାଭିସନ୍ଧୀନି
କର୍ମାଣି ଫଲାରମ୍ଭକାଣି, ନ ଇତରାଣି” ଇତି ତତ୍ର ତତ୍ର ଭଗବତା
ଉକ୍ତମ୍ । ”ବୀଜାନ୍ୟଗ୍ନ୍ୟୁପଦଗ୍ଧାନି ନ ରୋହନ୍ତି ଯଥା ପୁନଃ ।
ଜ୍ଞାନଦଗ୍ଧୈସ୍ତଥା କ୍ଲେଶୈର୍ନାତ୍ମା ସମ୍ପଦ୍ୟତେ ପୁନଃ” (ମୋ. ୨୧୧-୧୭)
ଇତି ଚ । ଅସ୍ତୁ ତାବତ୍ ଜ୍ଞାନୋତ୍ପତ୍ତ୍ୟୁତ୍ତରକାଲକୃତାନାଂ କର୍ମଣାଂ
ଜ୍ଞାନେନ ଦାହଃ ଜ୍ଞାନସହଭାବିତ୍ୱାତ୍ । ନ ତୁ ଇହ ଜନ୍ମନି ଜ୍ଞାନୋତ୍ପତ୍ତେଃ
ପ୍ରାକ୍ କୃତାନାଂ କର୍ମଣାଂ ଅତୀତଜନ୍ମକୃତାନାଂ ଚ ଦାହଃ ଯୁକ୍ତଃ ।
ନ; “ସର୍ୱକର୍ମାଣି” (ଭ. ଗୀ. ୪-୩୭) ଇତି ବିଶେଷଣାତ୍ ।
ଜ୍ଞାନୋତ୍ତରକାଲଭାବିନାମେବ ସର୍ୱକର୍ମଣାଂ ଇତି ଚେତ୍, ନ; ସଙ୍କୋଚେ
କାରଣାନୁପପତ୍ତେଃ । ଯତ୍ତୁ ଉକ୍ତଂ “ଯଥା ବର୍ତମାନଜନ୍ମାରମ୍ଭକାଣି
କର୍ମାଣି ନ କ୍ଷୀୟନ୍ତେ ଫଲଦାନାୟ ପ୍ରବୃତ୍ତାନ୍ୟେବ ସତ୍ୟପି ଜ୍ଞାନେ,
ତଥା ଅନାରବ୍ଧଫଲାନାମପି କର୍ମଣାଂ କ୍ଷୟୋ ନ ଯୁକ୍ତଃ” ଇତି,
ତତ୍ ଅସତ୍ । କଥମ୍? ତେଷାଂ ମୁକ୍ତେଷୁବତ୍ ପ୍ରବୃତ୍ତଫଲତ୍ୱାତ୍ । ଯଥା
ପୂର୍ୱଂ ଲକ୍ଷ୍ୟବେଧାୟ ମୁକ୍ତଃ ଇଷୁଃ ଧନୁଷଃ ଲକ୍ଷ୍ୟବେଧୋତ୍ତରକାଲମପି
ଆରବ୍ଧବେଗକ୍ଷୟାତ୍ ପତନେନୈବ ନିବର୍ତତେ, ଏବଂ ଶରୀରାରମ୍ଭକଂ କର୍ମ
ଶରୀରସ୍ଥିତିପ୍ରୟୋଜନେ ନିବୃତ୍ତେଽପି, ଆ ସଂସ୍କାରବେଗକ୍ଷୟାତ୍ ପୂର୍ୱବତ୍
ବର୍ତତେ ଏବ । ଯଥା ସ ଏବ ଇଷୁଃ ପ୍ରବୃତ୍ତିନିମିତ୍ତାନାରବ୍ଧବେଗସ୍ତୁ
ଅମୁକ୍ତୋ ଧନୁଷି ପ୍ରୟୁକ୍ତୋଽପି ଉପସଂହ୍ରିୟତେ, ତଥା ଅନାରବ୍ଧଫଲାନି
କର୍ମାଣି ସ୍ୱାଶ୍ରୟସ୍ଥାନ୍ୟେବ ଜ୍ଞାନେନ ନିର୍ବୀଜୀକ୍ରିୟନ୍ତେ ଇତି, ପତିତେ ଅସ୍ମିନ୍
ବିଦ୍ୱଚ୍ଛରୀରେ “ନ ସ ଭୂୟୋଽଭିଜାୟତେ” ଇତି ଯୁକ୍ତମେବ ଉକ୍ତମିତି
ସିଦ୍ଧମ୍ ॥ ଅତ୍ର ଆତ୍ମଦର୍ଶନେ ଉପାୟବିକଲ୍ପାଃ ଇମେ ଧ୍ୟାନାଦୟଃ ଉଚ୍ୟନ୍ତେ —
ଧ୍ୟାନେନାତ୍ମନି ପଶ୍ୟନ୍ତି କେଚିଦାତ୍ମାନମାତ୍ମନା ।
ଅନ୍ୟେ ସାଙ୍ଖ୍ୟେନ ଯୋଗେନ କର୍ମୟୋଗେନ ଚାପରେ ॥ ୧୩-୨୪॥
ଧ୍ୟାନେନ, ଧ୍ୟାନଂ ନାମ ଶବ୍ଦାଦିଭ୍ୟୋ ବିଷୟେଭ୍ୟଃ ଶ୍ରୋତ୍ରାଦୀନି କରଣାନି ମନସି
ଉପସଂହୃତ୍ୟ, ମନଶ୍ଚ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଚେତୟିତରି, ଏକାଗ୍ରତୟା ଯତ୍ ଚିନ୍ତନଂ
ତତ୍ ଧ୍ୟାନମ୍; ତଥା, ଧ୍ୟାୟତୀବ ବକଃ, ଧ୍ୟାୟତୀବ ପୃଥିବୀ, ଧ୍ୟାୟନ୍ତୀବ
ପର୍ୱତାଃ ଇତି ଉପମୋପାଦାନାତ୍ । ତୈଲଧାରାବତ୍ ସନ୍ତତଃ ଅବିଚ୍ଛିନ୍ନପ୍ରତ୍ୟଯୋ
ଧ୍ୟାନମ୍; ତେନ ଧ୍ୟାନେନ ଆତ୍ମନି ବୁଦ୍ଧୌ ପଶ୍ୟନ୍ତି ଆତ୍ମାନଂ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଚେତନମ୍
ଆତ୍ମନା ସ୍ୱେନୈବ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଚେତନେନ ଧ୍ୟାନସଂସ୍କୃତେନ ଅନ୍ତଃକରଣେନ କେଚିତ୍
ଯୋଗିନଃ । ଅନ୍ୟେ ସାଙ୍ଖ୍ୟେନ ଯୋଗେନ, ସାଙ୍ଖ୍ୟଂ ନାମ “ଇମେ ସତ୍ତ୍ୱରଜସ୍ତମାଂସି
ଗୁଣାଃ ମୟା ଦୃଶ୍ୟା ଅହଂ ତେଭ୍ୟୋଽନ୍ୟଃ ତଦ୍ୱ୍ୟାପାରସାକ୍ଷିଭୂତଃ ନିତ୍ୟଃ
ଗୁଣବିଲକ୍ଷଣଃ ଆତ୍ମା” ଇତି ଚିନ୍ତନଂ ଏଷଃ ସାଙ୍ଖ୍ୟୋ ଯୋଗଃ, ତେନ
“ପଶ୍ୟନ୍ତି ଆତ୍ମାନମାତ୍ମନା” ଇତି ବର୍ତତେ । କର୍ମୟୋଗେନ, କର୍ମୈବ ଯୋଗଃ,
ଈଶ୍ୱରାର୍ପଣବୁଦ୍ଧ୍ୟା ଅନୁଷ୍ଠୀୟମାନଂ ଘଟନରୂପଂ ଯୋଗାର୍ଥତ୍ୱାତ୍ ଯୋଗଃ ଉଚ୍ୟତେ
ଗୁଣତଃ; ତେନ ସତ୍ତ୍ୱଶୁଦ୍ଧିଜ୍ଞାନୋତ୍ପତ୍ତିଦ୍ୱାରେଣ ଚ ଅପରେ ॥
ଅନ୍ୟେ ତ୍ୱେବମଜାନନ୍ତଃ ଶ୍ରୁତ୍ୱାନ୍ୟେଭ୍ୟ ଉପାସତେ ।
ତେଽପି ଚାତିତରନ୍ତ୍ୟେବ ମୃତ୍ୟୁଂ ଶ୍ରୁତିପରାୟଣାଃ ॥ ୧୩-୨୫॥
ଅନ୍ୟେ ତୁ ଏଷୁ ବିକଲ୍ପେଷୁ ଅନ୍ୟତମେନାପି ଏବଂ ଯଥୋକ୍ତଂ ଆତ୍ମାନଂ ଅଜାନନ୍ତଃ
ଅନ୍ୟେଭ୍ୟଃ ଆଚାର୍ୟେଭ୍ୟଃ ଶ୍ରୁତ୍ୱା “ଇଦମେବ ଚିନ୍ତୟତ”
ଇତି ଉକ୍ତାଃ ଉପାସତେ ଶ୍ରଦ୍ଦଧାନାଃ ସନ୍ତଃ ଚିନ୍ତୟନ୍ତି । ତେଽପି ଚ
ଅତିତରନ୍ତ୍ୟେବ ଅତିକ୍ରାମନ୍ତ୍ୟେବ ମୃତ୍ୟୁମ୍, ମୃତ୍ୟୁୟୁକ୍ତଂ ସଂସାରଂ
ଇତ୍ୟେତତ୍ । ଶ୍ରୁତିପରାୟଣାଃ ଶ୍ରୁତିଃ ଶ୍ରବଣଂ ପରଂ ଅୟନଂ ଗମନଂ
ମୋକ୍ଷମାର୍ଗପ୍ରବୃତ୍ତୌ ପରଂ ସାଧନଂ ଯେଷାଂ ତେ ଶ୍ରୁତିପରାୟଣାଃ;
କେବଲପରୋପଦେଶପ୍ରମାଣାଃ ସ୍ୱୟଂ ବିବେକରହିତାଃ ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ । କିମୁ
ବକ୍ତବ୍ୟଂ ପ୍ରମାଣଂ ପ୍ରତି ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରାଃ ବିବେକିନଃ ମୃତ୍ୟୁଂ ଅତିତରନ୍ତି ଇତି
ଅଭିପ୍ରାୟଃ ॥ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞେଶ୍ୱରୈକତ୍ୱବିଷୟଂ ଜ୍ଞାନଂ ମୋକ୍ଷସାଧନମ୍
“ଯଜ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱାମୃତମଶ୍ନୁତେ” (ଭ. ଗୀ. ୧୩-୧୨)ଇତ୍ୟୁକ୍ତମ୍,
ତତ୍ କସ୍ମାତ୍ ହେତୋରିତି, ତଦ୍ଧେତୁପ୍ରଦର୍ଶନାର୍ଥଂ ଶ୍ଲୋକଃ ଆରଭ୍ୟତେ —
ଯାବତ୍ସଞ୍ଜାୟତେ କିଞ୍ଚିତ୍ସତ୍ତ୍ୱଂ ସ୍ଥାବରଜଙ୍ଗମମ୍ ।
କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସଂୟୋଗାତ୍ତଦ୍ୱିଦ୍ଧି ଭରତର୍ଷଭ ॥ ୧୩-୨୬॥
ଯାବତ୍ ଯତ୍ କିଞ୍ଚିତ୍ ସଞ୍ଜାୟତେ ସମୁତ୍ପଦ୍ୟତେ ସତ୍ତ୍ୱଂ ବସ୍ତୁ; କିମ୍
ଅବିଶେଷେଣ? ନେତ୍ୟାହ — ସ୍ଥାବରଜଙ୍ଗମଂ ସ୍ଥାବରଂ ଜଙ୍ଗମଂ
ଚ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସଂୟୋଗାତ୍ ତତ୍ ଜାୟତେ ଇତ୍ୟେବଂ ବିଦ୍ଧି ଜାନୀହି
ଭରତର୍ଷଭ ॥ କଃ ପୁନଃ ଅୟଂ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୟୋଃ ସଂୟୋଗଃ
ଅଭିପ୍ରେତଃ? ନ ତାବତ୍ ରଜ୍ଜ୍ୱେବ ଘଟସ୍ୟ ଅବୟବସଂଶ୍ଲେଷଦ୍ୱାରକଃ
ସମ୍ବନ୍ଧବିଶେଷଃ ସଂୟୋଗଃ କ୍ଷେତ୍ରେଣ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ୟ ସମ୍ଭବତି,
ଆକାଶବତ୍ ନିରବୟବତ୍ୱାତ୍ । ନାପି ସମବାୟଲକ୍ଷଣଃ ତନ୍ତୁପଟୟୋରିବ
କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୟୋଃ ଇତରେତରକାର୍ୟକାରଣଭାବାନଭ୍ୟୁପଗମାତ୍
ଇତି, ଉଚ୍ୟତେ — କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୟୋଃ ବିଷୟବିଷୟିଣୋଃ
ଭିନ୍ନସ୍ୱଭାବୟୋଃ ଇତରେତରତଦ୍ଧର୍ମାଧ୍ୟାସଲକ୍ଷଣଃ ସଂୟୋଗଃ
କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସ୍ୱରୂପ-ବିବେକାଭାବନିବନ୍ଧନଃ, ରଜ୍ଜୁଶୁକ୍ତିକାଦୀନାଂ
ତଦ୍ୱିବେକଜ୍ଞାନାଭାବାତ୍ ଅଧ୍ୟାରୋପିତସର୍ପରଜତାଦିସଂୟୋଗବତ୍ । ସଃ ଅୟଂ
ଅଧ୍ୟାସସ୍ୱରୂପଃ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସଂୟୋଗଃ ମିଥ୍ୟାଜ୍ଞାନଲକ୍ଷଣଃ ।
ଯଥାଶାସ୍ତ୍ରଂ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଲକ୍ଷଣଭେଦପରିଜ୍ଞାନପୂର୍ୱକଂ ପ୍ରାକ୍
ଦର୍ଶିତରୂପାତ୍ କ୍ଷେତ୍ରାତ୍ ମୁଞ୍ଜାଦିବ ଇଷୀକାଂ ଯଥୋକ୍ତଲକ୍ଷଣଂ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଂ
ପ୍ରବିଭଜ୍ୟ “ନ ସତ୍ତନ୍ନାସଦୁଚ୍ୟତେ” (ଭ. ଗୀ. ୧୩-୧୨)
ଇତ୍ୟନେନ ନିରସ୍ତସର୍ୱୋପାଧିବିଶେଷଂ ଜ୍ଞେୟଂ ବ୍ରହ୍ମସ୍ୱରୂପେଣ ଯଃ ପଶ୍ୟତି,
କ୍ଷେତ୍ରଂ ଚ ମାୟାନିର୍ମିତହସ୍ତିସ୍ୱପ୍ନଦୃଷ୍ଟବସ୍ତୁଗନ୍ଧର୍ୱନଗରାଦିବତ୍
“ଅସଦେବ ସଦିବ ଅବଭାସତେ” ଇତି ଏବଂ ନିଶ୍ଚିତବିଜ୍ଞାନଃ ଯଃ,
ତସ୍ୟ ଯଥୋକ୍ତସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନବିରୋଧାତ୍ ଅପଗଚ୍ଛତି ମିଥ୍ୟାଜ୍ଞାନମ୍ ।
ତସ୍ୟ ଜନ୍ମହେତୋଃ ଅପଗମାତ୍ “ଯ ଏବଂ ବେତ୍ତି ପୁରୁଷଂ ପ୍ରକୃତିଂ ଚ
ଗୁଣୈଃ ସହ” (ଭ. ଗୀ. ୧୩-୨୩) ଇତ୍ୟନେନ “ବିଦ୍ୱାନ୍ ଭୂୟଃ ନ
ଅଭିଜାୟତେ” ଇତି ଯତ୍ ଉକ୍ତମ୍, ତତ୍ ଉପପନ୍ନମୁକ୍ତମ୍ ॥ “ନ ସ
ଭୂୟୋଽଭିଜାୟତେ” (ଭ. ଗୀ. ୧୩-୨୩) ଇତି ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଫଲମ୍
ଅବିଦ୍ୟାଦିସଂସାରବୀଜନିବୃତ୍ତିଦ୍ୱାରେଣ ଜନ୍ମଭାବଃ ଉକ୍ତଃ । ଜନ୍ମକାରଣଂ ଚ
ଅବିଦ୍ୟାନିମିତ୍ତକଃ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସଂୟୋଗଃ ଉକ୍ତଃ; ଅତଃ ତସ୍ୟାଃ ଅବିଦ୍ୟାୟାଃ
ନିବର୍ତକଂ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଂ ଉକ୍ତମପି ପୁନଃ ଶବ୍ଦାନ୍ତରେଣ ଉଚ୍ୟତେ —
ସମଂ ସର୍ୱେଷୁ ଭୂତେଷୁ ତିଷ୍ଠନ୍ତଂ ପରମେଶ୍ୱରମ୍ ।
ବିନଶ୍ୟତ୍ସ୍ୱବିନଶ୍ୟନ୍ତଂ ଯଃ ପଶ୍ୟତି ସ ପଶ୍ୟତି ॥ ୧୩-୨୭॥
ସମଂ ନିର୍ୱିଶେଷଂ ତିଷ୍ଠନ୍ତଂ ସ୍ଥିତିଂ କୁର୍ୱନ୍ତମ୍; କ୍ୱ? ସର୍ୱେଷୁ
ସମସ୍ତେଷୁ ଭୂତେଷୁ ବ୍ରହ୍ମାଦିସ୍ଥାବରାନ୍ତେଷୁ ପ୍ରାଣିଷୁ; କମ୍? ପରମେଶ୍ୱରଂ
ଦେହେନ୍ଦ୍ରିୟମନୋବୁଦ୍ଧ୍ୟବ୍ୟକ୍ତାତ୍ମନଃ ଅପେକ୍ଷ୍ୟ ପରମେଶ୍ୱରଃ, ତଂ ସର୍ୱେଷୁ
ଭୂତେଷୁ ସମଂ ତିଷ୍ଠନ୍ତମ୍ । ତାନି ବିଶିନଷ୍ଟି ବିନଶ୍ୟତ୍ସୁ ଇତି,
ତଂ ଚ ପରମେଶ୍ୱରଂ ଅବିନଶ୍ୟନ୍ତଂ ଇତି, ଭୂତାନାଂ ପରମେଶ୍ୱରସ୍ୟ
ଚ ଅତ୍ୟନ୍ତବୈଲକ୍ଷଣ୍ୟପ୍ରଦର୍ଶନାର୍ଥମ୍ । କଥମ୍? ସର୍ୱେଷାଂ ହି
ଭାବବିକାରାଣାଂ ଜନିଲକ୍ଷଣଃ ଭାବବିକାରୋ ମୂଲମ୍; ଜନ୍ମୋତ୍ତରକାଲଭାବିନଃ
ଅନ୍ୟେ ସର୍ୱେ ଭାବବିକାରାଃ ବିନାଶାନ୍ତାଃ; ବିନାଶାତ୍ ପରୋ ନ କଶ୍ଚିତ୍ ଅସ୍ତି
ଭାବବିକାରଃ, ଭାବାଭାବାତ୍ । ସତି ହି ଧର୍ମିଣି ଧର୍ମାଃ ଭବନ୍ତି ।
ଅତଃ ଅନ୍ତ୍ୟଭାବବିକାରାଭାବାନୁବାଦେନ ପୂର୍ୱଭାବିନଃ ସର୍ୱେ ଭାବବିକାରାଃ
ପ୍ରତିଷିଦ୍ଧାଃ ଭବନ୍ତି ସହ କାର୍ୟୈଃ । ତସ୍ମାତ୍ ସର୍ୱଭୂତୈଃ ବୈଲକ୍ଷଣ୍ୟଂ
ଅତ୍ୟନ୍ତମେବ ପରମେଶ୍ୱରସ୍ୟ ସିଦ୍ଧମ୍, ନିର୍ୱିଶେଷତ୍ୱଂ ଏକତ୍ୱଂ ଚ । ଯଃ
ଏବଂ ଯଥୋକ୍ତଂ ପରମେଶ୍ୱରଂ ପଶ୍ୟତି, ସଃ ପଶ୍ୟତି ॥ ନନୁ ସର୍ୱୋଽପି
ଲୋକଃ ପଶ୍ୟତି, କିଂ ବିଶେଷଣେନ ଇତି । ସତ୍ୟଂ ପଶ୍ୟତି; କିଂ ତୁ ବିପରୀତଂ
ପଶ୍ୟତି । ଅତଃ ବିଶିନଷ୍ଟି — ସ ଏବ ପଶ୍ୟତୀତି । ଯଥା ତିମିରଦୃଷ୍ଟିଃ
ଅନେକଂ ଚନ୍ଦ୍ରଂ ପଶ୍ୟତି, ତମପେକ୍ଷ୍ୟ ଏକଚନ୍ଦ୍ରଦର୍ଶୀ ବିଶିଷ୍ୟତେ —
ସ ଏବ ପଶ୍ୟତୀତି; ତଥା ଇହାପି ଏକଂ ଅବିଭକ୍ତଂ ଯଥୋକ୍ତଂ ଆତ୍ମାନଂ ଯଃ
ପଶ୍ୟତି, ସଃ ବିଭକ୍ତାନେକାତ୍ମବିପରୀତଦର୍ଶିଭ୍ୟଃ ବିଶିଷ୍ୟତେ — ସ
ଏବ ପଶ୍ୟତୀତି । ଇତରେ ପଶ୍ୟନ୍ତୋଽପି ନ ପଶ୍ୟନ୍ତି, ବିପରୀତଦର୍ଶିତ୍ୱାତ୍
ଅନେକଚନ୍ଦ୍ରଦର୍ଶିବତ୍ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଯଥୋକ୍ତସ୍ୟ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନସ୍ୟ
ଫଲବଚନେନ ସ୍ତୁତିଃ କର୍ତବ୍ୟା ଇତି ଶ୍ଲୋକଃ ଆରଭ୍ୟତେ —
ସମଂ ପଶ୍ୟନ୍ହି ସର୍ୱତ୍ର ସମବସ୍ଥିତମୀଶ୍ୱରମ୍ ।
ନ ହିନସ୍ତ୍ୟାତ୍ମନାତ୍ମାନଂ ତତୋ ଯାତି ପରାଂ ଗତିମ୍ ॥ ୧୩-୨୮॥
ସମଂ ପଶ୍ୟନ୍ ଉପଲଭମାନଃ ହି ଯସ୍ମାତ୍ ସର୍ୱତ୍ର ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ସମବସ୍ଥିତଂ
ତୁଲ୍ୟତୟା ଅବସ୍ଥିତଂ ଈଶ୍ୱରଂ ଅତୀତାନନ୍ତରଶ୍ଲୋକୋକ୍ତଲକ୍ଷଣମିତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ସମଂ ପଶ୍ୟନ୍ କିମ୍? ନ ହିନସ୍ତି ହିଂସାଂ ନ କରୋତି ଆତ୍ମନା ସ୍ୱେନୈବ ସ୍ୱମାତ୍ମାନମ୍ ।
ତତଃ ତଦହିଂସନାତ୍ ଯାତି ପରାଂ ପ୍ରକୃଷ୍ଟାଂ ଗତିଂ ମୋକ୍ଷାଖ୍ୟାମ୍ ॥ ନନୁ
ନୈବ କଶ୍ଚିତ୍ ପ୍ରାଣୀ ସ୍ୱୟଂ ସ୍ୱଂ ଆତ୍ମାନଂ ହିନସ୍ତି । କଥଂ ଉଚ୍ୟତେ ଅପ୍ରାପ୍ତଂ
“ନ ହିନସ୍ତି” ଇତି? ଯଥା ”ନ ପୃଥିବ୍ୟାମଗ୍ନିଶ୍ଚେତବ୍ୟୋ
ନାନ୍ତରିକ୍ଷେ” (ତୈ. ସଂ. ୫-୨-୭) ଇତ୍ୟାଦି । ନୈଷ ଦୋଷଃ,
ଅଜ୍ଞାନାଂ ଆତ୍ମତିରସ୍କରଣୋପପତ୍ତେଃ । ସର୍ୱୋ ହି ଅଜ୍ଞଃ ଅତ୍ୟନ୍ତପ୍ରସିଦ୍ଧଂ
ସାକ୍ଷାତ୍ ଅପରୋକ୍ଷାତ୍ ଆତ୍ମାନଂ ତିରସ୍କୃତ୍ୟ ଅନାତ୍ମାନଂ ଆତ୍ମତ୍ୱେନ ପରିଗୃହ୍ୟ,
ତମପି ଧର୍ମାଧର୍ମୌ କୃତ୍ୱା ଉପାତ୍ତଂ ଆତ୍ମାନଂ ହତ୍ୱା ଅନ୍ୟଂ ଆତ୍ମାନଂ ଉପାଦତ୍ତେ
ନବଂ ତଂ ଚୈବଂ ହତ୍ୱା ଅନ୍ୟମେବ ତମପି ହତ୍ୱା ଅନ୍ୟଂ ଇତ୍ୟେବଂ ଉପାତ୍ତମୁପାତ୍ତଂ
ଆତ୍ମାନଂ ହନ୍ତି, ଇତି ଆତ୍ମହା ସର୍ୱଃ ଅଜ୍ଞଃ । ଯସ୍ତୁ ପରମାର୍ଥାତ୍ମା, ଅସାବପି
ସର୍ୱଦା ଅବିଦ୍ୟଯା ହତ ଇବ, ବିଦ୍ୟମାନଫଲାଭାବାତ୍, ଇତି ସର୍ୱେ ଆତ୍ମହନଃ
ଏବ ଅବିଦ୍ୱାଂସଃ । ଯସ୍ତୁ ଇତରଃ ଯଥୋକ୍ତାତ୍ମଦର୍ଶୀ, ସଃ ଉଭୟଥାପି ଆତ୍ମନା
ଆତ୍ମାନଂ ନ ହିନସ୍ତି ନ ହନ୍ତି । ତତଃ ଯାତି ପରାଂ ଗତିମ୍ ଯଥୋକ୍ତଂ ଫଲଂ
ତସ୍ୟ ଭବତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ସର୍ୱଭୂତସ୍ଥଂ ଈଶ୍ୱରଂ ସମଂ ପଶ୍ୟନ୍
“ନ ହିନସ୍ତି ଆତ୍ମନା ଆତ୍ମାନମ୍” ଇତି ଉକ୍ତମ୍ । ତତ୍ ଅନୁପପନ୍ନଂ
ସ୍ୱଗୁଣକର୍ମବୈଲକ୍ଷଣ୍ୟଭେଦଭିନ୍ନେଷୁ ଆତ୍ମସୁ, ଇତ୍ୟେତତ୍ ଆଶଙ୍କ୍ୟ ଆହ —
ପ୍ରକୃତ୍ୟୈବ ଚ କର୍ମାଣି କ୍ରିୟମାଣାନି ସର୍ୱଶଃ ।
ଯଃ ପଶ୍ୟତି ତଥାତ୍ମାନମକର୍ତାରଂ ସ ପଶ୍ୟତି ॥ ୧୩-୨୯॥
ପ୍ରକୃତ୍ୟା ପ୍ରକୃତିଃ ଭଗବତଃ ମାୟା ତ୍ରିଗୁଣାତ୍ମିକା, “ମାୟାଂ
ତୁ ପ୍ରକୃତିଂ ବିଦ୍ୟାତ୍” (ଶ୍ୱେ. ଉ. ୪-୧୦) ଇତି ମନ୍ତ୍ରବର୍ଣାତ୍,
ତୟା ପ୍ରକୃତ୍ୟୈବ ଚ ନ ଅନ୍ୟେନ ମହଦାଦିକାର୍ୟକାରଣାକାରପରିଣତୟା
କର୍ମାଣି ବାଙ୍ମନଃକାୟାରଭ୍ୟାଣି କ୍ରିୟମାଣାନି ନିର୍ୱର୍ତ୍ୟମାନାନି ସର୍ୱଶଃ
ସର୍ୱପ୍ରକାରୈଃ ଯଃ ପଶ୍ୟତି ଉପଲଭତେ, ତଥା ଆତ୍ମାନଂ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଂ
ଅକର୍ତାରଂ ସର୍ୱୋପାଧିବିବର୍ଜିତଂ ସଃ ପଶ୍ୟତି, ସଃ ପରମାର୍ଥଦର୍ଶୀ
ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ; ନିର୍ଗୁଣସ୍ୟ ଅକର୍ତୁଃ ନିର୍ୱିଶେଷସ୍ୟ ଆକାଶସ୍ୟେବ ଭେଦେ
ପ୍ରମାଣାନୁପପତ୍ତିଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ପୁନରପି ତଦେବ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଂ
ଶବ୍ଦାନ୍ତରେଣ ପ୍ରପଞ୍ଚୟତି —
ଯଦା ଭୂତପୃଥଗ୍ଭାବମେକସ୍ଥମନୁପଶ୍ୟତି ।
ତତ ଏବ ଚ ବିସ୍ତାରଂ ବ୍ରହ୍ମ ସମ୍ପଦ୍ୟତେ ତଦା ॥ ୧୩-୩୦॥
ଯଦା ଯସ୍ମିନ୍ କାଲେ ଭୂତପୃଥଗ୍ଭାବଂ ଭୂତାନାଂ ପୃଥଗ୍ଭାବଂ ପୃଥକ୍ତ୍ୱମ୍
ଏକସ୍ମିନ୍ ଆତ୍ମନି ସ୍ଥିତଂ ଏକସ୍ଥଂ ଅନୁପଶ୍ୟତି ଶାସ୍ତ୍ରାଚାର୍ୟୋପଦେଶମ୍,
ଅନୁ ଆତ୍ମାନଂ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷତ୍ୱେନ ପଶ୍ୟତି “ଆତ୍ମୈବ ଇଦଂ ସର୍ୱମ୍”
(ଛା. ଉ. ୭-୨୫-୨) ଇତି, ତତ ଏବ ଚ ତସ୍ମାଦେବ ଚ ବିସ୍ତାରଂ ଉତ୍ପତ୍ତିଂ
ବିକାସଂ “ଆତ୍ମତଃ ପ୍ରାଣ ଆତ୍ମତ ଆଶା ଆତ୍ମତଃ ସ୍ମର ଆତ୍ମତ ଆକାଶ
ଆତ୍ମତସ୍ତେଜ ଆତ୍ମତ ଆପ ଆତ୍ମତ ଆବିର୍ଭାବତିରୋଭାବାବାତ୍ମତୋଽନ୍ନମ୍”
(ଛା. ଉ. ୭-୨୬-୧) ଇତ୍ୟେବମାଦିପ୍ରକାରୈଃ ବିସ୍ତାରଂ ଯଦା ପଶ୍ୟତି, ବ୍ରହ୍ମ
ସମ୍ପଦ୍ୟତେ ବ୍ରହ୍ମୈବ ଭବତି ତଦା ତସ୍ମିନ୍ କାଲେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଏକସ୍ୟ ଆତ୍ମାନଃ
ସର୍ୱଦେହାତ୍ମତ୍ୱେ ତଦ୍ଦୋଷସମ୍ବନ୍ଧେ ପ୍ରାପ୍ତେ, ଇଦଂ ଉଚ୍ୟତେ —
ଅନାଦିତ୍ୱାନ୍ନିର୍ଗୁଣତ୍ୱାତ୍ପରମାତ୍ମାୟମବ୍ୟଯଃ ।
ଶରୀରସ୍ଥୋଽପି କୌନ୍ତେୟ ନ କରୋତି ନ ଲିପ୍ୟତେ ॥ ୧୩-୩୧॥
ଅନାଦିତ୍ୱାତ୍ ଅନାଦେଃ ଭାବଃ ଅନାଦିତ୍ୱମ୍, ଆଦିଃ କାରଣମ୍, ତତ୍ ଯସ୍ୟ
ନାସ୍ତି ତତ୍ ଆନାଦି । ଯଦ୍ଧି ଆଦିମତ୍ ତତ୍ ସ୍ୱେନ ଆତ୍ମନା ବ୍ୟେତି; ଅୟଂ ତୁ
ଅନାଦିତ୍ୱାତ୍ ନିରବୟବ ଇତି କୃତ୍ୱା ନ ବ୍ୟେତି । ତଥା ନିର୍ଗୁଣତ୍ୱାତ୍ ।
ସଗୁଣୋ ହି ଗୁଣବ୍ୟଯାତ୍ ବ୍ୟେତି; ଅୟଂ ତୁ ନିର୍ଗୁଣତ୍ୱାଚ୍ଚ ନ ବ୍ୟେତି; ଇତି
ପରମାତ୍ମା ଅୟଂ ଅବ୍ୟଯଃ; ନ ଅସ୍ୟ ବ୍ୟଯୋ ବିଦ୍ୟତେ ଇତି ଅବ୍ୟଯଃ । ଯତ
ଏବମତଃ ଶରୀରସ୍ଥୋଽପି, ଶରୀରେଷୁ ଆତ୍ମନଃ ଉପଲବ୍ଧିଃ ଭବତୀତି
ଶରୀରସ୍ଥଃ ଉଚ୍ୟତେ; ତଥାପି ନ କରୋତି । ତଦକରଣାଦେବ ତତ୍ଫଲେନ
ନ ଲିପ୍ୟତେ । ଯୋ ହି କର୍ତା, ସଃ କର୍ମଫଲେନ ଲିପ୍ୟତେ । ଅୟଂ ତୁ ଅକର୍ତା,
ଅତଃ ନ ଫଲେନ ଲିପ୍ୟତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କଃ ପୁନଃ ଦେହେଷୁ କରୋତି ଲିପ୍ୟତେ
ଚ? ଯଦି ତାବତ୍ ଅନ୍ୟଃ ପରମାତ୍ମନୋ ଦେହୀ କରୋତି ଲିପ୍ୟତେ ଚ, ତତଃ ଇଦଂ
ଅନୁପପନ୍ନମ୍ ଉକ୍ତଂ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞେଶ୍ୱରୈକତ୍ୱଂ “କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଂ ଚାପି
ମାଂ ବିଦ୍ଧି” (ଭ. ଗୀ. ୧୩-୨) ଇତ୍ୟାଦି । ଅଥ ନାସ୍ତି ଈଶ୍ୱରାଦନ୍ୟୋ
ଦେହୀ, କଃ କରୋତି ଲିପ୍ୟତେ ଚ? ଇତି ବାଚ୍ୟମ୍; ପରୋ ବା ନାସ୍ତି ଇତି ସର୍ୱଥା
ଦୁର୍ୱିଜ୍ଞେୟଂ ଦୁର୍ୱାଚ୍ୟଂ ଚ ଇତି ଭଗବତ୍ପ୍ରୋକ୍ତଂ ଔପନିଷଦଂ ଦର୍ଶନଂ
ପରିତ୍ୟକ୍ତଂ ବୈଶେଷିକୈଃ ସାଙ୍ଖ୍ୟାର୍ହତବୌଦ୍ଧୈଶ୍ଚ । ତତ୍ର ଅୟଂ
ପରିହାରୋ ଭଗବତା ସ୍ୱେନୈବ ଉକ୍ତଃ “ସ୍ୱଭାବସ୍ତୁ ପ୍ରବର୍ତତେ”
(ଭ. ଗୀ. ୫-୧୪)ଇତି । ଅବିଦ୍ୟାମାତ୍ରସ୍ୱଭାବୋ ହି କରୋତି ଲିପ୍ୟତେ ଇତି
ବ୍ୟବହାରୋ ଭବତି, ନ ତୁ ପରମାର୍ଥତ ଏକସ୍ମିନ୍ ପରମାତ୍ମନି ତତ୍ ଅସ୍ତି ।
ଅତଃ ଏତସ୍ମିନ୍ ପରମାର୍ଥସାଙ୍ଖ୍ୟଦର୍ଶନେ ସ୍ଥିତାନାଂ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାନାଂ
ପରମହଂସପରିବ୍ରାଜକାନାଂ ତିରସ୍କୃତାବିଦ୍ୟାବ୍ୟବହାରାଣାଂ କର୍ମାଧିକାରୋ ନାସ୍ତି
ଇତି ତତ୍ର ତତ୍ର ଦର୍ଶିତଂ ଭଗବତା ॥ କିମିବ ନ କରୋତି ନ ଲିପ୍ୟତେ ଇତି
ଅତ୍ର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାହ —
ଯଥା ସର୍ୱଗତଂ ସୌକ୍ଷ୍ମ୍ୟାଦାକାଶଂ ନୋପଲିପ୍ୟତେ ।
ସର୍ୱତ୍ରାବସ୍ଥିତୋ ଦେହେ ତଥାତ୍ମା ନୋପଲିପ୍ୟତେ ॥ ୧୩-୩୨॥
ଯଥା ସର୍ୱଗତଂ ବ୍ୟାପି ଅପି ସତ୍ ସୌକ୍ଷ୍ମ୍ୟାତ୍ ସୂକ୍ଷ୍ମଭାବାତ୍ ଆକାଶଂ ଖଂ
ନ ଉପଲିପ୍ୟତେ ନ ସମ୍ବଧ୍ୟତେ, ସର୍ୱତ୍ର ଅବସ୍ଥିତଃ ଦେହେ ତଥା ଆତ୍ମା ନ
ଉପଲିପ୍ୟତେ ॥ କିଞ୍ଚ —
ଯଥା ପ୍ରକାଶୟତ୍ୟେକଃ କୃତ୍ସ୍ନଂ ଲୋକମିମଂ ରବିଃ ।
କ୍ଷେତ୍ରଂ କ୍ଷେତ୍ରୀ ତଥା କୃତ୍ସ୍ନଂ ପ୍ରକାଶୟତି ଭାରତ ॥ ୧୩-୩୩॥
ଯଥା ପ୍ରକାଶୟତି ଅବଭାସୟତି ଏକଃ କୃତ୍ସ୍ନଂ ଲୋକଂ ଇମଂ ରବିଃ ସବିତା
ଆଦିତ୍ୟଃ, ତଥା ତଦ୍ୱତ୍ ମହାଭୂତାଦି ଧୃତ୍ୟନ୍ତଂ କ୍ଷେତ୍ରଂ ଏକଃ ସନ୍
ପ୍ରକାଶୟତି । କଃ? କ୍ଷେତ୍ରୀ ପରମାତ୍ମା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ରବିଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଃ ଅତ୍ର
ଆତ୍ମନଃ ଉଭୟାର୍ଥୋଽପି ଭବତି — ରବିବତ୍ ସର୍ୱକ୍ଷେତ୍ରେଷୁ ଏକ ଏବ ଆତ୍ମା,
ଅଲେପକଶ୍ଚ ଇତି ॥ ସମସ୍ତାଧ୍ୟାୟାର୍ଥୋପସଂହାରାର୍ଥଃ ଅୟଂ ଶ୍ଲୋକଃ —
କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୟୋରେବମନ୍ତରଂ ଜ୍ଞାନଚକ୍ଷୁଷା ।
ଭୂତପ୍ରକୃତିମୋକ୍ଷଂ ଚ ଯେ ବିଦୁର୍ୟାନ୍ତି ତେ ପରମ୍ ॥ ୧୩-୩୪॥
କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୟୋଃ ଯଥାବ୍ୟାଖ୍ୟାତୟୋଃ ଏବଂ ଯଥାପ୍ରଦର୍ଶିତପ୍ରକାରେଣ
ଅନ୍ତରଂ ଇତରେତରବୈଲକ୍ଷଣ୍ୟବିଶେଷଂ ଜ୍ଞାନଚକ୍ଷୁଷା
ଶାସ୍ତ୍ରାଚାର୍ୟପ୍ରସାଦୋପଦେଶଜନିତଂ ଆତ୍ମପ୍ରତ୍ୟଯିକଂ ଜ୍ଞାନଂ ଚକ୍ଷୁଃ,
ତେନ ଜ୍ଞାନଚକ୍ଷୁଷା, ଭୂତପ୍ରକୃତିମୋକ୍ଷଂ ଚ, ଭୂତାନାଂ ପ୍ରକୃତିଃ
ଅବିଦ୍ୟାଲକ୍ଷଣା ଅବ୍ୟକ୍ତାଖ୍ୟା, ତସ୍ୟାଃ ଭୂତପ୍ରକୃତେଃ ମୋକ୍ଷଣଂ
ଅଭାବଗମନଂ ଚ ଯେ ବିଦୁଃ ବିଜାନନ୍ତି, ଯାନ୍ତି ଗଚ୍ଛନ୍ତି ତେ ପରଂ
ପରମାତ୍ମତତ୍ତ୍ୱଂ ବ୍ରହ୍ମ, ନ ପୁନଃ ଦେହଂ ଆଦଦତେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଯୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ନାର୍ଜୁନସଂବାଦେ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୟୋଗୋ ନାମ ତ୍ରୟୋଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୧୩॥
ଇତି
ଶ୍ରୀମଦ୍-ପରମହଂସ-ପରିବ୍ରାଜକ-ଆଚାର୍ୟ-ପୂଜ୍ୟପାଦ-ଶ୍ରୀଶଙ୍କର-ଭଗବତା
କୃତୌ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା-ଭାଷ୍ୟେ କ୍ଷେତ୍ର-କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞ-ଯୋଗଃ ନାମ
ତ୍ରୟୋଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
॥ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା ଶାଙ୍କର-ଭାଷ୍ୟମ୍ ॥ ॥ ଚତୁର୍ଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
ସର୍ୱଂ ଉତ୍ପଦ୍ୟମାନଂ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସଂୟୋଗାତ୍ ଉତ୍ପଦ୍ୟତେ ଇତି ଉକ୍ତମ୍ । ତତ୍
କଥମିତି, ତତ୍ପ୍ରଦର୍ଶନାର୍ଥଂ “ପରଂ ଭୂୟଃ” ଇତ୍ୟାଦିଃ ଅଧ୍ୟାୟଃ
ଆରଭ୍ୟତେ । ଅଥବା, ଈଶ୍ୱରପରତନ୍ତ୍ରୟୋଃ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞୟୋଃ ଜଗତ୍କାରଣତ୍ୱଂ
ନ ତୁ ସାଙ୍ଖ୍ୟାନାମିବ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରୟୋଃ ଇତ୍ୟେବମର୍ଥମ୍ । ପ୍ରକୃତିସ୍ଥତ୍ୱଂ ଗୁଣେଷୁ
ଚ ସଙ୍ଗଃ ସଂସାରକାରଣଂ ଇତି ଉକ୍ତମ୍ । କସ୍ମିନ୍ ଗୁଣେ କଥଂ ସଙ୍ଗଃ? କେ
ବା ଗୁଣାଃ? କଥଂ ବା ତେ ବଧ୍ନନ୍ତି ଇତି? ଗୁଣେଭ୍ୟଶ୍ଚ ମୋକ୍ଷଣଂ କଥଂ
ସ୍ୟାତ୍? ମୁକ୍ତସ୍ୟ ଚ ଲକ୍ଷଣଂ ବକ୍ତବ୍ୟମ୍, ଇତ୍ୟେବମର୍ଥଂ ଚ ଭଗବାନ୍ ଉବାଚ —
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ପରଂ ଭୂୟଃ ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମି ଜ୍ଞାନାନାଂ ଜ୍ଞାନମୁତ୍ତମମ୍ ।
ଯଜ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱା ମୁନୟଃ ସର୍ୱେ ପରାଂ ସିଦ୍ଧିମିତୋ ଗତାଃ ॥ ୧୪-୧॥
ପରଂ ଜ୍ଞାନଂ ଇତି ବ୍ୟବହିତେନ ସମ୍ବନ୍ଧଃ, ଭୂୟଃ ପୁନଃ
ପୂର୍ୱେଷୁ ସର୍ୱେଷ୍ୱଧ୍ୟାୟେଷୁ ଅସକୃତ୍ ଉକ୍ତମପି ପ୍ରବକ୍ଷ୍ୟାମି ।
ତଚ୍ଚ ପରଂ ପରବସ୍ତୁବିଷୟତ୍ୱାତ୍ । କିଂ ତତ୍? ଜ୍ଞାନଂ ସର୍ୱେଷାଂ
ଜ୍ଞାନାନାଂ ଉତ୍ତମମ୍, ଉତ୍ତମଫଲତ୍ୱାତ୍ । ଜ୍ଞାନାନାଂ ଇତି ନ ଅମାନିତ୍ୱାଦୀନାମ୍;
କିଂ ତର୍ହି? ଯଜ୍ଞାଦିଜ୍ଞେୟବସ୍ତୁବିଷୟାଣାଂ ଇତି । ତାନି ନ ମୋକ୍ଷାୟ, ଇଦଂ ତୁ
ମୋକ୍ଷାୟ ଇତି ପରୋତ୍ତମଶବ୍ଦାଭ୍ୟାଂ ସ୍ତୌତି ଶ୍ରୋତୃବୁଦ୍ଧିରୁଚ୍ୟୁତ୍ପାଦନାର୍ଥମ୍ ।
ଯତ୍ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଯତ୍ ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ପ୍ରାପ୍ୟ ମୁନୟଃ ସନ୍ନ୍ୟାସିନଃ ମନନଶୀଲାଃ ସର୍ୱେ
ପରାଂ ସିଦ୍ଧିଂ ମୋକ୍ଷାଖ୍ୟାଂ ଇତଃ ଅସ୍ମାତ୍ ଦେହବନ୍ଧନାତ୍ ଊର୍ଧ୍ୱଂ ଗତାଃ ପ୍ରାପ୍ତାଃ ॥
ଅସ୍ୟାଶ୍ଚ ସିଦ୍ଧେଃ ଐକାନ୍ତିକତ୍ୱଂ ଦର୍ଶୟତି —
ଇଦଂ ଜ୍ଞାନମୁପାଶ୍ରିତ୍ୟ ମମ ସାଧର୍ମ୍ୟମାଗତାଃ ।
ସର୍ଗେଽପି ନୋପଜାୟନ୍ତେ ପ୍ରଲୟେ ନ ବ୍ୟଥନ୍ତି ଚ ॥ ୧୪-୨॥
ଇଦଂ ଜ୍ଞାନଂ ଯଥୋକ୍ତମୁପାଶ୍ରିତ୍ୟ, ଜ୍ଞାନସାଧନଂ ଅନୁଷ୍ଠାୟ ଇତ୍ୟେତତ୍, ମମ
ପରମେଶ୍ୱରସ୍ୟ ସାଧର୍ମ୍ୟଂ ମତ୍ସ୍ୱରୂପତାଂ ଆଗତାଃ ପ୍ରାପ୍ତାଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ନ ତୁ
ସମାନଧର୍ମତା ସାଧର୍ମ୍ୟମ୍, କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞେଶ୍ୱରୟୋଃ ଭେଦାନଭ୍ୟୁପଗମାତ୍ ଗୀତାଶାସ୍ତ୍ରେ ।
ଫଲବାଦଶ୍ଚ ଅୟଂ ସ୍ତୁତ୍ୟର୍ଥଂ ଉଚ୍ୟତେ । ସର୍ଗେଽପି ସୃଷ୍ଟିକାଲେଽପି ନ
ଉପଜାୟନ୍ତେ । ନ ଉତ୍ପଦ୍ୟନ୍ତେ । ପ୍ରଲୟେ ବ୍ରହ୍ମଣୋଽପି ବିନାଶକାଲେ ନ ବ୍ୟଥନ୍ତି
ଚ ବ୍ୟଥାଂ ନ ଆପଦ୍ୟନ୍ତେ, ନ ଚ୍ୟବନ୍ତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞସଂୟୋଗଃ
ଈଦୃଶଃ ଭୂତକାରଣଂ ଇତ୍ୟାହ —
ମମ ଯୋନିର୍ମହଦ୍ବ୍ରହ୍ମ ତସ୍ମିନ୍ଗର୍ଭଂ ଦଧାମ୍ୟହମ୍ ।
ସମ୍ଭବଃ ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ତତୋ ଭବତି ଭାରତ ॥ ୧୪-୩॥
ମମ ସ୍ୱଭୂତା ମଦୀୟା ମାୟା ତ୍ରିଗୁଣାତ୍ମିକା ପ୍ରକୃତିଃ ଯୋନିଃ ସର୍ୱଭୂତାନାଂ
କାରଣମ୍ । ସର୍ୱକାର୍ୟେଭ୍ୟୋ ମହତ୍ତ୍ୱାତ୍ ଭରଣାଚ୍ଚ ସ୍ୱବିକାରାଣାଂ ମହତ୍
ବ୍ରହ୍ମ ଇତି ଯୋନିରେବ ବିଶିଷ୍ୟତେ । ତସ୍ମିନ୍ ମହତି ବ୍ରହ୍ମଣି ଯୋନୌ ଗର୍ଭଂ
ହିରଣ୍ୟଗର୍ଭସ୍ୟ ଜନ୍ମନଃ ବୀଜଂ ସର୍ୱଭୂତଜନ୍ମକାରଣଂ ବୀଜଂ ଦଧାମି
ନିକ୍ଷିପାମି କ୍ଷେତ୍ରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞପ୍ରକୃତିଦ୍ୱୟଶକ୍ତିମାନ୍ ଈଶ୍ୱରଃ ଅହମ୍,
ଅବିଦ୍ୟାକାମକର୍ମୋପାଧିସ୍ୱରୂପାନୁବିଧାୟିନଂ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଂ କ୍ଷେତ୍ରେଣ ସଂୟୋଜୟାମି
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ସମ୍ଭବଃ ଉତ୍ପତ୍ତିଃ ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ହିରଣ୍ୟଗର୍ଭୋତ୍ପତ୍ତିଦ୍ୱାରେଣ
ତତଃ ତସ୍ମାତ୍ ଗର୍ଭାଧାନାତ୍ ଭବତି ହେ ଭାରତ ॥
ସର୍ୱୟୋନିଷୁ କୌନ୍ତେୟ ମୂର୍ତୟଃ ସମ୍ଭବନ୍ତି ଯାଃ ।
ତାସାଂ ବ୍ରହ୍ମ ମହଦ୍ୟୋନିରହଂ ବୀଜପ୍ରଦଃ ପିତା ॥ ୧୪-୪॥
ଦେବପିତୃମନୁଷ୍ୟପଶୁମୃଗାଦିସର୍ୱୟୋନିଷୁ କୌନ୍ତେୟ, ମୂର୍ତୟଃ
ଦେହସଂସ୍ଥାନଲକ୍ଷଣାଃ ମୂର୍ଛିତାଙ୍ଗାବୟବାଃ ମୂର୍ତୟଃ ସମ୍ଭବନ୍ତି ଯାଃ, ତାସାଂ
ମୂର୍ତୀନାଂ ବ୍ରହ୍ମ ମହତ୍ ସର୍ୱାବସ୍ଥଂ ଯୋନିଃ କାରଣଂ ଅହଂ ଈଶ୍ୱରଃ ବୀଜପ୍ରଦଃ
ଗର୍ଭାଧାନସ୍ୟ କର୍ତା ପିତା ॥ କେ ଗୁଣାଃ କଥଂ ବଧ୍ନନ୍ତୀତି, ଉଚ୍ୟତେ —
ସତ୍ତ୍ୱଂ ରଜସ୍ତମ ଇତି ଗୁଣାଃ ପ୍ରକୃତିସମ୍ଭବାଃ ।
ନିବଧ୍ନନ୍ତି ମହାବାହୋ ଦେହେ ଦେହିନମବ୍ୟଯମ୍ ॥ ୧୪-୫॥
ସତ୍ତ୍ୱଂ ରଜଃ ତମଃ ଇତି ଏବନ୍ନାମାନଃ । ଗୁଣାଃ ଇତି ପାରିଭାଷିକଃ ଶବ୍ଦଃ, ନ
ରୂପାଦିବତ୍ ଦ୍ରବ୍ୟାଶ୍ରିତାଃ ଗୁଣାଃ । ନ ଚ ଗୁଣଗୁଣିନୋଃ ଅନ୍ୟତ୍ୱମତ୍ର ବିବକ୍ଷିତମ୍ ।
ତସ୍ମାତ୍ ଗୁଣା ଇବ ନିତ୍ୟପରତନ୍ତ୍ରାଃ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଂ ପ୍ରତି ଅବିଦ୍ୟାତ୍ମକତ୍ୱାତ୍
କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଂ ନିବଧ୍ନନ୍ତୀବ । ତଂ ଆସ୍ପଦୀକୃତ୍ୟ ଆତ୍ମାନଂ ପ୍ରତିଲଭନ୍ତେ ଇତି
ନିବଧ୍ନନ୍ତି ଇତି ଉଚ୍ୟତେ । ତେ ଚ ପ୍ରକୃତିସମ୍ଭବାଃ ଭଗବନ୍ମାୟାସମ୍ଭବାଃ
ନିବଧ୍ନନ୍ତି ଇବ ହେ ମହାବାହୋ, ମହାନ୍ତୌ ସମର୍ଥତରୌ ଆଜାନୁପ୍ରଲମ୍ବୌ ବାହୂ
ଯସ୍ୟ ସଃ ମହାବାହୁଃ, ହେ ମହାବାହୋ ଦେହେ ଶରୀରେ ଦେହିନଂ ଦେହବନ୍ତଂ ଅବ୍ୟଯମ୍,
ଅବ୍ୟଯତ୍ୱଂ ଚ ଉକ୍ତଂ “ଅନାଦିତ୍ୱାତ୍” (ଭ. ଗୀ. ୧୩-୩୧) ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ଲୋକେନ ।
ନନୁ “ଦେହୀ ନ ଲିପ୍ୟତେ” (ଭ. ଗୀ. ୧୩-୩୧) ଇତ୍ୟୁକ୍ତମ୍ । ତତ୍ କଥଂ ଇହ
ନିବଧ୍ନନ୍ତି ଇତି ଅନ୍ୟଥା ଉଚ୍ୟତେ? ପରିହୃତଂ ଅସ୍ମାଭିଃ ଇବଶବ୍ଦେନ ନିବଧ୍ନନ୍ତି
ଇବ ଇତି ॥ ତତ୍ର ସତ୍ତ୍ୱାଦୀନାଂ ସତ୍ତ୍ୱସ୍ୟୈବ ତାବତ୍ ଲକ୍ଷଣଂ ଉଚ୍ୟତେ —
ତତ୍ର ସତ୍ତ୍ୱଂ ନିର୍ମଲତ୍ୱାତ୍ପ୍ରକାଶକମନାମୟମ୍ ।
ସୁଖସଙ୍ଗେନ ବଧ୍ନାତି ଜ୍ଞାନସଙ୍ଗେନ ଚାନଘ ॥ ୧୪-୬॥
ନିର୍ମଲତ୍ୱାତ୍ ସ୍ଫଟିକମଣିରିବ ପ୍ରକାଶକଂ ଅନାମୟଂ ନିରୁପଦ୍ରବଂ
ସତ୍ତ୍ୱଂ ତନ୍ନିବଧ୍ନାତି । କଥମ୍? ସୁଖସଙ୍ଗେନ “ସୁଖୀ ଅହମ୍” ଇତି
ବିଷୟଭୂତସ୍ୟ ସୁଖସ୍ୟ ବିଷୟିଣି ଆତ୍ମନି ସଂଶ୍ଲେଷାପାଦନଂ ମୃଷୈବ ସୁଖେ
ସଞ୍ଜନଂ ଇତି । ସୈଷା ଅବିଦ୍ୟା । ନ ହି ବିଷୟଧର୍ମଃ ବିଷୟିଣଃ ଭବତି ।
ଇଚ୍ଛାଦି ଚ ଧୃତ୍ୟନ୍ତଂ କ୍ଷେତ୍ରସ୍ୟୈବ ବିଷୟସ୍ୟ ଧର୍ମଃ ଇତି ଉକ୍ତଂ ଭଗବତା ।
ଅତଃ ଅବିଦ୍ୟଯୈବ ସ୍ୱକୀୟଧର୍ମଭୂତୟା ବିଷୟବିଷୟ୍ୟବିବେକଲକ୍ଷଣୟା
ଅସ୍ୱାତ୍ମଭୂତେ ସୁଖେ ସଞ୍ଜୟତି ଇବ, ଆସକ୍ତମିବ କରୋତି, ଅସଙ୍ଗଂ ସକ୍ତମିବ
କରୋତି, ଅସୁଖିନଂ ସୁଖିନମିବ । ତଥା ଜ୍ଞାନସଙ୍ଗେନ ଚ, ଜ୍ଞାନମିତି
ସୁଖସାହଚର୍ୟାତ୍ କ୍ଷେତ୍ରସ୍ୟୈବ ବିଷୟସ୍ୟ ଅନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ ଧର୍ମଃ, ନ ଆତ୍ମନଃ;
ଆତ୍ମଧର୍ମତ୍ୱେ ସଙ୍ଗାନୁପପତ୍ତେଃ, ବନ୍ଧାନୁପପତ୍ତେଶ୍ଚ । ସୁଖେ ଇବ ଜ୍ଞାନାଦୌ
ସଙ୍ଗଃ ମନ୍ତବ୍ୟଃ । ହେ ଅନଘ ଅବ୍ୟସନ ॥
ରଜୋ ରାଗାତ୍ମକଂ ବିଦ୍ଧି ତୃଷ୍ଣାସଙ୍ଗସମୁଦ୍ଭବମ୍ ।
ତନ୍ନିବଧ୍ନାତି କୌନ୍ତେୟ କର୍ମସଙ୍ଗେନ ଦେହିନମ୍ ॥ ୧୪-୭॥
ରଜଃ ରାଗାତ୍ମକଂ ରଞ୍ଜନାତ୍ ରାଗଃ ଗୈରିକାଦିବଦ୍ରାଗାତ୍ମକଂ ବିଦ୍ଧି ଜାନୀହି ।
ତୃଷ୍ଣାସଙ୍ଗସମୁଦ୍ଭବଂ ତୃଷ୍ଣା ଅପ୍ରାପ୍ତାଭିଲାଷଃ, ଆସଙ୍ଗଃ ପ୍ରାପ୍ତେ
ବିଷୟେ ମନସଃ ପ୍ରୀତିଲକ୍ଷଣଃ ସଂଶ୍ଲେଷଃ, ତୃଷ୍ଣାସଙ୍ଗୟୋଃ ସମୁଦ୍ଭବଂ
ତୃଷ୍ଣାସଙ୍ଗସମୁଦ୍ଭବମ୍ । ତନ୍ନିବଧ୍ନାତି ତତ୍ ରଜଃ ନିବଧ୍ନାତି କୌନ୍ତେୟ
କର୍ମସଙ୍ଗେନ, ଦୃଷ୍ଟାଦୃଷ୍ଟାର୍ଥେଷୁ କର୍ମସୁ ସଞ୍ଜନଂ ତତ୍ପରତା
କର୍ମସଙ୍ଗଃ, ତେନ ନିବଧ୍ନାତି ରଜଃ ଦେହିନମ୍ ॥
ତମସ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନଜଂ ବିଦ୍ଧି ମୋହନଂ ସର୍ୱଦେହିନାମ୍ ।
ପ୍ରମାଦାଲସ୍ୟନିଦ୍ରାଭିସ୍ତନ୍ନିବଧ୍ନାତି ଭାରତ ॥ ୧୪-୮॥
ତମଃ ତୃତୀୟଃ ଗୁଣଃ ଅଜ୍ଞାନଜଂ ଅଜ୍ଞାନାତ୍ ଜାତଂ ଅଜ୍ଞାନଜଂ ବିଦ୍ଧି
ମୋହନଂ ମୋହକରଂ ଅବିବେକକରଂ ସର୍ୱଦେହିନାଂ ସର୍ୱେଷାଂ ଦେହବତାମ୍ ।
ପ୍ରମାଦାଲସ୍ୟନିଦ୍ରାଭିଃ ପ୍ରମାଦଶ୍ଚ ଆଲସ୍ୟଂ ଚ ନିଦ୍ରା ଚ ପ୍ରମାଦାଲସ୍ୟନିଦ୍ରାଃ
ତାଭିଃ ପ୍ରମାଦାଲସ୍ୟନିଦ୍ରାଭିଃ ତତ୍ ତମଃ ନିବଧ୍ନାତି ଭାରତ ॥ ପୁନଃ ଗୁଣାନାଂ
ବ୍ୟାପାରଃ ସଙ୍କ୍ଷେପତଃ ଉଚ୍ୟତେ —
ସତ୍ତ୍ୱଂ ସୁଖେ ସଞ୍ଜୟତି ରଜଃ କର୍ମଣି ଭାରତ ।
ଜ୍ଞାନମାବୃତ୍ୟ ତୁ ତମଃ ପ୍ରମାଦେ ସଞ୍ଜୟତ୍ୟୁତ ॥ ୧୪-୯॥
ସତ୍ତ୍ୱଂ ସୁଖେ ସଞ୍ଜୟତି ସଂଶ୍ଲେଷୟତି, ରଜଃ କର୍ମଣି ହେ ଭାରତ ସଞ୍ଜୟତି
ଇତି ଅନୁବର୍ତତେ । ଜ୍ଞାନଂ ସତ୍ତ୍ୱକୃତଂ ବିବେକଂ ଆବୃତ୍ୟ ଆଚ୍ଛାଦ୍ୟ ତୁ ତମଃ
ସ୍ୱେନ ଆବରଣାତ୍ମନା ପ୍ରମାଦେ ସଞ୍ଜୟତି ଉତ ପ୍ରମାଦଃ ନାମ ପ୍ରାପ୍ତକର୍ତବ୍ୟାକରଣମ୍ ॥
ଉକ୍ତଂ କାର୍ୟଂ କଦା କୁର୍ୱନ୍ତି ଗୁଣା ଇତି ଉଚ୍ୟତେ —
ରଜସ୍ତମଶ୍ଚାଭିଭୂୟ ସତ୍ତ୍ୱଂ ଭବତି ଭାରତ ।
ରଜଃ ସତ୍ତ୍ୱଂ ତମଶ୍ଚୈବ ତମଃ ସତ୍ତ୍ୱଂ ରଜସ୍ତଥା ॥ ୧୪-୧୦॥
ରଜଃ ତମଶ୍ଚ ଉଭାବପି ଅଭିଭୂୟ ସତ୍ତ୍ୱଂ ଭବତି ଉଦ୍ଭବତି ବର୍ଧତେ ଯଦା,
ତଦା ଲବ୍ଧାତ୍ମକଂ ସତ୍ତ୍ୱଂ ସ୍ୱକାର୍ୟଂ ଜ୍ଞାନସୁଖାଦି ଆରଭତେ ହେ ଭାରତ । ତଥା
ରଜୋଗୁଣଃ ସତ୍ତ୍ୱଂ ତମଶ୍ଚ ଏବ ଉଭାବପି ଅଭିଭୂୟ ବର୍ଧତେ ଯଦା, ତଦା କର୍ମ
କୃଷ୍ୟାଦି ସ୍ୱକାର୍ୟଂ ଆରଭତେ । ତମ ଆଖ୍ୟୋ ଗୁଣଃ ସତ୍ତ୍ୱଂ ରଜଶ୍ଚ ଉଭାବପି
ଅଭିଭୂୟ ତଥୈବ ବର୍ଧତେ ଯଦା, ତଦା ଜ୍ଞାନାବରଣାଦି ସ୍ୱକାର୍ୟଂ ଆରଭତେ ॥
ଯଦା ଯୋ ଗୁଣଃ ଉଦ୍ଭୂତଃ ଭବତି, ତଦା ତସ୍ୟ କିଂ ଲିଙ୍ଗମିତି ଉଚ୍ୟତେ —
ସର୍ୱଦ୍ୱାରେଷୁ ଦେହେଽସ୍ମିନ୍ପ୍ରକାଶ ଉପଜାୟତେ ।
ଜ୍ଞାନଂ ଯଦା ତଦା ବିଦ୍ୟାଦ୍ୱିବୃଦ୍ଧଂ ସତ୍ତ୍ୱମିତ୍ୟୁତ ॥ ୧୪-୧୧॥
ସର୍ୱଦ୍ୱାରେଷୁ, ଆତ୍ମନଃ ଉପଲବ୍ଧିଦ୍ୱାରାଣି ଶ୍ରୋତ୍ରାଦୀନି ସର୍ୱାଣି କରଣାନି,
ତେଷୁ ସର୍ୱଦ୍ୱାରେଷୁ ଅନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ ବୁଦ୍ଧେଃ ବୃତ୍ତିଃ ପ୍ରକାଶଃ ଦେହେ ଅସ୍ମିନ୍
ଉପଜାୟତେ । ତଦେବ ଜ୍ଞାନମ୍ । ଯଦା ଏବଂ ପ୍ରକାଶୋ ଜ୍ଞାନାଖ୍ୟଃ ଉପଜାୟତେ, ତଦା
ଜ୍ଞାନପ୍ରକାଶେନ ଲିଙ୍ଗେନ ବିଦ୍ୟାତ୍ ବିବୃଦ୍ଧଂ ଉଦ୍ଭୂତଂ ସତ୍ତ୍ୱଂ ଇତି ଉତ ଅପି ॥
ରଜସଃ ଉଦ୍ଭୂତସ୍ୟ ଇଦଂ ଚିହ୍ନଂ —
ଲୋଭଃ ପ୍ରବୃତ୍ତିରାରମ୍ଭଃ କର୍ମଣାମଶମଃ ସ୍ପୃହା ।
ରଜସ୍ୟେତାନି ଜାୟନ୍ତେ ବିବୃଦ୍ଧେ ଭରତର୍ଷଭ ॥ ୧୪-୧୨॥
ଲୋଭଃ ପରଦ୍ରବ୍ୟାଦିତ୍ସା, ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ ପ୍ରବର୍ତନଂ ସାମାନ୍ୟଚେଷ୍ଟା, ଆରମ୍ଭଃ;
କସ୍ୟ? କର୍ମଣାମ୍ । ଅଶମଃ ଅନୁପଶମଃ, ହର୍ଷରାଗାଦିପ୍ରବୃତ୍ତିଃ, ସ୍ପୃହା
ସର୍ୱସାମାନ୍ୟବସ୍ତୁବିଷୟା ତୃଷ୍ଣା — ରଜସି ଗୁଣେ ବିବୃଦ୍ଧେ ଏତାନି ଲିଙ୍ଗାନି
ଜାୟନ୍ତେ ହେ ଭରତର୍ଷଭ ॥
ଅପ୍ରକାଶୋଽପ୍ରବୃତ୍ତିଶ୍ଚ ପ୍ରମାଦୋ ମୋହ ଏବ ଚ ।
ତମସ୍ୟେତାନି ଜାୟନ୍ତେ ବିବୃଦ୍ଧେ କୁରୁନନ୍ଦନ ॥ ୧୪-୧୩॥
ଅପ୍ରକାଶଃ ଅବିବେକଃ, ଅତ୍ୟନ୍ତଂ ଅପ୍ରବୃତ୍ତିଶ୍ଚ ପ୍ରବୃତ୍ତ୍ୟଭାବଃ ତତ୍କାର୍ୟଂ
ପ୍ରମାଦୋ ମୋହ ଏବ ଚ ଅବିବେକଃ ମୂଢତା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ତମସି ଗୁଣେ ବିବୃଦ୍ଧେ
ଏତାନି ଲିଙ୍ଗାନି ଜାୟନ୍ତେ ହେ କୁରୁନନ୍ଦନ ॥ ମରଣଦ୍ୱାରେଣାପି ଯତ୍ ଫଲଂ ପ୍ରାପ୍ୟତେ,
ତଦପି ସଙ୍ଗରାଗହେତୁକଂ ସର୍ୱଂ ଗୌଣମେବ ଇତି ଦର୍ଶୟନ୍ ଆହ —
ଯଦା ସତ୍ତ୍ୱେ ପ୍ରବୃଦ୍ଧେ ତୁ ପ୍ରଲୟଂ ଯାତି ଦେହଭୃତ୍ ।
ତଦୋତ୍ତମବିଦାଂ ଲୋକାନମଲାନ୍ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ ॥ ୧୪-୧୪॥
ଯଦା ସତ୍ତ୍ୱେ ପ୍ରବୃଦ୍ଧେ ଉଦ୍ଭୂତେ ତୁ ପ୍ରଲୟଂ ମରଣଂ ଯାତି ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ
ଦେହଭୃତ୍ ଆତ୍ମା, ତଦା ଉତ୍ତମବିଦାଂ ମହଦାଦିତତ୍ତ୍ୱବିଦାଂ ଇତ୍ୟେତତ୍, ଲୋକାନ୍ ଅମଲାନ୍
ମଲରହିତାନ୍ ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ ପ୍ରାପ୍ନୋତି ଇତ୍ୟେତତ୍ ॥
ରଜସି ପ୍ରଲୟଂ ଗତ୍ୱା କର୍ମସଙ୍ଗିଷୁ ଜାୟତେ ।
ତଥା ପ୍ରଲୀନସ୍ତମସି ମୂଢୟୋନିଷୁ ଜାୟତେ ॥ ୧୪-୧୫॥
ରଜସି ଗୁଣେ ବିବୃଦ୍ଧେ ପ୍ରଲୟଂ ମରଣଂ ଗତ୍ୱା ପ୍ରାପ୍ୟ କର୍ମସଙ୍ଗିଷୁ
କର୍ମାସକ୍ତିୟୁକ୍ତେଷୁ ମନୁଷ୍ୟେଷୁ ଜାୟତେ । ତଥା ତଦ୍ୱଦେବ ପ୍ରଲୀନଃ ମୃତଃ
ତମସି ବିବୃଦ୍ଧେ ମୂଢୟୋନିଷୁ ପଶ୍ୱାଦିୟୋନିଷୁ ଜାୟତେ ॥ ଅତୀତଶ୍ଲୋକାର୍ଥସ୍ୟୈବ
ସଙ୍କ୍ଷେପଃ ଉଚ୍ୟତେ —
କର୍ମଣଃ ସୁକୃତସ୍ୟାହୁଃ ସାତ୍ତ୍ୱିକଂ ନିର୍ମଲଂ ଫଲମ୍ ।
ରଜସସ୍ତୁ ଫଲଂ ଦୁଃଖମଜ୍ଞାନଂ ତମସଃ ଫଲମ୍ ॥ ୧୪-୧୬॥
କର୍ମଣଃ ସୁକୃତସ୍ୟ ସାତ୍ତ୍ୱିକସ୍ୟ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ, ଆହୁଃ ଶିଷ୍ଟାଃ ସାତ୍ତ୍ୱିକଂ ଏବ
ନିର୍ମଲଂ ଫଲଂ ଇତି । ରଜସସ୍ତୁ ଫଲଂ ଦୁଃଖଂ ରାଜସସ୍ୟ କର୍ମଣଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ,
କର୍ମାଧିକାରାତ୍ ଫଲଂ ଅପି ଦୁଃଖଂ ଏବ, କାରଣାନୁରୂପ୍ୟାତ୍ ରାଜସମେବ । ତଥା
ଅଜ୍ଞାନଂ ତମସଃ ତାମସସ୍ୟ କର୍ମଣଃ ଅଧର୍ମସ୍ୟ ପୂର୍ୱବତ୍ ॥ କିଞ୍ଚ ଗୁଣେଭ୍ୟୋ
ଭବତି —
ସତ୍ତ୍ୱାତ୍ସଞ୍ଜାୟତେ ଜ୍ଞାନଂ ରଜସୋ ଲୋଭ ଏବ ଚ ।
ପ୍ରମାଦମୋହୌ ତମସୋ ଭବତୋଽଜ୍ଞାନମେବ ଚ ॥ ୧୪-୧୭॥
ସତ୍ତ୍ୱାତ୍ ଲବ୍ଧାତ୍ମକାତ୍ ସଞ୍ଜାୟତେ ସମୁତ୍ପଦ୍ୟତେ ଜ୍ଞାନମ୍, ରଜସୋ ଲୋଭ ଏବ ଚ,
ପ୍ରମାଦମୋହୌ ଚ ଉଭୌ ତମସୋ ଭବତଃ, ଅଜ୍ଞାନମେବ ଚ ଭବତି ॥ କିଞ୍ଚ —
ଊର୍ଧ୍ୱଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ସତ୍ତ୍ୱସ୍ଥା ମଧ୍ୟେ ତିଷ୍ଠନ୍ତି ରାଜସାଃ ।
ଜଘନ୍ୟଗୁଣବୃତ୍ତସ୍ଥା ଅଧୋ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ତାମସାଃ ॥ ୧୪-୧୮॥
ଊର୍ଧ୍ୱଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ଦେବଲୋକାଦିଷୁ ଉତ୍ପଦ୍ୟନ୍ତେ ସତ୍ତ୍ୱସ୍ଥାଃ ସତ୍ତ୍ୱଗୁଣବୃତ୍ତସ୍ଥାଃ ।
ମଧ୍ୟେ ତିଷ୍ଠନ୍ତି ମନୁଷ୍ୟେଷୁ ଉତ୍ପଦ୍ୟନ୍ତେ ରାଜସାଃ । ଜଘନ୍ୟଗୁଣବୃତ୍ତସ୍ଥାଃ
ଜଘନ୍ୟଶ୍ଚ ଅସୌ ଗୁଣଶ୍ଚ ଜଘନ୍ୟଗୁଣଃ ତମଃ, ତସ୍ୟ ବୃତ୍ତଂ ନିଦ୍ରାଲସ୍ୟାଦି,
ତସ୍ମିନ୍ ସ୍ଥିତାଃ ଜଘନ୍ୟଗୁଣବୃତ୍ତସ୍ଥାଃ ମୂଢାଃ ଅଧଃ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ପଶ୍ୱାଦିଷୁ
ଉତ୍ପଦ୍ୟନ୍ତେ ତାମସାଃ ॥ ପୁରୁଷସ୍ୟ ପ୍ରକୃତିସ୍ଥତ୍ୱରୂପେଣ ମିଥ୍ୟାଜ୍ଞାନେନ
ଯୁକ୍ତସ୍ୟ ଭୋଗ୍ୟେଷୁ ଗୁଣେଷୁ ସୁଖଦୁଃଖମୋହାତ୍ମକେଷୁ “ସୁଖୀ ଦୁଃଖୀ
ମୂଢଃ ଅହଂ ଅସ୍ମି” ଇତ୍ୟେବଂରୂପଃ ଯଃ ସଙ୍ଗଃ ତତ୍କାରଣଂ ପୁରୁଷସ୍ୟ
ସଦସଦ୍ୟୋନିଜନ୍ମପ୍ରାପ୍ତିଲକ୍ଷଣସ୍ୟ ସଂସାରସ୍ୟ ଇତି ସମାସେନ ପୂର୍ୱାଧ୍ୟାୟେ ଯତ୍
ଉକ୍ତମ୍, ତତ୍ ଇହ “ସତ୍ତ୍ୱଂ ରଜସ୍ତମ ଇତି ଗୁଣାଃ ପ୍ରକୃତିସମ୍ଭବାଃ”
(ଭ. ଗୀ. ୧୪-୫) ଇତି ଆରଭ୍ୟ ଗୁଣସ୍ୱରୂପମ୍, ଗୁଣବୃତ୍ତମ୍, ସ୍ୱବୃତ୍ତେନ ଚ
ଗୁଣାନାଂ ବନ୍ଧକତ୍ୱମ୍, ଗୁଣବୃତ୍ତନିବଦ୍ଧସ୍ୟ ଚ ପୁରୁଷସ୍ୟ ଯା ଗତିଃ,
ଇତ୍ୟେତତ୍ ସର୍ୱଂ ମିଥ୍ୟାଜ୍ଞାନମୂଲଂ ବନ୍ଧକାରଣଂ ବିସ୍ତରେଣ ଉକ୍ତ୍ୱା, ଅଧୁନା
ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନାନ୍ମୋକ୍ଷୋ ବକ୍ତବ୍ୟଃ ଇତ୍ୟତ ଆହ ଭଗବାନ୍ —
ନାନ୍ୟଂ ଗୁଣେଭ୍ୟଃ କର୍ତାରଂ ଯଦା ଦ୍ରଷ୍ଟାନୁପଶ୍ୟତି ।
ଗୁଣେଭ୍ୟଶ୍ଚ ପରଂ ବେତ୍ତି ମଦ୍ଭାବଂ ସୋଽଧିଗଚ୍ଛତି ॥ ୧୪-୧୯॥
ନ ଅନ୍ୟଂ କାର୍ୟକରଣବିଷୟାକାରପରିଣତେଭ୍ୟଃ ଗୁଣେଭ୍ୟଃ କର୍ତାରଂ ଅନ୍ୟଂ ଯଦା
ଦ୍ରଷ୍ଟା ବିଦ୍ୱାନ୍ ସନ୍ ନ ଅନୁପଶ୍ୟତି, ଗୁଣା ଏବ ସର୍ୱାବସ୍ଥାଃ ସର୍ୱକର୍ମଣାଂ କର୍ତାରଃ
ଇତ୍ୟେବଂ ପଶ୍ୟତି, ଗୁଣେଭ୍ୟଶ୍ଚ ପରଂ ଗୁଣବ୍ୟାପାରସାକ୍ଷିଭୂତଂ ବେତ୍ତି, ମଦ୍ଭାବଂ
ମମ ଭାବଂ ସଃ ଦ୍ରଷ୍ଟା ଅଧିଗଚ୍ଛତି ॥ କଥଂ ଅଧିଗଚ୍ଛତି ଇତି, ଉଚ୍ୟତେ —
ଗୁଣାନେତାନତୀତ୍ୟ ତ୍ରୀନ୍ଦେହୀ ଦେହସମୁଦ୍ଭବାନ୍ ।
ଜନ୍ମମୃତ୍ୟୁଜରାଦୁଃଖୈର୍ୱିମୁକ୍ତୋଽମୃତମଶ୍ନୁତେ ॥ ୧୪-୨୦॥
ଗୁଣାନ୍ ଏତାନ୍ ଯଥୋକ୍ତାନ୍ ଅତୀତ୍ୟ ଜୀବନ୍ନେବ ଅତିକ୍ରମ୍ୟ ମାୟୋପାଧିଭୂତାନ୍ ତ୍ରୀନ୍ ଦେହୀ
ଦେହସମୁଦ୍ଭବାନ୍ ଦେହୋତ୍ପତ୍ତିବୀଜଭୂତାନ୍ ଜନ୍ମମୃତ୍ୟୁଜରାଦୁଃଖୈଃ ଜନ୍ମ ଚ
ମୃତ୍ୟୁଶ୍ଚ ଜରା ଚ ଦୁଃଖାନି ଚ ଜନ୍ମମୃତ୍ୟୁଜରାଦୁଃଖାନି ତୈଃ ଜୀବନ୍ନେବ
ବିମୁକ୍ତଃ ସନ୍ ବିଦ୍ୱାନ୍ ଅମୃତଂ ଅଶ୍ନୁତେ, ଏବଂ ମଦ୍ଭାବଂ ଅଧିଗଚ୍ଛତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଜୀବନ୍ନେବ ଗୁଣାନ୍ ଅତୀତ୍ୟ ଅମୃତଂ ଅଶ୍ନୁତେ ଇତି ପ୍ରଶ୍ନବୀଜଂ ପ୍ରତିଲଭ୍ୟ,
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
କୈର୍ଲିଙ୍ଗୈସ୍ତ୍ରୀନ୍ଗୁଣାନେତାନତୀତୋ ଭବତି ପ୍ରଭୋ ।
କିମାଚାରଃ କଥଂ ଚୈତାଂସ୍ତ୍ରୀନ୍ଗୁଣାନତିବର୍ତତେ ॥ ୧୪-୨୧॥
କୈଃ ଲିଙ୍ଗୈଃ ଚିହ୍ନୈଃ ତ୍ରୀନ୍ ଏତାନ୍ ବ୍ୟାଖ୍ୟାତାନ୍ ଗୁଣାନ୍ ଅତୀତଃ ଅତିକ୍ରାନ୍ତଃ
ଭବତି ପ୍ରଭୋ, କିମାଚାରଃ କଃ ଅସ୍ୟ ଆଚାରଃ ଇତି କିମାଚାରଃ କଥଂ କେନ ଚ
ପ୍ରକାରେଣ ଏତାନ୍ ତ୍ରୀନ୍ ଗୁଣାନ୍ ଅତିବର୍ତତେ ଅତୀତ୍ୟ ବର୍ତତେ ॥ ଗୁଣାତୀତସ୍ୟ ଲକ୍ଷଣଂ
ଗୁଣାତୀତତ୍ୱୋପାୟଂ ଚ ଅର୍ଜୁନେନ ପୃଷ୍ଟଃ ଅସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଲୋକେ ପ୍ରଶ୍ନଦ୍ୱୟାର୍ଥଂ
ପ୍ରତିବଚନଂ ଭଗବାନ୍ ଉବାଚ । ଯତ୍ ତାବତ୍ “କୈଃ ଲିଙ୍ଗୈଃ ଯୁକ୍ତୋ ଗୁଣାତୀତୋ
ଭବତି” ଇତି, ତତ୍ ଶୃଣୁ —
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ପ୍ରକାଶଂ ଚ ପ୍ରବୃତ୍ତିଂ ଚ ମୋହମେବ ଚ ପାଣ୍ଡବ ।
ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟି ସମ୍ପ୍ରବୃତ୍ତାନି ନ ନିବୃତ୍ତାନି କାଙ୍କ୍ଷତି ॥ ୧୪-୨୨॥
ପ୍ରକାଶଂ ଚ ସତ୍ତ୍ୱକାର୍ୟଂ ପ୍ରବୃତ୍ତିଂ ଚ ରଜଃକାର୍ୟଂ ମୋହମେବ ଚ
ତମଃକାର୍ୟଂ ଇତ୍ୟେତାନି ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟି ସମ୍ପ୍ରବୃତ୍ତାନି ସମ୍ୟଗ୍ୱିଷୟଭାବେନ
ଉଦ୍ଭୂତାନି — “ମମ ତାମସଃ ପ୍ରତ୍ୟଯୋ ଜାତଃ, ତେନ ଅହଂ ମୂଢଃ; ତଥା
ରାଜସୀ ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ ମମ ଉତ୍ପନ୍ନା ଦୁଃଖାତ୍ମିକା, ତେନ ଅହଂ ରଜସା ପ୍ରବର୍ତିତଃ
ପ୍ରଚଲିତଃ ସ୍ୱରୂପାତ୍; କଷ୍ଟଂ ମମ ବର୍ତତେ ଯଃ ଅୟଂ ମତ୍ସ୍ୱରୂପାବସ୍ଥାନାତ୍
ଭ୍ରଂଶଃ; ତଥା ସାତ୍ତ୍ୱିକୋ ଗୁଣଃ ପ୍ରକାଶାତ୍ମା ମାଂ ବିବେକିତ୍ୱଂ ଆପାଦୟନ୍ ସୁଖେ
ଚ ସଞ୍ଜୟନ୍ ବଧ୍ନାତି” ଇତି ତାନି ଦ୍ୱେଷ୍ଟି ଅସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶିତ୍ୱେନ । ତତ୍
ଏବଂ ଗୁଣାତୀତୋ ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟି ସମ୍ପ୍ରବୃତ୍ତାନି । ଯଥା ଚ ସାତ୍ତ୍ୱିକାଦିପୁରୁଷଃ
ସତ୍ତ୍ୱାଦିକାର୍ୟାଣି ଆତ୍ମାନଂ ପ୍ରତି ପ୍ରକାଶ୍ୟ ନିବୃତ୍ତାନି କାଙ୍କ୍ଷତି, ନ ତଥା
ଗୁଣାତୀତୋ ନିବୃତ୍ତାନି କାଙ୍କ୍ଷତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଏତତ୍ ନ ପରପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷଂ
ଲିଙ୍ଗମ୍ । କିଂ ତର୍ହି? ସ୍ୱାତ୍ମପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷତ୍ୱାତ୍ ଆତ୍ମାର୍ଥମେବ ଏତତ୍ ଲକ୍ଷଣମ୍ ।
ନ ହି ସ୍ୱାତ୍ମବିଷୟଂ ଦ୍ୱେଷମାକାଙ୍କ୍ଷାଂ ବା ପରଃ ପଶ୍ୟତି ॥ ଅଥ ଇଦାନୀମ୍
“ଗୁଣାତୀତଃ କିମାଚାରଃ?” ଇତି ପ୍ରଶ୍ନସ୍ୟ ପ୍ରତିବଚନଂ ଆହ —
ଉଦାସୀନବଦାସୀନୋ ଗୁଣୈର୍ୟୋ ନ ବିଚାଲ୍ୟତେ ।
ଗୁଣା ବର୍ତନ୍ତ ଇତ୍ୟେବ ଯୋଽବତିଷ୍ଠତି ନେଙ୍ଗତେ ॥ ୧୪-୨୩॥
ଉଦାସୀନବତ୍ ଯଥା ଉଦାସୀନଃ ନ କସ୍ୟଚିତ୍ ପକ୍ଷଂ ଭଜତେ, ତଥା ଅୟଂ
ଗୁଣାତୀତତ୍ୱୋପାୟମାର୍ଗେଽବସ୍ଥିତଃ ଆସୀନଃ ଆତ୍ମବିତ୍ ଗୁଣୈଃ ଯଃ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ନ
ବିଚାଲ୍ୟତେ ବିବେକଦର୍ଶନାବସ୍ଥାତଃ । ତଦେତତ୍ ସ୍ଫୁଟୀକରୋତି — ଗୁଣାଃ
କାର୍ୟକରଣବିଷୟାକାରପରିଣତାଃ ଅନ୍ୟୋନ୍ୟସ୍ମିନ୍ ବର୍ତନ୍ତେ ଇତି ଯଃ ଅବତିଷ୍ଠତି ।
ଛନ୍ଦୋଭଙ୍ଗଭୟାତ୍ ପରସ୍ମୈପଦପ୍ରୟୋଗଃ । ଯୋଽନୁତିଷ୍ଠତୀତି ବା ପାଠାନ୍ତରମ୍ ।
ନ ଇଙ୍ଗତେ ନ ଚଲତି, ସ୍ୱରୂପାବସ୍ଥ ଏବ ଭବତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କିଞ୍ଚ —
ସମଦୁଃଖସୁଖଃ ସ୍ୱସ୍ଥଃ ସମଲୋଷ୍ଟାଶ୍ମକାଞ୍ଚନଃ ।
ତୁଲ୍ୟପ୍ରିୟାପ୍ରିୟୋ ଧୀରସ୍ତୁଲ୍ୟନିନ୍ଦାତ୍ମସଂସ୍ତୁତିଃ ॥ ୧୪-୨୪॥
ସମଦୁଃଖସୁଖଃ ସମେ ଦୁଃଖସୁଖେ ଯସ୍ୟ ସଃ ସମଦୁଃଖସୁଖଃ, ସ୍ୱସ୍ଥଃ ସ୍ୱେ
ଆତ୍ମନି ସ୍ଥିତଃ ପ୍ରସନ୍ନଃ, ସମଲୋଷ୍ଟାଶ୍ମକାଞ୍ଚନଃ ଲୋଷ୍ଟଂ ଚ ଅଶ୍ମା ଚ
କାଞ୍ଚନଂ ଚ ଲୋଷ୍ଟାଶ୍ମକାଞ୍ଚନାନି ସମାନି ଯସ୍ୟ ସଃ ସମଲୋଷ୍ଟାଶ୍ମକାଞ୍ଚନଃ,
ତୁଲ୍ୟପ୍ରିୟାପ୍ରିୟଃ ପ୍ରିୟଂ ଚ ଅପ୍ରିୟଂ ଚ ପ୍ରିୟାପ୍ରିୟେ ତୁଲ୍ୟେ ସମେ ଯସ୍ୟ
ସୋଽୟଂ ତୁଲ୍ୟପ୍ରିୟାପ୍ରିୟଃ, ଧୀରଃ ଧୀମାନ୍, ତୁଲ୍ୟନିନ୍ଦାତ୍ମସଂସ୍ତୁତିଃ ନିନ୍ଦା ଚ
ଆତ୍ମସଂସ୍ତୁତିଶ୍ଚ ନିନ୍ଦାତ୍ମସଂସ୍ତୁତୀ, ତୁଲ୍ୟେ ନିନ୍ଦାତ୍ମସଂସ୍ତୁତୀ ଯସ୍ୟ ଯତେଃ ସଃ
ତୁଲ୍ୟନିନ୍ଦାତ୍ମସଂସ୍ତୁତିଃ ॥ କିଞ୍ଚ —
ମାନାପମାନୟୋସ୍ତୁଲ୍ୟସ୍ତୁଲ୍ୟୋ ମିତ୍ରାରିପକ୍ଷୟୋଃ ।
ସର୍ୱାରମ୍ଭପରିତ୍ୟାଗୀ ଗୁଣାତୀତଃ ସ ଉଚ୍ୟତେ ॥ ୧୪-୨୫॥
ମାନାପମାନୟୋଃ ତୁଲ୍ୟଃ ସମଃ ନିର୍ୱିକାରଃ; ତୁଲ୍ୟଃ ମିତ୍ରାରିପକ୍ଷୟୋଃ,
ଯଦ୍ୟପି ଉଦାସୀନା ଭବନ୍ତି କେଚିତ୍ ସ୍ୱାଭିପ୍ରାୟେଣ, ତଥାପି ପରାଭିପ୍ରାୟେଣ
ମିତ୍ରାରିପକ୍ଷୟୋରିବ ଭବନ୍ତି ଇତି ତୁଲ୍ୟୋ ମିତ୍ରାରିପକ୍ଷୟୋଃ ଇତ୍ୟାହ ।
ସର୍ୱାରମ୍ଭପରିତ୍ୟାଗୀ, ଦୃଷ୍ଟାଦୃଷ୍ଟାର୍ଥାନି କର୍ମାଣି ଆରଭ୍ୟନ୍ତେ ଇତି
ଆରମ୍ଭାଃ, ସର୍ୱାନ୍ ଆରମ୍ଭାନ୍ ପରିତ୍ୟକ୍ତୁଂ ଶୀଲଂ ଅସ୍ୟ ଇତି ସର୍ୱାରମ୍ଭପରିତ୍ୟାଗୀ,
ଦେହଧାରଣମାତ୍ରନିମିତ୍ତବ୍ୟତିରେକେଣ ସର୍ୱକର୍ମପରିତ୍ୟାଗୀ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ଗୁଣାତୀତଃ ସଃ ଉଚ୍ୟତେ ॥ “ଉଦାସୀନବତ୍” (ଭ. ଗୀ. ୧୪-୨୩) ଇତ୍ୟାଦି
“ଗୁଣାତୀତଃ ସ ଉଚ୍ୟତେ” (ଭ. ଗୀ. ୧୪-୨୫)ଇତ୍ୟେତଦନ୍ତଂ ଉକ୍ତଂ ଯାବତ୍
ଯତ୍ନସାଧ୍ୟଂ ତାବତ୍ ସନ୍ନ୍ୟାସିନଃ ଅନୁଷ୍ଠେୟଂ ଗୁଣାତୀତତ୍ୱସାଧନଂ ମୁମୁକ୍ଷୋଃ;
ସ୍ଥିରୀଭୂତଂ ତୁ ସ୍ୱସଂବେଦ୍ୟଂ ସତ୍ ଗୁଣାତୀତସ୍ୟ ଯତେଃ ଲକ୍ଷଣଂ ଭବତି ଇତି ।
ଅଧୁନା“କଥଂ ଚ ତ୍ରୀନ୍ଗୁଣାନତିବର୍ତତେ?” (ଭ. ଗୀ. ୧୪-୨୧) ଇତ୍ୟସ୍ୟ
ପ୍ରଶ୍ନସ୍ୟ ପ୍ରତିବଚନଂ ଆହ —
ମାଂ ଚ ଯୋଽବ୍ୟଭିଚାରେଣ ଭକ୍ତିୟୋଗେନ ସେବତେ ।
ସ ଗୁଣାନ୍ସମତୀତ୍ୟୈତାନ୍ବ୍ରହ୍ମଭୂୟାୟ କଲ୍ପତେ ॥ ୧୪-୨୬॥
ମାଂ ଚ ଈଶ୍ୱରଂ ନାରାୟଣଂ ସର୍ୱଭୂତହୃଦୟାଶ୍ରିତଂ ଯୋ ଯତିଃ କର୍ମୀ ବା
ଅବ୍ୟଭିଚାରେଣ ନ କଦାଚିତ୍ ଯୋ ବ୍ୟଭିଚରତି ଭକ୍ତିୟୋଗେନ ଭଜନଂ ଭକ୍ତିଃ
ସୈବ ଯୋଗଃ ତେନ ଭକ୍ତିୟୋଗେନ ସେବତେ, ସଃ ଗୁଣାନ୍ ସମତୀତ୍ୟ ଏତାନ୍ ଯଥୋକ୍ତାନ୍
ବ୍ରହ୍ମଭୂୟାୟ, ଭବନଂ ଭୂୟଃ, ବ୍ରହ୍ମଭୂୟାୟ ବ୍ରହ୍ମଭବନାୟ ମୋକ୍ଷାୟ
କଲ୍ପତେ ସମର୍ଥୋ ଭବତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ କୁତ ଏତଦିତି ଉଚ୍ୟତେ —
ବ୍ରହ୍ମଣୋ ହି ପ୍ରତିଷ୍ଠାହମମୃତସ୍ୟାବ୍ୟଯସ୍ୟ ଚ ।
ଶାଶ୍ୱତସ୍ୟ ଚ ଧର୍ମସ୍ୟ ସୁଖସ୍ୟୈକାନ୍ତିକସ୍ୟ ଚ ॥ ୧୪-୨୭॥
ବ୍ରହ୍ମଣଃ ପରମାତ୍ମନଃ ହି ଯସ୍ମାତ୍ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଅହଂ ପ୍ରତିତିଷ୍ଠତି ଅସ୍ମିନ୍ ଇତି
ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଅହଂ ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମା । କୀଦୃଶସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଣଃ? ଅମୃତସ୍ୟ ଅବିନାଶିନଃ
ଅବ୍ୟଯସ୍ୟ ଅବିକାରିଣଃ ଶାଶ୍ୱତସ୍ୟ ଚ ନିତ୍ୟସ୍ୟ ଧର୍ମସ୍ୟ ଧର୍ମଜ୍ଞାନସ୍ୟ
ଜ୍ଞାନୟୋଗଧର୍ମପ୍ରାପ୍ୟସ୍ୟ ସୁଖସ୍ୟ ଆନନ୍ଦରୂପସ୍ୟ ଐକାନ୍ତିକସ୍ୟ ଅବ୍ୟଭିଚାରିଣଃ
ଅମୃତାଦିସ୍ୱଭାବସ୍ୟ ପରମାନନ୍ଦରୂପସ୍ୟ ପରମାତ୍ମନଃ ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମା ପ୍ରତିଷ୍ଠା,
ସମ୍ୟଗ୍ଜ୍ଞାନେନ ପରମାତ୍ମତୟା ନିଶ୍ଚୀୟତେ । ତଦେତତ୍ “ବ୍ରହ୍ମଭୂୟାୟ
କଲ୍ପତେ” (ଭ. ଗୀ. ୧୪-୨୬) ଇତି ଉକ୍ତମ୍ । ଯୟା ଚ ଈଶ୍ୱରଶକ୍ତ୍ୟା
ଭକ୍ତାନୁଗ୍ରହାଦିପ୍ରୟୋଜନାୟ ବ୍ରହ୍ମ ପ୍ରତିଷ୍ଠତେ ପ୍ରବର୍ତତେ, ସା ଶକ୍ତିଃ
ବ୍ରହ୍ମୈବ ଅହମ୍, ଶକ୍ତିଶକ୍ତିମତୋଃ ଅନନ୍ୟତ୍ୱାତ୍ ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ । ଅଥବା,
ବ୍ରହ୍ମଶବ୍ଦବାଚ୍ୟତ୍ୱାତ୍ ସବିକଲ୍ପକଂ ବ୍ରହ୍ମ । ତସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଣୋ ନିର୍ୱିକଲ୍ପକଃ
ଅହମେବ ନାନ୍ୟଃ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଆଶ୍ରୟଃ । କିଂବିଶିଷ୍ଟସ୍ୟ? ଅମୃତସ୍ୟ
ଅମରଣଧର୍ମକସ୍ୟ ଅବ୍ୟଯସ୍ୟ ବ୍ୟଯରହିତସ୍ୟ । କିଞ୍ଚ, ଶାଶ୍ୱତସ୍ୟ ଚ
ନିତ୍ୟସ୍ୟ ଧର୍ମସ୍ୟ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାଲକ୍ଷଣସ୍ୟ ସୁଖସ୍ୟ ତଜ୍ଜନିତସ୍ୟ ଐକାନ୍ତିକସ୍ୟ
ଏକାନ୍ତନିୟତସ୍ୟ ଚ, “ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଅହମ୍” ଇତି ବର୍ତତେ ॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଯୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ନାର୍ଜୁନସଂବାଦେ ଗୁଣତ୍ରୟବିଭାଗୟୋଗୋ ନାମ ଚତୁର୍ଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୧୪॥
ଇତି
ଶ୍ରୀମଦ୍-ପରମହଂସ-ପରିବ୍ରାଜକ-ଆଚାର୍ୟ-ପୂଜ୍ୟପାଦ-ଶ୍ରୀଶଙ୍କର-ଭଗବତା
କୃତୌ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା-ଭାଷ୍ୟେ ଗୁଣ-ତ୍ରୟ-ବିଭାଗ-ଯୋଗଃ ନାମ
ଚତୁର୍ଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
॥ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା ଶାଙ୍କର-ଭାଷ୍ୟମ୍ ॥ ॥ ପଞ୍ଚଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
ଯସ୍ମାତ୍ ମଦଧୀନଂ କର୍ମିଣାଂ କର୍ମଫଲଂ ଜ୍ଞାନିନାଂ ଚ ଜ୍ଞାନଫଲମ୍, ଅତଃ
ଭକ୍ତିୟୋଗେନ ମାଂ ଯେ ସେବନ୍ତେ ତେ ମମ ପ୍ରସାଦାତ୍ ଜ୍ଞାନପ୍ରାପ୍ତିକ୍ରମେଣ ଗୁଣାତୀତାଃ
ମୋକ୍ଷଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି । କିମୁ ବକ୍ତବ୍ୟଂ ଆତ୍ମନଃ ତତ୍ତ୍ୱମେବ ସମ୍ୟକ୍ ବିଜାନନ୍ତଃ
ଇତି ଅତଃ ଭଗବାନ୍ ଅର୍ଜୁନେନ ଅପୃଷ୍ଟୋଽପି ଆତ୍ମନଃ ତତ୍ତ୍ୱଂ ବିବକ୍ଷୁଃ ଉବାଚ
“ଊର୍ଧ୍ୱମୂଲମ୍” ଇତ୍ୟାଦିନା । ତତ୍ର ତାବତ୍ ବୃକ୍ଷରୂପକକଲ୍ପନୟା
ବୈରାଗ୍ୟହେତୋଃ ସଂସାରସ୍ୱରୂପଂ ବର୍ଣୟତି — ବିରକ୍ତସ୍ୟ ହି ସଂସାରାତ୍
ଭଗବତ୍ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନେ ଅଧିକାରଃ, ନ ଅନ୍ୟସ୍ୟେତି ॥
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ଊର୍ଧ୍ୱମୂଲମଧଃଶାଖମଶ୍ୱତ୍ଥଂ ପ୍ରାହୁରବ୍ୟଯମ୍ ।
ଛନ୍ଦାଂସି ଯସ୍ୟ ପର୍ଣାନି ଯସ୍ତଂ ବେଦ ସ ବେଦବିତ୍ ॥ ୧୫-୧॥
ଊର୍ଧ୍ୱମୂଲଂ କାଲତଃ ସୂକ୍ଷ୍ମତ୍ୱାତ୍ କାରଣତ୍ୱାତ୍ ନିତ୍ୟତ୍ୱାତ୍ ମହତ୍ତ୍ୱାଚ୍ଚ
ଊର୍ଧ୍ୱମ୍; ଉଚ୍ୟତେ ବ୍ରହ୍ମ ଅବ୍ୟକ୍ତଂ ମାୟାଶକ୍ତିମତ୍, ତତ୍ ମୂଲଂ ଅସ୍ୟେତି ସୋଽୟଂ
ସଂସାରବୃକ୍ଷଃ ଊର୍ଧ୍ୱମୂଲଃ । ଶ୍ରୁତେଶ୍ଚ — “ଊର୍ଧ୍ୱମୂଲୋଽବାକ୍ଶାଖ
ଏଷୋଽଶ୍ୱତ୍ଥଃ ସନାତନଃ” (କ. ଉ. ୨-୩-୧)ଇତି । ପୁରାଣେ ଚ —
“ଅବ୍ୟକ୍ତମୂଲପ୍ରଭବସ୍ତସ୍ୟୈବାନୁଗ୍ରହୋତ୍ଥିତଃ । ବୁଦ୍ଧିସ୍କନ୍ଧମୟଶ୍ଚୈବ
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନ୍ତରକୋଟରଃ ॥ ମହାଭୂତବିଶାଖଶ୍ଚ ବିଷୟୈଃ ପତ୍ରବାଂସ୍ତଥା ।
ଧର୍ମାଧର୍ମସୁପୁଷ୍ପଶ୍ଚ ସୁଖଦୁଃଖଫଲୋଦୟଃ ॥ ଆଜୀବ୍ୟଃ ସର୍ୱଭୂତାନାଂ
ବ୍ରହ୍ମବୃକ୍ଷଃ ସନାତନଃ । ଏତଦ୍ବ୍ରହ୍ମବନଂ ଚୈବ ବ୍ରହ୍ମାଚରତି ନିତ୍ୟଶଃ ॥
ଏତଚ୍ଛିତ୍ତ୍ୱା ଚ ଭିତ୍ତ୍ୱା ଚ ଜ୍ଞାନେନ ପରମାସିନା । ତତଶ୍ଚାତ୍ମରତିଂ
ପ୍ରାପ୍ୟ ତସ୍ମାନ୍ନାବର୍ତତେ ପୁନଃ ॥” — ଇତ୍ୟାଦି । ତଂ ଊର୍ଧ୍ୱମୂଲଂ ସଂସାରଂ
ମାୟାମୟଂ ବୃକ୍ଷଂ ଅଧଃଶାଖଂ ମହଦହଙ୍କାରତନ୍ମାତ୍ରାଦୟଃ ଶାଖା ଇବ ଅସ୍ୟ
ଅଧଃ ଭବନ୍ତୀତି ସୋଽୟଂ ଅଧଃଶାଖଃ, ତଂ ଅଧଃଶାଖମ୍ । ନ ଶ୍ୱୋଽପି ସ୍ଥାତା
ଇତି ଅଶ୍ୱତ୍ଥଃ ତଂ କ୍ଷଣପ୍ରଧ୍ୱଂସିନଂ ଅଶ୍ୱତ୍ଥଂ ପ୍ରାହୁଃ କଥୟନ୍ତି ଅବ୍ୟଯଂ
ସଂସାରମାୟାୟାଃ ଅନାଦିକାଲପ୍ରବୃତ୍ତତ୍ୱାତ୍ ସୋଽୟଂ ସଂସାରବୃକ୍ଷଃ ଅବ୍ୟଯଃ,
ଅନାଦ୍ୟନ୍ତଦେହାଦିସନ୍ତାନାଶ୍ରୟଃ ହି ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧଃ, ତଂ ଅବ୍ୟଯମ୍ । ତସ୍ୟୈବ
ସଂସାରବୃକ୍ଷସ୍ୟ ଇଦଂ ଅନ୍ୟତ୍ ବିଶେଷଣଂ — ଛନ୍ଦାଂସି ଯସ୍ୟ ପର୍ଣାନି,
ଛନ୍ଦାଂସି ଚ୍ଛାଦନାତ୍ ଋଗ୍ୟଜୁଃସାମଲକ୍ଷଣାନି ଯସ୍ୟ ସଂସାରବୃକ୍ଷସ୍ୟ
ପର୍ଣାନୀବ ପର୍ଣାନି । ଯଥା ବୃକ୍ଷସ୍ୟ ପରିରକ୍ଷଣାର୍ଥାନି ପର୍ଣାନି, ତଥା ବେଦାଃ
ସଂସାରବୃକ୍ଷପରିରକ୍ଷଣାର୍ଥାଃ, ଧର୍ମାଧର୍ମତଦ୍ଧେତୁଫଲପ୍ରଦର୍ଶନାର୍ଥତ୍ୱାତ୍ ।
ଯଥାବ୍ୟାଖ୍ୟାତଂ ସଂସାରବୃକ୍ଷଂ ସମୂଲଂ ଯଃ ତଂ ବେଦ ସଃ ବେଦବିତ୍,
ବେଦାର୍ଥବିତ୍ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ନ ହି ସମୂଲାତ୍ ସଂସାରବୃକ୍ଷାତ୍ ଅସ୍ମାତ୍ ଜ୍ଞେୟଃ
ଅନ୍ୟଃ ଅଣୁମାତ୍ରୋଽପି ଅବଶିଷ୍ଟଃ ଅସ୍ତି ଇତ୍ୟତଃ ସର୍ୱଜ୍ଞଃ ସର୍ୱବେଦାର୍ଥବିଦିତି
ସମୂଲସଂସାରବୃକ୍ଷଜ୍ଞାନଂ ସ୍ତୌତି ॥ ତସ୍ୟ ଏତସ୍ୟ ସଂସାରବୃକ୍ଷସ୍ୟ ଅପରା
ଅବୟବକଲ୍ପନା ଉଚ୍ୟତେ —
ଅଧଶ୍ଚୋର୍ଧ୍ୱଂ ପ୍ରସୃତାସ୍ତସ୍ୟ ଶାଖା ଗୁଣପ୍ରବୃଦ୍ଧା ବିଷୟପ୍ରବାଲାଃ ।
ଅଧଶ୍ଚ ମୂଲାନ୍ୟନୁସନ୍ତତାନି କର୍ମାନୁବନ୍ଧୀନି ମନୁଷ୍ୟଲୋକେ ॥ ୧୫-୨॥
ଅଧଃ ମନୁଷ୍ୟାଦିଭ୍ୟୋ ଯାବତ୍ ସ୍ଥାବରଂ ଊର୍ଧ୍ୱଂ ଚ ଯାବତ୍ ବ୍ରହ୍ମଣଃ ବିଶ୍ୱସୃଜୋ
ଧାମ ଇତ୍ୟେତଦନ୍ତଂ ଯଥାକର୍ମ ଯଥାଶ୍ରୁତଂ ଜ୍ଞାନକର୍ମଫଲାନି, ତସ୍ୟ
ବୃକ୍ଷସ୍ୟ ଶାଖା ଇବ ଶାଖାଃ ପ୍ରସୃତାଃ ପ୍ରଗତାଃ, ଗୁଣପ୍ରବୃଦ୍ଧାଃ
ଗୁଣୈଃ ସତ୍ତ୍ୱରଜସ୍ତମୋଭିଃ ପ୍ରବୃଦ୍ଧାଃ ସ୍ଥୂଲୀକୃତାଃ ଉପାଦାନଭୂତୈଃ,
ବିଷୟପ୍ରବାଲାଃ ବିଷୟାଃ ଶବ୍ଦାଦୟଃ ପ୍ରବାଲାଃ ଇବ ଦେହାଦିକର୍ମଫଲେଭ୍ୟଃ
ଶାଖାଭ୍ୟଃ ଅଙ୍କୁରୀଭବନ୍ତୀବ, ତେନ ବିଷୟପ୍ରବାଲାଃ ଶାଖାଃ ।
ସଂସାରବୃକ୍ଷସ୍ୟ ପରମମୂଲଂ ଉପାଦାନକାରଣଂ ପୂର୍ୱଂ ଉକ୍ତମ୍ । ଅଥ ଇଦାନୀଂ
କର୍ମଫଲଜନିତରାଗଦ୍ୱେଷାଦିବାସନାଃ ମୂଲାନୀବ ଧର୍ମାଧର୍ମପ୍ରବୃତ୍ତିକାରଣାନି
ଅବାନ୍ତରଭାବୀନି ତାନି ଅଧଶ୍ଚ ଦେବାଦ୍ୟପେକ୍ଷୟା ମୂଲାନି ଅନୁସନ୍ତତାନି
ଅନୁପ୍ରବିଷ୍ଟାନି କର୍ମାନୁବନ୍ଧୀନି କର୍ମ ଧର୍ମାଧର୍ମଲକ୍ଷଣଂ ଅନୁବନ୍ଧଃ
ପଶ୍ଚାଦ୍ଭାବି, ଯେଷାଂ ଉଦ୍ଭୂତିଂ ଅନୁ ଉଦ୍ଭବତି, ତାନି କର୍ମାନୁବନ୍ଧୀନି ମନୁଷ୍ୟଲୋକେ
ବିଶେଷତଃ । ଅତ୍ର ହି ମନୁଷ୍ୟାଣାଂ କର୍ମାଧିକାରଃ ପ୍ରସିଦ୍ଧଃ ॥ ଯସ୍ତୁ ଅୟଂ
ବର୍ଣିତଃ ସଂସାରବୃକ୍ଷଃ —
ନ ରୂପମସ୍ୟେହ ତଥୋପଲଭ୍ୟତେ ନାନ୍ତୋ ନ ଚାଦିର୍ନ ଚ ସମ୍ପ୍ରତିଷ୍ଠା ।
ଅଶ୍ୱତ୍ଥମେନଂ ସୁବିରୂଢମୂଲମସଙ୍ଗଶସ୍ତ୍ରେଣ ଦୃଢେନ ଛିତ୍ତ୍ୱା ॥ ୧୫-୩॥
ନ ରୂପଂ ଅସ୍ୟ ଇହ ଯଥା ଉପବର୍ଣିତଂ ତଥା ନୈବ ଉପଲଭ୍ୟତେ,
ସ୍ୱପ୍ନମରୀଚ୍ୟୁଦକମାୟାଗନ୍ଧର୍ୱନଗରସମତ୍ୱାତ୍; ଦୃଷ୍ଟନଷ୍ଟସ୍ୱରୂପୋ ହି ସ
ଇତି ଅତ ଏବ ନ ଅନ୍ତଃ ନ ପର୍ୟନ୍ତଃ ନିଷ୍ଠା ପରିସମାପ୍ତିର୍ୱା ବିଦ୍ୟତେ । ତଥା ନ
ଚ ଆଦିଃ, “ଇତଃ ଆରଭ୍ୟ ଅୟଂ ପ୍ରବୃତ୍ତଃ” ଇତି ନ କେନଚିତ୍ ଗମ୍ୟତେ ।
ନ ଚ ସମ୍ପ୍ରତିଷ୍ଠା ସ୍ଥିତିଃ ମଧ୍ୟଂ ଅସ୍ୟ ନ କେନଚିତ୍ ଉପଲଭ୍ୟତେ ।
ଅଶ୍ୱତ୍ଥଂ ଏନଂ ଯଥୋକ୍ତଂ ସୁବିରୂଢମୂଲଂ ସୁଷ୍ଠୁ ବିରୂଢାନି ବିରୋହଂ ଗତାନି
ସୁଦୃଢାନି ମୂଲାନି ଯସ୍ୟ ତଂ ଏନଂ ସୁବିରୂଢମୂଲମ୍, ଅସଙ୍ଗଶସ୍ତ୍ରେଣ
ଅସଙ୍ଗଃ ପୁତ୍ରବିତ୍ତଲୋକୈଷଣାଭ୍ୟଃ ବ୍ୟୁତ୍ଥାନଂ ତେନ ଅସଙ୍ଗଶସ୍ତ୍ରେଣ
ଦୃଢେନ ପରମାତ୍ମାଭିମୁଖ୍ୟନିଶ୍ଚୟଦୃଢୀକୃତେନ ପୁନଃ ପୁନଃ
ବିବେକାଭ୍ୟାସାଶ୍ମନିଶିତେନ ଚ୍ଛିତ୍ୱା ସଂସାରବୃକ୍ଷଂ ସବୀଜଂ ଉଦ୍ଧୃତ୍ୟ ॥
ତତଃ ପଦଂ ତତ୍ପରିମାର୍ଗିତବ୍ୟଂ ଯସ୍ମିନ୍ଗତା ନ ନିବର୍ତନ୍ତି ଭୂୟଃ ।
ତମେବ ଚାଦ୍ୟଂ ପୁରୁଷଂ ପ୍ରପଦ୍ୟେ ଯତଃ ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ ପ୍ରସୃତା ପୁରାଣୀ ॥ ୧୫-୪॥
ତତଃ ପଶ୍ଚାତ୍ ଯତ୍ ପଦଂ ବୈଷ୍ଣବଂ ତତ୍ ପରିମାର୍ଗିତବ୍ୟମ୍, ପରିମାର୍ଗଣମ୍
ଅନ୍ୱେଷଣଂ ଜ୍ଞାତବ୍ୟମିତ୍ୟର୍ଥଃ । ଯସ୍ମିନ୍ ପଦେ ଗତାଃ ପ୍ରବିଷ୍ଟାଃ ନ ନିବର୍ତନ୍ତି
ନ ଆବର୍ତନ୍ତେ ଭୂୟଃ ପୁନଃ ସଂସାରାୟ । କଥଂ ପରିମାର୍ଗିତବ୍ୟମିତି ଆହ —
ତମେବ ଚ ଯଃ ପଦଶବ୍ଦେନ ଉକ୍ତଃ ଆଦ୍ୟଂ ଆଦୌ ଭବଂ ଆଦ୍ୟଂ ପୁରୁଷଂ ପ୍ରପଦ୍ୟେ
ଇତ୍ୟେବଂ ପରିମାର୍ଗିତବ୍ୟଂ ତଚ୍ଛରଣତୟା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । କଃ ଅସୌ ପୁରୁଷଃ ଇତି,
ଉଚ୍ୟତେ — ଯତଃ ଯସ୍ମାତ୍ ପୁରୁଷାତ୍ ସଂସାରମାୟାବୃକ୍ଷପ୍ରବୃତ୍ତିଃ ପ୍ରସୃତା
ନିଃସୃତା, ଐନ୍ଦ୍ରଜାଲିକାଦିବ ମାୟା, ପୁରାଣୀ ଚିରନ୍ତନୀ ॥ କଥମ୍ଭୂତାଃ ତତ୍
ପଦଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତୀତି, ଉଚ୍ୟତେ —
ନିର୍ମାନମୋହା ଜିତସଙ୍ଗଦୋଷା ଅଧ୍ୟାତ୍ମନିତ୍ୟା ବିନିବୃତ୍ତକାମାଃ ।
ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱୈର୍ୱିମୁକ୍ତାଃ ସୁଖଦୁଃଖସଂଜ୍ଞୈର୍ଗଚ୍ଛନ୍ତ୍ୟମୂଢାଃ ପଦମବ୍ୟଯଂ ତତ୍ ॥ ୧୫-୫॥
ନିର୍ମାନମୋହାଃ ମାନଶ୍ଚ ମୋହଶ୍ଚ ମାନମୋହୌ, ତୌ ନିର୍ଗତୌ ଯେଭ୍ୟଃ ତେ
ନିର୍ମାନମୋହାଃ ମାନମୋହବର୍ଜିତାଃ । ଜିତସଙ୍ଗଦୋଷାଃ ସଙ୍ଗ ଏବ ଦୋଷଃ
ସଙ୍ଗଦୋଷଃ, ଜିତଃ ସଙ୍ଗଦୋଷଃ ଯୈଃ ତେ ଜିତସଙ୍ଗଦୋଷାଃ । ଅଧ୍ୟାତ୍ମନିତ୍ୟାଃ
ପରମାତ୍ମସ୍ୱରୂପାଲୋଚନନିତ୍ୟାଃ ତତ୍ପରାଃ । ବିନିବୃତ୍ତକାମାଃ ବିଶେଷତୋ ନିର୍ଲେପେନ
ନିବୃତ୍ତାଃ କାମାଃ ଯେଷାଂ ତେ ବିନିବୃତ୍ତକାମାଃ ଯତୟଃ ସନ୍ନ୍ୟାସିନଃ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱୈଃ
ପ୍ରିୟାପ୍ରିୟାଦିଭିଃ ବିମୁକ୍ତାଃ ସୁଖଦୁଃଖସଂଜ୍ଞୈଃ ପରିତ୍ୟକ୍ତାଃ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ଅମୂଢାଃ
ମୋହବର୍ଜିତାଃ ପଦଂ ଅବ୍ୟଯଂ ତତ୍ ଯଥୋକ୍ତମ୍ ॥ ତଦେବ ପଦଂ ପୁନଃ ବିଶେଷ୍ୟତେ —
ନ ତଦ୍ଭାସୟତେ ସୂର୍ୟୋ ନ ଶଶାଙ୍କୋ ନ ପାବକଃ ।
ଯଦ୍ଗତ୍ୱା ନ ନିବର୍ତନ୍ତେ ତଦ୍ଧାମ ପରମଂ ମମ ॥ ୧୫-୬॥
ତତ୍ ଧାମ ଇତି ବ୍ୟବହିତେନ ଧାମ୍ନା ସମ୍ବଧ୍ୟତେ । ତତ୍ ଧାମ ତେଜୋରୂପଂ ପଦଂ
ନ ଭାସୟତେ ସୂର୍ୟଃ ଆଦିତ୍ୟଃ ସର୍ୱାବଭାସନଶକ୍ତିମତ୍ତ୍ୱେଽପି ସତି । ତଥା ନ
ଶଶାଙ୍କଃ ଚନ୍ଦ୍ରଃ, ନ ପାବକଃ ନ ଅଗ୍ନିରପି । ଯତ୍ ଧାମ ବୈଷ୍ଣବଂ ପଦଂ ଗତ୍ୱା
ପ୍ରାପ୍ୟ ନ ନିବର୍ତନ୍ତେ, ଯଚ୍ଚ ସୂର୍ୟାଦିଃ ନ ଭାସୟତେ, ତତ୍ ଧାମ ପଦଂ ପରମଂ
ବିଷ୍ଣୋଃ ମମ ପଦମ୍, ଯତ୍ ଗତ୍ୱା ନ ନିବର୍ତନ୍ତେ ଇତ୍ୟୁକ୍ତମ୍ ॥ ନନୁ ସର୍ୱା ହି ଗତିଃ
ଆଗତ୍ୟନ୍ତା, “ସଂୟୋଗାଃ ବିପ୍ରୟୋଗାନ୍ତାଃ” ଇତି ପ୍ରସିଦ୍ଧମ୍ । କଥଂ ଉଚ୍ୟତେ
“ତତ୍ ଧାମ ଗତାନାଂ ନାସ୍ତି ନିବୃତ୍ତିଃ” ଇତି? ଶୃଣୁ ତତ୍ର କାରଣଂ —
ମମୈବାଂଶୋ ଜୀବଲୋକେ ଜୀବଭୂତଃ ସନାତନଃ ।
ମନଃଷଷ୍ଠାନୀନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ପ୍ରକୃତିସ୍ଥାନି କର୍ଷତି ॥ ୧୫-୭॥
ମମୈବ ପରମାତ୍ମନଃ ନାରାୟଣସ୍ୟ, ଅଂଶଃ ଭାଗଃ ଅବୟବଃ ଏକଦେଶଃ ଇତି
ଅନର୍ଥାନ୍ତରଂ ଜିବଲୋକେ ଜୀବାନାଂ ଲୋକେ ସଂସାରେ ଜୀବଭୂତଃ କର୍ତା ଭୋକ୍ତା ଇତି
ପ୍ରସିଦ୍ଧଃ ସନାତନଃ ଚିରନ୍ତନଃ; ଯଥା ଜଲସୂର୍ୟକଃ ସୂର୍ୟାଂଶଃ ଜଲନିମିତ୍ତାପାୟେ
ସୂର୍ୟମେବ ଗତ୍ୱା ନ ନିବର୍ତତେ ଚ ତେନୈବ ଆତ୍ମନା ଗଚ୍ଛତି, ଏବମେବ; ଯଥା
ଘଟାଦ୍ୟୁପାଧିପରିଚ୍ଛିନ୍ନୋ ଘଟାଦ୍ୟାକାଶଃ ଆକାଶାଂଶଃ ସନ୍ ଘଟାଦିନିମିତ୍ତାପାୟେ
ଆକାଶଂ ପ୍ରାପ୍ୟ ନ ନିବର୍ତତେ । ଅତଃ ଉପପନ୍ନଂ ଉକ୍ତଂ “ଯଦ୍ଗତ୍ୱା ନ
ନିବର୍ତନ୍ତେ” (ଭ. ଗୀ. ୧୫-୬) ଇତି । ନନୁ ନିରବୟବସ୍ୟ ପରମାତ୍ମନଃ
କୁତଃ ଅବୟବଃ ଏକଦେଶଃ ଅଂଶଃ ଇତି? ସାବୟବତ୍ୱେ ଚ ବିନାଶପ୍ରସଙ୍ଗଃ
ଅବୟବବିଭାଗାତ୍ । ନୈଷ ଦୋଷଃ, ଅବିଦ୍ୟାକୃତୋପାଧିପରିଚ୍ଛିନ୍ନଃ ଏକଦେଶଃ
ଅଂଶ ଇବ କଲ୍ପିତୋ ଯତଃ । ଦର୍ଶିତଶ୍ଚ ଅୟମର୍ଥଃ କ୍ଷେତ୍ରାଧ୍ୟାୟେ ବିସ୍ତରଶଃ ।
ସ ଚ ଜୀବୋ ମଦଂଶତ୍ୱେନ କଲ୍ପିତଃ କଥଂ ସଂସରତି ଉତ୍କ୍ରାମତି ଚ ଇତି,
ଉଚ୍ୟତେ — ମନଃଷଷ୍ଠାନି ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଶ୍ରୋତ୍ରାଦୀନି ପ୍ରକୃତିସ୍ଥାନି ସ୍ୱସ୍ଥାନେ
କର୍ଣଶଷ୍କୁଲ୍ୟାଦୌ ପ୍ରକୃତୌ ସ୍ଥିତାନି କର୍ଷତି ଆକର୍ଷତି ॥ କସ୍ମିନ୍ କାଲେ? —
ଶରୀରଂ ଯଦବାପ୍ନୋତି ଯଚ୍ଚାପ୍ୟୁତ୍କ୍ରାମତୀଶ୍ୱରଃ ।
ଗୃହୀତ୍ୱୈତାନି ସଂୟାତି ବାୟୁର୍ଗନ୍ଧାନିବାଶୟାତ୍ ॥ ୧୫-୮॥
ଯଚ୍ଚାପି ଯଦା ଚାପି ଉତ୍କ୍ରାମତି ଈଶ୍ୱରଃ ଦେହାଦିସଙ୍ଘାତସ୍ୱାମୀ ଜୀବଃ, ତଦା
“କର୍ଷତି” ଇତି ଶ୍ଲୋକସ୍ୟ ଦ୍ୱିତୀୟପାଦଃ ଅର୍ଥବଶାତ୍ ପ୍ରାଥମ୍ୟେନ
ସମ୍ବଧ୍ୟତେ । ଯଦା ଚ ପୂର୍ୱସ୍ମାତ୍ ଶରୀରାତ୍ ଶରୀରାନ୍ତରଂ ଅବାପ୍ନୋତି ତଦା ଗୃହୀତ୍ୱା
ଏତାନି ମନଃଷଷ୍ଠାନି ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ସଂୟାତି ସମ୍ୟକ୍ ଯାତି ଗଚ୍ଛତି । କିମିବ ଇତି,
ଆହ — ବାୟୁଃ ପବନଃ ଗନ୍ଧାନିବ ଆଶୟାତ୍ ପୁଷ୍ପାଦେଃ ॥ କାନି ପୁନଃ ତାନି —
ଶ୍ରୋତ୍ରଂ ଚକ୍ଷୁଃ ସ୍ପର୍ଶନଂ ଚ ରସନଂ ଘ୍ରାଣମେବ ଚ ।
ଅଧିଷ୍ଠାୟ ମନଶ୍ଚାୟଂ ବିଷୟାନୁପସେବତେ ॥ ୧୫-୯॥
ଶ୍ରୋତ୍ରଂ ଚକ୍ଷୁଃ ସ୍ପର୍ଶନଂ ଚ ତ୍ୱଗିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ରସନଂ ଘ୍ରାଣମେବ ଚ ମନଶ୍ଚ
ଷଷ୍ଠଂ ପ୍ରତ୍ୟେକଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟେଣ ସହ, ଅଧିଷ୍ଠାୟ ଦେହସ୍ଥଃ ବିଷୟାନ୍ ଶବ୍ଦାଦୀନ୍
ଉପସେବତେ ॥ ଏବଂ ଦେହଗତଂ ଦେହାତ୍ —
ଉତ୍କ୍ରାମନ୍ତଂ ସ୍ଥିତଂ ବାପି ଭୁଞ୍ଜାନଂ ବା ଗୁଣାନ୍ୱିତମ୍ ।
ବିମୂଢା ନାନୁପଶ୍ୟନ୍ତି ପଶ୍ୟନ୍ତି ଜ୍ଞାନଚକ୍ଷୁଷଃ ॥ ୧୫-୧୦॥
ଉତ୍କ୍ରାମନ୍ତଂ ଦେହଂ ପୂର୍ୱୋପାତ୍ତଂ ପରିତ୍ୟଜନ୍ତଂ ସ୍ଥିତଂ ବାପି ଦେହେ
ତିଷ୍ଠନ୍ତଂ ଭୁଞ୍ଜାନଂ ବା ଶବ୍ଦାଦୀଂଶ୍ଚ ଉପଲଭମାନଂ ଗୁଣାନ୍ୱିତଂ
ସୁଖଦୁଃଖମୋହାଦ୍ୟୈଃ ଗୁଣୈଃ ଅନ୍ୱିତଂ ଅନୁଗତଂ ସଂୟୁକ୍ତମିତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ଏବମ୍ଭୂତମପି ଏନଂ ଅତ୍ୟନ୍ତଦର୍ଶନଗୋଚରପ୍ରାପ୍ତଂ ବିମୂଢାଃ
ଦୃଷ୍ଟାଦୃଷ୍ଟବିଷୟଭୋଗବଲାକୃଷ୍ଟଚେତସ୍ତୟା ଅନେକଧା ମୂଢାଃ ନ
ଅନୁପଶ୍ୟନ୍ତି — ଅହୋ କଷ୍ଟଂ ବର୍ତତେ ଇତି ଅନୁକ୍ରୋଶତି ଚ ଭଗବାନ୍ — ଯେ
ତୁ ପୁନଃ ପ୍ରମାଣଜନିତଜ୍ଞାନଚକ୍ଷୁଷଃ ତେ ଏନଂ ପଶ୍ୟନ୍ତି ଜ୍ଞାନଚକ୍ଷୁଷଃ
ବିବିକ୍ତଦୃଷ୍ଟୟଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଯତନ୍ତୋ ଯୋଗିନଶ୍ଚୈନଂ ପଶ୍ୟନ୍ତ୍ୟାତ୍ମନ୍ୟବସ୍ଥିତମ୍ ।
ଯତନ୍ତୋଽପ୍ୟକୃତାତ୍ମାନୋ ନୈନଂ ପଶ୍ୟନ୍ତ୍ୟଚେତସଃ ॥ ୧୫-୧୧॥
ଯତନ୍ତଃ ପ୍ରୟତ୍ନଂ କୁର୍ୱନ୍ତଃ ଯୋଗିନଶ୍ଚ ସମାହିତଚିତ୍ତାଃ ଏନଂ ପ୍ରକୃତମ୍
ଆତ୍ମାନଂ ପଶ୍ୟନ୍ତି “ଅୟଂ ଅହଂ ଅସ୍ମି” ଇତି ଉପଲଭନ୍ତେ ଆତ୍ମନି
ସ୍ୱସ୍ୟାଂ ବୁଦ୍ଧୌ ଅବସ୍ଥିତମ୍ । ଯତନ୍ତୋଽପି ଶାସ୍ତ୍ରାଦିପ୍ରମାଣୈଃ, ଅକୃତାତ୍ମାନଃ
ଅସଂସ୍କୃତାତ୍ମାନଃ ତପସା ଇନ୍ଦ୍ରିୟଜୟେନ ଚ, ଦୁଶ୍ଚରିତାତ୍ ଅନୁପରତାଃ,
ଅଶାନ୍ତଦର୍ପାଃ, ପ୍ରୟତ୍ନଂ କୁର୍ୱନ୍ତୋଽପି ନ ଏବଂ ପଶ୍ୟନ୍ତି ଅଚେତସଃ ଅବିବେକିନଃ ॥
ଯତ୍ ପଦଂ ସର୍ୱସ୍ୟ ଅବଭାସକମପି ଅଗ୍ନ୍ୟାଦିତ୍ୟାଦିକଂ ଜ୍ୟୋତିଃ ନ ଅବଭାସୟତେ,
ଯତ୍ ପ୍ରାପ୍ତାଶ୍ଚ ମୁମୁକ୍ଷବଃ ପୁନଃ ସଂସାରାଭିମୁଖାଃ ନ ନିବର୍ତନ୍ତେ, ଯସ୍ୟ
ଚ ପଦସ୍ୟ ଉପାଧିଭେଦଂ ଅନୁବିଧୀୟମାନାଃ ଜୀବାଃ — ଘଟାକାଶାଦୟଃ ଇବ
ଆକାଶସ୍ୟ — ଅଂଶାଃ, ତସ୍ୟ ପଦସ୍ୟ ସର୍ୱାତ୍ମତ୍ୱଂ ସର୍ୱବ୍ୟବହାରାସ୍ପଦତ୍ୱଂ
ଚ ବିବକ୍ଷୁଃ ଚତୁର୍ଭିଃ ଶ୍ଲୋକୈଃ ବିଭୂତିସଙ୍କ୍ଷେପମାହ ଭଗବାନ୍ —
ଯଦାଦିତ୍ୟଗତଂ ତେଜୋ ଜଗଦ୍ଭାସୟତେଽଖିଲମ୍ ।
ଯଚ୍ଚନ୍ଦ୍ରମସି ଯଚ୍ଚାଗ୍ନୌ ତତ୍ତେଜୋ ବିଦ୍ଧି ମାମକମ୍ ॥ ୧୫-୧୨॥
ଯତ୍ ଆଦିତ୍ୟଗତଂ ଆଦିତ୍ୟାଶ୍ରୟମ୍ । କିଂ ତତ୍? ତେଜଃ ଦୀପ୍ତିଃ ପ୍ରକାଶଃ ଜଗତ୍
ଭାସୟତେ ପ୍ରକାଶୟତି ଅଖିଲଂ ସମସ୍ତମ୍; ଯତ୍ ଚନ୍ଦ୍ରମସି ଶଶଭୃତି
ତେଜଃ ଅବଭାସକଂ ବର୍ତତେ, ଯଚ୍ଚ ଅଗ୍ନୌ ହୁତବହେ, ତତ୍ ତେଜଃ ବିଦ୍ଧି
ବିଜାନୀହି ମାମକଂ ମଦୀୟଂ ମମ ବିଷ୍ଣୋଃ ତତ୍ ଜ୍ୟୋତିଃ । ଅଥବା, ଆଦିତ୍ୟଗତଂ
ତେଜଃ ଚୈତନ୍ୟାତ୍ମକଂ ଜ୍ୟୋତିଃ, ଯଚ୍ଚନ୍ଦ୍ରମସି, ଯଚ୍ଚ ଅଗ୍ନୌ ବର୍ତତେ ତତ୍
ତେଜଃ ବିଦ୍ଧି ମାମକଂ ମଦୀୟଂ ମମ ବିଷ୍ଣୋଃ ତତ୍ ଜ୍ୟୋତିଃ ॥ ନନୁ ସ୍ଥାବରେଷୁ
ଜଙ୍ଗମେଷୁ ଚ ତତ୍ ସମାନଂ ଚୈତନ୍ୟାତ୍ମକଂ ଜ୍ୟୋତିଃ । ତତ୍ର କଥଂ ଇଦଂ
ବିଶେଷଣଂ — “ଯଦାଦିତ୍ୟଗତମ୍” ଇତ୍ୟାଦି । ନୈଷ ଦୋଷଃ,
ସତ୍ତ୍ୱାଧିକ୍ୟାତ୍ ଆବିସ୍ତରତ୍ୱୋପପତ୍ତେଃ । ଆଦିତ୍ୟାଦିଷୁ ହି ସତ୍ତ୍ୱଂ ଅତ୍ୟନ୍ତପ୍ରକାଶମ୍
ଅତ୍ୟନ୍ତଭାସ୍ୱରମ୍; ଅତଃ ତତ୍ରୈବ ଆବିସ୍ତରଂ ଜ୍ୟୋତିଃ ଇତି ତତ୍ ବିଶିଷ୍ୟତେ, ନ
ତୁ ତତ୍ରୈବ ତତ୍ ଅଧିକମିତି । ଯଥା ହି ଶ୍ଲୋକେ ତୁଲ୍ୟେଽପି ମୁଖସଂସ୍ଥାନେ ନ
କାଷ୍ଠକୁଡ୍ୟାଦୌ ମୁଖଂ ଆବିର୍ଭବତି, ଆଦର୍ଶାଦୌ ତୁ ସ୍ୱଚ୍ଛେ ସ୍ୱଚ୍ଛତରେ ଚ
ତାରତମ୍ୟେନ ଆବିର୍ଭବତି; ତଦ୍ୱତ୍ ॥ କିଞ୍ଚ —
ଗାମାବିଶ୍ୟ ଚ ଭୂତାନି ଧାରୟାମ୍ୟହମୋଜସା ।
ପୁଷ୍ଣାମି ଚୌଷଧୀଃ ସର୍ୱାଃ ସୋମୋ ଭୂତ୍ୱା ରସାତ୍ମକଃ ॥ ୧୫-୧୩॥
ଗାଂ ପୃଥିବୀଂ ଆବିଶ୍ୟ ପ୍ରବିଶ୍ୟ ଧାରୟାମି ଭୂତାନି ଜଗତ୍ ଅହଂ ଓଜସା ବଲେନ; ଯତ୍
ବଲଂ କାମରାଗବିବର୍ଜିତଂ ଐଶ୍ୱରଂ ରୂପଂ ଜଗଦ୍ୱିଧାରଣାୟ ପୃଥିବ୍ୟାଂ ଆବିଷ୍ଟଂ
ଯେନ ପୃଥିବୀ ଗୁର୍ୱୀ ନ ଅଧଃ ପତତି ନ ବିଦୀର୍ୟତେ ଚ । ତଥା ଚ ମନ୍ତ୍ରବର୍ଣଃ
— ”ଯେନ ଦ୍ୟୌରୁଗ୍ରା ପୃଥିବୀ ଚ ଦୃଢା” (ତୈ. ସଂ. ୪-୧-୮)
ଇତି, ”ସ ଦାଧାର ପୃଥିବୀମ୍” (ତୈ. ସଂ. ୪-୧-୮) ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ଚ ।
ଅତଃ ଗାମାବିଶ୍ୟ ଚ ଭୂତାନି ଚରାଚରାଣି ଧାରୟାମି ଇତି ଯୁକ୍ତମୁକ୍ତମ୍ । କିଞ୍ଚ,
ପୃଥିବ୍ୟାଂ ଜାତାଃ ଓଷଧୀଃ ସର୍ୱାଃ ବ୍ରୀହିୟବାଦ୍ୟାଃ ପୁଷ୍ଣାମି ପୁଷ୍ଟିମତୀଃ
ରସସ୍ୱାଦୁମତୀଶ୍ଚ କରୋମି ସୋମୋ ଭୂତ୍ୱା ରସାତ୍ମକଃ ସୋମଃ ସନ୍ ରସାତ୍ମକଃ
ରସସ୍ୱଭାବଃ । ସର୍ୱରସାନାଂ ଆକରଃ ସୋମଃ । ସ ହି ସର୍ୱରସାତ୍ମକଃ ସର୍ୱାଃ
ଓଷଧୀଃ ସ୍ୱାତ୍ମରସାନ୍ ଅନୁପ୍ରବେଶ୍ୟନ୍ ପୁଷ୍ଣାତି ॥ କିଞ୍ଚ —
ଅହଂ ବୈଶ୍ୱାନରୋ ଭୂତ୍ୱା ପ୍ରାଣିନାଂ ଦେହମାଶ୍ରିତଃ ।
ପ୍ରାଣାପାନସମାୟୁକ୍ତଃ ପଚାମ୍ୟନ୍ନଂ ଚତୁର୍ୱିଧମ୍ ॥ ୧୫-୧୪॥
ଅହମେବ ବୈଶ୍ୱାନରଃ ଉଦରସ୍ଥଃ ଅଗ୍ନିଃ ଭୂତ୍ୱା —
“ଅୟମଗ୍ନିର୍ୱୈଶ୍ୱାନରୋ ଯୋଽୟମନ୍ତଃ ପୁରୁଷେ ଯେନେଦମନ୍ନଂ ପଚ୍ୟତେ”
(ବୃ. ଉ. ୫-୯-୧)ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ରୁତେଃ; ବୈଶ୍ୱାନରଃ ସନ୍ ପ୍ରାଣିନାଂ ପ୍ରାଣବତାଂ ଦେହମ୍
ଆଶ୍ରିତଃ ପ୍ରବିଷ୍ଟଃ ପ୍ରାଣାପାନସମାୟୁକ୍ତଃ ପ୍ରାଣାପାନାଭ୍ୟାଂ ସମାୟୁକ୍ତଃ ସଂୟୁକ୍ତଃ
ପଚାମି ପକ୍ତିଂ କରୋମି ଅନ୍ନଂ ଅଶନଂ ଚତୁର୍ୱିଧଂ ଚତୁଷ୍ପ୍ରକାରଂ ଭୋଜ୍ୟଂ
ଭକ୍ଷ୍ୟଂ ଚୋଷ୍ୟଂ ଲେହ୍ୟଂ ଚ । “ଭୋକ୍ତା ବୈଶ୍ୱାନରଃ ଅଗ୍ନିଃ, ଅଗ୍ନେଃ
ଭୋଜ୍ୟଂ ଅନ୍ନଂ ସୋମଃ, ତଦେତତ୍ ଉଭୟଂ ଅଗ୍ନୀଷୋମୌ ସର୍ୱମ୍” ଇତି ପଶ୍ୟତଃ
ଅନ୍ନଦୋଷଲେପଃ ନ ଭବତି ॥ କିଞ୍ଚ —
ସର୍ୱସ୍ୟ ଚାହଂ ହୃଦି ସନ୍ନିବିଷ୍ଟୋ ମତ୍ତଃ ସ୍ମୃତିର୍ଜ୍ଞାନମପୋହନଂ ଚ ।
ବେଦୈଶ୍ଚ ସର୍ୱୈରହମେବ ବେଦ୍ୟୋ ବେଦାନ୍ତକୃଦ୍ୱେଦବିଦେବ ଚାହମ୍ ॥ ୧୫-୧୫॥
ସର୍ୱସ୍ୟ ଚ ପ୍ରାଣିଜାତସ୍ୟ ଅହଂ ଆତ୍ମା ସନ୍ ହୃଦି ବୁଦ୍ଧୌ ସନ୍ନିବିଷ୍ଟଃ । ଅତଃ
ମତ୍ତଃ ଆତ୍ମନଃ ସର୍ୱପ୍ରାଣିନାଂ ସ୍ମୃତିଃ ଜ୍ଞାନଂ ତଦପୋହନଂ ଚ ଅପଗମନଂ
ଚ; ଯେଷାଂ ଯଥା ପୁଣ୍ୟକର୍ମଣାଂ ପୁଣ୍ୟକର୍ମାନୁରୋଧେନ ଜ୍ଞାନସ୍ମୃତୀ ଭବତଃ,
ତଥା ପାପକର୍ମଣାଂ ପାପକର୍ମାନୁରୂପେଣ ସ୍ମୃତିଜ୍ଞାନୟୋଃ ଅପୋହନଂ ଚ ଅପାୟନମ୍
ଅପଗମନଂ ଚ । ବେଦୈଶ୍ଚ ସର୍ୱୈଃ ଅହମେବ ପରମାତ୍ମା ବେଦ୍ୟଃ ବେଦିତବ୍ୟଃ ।
ବେଦାନ୍ତକୃତ୍ ବେଦାନ୍ତାର୍ଥସମ୍ପ୍ରଦାୟକୃତ୍ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ, ବେଦବିତ୍ ବେଦାର୍ଥବିତ୍ ଏବ
ଚ ଅହମ୍ ॥ ଭଗବତଃ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ନାରାୟଣାଖ୍ୟସ୍ୟ ବିଭୂତିସଙ୍କ୍ଷେପଃ ଉକ୍ତଃ
ବିଶିଷ୍ଟୋପାଧିକୃତଃ“ଯଦାଦିତ୍ୟଗତଂ ତେଜଃ” (ଭ. ଗୀ. ୧୫-୧୨)
ଇତ୍ୟାଦିନା । ଅଥ ଅଧୁନା ତସ୍ୟୈବ କ୍ଷରାକ୍ଷରୋପାଧିପ୍ରବିଭକ୍ତତୟା ନିରୁପାଧିକସ୍ୟ
କେବଲସ୍ୟ ସ୍ୱରୂପନିର୍ଦିଧାରୟିଷୟା ଉତ୍ତରେ ଶ୍ଲୋକାଃ ଆରଭ୍ୟନ୍ତେ । ତତ୍ର ସର୍ୱମେବ
ଅତୀତାନାଗତାଧ୍ୟାୟାର୍ଥଜାତଂ ତ୍ରିଧା ରାଶୀକୃତ୍ୟ ଆହ —
ଦ୍ୱାବିମୌ ପୁରୁଷୌ ଲୋକେ କ୍ଷରଶ୍ଚାକ୍ଷର ଏବ ଚ ।
କ୍ଷରଃ ସର୍ୱାଣି ଭୂତାନି କୂଟସ୍ଥୋଽକ୍ଷର ଉଚ୍ୟତେ ॥ ୧୫-୧୬॥
ଦ୍ୱୌ ଇମୌ ପୃଥଗ୍ରାଶୀକୃତୌ ପୁରୁଷୌ ଇତି ଉଚ୍ୟେତେ ଲୋକେ ସଂସାରେ —
କ୍ଷରଶ୍ଚ କ୍ଷରତୀତି କ୍ଷରଃ ବିନାଶୀ ଇତି ଏକୋ ରାଶିଃ; ଅପରଃ ପୁରୁଷଃ ଅକ୍ଷରଃ
ତଦ୍ୱିପରୀତଃ, ଭଗବତଃ ମାୟାଶକ୍ତିଃ, କ୍ଷରାଖ୍ୟସ୍ୟ ପୁରୁଷସ୍ୟ ଉତ୍ପତ୍ତିବୀଜମ୍
ଅନେକସଂସାରିଜନ୍ତୁକାମକର୍ମାଦିସଂସ୍କାରାଶ୍ରୟଃ, ଅକ୍ଷରଃ ପୁରୁଷଃ ଉଚ୍ୟତେ । କୌ
ତୌ ପୁରୁଷୌ ଇତି ଆହ ସ୍ୱୟମେବ ଭଗବାନ୍ — କ୍ଷରଃ ସର୍ୱାଣି ଭୂତାନି, ସମସ୍ତଂ
ବିକାରଜାତଂ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । କୂଟସ୍ଥଃ କୂଟଃ ରାଶୀ ରାଶିରିବ ସ୍ଥିତଃ । ଅଥବା, କୂଟଃ
ମାୟା ବଞ୍ଚନା ଜିହ୍ମତା କୁଟିଲତା ଇତି ପର୍ୟାୟାଃ, ଅନେକମାୟାବଞ୍ଚନାଦିପ୍ରକାରେଣ
ସ୍ଥିତଃ କୂଟସ୍ଥଃ, ସଂସାରବୀଜାନନ୍ତ୍ୟାତ୍ ନ କ୍ଷରତି ଇତି ଅକ୍ଷରଃ ଉଚ୍ୟତେ ॥
ଆଭ୍ୟାଂ କ୍ଷରାକ୍ଷରାଭ୍ୟାଂ ଅନ୍ୟଃ ବିଲକ୍ଷଣଃ କ୍ଷରାକ୍ଷରୋପାଧିଦ୍ୱୟଦୋଷେଣ
ଅସ୍ପୃଷ୍ଟଃ ନିତ୍ୟଶୁଦ୍ଧବୁଦ୍ଧମୁକ୍ତସ୍ୱଭାବଃ —
ଉତ୍ତମଃ ପୁରୁଷସ୍ତ୍ୱନ୍ୟଃ ପରମାତ୍ମେତ୍ୟୁଦାହୃତଃ ।
ଯୋ ଲୋକତ୍ରୟମାବିଶ୍ୟ ବିଭର୍ତ୍ୟବ୍ୟଯ ଈଶ୍ୱରଃ ॥ ୧୫-୧୭॥
ଉତ୍ତମଃ ଉତ୍କୃଷ୍ଟତମଃ ପୁରୁଷସ୍ତୁ ଅନ୍ୟଃ ଅତ୍ୟନ୍ତବିଲକ୍ଷଣଃ ଆଭ୍ୟାଂ ପରମାତ୍ମା
ଇତି ପରମଶ୍ଚ ଅସୌ ଦେହାଦ୍ୟବିଦ୍ୟାକୃତାତ୍ମଭ୍ୟଃ, ଆତ୍ମା ଚ ସର୍ୱଭୂତାନାଂ
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଚେତନଃ, ଇତ୍ୟତଃ ପରମାତ୍ମା ଇତି ଉଦାହୃତଃ ଉକ୍ତଃ ବେଦାନ୍ତେଷୁ । ସ ଏବ
ବିଶିଷ୍ୟତେ ଯଃ ଲୋକତ୍ରୟଂ ଭୂର୍ଭୁବଃସ୍ୱରାଖ୍ୟଂ ସ୍ୱକୀୟଯା ଚୈତନ୍ୟବଲଶକ୍ତ୍ୟା
ଆବିଶ୍ୟ ପ୍ରବିଶ୍ୟ ବିଭର୍ତି ସ୍ୱରୂପସଦ୍ଭାବମାତ୍ରେଣ ବିଭର୍ତି ଧାରୟତି; ଅବ୍ୟଯଃ
ନ ଅସ୍ୟ ବ୍ୟଯଃ ବିଦ୍ୟତେ ଇତି ଅବ୍ୟଯଃ । କଃ? ଈଶ୍ୱରଃ ସର୍ୱଜ୍ଞଃ ନାରାୟଣାଖ୍ୟଃ
ଈଶନଶୀଲଃ ॥ ଯଥାବ୍ୟାଖ୍ୟାତସ୍ୟ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ “ପୁରୁଷୋତ୍ତମଃ” ଇତ୍ୟେତତ୍
ନାମ ପ୍ରସିଦ୍ଧମ୍ । ତସ୍ୟ ନାମନିର୍ୱଚନପ୍ରସିଦ୍ଧ୍ୟା ଅର୍ଥବତ୍ତ୍ୱଂ ନାମ୍ନୋ ଦର୍ଶୟନ୍
“ନିରତିଶୟଃ ଅହଂ ଈଶ୍ୱରଃ” ଇତି ଆତ୍ମାନଂ ଦର୍ଶୟତି ଭଗବାନ୍ —
ଯସ୍ମାତ୍କ୍ଷରମତୀତୋଽହମକ୍ଷରାଦପି ଚୋତ୍ତମଃ ।
ଅତୋଽସ୍ମି ଲୋକେ ବେଦେ ଚ ପ୍ରଥିତଃ ପୁରୁଷୋତ୍ତମଃ ॥ ୧୫-୧୮॥
ଯସ୍ମାତ୍ କ୍ଷରଂ ଅତୀତଃ ଅହଂ ସଂସାରମାୟାବୃକ୍ଷଂ ଅଶ୍ୱତ୍ଥାଖ୍ୟଂ ଅତିକ୍ରାନ୍ତଃ ଅହମ୍
ଅକ୍ଷରାଦପି ସଂସାରମାୟାରୂପବୃକ୍ଷବୀଜଭୂତାଦପି ଚ ଉତ୍ତମଃ ଉତ୍କୃଷ୍ଟତମଃ
ଊର୍ଧ୍ୱତମୋ ବା, ଅତଃ ତାଭ୍ୟାଂ କ୍ଷରାକ୍ଷରାଭ୍ୟାଂ ଉତ୍ତମତ୍ୱାତ୍ ଅସ୍ମି ଲୋକେ
ବେଦେ ଚ ପ୍ରଥିତଃ ପ୍ରଖ୍ୟାତଃ । ପୁରୁଷୋତ୍ତମଃ ଇତ୍ୟେବଂ ମାଂ ଭକ୍ତଜନାଃ
ବିଦୁଃ । କବୟଃ କାବ୍ୟାଦିଷୁ ଚ ଇଦଂ ନାମ ନିବଧ୍ନନ୍ତି । ପୁରୁଷୋତ୍ତମ
ଇତ୍ୟନେନାଭିଧାନେନାଭିଗୃଣନ୍ତି ॥ ଅଥ ଇଦାନୀଂ ଯଥାନିରୁକ୍ତଂ ଆତ୍ମାନଂ ଯୋ ବେଦ,
ତସ୍ୟ ଇଦଂ ଫଲଂ ଉଚ୍ୟତେ —
ଯୋ ମାମେବମସମ୍ମୂଢୋ ଜାନାତି ପୁରୁଷୋତ୍ତମମ୍ ।
ସ ସର୍ୱବିଦ୍ଭଜତି ମାଂ ସର୍ୱଭାବେନ ଭାରତ ॥ ୧୫-୧୯॥
ଯଃ ମାଂ ଈଶ୍ୱରଂ ଯଥୋକ୍ତବିଶେଷଣଂ ଏବଂ ଯଥୋକ୍ତେନ ପ୍ରକାରେଣ ଅସମ୍ମୂଢଃ
ସମ୍ମୋହବର୍ଜିତଃ ସନ୍ ଜାନାତି “ଅୟଂ ଅହଂ ଅସ୍ମି” ଇତି ପୁରୁଷୋତ୍ତମଂ ସଃ
ସର୍ୱବିତ୍ ସର୍ୱାତ୍ମନା ସର୍ୱଂ ବେତ୍ତୀତି ସର୍ୱଜ୍ଞଃ ସର୍ୱଭୂତସ୍ଥଂ ଭଜତି ମାଂ
ସର୍ୱଭାବେନ ସର୍ୱାତ୍ମତୟା ହେ ଭାରତ ॥ ଅସ୍ମିନ୍ ଅଧ୍ୟାୟେ ଭଗବତ୍ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନଂ
ମୋକ୍ଷଫଲଂ ଉକ୍ତ୍ୱା, ଅଥ ଇଦାନୀଂ ତତ୍ ସ୍ତୌତି —
ଇତି ଗୁହ୍ୟତମଂ ଶାସ୍ତ୍ରମିଦମୁକ୍ତଂ ମୟାନଘ ।
ଏତଦ୍ବୁଦ୍ଧ୍ୱା ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ସ୍ୟାତ୍କୃତକୃତ୍ୟଶ୍ଚ ଭାରତ ॥ ୧୫-୨୦॥
ଇତି ଏତତ୍ ଗୁହ୍ୟତମଂ ଗୋପ୍ୟତମମ୍, ଅତ୍ୟନ୍ତରହସ୍ୟଂ ଇତ୍ୟେତତ୍ । କିଂ ତତ୍? ଶାସ୍ତ୍ରମ୍ ।
ଯଦ୍ୟପି ଗୀତାଖ୍ୟଂ ସମସ୍ତଂ “ଶାସ୍ତ୍ରମ୍” ଉଚ୍ୟତେ, ତଥାପି ଅୟମେବ
ଅଧ୍ୟାୟଃ ଇହ “ଶାସ୍ତ୍ରମ୍” ଇତି ଉଚ୍ୟତେ ସ୍ତୁତ୍ୟର୍ଥଂ ପ୍ରକରଣାତ୍ । ସର୍ୱୋ
ହି ଗୀତାଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥଃ ଅସ୍ମିନ୍ ଅଧ୍ୟାୟେ ସମାସେନ ଉକ୍ତଃ । ନ କେବଲଂ ଗୀତାଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥ
ଏବ, କିନ୍ତୁ ସର୍ୱଶ୍ଚ ବେଦାର୍ଥଃ ଇହ ପରିସମାପ୍ତଃ । “ଯସ୍ତଂ ବେଦ ସ
ବେଦବିତ୍” (ଭ. ଗୀ. ୧୫-୧) “ବେଦୈଶ୍ଚ ସର୍ୱୈରହମେବ ବେଦ୍ୟଃ”
(ଭ. ଗୀ. ୧୫-୧୫) ଇତି ଚ ଉକ୍ତମ୍ । ଇଦଂ ଉକ୍ତଂ କଥିତଂ ମୟା ହେ ଅନଘ
ଅପାପ । ଏତତ୍ ଶାସ୍ତ୍ରଂ ଯଥାଦର୍ଶିତାର୍ଥଂ ବୁଦ୍ଧ୍ୱା ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ସ୍ୟାତ୍ ଭବେତ୍
ନ ଅନ୍ୟଥା କୃତକୃତ୍ୟଶ୍ଚ ଭାରତ କୃତଂ କୃତ୍ୟଂ କର୍ତବ୍ୟଂ ଯେନ ସଃ
କୃତକୃତ୍ୟଃ; ବିଶିଷ୍ଟଜନ୍ମପ୍ରସୂତେନ ବ୍ରାହ୍ମଣେନ ଯତ୍ କର୍ତବ୍ୟଂ ତତ୍ ସର୍ୱଂ
ଭଗବତ୍ତତ୍ତ୍ୱେ ବିଦିତେ କୃତଂ ଭବେତ୍ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ; ନ ଚ ଅନ୍ୟଥା କର୍ତବ୍ୟଂ
ପରିସମାପ୍ୟତେ କସ୍ୟଚିତ୍ ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ । “ସର୍ୱଂ କର୍ମାଖିଲଂ ପାର୍ଥ
ଜ୍ଞାନେ ପରିସମାପ୍ୟତେ” (ଭ. ଗୀ. ୪-୩୩) ଇତି ଚ ଉକ୍ତମ୍ ।
”ଏତଦ୍ଧି ଜନ୍ମସାମଗ୍ର୍ୟଂ ବ୍ରାହ୍ମଣସ୍ୟ ବିଶେଷତଃ । ପ୍ରାପ୍ୟୈତତ୍କୃତକୃତ୍ୟୋ
ହି ଦ୍ୱିଜୋ ଭବତି ନାନ୍ୟଥା” (ମନୁ. ୧୨-୯୩) ଇତି ଚ ମାନବଂ ବଚନମ୍ ।
ଯତଃ ଏତତ୍ ପରମାର୍ଥତତ୍ତ୍ୱଂ ମତ୍ତଃ ଶ୍ରୁତବାନ୍ ଅସି, ଅତଃ କୃତାର୍ଥଃ ତ୍ୱଂ
ଭାରତ ଇତି ॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଯୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ନାର୍ଜୁନସଂବାଦେ ପୁରୁଷୋତ୍ତମୟୋଗୋ ନାମ ପଽଚଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୧୫॥
ଇତି
ଶ୍ରୀମଦ୍-ପରମହଂସ-ପରିବ୍ରାଜକ-ଆଚାର୍ୟ-ପୂଜ୍ୟପାଦ-ଶ୍ରୀଶଙ୍କର-ଭଗବତା
କୃତୌ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା-ଭାଷ୍ୟେ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ-ଯୋଗଃ ନାମ ପଽଚଦଶଃ
ଅଧ୍ୟାୟଃ ॥
॥ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା ଶାଙ୍କର-ଭାଷ୍ୟମ୍ ॥ ॥ ଷୋଡଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
ଦୈବୀ ଆସୁରୀ ରାକ୍ଷସୀ ଇତି ପ୍ରାଣିଣାଂ ପ୍ରକୃତୟଃ ନବମେ ଅଧ୍ୟାୟେ ସୂଚିତାଃ ।
ତାସାଂ ବିସ୍ତରେଣ ପ୍ରଦର୍ଶନାୟ “ଅଭୟଂ ସତ୍ତ୍ୱସଂଶୁଦ୍ଧିଃ”
ଇତ୍ୟାଦିଃ ଅଧ୍ୟାୟଃ ଆରଭ୍ୟତେ । ତତ୍ର ସଂସାରମୋକ୍ଷାୟ ଦୈବୀ ପ୍ରକୃତିଃ,
ନିବନ୍ଧାୟ ଆସୁରୀ ରାକ୍ଷସୀ ଚ ଇତି ଦୈବ୍ୟାଃ ଆଦାନାୟ ପ୍ରଦର୍ଶନଂ କ୍ରିୟତେ,
ଇତରୟୋଃ ପରିବର୍ଜନାୟ ଚ ॥
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ଅଭୟଂ ସତ୍ତ୍ୱସଂଶୁଦ୍ଧିର୍ଜ୍ଞାନୟୋଗବ୍ୟବସ୍ଥିତିଃ ।
ଦାନଂ ଦମଶ୍ଚ ଯଜ୍ଞଶ୍ଚ ସ୍ୱାଧ୍ୟାୟସ୍ତପ ଆର୍ଜବମ୍ ॥ ୧୬-୧॥
ଅଭୟଂ ଅଭୀରୁତା । ସତ୍ତ୍ୱସଂଶୁଦ୍ଧିଃ ସତ୍ତ୍ୱସ୍ୟ ଅନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ ସଂଶୁଦ୍ଧିଃ
ସଂବ୍ୟବହାରେଷୁ ପରବଞ୍ଚନାମାୟାନୃତାଦିପରିବର୍ଜନଂ ଶୁଦ୍ଧସତ୍ତ୍ୱଭାବେନ
ବ୍ୟବହାରଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଜ୍ଞାନୟୋଗବ୍ୟବସ୍ଥିତିଃ ଜ୍ଞାନଂ ଶାସ୍ତ୍ରତଃ
ଆଚାର୍ୟତଶ୍ଚ ଆତ୍ମାଦିପଦାର୍ଥାନାଂ ଅବଗମଃ, ଅବଗତାନାଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଦ୍ୟୁପସଂହାରେଣ
ଏକାଗ୍ରତୟା ସ୍ୱାତ୍ମସଂବେଦ୍ୟତାପାଦନଂ ଯୋଗଃ, ତୟୋଃ ଜ୍ଞାନୟୋଗୟୋଃ ବ୍ୟାବସ୍ଥିତିଃ
ବ୍ୟବସ୍ଥାନଂ ତନ୍ନିଷ୍ଠତା । ଏଷା ପ୍ରଧାନା ଦୈବୀ ସାତ୍ତ୍ୱିକୀ ସମ୍ପତ୍ । ଯତ୍ର
ଯେଷାଂ ଅଧିକୃତାନାଂ ଯା ପ୍ରକୃତିଃ ସମ୍ଭବତି, ସାତ୍ତ୍ୱିକୀ ସା ଉଚ୍ୟତେ । ଦାନଂ
ଯଥାଶକ୍ତି ସଂବିଭାଗଃ ଅନ୍ନାଦୀନାମ୍ । ଦମଶ୍ଚ ବାହ୍ୟକରଣାନାଂ ଉପଶମଃ;
ଅନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ ଉପଶମଂ ଶାନ୍ତିଂ ବକ୍ଷ୍ୟତି । ଯଜ୍ଞଶ୍ଚ ଶ୍ରୌତଃ ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦିଃ ।
ସ୍ମାର୍ତଶ୍ଚ ଦେବୟଜ୍ଞାଦିଃ, ସ୍ୱାଧ୍ୟାୟଃ ଋଗ୍ୱେଦାଦ୍ୟଧ୍ୟଯନଂ ଅଦୃଷ୍ଟାର୍ଥମ୍ ।
ତପଃ ବକ୍ଷ୍ୟମାଣଂ ଶାରୀରାଦି । ଆର୍ଜବଂ ଋଜୁତ୍ୱଂ ସର୍ୱଦା ॥ କିଞ୍ଚ —
ଅହିଂସା ସତ୍ୟମକ୍ରୋଧସ୍ତ୍ୟାଗଃ ଶାନ୍ତିରପୈଶୁନମ୍ ।
ଦୟା ଭୂତେଷ୍ୱଲୋଲୁପ୍ତ୍ୱଂ ମାର୍ଦବଂ ହ୍ରୀରଚାପଲମ୍ ॥ ୧୬-୨॥
ଅହିଂସା ଅହିଂସନଂ ପ୍ରାଣିନାଂ ପୀଡାବର୍ଜନମ୍ । ସତ୍ୟଂ ଅପ୍ରିୟାନୃତବର୍ଜିତଂ
ଯଥାଭୂତାର୍ଥବଚନମ୍ । ଅକ୍ରୋଧଃ ପରୈଃ ଆକ୍ରୁଷ୍ଟସ୍ୟ ଅଭିହତସ୍ୟ ବା
ପ୍ରାପ୍ତସ୍ୟ କ୍ରୋଧସ୍ୟ ଉପଶମନମ୍ । ତ୍ୟାଗଃ ସନ୍ନ୍ୟାସଃ, ପୂର୍ୱଂ ଦାନସ୍ୟ ଉକ୍ତତ୍ୱାତ୍ ।
ଶାନ୍ତିଃ ଅନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ ଉପଶମଃ । ଅପୈଶୁନଂ ଅପିଶୁନତା; ପରସ୍ମୈ
ପରରନ୍ଧ୍ରପ୍ରକଟୀକରଣଂ ପୈଶୁନମ୍, ତଦଭାବଃ ଅପୈଶୁନମ୍ । ଦୟା କୃପା
ଭୂତେଷୁ ଦୁଃଖିତେଷୁ । ଅଲୋଲୁପ୍ତ୍ୱଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ବିଷୟସନ୍ନିଧୌ ଅବିକ୍ରିୟା ।
ମାର୍ଦବଂ ମୃଦୁତା ଅକ୍ରୌର୍ୟମ୍ । ହ୍ରୀଃ ଲଜ୍ଜା । ଅଚାପଲଂ ଅସତି ପ୍ରୟୋଜନେ
ବାକ୍ପାଣିପାଦାଦୀନାଂ ଅବ୍ୟାପାରୟିତୃତ୍ୱମ୍ ॥ କିଞ୍ଚ —
ତେଜଃ କ୍ଷମା ଧୃତିଃ ଶୌଚମଦ୍ରୋହୋ ନାତିମାନିତା ।
ଭବନ୍ତି ସମ୍ପଦଂ ଦୈବୀମଭିଜାତସ୍ୟ ଭାରତ ॥ ୧୬-୩॥
ତେଜଃ ପ୍ରାଗଲ୍ଭ୍ୟଂ ନ ତ୍ୱଗ୍ଗତା ଦୀପ୍ତିଃ । କ୍ଷମା ଆକ୍ରୁଷ୍ଟସ୍ୟ ତାଡିତସ୍ୟ ବା
ଅନ୍ତର୍ୱିକ୍ରିୟାନୁତ୍ପତ୍ତିଃ, ଉତ୍ପନ୍ନାୟାଂ ବିକ୍ରିୟାୟାଂ ଉପଶମନଂ ଅକ୍ରୋଧଃ ଇତି ଅବୋଚାମ ।
ଇତ୍ଥଂ କ୍ଷମାୟାଃ ଅକ୍ରୋଧସ୍ୟ ଚ ବିଶେଷଃ । ଧୃତିଃ ଦେହେନ୍ଦ୍ରିୟେଷୁ ଅବସାଦଂ
ପ୍ରାପ୍ତେଷୁ ତସ୍ୟ ପ୍ରତିଷେଧକଃ ଅନ୍ତଃକରଣବୃତ୍ତିବିଶେଷଃ, ଯେନ ଉତ୍ତମ୍ଭିତାନି
କରଣାନି ଦେହଶ୍ଚ ନ ଅବସୀଦନ୍ତି । ଶୌଚଂ ଦ୍ୱିବିଧଂ ମୃଜ୍ଜଲକୃତଂ
ବାହ୍ୟଂ ଆଭ୍ୟନ୍ତରଂ ଚ ମନୋବୁଦ୍ଧ୍ୟୋଃ ନୈର୍ମଲ୍ୟଂ ମାୟାରାଗାଦିକାଲୁଷ୍ୟାଭାବଃ;
ଏବଂ ଦ୍ୱିବିଧଂ ଶୌଚମ୍ । ଅଦ୍ରୋହଃ ପରଜିଘାଂସାଭାବଃ ଅହିଂସନମ୍ । ନାତିମାନିତା
ଅତ୍ୟର୍ଥଂ ମାନଃ ଅତିମାନଃ, ସଃ ଯସ୍ୟ ବିଦ୍ୟତେ ସଃ ଅତିମାନୀ, ତଦ୍ଭାବଃ ଅତିମାନିତା,
ତଦଭାବଃ ନାତିମାନିତା ଆତ୍ମନଃ ପୂଜ୍ୟତାତିଶୟଭାବନାଭାବ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଭବନ୍ତି
ଅଭୟାଦୀନି ଏତଦନ୍ତାନି ସମ୍ପଦଂ ଅଭିଜାତସ୍ୟ । କିଂବିଶିଷ୍ଟାଂ ସମ୍ପଦମ୍? ଦୈବୀଂ
ଦେବାନାଂ ଯା ସମ୍ପତ୍ ତାଂ ଅଭିଲକ୍ଷ୍ୟ ଜାତସ୍ୟ ଦେବବିଭୂତ୍ୟର୍ହସ୍ୟ ଭାବିକଲ୍ୟାଣସ୍ୟ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ, ହେ ଭାରତ ॥ ଅଥ ଇଦାନୀଂ ଆସୁରୀ ସମ୍ପତ୍ ଉଚ୍ୟତେ —
ଦମ୍ଭୋ ଦର୍ପୋଽତିମାନଶ୍ଚ କ୍ରୋଧଃ ପାରୁଷ୍ୟମେବ ଚ ।
ଅଜ୍ଞାନଂ ଚାଭିଜାତସ୍ୟ ପାର୍ଥ ସମ୍ପଦମାସୁରୀମ୍ ॥ ୧୬-୪॥
ଦମ୍ଭଃ ଧର୍ମଧ୍ୱଜିତ୍ୱମ୍ । ଦର୍ପଃ ବିଦ୍ୟାଧନସ୍ୱଜନାଦିନିମିତ୍ତଃ ଉତ୍ସେକଃ ।
ଅତିମାନଃ ପୂର୍ୱୋକ୍ତଃ । କ୍ରୋଧଶ୍ଚ । ପାରୁଷ୍ୟମେବ ଚ ପରୁଷବଚନମ୍
— ଯଥା କାଣଂ “ଚକ୍ଷୁଷ୍ମାନ୍” ବିରୂପଂ “ରୂପବାନ୍”
ହୀନାଭିଜନଂ “ଉତ୍ତମାଭିଜନଃ” ଇତ୍ୟାଦି । ଅଜ୍ଞାନଂ ଚ ଅବିବେକଜ୍ଞାନଂ
କର୍ତବ୍ୟାକର୍ତବ୍ୟାଦିବିଷୟମିଥ୍ୟାପ୍ରତ୍ୟଯଃ । ଅଭିଜାତସ୍ୟ ପାର୍ଥ । କିମ୍
ଅଭିଜାତସ୍ୟେତି, ଆହ — ସମ୍ପଦଂ ଆସୁରୀଂ ଅସୁରାଣାଂ ସମ୍ପତ୍ ଆସୁରୀ ତାଂ ଅଭିଜାତସ୍ୟ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ଅନୟୋଃ ସମ୍ପଦୋଃ କାର୍ୟଂ ଉଚ୍ୟତେ —
ଦୈବୀ ସମ୍ପଦ୍ୱିମୋକ୍ଷାୟ ନିବନ୍ଧାୟାସୁରୀ ମତା ।
ମା ଶୁଚଃ ସମ୍ପଦଂ ଦୈବୀମଭିଜାତୋଽସି ପାଣ୍ଡବ ॥ ୧୬-୫॥
ଦୈବୀ ସମ୍ପତ୍ ଯା, ସା ବିମୋକ୍ଷାୟ ସଂସାରବନ୍ଧନାତ୍ । ନିବନ୍ଧାୟ ନିୟତଃ
ବନ୍ଧଃ ନିବନ୍ଧଃ ତଦର୍ଥଂ ଆସୁରୀ ସମ୍ପତ୍ ମତା ଅଭିପ୍ରେତା । ତଥା ରାକ୍ଷସୀ
ଚ । ତତ୍ର ଏବଂ ଉକ୍ତେ ସତି ଅର୍ଜୁନସ୍ୟ ଅନ୍ତର୍ଗତଂ ଭାବଂ “କିଂ ଅହମ୍
ଆସୁରସମ୍ପଦ୍ୟୁକ୍ତଃ? କିଂ ବା ଦୈବସମ୍ପଦ୍ୟୁକ୍ତଃ?” ଇତ୍ୟେବଂ ଆଲୋଚନାରୂପମ୍
ଆଲକ୍ଷ୍ୟ ଆହ ଭଗବାନ୍ — ମା ଶୁଚଃ ଶୋକଂ ମା କାର୍ଷୀଃ । ସମ୍ପଦଂ ଦୈବୀମ୍
ଅଭିଜାତଃ ଅସି ଅଭିଲକ୍ଷ୍ୟ ଜାତୋଽସି, ଭାବିକଲ୍ୟାଣଃ ତ୍ୱଂ ଅସି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ, ହେ
ପାଣ୍ଡବ ॥
ଦ୍ୱୌ ଭୂତସର୍ଗୌ ଲୋକେଽସ୍ମିନ୍ଦୈବ ଆସୁର ଏବ ଚ ।
ଦୈବୋ ବିସ୍ତରଶଃ ପ୍ରୋକ୍ତ ଆସୁରଂ ପାର୍ଥ ମେ ଶୃଣୁ ॥ ୧୬-୬॥
ଦ୍ୱୌ ଦ୍ୱିସଙ୍ଖ୍ୟାକୌ ଭୂତସର୍ଗୌ ଭୂତାନାଂ ମନୁଷ୍ୟାଣାଂ ସର୍ଗୌ ସୃଷ୍ଟୀ ଭୂତସର୍ଗୌ
ସୃଜ୍ୟେତେତି ସର୍ଗୌ ଭୂତାନ୍ୟେବ ସୃଜ୍ୟମାନାନି ଦୈବାସୁରସମ୍ପଦ୍ୱୟଯୁକ୍ତାନି
ଇତି ଦ୍ୱୌ ଭୂତସର୍ଗୌ ଇତି ଉଚ୍ୟତେ, “ଦ୍ୱୟା ହ ବୈ ପ୍ରାଜାପତ୍ୟା
ଦେବାଶ୍ଚାସୁରାଶ୍ଚ” (ବୃ. ଉ. ୧-୩-୧) ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ । ଲୋକେ ଅସ୍ମିନ୍,
ସଂସାରେ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ, ସର୍ୱେଷାଂ ଦ୍ୱୈବିଧ୍ୟୋପପତ୍ତେଃ । କୌ ତୌ ଭୂତସର୍ଗୌ ଇତି,
ଉଚ୍ୟତେ — ପ୍ରକୃତାବେବ ଦୈବ ଆସୁର ଏବ ଚ । ଉକ୍ତୟୋରେବ ପୁନଃ ଅନୁବାଦେ
ପ୍ରୟୋଜନଂ ଆହ — ଦୈବଃ ଭୂତସର୍ଗଃ “ଅଭୟଂ ସତ୍ତ୍ୱସଂଶୁଦ୍ଧିଃ”
(ଭ. ଗୀ. ୧୬-୧) ଇତ୍ୟାଦିନା ବିସ୍ତରଶଃ ବିସ୍ତରପ୍ରକାରୈଃ ପ୍ରୋକ୍ତଃ କଥିତଃ, ନ ତୁ
ଆସୁରଃ ବିସ୍ତରଶଃ; ଅତଃ ତତ୍ପରିବର୍ଜନାର୍ଥଂ ଆସୁରଂ ପାର୍ଥ, ମେ ମମ ବଚନାତ୍
ଉଚ୍ୟମାନଂ ବିସ୍ତରଶଃ ଶୃଣୁ ଅବଧାରୟ ॥ ଆ ଅଧ୍ୟାୟପରିସମାପ୍ତେଃ ଆସୁରୀ
ସମ୍ପତ୍ ପ୍ରାଣିବିଶେଷଣତ୍ୱେନ ପ୍ରଦର୍ଶ୍ୟତେ, ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷୀକରଣେନ ଚ ଶକ୍ୟତେ
ତସ୍ୟାଃ ପରିବର୍ଜନଂ କର୍ତୁମିତି —
ପ୍ରବୃତ୍ତିଂ ଚ ନିବୃତ୍ତିଂ ଚ ଜନା ନ ବିଦୁରାସୁରାଃ ।
ନ ଶୌଚଂ ନାପି ଚାଚାରୋ ନ ସତ୍ୟଂ ତେଷୁ ବିଦ୍ୟତେ ॥ ୧୬-୭॥
ପ୍ରବୃତ୍ତିଂ ଚ ପ୍ରବର୍ତନଂ ଯସ୍ମିନ୍ ପୁରୁଷାର୍ଥସାଧନେ କର୍ତବ୍ୟେ ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ ତାମ୍,
ନିବୃତ୍ତିଂ ଚ ଏତଦ୍ୱିପରୀତାଂ ଯସ୍ମାତ୍ ଅନର୍ଥହେତୋଃ ନିବର୍ତିତବ୍ୟଂ ସା ନିବୃତ୍ତିଃ
ତାଂ ଚ, ଜନାଃ ଆସୁରାଃ ନ ବିଦୁଃ ନ ଜାନନ୍ତି । ନ କେବଲଂ ପ୍ରବୃତ୍ତିନିବୃତ୍ତୀ
ଏବ ତେ ନ ବିଦୁଃ, ନ ଶୌଚଂ ନାପି ଚ ଆଚାରଃ ନ ସତ୍ୟଂ ତେଷୁ ବିଦ୍ୟତେ;
ଅଶୌଚାଃ ଅନାଚାରାଃ ମାୟାବିନଃ ଅନୃତବାଦିନୋ ହି ଆସୁରାଃ ॥ କିଞ୍ଚ —
ଅସତ୍ୟମପ୍ରତିଷ୍ଠଂ ତେ ଜଗଦାହୁରନୀଶ୍ୱରମ୍ ।
ଅପରସ୍ପରସମ୍ଭୂତଂ କିମନ୍ୟତ୍କାମହୈତୁକମ୍ ॥ ୧୬-୮॥
ଅସତ୍ୟଂ ଯଥା ବୟଂ ଅନୃତପ୍ରାୟାଃ ତଥା ଇଦଂ ଜଗତ୍ ସର୍ୱଂ ଅସତ୍ୟମ୍, ଅପ୍ରତିଷ୍ଠଂ
ଚ ନ ଅସ୍ୟ ଧର୍ମାଧର୍ମୌ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଅତଃ ଅପ୍ରତିଷ୍ଠଂ ଚ, ଇତି ତେ ଆସୁରାଃ
ଜନାଃ ଜଗତ୍ ଆହୁଃ, ଅନୀଶ୍ୱରଂ ନ ଚ ଧର୍ମାଧର୍ମସବ୍ୟପେକ୍ଷକଃ ଅସ୍ୟ ଶାସିତା
ଈଶ୍ୱରଃ ବିଦ୍ୟତେ ଇତି ଅତଃ ଅନୀଶ୍ୱରଂ ଜଗତ୍ ଆହୁଃ । କିଞ୍ଚ, ଅପରସ୍ପରସମ୍ଭୂତଂ
କାମପ୍ରୟୁକ୍ତୟୋଃ ସ୍ତ୍ରୀପୁରୁଷୟୋଃ ଅନ୍ୟୋନ୍ୟସଂୟୋଗାତ୍ ଜଗତ୍ ସର୍ୱଂ ସମ୍ଭୂତମ୍ ।
କିମନ୍ୟତ୍ କାମହୈତୁକଂ କାମହେତୁକମେବ କାମହୈତୁକମ୍ । କିମନ୍ୟତ୍ ଜଗତଃ
କାରଣମ୍? ନ କିଞ୍ଚିତ୍ ଅଦୃଷ୍ଟଂ ଧର୍ମାଧର୍ମାଦି କାରଣାନ୍ତରଂ ବିଦ୍ୟତେ ଜଗତଃ
“କାମ ଏବ ପ୍ରାଣିନାଂ କାରଣମ୍” ଇତି ଲୋକାୟତିକଦୃଷ୍ଟିଃ ଇୟମ୍ ॥
ଏତାଂ ଦୃଷ୍ଟିମବଷ୍ଟଭ୍ୟ ନଷ୍ଟାତ୍ମାନୋଽଲ୍ପବୁଦ୍ଧୟଃ ।
ପ୍ରଭବନ୍ତ୍ୟୁଗ୍ରକର୍ମାଣଃ କ୍ଷୟାୟ ଜଗତୋଽହିତାଃ ॥ ୧୬-୯॥
ଏତାଂ ଦୃଷ୍ଟିଂ ଅବଷ୍ଟଭ୍ୟ ଆଶ୍ରିତ୍ୟ ନଷ୍ଟାତ୍ମାନଃ ନଷ୍ଟସ୍ୱଭାବାଃ
ବିଭ୍ରଷ୍ଟପରଲୋକସାଧନାଃ ଅଲ୍ପବୁଦ୍ଧୟଃ ବିଷୟବିଷୟା ଅଲ୍ପୈବ ବୁଦ୍ଧିଃ
ଯେଷାଂ ତେ ଅଲ୍ପବୁଦ୍ଧୟଃ ପ୍ରଭବନ୍ତି ଉଦ୍ଭବନ୍ତି ଉଗ୍ରକର୍ମାଣଃ କ୍ରୂରକର୍ମାଣଃ
ହିଂସାତ୍ମକାଃ । କ୍ଷୟାୟ ଜଗତଃ ପ୍ରଭବନ୍ତି ଇତି ସମ୍ବନ୍ଧଃ । ଜଗତଃ ଅହିତାଃ,
ଶତ୍ରବଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ତେ ଚ —
କାମମାଶ୍ରିତ୍ୟ ଦୁଷ୍ପୂରଂ ଦମ୍ଭମାନମଦାନ୍ୱିତାଃ ।
ମୋହାଦ୍ଗୃହୀତ୍ୱାସଦ୍ଗ୍ରାହାନ୍ପ୍ରବର୍ତନ୍ତେଽଶୁଚିବ୍ରତାଃ ॥ ୧୬-୧୦॥
କାମଂ ଇଚ୍ଛାବିଶେଷଂ ଆଶ୍ରିତ୍ୟ ଅବଷ୍ଟଭ୍ୟ ଦୁଷ୍ପୂରଂ ଅଶକ୍ୟପୂରଣଂ
ଦମ୍ଭମାନମଦାନ୍ୱିତାଃ ଦମ୍ଭଶ୍ଚ ମାନଶ୍ଚ ମଦଶ୍ଚ ଦମ୍ଭମାନମଦାଃ ତୈଃ
ଅନ୍ୱିତାଃ ଦମ୍ଭମାନମଦାନ୍ୱିତାଃ ମୋହାତ୍ ଅବିବେକତଃ ଗୃହୀତ୍ୱା ଉପାଦାୟ ଅସଦ୍ଗ୍ରାହାନ୍
ଅଶୁଭନିଶ୍ଚୟାନ୍ ପ୍ରବର୍ତନ୍ତେ ଲୋକେ ଅଶୁଚିବ୍ରତାଃ ଅଶୁଚୀନି ବ୍ରତାନି ଯେଷାଂ
ତେ ଅଶୁଚିବ୍ରତାଃ ॥ କିଞ୍ଚ —
ଚିନ୍ତାମପରିମେୟାଂ ଚ ପ୍ରଲୟାନ୍ତାମୁପାଶ୍ରିତାଃ ।
କାମୋପଭୋଗପରମା ଏତାବଦିତି ନିଶ୍ଚିତାଃ ॥ ୧୬-୧୧॥
ଚିନ୍ତାଂ ଅପରିମେୟାଂ ଚ, ନ ପରିମାତୁଂ ଶକ୍ୟତେ ଯସ୍ୟାଃ ଚିନ୍ତାୟାଃ ଇୟତ୍ତା ସା
ଅପରିମେୟା, ତାଂ ଅପରିମେୟାମ୍, ପ୍ରଲୟାନ୍ତାଂ ମରଣାନ୍ତାଂ ଉପାଶ୍ରିତାଃ, ସଦା ଚିନ୍ତାପରାଃ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । କାମୋପଭୋଗପରମାଃ, କାମ୍ୟନ୍ତେ ଇତି କାମାଃ ବିଷୟାଃ ଶବ୍ଦାଦୟଃ
ତଦୁପଭୋଗପରମାଃ “ଅୟମେବ ପରମଃ ପୁରୁଷାର୍ଥଃ ଯଃ କାମୋପଭୋଗଃ”
ଇତ୍ୟେବଂ ନିଶ୍ଚିତାତ୍ମାନଃ, ଏତାବତ୍ ଇତି ନିଶ୍ଚିତାଃ ॥
ଆଶାପାଶଶତୈର୍ବଦ୍ଧାଃ କାମକ୍ରୋଧପରାୟଣାଃ ।
ଈହନ୍ତେ କାମଭୋଗାର୍ଥମନ୍ୟାୟେନାର୍ଥସଞ୍ଚୟାନ୍ ॥ ୧୬-୧୨॥
ଆଶାପାଶଶତୈଃ ଆଶା ଏବ ପାଶାଃ ତଚ୍ଛତୈଃ ବଦ୍ଧାଃ ନିୟନ୍ତ୍ରିତାଃ ସନ୍ତଃ
ସର୍ୱତଃ ଆକୃଷ୍ୟମାଣାଃ, କାମକ୍ରୋଧପରାୟଣାଃ କାମକ୍ରୋଧୌ ପରଂ ଅୟନମ୍
ଆଶ୍ରୟଃ ଯେଷାଂ ତେ କାମକ୍ରୋଧପରାୟଣାଃ, ଈହନ୍ତେ ଚେଷ୍ଟନ୍ତେ କାମଭୋଗାର୍ଥଂ
କାମଭୋଗପ୍ରୟୋଜନାୟ ନ ଧର୍ମାର୍ଥମ୍, ଅନ୍ୟାୟେନ ପରସ୍ୱାପହରଣାଦିନା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ;
କିମ୍? ଅର୍ଥସଞ୍ଚୟାନ୍ ଅର୍ଥପ୍ରଚୟାନ୍ ॥ ଈଦୃଶଶ୍ଚ ତେଷାଂ ଅଭିପ୍ରାୟଃ —
ଇଦମଦ୍ୟ ମୟା ଲବ୍ଧମିଦଂ ପ୍ରାପ୍ସ୍ୟେ ମନୋରଥମ୍ ।
ଇଦମସ୍ତୀଦମପି ମେ ଭବିଷ୍ୟତି ପୁନର୍ଧନମ୍ ॥ ୧୬-୧୩॥
ଇଦଂ ଦ୍ରବ୍ୟଂ ଅଦ୍ୟ ଇଦାନୀଂ ମୟା ଲବ୍ଧମ୍ । ଇଦଂ ଚ ଅନ୍ୟତ୍ ପ୍ରାପ୍ସ୍ୟେ ମନୋରଥଂ
ମନସ୍ତୁଷ୍ଟିକରମ୍ । ଇଦଂ ଚ ଅସ୍ତି ଇଦମପି ମେ ଭବିଷ୍ୟତି ଆଗାମିନି ସଂବତ୍ସରେ
ପୁନଃ ଧନଂ ତେନ ଅହଂ ଧନୀ ବିଖ୍ୟାତଃ ଭବିଷ୍ୟାମି ଇତି ॥
ଅସୌ ମୟା ହତଃ ଶତ୍ରୁର୍ହନିଷ୍ୟେ ଚାପରାନପି ।
ଈଶ୍ୱରୋଽହମହଂ ଭୋଗୀ ସିଦ୍ଧୋଽହଂ ବଲବାନ୍ସୁଖୀ ॥ ୧୬-୧୪॥
ଅସୌ ଦେବଦତ୍ତନାମା ମୟା ହତଃ ଦୁର୍ଜୟଃ ଶତ୍ରୁଃ । ହନିଷ୍ୟେ ଚ ଅପରାନ୍ ଅନ୍ୟାନ୍
ବରାକାନ୍ ଅପି । କିଂ ଏତେ କରିଷ୍ୟନ୍ତି ତପସ୍ୱିନଃ; ସର୍ୱଥାପି ନାସ୍ତି ମତ୍ତୁଲ୍ୟଃ ।
କଥମ୍? ଈଶ୍ୱରଃ ଅହମ୍, ଅହଂ ଭୋଗୀ । ସର୍ୱପ୍ରକାରେଣ ଚ ସିଦ୍ଧଃ ଅହଂ ସମ୍ପନ୍ନଃ
ପୁତ୍ରୈଃ ନପ୍ତୃଭିଃ, ନ କେବଲଂ ମାନୁଷଃ, ବଲବାନ୍ ସୁଖୀ ଚ ଅହମେବ; ଅନ୍ୟେ
ତୁ ଭୂମିଭାରାୟାବିତୀର୍ଣାଃ ॥
ଆଢ୍ୟୋଽଭିଜନବାନସ୍ମି କୋଽନ୍ୟୋଽସ୍ତି ସଦୃଶୋ ମୟା ।
ଯକ୍ଷ୍ୟେ ଦାସ୍ୟାମି ମୋଦିଷ୍ୟ ଇତ୍ୟଜ୍ଞାନବିମୋହିତାଃ ॥ ୧୬-୧୫॥
ଆଢ୍ୟଃ ଧନେନ, ଅଭିଜନବାନ୍ ସପ୍ତପୁରୁଷଂ ଶ୍ରୋତ୍ରିୟତ୍ୱାଦିସମ୍ପନ୍ନଃ —
ତେନାପି ନ ମମ ତୁଲ୍ୟଃ ଅସ୍ତି କଶ୍ଚିତ୍ । କଃ ଅନ୍ୟଃ ଅସ୍ତି ସଦୃଶଃ ତୁଲ୍ୟଃ
ମୟା? କିଞ୍ଚ, ଯକ୍ଷ୍ୟେ ଯାଗେନାପି ଅନ୍ୟାନ୍ ଅଭିଭବିଷ୍ୟାମି, ଦାସ୍ୟାମି ନଟାଦିଭ୍ୟଃ,
ମୋଦିଷ୍ୟେ ହର୍ଷଂ ଚ ଅତିଶୟଂ ପ୍ରାପ୍ସ୍ୟାମି, ଇତି ଏବଂ ଅଜ୍ଞାନବିମୋହିତାଃ ଅଜ୍ଞାନେନ
ବିମୋହିତାଃ ବିବିଧଂ ଅବିବେକଭାବଂ ଆପନ୍ନାଃ ॥
ଅନେକଚିତ୍ତବିଭ୍ରାନ୍ତା ମୋହଜାଲସମାବୃତାଃ ।
ପ୍ରସକ୍ତାଃ କାମଭୋଗେଷୁ ପତନ୍ତି ନରକେଽଶୁଚୌ ॥ ୧୬-୧୬॥
ଅନେକଚିତ୍ତବିଭ୍ରାନ୍ତାଃ ଉକ୍ତପ୍ରକାରୈଃ ଅନେକୈଃ ଚିତ୍ତୈଃ ବିବିଧଂ ଭ୍ରାନ୍ତାଃ
ଅନେକଚିତ୍ତବିଭ୍ରାନ୍ତାଃ, ମୋହଜାଲସମାବୃତାଃ ମୋହଃ ଅବିବେକଃ ଅଜ୍ଞାନଂ ତଦେବ
ଜାଲମିବ ଆବରଣାତ୍ମକତ୍ୱାତ୍, ତେନ ସମାବୃତାଃ । ପ୍ରସକ୍ତାଃ କାମଭୋଗେଷୁ
ତତ୍ରୈବ ନିଷଣ୍ଣାଃ ସନ୍ତଃ ତେନ ଉପଚିତକଲ୍ମଷାଃ ପତନ୍ତି ନରକେ ଅଶୁଚୌ
ବୈତରଣ୍ୟାଦୌ ॥
ଆତ୍ମସମ୍ଭାବିତାଃ ସ୍ତବ୍ଧା ଧନମାନମଦାନ୍ୱିତାଃ ।
ଯଜନ୍ତେ ନାମୟଜ୍ଞୈସ୍ତେ ଦମ୍ଭେନାବିଧିପୂର୍ୱକମ୍ ॥ ୧୬-୧୭॥
ଆତ୍ମସମ୍ଭାବିତାଃ ସର୍ୱଗୁଣବିଶିଷ୍ଟତୟା ଆତ୍ମନୈବ ସମ୍ଭାବିତାଃ ଆତ୍ମସମ୍ଭାବିତାଃ,
ନ ସାଧୁଭିଃ । ସ୍ତବ୍ଧାଃ ଅପ୍ରଣତାତ୍ମାନଃ । ଧନମାନମଦାନ୍ୱିତାଃ ଧନନିମିତ୍ତଃ
ମାନଃ ମଦଶ୍ଚ, ତାଭ୍ୟାଂ ଧନମାନମଦାଭ୍ୟାଂ ଅନ୍ୱିତାଃ । ଯଜନ୍ତେ ନାମୟଜ୍ଞୈଃ
ନାମମାତ୍ରୈଃ ଯଜ୍ଞୈଃ ତେ ଦମ୍ଭେନ ଧର୍ମଧ୍ୱଜିତୟା ଅବିଧିପୂର୍ୱକଂ
ବିଧିବିହିତାଙ୍ଗେତିକର୍ତବ୍ୟତାରହିତମ୍ ॥
ଅହଙ୍କାରଂ ବଲଂ ଦର୍ପଂ କାମଂ କ୍ରୋଧଂ ଚ ସଂଶ୍ରିତାଃ ।
ମାମାତ୍ମପରଦେହେଷୁ ପ୍ରଦ୍ୱିଷନ୍ତୋଽଭ୍ୟସୂୟକାଃ ॥ ୧୬-୧୮॥
ଅହଙ୍କାରଂ ଅହଙ୍କରଣଂ ଅହଙ୍କାରଃ, ବିଦ୍ୟମାନୈଃ ଅବିଦ୍ୟମାନୈଶ୍ଚ ଗୁଣୈଃ ଆତ୍ମନି
ଅଧ୍ୟାରୋପିତୈଃ “ବିଶିଷ୍ଟମାତ୍ମାନମହମ୍” ଇତି ମନ୍ୟତେ, ସଃ ଅହଙ୍କାରଃ
ଅବିଦ୍ୟାଖ୍ୟଃ କଷ୍ଟତମଃ, ସର୍ୱଦୋଷାଣାଂ ମୂଲଂ ସର୍ୱାନର୍ଥପ୍ରବୃତ୍ତୀନାଂ ଚ,
ତମ୍ । ତଥା ବଲଂ ପରାଭିଭବନିମିତ୍ତଂ କାମରାଗାନ୍ୱିତମ୍ । ଦର୍ପଂ ଦର୍ପୋ ନାମ
ଯସ୍ୟ ଉଦ୍ଭବେ ଧର୍ମଂ ଅତିକ୍ରାମତି ସଃ ଅୟଂ ଅନ୍ତଃକରଣାଶ୍ରୟଃ ଦୋଷବିଶେଷଃ ।
କାମଂ ସ୍ତ୍ର୍ୟାଦିବିଷୟମ୍ । କ୍ରୋଧଂ ଅନିଷ୍ଟବିଷୟମ୍ । ଏତାନ୍ ଅନ୍ୟାଂଶ୍ଚ ମହତୋ
ଦୋଷାନ୍ ସଂଶ୍ରିତାଃ । କିଞ୍ଚ ତେ ମାଂ ଈଶ୍ୱରଂ ଆତ୍ମପରଦେହେଷୁ ସ୍ୱଦେହେ ପରଦେହେଷୁ
ଚ ତଦ୍ବୁଦ୍ଧିକର୍ମସାକ୍ଷିଭୂତଂ ମାଂ ପ୍ରଦ୍ୱିଷନ୍ତଃ, ମଚ୍ଛାସନାତିବର୍ତିତ୍ୱଂ
ପ୍ରଦ୍ୱେଷଃ, ତଂ କୁର୍ୱନ୍ତଃ ଅଭ୍ୟସୂୟକାଃ ସନ୍ମାର୍ଗସ୍ଥାନାଂ ଗୁଣେଷୁ ଅସହମାନାଃ ॥
ତାନହଂ ଦ୍ୱିଷତଃ କ୍ରୂରାନ୍ସଂସାରେଷୁ ନରାଧମାନ୍ ।
କ୍ଷିପାମ୍ୟଜସ୍ରମଶୁଭାନାସୁରୀଷ୍ୱେବ ଯୋନିଷୁ ॥ ୧୬-୧୯॥
ତାନ୍ ଅହଂ ସନ୍ମାର୍ଗପ୍ରତିପକ୍ଷଭୂତାନ୍ ସାଧୁଦ୍ୱେଷିଣଃ ଦ୍ୱିଷତଶ୍ଚ ମାଂ କ୍ରୂରାନ୍
ସଂସାରେଷୁ ଏବ ଅନେକନରକସଂସରଣମାର୍ଗେଷୁ ନରାଧମାନ୍ ଅଧର୍ମଦୋଷବତ୍ତ୍ୱାତ୍
କ୍ଷିପାମି ପ୍ରକ୍ଷିପାମି ଅଜସ୍ରଂ ସନ୍ତତଂ ଅଶୁଭାନ୍ ଅଶୁଭକର୍ମକାରିଣଃ
ଆସୁରୀଷ୍ୱେବ କ୍ରୂରକର୍ମପ୍ରାୟାସୁ ବ୍ୟାଘ୍ରସିଂହାଦିୟୋନିଷୁ “କ୍ଷିପାମି”
ଇତ୍ୟନେନ ସମ୍ବନ୍ଧଃ ॥
ଆସୁରୀଂ ଯୋନିମାପନ୍ନା ମୂଢା ଜନ୍ମନି ଜନ୍ମନି ।
ମାମପ୍ରାପ୍ୟୈବ କୌନ୍ତେୟ ତତୋ ଯାନ୍ତ୍ୟଧମାଂ ଗତିମ୍ ॥ ୧୬-୨୦॥
ଆସୁରୀଂ ଯୋନିଂ ଆପନ୍ନାଃ ପ୍ରତିପନ୍ନାଃ ମୂଢାଃ ଅବିବେକିନଃ ଜନ୍ମନି ଜନ୍ମନି ପ୍ରତିଜନ୍ମ
ତମୋବହୁଲାସ୍ୱେବ ଯୋନିଷୁ ଜାୟମାନାଃ ଅଧୋ ଗଚ୍ଛନ୍ତୋ ମୂଢାଃ ମାଂ ଈଶ୍ୱରଂ ଅପ୍ରାପ୍ୟ
ଅନାସାଦ୍ୟ ଏବ ହେ କୌନ୍ତେୟ, ତତଃ ତସ୍ମାଦପି ଯାନ୍ତି ଅଧମାଂ ଗତିଂ ନିକୃଷ୍ଟତମାଂ
ଗତିମ୍ । “ମାଂ ଅପ୍ରାପ୍ୟୈବ” ଇତି ନ ମତ୍ପ୍ରାପ୍ତୌ କାଚିଦପି ଆଶଙ୍କା ଅସ୍ତି,
ଅତଃ ମଚ୍ଛିଷ୍ଟସାଧୁମାର୍ଗଂ ଅପ୍ରାପ୍ୟ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥ ସର୍ୱସ୍ୟା ଆସୁର୍ୟାଃ ସମ୍ପଦଃ
ସଙ୍କ୍ଷେପଃ ଅୟଂ ଉଚ୍ୟତେ, ଯସ୍ମିନ୍ ତ୍ରିବିଧେ ସର୍ୱଃ ଆସୁରୀସମ୍ପଦ୍ଭେଦଃ ଅନନ୍ତୋଽପି
ଅନ୍ତର୍ଭବତି । ଯତ୍ପରିହାରେଣ ପରିହୃତଶ୍ଚ ଭବତି, ଯତ୍ ମୂଲଂ ସର୍ୱସ୍ୟ
ଅନର୍ଥସ୍ୟ, ତତ୍ ଏତତ୍ ଉଚ୍ୟତେ —
ତ୍ରିବିଧଂ ନରକସ୍ୟେଦଂ ଦ୍ୱାରଂ ନାଶନମାତ୍ମନଃ ।
କାମଃ କ୍ରୋଧସ୍ତଥା ଲୋଭସ୍ତସ୍ମାଦେତତ୍ତ୍ରୟଂ ତ୍ୟଜେତ୍ ॥ ୧୬-୨୧॥
ତ୍ରିବିଧଂ ତ୍ରିପ୍ରକାରଂ ନରକସ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ତୌ ଇଦଂ ଦ୍ୱାରଂ ନାଶନଂ ଆତ୍ମନଃ,
ଯତ୍ ଦ୍ୱାରଂ ପ୍ରବିଶନ୍ନେବ ନଶ୍ୟତି ଆତ୍ମା; କସ୍ମୈଚିତ୍ ପୁରୁଷାର୍ଥାୟ ଯୋଗ୍ୟୋ ନ
ଭବତି ଇତ୍ୟେତତ୍, ଅତଃ ଉଚ୍ୟତେ “ଦ୍ୱାରଂ ନାଶନମାତ୍ମନଃ” ଇତି । କିଂ
ତତ୍? କାମଃ କ୍ରୋଧଃ ତଥା ଲୋଭଃ । ତସ୍ମାତ୍ ଏତତ୍ ତ୍ରୟଂ ତ୍ୟଜେତ୍ । ଯତଃ ଏତତ୍
ଦ୍ୱାରଂ ନାଶନଂ ଆତ୍ମନଃ ତସ୍ମାତ୍ କାମାଦିତ୍ରୟମେତତ୍ ତ୍ୟଜେତ୍ ॥ ତ୍ୟାଗସ୍ତୁତିରିୟଂ —
ଏତୈର୍ୱିମୁକ୍ତଃ କୌନ୍ତେୟ ତମୋଦ୍ୱାରୈସ୍ତ୍ରିଭିର୍ନରଃ ।
ଆଚରତ୍ୟାତ୍ମନଃ ଶ୍ରେୟସ୍ତତୋ ଯାତି ପରାଂ ଗତିମ୍ ॥ ୧୬-୨୨॥
ଏତୈଃ ବିମୁକ୍ତଃ କୌନ୍ତେୟ ତମୋଦ୍ୱାରୈଃ ତମସଃ ନରକସ୍ୟ ଦୁଃଖମୋହାତ୍ମକସ୍ୟ
ଦ୍ୱାରାଣି କାମାଦୟଃ ତୈଃ, ଏତୈଃ ତ୍ରିଭିଃ ବିମୁକ୍ତଃ ନରଃ ଆଚରତି ଅନୁତିଷ୍ଠତି ।
କିମ୍? ଆତ୍ମନଃ ଶ୍ରେୟଃ । ଯତ୍ପ୍ରତିବଦ୍ଧଃ ପୂର୍ୱଂ ନ ଆଚଚାର, ତଦପଗମାତ୍
ଆଚରତି । ତତଃ ତଦାଚରଣାତ୍ ଯାତି ପରାଂ ଗତିଂ ମୋକ୍ଷମପି ଇତି ॥ ସର୍ୱସ୍ୟ
ଏତସ୍ୟ ଆସୁରୀସମ୍ପତ୍ପରିବର୍ଜନସ୍ୟ ଶ୍ରେୟଆଚରଣସ୍ୟ ଚ ଶାସ୍ତ୍ରଂ କାରଣମ୍ ।
ଶାସ୍ତ୍ରପ୍ରମାଣାତ୍ ଉଭୟଂ ଶକ୍ୟଂ କର୍ତୁମ୍, ନ ଅନ୍ୟଥା । ଅତଃ —
ଯଃ ଶାସ୍ତ୍ରବିଧିମୁତ୍ସୃଜ୍ୟ ବର୍ତତେ କାମକାରତଃ ।
ନ ସ ସିଦ୍ଧିମବାପ୍ନୋତି ନ ସୁଖଂ ନ ପରାଂ ଗତିମ୍ ॥ ୧୬-୨୩॥
ଯଃ ଶାସ୍ତ୍ରବିଧିଂ ଶାସ୍ତ୍ରଂ ବେଦଃ ତସ୍ୟ ବିଧିଂ କର୍ତବ୍ୟାକର୍ତବ୍ୟଜ୍ଞାନକାରଣଂ
ବିଧିପ୍ରତିଷେଧାଖ୍ୟଂ ଉତ୍ସୃଜ୍ୟ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ବର୍ତତେ କାମକାରତଃ କାମପ୍ରୟୁକ୍ତଃ
ସନ୍, ନ ସଃ ସିଦ୍ଧିଂ ପୁରୁଷାର୍ଥୟୋଗ୍ୟତାଂ ଅବାପ୍ନୋତି, ନ ଅପି ଅସ୍ମିନ୍ ଲୋକେ ସୁଖଂ
ନ ଅପି ପରାଂ ପ୍ରକୃଷ୍ଟାଂ ଗତିଂ ସ୍ୱର୍ଗଂ ମୋକ୍ଷଂ ବା ॥
ତସ୍ମାଚ୍ଛାସ୍ତ୍ରଂ ପ୍ରମାଣଂ ତେ କାର୍ୟାକାର୍ୟବ୍ୟବସ୍ଥିତୌ ।
ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଶାସ୍ତ୍ରବିଧାନୋକ୍ତଂ କର୍ମ କର୍ତୁମିହାର୍ହସି ॥ ୧୬-୨୪॥
ତସ୍ମାତ୍ ଶାସ୍ତ୍ରଂ ପ୍ରମାଣଂ ଜ୍ଞାନସାଧନଂ ତେ ତବ କାର୍ୟାକାର୍ୟବ୍ୟବସ୍ଥିତୌ
କର୍ତବ୍ୟାକର୍ତବ୍ୟବ୍ୟବସ୍ଥାୟାମ୍ । ଅତଃ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ବୁଦ୍ଧ୍ୱା ଶାସ୍ତ୍ରବିଧାନୋକ୍ତଂ ବିଧିଃ
ବିଧାନଂ ଶାସ୍ତ୍ରମେବ ବିଧାନଂ ଶାସ୍ତ୍ରବିଧାନଂ “କୁର୍ୟାତ୍, ନ କୁର୍ୟାତ୍”
ଇତ୍ୟେବଂଲକ୍ଷଣମ୍, ତେନ ଉକ୍ତଂ ସ୍ୱକର୍ମ ଯତ୍ ତତ୍ କର୍ତୁଂ ଇହ ଅର୍ହସି, ଇହ ଇତି
କର୍ମାଧିକାରଭୂମିପ୍ରଦର୍ଶନାର୍ଥଂ ଇତି ॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ ଯୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ନାର୍ଜୁନସଂବାଦେ ଦୈବାସୁରୀସମ୍ପତ୍ତ୍ୱିଭାଗୟୋଗୋ ନାମ ଶୋଡଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୧୬॥
ଇତି
ଶ୍ରୀମଦ୍-ପରମହଂସ-ପରିବ୍ରାଜକ-ଆଚାର୍ୟ-ପୂଜ୍ୟପାଦ-ଶ୍ରୀଶଙ୍କର-ଭଗବତା
କୃତୌ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା-ଭାଷ୍ୟେ ଦୈବ-ଆସୁରୀ-ସମ୍ପତ୍ତ୍-ବିଭାଗ-ଯୋଗଃ
ନାମ ଶୋଡଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
॥ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା ଶାଙ୍କର-ଭାଷ୍ୟମ୍ ॥ ॥ ସପ୍ତଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
“ତସ୍ମାତ୍ ଶାସ୍ତ୍ରଂ ପ୍ରମାଣଂ ତେ” (ଭ. ଗୀ. ୧୬-୨୪) ଇତି ଭଗବତ୍-ବାକ୍ୟାତ୍
ଲବ୍ଧ-ପ୍ରଶ୍ନ-ବୀଜଃ ଅର୍ଜୁନଃ ଉବାଚ —
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ଯେ ଶାସ୍ତ୍ରବିଧିମୁତ୍ସୃଜ୍ୟ ଯଜନ୍ତେ ଶ୍ରଦ୍ଧୟାନ୍ୱିତାଃ ।
ତେଷାଂ ନିଷ୍ଠା ତୁ କା କୃଷ୍ଣ ସତ୍ତ୍ୱମାହୋ ରଜସ୍ତମଃ ॥ ୧୭-୧॥
ଯେ କେଚିତ୍ ଅବିଶେଷିତାଃ ଶାସ୍ତ୍ର-ବିଧିଂ ଶାସ୍ତ୍ର-ବିଧାନଂ
ଶ୍ରୁତି-ସ୍ମୃତି-ଶାସ୍ତ୍ର-ଚୋଦନାଂ ଉତ୍ସୃଜ୍ୟ ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ ଯଜନ୍ତେ ଦେବ-ଆଦୀନ୍
ପୂଜୟନ୍ତି ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ଅନ୍ୱିତାଃ ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ଆସ୍ତିକ୍ୟ-ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ଅନ୍ୱିତାଃ ସଂୟୁକ୍ତାଃ
ସନ୍ତଃ — ଶ୍ରୁତି-ଲକ୍ଷଣଂ ସ୍ମୃତି-ଲକ୍ଷଣଂ ବା କଞ୍ଚିତ୍ ଶାସ୍ତ୍ର-ବିଧିମ୍
ଅପଶ୍ୟନ୍ତଃ ବୃଦ୍ଧ-ବ୍ୟବହାର-ଦର୍ଶନାତ୍ ଏବ ଶ୍ରଦ୍ଦଧାନତୟା
ଯେ ଦେବ-ଆଦୀନ୍ ପୂଜୟନ୍ତି, ତେ ଇହ “ଯେ ଶାସ୍ତ୍ର-ବିଧିମ୍-ଉତ୍ସୃଜ୍ୟ
ଯଜନ୍ତେ ଶ୍ରଦ୍ଧୟା-ଅନ୍ୱିତାଃ” ଇତି ଏବଂ ଗୃହ୍ୟନ୍ତେ । ଯେ ପୁନଃ କଞ୍ଚିତ୍
ଶାସ୍ତ୍ର-ବିଧିଂ ଉପଲଭମାନାଃ ଏବ ତଂ ଉତ୍ସୃଜ୍ୟ ଅୟଥା-ବିଧି ଦେବ-ଆଦୀନ୍
ପୂଜୟନ୍ତି, ତେ ଇହ “ଯେ ଶାସ୍ତ୍ର-ବିଧିମ୍-ଉତ୍ସୃଜ୍ୟ ଯଜନ୍ତେ”
ଇତି ନ ପରିଗୃହ୍ୟନ୍ତେ । କସ୍ମାତ୍? ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ଅନ୍ୱିତତ୍ୱ-ବିଶେଷଣାତ୍ ।
ଦେବ-ଆଦି-ପୂଜା-ବିଧି-ପରଂ କିଞ୍ଚିତ୍ ଶାସ୍ତ୍ରଂ ପଶ୍ୟନ୍ତଃ ଏବ ତତ୍ ଉତ୍ସୃଜ୍ୟ
ଅଶ୍ରଦ୍ଦଧାନତୟା ତତ୍-ବିହିତାୟାଂ ଦେବ-ଆଦି-ପୂଜାୟାଂ ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ଅନ୍ୱିତାଃ
ପ୍ରବର୍ତନ୍ତେ ଇତି ନ ଶକ୍ୟଂ କଲ୍ପୟିତୁଂ ଯସ୍ମାତ୍, ତସ୍ମାତ୍ ପୂର୍ୱ-ଉକ୍ତାଃ ଏବ
“ଯେ ଶାସ୍ତ୍ର-ବିଧିମ୍-ଉତ୍ସୃଜ୍ୟ ଯଜନ୍ତେ ଶ୍ରଦ୍ଧୟା-ଅନ୍ୱିତାଃ” ଇତି
ଅତ୍ର ଗୃହ୍ୟନ୍ତେ ତେଷାଂ ଏବଂ-ଭୂତାନାଂ ନିଷ୍ଠା ତୁ କା କୃଷ୍ଣ ସତ୍ତ୍ୱଂ ଆହୋ ରଜଃ
ତମଃ, କିଂ ସତ୍ତ୍ୱଂ ନିଷ୍ଠା ଅବସ୍ଥାନମ୍, ଆହୋସ୍ୱିତ୍ ରଜଃ, ଅଥବା ତମଃ ଇତି । ଏତତ୍
ଉକ୍ତଂ ଭବତି — ଯା ତେଷାଂ ଦେବ-ଆଦି-ବିଷୟା ପୂଜା, ସା କିଂ ସାତ୍ତ୍ୱିକୀ, ଆହୋସ୍ୱିତ୍
ରାଜସୀ, ଉତ ତାମସୀ ଇତି ॥ ସାମାନ୍ୟ-ବିଷୟଃ ଅୟଂ ପ୍ରଶ୍ନଃ ନ ଅପ୍ରବିଭଜ୍ୟଂ
ପ୍ରତି-ବଚନଂ ଅର୍ହତି ଇତି ଶ୍ରୀ-ଭଗବାନ୍ ଉବାଚ —
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ତ୍ରିବିଧା ଭବତି ଶ୍ରଦ୍ଧା ଦେହିନାଂ ସା ସ୍ୱଭାବଜା ।
ସାତ୍ତ୍ୱିକୀ ରାଜସୀ ଚୈବ ତାମସୀ ଚେତି ତାଂ ଶୃଣୁ ॥ ୧୭-୨॥
ତ୍ରି-ବିଧା ତ୍ରି-ପ୍ରକାରା ଭବତି ଶ୍ରଦ୍ଧା, ଯସ୍ୟାଂ ନିଷ୍ଠାୟାଂ ତ୍ୱଂ
ପୃଚ୍ଛସି, ଦେହିନାଂ ଶରୀରିଣାଂ ସା ସ୍ୱଭାବ-ଜା; ଜନ୍ମ-ଅନ୍ତର-କୃତଃ
ଧର୍ମ-ଆଦି-ସଂସ୍କାରଃ ମରଣ-କାଲେ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତଃ ସ୍ୱଭାବଃ ଉଚ୍ୟତେ, ତତଃ ଜାତା
ସ୍ୱଭାବ-ଜା । ସାତ୍ତ୍ୱିକୀ ସତ୍ତ୍ୱ-ନିର୍ୱୃତ୍ତା ଦେବ-ପୂଜା-ଆଦି-ବିଷୟା; ରାଜସୀ
ରଜୋ-ନିର୍ୱୃତ୍ତା ଯକ୍ଷ-ରକ୍ଷଃ-ପୂଜା-ଆଦି-ବିଷୟା; ତାମସୀ ତମୋ-ନିର୍ୱୃତ୍ତା
ପ୍ରେତ-ପିଶାଚ-ଆଦି-ପୂଜା-ବିଷୟା; ଏବଂ ତ୍ରି-ବିଧାଂ ତାଂ ଉଚ୍ୟମାନାଂ ଶ୍ରଦ୍ଧାଂ
ଶୃଣୁ ଅବଧାରୟ ॥ ସା ଇୟଂ ତ୍ରି-ବିଧା ଭବତି —
ସତ୍ତ୍ୱାନୁରୂପା ସର୍ୱସ୍ୟ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଭବତି ଭାରତ ।
ଶ୍ରଦ୍ଧାମୟୋଽୟଂ ପୁରୁଷଃ ଯୋ ଯଚ୍ଛ୍ରଦ୍ଧଃ ସ ଏବ ସଃ ॥ ୧୭-୩॥
ସତ୍ତ୍ୱ-ଅନୁରୂପା ବିଶିଷ୍ଟ-ସଂସ୍କାର-ଉପେତ-ଅନ୍ତଃକରଣ-ଅନୁରୂପା ସର୍ୱସ୍ୟ
ପ୍ରାଣି-ଜାତସ୍ୟ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଭବତି ଭାରତ । ଯଦି ଏବଂ ତତଃ କିଂ ସ୍ୟାତ୍ ଇତି,
ଉଚ୍ୟତେ — ଶ୍ରଦ୍ଧା-ମୟଃ ଅୟଂ ଶ୍ରଦ୍ଧା-ପ୍ରାୟଃ ପୁରୁଷଃ ସଂସାରୀ ଜୀବଃ ।
କଥମ୍? ଯଃ ଯତ୍-ଶ୍ରଦ୍ଧଃ ଯା ଶ୍ରଦ୍ଧା ଯସ୍ୟ ଜୀବସ୍ୟ ସଃ ଯତ୍-ଶ୍ରଦ୍ଧଃ
ସଃ ଏବ ତତ୍-ଶ୍ରଦ୍ଧ-ଅନୁରୂପଃ ଏବ ସଃ ଜୀବଃ ॥ ତତଃ ଚ କାର୍ୟେଣ ଲିଙ୍ଗେନ
ଦେବ-ଆଦି-ପୂଜୟା ସତ୍ତ୍ୱ-ଆଦି-ନିଷ୍ଠା ଅନୁମେୟା ଇତି ଆହ —
ଯଜନ୍ତେ ସାତ୍ତ୍ୱିକା ଦେବାନ୍-ଯକ୍ଷରକ୍ଷାଂସି ରାଜସାଃ ।
ପ୍ରେତାନ୍ଭୂତଗଣାଂଶ୍ଚାନ୍ୟେ ଯଜନ୍ତେ ତାମସା ଜନାଃ ॥ ୧୭-୪॥
ଯଜନ୍ତେ ପୂଜୟନ୍ତି ସାତ୍ତ୍ୱିକାଃ ସତ୍ତ୍ୱ-ନିଷ୍ଠାଃ ଦେବାନ୍, ଯକ୍ଷ-ରକ୍ଷାଂସି ରାଜସାଃ,
ପ୍ରେତାନ୍ ଭୂତ-ଗଣାନ୍ ଚ ସପ୍ତ-ମାତୃକା-ଆଦୀନ୍ ଚ ଅନ୍ୟେ ଯଜନ୍ତେ ତାମସାଃ ଜନାଃ ॥
ଏବଂ କାର୍ୟତଃ ନିର୍ଣୀତାଃ ସତ୍ତ୍ୱ-ଆଦି-ନିଷ୍ଠାଃ ଶାସ୍ତ୍ର-ବିଧି-ଉତ୍ସର୍ଗେ । ତତ୍ର
କଶ୍ଚିତ୍ ଏବ ସହସ୍ରେଷୁ ଦେବ-ପୂଜା-ଆଦି-ପରଃ ସତ୍ତ୍ୱ-ନିଷ୍ଠଃ ଭବତି,
ବାହୁଲ୍ୟେନ ତୁ ରଜୋ-ନିଷ୍ଠାଃ ତମୋ-ନିଷ୍ଠାଃ ଚ ଏବ ପ୍ରାଣିନଃ ଭବନ୍ତି ।
କଥମ୍? —
ଅଶାସ୍ତ୍ରବିହିତଂ ଘୋରଂ ତପ୍ୟନ୍ତେ ଯେ ତପୋ ଜନାଃ ।
ଦମ୍ଭାହଙ୍କାରସଂୟୁକ୍ତାଃ କାମରାଗବଲାନ୍ୱିତାଃ ॥ ୧୭-୫॥
ଅଶାସ୍ତ୍ର-ବିହିତଂ ନ ଶାସ୍ତ୍ର-ବିହିତଂ ଅଶାସ୍ତ୍ର-ବିହିତଂ ଘୋରଂ ପୀଡାକରଂ
ପ୍ରାଣିନାଂ ଆତ୍ମନଃ ଚ ତପଃ ତପ୍ୟନ୍ତେ ନିର୍ୱର୍ତୟନ୍ତି ଯେ ଜନାଃ ତେ ଚ
ଦମ୍ଭ-ଅହଙ୍କାର-ସଂୟୁକ୍ତାଃ, ଦମ୍ଭଃ ଚ ଅହଙ୍କାରଃ ଚ ଦମ୍ଭ-ଅହଙ୍କାରୌ,
ତାଭ୍ୟାଂ ସଂୟୁକ୍ତାଃ ଦମ୍ଭ-ଅହଙ୍କାର-ସଂୟୁକ୍ତାଃ, କାମ-ରାଗ-ବଲ-ଅନ୍ୱିତାଃ
କାମଃ ଚ ରାଗଃ ଚ କାମ-ରାଗୌ ତତ୍-କୃତଂ ବଲଂ କାମ-ରାଗ-ବଲଂ ତେନ
ଅନ୍ୱିତାଃ କାମ-ରାଗ-ବଲ-ଅନ୍ୱିତାଃ ॥
କର୍ଶୟନ୍ତଃ ଶରୀରସ୍ଥଂ ଭୂତଗ୍ରାମମଚେତସଃ ।
ମାଂ ଚୈବାନ୍ତଃଶରୀରସ୍ଥଂ ତାନ୍ୱିଦ୍ଧ୍ୟାସୁରନିଶ୍ଚୟାନ୍ ॥ ୧୭-୬॥
କର୍ଶୟନ୍ତଃ କୃଶୀ-କୁର୍ୱନ୍ତଃ ଶରୀର-ସ୍ଥଂ ଭୂତ-ଗ୍ରାମଂ କରଣ-ସମୁଦାୟମ୍
ଅଚେତସଃ ଅବିବେକିନଃ ମାଂ ଚ ଏବ ତତ୍-କର୍ମ-ବୁଦ୍ଧି-ସାକ୍ଷି-ଭୂତମ୍
ଅନ୍ତଃ-ଶରୀର-ସ୍ଥଂ ନାରାୟଣଂ କର୍ଶୟନ୍ତଃ, ମତ୍-ଅନୁଶାସନ-ଅକରଣଂ ଏବ
ମତ୍-କର୍ଶନମ୍, ତାନ୍ ବିଦ୍ଧି ଆସୁର-ନିଶ୍ଚୟାନ୍ ଆସୁରଃ ନିଶ୍ଚୟଃ ଯେଷାଂ ତେ
ଆସୁର-ନିଶ୍ଚୟାଃ ତାନ୍ ପରିହରଣ-ଅର୍ଥଂ ବିଦ୍ଧି ଇତି ଉପଦେଶଃ ॥ ଆହାରାଣାଂ
ଚ ରସ୍ୟ-ସ୍ନିଗ୍ଧ-ଆଦି-ବର୍ଗ-ତ୍ରୟ-ରୂପେଣ ଭିନ୍ନାନାଂ ଯଥା-କ୍ରମଂ
ସାତ୍ତ୍ୱିକ-ରାଜସ-ତାମସ-ପୁରୁଷ-ପ୍ରିୟତ୍ୱ-ଦର୍ଶନଂ ଇହ କ୍ରିୟତେ
ରସ୍ୟ-ସ୍ନିଗ୍ଧ-ଆଦିଷୁ ଆହାର-ବିଶେଷେଷୁ ଆତ୍ମନଃ ପ୍ରୀତି-ଅତିରେକେଣ ଲିଙ୍ଗେନ
ସାତ୍ତ୍ୱିକତ୍ୱଂ ରାଜସତ୍ୱଂ ତାମସତ୍ୱଂ ଚ ବୁଦ୍ଧ୍ୱା ରଜସ୍-ତମୋ-ଲିଙ୍ଗାନାମ୍
ଆହାରାଣାଂ ପରିବର୍ଜନ-ଅର୍ଥଂ ସତ୍ତ୍ୱ-ଲିଙ୍ଗାନାଂ ଚ ଉପାଦାନ-ଅର୍ଥମ୍ । ତଥା
ଯଜ୍ଞ-ଆଦୀନାମ୍-ଅପି ସତ୍ତ୍ୱ-ଆଦି-ଗୁଣ-ଭେଦେନ ତ୍ରି-ବିଧତ୍ୱ-ପ୍ରତିପାଦନମ୍
ଇହ “ରାଜସ-ତାମସାନ୍ ବୁଦ୍ଧ୍ୱା କଥଂ ନୁ ନାମ ପରିତ୍ୟଜେତ୍, ସାତ୍ତ୍ୱିକାନ୍ ଏବ
ଅନୁତିଷ୍ଠେତ୍” ଇତି ଏବଂ ଅର୍ଥମ୍ । ଆହ —
ଆହାରସ୍ତ୍ୱପି ସର୍ୱସ୍ୟ ତ୍ରିବିଧୋ ଭବତି ପ୍ରିୟଃ ।
ଯଜ୍ଞସ୍ତପସ୍ତଥା ଦାନଂ ତେଷାଂ ଭେଦମିମଂ ଶୃଣୁ ॥ ୧୭-୭॥
ଆହାରଃ ତୁ ଅପି ସର୍ୱସ୍ୟ ଭୋକ୍ତୁଃ ପ୍ରାଣିନଃ ତ୍ରି-ବିଧଃ ଭବତି ପ୍ରିୟଃ ଇଷ୍ଟଃ,
ତଥା ଯଜ୍ଞଃ, ତଥା ତପଃ, ତଥା ଦାନମ୍ । ତେଷାଂ ଆହାର-ଆଦୀନାଂ ଭେଦଂ ଇମଂ
ବକ୍ଷ୍ୟମାଣଂ ଶୃଣୁ ॥
ଆୟୁଃସତ୍ତ୍ୱବଲାରୋଗ୍ୟ-ସୁଖପ୍ରୀତିବିବର୍ଧନାଃ ।
ରସ୍ୟାଃ ସ୍ନିଗ୍ଧାଃ ସ୍ଥିରା ହୃଦ୍ୟାଃ ଆହାରାଃ ସାତ୍ତ୍ୱିକପ୍ରିୟାଃ ॥ ୧୭-୮॥
ଆୟୁଃ ଚ ସତ୍ତ୍ୱଂ ଚ ବଲଂ ଚ ଆରୋଗ୍ୟଂ ଚ ସୁଖଂ ଚ ପ୍ରୀତିଃ
ଚ ଆୟୁଃ-ସତ୍ତ୍ୱ-ବଲ-ଆରୋଗ୍ୟ-ସୁଖ-ପ୍ରୀତୟଃ ତାସାଂ ବିବର୍ଧନାଃ
ଆୟୁଃ-ସତ୍ତ୍ୱ-ବଲ-ଆରୋଗ୍ୟ-ସୁଖ-ପ୍ରୀତିବି-ବର୍ଧନାଃ, ତେ ଚ ରସ୍ୟାଃ
ରସ-ଉପେତାଃ, ସ୍ନିଗ୍ଧାଃ ସ୍ନେହବନ୍ତଃ, ସ୍ଥିରାଃ ଚିର-କାଲ-ସ୍ଥାୟିନଃ ଦେହେ,
ହୃଦ୍ୟାଃ ହୃଦୟ-ପ୍ରିୟାଃ ଆହାରାଃ ସାତ୍ତ୍ୱିକ-ପ୍ରିୟାଃ ସାତ୍ତ୍ୱିକସ୍ୟ ଇଷ୍ଟାଃ ॥
କଟ୍ୱମ୍ଲଲବଣାତ୍ୟୁଷ୍ଣ-ତୀକ୍ଷ୍ଣରୂକ୍ଷବିଦାହିନଃ ।
ଆହାରା ରାଜସସ୍ୟେଷ୍ଟାଃ ଦୁଃଖଶୋକାମୟପ୍ରଦାଃ ॥ ୧୭-୯॥
କଟୁ-ଅମ୍ଲ-ଲବଣ-ଅତି-ଉଷ୍ଣ-ତୀକ୍ଷ୍ଣ-ରୂକ୍ଷ-ବିଦାହିନଃ ଇତି ଅତ୍ର
ଅତି-ଶବ୍ଦଃ କଟୁ-ଆଦିଷୁ ସର୍ୱତ୍ର ଯୋଜ୍ୟଃ, ଅତି-କଟୁଃ ଅତି-ତୀକ୍ଷ୍ଣଃ ଇତି ଏବମ୍ ।
କଟୁଃ ଚ ଅମ୍ଲଃ ଚ ଲବଣଃ ଚ ଅତି-ଉଷ୍ଣଃ ଚ ତୀକ୍ଷ୍ଣଃ ଚ ରୂକ୍ଷଃ ଚ
ବିଦାହୀ ଚ ତେ ଆହାରାଃ ରାଜସସ୍ୟ ଇଷ୍ଟାଃ, ଦୁଃଖ-ଶୋକ-ଆମୟ-ପ୍ରଦାଃ ଦୁଃଖଂ
ଚ ଶୋକଂ ଚ ଆମୟଂ ଚ ପ୍ରୟଚ୍ଛନ୍ତି ଇତି ଦୁଃଖ-ଶୋକ-ଆମୟ-ପ୍ରଦାଃ ॥
ଯାତୟାମଂ ଗତରସଂ ପୂତି ପର୍ୟୁଷିତଂ ଚ ଯତ୍ ।
ଉଚ୍ଛିଷ୍ଟମପି ଚାମେଧ୍ୟଂ ଭୋଜନଂ ତାମସପ୍ରିୟମ୍ ॥ ୧୭-୧୦॥
ଯାତ-ଯାମଂ ମନ୍ଦ-ପକ୍ୱମ୍, ନିର୍ୱୀର୍ୟସ୍ୟ ଗତ-ରସ-ଶବ୍ଦେନ ଉକ୍ତତ୍ୱାତ୍ ।
ଗତ-ରସଂ ରସ-ବିୟୁକ୍ତମ୍, ପୂତି ଦୁର୍ଗନ୍ଧି, ପର୍ୟୁଷିତଂ ଚ ପକ୍ୱଂ ସତ୍
ରାତ୍ରି-ଅନ୍ତରିତଂ ଚ ଯତ୍, ଉଚ୍ଛିଷ୍ଟଂ ଅପି ଭୁକ୍ତ-ଶିଷ୍ଟଂ ଉଚ୍ଛିଷ୍ଟମ୍,
ଅମେଧ୍ୟଂ ଅୟଜ୍ଞ-ଅର୍ହମ୍, ଭୋଜନଂ ଈଦୃଶଂ ତାମସ-ପ୍ରିୟମ୍ ॥ ଅଥ ଇଦାନୀଂ
ଯଜ୍ଞଃ ତ୍ରି-ବିଧଃ ଉଚ୍ୟତେ —
ଅଫଲାକାଙ୍କ୍ଷିଭିର୍ୟଜ୍ଞଃ ବିଧିଦୃଷ୍ଟୋ ଯ ଇଜ୍ୟତେ ।
ଯଷ୍ଟବ୍ୟମେବେତି ମନଃ ସମାଧାୟ ସ ସାତ୍ତ୍ୱିକଃ ॥ ୧୭-୧୧॥
ଅଫଲ-ଆକାଙ୍କ୍ଷିଭିଃ ଅଫଲ-ଅର୍ଥିଭିଃ ଯଜ୍ଞଃ ବିଧି-ଦୃଷ୍ଟଃ
ଶାସ୍ତ୍ର-ଚୋଦନା-ଦୃଷ୍ଟଃ ଯଃ ଯଜ୍ଞଃ ଇଜ୍ୟତେ ନିର୍ୱର୍ତ୍ୟତେ, ଯଷ୍ଟବ୍ୟଂ ଏବ
ଇତି ଯଜ୍ଞ-ସ୍ୱରୂପ-ନିର୍ୱର୍ତନଂ ଏବ କାର୍ୟଂ ଇତି ମନଃ ସମାଧାୟ, ନ ଅନେନ
ପୁରୁଷାର୍ଥଃ ମମ କର୍ତବ୍ୟଃ ଇତି ଏବଂ ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ, ସଃ ସାତ୍ତ୍ୱିକଃ ଯଜ୍ଞଃ
ଉଚ୍ୟତେ ॥
ଅଭିସନ୍ଧାୟ ତୁ ଫଲଂ ଦମ୍ଭାର୍ଥମପି ଚୈବ ଯତ୍ ।
ଇଜ୍ୟତେ ଭରତଶ୍ରେଷ୍ଠ ତଂ ଯଜ୍ଞଂ ବିଦ୍ଧି ରାଜସମ୍ ॥ ୧୭-୧୨॥
ଅଭିସନ୍ଧାୟ ତୁ ଉଦ୍ଦିଶ୍ୟ ଫଲଂ ଦମ୍ଭ-ଅର୍ଥଂ ଅପି ଚ ଏବ ଯତ୍ ଇଜ୍ୟତେ
ଭରତ-ଶ୍ରେଷ୍ଠ ତଂ ଯଜ୍ଞଂ ବିଦ୍ଧି ରାଜସମ୍ ॥
ବିଧିହୀନମସୃଷ୍ଟାନ୍ନଂ ମନ୍ତ୍ରହୀନମଦକ୍ଷିଣମ୍ ।
ଶ୍ରଦ୍ଧାବିରହିତଂ ଯଜ୍ଞଂ ତାମସଂ ପରିଚକ୍ଷତେ ॥ ୧୭-୧୩॥
ବିଧି-ହୀନଂ ଯଥା-ଚୋଦିତ-ବିପରୀତମ୍, ଅସୃଷ୍ଟ-ଅନ୍ନଂ ବ୍ରାହ୍ମଣେଭ୍ୟଃ
ନ ସୃଷ୍ଟଂ ନ ଦତ୍ତଂ ଅନ୍ନଂ ଯସ୍ମିନ୍ ଯଜ୍ଞେ ସଃ ଅସୃଷ୍ଟ-ଅନ୍ନଃ ତମ୍
ଅସୃଷ୍ଟ-ଅନ୍ନମ୍, ମନ୍ତ୍ର-ହୀନଂ ମନ୍ତ୍ରତଃ ସ୍ୱରତଃ ବର୍ଣତଃ ବା ବିୟୁକ୍ତଂ
ମନ୍ତ୍ର-ହୀନମ୍, ଅଦକ୍ଷିଣଂ ଉକ୍ତ-ଦକ୍ଷିଣା-ରହିତମ୍, ଶ୍ରଦ୍ଧା-ବିରହିତଂ
ଯଜ୍ଞଂ ତାମସଂ ପରିଚକ୍ଷତେ ତମୋ-ନିର୍ୱୃତ୍ତଂ କଥୟନ୍ତି ॥ ଅଥ ଇଦାନୀଂ
ତପଃ ତ୍ରି-ବିଧଂ ଉଚ୍ୟତେ —
ଦେବଦ୍ୱିଜଗୁରୁପ୍ରାଜ୍ଞ-ପୂଜନଂ ଶୌଚମାର୍ଜବମ୍ ।
ବ୍ରହ୍ମଚର୍ୟମହିଂସା ଚ ଶାରୀରଂ ତପ ଉଚ୍ୟତେ ॥ ୧୭-୧୪॥
ଦେବାଃ ଚ ଦ୍ୱିଜାଃ ଚ ଗୁରବଃ ଚ ପ୍ରାଜ୍ଞାଃ ଚ ଦେବ-ଦ୍ୱିଜ-ଗୁରୁ-ପ୍ରାଜ୍ଞାଃ
ତେଷାଂ ପୂଜନଂ ଦେବ-ଦ୍ୱିଜ-ଗୁରୁ-ପ୍ରାଜ୍ଞ-ପୂଜନମ୍, ଶୌଚମ୍, ଆର୍ଜବମ୍
ଋଜୁତ୍ୱମ୍, ବ୍ରହ୍ମଚର୍ୟଂ ଅହିଂସା ଚ ଶରୀର-ନିର୍ୱର୍ତ୍ୟଂ ଶାରୀରଂ
ଶରୀର-ପ୍ରଧାନୈଃ ସର୍ୱୈଃ ଏବ କାର୍ୟ-କରଣୈଃ କର୍ତୃ-ଆଦିଭିଃ ସାଧ୍ୟଂ
ଶାରୀରଂ ତପଃ ଉଚ୍ୟତେ ।“ପଞ୍ଚ ଏତେ ତସ୍ୟ ହେତବଃ” (ଭ. ଗୀ. ୧୮-୧୫)
ଇତି ହି ବକ୍ଷ୍ୟତି ॥
ଅନୁଦ୍ୱେଗକରଂ ବାକ୍ୟଂ ସତ୍ୟଂ ପ୍ରିୟହିତଂ ଚ ଯତ୍ ।
ସ୍ୱାଧ୍ୟାୟାଭ୍ୟସନଂ ଚୈବ ବାଙ୍ମୟଂ ତପ ଉଚ୍ୟତେ ॥ ୧୭-୧୫॥
ଅନୁଦ୍ୱେଗ-କରଂ ପ୍ରାଣିନାଂ ଅଦୁଃଖ-କରଂ ବାକ୍ୟଂ ସତ୍ୟଂ ପ୍ରିୟ-ହିତଂ ଚ
ଯତ୍ ପ୍ରିୟ-ହିତେ ଦୃଷ୍ଟ-ଅଦୃଷ୍ଟ-ଅର୍ଥେ । ଅନୁଦ୍ୱେଗକରତ୍ୱ-ଆଦିଭିଃ
ଧର୍ମୈଃ ବାକ୍ୟଂ ବିଶେଷ୍ୟତେ । ବିଶେଷଣ-ଧର୍ମ-ସମୁଚ୍ଚୟ-ଅର୍ଥଃ
ଚ–ଶବ୍ଦଃ । ପର-ପ୍ରତ୍ୟଯ-ଅର୍ଥଂ ପ୍ରୟୁକ୍ତସ୍ୟ ବାକ୍ୟସ୍ୟ
ସତ୍ୟ-ପ୍ରିୟ-ହିତ-ଅନୁଦ୍ୱେଗକରତ୍ୱାନାଂ ଅନ୍ୟ-ତମେନ ଦ୍ୱାଭ୍ୟାଂ ତ୍ରିଭିଃ ବା
ହୀନତା ସ୍ୟାତ୍ ଯଦି, ନ ତତ୍-ବାଙ୍ମୟଂ ତପଃ । ତଥା ସତ୍ୟ-ବାକ୍ୟସ୍ୟ ଇତରେଷାମ୍
ଅନ୍ୟତମେନ ଦ୍ୱାଭ୍ୟାଂ ତ୍ରିଭିଃ ବା ବିହୀନତାୟାଂ ନ ବାଙ୍-ମୟ-ତପସ୍ତ୍ୱମ୍ । ତଥା
ପ୍ରିୟ-ବାକ୍ୟସ୍ୟ ଅପି ଇତରେଷାଂ ଅନ୍ୟତମେନ ଦ୍ୱାଭ୍ୟାଂ ତ୍ରିଭିଃ ବା ବିହୀନସ୍ୟ ନ
ବାଙ୍-ମୟ-ତପସ୍ତ୍ୱମ୍ । ତଥା ହିତ-ବାକ୍ୟସ୍ୟ ଅପି ଇତରେଷାଂ ଅନ୍ୟତମେନ ଦ୍ୱାଭ୍ୟାଂ
ତ୍ରିଭିଃ ବା ବିହୀନସ୍ୟ ନ ବାଙ୍-ମୟ-ତପସ୍ତ୍ୱମ୍ । କିଂ ପୁନଃ ତତ୍ ତପଃ? ଯତ୍
ସତ୍ୟଂ ବାକ୍ୟଂ ଅନୁଦ୍ୱେଗକରଂ ପ୍ରିୟଂ ହିତଂ ଚ, ତତ୍ ତପଃ ବାଙ୍-ମୟମ୍; ଯଥା
“ଶାନ୍ତଃ ଭବ ବତ୍ସ, ସ୍ୱାଧ୍ୟାୟଂ ଯୋଗଂ ଚ ଅନୁତିଷ୍ଠ, ତଥା ତେ ଶ୍ରେୟଃ
ଭବିଷ୍ୟତି” ଇତି । ସ୍ୱାଧ୍ୟାୟ-ଅଭ୍ୟସନଂ ଚ ଏବ ଯଥା-ବିଧି ବାଙ୍-ମୟଂ
ତପଃ ଉଚ୍ୟତେ ॥
ମନଃପ୍ରସାଦଃ ସୌମ୍ୟତ୍ୱଂ ମୌନମାତ୍ମବିନିଗ୍ରହଃ ।
ଭାବସଂଶୁଦ୍ଧିରିତ୍ୟେତତ୍ ତପୋ ମାନସମୁଚ୍ୟତେ ॥ ୧୭-୧୬॥
ମନଃ-ପ୍ରସାଦଃ ମନସଃ ପ୍ରଶାନ୍ତିଃ, ସ୍ୱଚ୍ଛତା-ଆପାଦନଂ ପ୍ରସାଦଃ,
ସୌମ୍ୟତ୍ୱଂ ଯତ୍ ସୌମନସ୍ୟଂ ଆହୁଃ — ମୁଖ-ଆଦି-ପ୍ରସାଦ-ଆଦି-କାର୍ୟ-ଉନ୍ନେୟା
ଅନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ ବୃତ୍ତିଃ । ମୌନଂ ବାଙ୍-ନିୟମଃ ଅପି ମନଃ-ସଂୟମ-ପୂର୍ୱକଃ
ଭବତି ଇତି କାର୍ୟେଣ କାରଣଂ ଉଚ୍ୟତେ ମନଃ-ସଂୟମଃ ମୌନଂ ଇତି ।
ଆତ୍ମ-ବିନିଗ୍ରହଃ ମନୋ-ନିରୋଧଃ ସର୍ୱତଃ ସାମାନ୍ୟ-ରୂପଃ ଆତ୍ମ-ବିନିଗ୍ରହଃ,
ବାଗ୍-ବିଷୟସ୍ୟ ଏଇବ ମନସଃ ସଂୟମଃ ମୌନଂ ଇତି ବିଶେଷଃ । ଭାବ-ସଂଶୁଦ୍ଧିଃ
ପରୈଃ ବ୍ୟବହାର-କାଲେ ଅମାୟାବିତ୍ୱଂ ଭାବ-ସଂଶୁଦ୍ଧିଃ । ଇତି ଏତତ୍ ତପଃ
ମାନସଂ ଉଚ୍ୟତେ ॥ ଯଥୋକ୍ତଂ କାୟିକଂ ବାଚିକଂ ମାନସଂ ଚ ତପଃ ତପ୍ତଂ ନରୈଃ
ସତ୍ତ୍ୱ-ଆଦି-ଗୁଣ-ଭେଦେନ କଥଂ ତ୍ରି-ବିଧଂ ଭବତି ଇତି, ଉଚ୍ୟତେ —
ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ପରୟା ତପ୍ତଂ ତପସ୍ତତ୍ତ୍ରିବିଧଂ ନରୈଃ ।
ଅଫଲକାଙ୍କ୍ଷିଭିର୍ୟୁକ୍ତୈଃ ସାତ୍ତ୍ୱିକଂ ପରିଚକ୍ଷତେ ॥ ୧୭-୧୭॥
ଶ୍ରଦ୍ଧୟା ଆସ୍ତିକ୍ୟ-ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ପରୟା ପ୍ରକୃଷ୍ଟୟା ତପ୍ତଂ ଅନୁଷ୍ଠିତଂ ତପଃ ତତ୍
ପ୍ରକୃତଂ ତ୍ରି-ବିଧଂ ତ୍ରି-ପ୍ରକାରଂ ତ୍ରି-ଅଧିଷ୍ଠାନଂ ନରୈଃ ଅନୁଷ୍ଠାତୃଭିଃ
ଅଫଲ-ଆକାଙ୍କ୍ଷିଭିଃ ଫଲ-ଆକାଙ୍କ୍ଷା-ରହିତୈଃ ଯୁକ୍ତୈଃ ସମାହିତୈଃ — ଯତ୍
ଈଦୃଶଂ ତପଃ, ତତ୍ ସାତ୍ତ୍ୱିକଂ ସତ୍ତ୍ୱ-ନିର୍ୱୃତ୍ତଂ ପରିଚକ୍ଷତେ କଥୟନ୍ତି
ଶିଷ୍ଟାଃ ॥
ସତ୍କାରମାନପୂଜାର୍ଥଂ ତପୋ ଦମ୍ଭେନ ଚୈବ ଯତ୍ ।
କ୍ରିୟତେ ତଦିହ ପ୍ରୋକ୍ତଂ ରାଜସଂ ଚଲମଧ୍ରୁବମ୍ ॥ ୧୭-୧୮॥
ସତ୍-କାରଃ ସାଧୁ-କାରଃ “ସାଧୁଃ ଅୟଂ ତପସ୍ୱୀ ବ୍ରାହ୍ମଣଃ” ଇତି
ଏବମ୍-ଅର୍ଥମ୍, ମାନଃ ମାନନଂ ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ଥାନ-ଅଭିବାଦନ-ଆଦିଃ ତତ୍-ଅର୍ଥମ୍,
ପୂଜା ପାଦ-ପ୍ରକ୍ଷାଲନ-ଅର୍ଚନା-ଶୟିତୃତ୍ୱ-ଆଦିଃ ତତ୍-ଅର୍ଥଂ ଚ ତପଃ
ସତ୍-କାରମାନ-ପୂଜା-ଅର୍ଥମ୍, ଦମ୍ଭେନ ଚ ଏବ ଯତ୍ କ୍ରିୟତେ ତପଃ ତତ୍ ଇହ
ପ୍ରୋକ୍ତଂ କଥିତଂ ରାଜସଂ ଚଲଂ କାଦାଚିତ୍କ-ଫଲତ୍ୱେନ ଅଧ୍ରୁବମ୍ ॥
ମୂଢଗ୍ରାହେଣାତ୍ମନୋ ଯତ୍ ପୀଡୟା କ୍ରିୟତେ ତପଃ ।
ପରସ୍ୟୋତ୍ସାଦନାର୍ଥଂ ବା ତତ୍ତାମସମୁଦାହୃତମ୍ ॥ ୧୭-୧୯॥
ମୂଢ-ଗ୍ରାହେଣ ଅବିବେକ-ନିଶ୍ଚୟେନ ଆତ୍ମନଃ ପୀଡୟା ଯତ୍ କ୍ରିୟତେ ତପଃ ପରସ୍ୟ
ଉତ୍ସାଦନ-ଅର୍ଥଂ ବିନାଶ-ଅର୍ଥଂ ବା, ତତ୍ ତାମସଂ ତପଃ ଉଦାହୃତମ୍ ॥ ଇଦାନୀଂ
ଦାନ-ତ୍ରୈ-ବିଧ୍ୟଂ ଉଚ୍ୟତେ —
ଦାତବ୍ୟମିତି ଯଦ୍ଦାନଂ ଦୀୟତେଽନୁପକାରିଣେ ।
ଦେଶେ କାଲେ ଚ ପାତ୍ରେ ଚ ତଦ୍ଦାନଂ ସାତ୍ତ୍ୱିକଂ ସ୍ମୃତମ୍ ॥ ୧୭-୨୦॥
ଦାତବ୍ୟଂ ଇତି ଏବଂ ମନଃ କୃତ୍ୱା ଯତ୍ ଦାନଂ ଦୀୟତେ ଅନୁପକାରିଣେ
ପ୍ରତି-ଉପକାର-ଅସମର୍ଥାୟ, ସମର୍ଥାୟ ଅପି ନିରପେକ୍ଷଂ ଦୀୟତେ, ଦେଶେ
ପୁଣ୍ୟେ କୁରୁକ୍ଷେତ୍ର-ଆଦୌ, କାଲେ ସଙ୍କ୍ରାନ୍ତି-ଆଦୌ, ପାତ୍ରେ ଚ ଷଡ୍-ଅଙ୍ଗ-ବିତ୍
ବେଦ-ପାର-ଗଃ ଇତ୍ୟାଦୌ, ତତ୍ ଦାନଂ ସାତ୍ତ୍ୱିକଂ ସ୍ମୃତମ୍ ॥
ଯତ୍ତୁ ପ୍ରତ୍ୟୁପକାରାର୍ଥଂ ଫଲମୁଦ୍ଦିଶ୍ୟ ବା ପୁନଃ ।
ଦୀୟତେ ଚ ପରିକ୍ଲିଷ୍ଟଂ ତଦ୍ଦାନଂ ରାଜସଂ ସ୍ମୃତମ୍ ॥ ୧୭-୨୧॥
ଯତ୍ ତୁ ଦାନଂ ପ୍ରତି-ଉପକାର-ଅର୍ଥଂ କାଲେ ତୁ ଅୟଂ ମାଂ ପ୍ରତି-ଉପକରିଷ୍ୟତି ଇତି
ଏବଂ ଅର୍ଥମ୍, ଫଲଂ ବା ଅସ୍ୟ ଦାନସ୍ୟ ମେ ଭବିଷ୍ୟତି ଅଦୃଷ୍ଟଂ ଇତି, ତତ୍ ଉଦ୍ଦିଶ୍ୟ
ପୁନଃ ଦୀୟତେ ଚ ପରିକ୍ଲିଷ୍ଟଂ ଖେଦ-ସଂୟୁକ୍ତମ୍, ତତ୍ ଦାନଂ ରାଜସଂ ସ୍ମୃତମ୍ ॥
ଅଦେଶକାଲେ ଯଦ୍ଦାନଂ ଅପାତ୍ରେଭ୍ୟଶ୍ଚ ଦୀୟତେ ।
ଅସତ୍କୃତମବଜ୍ଞାତଂ ତତ୍ତାମସମୁଦାହୃତମ୍ ॥ ୧୭-୨୨॥
ଅଦେଶ-କାଲେ ଅଦେଶେ ଅପୁଣ୍ୟ-ଦେଶେ ମ୍ଲେଚ୍ଛ-ଅଶୁଚି-ଆଦି-ସଙ୍କୀର୍ଣେ ଅକାଲେ
ପୁଣ୍ୟ-ହେତୁତ୍ୱେନ ଅପ୍ରଖ୍ୟାତେ ସଙ୍କ୍ରାନ୍ତି-ଆଦି-ବିଶେଷ-ରହିତେ ଅପାତ୍ରେଭ୍ୟଃ
ଚ ମୂର୍ଖ-ତସ୍କର-ଆଦିଭ୍ୟଃ, ଦେଶ-ଆଦି-ସମ୍ପତ୍ତୌ ବା ଅସତ୍କୃତଂ
ପ୍ରିୟ-ବଚନ-ପାଦ-ପ୍ରକ୍ଷାଲନ-ପୂଜା-ଆଦି-ରହିତଂ ଅବଜ୍ଞାତଂ
ପାତ୍ର-ପରିଭବ-ଯୁକ୍ତଂ ଚ ଯତ୍ ଦାନମ୍, ତତ୍ ତାମସଂ ଉଦାହୃତମ୍ ॥
ଯଜ୍ଞ-ଦାନ-ତପଃ-ପ୍ରଭୃତୀନାଂ ସାତ୍-ଗୁଣ୍ୟ-କରଣାୟ ଅୟଂ ଉପଦେଶଃ
ଉଚ୍ୟତେ —
ଓଂ ତତ୍ସଦିତି ନିର୍ଦେଶଃ ବ୍ରହ୍ମଣସ୍ତ୍ରିବିଧଃ ସ୍ମୃତଃ ।
ବ୍ରାହ୍ମଣାସ୍ତେନ ବେଦାଶ୍ଚ ଯଜ୍ଞାଶ୍ଚ ବିହିତାଃ ପୁରା ॥ ୧୭-୨୩॥
ଓଂ ତତ୍ ସତ୍ ଇତି ଏବଂ ନିର୍ଦେଶଃ, ନିର୍ଦିଶ୍ୟତେ ଅନେନ ଇତି ନିର୍ଦେଶଃ, ତ୍ରି-ବିଧୋ
ନାମ-ନିର୍ଦେଶଃ ବ୍ରହ୍ମଣଃ ସ୍ମୃତଃ ଚିନ୍ତିତଃ ବେଦାନ୍ତେଷୁ ବ୍ରହ୍ମ-ବିଦ୍ଭିଃ ।
ବ୍ରାହ୍ମଣାଃ ତେନ ନିର୍ଦେଶେନ ତ୍ରି-ବିଧେନ ବେଦାଃ ଚ ଯଜ୍ଞାଃ ଚ ବିହିତାଃ ନିର୍ମିତାଃ
ପୁରା ପୂର୍ୱଂ ଇତି ନିର୍ଦେଶ-ସ୍ତୁତି-ଅର୍ଥଂ ଉଚ୍ୟତେ ॥
ତସ୍ମାଦୋମିତ୍ୟୁଦାହୃତ୍ୟ ଯଜ୍ଞଦାନତପଃକ୍ରିୟାଃ ।
ପ୍ରବର୍ତନ୍ତେ ବିଧାନୋକ୍ତାଃ ସତତଂ ବ୍ରହ୍ମବାଦିନାମ୍ ॥ ୧୭-୨୪॥
ତସ୍ମାତ୍ “ଓଂ ଇତି ଉଦାହୃତ୍ୟ” ଉଚ୍ଚାର୍ୟ ଯଜ୍ଞ-ଦାନ-ତପଃ-କ୍ରିୟାଃ
ଯଜ୍ଞ-ଆଦି-ସ୍ୱରୂପାଃ କ୍ରିୟାଃ ପ୍ରବର୍ତନ୍ତେ ବିଧାନ-ଉକ୍ତାଃ ଶାସ୍ତ୍ର-ଚୋଦିତାଃ
ସତତଂ ସର୍ୱଦା ବ୍ରହ୍ମ-ବାଦିନାଂ ବ୍ରହ୍ମ-ବଦନ-ଶୀଲାନାମ୍ ॥
ତଦିତ୍ୟନଭିସନ୍ଧାୟ ଫଲଂ ଯଜ୍ଞତପଃକ୍ରିୟାଃ ।
ଦାନକ୍ରିୟାଶ୍ଚ ବିବିଧାଃ କ୍ରିୟନ୍ତେ ମୋକ୍ଷକାଙ୍କ୍ଷିଭିଃ ॥ ୧୭-୨୫॥
ତତ୍ ଇତି ଅନଭିସନ୍ଧାୟ, “ତତ୍” ଇତି ବ୍ରହ୍ମ-ଅଭିଧାନଂ ଉଚ୍ଚାର୍ୟ
ଅନଭିସନ୍ଧାୟ ଚ ଯଜ୍ଞ-ଆଦି-କର୍ମଣଃ ଫଲଂ ଯଜ୍ଞ-ତପଃ-କ୍ରିୟାଃ
ଯଜ୍ଞ-କ୍ରିୟାଃ ଚ ତପଃ-କ୍ରିୟାଃ ଚ ଯଜ୍ଞ-ତପଃ-କ୍ରିୟାଃ ଦାନ-କ୍ରିୟାଃ ଚ
ବିବିଧାଃ କ୍ଷେତ୍ର-ହିରଣ୍ୟ-ପ୍ରଦାନ-ଆଦି-ଲକ୍ଷଣାଃ କ୍ରିୟନ୍ତେ ନିର୍ୱର୍ତ୍ୟନ୍ତେ
ମୋକ୍ଷ-କାଙ୍କ୍ଷିଭିଃ ମୋକ୍ଷ-ଅର୍ଥିଭିଃ ମୁମୁକ୍ଷୁଭିଃ ॥ ଓଂ-ତତ୍-ଶବ୍ଦୟୋଃ
ବିନିୟୋଗଃ ଉକ୍ତଃ । ଅଥ ଇଦାନୀଂ ସତ୍-ଶବ୍ଦସ୍ୟ ବିନିୟୋଗଃ କଥ୍ୟତେ —
ସଦ୍ଭାବେ ସାଧୁଭାବେ ଚ ସଦିତ୍ୟେତତ୍ପ୍ରୟୁଜ୍ୟତେ ।
ପ୍ରଶସ୍ତେ କର୍ମଣି ତଥା ସଚ୍ଛବ୍ଦଃ ପାର୍ଥ ଯୁଜ୍ୟତେ ॥ ୧୭-୨୬॥
ସତ୍-ଭାବେ, ଅସତଃ ସତ୍-ଭାବେ ଯଥା ଅବିଦ୍ୟମାନସ୍ୟ ପୁତ୍ରସ୍ୟ ଜନ୍ମନି, ତଥା
ସାଧୁ-ଭାବେ ଚ ଅସତ୍-ବୃତ୍ତସ୍ୟ ଅସାଧୋଃ ସତ୍-ବୃତ୍ତତା ସାତ୍ଧୁ-ଭାବଃ ତସ୍ମିନ୍
ସାଧୁ-ଭାବେ ଚ ସତ୍ ଇତି ଏତତ୍ ଅଭିଧାନଂ ବ୍ରହ୍ମଣଃ ପ୍ରୟୁଜ୍ୟତେ ଅଭିଧୀୟତେ ।
ପ୍ରଶସ୍ତେ କର୍ମଣି ବିବାହ-ଆଦୌ ଚ ତଥା ସତ୍ ଶବ୍ଦଃ ପାର୍ଥ, ଯୁଜ୍ୟତେ ପ୍ରୟୁଜ୍ୟତେ
ଇତି ଏତତ୍ ॥
ଯଜ୍ଞେ ତପସି ଦାନେ ଚ ସ୍ଥିତିଃ ସଦିତି ଚୋଚ୍ୟତେ ।
କର୍ମ ଚୈବ ତଦର୍ଥୀୟଂ ସଦିତ୍ୟେବାଭିଧୀୟତେ ॥ ୧୭-୨୭॥
ଯଜ୍ଞେ ଯଜ୍ଞ-କର୍ମଣି ଯା ସ୍ଥିତିଃ, ତପସି ଚ ଯା ସ୍ଥିତିଃ, ଦାନେ ଚ ଯା
ସ୍ଥିତିଃ, ସା ସତ୍ ଇତି ଚ ଉଚ୍ୟତେ ବିଦ୍ୱଦ୍ଭିଃ । କର୍ମ ଚ ଏବ ତତ୍-ଅର୍ଥୀୟଂ
ଯଜ୍ଞ-ଦାନ-ତପୋ-ଅର୍ଥୀୟମ୍; ଅଥବା, ଯସ୍ୟ ଅଭିଧାନ-ତ୍ରୟଂ ପ୍ରକୃତଂ
ତତ୍-ଅର୍ଥୀୟଂ ଯଜ୍ଞ-ଦାନ-ତପୋ-ଅର୍ଥୀୟଂ ଈଶ୍ୱର-ଅର୍ଥୀୟଂ ଇତି ଏତତ୍;
ସତ୍ ଇତି ଏବ ଅଭିଧୀୟତେ । ତତ୍ ଏତତ୍ ଯଜ୍ଞ-ଦାନ-ତପ-ଆଦି କର୍ମ ଅସାତ୍ତ୍ୱିକଂ
ବିଗୁଣଂ ଅପି ଶ୍ରଦ୍ଧା-ପୂର୍ୱକଂ ବ୍ରହ୍ମଣଃ ଅଭିଧାନ-ତ୍ରୟ-ପ୍ରୟୋଗେଣ ସଗୁଣଂ
ସାତ୍ତ୍ୱିକଂ ସମ୍ପାଦିତଂ ଭବତି ॥ ତତ୍ର ଚ ସର୍ୱତ୍ର ଶ୍ରଦ୍ଧା-ପ୍ରଧାନତୟା
ସର୍ୱଂ ସମ୍ପାଦ୍ୟତେ ଯସ୍ମାତ୍, ତସ୍ମାତ୍ —
ଅଶ୍ରଦ୍ଧୟା ହୁତଂ ଦତ୍ତଂ ତପସ୍ତପ୍ତଂ କୃତଂ ଚ ଯତ୍ ।
ଅସଦିତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ ପାର୍ଥ ନ ଚ ତତ୍ପ୍ରେତ୍ୟ ନୋ ଇହ ॥ ୧୭-୨୮॥
ଅଶ୍ରଦ୍ଧୟା ହୁତଂ ହବନଂ କୃତମ୍, ଅଶ୍ରଦ୍ଧୟା ଦତ୍ତଂ ବ୍ରାହ୍ମଣେଭ୍ୟଃ,
ଅଶ୍ରଦ୍ଧୟା ତପଃ ତପ୍ତଂ ଅନୁଷ୍ଠିତମ୍, ତଥା ଅଶ୍ରଦ୍ଧୟା ଏବ
କୃତଂ ଯତ୍ ସ୍ତୁତି-ନମସ୍କାର-ଆଦି, ତତ୍ ସର୍ୱଂ ଅସତ୍ ଇତି ଉଚ୍ୟତେ,
ମତ୍-ପ୍ରାପ୍ତି-ସାଧନ-ମାର୍ଗ-ବାହ୍ୟତ୍ୱାତ୍ ପାର୍ଥ । ନ ଚ ତତ୍ ବହୁଲ-ଆୟାସମ୍
ଅପି ପ୍ରେତ୍ୟ ଫଲାୟ ନ ଉ ଅପି ଇହ-ଅର୍ଥମ୍, ସାଧୁଭିଃ ନିନ୍ଦିତତ୍ୱାତ୍ ଇତି ॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୁ ଉପନିଷତ୍ସୁ ବ୍ରହ୍ମ-ବିଦ୍ୟାୟାଂ
ଯୋଗ-ଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀ-କୃଷ୍ଣ-ଅର୍ଜୁନ-ସଂବାଦେ ଶ୍ରଦ୍ଧା-ତ୍ରୟ-ବିଭାଗ-ଯୋଗଃ
ନାମ ସପ୍ତଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୧୭॥
ଇତି
ଶ୍ରୀମଦ୍-ପରମହଂସ-ପରିବ୍ରାଜକ-ଆଚାର୍ୟ-ପୂଜ୍ୟପାଦ-ଶ୍ରୀଶଙ୍କର-ଭଗବତା
କୃତୌ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା-ଭାଷ୍ୟେ ଶ୍ରଦ୍ଧା-ତ୍ରୟ-ବିଭାଗ-ଯୋଗଃ ନାମ
ସପ୍ତଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
॥ ଶ୍ରୀମଦ୍-ଭଗବଦ୍ଗୀତା ଶାଙ୍କର-ଭାଷ୍ୟମ୍ ॥ ॥ ଅଷ୍ଟାଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
ସର୍ୱସ୍ୟୈବ ଗୀତାଶାସ୍ତ୍ରସ୍ୟ ଅର୍ଥଃ ଅସ୍ମିନ୍ ଅଧ୍ୟାୟେ ଉପସଂହୃତ୍ୟ ସର୍ୱଶ୍ଚ
ବେଦାର୍ଥୋ ବକ୍ତବ୍ୟଃ ଇତ୍ୟେବମର୍ଥଃ ଅୟଂ ଅଧ୍ୟାୟଃ ଆରଭ୍ୟତେ । ସର୍ୱେଷୁ ହି
ଅତୀତେଷୁ ଅଧ୍ୟାୟେଷୁ ଉକ୍ତଃ ଅର୍ଥଃ ଅସ୍ମିନ୍ ଅଧ୍ୟାୟେ ଅବଗମ୍ୟତେ । ଅର୍ଜୁନସ୍ତୁ
ସଂନ୍ୟାସତ୍ୟାଗଶବ୍ଦାର୍ଥୟୋରେବ ବିଶେଷବୁଭୁତ୍ସୁଃ ଉବାଚ –
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ –
ସଂନ୍ୟାସସ୍ୟ ମହାବାହୋ ତତ୍ତ୍ୱମିଚ୍ଛାମି ବେଦିତୁମ୍ ।
ତ୍ୟାଗସ୍ୟ ଚ ହୃଷୀକେଶ ପୃଥକ୍କେଶିନିଷୂଦନ ॥ ୧୮-୧॥
ସଂନ୍ୟାସସ୍ୟ ସଂନ୍ୟାସଶବ୍ଦାର୍ଥସ୍ୟ ଇତ୍ୟେତତ୍, ହେ ମହାବାହୋ, ତତ୍ତ୍ୱଂ ତସ୍ୟ
ଭାବଃ ତତ୍ତ୍ୱମ୍, ଯାଥାତ୍ମ୍ୟମିତ୍ୟେତତ୍, ଇଚ୍ଛାମି ବେଦିତୁଂ ଜ୍ଞାତୁମ୍, ତ୍ୟାଗସ୍ୟ
ଚ ତ୍ୟାଗଶବ୍ଦାର୍ଥସ୍ୟେତ୍ୟେତତ୍, ହୃଷୀକେଶ, ପୃଥକ୍ ଇତରେତରବିଭାଗତଃ
କେଶିନିଷୂଦନ କେଶିନାମା ହୟଚ୍ଛଦ୍ମା କଶ୍ଚିତ୍ ଅସୁରଃ ତଂ ନିଷୂଦିତବାନ୍
ଭଗବାନ୍ ବାସୁଦେବଃ, ତେନ ତନ୍ନାମ୍ନା ସଂବୋଧ୍ୟତେ ଅର୍ଜୁନେନ ॥
ସଂନ୍ୟାସତ୍ୟାଗଶବ୍ଦୌ ତତ୍ର ତତ୍ର ନିର୍ଦିଷ୍ଟୌ, ନ ନିର୍ଲୁଠିତାର୍ଥୌ ପୂର୍ୱେଷୁ
ଅଧ୍ୟାୟେଷୁ । ଅତଃ ଅର୍ଜୁନାୟ ପୃଷ୍ଟବତେ ତନ୍ନିର୍ଣୟାୟ ଭଗବାନ୍ ଉବାଚ –
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ –
କାମ୍ୟାନାଂ କର୍ମଣାଂ ନ୍ୟାସଂ ସଂନ୍ୟାସଂ କବୟୋ ବିଦୁଃ ।
ସର୍ୱକର୍ମଫଲତ୍ୟାଗଂ ପ୍ରାହୁସ୍ତ୍ୟାଗଂ ବିଚକ୍ଷଣାଃ ॥ ୧୮-୨॥
କାମ୍ୟାନାଂ ଅଶ୍ୱମେଧାଦୀନାଂ କର୍ମଣାଂ ନ୍ୟାସଂ ସଂନ୍ୟାସଶବ୍ଦାର୍ଥମ୍,
ଅନୁଷ୍ଠେୟତ୍ୱେନ ପ୍ରାପ୍ତସ୍ୟ ଅନୁଷ୍ଠାନମ୍, କବୟଃ ପଣ୍ଡିତାଃ କେଚିତ୍
ବିଦୁଃ ବିଜାନନ୍ତି । ନିତ୍ୟନୈମିତ୍ତିକାନାଂ ଅନୁଷ୍ଠୀୟମାନାନାଂ ସର୍ୱକର୍ମଣାମ୍
ଆତ୍ମସଂବନ୍ଧିତୟା ପ୍ରାପ୍ତସ୍ୟ ଫଲସ୍ୟ ପରିତ୍ୟାଗଃ ସର୍ୱକର୍ମଫଲତ୍ୟାଗଃ
ତଂ ପ୍ରାହୁଃ କଥୟନ୍ତି ତ୍ୟାଗଂ ତ୍ୟାଗଶବ୍ଦାର୍ଥଂ ବିଚକ୍ଷଣାଃ ପଣ୍ଡିତାଃ ।
ଯଦି କାମ୍ୟକର୍ମପରିତ୍ୟାଗଃ ଫଲପରିତ୍ୟାଗୋ ବା ଅର୍ଥଃ ବକ୍ତବ୍ୟଃ,
ସର୍ୱଥା ପରିତ୍ୟାଗମାତ୍ରଂ ସଂନ୍ୟାସତ୍ୟାଗଶବ୍ଦୟୋଃ ଏକଃ ଅର୍ଥଃ ସ୍ୟାତ୍, ନ
ଘଟପଟଶବ୍ଦାବିବ ଜାତ୍ୟନ୍ତରଭୂତାର୍ଥୌ ॥
ନନୁ ନିତ୍ୟନୈମିତ୍ତିକାନାଂ କର୍ମଣାଂ ଫଲମେବ ନାସ୍ତି ଇତି ଆହୁଃ । କଥମ୍
ଉଚ୍ୟତେ ତେଷାଂ ଫଲତ୍ୟାଗଃ, ଯଥା ବନ୍ଧ୍ୟାୟାଃ ପୁତ୍ରତ୍ୟାଗଃ? ନୈଷ
ଦୋଷଃ, ନିତ୍ୟାନାମପି କର୍ମଣାଂ ଭଗବତା ଫଲବତ୍ତ୍ୱସ୍ୟ ଇଷ୍ଟତ୍ୱାତ୍ ।
ବକ୍ଷ୍ୟତି ହି ଭଗବାନ୍ “ଅନିଷ୍ଟମିଷ୍ଟଂ ମିଶ୍ରଂ ଚ”
(ଭ. ଗୀ. ୧୮-୧୨) ଇତି “ନ ତୁ ସଂନ୍ୟାସିନାମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୧୮-୧୨)
ଇତି ଚ । ସଂନ୍ୟାସିନାମେବ ହି କେବଲଂ କର୍ମଫଲାସଂବନ୍ଧଂ ଦର୍ଶୟନ୍
ଅସଂନ୍ୟାସିନାଂ ନିତ୍ୟକର୍ମଫଲପ୍ରାପ୍ତିଂ “ଭବତ୍ୟତ୍ୟାଗିନାଂ ପ୍ରେତ୍ୟ”
(ଭ. ଗୀ. ୧୮-୧୨) ଇତି ଦର୍ଶୟତି ॥
ତ୍ୟାଜ୍ୟଂ ଦୋଷବଦିତ୍ୟେକେ କର୍ମ ପ୍ରାହୁର୍ମନୀଷିଣଃ ।
ଯଜ୍ଞଦାନତପଃକର୍ମ ନ ତ୍ୟାଜ୍ୟମିତି ଚାପରେ ॥ ୧୮-୩॥
ତ୍ୟାଜ୍ୟଂ ତ୍ୟକ୍ତବ୍ୟଂ ଦୋଷବତ୍ ଦୋଷଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତୀତି ଦୋଷବତ୍ । କିଂ ତତ୍? କର୍ମ
ବନ୍ଧହେତୁତ୍ୱାତ୍ ସର୍ୱମେବ । ଅଥବା, ଦୋଷଃ ଯଥା ରାଗାଦିଃ ତ୍ୟଜ୍ୟତେ, ତଥା
ତ୍ୟାଜ୍ୟଂ ଇତି ଏକେ କର୍ମ ପ୍ରାହୁଃ ମନୀଷିଣଃ ପଣ୍ଡିତାଃ ସାଂଖ୍ୟାଦିଦୃଷ୍ଟିମ୍
ଆଶ୍ରିତାଃ, ଅଧିକୃତାନାଂ କର୍ମିଣାମପି ଇତି । ତତ୍ରୈବ ଯଜ୍ଞଦାନତପଃକର୍ମ
ନ ତ୍ୟାଜ୍ୟଂ ଇତି ଚ ଅପରେ ॥
କର୍ମିଣଃ ଏବ ଅଧିକୃତାଃ, ତାନ୍ ଅପେକ୍ଷ୍ୟ ଏତେ ବିକଲ୍ପାଃ, ନ ତୁ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାନ୍
ବ୍ୟୁତ୍ଥାୟିନଃ ସଂନ୍ୟାସିନଃ ଅପେକ୍ଷ୍ୟ ।“ଜ୍ଞାନୟୋଗେନ ସାଂଖ୍ୟାନାଂ
ନିଷ୍ଠା ମୟା ପୁରା ପ୍ରୋକ୍ତା” (ଭ. ଗୀ. ୩-୩) ଇତି କର୍ମାଧିକାରାତ୍
ଅପୋଦ୍ଧୃତାଃ ଯେ, ନ ତାନ୍ ପ୍ରତି ଚିନ୍ତା ॥
ନନୁ “କର୍ମୟୋଗେନ ଯୋଗିନାମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୩-୩) ଇତି ଅଧିକୃତାଃ
ପୂର୍ୱଂ ବିଭକ୍ତନିଷ୍ଠାଃ ଅପି ଇହ ସର୍ୱଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥୋପସଂହାରପ୍ରକରଣେ ଯଥା
ବିଚାର୍ୟନ୍ତେ, ତଥା ସାଂଖ୍ୟା ଅପି ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାଃ ବିଚାର୍ୟନ୍ତାଂ ଇତି ।
ନ, ତେଷାଂ ମୋହଦୁଃଖନିମିତ୍ତତ୍ୟାଗାନୁପପତ୍ତେଃ । ନ କାୟକ୍ଲେଶନିମିତ୍ତଂ
ଦୁଃଖଂ ସାଂଖ୍ୟାଃ ଆତ୍ମନି ପଶ୍ୟନ୍ତି, ଇଚ୍ଛାଦୀନାଂ କ୍ଷେତ୍ରଧର୍ମତ୍ୱେନୈବ
ଦର୍ଶିତତ୍ୱାତ୍ । ଅତଃ ତେ ନ କାୟକ୍ଲେଶଦୁଃଖଭୟାତ୍ କର୍ମ ପରିତ୍ୟଜନ୍ତି ।
ନାପି ତେ କର୍ମାଣି ଆତ୍ମନି ପଶ୍ୟନ୍ତି, ଯେନ ନିୟତଂ କର୍ମ ମୋହାତ୍ ପରିତ୍ୟଜେୟୁଃ ।
ଗୁଣାନାଂ କର୍ମ “ନୈବ କିଂଚିତ୍କରୋମି” (ଭ. ଗୀ. ୫-୮)
ଇତି ହି ତେ ସଂନ୍ୟସ୍ୟନ୍ତି । “ସର୍ୱକର୍ମାଣି ମନସା ସଂନ୍ୟସ୍ୟ”
(ଭ. ଗୀ. ୫-୧୩) ଇତ୍ୟାଦିଭିଃ ତତ୍ତ୍ୱବିଦଃ ସଂନ୍ୟାସପ୍ରକାରଃ ଉକ୍ତଃ । ତସ୍ମାତ୍
ଯେ ଅନ୍ୟେ ଅଧିକୃତାଃ କର୍ମଣି ଅନାତ୍ମବିଦଃ, ଯେଷାଂ ଚ ମୋହନିମିତ୍ତଃ ତ୍ୟାଗଃ
ସଂଭବତି କାୟକ୍ଲେଶଭୟାଚ୍ଚ, ତେ ଏବ ତାମସାଃ ତ୍ୟାଗିନଃ ରାଜସାଶ୍ଚ
ଇତି ନିନ୍ଦ୍ୟନ୍ତେ କର୍ମିଣାଂ ଅନାତ୍ମଜ୍ଞାନାଂ କର୍ମଫଲତ୍ୟାଗସ୍ତୁତ୍ୟର୍ଥମ୍;
“ସର୍ୱାରମ୍ଭପରିତ୍ୟାଗୀ” (ଭ. ଗୀ. ୧୨-୧୬) “ମୌନୀ ସଂତୁଷ୍ଟୋ
ଯେନ କେନଚିତ୍ । ଅନିକେତଃ ସ୍ଥିରମତିଃ” (ଭ. ଗୀ. ୧୨-୧୯) ଇତି
ଗୁଣାତୀତଲକ୍ଷଣେ ଚ ପରମାର୍ଥସଂନ୍ୟାସିନଃ ବିଶେଷିତତ୍ୱାତ୍ । ବକ୍ଷ୍ୟତି
ଚ “ନିଷ୍ଠା ଜ୍ଞାନସ୍ୟ ଯା ପରା” (ଭ. ଗୀ. ୧୮-୫୮) ଇତି । ତସ୍ମାତ୍
ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାଃ ସଂନ୍ୟାସିନଃ ନ ଇହ ବିବକ୍ଷିତାଃ । କର୍ମଫଲତ୍ୟାଗଃ ଏବ
ସାତ୍ତ୍ୱିକତ୍ୱେନ ଗୁଣେନ ତାମସତ୍ୱାଦ୍ୟପେକ୍ଷୟା ସଂନ୍ୟାସଃ ଉଚ୍ୟତେ, ନ ମୁଖ୍ୟଃ
ସର୍ୱକର୍ମସଂନ୍ୟାସଃ ॥
ସର୍ୱକର୍ମସଂନ୍ୟାସାସଂଭବେ ଚ “ନ ହି ଦେହଭୃତା”
(ଭ. ଗୀ. ୧୮-୧୧) ଇତି ହେତୁବଚନାତ୍ ମୁଖ୍ୟ ଏବ ଇତି ଚେତ୍, ନ; ହେତୁବଚନସ୍ୟ
ସ୍ତୁତ୍ୟର୍ଥତ୍ୱାତ୍ । ଯଥା “ତ୍ୟାଗାଚ୍ଛାନ୍ତିରନନ୍ତରମ୍”
(ଭ. ଗୀ. ୧୨-୧୨) ଇତି କର୍ମଫଲତ୍ୟାଗସ୍ତୁତିରେବ
ଯଥୋକ୍ତାନେକପକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନାଶକ୍ତିମନ୍ତଂ ଅର୍ଜୁନଂ ଅଜ୍ଞଂ ପ୍ରତି ବିଧାନାତ୍;
ତଥା ଇଦମପି “ନ ହି ଦେହଭୃତା ଶକ୍ୟମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୧୮-୧୧)
ଇତି କର୍ମଫଲତ୍ୟାଗସ୍ତୁତ୍ୟର୍ଥମ୍; ନ “ସର୍ୱକର୍ମାଣି ମନସା ସଂନ୍ୟସ୍ୟ
ନୈବ କୁର୍ୱନ୍ନ କାରୟନ୍ନାସ୍ତେ” (ଭ. ଗୀ. ୫-୧୩)ଇତ୍ୟସ୍ୟ ପକ୍ଷସ୍ୟ
ଅପବାଦଃ କେନଚିତ୍ ଦର୍ଶୟିତୁଂ ଶକ୍ୟଃ । ତସ୍ମାତ୍ କର୍ମଣି ଅଧିକୃତାନ୍
ପ୍ରତ୍ୟେବ ଏଷଃ ସଂନ୍ୟାସତ୍ୟାଗବିକଲ୍ପଃ । ଯେ ତୁ ପରମାର୍ଥଦର୍ଶିନଃ
ସାଂଖ୍ୟାଃ, ତେଷାଂ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାୟାମେବ ସର୍ୱକର୍ମସଂନ୍ୟାସଲକ୍ଷଣାୟାମ୍
ଅଧିକାରଃ, ନ ଅନ୍ୟତ୍ର, ଇତି ନ ତେ ବିକଲ୍ପାର୍ହାଃ । ତଚ୍ଚ ଉପପାଦିତମ୍
ଅସ୍ମାଭିଃ “ବେଦାବିନାଶିନମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୨-୨୧) ଇତ୍ୟସ୍ମିନ୍ପ୍ରଦେଶେ,
ତୃତୀୟାଦୌ ଚ ॥
ତତ୍ର ଏତେଷୁ ବିକଲ୍ପଭେଦେଷୁ –
ନିଶ୍ଚୟଂ ଶୃଣୁ ମେ ତତ୍ର ତ୍ୟାଗେ ଭରତସତ୍ତମ ।
ତ୍ୟାଗୋ ହି ପୁରୁଷବ୍ୟାଘ୍ର ତ୍ରିବିଧଃ ସଂପ୍ରକୀର୍ତିତଃ ॥ ୧୮-୪॥
ନିଶ୍ଚୟଂ ଶୃଣୁ ଅବଧାରୟ ମେ ମମ ବଚନାତ୍; ତତ୍ର ତ୍ୟାଗେ
ତ୍ୟାଗସଂନ୍ୟାସବିକଲ୍ପେ ଯଥାଦର୍ଶିତେ ଭରତସତ୍ତମ ଭରତାନାଂ ସାଧୁତମ ।
ତ୍ୟାଗୋ ହି, ତ୍ୟାଗସଂନ୍ୟାସଶବ୍ଦବାଚ୍ୟୋ ହି ଯଃ ଅର୍ଥଃ ସଃ ଏକ ଏବେତି
ଅଭିପ୍ରେତ୍ୟ ଆହ – ତ୍ୟାଗୋ ହି ଇତି । ପୁରୁଷବ୍ୟାଘ୍ର, ତ୍ରିବିଧଃ ତ୍ରିପ୍ରକାରଃ
ତାମସାଦିପ୍ରକାରୈଃ ସଂପ୍ରକୀର୍ତିତଃ ଶାସ୍ତ୍ରେଷୁ ସମ୍ୟକ୍ କଥିତଃ ଯସ୍ମାତ୍
ତାମସାଦିଭେଦେନ ତ୍ୟାଗସଂନ୍ୟାସଶବ୍ଦବାଚ୍ୟଃ ଅର୍ଥଃ ଅଧିକୃତସ୍ୟ
କର୍ମିଣଃ ଅନାତ୍ମଜ୍ଞସ୍ୟ ତ୍ରିବିଧଃ ସଂଭବତି, ନ ପରମାର୍ଥଦର୍ଶିନଃ,
ଇତ୍ୟଯମର୍ଥଃ ଦୁର୍ଜ୍ଞାନଃ, ତସ୍ମାତ୍ ଅତ୍ର ତତ୍ତ୍ୱଂ ନ ଅନ୍ୟଃ ବକ୍ତୁଂ ସମର୍ଥଃ ।
ତସ୍ମାତ୍ ନିଶ୍ଚୟଂ ପରମାର୍ଥଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥବିଷୟଂ ଅଧ୍ୟବସାୟଂ ଐଶ୍ୱରଂ
ମେ ମତ୍ତଃ ଶୃଣୁ ॥
କଃ ପୁନଃ ଅସୌ ନିଶ୍ଚୟଃ ଇତି, ଆହ –
ଯଜ୍ଞଦାନତପଃକର୍ମ ନ ତ୍ୟାଜ୍ୟଂ କାର୍ୟମେବ ତତ୍ ।
ଯଜ୍ଞୋ ଦାନଂ ତପଶ୍ଚୈବ ପାବନାନି ମନୀଷିଣାମ୍ ॥ ୧୮-୫॥
ଯଜ୍ଞଃ ଦାନଂ ତପଃ ଇତ୍ୟେତତ୍ ତ୍ରିବିଧଂ କର୍ମ ନ ତ୍ୟାଜ୍ୟଂ ନ ତ୍ୟକ୍ତବ୍ୟମ୍,
କାର୍ୟଂ କରଣୀୟଂ ଏବ ତତ୍ । କସ୍ମାତ୍? ଯଜ୍ଞଃ ଦାନଂ ତପଶ୍ଚୈବ ପାବନାନି
ବିଶୁଦ୍ଧିକରାଣି ମନୀଷିଣାଂ ଫଲାନଭିସଂଧୀନାଂ ଇତ୍ୟେତତ୍ ॥
ଏତାନ୍ୟପି ତୁ କର୍ମାଣି ସଙ୍ଗଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଫଲାନି ଚ ।
କର୍ତବ୍ୟାନୀତି ମେ ପାର୍ଥ ନିଶ୍ଚିତଂ ମତମୁତ୍ତମମ୍ ॥ ୧୮-୬॥
ଏତାନ୍ୟପି ତୁ କର୍ମାଣି ଯଜ୍ଞଦାନତପାଂସି ପାବନାନି ଉକ୍ତାନି ସଙ୍ଗଂ ଆସକ୍ତିଂ
ତେଷୁ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଫଲାନି ଚ ତେଷାଂ ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ କର୍ତବ୍ୟାନି ଇତି ଅନୁଷ୍ଠେୟାନି
ଇତି ମେ ମମ ନିଶ୍ଚିତଂ ମତଂ ଉତ୍ତମମ୍ ॥
“ନିଶ୍ଚୟଂ ଶୃଣୁ ମେ ତତ୍ର” (ଭ. ଗୀ. ୧୮-୪) ଇତି
ପ୍ରତିଜ୍ଞାୟ, ପାବନତ୍ୱଂ ଚ ହେତୁଂ ଉକ୍ତ୍ୱା, “ଏତାନ୍ୟପି କର୍ମାଣି
କର୍ତବ୍ୟାନି” ଇତ୍ୟେତତ୍ “ନିଶ୍ଚିତଂ ମତମୁତ୍ତମମ୍”
ଇତି ପ୍ରତିଜ୍ଞାତାର୍ଥୋପସଂହାର ଏବ, ନ ଅପୂର୍ୱାର୍ଥଂ ବଚନମ୍,
“ଏତାନ୍ୟପି” ଇତି ପ୍ରକୃତସଂନିକୃଷ୍ଟାର୍ଥତ୍ୱୋପପତ୍ତେଃ ।
ସାସଙ୍ଗସ୍ୟ ଫଲାର୍ଥିନଃ ବନ୍ଧହେତବଃ ଏତାନ୍ୟପି କର୍ମାଣି ମୁମୁକ୍ଷୋଃ
କର୍ତବ୍ୟାନି ଇତି ଅପିଶବ୍ଦସ୍ୟ ଅର୍ଥଃ । ନ ତୁ ଅନ୍ୟାନି କର୍ମାଣି ଅପେକ୍ଷ୍ୟ
“ଏତାନ୍ୟପି” ଇତି ଉଚ୍ୟତେ ॥
ଅନ୍ୟେ ତୁ ବର୍ଣୟନ୍ତି – ନିତ୍ୟାନାଂ କର୍ମଣାଂ ଫଲାଭାବାତ୍ “ସଙ୍ଗଂ
ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଫଲାନି ଚ” ଇତି ନ ଉପପଦ୍ୟତେ । ଅତଃ “ଏତାନ୍ୟପି”
ଇତି ଯାନି କାମ୍ୟାନି କର୍ମଣି ନିତ୍ୟେଭ୍ୟଃ ଅନ୍ୟାନି, ଏତାନି ଅପି କର୍ତବ୍ୟାନି,
କିମୁତ ଯଜ୍ଞଦାନତପାଂସି ନିତ୍ୟାନି ଇତି । ତତ୍ ଅସତ୍, ନିତ୍ୟାନାମପି କର୍ମଣାମ୍
ଇହ ଫଲବତ୍ତ୍ୱସ୍ୟ ଉପପାଦିତତ୍ୱାତ୍ “ଯଜ୍ଞୋ ଦାନଂ ତପଶ୍ଚୈବ
ପାବନାନି” (ଭ. ଗୀ. ୧୮-୫)ଇତ୍ୟାଦିନା ବଚନେନ । ନିତ୍ୟାନ୍ୟପି
କର୍ମାଣି ବନ୍ଧହେତୁତ୍ୱାଶଙ୍କୟା ଜିହାସୋଃ ମୁମୁକ୍ଷୋଃ କୁତଃ କାମ୍ୟେଷୁ
ପ୍ରସଙ୍ଗଃ? “ଦୂରେଣ ହ୍ୟବରଂ କର୍ମ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୪୯)
ଇତି ଚ ନିନ୍ଦିତତ୍ୱାତ୍, “ଯଜ୍ଞାର୍ଥାତ୍ କର୍ମଣୋଽନ୍ୟତ୍ର”
(ଭ. ଗୀ. ୩-୯) ଇତି ଚ କାମ୍ୟକର୍ମଣାଂ ବନ୍ଧହେତୁତ୍ୱସ୍ୟ ନିଶ୍ଚିତତ୍ୱାତ୍,
“ତ୍ରୈଗୁଣ୍ୟବିଷୟା ବେଦାଃ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୪୫) “ତ୍ରୈବିଦ୍ୟା
ମାଂ ସୋମପାଃ” (ଭ. ଗୀ. ୯-୨୦) “କ୍ଷୀଣେ ପୁଣ୍ୟେ ମର୍ତ୍ୟଲୋକଂ
ବିଶନ୍ତି” (ଭ. ଗୀ. ୯-୨୧) ଇତି ଚ, ଦୂରବ୍ୟବହିତତ୍ୱାଚ୍ଚ, ନ
କାମ୍ୟେଷୁ “ଏତାନ୍ୟପି” ଇତି ବ୍ୟପଦେଶଃ ॥
ତସ୍ମାତ୍ ଅଜ୍ଞସ୍ୟ ଅଧିକୃତସ୍ୟ ମୁମୁକ୍ଷୋଃ –
ନିୟତସ୍ୟ ତୁ ସଂନ୍ୟାସଃ କର୍ମଣୋ ନୋପପଦ୍ୟତେ ।
ମୋହାତ୍ତସ୍ୟ ପରିତ୍ୟାଗସ୍ତାମସଃ ପରିକୀର୍ତିତଃ ॥ ୧୮-୭॥
ନିୟତସ୍ୟ ତୁ ନିତ୍ୟସ୍ୟ ସଂନ୍ୟାସଃ ପରିତ୍ୟାଗଃ କର୍ମଣଃ ନ ଉପପଦ୍ୟତେ,
ଅଜ୍ଞସ୍ୟ ପାବନତ୍ୱସ୍ୟ ଇଷ୍ଟତ୍ୱାତ୍ । ମୋହାତ୍ ଅଜ୍ଞାନାତ୍ ତସ୍ୟ ନିୟତସ୍ୟ
ପରିତ୍ୟାଗଃ – ନିୟତଂ ଚ ଅବଶ୍ୟଂ କର୍ତବ୍ୟମ୍, ତ୍ୟଜ୍ୟତେ ଚ, ଇତି
ବିପ୍ରତିଷିଦ୍ଧମ୍; ଅତଃ ମୋହନିମିତ୍ତଃ ପରିତ୍ୟାଗଃ ତାମସଃ ପରିକୀର୍ତିତଃ
ମୋହଶ୍ଚ ତମଃ ଇତି ॥
ଦୁଃଖମିତ୍ୟେବ ଯତ୍କର୍ମ କାୟକ୍ଲେଶଭୟାତ୍ତ୍ୟଜେତ୍ ।
ସ କୃତ୍ୱା ରାଜସଂ ତ୍ୟାଗଂ ନୈବ ତ୍ୟାଗଫଲଂ ଲଭେତ୍ ॥ ୧୮-୮॥
ଦୁଃଖଂ ଇତି ଏବ ଯତ୍ କର୍ମ କାୟକ୍ଲେଶଭୟାତ୍ ଶରୀରଦୁଃଖଭୟାତ୍ ତ୍ୟଜେତ୍, ସଃ
କୃତ୍ୱା ରାଜସଂ ରଜୋନିର୍ୱର୍ତ୍ୟଂ ତ୍ୟାଗଂ ନୈବ ତ୍ୟାଗଫଲଂ ଜ୍ଞାନପୂର୍ୱକସ୍ୟ
ସର୍ୱକର୍ମତ୍ୟାଗସ୍ୟ ଫଲଂ ମୋକ୍ଷାଖ୍ୟଂ ନ ଲଭେତ୍ ନୈବ ଲଭେତ ॥
କଃ ପୁନଃ ସାତ୍ତ୍ୱିକଃ ତ୍ୟାଗଃ ଇତି, ଆହ –
କାର୍ୟମିତ୍ୟେବ ଯତ୍କର୍ମ ନିୟତଂ କ୍ରିୟତେଽର୍ଜୁନ ।
ସଙ୍ଗଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଫଲଂ ଚୈବ ସ ତ୍ୟାଗଃ ସାତ୍ତ୍ୱିକୋ ମତଃ ॥ ୧୮-୯॥
କାର୍ୟଂ କର୍ତବ୍ୟଂ ଇତ୍ୟେବ ଯତ୍ କର୍ମ ନିୟତଂ ନିତ୍ୟଂ କ୍ରିୟତେ ନିର୍ୱର୍ତ୍ୟତେ
ହେ ଅର୍ଜୁନ, ସଙ୍ଗଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଫଲଂ ଚ ଏବ । ଏତତ୍ ନିତ୍ୟାନାଂ କର୍ମଣାଂ
ଫଲବତ୍ତ୍ୱେ ଭଗବଦ୍ୱଚନଂ ପ୍ରମାଣଂ ଅବୋଚାମ । ଅଥବା, ଯଦ୍ୟପି ଫଲଂ
ନ ଶ୍ରୂୟତେ ନିତ୍ୟସ୍ୟ କର୍ମଣଃ, ତଥାପି ନିତ୍ୟଂ କର୍ମ କୃତଂ ଆତ୍ମସଂସ୍କାରଂ
ପ୍ରତ୍ୟବାୟପରିହାରଂ ବା ଫଲଂ କରୋତି ଆତ୍ମନଃ ଇତି କଲ୍ପୟତ୍ୟେବ ଅଜ୍ଞଃ ।
ତତ୍ର ତାମପି କଲ୍ପନାଂ ନିବାରୟତି “ଫଲଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା” ଇତ୍ୟନେନ ।
ଅତଃ ସାଧୁ ଉକ୍ତଂ “ସଙ୍ଗଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଫଲଂ ଚ” ଇତି । ସଃ ତ୍ୟାଗଃ
ନିତ୍ୟକର୍ମସୁ ସଙ୍ଗଫଲପରିତ୍ୟାଗଃ ସାତ୍ତ୍ୱିକଃ ସତ୍ତ୍ୱନିର୍ୱୃତ୍ତଃ ମତଃ
ଅଭିପ୍ରେତଃ ॥
ନନୁ କର୍ମପରିତ୍ୟାଗଃ ତ୍ରିବିଧଃ ସଂନ୍ୟାସଃ ଇତି ଚ ପ୍ରକୃତଃ । ତତ୍ର ତାମସୋ
ରାଜସଶ୍ଚ ଉକ୍ତଃ ତ୍ୟାଗଃ । କଥଂ ଇହ ସଙ୍ଗଫଲତ୍ୟାଗଃ ତୃତୀୟତ୍ୱେନ
ଉଚ୍ୟତେ? ଯଥା ତ୍ରୟୋ ବ୍ରାହ୍ମଣାଃ ଆଗତାଃ, ତତ୍ର ଷଡଙ୍ଗବିଦୌ ଦ୍ୱୌ,
କ୍ଷତ୍ରିୟଃ ତୃତୀୟଃ ଇତି ତଦ୍ୱତ୍ । ନୈଷ ଦୋଷଃ ତ୍ୟାଗସାମାନ୍ୟେନ
ସ୍ତୁତ୍ୟର୍ଥତ୍ୱାତ୍ । ଅସ୍ତି ହି କର୍ମସଂନ୍ୟାସସ୍ୟ ଫଲାଭିସଂଧିତ୍ୟାଗସ୍ୟ
ଚ ତ୍ୟାଗତ୍ୱସାମାନ୍ୟମ୍ । ତତ୍ର ରାଜସତାମସତ୍ୱେନ କର୍ମତ୍ୟାଗନିନ୍ଦୟା
କର୍ମଫଲାଭିସଂଧିତ୍ୟାଗଃ ସାତ୍ତ୍ୱିକତ୍ୱେନ ସ୍ତୂୟତେ “ସ ତ୍ୟାଗଃ ସାତ୍ତ୍ୱିକୋ
ମତଃ” ଇତି ॥
ଯସ୍ତୁ ଅଧିକୃତଃ ସଙ୍ଗଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଫଲାଭିସଂଧିଂ ଚ ନିତ୍ୟଂ କର୍ମ କରୋତି,
ତସ୍ୟ ଫଲରାଗାଦିନା ଅକଲୁଷୀକ୍ରିୟମାଣଂ ଅନ୍ତଃକରଣଂ ନିତ୍ୟୈଶ୍ଚ କର୍ମଭିଃ
ସଂସ୍କ୍ରିୟମାଣଂ ବିଶୁଧ୍ୟତି । ତତ୍ ବିଶୁଦ୍ଧଂ ପ୍ରସନ୍ନଂ ଆତ୍ମାଲୋଚନକ୍ଷମଂ
ଭବତି । ତସ୍ୟୈବ ନିତ୍ୟକର୍ମାନୁଷ୍ଠାନେନ ବିଶୁଦ୍ଧାନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ
ଆତ୍ମଜ୍ଞାନାଭିମୁଖସ୍ୟ କ୍ରମେଣ ଯଥା ତନ୍ନିଷ୍ଠା ସ୍ୟାତ୍, ତତ୍ ବକ୍ତବ୍ୟମିତି
ଆହ –
ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟ୍ୟକୁଶଲଂ କର୍ମ କୁଶଲେ ନାନୁଷଜ୍ଜତେ ।
ତ୍ୟାଗୀ ସତ୍ତ୍ୱସମାବିଷ୍ଟୋ ମେଧାବୀ ଚ୍ଛିନ୍ନସଂଶୟଃ ॥ ୧୮-୧୦॥
ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟି ଅକୁଶଲଂ ଅଶୋଭନଂ କାମ୍ୟଂ କର୍ମ, ଶରୀରାରମ୍ଭଦ୍ୱାରେଣ
ସଂସାରକାରଣମ୍, “କିମନେନ?” ଇତ୍ୟେବମ୍ । କୁଶଲେ ଶୋଭନେ ନିତ୍ୟେ
କର୍ମଣି ସତ୍ତ୍ୱଶୁଦ୍ଧିଜ୍ଞାନୋତ୍ପତ୍ତିତନ୍ନିଷ୍ଠାହେତୁତ୍ୱେନ “ମୋକ୍ଷକାରଣମ୍
ଇଦମ୍” ଇତ୍ୟେବଂ ନ ଅନୁଷଜ୍ଜତେ ଅନୁଷଙ୍ଗଂ ପ୍ରୀତିଂ ନ କରୋତି ଇତ୍ୟେତତ୍ ।
କଃ ପୁନଃ ଅସୌ? ତ୍ୟାଗୀ ପୂର୍ୱୋକ୍ତେନ ସଙ୍ଗଫଲତ୍ୟାଗେନ ତଦ୍ୱାନ୍ ତ୍ୟାଗୀ,
ଯଃ କର୍ମଣି ସଙ୍ଗଂ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ତତ୍ଫଲଂ ଚ ନିତ୍ୟକର୍ମାନୁଷ୍ଠାୟୀ
ସଃ ତ୍ୟାଗୀ । କଦା ପୁନଃ ଅସୌ ଅକୁଶଲଂ କର୍ମ ନ ଦ୍ୱେଷ୍ଟି, କୁଶଲେ
ଚ ନ ଅନୁଷଜ୍ଜତେ ଇତି, ଉଚ୍ୟତେ – ସତ୍ତ୍ୱସମାବିଷ୍ଟଃ ଯଦା ସତ୍ତ୍ୱେନ
ଆତ୍ମାନାତ୍ମବିବେକବିଜ୍ଞାନହେତୁନା ସମାବିଷ୍ଟଃ ସଂବ୍ୟାପ୍ତଃ, ସଂୟୁକ୍ତ ଇତ୍ୟେତତ୍ ।
ଅତ ଏବ ଚ ମେଧାବୀ ମେଧୟା ଆତ୍ମଜ୍ଞାନଲକ୍ଷଣୟା ପ୍ରଜ୍ଞୟା ସଂୟୁକ୍ତଃ
ତଦ୍ୱାନ୍ ମେଧାବୀ । ମେଧାବିତ୍ୱାଦେବ ଚ୍ଛିନ୍ନସଂଶୟଃ ଛିନ୍ନଃ ଅବିଦ୍ୟାକୃତଃ
ସଂଶୟଃ ଯସ୍ୟ “ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପାବସ୍ଥାନମେବ ପରଂ ନିଃଶ୍ରେୟସସାଧନମ୍,
ନ ଅନ୍ୟତ୍ କିଂଚିତ୍” ଇତ୍ୟେବଂ ନିଶ୍ଚୟେନ ଚ୍ଛିନ୍ନସଂଶୟଃ ॥
ଯଃ ଅଧିକୃତଃ ପୁରୁଷଃ ପୂର୍ୱୋକ୍ତେନ ପ୍ରକାରେଣ କର୍ମୟୋଗାନୁଷ୍ଠାନେନ
କ୍ରମେଣ ସଂସ୍କୃତାତ୍ମା ସନ୍ ଜନ୍ମାଦିବିକ୍ରିୟାରହିତତ୍ୱେନ ନିଷ୍କ୍ରିୟଂ ଆତ୍ମାନମ୍
ଆତ୍ମତ୍ୱେନ ସଂବୁଦ୍ଧଃ, ସଃ ସର୍ୱକର୍ମାଣି ମନସା ସଂନ୍ୟସ୍ୟ ନୈବ କୁର୍ୱନ୍ ନ
କାରୟନ୍ ଆସୀନଃ ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟଲକ୍ଷଣାଂ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାଂ ଅଶ୍ନୁତେ ଇତ୍ୟେତତ୍ ।
ପୂର୍ୱୋକ୍ତସ୍ୟ କର୍ମୟୋଗସ୍ୟ ପ୍ରୟୋଜନଂ ଅନେନୈବ ଶ୍ଲୋକେନ ଉକ୍ତମ୍ ॥
ଯଃ ପୁନଃ ଅଧିକୃତଃ ସନ୍ ଦେହାତ୍ମାଭିମାନିତ୍ୱେନ ଦେହଭୃତ୍
ଅଜ୍ଞଃ ଅବାଧିତାତ୍ମକର୍ତୃତ୍ୱବିଜ୍ଞାନତୟା “ଅହଂ କର୍ତା”
ଇତି ନିଶ୍ଚିତବୁଦ୍ଧିଃ ତସ୍ୟ ଅଶେଷକର୍ମପରିତ୍ୟାଗସ୍ୟ ଅଶକ୍ୟତ୍ୱାତ୍
କର୍ମଫଲତ୍ୟାଗେନ ଚୋଦିତକର୍ମାନୁଷ୍ଠାନେ ଏବ ଅଧିକାରଃ, ନ ତତ୍ତ୍ୟାଗେ ଇତି
ଏତଂ ଅର୍ଥଂ ଦର୍ଶୟିତୁଂ ଆହ –
ନ ହି ଦେହଭୃତା ଶକ୍ୟଂ ତ୍ୟକ୍ତୁଂ କର୍ମାଣ୍ୟଶେଷତଃ ।
ଯସ୍ତୁ କର୍ମଫଲତ୍ୟାଗୀ ସ ତ୍ୟାଗୀତ୍ୟଭିଧୀୟତେ ॥ ୧୮-୧୧॥
ନ ହି ଯସ୍ମାତ୍ ଦେହଭୃତା, ଦେହଂ ବିଭର୍ତୀତି ଦେହଭୃତ୍, ଦେହାତ୍ମାଭିମାନବାନ୍
ଦେହଭୃତ୍ ଉଚ୍ୟତେ, ନ ବିବେକୀ; ସ ହି“ବେଦାବିନାଶିନମ୍”
(ଭ. ଗୀ. ୨-୨୧) ଇତ୍ୟାଦିନା କର୍ତୃତ୍ୱାଧିକାରାତ୍ ନିବର୍ତିତଃ । ଅତଃ ତେନ
ଦେହଭୃତା ଅଜ୍ଞେନ ନ ଶକ୍ୟଂ ତ୍ୟକ୍ତୁଂ ସଂନ୍ୟସିତୁଂ କର୍ମାଣି ଅଶେଷତଃ
ନିଃଶେଷେଣ । ତସ୍ମାତ୍ ଯସ୍ତୁ ଅଜ୍ଞଃ ଅଧିକୃତଃ ନିତ୍ୟାନି କର୍ମାଣି କୁର୍ୱନ୍
କର୍ମଫଲତ୍ୟାଗୀ କର୍ମଫଲାଭିସଂଧିମାତ୍ରସଂନ୍ୟାସୀ ସଃ ତ୍ୟାଗୀ ଇତି ଅଭିଧୀୟତେ
କର୍ମୀ ଅପି ସନ୍ ଇତି ସ୍ତୁତ୍ୟଭିପ୍ରାୟେଣ । ତସ୍ମାତ୍ ପରମାର୍ଥଦର୍ଶିନୈବ
ଅଦେହଭୃତା ଦେହାତ୍ମଭାବରହିତେନ ଅଶେଷକର୍ମସଂନ୍ୟାସଃ ଶକ୍ୟତେ
କର୍ତୁମ୍ ॥
କିଂ ପୁନଃ ତତ୍ ପ୍ରୟୋଜନମ୍, ଯତ୍ ସର୍ୱକର୍ମସଂନ୍ୟାସାତ୍ ସ୍ୟାଦିତି, ଉଚ୍ୟତେ –
ଅନିଷ୍ଟମିଷ୍ଟଂ ମିଶ୍ରଂ ଚ ତ୍ରିବିଧଂ କର୍ମଣଃ ଫଲମ୍ ।
ଭବତ୍ୟତ୍ୟାଗିନାଂ ପ୍ରେତ୍ୟ ନ ତୁ ସଂନ୍ୟାସିନାଂ କ୍ୱଚିତ୍ ॥ ୧୮-୧୨॥
ଅନିଷ୍ଟଂ ନରକତିର୍ୟଗାଦିଲକ୍ଷଣମ୍, ଇଷ୍ଟଂ ଦେବାଦିଲକ୍ଷଣମ୍, ମିଶ୍ରମ୍
ଇଷ୍ଟାନିଷ୍ଟସଂୟୁକ୍ତଂ ମନୁଷ୍ୟଲକ୍ଷଣଂ ଚ, ତତ୍ର ତ୍ରିବିଧଂ ତ୍ରିପ୍ରକାରଂ
କର୍ମଣଃ ଧର୍ମାଧର୍ମଲକ୍ଷଣସ୍ୟ ଫଲଂ ବାହ୍ୟାନେକକାରକବ୍ୟାପାରନିଷ୍ପନ୍ନଂ
ସତ୍ ଅବିଦ୍ୟାକୃତଂ ଇନ୍ଦ୍ରଜାଲମାୟୋପମଂ ମହାମୋହକରଂ ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମୋପସର୍ପି
ଇହ – ଫଲ୍ଗୁତୟା ଲୟଂ ଅଦର୍ଶନଂ ଗଚ୍ଛତୀତି ଫଲନିର୍ୱଚନଂ –
ତତ୍ ଏତତ୍ ଏବଂଲକ୍ଷଣଂ ଫଲଂ ଭବତି ଅତ୍ୟାଗିନାଂ ଅଜ୍ଞାନାଂ କର୍ମିଣାଂ
ଅପରମାର୍ଥସଂନ୍ୟାସିନାଂ ପ୍ରେତ୍ୟ ଶରୀରପାତାତ୍ ଊର୍ଧ୍ୱମ୍ । ନ ତୁ ସଂନ୍ୟାସିନାଂ
ପରମାର୍ଥସଂନ୍ୟାସିନାଂ ପରମହଂସପରିବ୍ରାଜକାନାଂ କେବଲଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାନାଂ
କ୍ୱଚିତ୍ । ନ ହି କେବଲସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନନିଷ୍ଠା ଅବିଦ୍ୟାଦିସଂସାରବୀଜଂ
ନ ଉନ୍ମୂଲୟତି କଦାଚିତ୍ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଅତଃ ପରମାର୍ଥଦର୍ଶିନଃ ଏବ
ଅଶେଷକର୍ମସଂନ୍ୟାସିତ୍ୱଂ ସଂଭବତି, ଅବିଦ୍ୟାଧ୍ୟାରୋପିତତ୍ୱାତ୍ ଆତ୍ମନି
କ୍ରିୟାକାରକଫଲାନାମ୍; ନ ତୁ ଅଜ୍ଞସ୍ୟ ଅଧିଷ୍ଠାନାଦୀନି କ୍ରିୟାକର୍ତୃକାରକାଣି
ଆତ୍ମତ୍ୱେନୈବ ପଶ୍ୟତଃ ଅଶେଷକର୍ମସଂନ୍ୟାସଃ ସଂଭବତି ॥
ତଦେତତ୍ ଉତ୍ତରୈଃ ଶ୍ଲୋକୈଃ ଦର୍ଶୟତି –
ପଞ୍ଚୈତାନି ମହାବାହୋ କାରଣାନି ନିବୋଧ ମେ ।
ସାଂଖ୍ୟେ କୃତାନ୍ତେ ପ୍ରୋକ୍ତାନି ସିଦ୍ଧୟେ ସର୍ୱକର୍ମଣାମ୍ ॥ ୧୮-୧୩॥
ପଞ୍ଚ ଏତାନି ବକ୍ଷ୍ୟମାଣାନି ହେ ମହାବାହୋ, କାରଣାନି ନିର୍ୱର୍ତକାନି । ନିବୋଧ
ମେ ମମ ଇତି ଉତ୍ତରତ୍ର ଚେତଃସମାଧାନାର୍ଥମ୍, ବସ୍ତୁବୈଷମ୍ୟପ୍ରଦର୍ଶନାର୍ଥଂ
ଚ । ତାନି ଚ କାରଣାନି ଜ୍ଞାତବ୍ୟତୟା ସ୍ତୌତି – ସାଂଖ୍ୟେ ଜ୍ଞାତବ୍ୟାଃ
ପଦାର୍ଥାଃ ସଂଖ୍ୟାୟନ୍ତେ ଯସ୍ମିନ୍ ଶାସ୍ତ୍ରେ ତତ୍ ସାଂଖ୍ୟଂ ବେଦାନ୍ତଃ । କୃତାନ୍ତେ
ଇତି ତସ୍ୟୈବ ବିଶେଷଣମ୍ । କୃତଂ ଇତି କର୍ମ ଉଚ୍ୟତେ, ତସ୍ୟ ଅନ୍ତଃ
ପରିସମାପ୍ତିଃ ଯତ୍ର ସଃ କୃତାନ୍ତଃ, କର୍ମାନ୍ତଃ ଇତ୍ୟେତତ୍ । “ଯାବାନର୍ଥ
ଉଦପାନେ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୪୬) “ସର୍ୱଂ କର୍ମାଖିଲଂ ପାର୍ଥ ଜ୍ଞାନେ
ପରିସମାପ୍ୟତେ” (ଭ. ଗୀ. ୪-୩୩) ଇତି ଆତ୍ମଜ୍ଞାନେ ସଂଜାତେ ସର୍ୱକର୍ମଣାଂ
ନିବୃତ୍ତିଂ ଦର୍ଶୟତି । ଅତଃ ତସ୍ମିନ୍ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନାର୍ଥେ ସାଂଖ୍ୟେ କୃତାନ୍ତେ
ବେଦାନ୍ତେ ପ୍ରୋକ୍ତାନି କଥିତାନି ସିଦ୍ଧୟେ ନିଷ୍ପତ୍ତ୍ୟର୍ଥଂ ସର୍ୱକର୍ମଣାମ୍ ॥
କାନି ତାନୀତି, ଉଚ୍ୟତେ –
ଅଧିଷ୍ଠାନଂ ତଥା କର୍ତା କରଣଂ ଚ ପୃଥଗ୍ୱିଧମ୍ ।
ବିବିଧାଶ୍ଚ ପୃଥକ୍ଚେଷ୍ଟା ଦୈବଂ ଚୈବାତ୍ର ପଞ୍ଚମମ୍ ॥ ୧୮-୧୪॥
ଅଧିଷ୍ଠାନଂ ଇଚ୍ଛାଦ୍ୱେଷସୁଖଦୁଃଖଜ୍ଞାନାଦୀନାଂ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତେରାଶ୍ରୟଃ
ଅଧିଷ୍ଠାନଂ ଶରୀରମ୍, ତଥା କର୍ତା ଉପାଧିଲକ୍ଷଣଃ ଭୋକ୍ତା, କରଣଂ
ଚ ଶ୍ରୋତ୍ରାଦି ଶବ୍ଦାଦ୍ୟୁପଲବ୍ଧୟେ ପୃଥଗ୍ୱିଧଂ ନାନାପ୍ରକାରଂ ତତ୍
ଦ୍ୱାଦଶସଂଖ୍ୟଂ ବିବିଧାଶ୍ଚ ପୃଥକ୍ଚେଷ୍ଟାଃ ବାୟବୀୟାଃ ପ୍ରାଣାପାନାଦ୍ୟାଃ
ଦୈବଂ ଚୈବ ଦୈବମେବ ଚ ଅତ୍ର ଏତେଷୁ ଚତୁର୍ଷୁ ପଞ୍ଚମଂ ପଞ୍ଚାନାଂ
ପୂରଣଂ ଆଦିତ୍ୟାଦି ଚକ୍ଷୁରାଦ୍ୟନୁଗ୍ରାହକମ୍ ॥
ଶରୀରବାଙ୍ମନୋଭିର୍ୟତ୍କର୍ମ ପ୍ରାରଭତେ ନରଃ ।
ନ୍ୟାୟ୍ୟଂ ବା ବିପରୀତଂ ବା ପଞ୍ଚୈତେ ତସ୍ୟ ହେତବଃ ॥ ୧୮-୧୫॥
ଶରୀରବାଙ୍ମନୋଭିଃ ଯତ୍ କର୍ମ ତ୍ରିଭିଃ ଏତୈଃ ପ୍ରାରଭତେ ନିର୍ୱର୍ତୟତି
ନରଃ, ନ୍ୟାୟ୍ୟଂ ବା ଧର୍ମ୍ୟଂ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟମ୍, ବିପରୀତଂ ବା ଅଶାସ୍ତ୍ରୀୟମ୍
ଅଧର୍ମ୍ୟଂ ଯଚ୍ଚାପି ନିମିଷିତଚେଷ୍ଟିତାଦି ଜୀବନହେତୁଃ ତଦପି
ପୂର୍ୱକୃତଧର୍ମାଧର୍ମୟୋରେବ କାର୍ୟମିତି ନ୍ୟାୟ୍ୟବିପରୀତୟୋରେବ ଗ୍ରହଣେନ
ଗୃହୀତମ୍, ପଞ୍ଚ ଏତେ ଯଥୋକ୍ତାଃ ତସ୍ୟ ସର୍ୱସ୍ୟୈବ କର୍ମଣୋ ହେତବଃ
କାରଣାନି ॥
ନନୁ ଏତାନି ଅଧିଷ୍ଠାନାଦୀନି ସର୍ୱକର୍ମଣାଂ ନିର୍ୱର୍ତକାନି । କଥଂ ଉଚ୍ୟତେ
“ଶରୀରବାଙ୍ମନୋଭିଃ ଯତ୍ କର୍ମ ପ୍ରାରଭତେ” ଇତି? ନୈଷ
ଦୋଷଃ; ବିଧିପ୍ରତିଷେଧଲକ୍ଷଣଂ ସର୍ୱଂ କର୍ମ ଶରୀରାଦିତ୍ରୟପ୍ରଧାନମ୍;
ତଦଙ୍ଗତୟା ଦର୍ଶନଶ୍ରବଣାଦି ଚ ଜୀବନଲକ୍ଷଣଂ ତ୍ରିଧୈବ ରାଶୀକୃତମ୍
ଉଚ୍ୟତେ ଶରୀରାଦିଭିଃ ଆରଭ୍ୟତେ ଇତି । ଫଲକାଲେଽପି ତତ୍ପ୍ରଧାନୈଃ
ସାଧନୈଃ ଭୁଜ୍ୟତେ ଇତି ପଞ୍ଚାନାମେବ ହେତୁତ୍ୱଂ ନ ବିରୁଧ୍ୟତେ ଇତି ॥
ତତ୍ରୈବଂ ସତି କର୍ତାରମାତ୍ମାନଂ କେବଲଂ ତୁ ଯଃ ।
ପଶ୍ୟତ୍ୟକୃତବୁଦ୍ଧିତ୍ୱାନ୍ନ ସ ପଶ୍ୟତି ଦୁର୍ମତିଃ ॥ ୧୮-୧୬॥
ତତ୍ର ଇତି ପ୍ରକୃତେନ ସଂବଧ୍ୟତେ । ଏବଂ ସତି ଏବଂ ଯଥୋକ୍ତୈଃ
ପଞ୍ଚଭିଃ ହେତୁଭିଃ ନିର୍ୱର୍ତ୍ୟେ ସତି କର୍ମଣି । ତତ୍ରୈବଂ ସତି ଇତି
ଦୁର୍ମତିତ୍ୱସ୍ୟ ହେତୁତ୍ୱେନ ସଂବଧ୍ୟତେ । ତତ୍ର ଏତେଷୁ ଆତ୍ମାନନ୍ୟତ୍ୱେନ
ଅବିଦ୍ୟଯା ପରିକଲ୍ପିତୈଃ କ୍ରିୟମାଣସ୍ୟ କର୍ମଣଃ “ଅହମେବ
କର୍ତା” ଇତି କର୍ତାରଂ ଆତ୍ମାନଂ କେବଲଂ ଶୁଦ୍ଧଂ ତୁ ଯଃ ପଶ୍ୟତି
ଅବିଦ୍ୱାନ୍; କସ୍ମାତ୍? ବେଦାନ୍ତାଚାର୍ୟୋପଦେଶନ୍ୟାୟୈଃ ଅକୃତବୁଦ୍ଧିତ୍ୱାତ୍
ଅସଂସ୍କୃତବୁଦ୍ଧିତ୍ୱାତ୍; ଯୋଽପି ଦେହାଦିବ୍ୟତିରିକ୍ତାତ୍ମବାଦୀ ଆତ୍ମାନମେବ କେବଲଂ
କର୍ତାରଂ ପଶ୍ୟତି, ଅସାବପି ଅକୃତବୁଦ୍ଧିଃ; ଅତଃ ଅକୃତବୁଦ୍ଧିତ୍ୱାତ୍ ନ ସଃ
ପଶ୍ୟତି ଆତ୍ମନଃ ତତ୍ତ୍ୱଂ କର୍ମଣୋ ବା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଅତଃ ଦୁର୍ମତିଃ, କୁତ୍ସିତା
ବିପରୀତା ଦୁଷ୍ଟା ଅଜସ୍ରଂ ଜନନମରଣପ୍ରତିପତ୍ତିହେତୁଭୂତା ମତିଃ ଅସ୍ୟ ଇତି
ଦୁର୍ମତିଃ । ସଃ ପଶ୍ୟନ୍ନପି ନ ପଶ୍ୟତି, ଯଥା ତୈମିରିକଃ ଅନେକଂ ଚନ୍ଦ୍ରମ୍,
ଯଥା ବା ଅଭ୍ରେଷୁ ଧାବତ୍ସୁ ଚନ୍ଦ୍ରଂ ଧାବନ୍ତମ୍, ଯଥା ବା ବାହନେ ଉପବିଷ୍ଟଃ
ଅନ୍ୟେଷୁ ଧାବତ୍ସୁ ଆତ୍ମାନଂ ଧାବନ୍ତମ୍ ॥
କଃ ପୁନଃ ସୁମତିଃ ଯଃ ସମ୍ୟକ୍ ପଶ୍ୟତୀତି, ଉଚ୍ୟତେ –
ଯସ୍ୟ ନାହଂକୃତୋ ଭାବୋ ବୁଦ୍ଧିର୍ୟସ୍ୟ ନ ଲିପ୍ୟତେ ।
ହତ୍ୱାପି ସ ଇମାଂଲ୍ଲୋକାନ୍ନ ହନ୍ତି ନ ନିବଧ୍ୟତେ ॥ ୧୮-୧୭॥
ଯସ୍ୟ ଶାସ୍ତ୍ରାଚାର୍ୟୋପଦେଶନ୍ୟାୟସଂସ୍କୃତାତ୍ମନଃ ନ ଭବତି ଅହଂକୃତଃ
“ଅହଂ କର୍ତା” ଇତ୍ୟେବଂଲକ୍ଷଣଃ ଭାବଃ ଭାବନା ପ୍ରତ୍ୟଯଃ –
ଏତେ ଏବ ପଞ୍ଚ ଅଧିଷ୍ଠାନାଦୟଃ ଅବିଦ୍ୟଯା ଆତ୍ମନି କଲ୍ପିତାଃ ସର୍ୱକର୍ମଣାଂ
କର୍ତାରଃ, ନ ଅହମ୍, ଅହଂ ତୁ ତଦ୍ୱ୍ୟାପାରାଣାଂ ସାକ୍ଷିଭୂତଃ“ଅପ୍ରାଣୋ
ହ୍ୟମନାଃ ଶୁଭ୍ରୋ ହ୍ୟକ୍ଷରାତ୍ପରତଃ ପରଃ” (ମୁ. ଉ. ୨-୧-୨) କେବଲଃ
ଅବିକ୍ରିୟଃ ଇତ୍ୟେବଂ ପଶ୍ୟତୀତି ଏତତ୍ – ବୁଦ୍ଧିଃ ଅନ୍ତଃକରଣଂ ଯସ୍ୟ ଆତ୍ମନଃ
ଉପାଧିଭୂତା ନ ଲିପ୍ୟତେ ନ ଅନୁଶୟିନୀ ଭବତି – “ଇଦମହମକାର୍ଷମ୍,
ତେନ ଅହଂ ନରକଂ ଗମିଷ୍ୟାମି” ଇତ୍ୟେବଂ ଯସ୍ୟ ବୁଦ୍ଧିଃ ନ ଲିପ୍ୟତେ –
ସଃ ସୁମତିଃ, ସଃ ପଶ୍ୟତି । ହତ୍ୱା ଅପି ସଃ ଇମାନ୍ ଲୋକାନ୍, ସର୍ୱାନ୍ ଇମାନ୍
ପ୍ରାଣିନଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ, ନ ହନ୍ତି ହନନକ୍ରିୟାଂ ନ କରୋତି, ନ ନିବଧ୍ୟତେ ନାପି
ତତ୍କାର୍ୟେଣ ଅଧର୍ମଫଲେନ ସଂବଧ୍ୟତେ ॥ ନନୁ ହତ୍ୱାପି ନ ହନ୍ତି
ଇତି ବିପ୍ରତିଷିଦ୍ଧଂ ଉଚ୍ୟତେ ଯଦ୍ୟପି ସ୍ତୁତିଃ । ନୈଷ ଦୋଷଃ,
ଲୌକିକପାରମାର୍ଥିକଦୃଷ୍ଟ୍ୟପେକ୍ଷୟା ତଦୁପପତ୍ତେଃ ।
ଦେହାଦ୍ୟାତ୍ମବୁଦ୍ଧ୍ୟା “ହନ୍ତା ଅହମ୍” ଇତି ଲୌକିକୀଂ ଦୃଷ୍ଟିଂ ଆଶ୍ରିତ୍ୟ
“ହତ୍ୱାପି” ଇତି ଆହ । ଯଥାଦର୍ଶିତାଂ ପାରମାର୍ଥିକୀଂ ଦୃଷ୍ଟିମ୍
ଆଶ୍ରିତ୍ୟ “ନ ହନ୍ତି ନ ନିବଧ୍ୟତେ” ଇତି । ଏତତ୍ ଉଭୟଂ ଉପପଦ୍ୟତେ
ଏବ ॥
ନନୁ ଅଧିଷ୍ଠାନାଦିଭିଃ ସଂଭୂୟ କରୋତ୍ୟେବ ଆତ୍ମା, “କର୍ତାରମାତ୍ମାନଂ
କେବଲଂ ତୁ” (ଭ. ଗୀ. ୧୮-୧୬) ଇତି କେବଲଶବ୍ଦପ୍ରୟୋଗାତ୍ ।
ନୈଷ ଦୋଷଃ, ଆତ୍ମନଃ ଅବିକ୍ରିୟସ୍ୱଭାବତ୍ୱେ ଅଧିଷ୍ଠାନାଦିଭିଃ,
ସଂହତତ୍ୱାନୁପପତ୍ତେଃ । ବିକ୍ରିୟାବତୋ ହି ଅନ୍ୟୈଃ ସଂହନନଂ ସଂଭବତି,
ସଂହତ୍ୟ ବା କର୍ତୃତ୍ୱଂ ସ୍ୟାତ୍ । ନ ତୁ ଅବିକ୍ରିୟସ୍ୟ ଆତ୍ମନଃ କେନଚିତ୍
ସଂହନନଂ ଅସ୍ତି ଇତି ନ ସଂଭୂୟ କର୍ତୃତ୍ୱଂ ଉପପଦ୍ୟତେ । ଅତଃ
କେବଲତ୍ୱଂ ଆତ୍ମନଃ ସ୍ୱାଭାବିକମିତି କେବଲଶବ୍ଦଃ ଅନୁବାଦମାତ୍ରମ୍ ।
ଅବିକ୍ରିୟତ୍ୱଂ ଚ ଆତ୍ମନଃ ଶ୍ରୁତିସ୍ମୃତିନ୍ୟାୟପ୍ରସିଦ୍ଧମ୍ ।
“ଅବିକାର୍ୟୋଽୟମୁଚ୍ୟତେ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୨୫) “ଗୁଣୈରେବ କର୍ମାଣି
କ୍ରିୟନ୍ତେ” (ଭ. ଗୀ. ୩-୨୭)“ଶରୀରସ୍ଥୋଽପି ନ କରୋତି”
(ଭ. ଗୀ. ୧୩-୩୧) ଇତ୍ୟାଦି ଅସକୃତ୍ ଉପପାଦିତଂ ଗୀତାସ୍ୱେବ ତାବତ୍ । ଶ୍ରୁତିଷୁ
ଚ “ଧ୍ୟାୟତୀବ ଲେଲାୟତୀବ” (ବୃ. ଉ. ୪-୩-୭) ଇତ୍ୟେବମାଦ୍ୟାସୁ ।
ନ୍ୟାୟତଶ୍ଚ – ନିରବୟବଂ ଅପରତନ୍ତ୍ରଂ ଅବିକ୍ରିୟଂ ଆତ୍ମତତ୍ତ୍ୱଂ ଇତି
ରାଜମାର୍ଗଃ । ବିକ୍ରିୟାବତ୍ତ୍ୱାଭ୍ୟୁପଗମେଽପି ଆତ୍ମନଃ ସ୍ୱକୀୟୈବ ବିକ୍ରିୟା
ସ୍ୱସ୍ୟ ଭବିତୁଂ ଅର୍ହତି, ନ ଅଧିଷ୍ଠାନାଦୀନାଂ କର୍ମାଣି ଆତ୍ମକର୍ତୃକାଣି
ସ୍ୟୁଃ । ନ ହି ପରସ୍ୟ କର୍ମ ପରେଣ ଅକୃତଂ ଆଗନ୍ତୁଂ ଅର୍ହତି । ଯତ୍ତୁ
ଅବିଦ୍ୟଯା ଗମିତମ୍, ନ ତତ୍ ତସ୍ୟ । ଯଥା ରଜତତ୍ୱଂ ନ ଶୁକ୍ତିକାୟାଃ;
ଯଥା ବା ତଲମଲିନତ୍ୱଂ ବାଲୈଃ ଗମିତଂ ଅବିଦ୍ୟଯା, ନ ଆକାଶସ୍ୟ, ତଥା
ଅଧିଷ୍ଠାନାଦିବିକ୍ରିୟାପି ତେଷାମେବ, ନ ଆତ୍ମନଃ । ତସ୍ମାତ୍ ଯୁକ୍ତଂ ଉକ୍ତମ୍
“ଅହଂକୃତତ୍ୱବୁଦ୍ଧିଲେପାଭାବାତ୍ ବିଦ୍ୱାନ୍ ନ ହନ୍ତି ନ ନିବଧ୍ୟତେ”
ଇତି । “ନାୟଂ ହନ୍ତି ନ ହନ୍ୟତେ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୧୯) ଇତି ପ୍ରତିଜ୍ଞାୟ
“ନ ଜାୟତେ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୨୦)ଇତ୍ୟାଦିହେତୁବଚନେନ ଅବିକ୍ରିୟତ୍ୱମ୍
ଆତ୍ମନଃ ଉକ୍ତ୍ୱା, “ବେଦାବିନାଶିନମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୨-୨୧) ଇତି ବିଦୁଷଃ
କର୍ମାଧିକାରନିବୃତ୍ତିଂ ଶାସ୍ତ୍ରାଦୌ ସଂକ୍ଷେପତଃ ଉକ୍ତ୍ୱା, ମଧ୍ୟେ ପ୍ରସାରିତାଂ
ତତ୍ର ତତ୍ର ପ୍ରସଙ୍ଗଂ କୃତ୍ୱା ଇହ ଉପସଂହରତି ଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥପିଣ୍ଡୀକରଣାୟ
“ବିଦ୍ୱାନ୍ ନ ହନ୍ତି ନ ନିବଧ୍ୟତେ” ଇତି । ଏବଂ ଚ ସତି
ଦେହଭୃତ୍ତ୍ୱାଭିମାନାନୁପପତ୍ତୌ ଅବିଦ୍ୟାକୃତାଶେଷକର୍ମସଂନ୍ୟାସୋପପତ୍ତେଃ
ସଂନ୍ୟାସିନାଂ ଅନିଷ୍ଟାଦି ତ୍ରିବିଧଂ କର୍ମଣଃ ଫଲଂ ନ ଭବତି ଇତି
ଉପପନ୍ନମ୍; ତଦ୍ୱିପର୍ୟଯାଚ୍ଚ ଇତରେଷାଂ ଭବତି ଇତ୍ୟେତଚ୍ଚ ଅପରିହାର୍ୟମ୍
ଇତି ଏଷଃ ଗୀତାଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥଃ ଉପସଂହୃତଃ । ସ ଏଷଃ ସର୍ୱବେଦାର୍ଥସାରଃ
ନିପୁଣମତିଭିଃ ପଣ୍ଡିତୈଃ ବିଚାର୍ୟ ପ୍ରତିପତ୍ତବ୍ୟଃ ଇତି ତତ୍ର ତତ୍ର
ପ୍ରକରଣବିଭାଗେନ ଦର୍ଶିତଃ ଅସ୍ମାଭିଃ ଶାସ୍ତ୍ରନ୍ୟାୟାନୁସାରେଣ ॥
ଅଥ ଇଦାନୀଂ କର୍ମଣାଂ ପ୍ରବର୍ତକଂ ଉଚ୍ୟତେ –
ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞେୟଂ ପରିଜ୍ଞାତା ତ୍ରିବିଧା କର୍ମଚୋଦନା ।
କରଣଂ କର୍ମ କର୍ତେତି ତ୍ରିବିଧଃ କର୍ମସଂଗ୍ରହଃ ॥ ୧୮-୧୮॥
ଜ୍ଞାନଂ ଜ୍ଞାୟତେ ଅନେନ ଇତି ସର୍ୱବିଷୟଂ ଅବିଶେଷେଣ ଉଚ୍ୟତେ । ତଥା
ଜ୍ଞେୟଂ ଜ୍ଞାତବ୍ୟମ୍, ତଦପି ସାମାନ୍ୟେନୈବ ସର୍ୱଂ ଉଚ୍ୟତେ । ତଥା ପରିଜ୍ଞାତା
ଉପାଧିଲକ୍ଷଣଃ ଅବିଦ୍ୟାକଲ୍ପିତଃ ଭୋକ୍ତା । ଇତି ଏତତ୍ ତ୍ରୟଂ ଅବିଶେଷେଣ
ସର୍ୱକର୍ମଣାଂ ପ୍ରବର୍ତିକା ତ୍ରିବିଧା ତ୍ରିପ୍ରକାରା କର୍ମଚୋଦନା । ଜ୍ଞାନାଦୀନାଂ
ହି ତ୍ରୟାଣାଂ ସଂନିପାତେ ହାନୋପାଦାନାଦିପ୍ରୟୋଜନଃ ସର୍ୱକର୍ମାରମ୍ଭଃ ସ୍ୟାତ୍ ।
ତତଃ ପଞ୍ଚଭିଃ ଅଧିଷ୍ଠାନାଦିଭିଃ ଆରବ୍ଧଂ ବାଙ୍ମନଃକାୟାଶ୍ରୟଭେଦେନ
ତ୍ରିଧା ରାଶୀଭୂତଂ ତ୍ରିଷୁ କରଣାଦିଷୁ ସଂଗୃହ୍ୟତେ ଇତ୍ୟେତତ୍ ଉଚ୍ୟତେ –
କରଣଂ କ୍ରିୟତେ ଅନେନ ଇତି ବାହ୍ୟଂ ଶ୍ରୋତ୍ରାଦି, ଅନ୍ତଃସ୍ଥଂ ବୁଦ୍ଧ୍ୟାଦି, କର୍ମ
ଈପ୍ସିତତମଂ କର୍ତୁଃ କ୍ରିୟଯା ବ୍ୟାପ୍ୟମାନମ୍, କର୍ତା କରଣାନାଂ ବ୍ୟାପାରୟିତା
ଉପାଧିଲକ୍ଷଣଃ, ଇତି ତ୍ରିବିଧଃ ତ୍ରିପ୍ରକାରଃ କର୍ମସଂଗ୍ରହଃ, ସଂଗୃହ୍ୟତେ
ଅସ୍ମିନ୍ନିତି ସଂଗ୍ରହଃ, କର୍ମଣଃ ସଂଗ୍ରହଃ କର୍ମସଂଗ୍ରହଃ, କର୍ମ ଏଷୁ ହି
ତ୍ରିଷୁ ସମବୈତି, ତେନ ଅୟଂ ତ୍ରିବିଧଃ କର୍ମସଂଗ୍ରହଃ ॥
ଅଥ ଇଦାନୀଂ କ୍ରିୟାକାରକଫଲାନାଂ ସର୍ୱେଷାଂ ଗୁଣାତ୍ମକତ୍ୱାତ୍
ସତ୍ତ୍ୱରଜସ୍ତମୋଗୁଣଭେଦତଃ ତ୍ରିବିଧଃ ଭେଦଃ ବକ୍ତବ୍ୟ ଇତି ଆରଭ୍ୟତେ –
ଜ୍ଞାନଂ କର୍ମ ଚ କର୍ତା ଚ ତ୍ରିଧୈବ ଗୁଣଭେଦତଃ ।
ପ୍ରୋଚ୍ୟତେ ଗୁଣସଂଖ୍ୟାନେ ଯଥାବଚ୍ଛୃଣୁ ତାନ୍ୟପି ॥ ୧୮-୧୯॥
ଜ୍ଞାନଂ କର୍ମ ଚ, କର୍ମ କ୍ରିୟା, ନ କାରକଂ ପାରିଭାଷିକଂ ଈପ୍ସିତତମଂ
କର୍ମ, କର୍ତା ଚ ନିର୍ୱର୍ତକଃ କ୍ରିୟାଣାଂ ତ୍ରିଧା ଏବ, ଅବଧାରଣଂ
ଗୁଣବ୍ୟତିରିକ୍ତଜାତ୍ୟନ୍ତରାଭାବପ୍ରଦର୍ଶନାର୍ଥଂ ଗୁଣଭେଦତଃ
ସତ୍ତ୍ୱାଦିଭେଦେନ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ପ୍ରୋଚ୍ୟତେ କଥ୍ୟତେ ଗୁଣସଂଖ୍ୟାନେ କାପିଲେ
ଶାସ୍ତ୍ରେ ତଦପି ଗୁଣସଂଖ୍ୟାନଶାସ୍ତ୍ରଂ ଗୁଣଭୋକ୍ତୃବିଷୟେ ପ୍ରମାଣମେବ ।
ପରମାର୍ଥବ୍ରହ୍ମୈକତ୍ୱବିଷୟେ ଯଦ୍ୟପି ବିରୁଧ୍ୟତେ, ତଥାପି ତେ ହି
କାପିଲାଃ ଗୁଣଗୌଣବ୍ୟାପାରନିରୂପଣେ ଅଭିୟୁକ୍ତାଃ ଇତି ତଚ୍ଛାସ୍ତ୍ରମପି
ବକ୍ଷ୍ୟମାଣାର୍ଥସ୍ତୁତ୍ୟର୍ଥତ୍ୱେନ ଉପାଦୀୟତେ ଇତି ନ ବିରୋଧଃ । ଯଥାବତ୍
ଯଥାନ୍ୟାୟଂ ଯଥାଶାସ୍ତ୍ରଂ ଶୃଣୁ ତାନ୍ୟପି ଜ୍ଞାନାଦୀନି ତଦ୍ଭେଦଜାତାନି
ଗୁଣଭେଦକୃତାନି ଶୃଣୁ, ବକ୍ଷ୍ୟମାଣେ ଅର୍ଥେ ମନଃସମାଧିଂ କୁରୁ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଜ୍ଞାନସ୍ୟ ତୁ ତାବତ୍ ତ୍ରିବିଧତ୍ୱଂ ଉଚ୍ୟତେ –
ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ଯେନୈକଂ ଭାବମବ୍ୟଯମୀକ୍ଷତେ ।
ଅବିଭକ୍ତଂ ବିଭକ୍ତେଷୁ ତଜ୍ଜ୍ଞାନଂ ବିଦ୍ଧି ସାତ୍ତ୍ୱିକମ୍ ॥ ୧୮-୨୦॥
ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ଅବ୍ୟକ୍ତାଦିସ୍ଥାବରାନ୍ତେଷୁ ଭୂତେଷୁ ଯେନ ଜ୍ଞାନେନ ଏକଂ ଭାବଂ
ବସ୍ତୁ – ଭାବଶବ୍ଦଃ ବସ୍ତୁବାଚୀ, ଏକଂ ଆତ୍ମବସ୍ତୁ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ; ଅବ୍ୟଯଂ ନ
ବ୍ୟେତି ସ୍ୱାତ୍ମନା ସ୍ୱଧର୍ମେଣ ବା, କୂଟସ୍ଥଂ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ; ଈକ୍ଷତେ ପଶ୍ୟତି ଯେନ
ଜ୍ଞାନେନ, ତଂ ଚ ଭାବଂ ଅବିଭକ୍ତଂ ପ୍ରତିଦେହଂ ବିଭକ୍ତେଷୁ ଦେହଭେଦେଷୁ
ନ ବିଭକ୍ତଂ ତତ୍ ଆତ୍ମବସ୍ତୁ, ବ୍ୟୋମବତ୍ ନିରନ୍ତରମିତ୍ୟର୍ଥଃ; ତତ୍ ଜ୍ଞାନଂ
ସାକ୍ଷାତ୍ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଂ ଅଦ୍ୱୈତାତ୍ମବିଷୟଂ ସାତ୍ତ୍ୱିକଂ ବିଦ୍ଧି ଇତି ॥
ଯାନି ଦ୍ୱୈତଦର୍ଶନାନି ତାନି ଅସମ୍ୟଗ୍ଭୂତାନି ରାଜସାନି ତାମସାନି ଚ ଇତି ନ
ସାକ୍ଷାତ୍ ସଂସାରୋଚ୍ଛିତ୍ତୟେ ଭବନ୍ତି –
ପୃଥକ୍ତ୍ୱେନ ତୁ ଯଜ୍ଜ୍ଞାନଂ ନାନାଭାବାନ୍ପୃଥଗ୍ୱିଧାନ୍ ।
ବେତ୍ତି ସର୍ୱେଷୁ ଭୂତେଷୁ ତଜ୍ଜ୍ଞାନଂ ବିଦ୍ଧି ରାଜସମ୍ ॥ ୧୮-୨୧॥
ପୃଥକ୍ତ୍ୱେନ ତୁ ଭେଦେନ ପ୍ରତିଶରୀରଂ ଅନ୍ୟତ୍ୱେନ ଯତ୍ ଜ୍ଞାନଂ ନାନାଭାବାନ୍
ଭିନ୍ନାନ୍ ଆତ୍ମନଃ ପୃଥଗ୍ୱିଧାନ୍ ପୃଥକ୍ପ୍ରକାରାନ୍ ଭିନ୍ନଲକ୍ଷଣାନ୍
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ, ବେତ୍ତି ବିଜାନାତି ଯତ୍ ଜ୍ଞାନଂ ସର୍ୱେଷୁ ଭୂତେଷୁ, ଜ୍ଞାନସ୍ୟ
କର୍ତୃତ୍ୱାସଂଭବାତ୍ ଯେନ ଜ୍ଞାନେନ ବେତ୍ତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ, ତତ୍ ଜ୍ଞାନଂ ବିଦ୍ଧି
ରାଜସଂ ରଜୋଗୁଣନିର୍ୱୃତ୍ତମ୍ ॥
ଯତ୍ତୁ କୃତ୍ସ୍ନବଦେକସ୍ମିନ୍କାର୍ୟେ ସକ୍ତମହୈତୁକମ୍ ।
ଅତତ୍ତ୍ୱାର୍ଥବଦଲ୍ପଂ ଚ ତତ୍ତାମସମୁଦାହୃତମ୍ ॥ ୧୮-୨୨॥
ଯତ୍ ଜ୍ଞାନଂ କୃତ୍ସ୍ନବତ୍ ସମସ୍ତବତ୍ ସର୍ୱବିଷୟମିବ ଏକସ୍ମିନ୍ କାର୍ୟେ
ଦେହେ ବହିର୍ୱା ପ୍ରତିମାଦୌ ସକ୍ତଂ “ଏତାବାନେବ ଆତ୍ମା ଈଶ୍ୱରୋ ବା, ନ
ଅତଃ ପରଂ ଅସ୍ତି” ଇତି, ଯଥା ନଗ୍ନକ୍ଷପଣକାଦୀନାଂ ଶରୀରାନ୍ତର୍ୱର୍ତୀ
ଦେହପରିମାଣୋ ଜୀବଃ, ଈଶ୍ୱରୋ ବା ପାଷାଣଦାର୍ୱାଦିମାତ୍ରମ୍, ଇତ୍ୟେବଂ ଏକସ୍ମିନ୍
କାର୍ୟେ ସକ୍ତଂ ଅହୈତୁକଂ ହେତୁବର୍ଜିତଂ ନିର୍ୟୁକ୍ତିକମ୍, ଅତତ୍ତ୍ୱାର୍ଥବତ୍
ଅୟଥାଭୂତାର୍ଥବତ୍, ଯଥାଭୂତଃ ଅର୍ଥଃ ତତ୍ତ୍ୱାର୍ଥଃ, ସଃ ଅସ୍ୟ ଜ୍ଞେୟଭୂତଃ
ଅସ୍ତୀତି ତତ୍ତ୍ୱାର୍ଥବତ୍, ନ ତତ୍ତ୍ୱାର୍ଥବତ୍ ଅତତ୍ତ୍ୱାର୍ଥବତ୍; ଅହୈତୁକତ୍ୱାଦେବ
ଅଲ୍ପଂ ଚ, ଅଲ୍ପବିଷୟତ୍ୱାତ୍ ଅଲ୍ପଫଲତ୍ୱାଦ୍ୱା । ତତ୍ ତାମସଂ ଉଦାହୃତମ୍ ।
ତାମସାନାଂ ହି ପ୍ରାଣିନାଂ ଅବିବେକିନାଂ ଈଦୃଶଂ ଜ୍ଞାନଂ ଦୃଶ୍ୟତେ ॥
ଅଥ ଇଦାନୀଂ କର୍ମଣଃ ତ୍ରୈବିଧ୍ୟଂ ଉଚ୍ୟତେ –
ନିୟତଂ ସଙ୍ଗରହିତମରାଗଦ୍ୱେଷତଃକୃତମ୍ ।
ଅଫଲପ୍ରେପ୍ସୁନା କର୍ମ ଯତ୍ତତ୍ସାତ୍ତ୍ୱିକମୁଚ୍ୟତେ ॥ ୧୮-୨୩॥
ନିୟତଂ ନିତ୍ୟଂ ସଙ୍ଗରହିତଂ ଆସକ୍ତିବର୍ଜିତଂ ଅରାଗଦ୍ୱେଷତଃକୃତଂ
ରାଗପ୍ରୟୁକ୍ତେନ ଦ୍ୱେଷପ୍ରୟୁକ୍ତେନ ଚ କୃତଂ ରାଗଦ୍ୱେଷତଃକୃତମ୍,
ତଦ୍ୱିପରୀତଂ ଅରାଗଦ୍ୱେଷତଃକୃତମ୍, ଅଫଲପ୍ରେପ୍ସୁନା ଫଲଂ ପ୍ରେପ୍ସତୀତି
ଫଲପ୍ରେପ୍ସୁଃ ଫଲତୃଷ୍ଣଃ ତଦ୍ୱିପରୀତେନ ଅଫଲପ୍ରେପ୍ସୁନା କର୍ତ୍ରା କୃତଂ
କର୍ମ ଯତ୍, ତତ୍ ସାତ୍ତ୍ୱିକଂ ଉଚ୍ୟତେ ॥
ଯତ୍ତୁ କାମେପ୍ସୁନା କର୍ମ ସାହଂକାରେଣ ବା ପୁନଃ ।
କ୍ରିୟତେ ବହୁଲାୟାସଂ ତଦ୍ରାଜସମୁଦାହୃତମ୍ ॥ ୧୮-୨୪॥
ଯତ୍ତୁ କାମେପ୍ସୁନା କର୍ମଫଲପ୍ରେପ୍ସୁନା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ, କର୍ମ ସାହଂକାରେଣ ଇତି ନ
ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନାପେକ୍ଷୟା । କିଂ ତର୍ହି? ଲୌକିକଶ୍ରୋତ୍ରିୟନିରହଂକାରାପେକ୍ଷୟା ।
ଯୋ ହି ପରମାର୍ଥନିରହଂକାରଃ ଆତ୍ମବିତ୍, ନ ତସ୍ୟ
କାମେପ୍ସୁତ୍ୱବହୁଲାୟାସକର୍ତୃତ୍ୱପ୍ରାପ୍ତିଃ ଅସ୍ତି । ସାତ୍ତ୍ୱିକସ୍ୟାପି କର୍ମଣଃ
ଅନାତ୍ମବିତ୍ ସାହଂକାରଃ କର୍ତା, କିମୁତ ରାଜସତାମସୟୋଃ । ଲୋକେ ଅନାତ୍ମବିଦପି
ଶ୍ରୋତ୍ରିୟୋ ନିରହଂକାରଃ ଉଚ୍ୟତେ “ନିରହଂକାରଃ ଅୟଂ ବ୍ରାହ୍ମଣଃ”
ଇତି । ତସ୍ମାତ୍ ତଦପେକ୍ଷୟୈବ “ସାହଂକାରେଣ ବା” ଇତି ଉକ୍ତମ୍ ।
ପୁନଃଶବ୍ଦଃ ପାଦପୂରଣାର୍ଥଃ । କ୍ରିୟତେ ବହୁଲାୟାସଂ କର୍ତ୍ରା ମହତା ଆୟାସେନ
ନିର୍ୱର୍ତ୍ୟତେ, ତତ୍ କର୍ମ ରାଜସଂ ଉଦାହୃତମ୍ ॥
ଅନୁବନ୍ଧଂ କ୍ଷୟଂ ହିଂସାମନପେକ୍ଷ୍ୟ ଚ ପୌରୁଷମ୍ ।
ମୋହାଦାରଭ୍ୟତେ କର୍ମ ଯତ୍ତତ୍ତାମସମୁଚ୍ୟତେ ॥ ୧୮-୨୫॥
ଅନୁବନ୍ଧଂ ପଶ୍ଚାଦ୍ଭାବି ଯତ୍ ବସ୍ତୁ ସଃ ଅନୁବନ୍ଧଃ ଉଚ୍ୟତେ ତଂ ଚ
ଅନୁବନ୍ଧମ୍, କ୍ଷୟଂ ଯସ୍ମିନ୍ କର୍ମଣି କ୍ରିୟମାଣେ ଶକ୍ତିକ୍ଷୟଃ ଅର୍ଥକ୍ଷୟୋ
ବା ସ୍ୟାତ୍ ତଂ କ୍ଷୟମ୍, ହିଂସାଂ ପ୍ରାଣିବାଧାଂ ଚ; ଅନପେକ୍ଷ୍ୟ ଚ ପୌରୁଷଂ
ପୁରୁଷକାରଂ “ଶକ୍ନୋମି ଇଦଂ କର୍ମ ସମାପୟିତୁମ୍” ଇତ୍ୟେବମ୍
ଆତ୍ମସାମର୍ଥ୍ୟମ୍, ଇତ୍ୟେତାନି ଅନୁବନ୍ଧାଦୀନି ଅନପେକ୍ଷ୍ୟ ପୌରୁଷାନ୍ତାନି ମୋହାତ୍
ଅବିବେକତଃ ଆରଭ୍ୟତେ କର୍ମ ଯତ୍, ତତ୍ ତାମସଂ ତମୋନିର୍ୱୃତ୍ତଂ ଉଚ୍ୟତେ ॥
ଇଦାନୀଂ କର୍ତୃଭେଦଃ ଉଚ୍ୟତେ –
ମୁକ୍ତସଙ୍ଗୋଽନହଂବାଦୀ ଧୃତ୍ୟୁତ୍ସାହସମନ୍ୱିତଃ ।
ସିଦ୍ଧ୍ୟସିଦ୍ଧ୍ୟୋର୍ନିର୍ୱିକାରଃ କର୍ତା ସାତ୍ତ୍ୱିକ ଉଚ୍ୟତେ ॥ ୧୮-୨୬॥
ମୁକ୍ତସଙ୍ଗଃ ମୁକ୍ତଃ ପରିତ୍ୟକ୍ତଃ ସଙ୍ଗଃ ଯେନ ସଃ ମୁକ୍ତସଙ୍ଗଃ,
ଅନହଂବାଦୀ ନ ଅହଂବଦନଶୀଲଃ, ଧୃତ୍ୟୁତ୍ସାହସମନ୍ୱିତଃ ଧୃତିଃ ଧାରଣମ୍
ଉତ୍ସାହଃ ଉଦ୍ୟମଃ ତାଭ୍ୟାଂ ସମନ୍ୱିତଃ ସଂୟୁକ୍ତଃ ଧୃତ୍ୟୁତ୍ସାହସମନ୍ୱିତଃ,
ସିଦ୍ଧ୍ୟସିଦ୍ଧ୍ୟୋଃ କ୍ରିୟମାଣସ୍ୟ କର୍ମଣଃ ଫଲସିଦ୍ଧୌ ଅସିଦ୍ଧୌ ଚ
ସିଦ୍ଧ୍ୟସିଦ୍ଧ୍ୟୋଃ ନିର୍ୱିକାରଃ, କେବଲଂ ଶାସ୍ତ୍ରପ୍ରମାଣେନ ପ୍ରୟୁକ୍ତଃ ନ
ଫଲରାଗାଦିନା ଯଃ ସଃ ନିର୍ୱିକାରଃ ଉଚ୍ୟତେ । ଏବଂଭୂତଃ କର୍ତା ଯଃ ସଃ
ସାତ୍ତ୍ୱିକଃ ଉଚ୍ୟତେ ॥
ରାଗୀ କର୍ମଫଲପ୍ରେପ୍ସୁର୍ଲୁବ୍ଧୋ ହିଂସାତ୍ମକୋଽଶୁଚିଃ ।
ହର୍ଷଶୋକାନ୍ୱିତଃ କର୍ତା ରାଜସଃ ପରିକୀର୍ତିତଃ ॥ ୧୮-୨୭॥
ରାଗୀ ରାଗଃ ଅସ୍ୟ ଅସ୍ତୀତି ରାଗୀ, କର୍ମଫଲପ୍ରେପ୍ସୁଃ କର୍ମଫଲାର୍ଥୀ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ,
ଲୁବ୍ଧଃ ପରଦ୍ରବ୍ୟେଷୁ ସଂଜାତତୃଷ୍ଣଃ, ତୀର୍ଥାଦୌ ସ୍ୱଦ୍ରବ୍ୟାପରିତ୍ୟାଗୀ ବା,
ହିଂସାତ୍ମକଃ ପରପୀଡାକରସ୍ୱଭାବଃ, ଅଶୁଚିଃ ବାହ୍ୟାଭ୍ୟନ୍ତରଶୌଚବର୍ଜିତଃ,
ହର୍ଷଶୋକାନ୍ୱିତଃ ଇଷ୍ଟପ୍ରାପ୍ତୌ ହର୍ଷଃ ଅନିଷ୍ଟପ୍ରାପ୍ତୌ ଇଷ୍ଟବିୟୋଗେ ଚ
ଶୋକଃ ତାଭ୍ୟାଂ ହର୍ଷଶୋକାଭ୍ୟାଂ ଅନ୍ୱିତଃ ସଂୟୁକ୍ତଃ, ତସ୍ୟୈବ ଚ କର୍ମଣଃ
ସଂପତ୍ତିବିପତ୍ତିଭ୍ୟାଂ ହର୍ଷଶୋକୌ ସ୍ୟାତାମ୍, ତାଭ୍ୟାଂ ସଂୟୁକ୍ତୋ ଯଃ କର୍ତା
ସଃ ରାଜସଃ ପରିକୀର୍ତିତଃ ॥
ଅୟୁକ୍ତଃ ପ୍ରାକୃତଃ ସ୍ତବ୍ଧଃ ଶଠୋ ନୈକୃତିକୋଽଲସଃ ।
ବିଷାଦୀ ଦୀର୍ଘସୂତ୍ରୀ ଚ କର୍ତା ତାମସ ଉଚ୍ୟତେ ॥ ୧୮-୨୮॥
ଅୟୁକ୍ତଃ ନ ଯୁକ୍ତଃ ଅସମାହିତଃ, ପ୍ରାକୃତଃ ଅତ୍ୟନ୍ତାସଂସ୍କୃତବୁଦ୍ଧିଃ
ବାଲସମଃ, ସ୍ତବ୍ଧଃ ଦଣ୍ଡବତ୍ ନ ନମତି କସ୍ମୈଚିତ୍, ଶଠଃ
ମାୟାବୀ ଶକ୍ତିଗୂହନକାରୀ, ନୈକୃତିକଃ ପରବିଭେଦନପରଃ, ଅଲସଃ
ଅପ୍ରବୃତ୍ତିଶୀଲଃ କର୍ତବ୍ୟେଷ୍ୱପି, ବିଷାଦୀ ବିଷାଦବାନ୍ ସର୍ୱଦା
ଅବସନ୍ନସ୍ୱଭାବଃ, ଦୀର୍ଘସୂତ୍ରୀ ଚ କର୍ତବ୍ୟାନାଂ ଦୀର୍ଘପ୍ରସାରଣଃ, ସର୍ୱଦା
ମନ୍ଦସ୍ୱଭାବଃ, ଯତ୍ ଅଦ୍ୟ ଶ୍ୱୋ ବା କର୍ତବ୍ୟଂ ତତ୍ ମାସେନାପି ନ କରୋତି,
ଯଶ୍ଚ ଏବଂଭୂତଃ, ସଃ କର୍ତା ତାମସଃ ଉଚ୍ୟତେ ॥
ବୁଦ୍ଧେର୍ଭେଦଂ ଧୃତେଶ୍ଚୈବ ଗୁଣତସ୍ତ୍ରିବିଧଂ ଶୃଣୁ ।
ପ୍ରୋଚ୍ୟମାନମଶେଷେଣ ପୃଥକ୍ତ୍ୱେନ ଧନଂଜୟ ॥ ୧୮-୨୯॥
ବୁଦ୍ଧେଃ ଭେଦଂ ଧୃତେଶ୍ଚୈବ ଭେଦଂ ଗୁଣତଃ ସତ୍ତ୍ୱାଦିଗୁଣତଃ ତ୍ରିବିଧଂ
ଶୃଣୁ ଇତି ସୂତ୍ରୋପନ୍ୟାସଃ । ପ୍ରୋଚ୍ୟମାନଂ କଥ୍ୟମାନଂ ଅଶେଷେଣ
ନିରବଶେଷତଃ ଯଥାବତ୍ ପୃଥକ୍ତ୍ୱେନ ବିବେକତଃ ଧନଂଜୟ, ଦିଗ୍ୱିଜୟେ
ମାନୁଷଂ ଦୈବଂ ଚ ପ୍ରଭୂତଂ ଧନଂ ଜିତବାନ୍, ତେନ ଅସୌ ଧନଂଜୟଃ
ଅର୍ଜୁନଃ ॥
ପ୍ରବୃତ୍ତିଂ ଚ ନିବୃତ୍ତିଂ ଚ କାର୍ୟାକାର୍ୟେ ଭୟାଭୟେ ।
ବନ୍ଧଂ ମୋକ୍ଷଂ ଚ ଯା ବେତ୍ତି ବୁଦ୍ଧିଃ ସା ପାର୍ଥ ସାତ୍ତ୍ୱିକୀ ॥ ୧୮-୩୦॥
ପ୍ରବୃତ୍ତିଂ ଚ ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ ପ୍ରବର୍ତନଂ ବନ୍ଧହେତୁଃ କର୍ମମାର୍ଗଃ
ଶାସ୍ତ୍ରବିହିତବିଷୟଃ, ନିବୃତ୍ତିଂ ଚ ନିର୍ୱୃତ୍ତିଃ ମୋକ୍ଷହେତୁଃ
ସଂନ୍ୟାସମାର୍ଗଃ – ବନ୍ଧମୋକ୍ଷସମାନବାକ୍ୟତ୍ୱାତ୍ ପ୍ରବୃତ୍ତିନିବୃତ୍ତୀ
କର୍ମସଂନ୍ୟାସମାର୍ଗୌ ଇତି ଅବଗମ୍ୟତେ – କାର୍ୟାକାର୍ୟେ ବିହିତପ୍ରତିଷିଦ୍ଧେ
ଲୌକିକେ ବୈଦିକେ ବା ଶାସ୍ତ୍ରବୁଦ୍ଧେଃ କର୍ତବ୍ୟାକର୍ତବ୍ୟେ କରଣାକରଣେ ଇତ୍ୟେତତ୍;
କସ୍ୟ? ଦେଶକାଲାଦ୍ୟପେକ୍ଷୟା ଦୃଷ୍ଟାଦୃଷ୍ଟାର୍ଥାନାଂ କର୍ମଣାମ୍ । ଭୟାଭୟେ
ବିଭେତି ଅସ୍ମାଦିତି ଭୟଂ ଚୋରବ୍ୟାଘ୍ରାଦି, ନ ଭୟଂ ଅଭୟମ୍, ଭୟଂ ଚ
ଅଭୟଂ ଚ ଭୟାଭୟେ, ଦୃଷ୍ଟାଦୃଷ୍ଟବିଷୟଯୋଃ ଭୟାଭୟଯୋଃ କାରଣେ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ବନ୍ଧଂ ସହେତୁକଂ ମୋକ୍ଷଂ ଚ ସହେତୁକଂ ଯା ବେତ୍ତି ବିଜାନାତି
ବୁଦ୍ଧିଃ, ସା ପାର୍ଥ ସାତ୍ତ୍ୱିକୀ । ତତ୍ର ଜ୍ଞାନଂ ବୁଦ୍ଧେଃ ବୃତ୍ତିଃ; ବୁଦ୍ଧିସ୍ତୁ
ବୃତ୍ତିମତୀ । ଧୃତିରପି ବୃତ୍ତିବିଶେଷଃ ଏବ ବୁଦ୍ଧେଃ ॥
ଯୟା ଧର୍ମମଧର୍ମଂ ଚ କାର୍ୟଂ ଚାକାର୍ୟମେବ ଚ ।
ଅୟଥାବତ୍ପ୍ରଜାନାତି ବୁଦ୍ଧିଃ ସା ପାର୍ଥ ରାଜସୀ ॥ ୧୮-୩୧॥
ଯୟା ଧର୍ମଂ ଶାସ୍ତ୍ରଚୋଦିତଂ ଅଧର୍ମଂ ଚ ତତ୍ପ୍ରତିଷିଦ୍ଧଂ କାର୍ୟଂ ଚ
ଅକାର୍ୟମେବ ଚ ପୂର୍ୱୋକ୍ତେ ଏବ କାର୍ୟାକାର୍ୟେ ଅୟଥାବତ୍ ନ ଯଥାବତ୍ ସର୍ୱତଃ
ନିର୍ଣୟେନ ନ ପ୍ରଜାନାତି, ବୁଦ୍ଧିଃ ସା ପାର୍ଥ, ରାଜସୀ ॥
ଅଧର୍ମଂ ଧର୍ମମିତି ଯା ମନ୍ୟତେ ତମସାବୃତା ।
ସର୍ୱାର୍ଥାନ୍ୱିପରୀତାଂଶ୍ଚ ବୁଦ୍ଧିଃ ସା ପାର୍ଥ ତାମସୀ ॥ ୧୮-୩୨॥
ଅଧର୍ମଂ ପ୍ରତିଷିଦ୍ଧଂ ଧର୍ମଂ ବିହିତଂ ଇତି ଯା ମନ୍ୟତେ ଜାନାତି ତମସା
ଆବୃତା ସତୀ, ସର୍ୱାର୍ଥାନ୍ ସର୍ୱାନେବ ଜ୍ଞେୟପଦାର୍ଥାନ୍ ବିପରୀତାଂଶ୍ଚ
ବିପରୀତାନେବ ବିଜାନାତି, ବୁଦ୍ଧିଃ ସା ପାର୍ଥ, ତାମସୀ ॥
ଧୃତ୍ୟା ଯୟା ଧାରୟତେ ମନଃପ୍ରାଣେନ୍ଦ୍ରିୟକ୍ରିୟାଃ ।
ଯୋଗେନାବ୍ୟଭିଚାରିଣ୍ୟା ଧୃତିଃ ସା ପାର୍ଥ ସାତ୍ତ୍ୱିକୀ ॥ ୧୮-୩୩॥
ଧୃତ୍ୟା ଯୟା – ଅବ୍ୟଭିଚାରିଣ୍ୟା ଇତି ବ୍ୟବହିତେନ ସଂବନ୍ଧଃ,
ଧାରୟତେ; କିମ୍? ମନଃପ୍ରାଣେନ୍ଦ୍ରିୟକ୍ରିୟାଃ ମନଶ୍ଚ ପ୍ରାଣାଶ୍ଚ
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଚ ମନଃପ୍ରାଣେନ୍ଦ୍ରିୟାଣି, ତେଷାଂ କ୍ରିୟାଃ ଚେଷ୍ଟାଃ, ତାଃ
ଉଚ୍ଛାସ୍ତ୍ରମାର୍ଗପ୍ରବୃତ୍ତେଃ ଧାରୟତେ ଧାରୟତି – ଧୃତ୍ୟା ହି ଧାର୍ୟମାଣାଃ
ଉଚ୍ଛାସ୍ତ୍ରମାର୍ଗବିଷୟାଃ ନ ଭବନ୍ତି – ଯୋଗେନ ସମାଧିନା, ଅବ୍ୟଭିଚାରିଣ୍ୟା,
ନିତ୍ୟସମାଧ୍ୟନୁଗତୟା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଏତତ୍ ଉକ୍ତଂ ଭବତି – ଅବ୍ୟଭିଚାରିଣ୍ୟା
ଧୃତ୍ୟା ମନଃପ୍ରାଣେନ୍ଦ୍ରିୟକ୍ରିୟାଃ ଧାର୍ୟମାଣାଃ ଯୋଗେନ ଧାରୟତୀତି । ଯା
ଏବଂଲକ୍ଷଣା ଧୃତିଃ, ସା ପାର୍ଥ, ସାତ୍ତ୍ୱିକୀ ॥
ଯୟା ତୁ ଧର୍ମକାମାର୍ଥାନ୍ଧୃତ୍ୟା ଧାରୟତେଽର୍ଜୁନ ।
ପ୍ରସଙ୍ଗେନ ଫଲାକାଙ୍କ୍ଷୀ ଧୃତିଃ ସା ପାର୍ଥ ରାଜସୀ ॥ ୧୮-୩୪॥
ଯୟା ତୁ ଧର୍ମକାମାର୍ଥାନ୍ ଧର୍ମଶ୍ଚ କାମଶ୍ଚ ଅର୍ଥଶ୍ଚ ଧର୍ମକାମାର୍ଥାଃ
ତାନ୍ ଧର୍ମକାମାର୍ଥାନ୍ ଧୃତ୍ୟା ଯୟା ଧାରୟତେ ମନସି ନିତ୍ୟମେବ
କର୍ତବ୍ୟରୂପାନ୍ ଅବଧାରୟତି ହେ ଅର୍ଜୁନ, ପ୍ରସଙ୍ଗେନ ଯସ୍ୟ ଯସ୍ୟ ଧର୍ମାଦେଃ
ଧାରଣପ୍ରସଙ୍ଗଃ ତେନ ତେନ ପ୍ରସଙ୍ଗେନ ଫଲାକାଙ୍କ୍ଷୀ ଚ ଭବତି ଯଃ
ପୁରୁଷଃ, ତସ୍ୟ ଧୃତିଃ ଯା, ସା ପାର୍ଥ, ରାଜସୀ ॥
ଯୟା ସ୍ୱପ୍ନଂ ଭୟଂ ଶୋକଂ ବିଷାଦଂ ମଦମେବ ଚ ।
ନ ବିମୁଞ୍ଚତି ଦୁର୍ମେଧା ଧୃତିଃ ସା ତାମସୀ ମତା ॥ ୧୮-୩୫॥
ଯୟା ସ୍ୱପ୍ନଂ ନିଦ୍ରାଂ ଭୟଂ ତ୍ରାସଂ ଶୋକଂ ବିଷାଦଂ ବିଷଣ୍ଣତାଂ ମଦଂ
ବିଷୟସେବାଂ ଆତ୍ମନଃ ବହୁମନ୍ୟମାନଃ ମତ୍ତ ଇବ ମଦଂ ଏବ ଚ ମନସି
ନିତ୍ୟମେବ କର୍ତବ୍ୟରୂପତୟା କୁର୍ୱନ୍ ନ ବିମୁଞ୍ଚତି ଧାରୟତ୍ୟେବ ଦୁର୍ମେଧାଃ
କୁତ୍ସିତମେଧାଃ ପୁରୁଷଃ ଯଃ, ତସ୍ୟ ଧୃତିଃ ଯା, ସା ତାମସୀ ମତା ॥
ଗୁଣଭେଦେନ କ୍ରିୟାଣାଂ କାରକାଣାଂ ଚ ତ୍ରିବିଧୋ ଭେଦଃ ଉକ୍ତଃ । ଅଥ ଇଦାନୀଂ
ଫଲସ୍ୟ ସୁଖସ୍ୟ ତ୍ରିବିଧୋ ଭେଦଃ ଉଚ୍ୟତେ –
ସୁଖଂ ତ୍ୱିଦାନୀଂ ତ୍ରିବିଧଂ ଶୃଣୁ ମେ ଭରତର୍ଷଭ ।
ଅଭ୍ୟାସାଦ୍ରମତେ ଯତ୍ର ଦୁଃଖାନ୍ତଂ ଚ ନିଗଚ୍ଛତି ॥ ୧୮-୩୬॥
ସୁଖଂ ତୁ ଇଦାନୀଂ ତ୍ରିବିଧଂ ଶୃଣୁ, ସମାଧାନଂ କୁରୁ ଇତ୍ୟେତତ୍, ମେ ମମ
ଭରତର୍ଷଭ । ଅଭ୍ୟାସାତ୍ ପରିଚୟାତ୍ ଆବୃତ୍ତେଃ ରମତେ ରତିଂ ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ
ଯତ୍ର ଯସ୍ମିନ୍ ସୁଖାନୁଭବେ ଦୁଃଖାନ୍ତଂ ଚ ଦୁଃଖାବସାନଂ ଦୁଃଖୋପଶମଂ
ଚ ନିଗଚ୍ଛତି ନିଶ୍ଚୟେନ ପ୍ରାପ୍ନୋତି ॥
ଯତ୍ତଦଗ୍ରେ ବିଷମିବ ପରିଣାମେଽମୃତୋପମମ୍ ।
ତତ୍ସୁଖଂ ସାତ୍ତ୍ୱିକଂ ପ୍ରୋକ୍ତମାତ୍ମବୁଦ୍ଧିପ୍ରସାଦଜମ୍ ॥ ୧୮-୩୭॥
ଯତ୍ ତତ୍ ସୁଖଂ ଅଗ୍ରେ ପୂର୍ୱଂ ପ୍ରଥମସଂନିପାତେ
ଜ୍ଞାନବୈରାଗ୍ୟଧ୍ୟାନସମାଧ୍ୟାରମ୍ଭେ ଅତ୍ୟନ୍ତାୟାସପୂର୍ୱକତ୍ୱାତ୍ ବିଷମିବ
ଦୁଃଖାତ୍ମକଂ ଭବତି, ପରିଣାମେ ଜ୍ଞାନବୈରାଗ୍ୟାଦିପରିପାକଜଂ ସୁଖମ୍
ଅମୃତୋପମମ୍, ତତ୍ ସୁଖଂ ସାତ୍ତ୍ୱିକଂ ପ୍ରୋକ୍ତଂ ବିଦ୍ୱଦ୍ଭିଃ, ଆତ୍ମନଃ ବୁଦ୍ଧିଃ
ଆତ୍ମବୁଦ୍ଧିଃ, ଆତ୍ମବୁଦ୍ଧେଃ ପ୍ରସାଦଃ ନୈର୍ମଲ୍ୟଂ ସଲିଲସ୍ୟ ଇବ ସ୍ୱଚ୍ଛତା,
ତତଃ ଜାତଂ ଆତ୍ମବୁଦ୍ଧିପ୍ରସାଦଜମ୍ । ଆତ୍ମବିଷୟା ବା ଆତ୍ମାବଲମ୍ବନା ବା ବୁଦ୍ଧିଃ
ଆତ୍ମବୁଦ୍ଧିଃ, ତତ୍ପ୍ରସାଦପ୍ରକର୍ଷାଦ୍ୱା ଜାତମିତ୍ୟେତତ୍ । ତସ୍ମାତ୍ ସାତ୍ତ୍ୱିକଂ ତତ୍ ॥
ବିଷୟେନ୍ଦ୍ରିୟସଂୟୋଗାଦ୍ୟତ୍ତଦଗ୍ରେଽମୃତୋପମମ୍ ।
ପରିଣାମେ ବିଷମିବ ତତ୍ସୁଖଂ ରାଜସଂ ସ୍ମୃତମ୍ ॥ ୧୮-୩୮॥
ବିଷୟେନ୍ଦ୍ରିୟସଂୟୋଗାତ୍ ଜାୟତେ ଯତ୍ ସୁଖଂ ତତ୍ ସୁଖମ୍
ଅଗ୍ରେ ପ୍ରଥମକ୍ଷଣେ ଅମୃତୋପମଂ ଅମୃତସମମ୍, ପରିଣାମେ
ବିଷମିବ, ବଲବୀର୍ୟରୂପପ୍ରଜ୍ଞାମେଧାଧନୋତ୍ସାହହାନିହେତୁତ୍ୱାତ୍
ଅଧର୍ମତଜ୍ଜନିତନରକାଦିହେତୁତ୍ୱାଚ୍ଚ ପରିଣାମେ ତଦୁପଭୋଗପରିଣାମାନ୍ତେ
ବିଷମିବ, ତତ୍ ସୁଖଂ ରାଜସଂ ସ୍ମୃତମ୍ ॥
ଯଦଗ୍ରେ ଚାନୁବନ୍ଧେ ଚ ସୁଖଂ ମୋହନମାତ୍ମନଃ ।
ନିଦ୍ରାଲସ୍ୟପ୍ରମାଦୋତ୍ଥଂ ତତ୍ତାମସମୁଦାହୃତମ୍ ॥ ୧୮-୩୯॥
ଯତ୍ ଅଗ୍ରେ ଚ ଅନୁବନ୍ଧେ ଚ ଅବସାନୋତ୍ତରକାଲେ ଚ ସୁଖଂ ମୋହନଂ ମୋହକରମ୍
ଆତ୍ମନଃ ନିଦ୍ରାଲସ୍ୟପ୍ରମାଦୋତ୍ଥଂ ନିଦ୍ରା ଚ ଆଲସ୍ୟଂ ଚ ପ୍ରମାଦଶ୍ଚ ତେଭ୍ୟଃ
ସମୁତ୍ତିଷ୍ଠତୀତି ନିଦ୍ରାଲସ୍ୟପ୍ରମାଦୋତ୍ଥମ୍, ତତ୍ ତାମସଂ ଉଦାହୃତମ୍ ॥
ଅଥ ଇଦାନୀଂ ପ୍ରକରଣୋପସଂହାରାର୍ଥଃ ଶ୍ଲୋକଃ ଆରଭ୍ୟତେ –
ନ ତଦସ୍ତି ପୃଥିବ୍ୟାଂ ବା ଦିବି ଦେବେଷୁ ବା ପୁନଃ ।
ସତ୍ତ୍ୱଂ ପ୍ରକୃତିଜୈର୍ମୁକ୍ତଂ ଯଦେଭିଃ ସ୍ୟାତ୍ତ୍ରିଭିର୍ଗୁଣୈଃ ॥ ୧୮-୪୦॥
ନ ତତ୍ ଅସ୍ତି ତତ୍ ନାସ୍ତି ପୃଥିବ୍ୟାଂ ବା ମନୁଷ୍ୟାଦିଷୁ ସତ୍ତ୍ୱଂ ପ୍ରାଣିଜାତମ୍
ଅନ୍ୟଦ୍ୱା ଅପ୍ରାଣି, ଦିବି ଦେବେଷୁ ବା ପୁନଃ ସତ୍ତ୍ୱମ୍, ପ୍ରକୃତିଜୈଃ ପ୍ରକୃତିତଃ
ଜାତୈଃ ଏଭିଃ ତ୍ରିଭିଃ ଗୁଣୈଃ ସତ୍ତ୍ୱାଦିଭିଃ ମୁକ୍ତଂ ପରିତ୍ୟକ୍ତଂ ଯତ୍ ସ୍ୟାତ୍,
ନ ତତ୍ ଅସ୍ତି ଇତି ପୂର୍ୱେଣ ସଂବନ୍ଧଃ ॥
ସର୍ୱଃ ସଂସାରଃ କ୍ରିୟାକାରକଫଲଲକ୍ଷଣଃ ସତ୍ତ୍ୱରଜସ୍ତମୋଗୁଣାତ୍ମକଃ
ଅବିଦ୍ୟାପରିକଲ୍ପିତଃ ସମୂଲଃ ଅନର୍ଥଃ ଉକ୍ତଃ, ବୃକ୍ଷରୂପକଲ୍ପନୟା
ଚ “ଊର୍ଧ୍ୱମୂଲମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୧୫-୧)ଇତ୍ୟାଦିନା, “ତଂ ଚ
ଅସଙ୍ଗଶସ୍ତ୍ରେଣ ଦୃଢେନ ଚ୍ଛିତ୍ତ୍ୱା ତତଃ ପଦଂ ତତ୍ପରିମାର୍ଗିତବ୍ୟମ୍”
(ଭ. ଗୀ. ୧୫-୩), (ଭ. ଗୀ. ୧୫-୪) ଇତି ଚ ଉକ୍ତମ୍ । ତତ୍ର ଚ ସର୍ୱସ୍ୟ
ତ୍ରିଗୁଣାତ୍ମକତ୍ୱାତ୍ ସଂସାରକାରଣନିବୃତ୍ତ୍ୟନୁପପତ୍ତୌ ପ୍ରାପ୍ତାୟାମ୍, ଯଥା
ତନ୍ନିବୃତ୍ତିଃ ସ୍ୟାତ୍ ତଥା ବକ୍ତବ୍ୟମ୍, ସର୍ୱଶ୍ଚ ଗୀତାଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥଃ
ଉପସଂହର୍ତବ୍ୟଃ, ଏତାବାନେବ ଚ ସର୍ୱବେଦସ୍ମୃତ୍ୟର୍ଥଃ ପୁରୁଷାର୍ଥମ୍
ଇଚ୍ଛଦ୍ଭିଃ ଅନୁଷ୍ଠେୟଃ ଇତ୍ୟେବମର୍ଥଂ “ବ୍ରାହ୍ମଣକ୍ଷତ୍ରିୟବିଶାମ୍”
ଇତ୍ୟାଦିଃ ଆରଭ୍ୟତେ –
ବ୍ରାହ୍ମଣକ୍ଷତ୍ରିୟବିଶାଂ ଶୂଦ୍ରାଣାଂ ଚ ପରଂତପ ।
କର୍ମାଣି ପ୍ରବିଭକ୍ତାନି ସ୍ୱଭାବପ୍ରଭବୈର୍ଗୁଣୈଃ ॥ ୧୮-୪୧॥
ବ୍ରାହ୍ମଣାଶ୍ଚ କ୍ଷତ୍ରିୟାଶ୍ଚ ବିଶଶ୍ଚ ବ୍ରାହ୍ମଣକ୍ଷତ୍ରିୟବିଶଃ, ତେଷାଂ
ବ୍ରାହ୍ମଣକ୍ଷତ୍ରିୟବିଶାଂ ଶୂଦ୍ରାଣାଂ ଚ – ଶୂଦ୍ରାଣାଂ ଅସମାସକରଣମ୍
ଏକଜାତିତ୍ୱେ ସତି ବେଦାନଧିକାରାତ୍ – ହେ ପରଂତପ, କର୍ମାଣି ପ୍ରବିଭକ୍ତାନି
ଇତରେତରବିଭାଗେନ ବ୍ୟବସ୍ଥାପିତାନି । କେନ? ସ୍ୱଭାବପ୍ରଭବୈଃ ଗୁଣୈଃ,
ସ୍ୱଭାବଃ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ପ୍ରକୃତିଃ ତ୍ରିଗୁଣାତ୍ମିକା ମାୟା ସା ପ୍ରଭବଃ
ଯେଷାଂ ଗୁଣାନାଂ ତେ ସ୍ୱଭାବପ୍ରଭବାଃ, ତୈଃ, ଶମାଦୀନି କର୍ମାଣି
ପ୍ରବିଭକ୍ତାନି ବ୍ରାହ୍ମଣାଦୀନାମ୍ । ଅଥବା ବ୍ରାହ୍ମଣସ୍ୱଭାବସ୍ୟ ସତ୍ତ୍ୱଗୁଣଃ
ପ୍ରଭବଃ କାରଣମ୍, ତଥା କ୍ଷତ୍ରିୟସ୍ୱଭାବସ୍ୟ ସତ୍ତ୍ୱୋପସର୍ଜନଂ
ରଜଃ ପ୍ରଭବଃ, ବୈଶ୍ୟସ୍ୱଭାବସ୍ୟ ତମଉପସର୍ଜନଂ ରଜଃ
ପ୍ରଭବଃ, ଶୂଦ୍ରସ୍ୱଭାବସ୍ୟ ରଜଉପସର୍ଜନଂ ତମଃ ପ୍ରଭବଃ,
ପ୍ରଶାନ୍ତ୍ୟୈଶ୍ୱର୍ୟେହାମୂଢତାସ୍ୱଭାବଦର୍ଶନାତ୍ ଚତୁର୍ଣାମ୍ । ଅଥବା,
ଜନ୍ମାନ୍ତରକୃତସଂସ୍କାରଃ ପ୍ରାଣିନାଂ ବର୍ତମାନଜନ୍ମନି ସ୍ୱକାର୍ୟାଭିମୁଖତ୍ୱେନ
ଅଭିବ୍ୟକ୍ତଃ ସ୍ୱଭାବଃ, ସଃ ପ୍ରଭବୋ ଯେଷାଂ ଗୁଣାନାଂ ତେ ସ୍ୱଭାବପ୍ରଭବାଃ
ଗୁଣାଃ; ଗୁଣପ୍ରାଦୁର୍ଭାବସ୍ୟ ନିଷ୍କାରଣତ୍ୱାନୁପପତ୍ତେଃ । “ସ୍ୱଭାବଃ
କାରଣମ୍” ଇତି ଚ କାରଣବିଶେଷୋପାଦାନମ୍ । ଏବଂ ସ୍ୱଭାବପ୍ରଭବୈଃ
ପ୍ରକୃତିଭବୈଃ ସତ୍ତ୍ୱରଜସ୍ତମୋଭିଃ ଗୁଣୈଃ ସ୍ୱକାର୍ୟାନୁରୂପେଣ ଶମାଦୀନି
କର୍ମାଣି ପ୍ରବିଭକ୍ତାନି ॥
ନନୁ ଶାସ୍ତ୍ରପ୍ରବିଭକ୍ତାନି ଶାସ୍ତ୍ରେଣ ବିହିତାନି ବ୍ରାହ୍ମଣାଦୀନାଂ ଶମାଦୀନି
କର୍ମାଣି; କଥଂ ଉଚ୍ୟତେ ସତ୍ତ୍ୱାଦିଗୁଣପ୍ରବିଭକ୍ତାନି ଇତି? ନୈଷ ଦୋଷଃ;
ଶାସ୍ତ୍ରେଣାପି ବ୍ରାହ୍ମଣାଦୀନାଂ ସତ୍ତ୍ୱାଦିଗୁଣବିଶେଷାପେକ୍ଷୟୈବ ଶମାଦୀନି
କର୍ମାଣି ପ୍ରବିଭକ୍ତାନି, ନ ଗୁଣାନପେକ୍ଷୟା, ଇତି ଶାସ୍ତ୍ରପ୍ରବିଭକ୍ତାନ୍ୟପି
କର୍ମାଣି ଗୁଣପ୍ରବିଭକ୍ତାନି ଇତି ଉଚ୍ୟତେ ॥
କାନି ପୁନଃ ତାନି କର୍ମାଣି ଇତି, ଉଚ୍ୟତେ –
ଶମୋ ଦମସ୍ତପଃ ଶୌଚଂ କ୍ଷାନ୍ତିରାର୍ଜବମେବ ଚ ।
ଜ୍ଞାନଂ ବିଜ୍ଞାନମାସ୍ତିକ୍ୟଂ ବ୍ରହ୍ମକର୍ମ ସ୍ୱଭାବଜମ୍ ॥ ୧୮-୪୨॥
ଶମଃ ଦମଶ୍ଚ ଯଥାବ୍ୟାଖ୍ୟାତାର୍ଥୌ, ତପଃ ଯଥୋକ୍ତଂ ଶାରୀରାଦି,
ଶୌଚଂ ବ୍ୟାଖ୍ୟାତମ୍, କ୍ଷାନ୍ତିଃ କ୍ଷମା, ଆର୍ଜବଂ ଋଜୁତା ଏବ ଚ ଜ୍ଞାନଂ
ବିଜ୍ଞାନମ୍, ଆସ୍ତିକ୍ୟଂ ଆସ୍ତିକଭାବଃ ଶ୍ରଦ୍ଦଧାନତା ଆଗମାର୍ଥେଷୁ, ବ୍ରହ୍ମକର୍ମ
ବ୍ରାହ୍ମଣଜାତେଃ କର୍ମ ସ୍ୱଭାବଜଂ – ଯତ୍ ଉକ୍ତଂ ସ୍ୱଭାବପ୍ରଭବୈର୍ଗୁଣୈଃ
ପ୍ରବିଭକ୍ତାନି ଇତି ତଦେବୋକ୍ତଂ ସ୍ୱଭାବଜଂ ଇତି ॥
ଶୌର୍ୟଂ ତେଜୋ ଧୃତିର୍ଦାକ୍ଷ୍ୟଂ ଯୁଦ୍ଧେ ଚାପ୍ୟପଲାୟନମ୍ ।
ଦାନମୀଶ୍ୱରଭାବଶ୍ଚ କ୍ଷାତ୍ରଂ କର୍ମ ସ୍ୱଭାବଜମ୍ ॥ ୧୮-୪୩॥
ଶୌର୍ୟଂ ଶୂରସ୍ୟ ଭାବଃ, ତେଜଃ ପ୍ରାଗଲ୍ଭ୍ୟମ୍, ଧୃତିଃ ଧାରଣମ୍,
ସର୍ୱାବସ୍ଥାସୁ ଅନବସାଦଃ ଭବତି ଯୟା ଧୃତ୍ୟା ଉତ୍ତମ୍ଭିତସ୍ୟ,
ଦାକ୍ଷ୍ୟଂ ଦକ୍ଷସ୍ୟ ଭାବଃ, ସହସା ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନେଷୁ କାର୍ୟେଷୁ ଅବ୍ୟାମୋହେନ
ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ, ଯୁଦ୍ଧେ ଚାପି ଅପଲାୟନଂ ଅପରାଙ୍ମୁଖୀଭାବଃ ଶତ୍ରୁଭ୍ୟଃ,
ଦାନଂ ଦେୟଦ୍ରବ୍ୟେଷୁ ମୁକ୍ତହସ୍ତତା, ଈଶ୍ୱରଭାବଶ୍ଚ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ଭାବଃ,
ପ୍ରଭୁଶକ୍ତିପ୍ରକଟୀକରଣଂ ଈଶିତବ୍ୟାନ୍ ପ୍ରତି, କ୍ଷାତ୍ରଂ କର୍ମ କ୍ଷତ୍ରିୟଜାତେଃ
ବିହିତଂ କର୍ମ କ୍ଷାତ୍ରଂ କର୍ମ ସ୍ୱଭାବଜମ୍ ॥
କୃଷିଗୌରକ୍ଷ୍ୟବାଣିଜ୍ୟଂ ବୈଶ୍ୟକର୍ମ ସ୍ୱଭାବଜମ୍ ।
ପରିଚର୍ୟାତ୍ମକଂ କର୍ମ ଶୂଦ୍ରସ୍ୟାପି ସ୍ୱଭାବଜମ୍ ॥ ୧୮-୪୪॥
କୃଷିଗୌରକ୍ଷ୍ୟବାଣିଜ୍ୟଂ କୃଷିଶ୍ଚ ଗୌରକ୍ଷ୍ୟଂ ଚ ବାଣିଜ୍ୟଂ ଚ
କୃଷିଗୌରକ୍ଷ୍ୟବାଣିଜ୍ୟମ୍, କୃଷିଃ ଭୂମେଃ ବିଲେଖନମ୍, ଗୌରକ୍ଷ୍ୟଂ ଗାଃ
ରକ୍ଷତୀତି ଗୋରକ୍ଷଃ ତସ୍ୟ ଭାବଃ ଗୌରକ୍ଷ୍ୟମ୍, ପାଶୁପାଲ୍ୟଂ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ,
ବାଣିଜ୍ୟଂ ବଣିକ୍କର୍ମ କ୍ରୟବିକ୍ରୟାଦିଲକ୍ଷଣଂ ବୈଶ୍ୟକର୍ମ ବୈଶ୍ୟଜାତେଃ
କର୍ମ ବୈଶ୍ୟକର୍ମ ସ୍ୱଭାବଜମ୍ । ପରିଚର୍ୟାତ୍ମକଂ ଶୁଶ୍ରୂଷାସ୍ୱଭାବଂ
କର୍ମ ଶୂଦ୍ରସ୍ୟାପି ସ୍ୱଭାବଜମ୍ ॥
ଏତେଷାଂ ଜାତିବିହିତାନାଂ କର୍ମଣାଂ ସମ୍ୟଗନୁଷ୍ଠିତାନାଂ
ସ୍ୱର୍ଗପ୍ରାପ୍ତିଃ ଫଲଂ ସ୍ୱଭାବତଃ, ”ବର୍ଣା ଆଶ୍ରମାଶ୍ଚ
ସ୍ୱକର୍ମନିଷ୍ଠାଃ ପ୍ରେତ୍ୟ କର୍ମଫଲମନୁଭୂୟ ତତଃ ଶେଷେଣ
ବିଶିଷ୍ଟଦେଶଜାତିକୁଲଧର୍ମାୟୁଃଶ୍ରୁତବୃତ୍ତବିତ୍ତସୁଖମେଧସୋ ଜନ୍ମ
ପ୍ରତିପଦ୍ୟନ୍ତେ” (ଗୌ. ଧ. ୨-୨-୨୯), (ମୈ. ଗୌ. ଧ. ୧୧-୩୧)
ଇତ୍ୟାଦିସ୍ମୃତିଭ୍ୟଃ; ପୁରାଣେ ଚ ବର୍ଣିନାଂ ଆଶ୍ରମିଣାଂ ଚ
ଲୋକଫଲଭେଦବିଶେଷସ୍ମରଣାତ୍ । କାରଣାନ୍ତରାତ୍ତୁ ଇଦଂ ବକ୍ଷ୍ୟମାଣଂ
ଫଲଂ –
ସ୍ୱେ ସ୍ୱେ କର୍ମଣ୍ୟଭିରତଃ ସଂସିଦ୍ଧିଂ ଲଭତେ ନରଃ ।
ସ୍ୱକର୍ମନିରତଃ ସିଦ୍ଧିଂ ଯଥା ବିନ୍ଦତି ତଚ୍ଛୃଣୁ ॥ ୧୮-୪୫॥
ସ୍ୱେ ସ୍ୱେ ଯଥୋକ୍ତଲକ୍ଷଣଭେଦେ କର୍ମଣି ଅଭିରତଃ ତତ୍ପରଃ
ସଂସିଦ୍ଧିଂ ସ୍ୱକର୍ମାନୁଷ୍ଠାନାତ୍ ଅଶୁଦ୍ଧିକ୍ଷୟେ ସତି କାର୍ୟେନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ
ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାୟୋଗ୍ୟତାଲକ୍ଷଣାଂ ସଂସିଦ୍ଧିଂ ଲଭତେ ପ୍ରାପ୍ନୋତି ନରଃ
ଅଧିକୃତଃ ପୁରୁଷଃ; କିଂ ସ୍ୱକର୍ମାନୁଷ୍ଠାନତ ଏବ ସାକ୍ଷାତ୍ ସଂସିଦ୍ଧିଃ? ନ;
କଥଂ ତର୍ହି? ସ୍ୱକର୍ମନିରତଃ ସିଦ୍ଧିଂ ଯଥା ଯେନ ପ୍ରକାରେଣ ବିନ୍ଦତି,
ତତ୍ ଶୃଣୁ ॥
ଯତଃ ପ୍ରବୃତ୍ତିର୍ଭୂତାନାଂ ଯେନ ସର୍ୱମିଦଂ ତତମ୍ ।
ସ୍ୱକର୍ମଣା ତମଭ୍ୟର୍ଚ୍ୟ ସିଦ୍ଧିଂ ବିନ୍ଦତି ମାନବଃ ॥ ୧୮-୪୬॥
ଯତଃ ଯସ୍ମାତ୍ ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ ଉତ୍ପତ୍ତିଃ ଚେଷ୍ଟା ବା ଯସ୍ମାତ୍ ଅନ୍ତର୍ୟାମିଣଃ ଈଶ୍ୱରାତ୍
ଭୂତାନାଂ ପ୍ରାଣିନାଂ ସ୍ୟାତ୍, ଯେନ ଈଶ୍ୱରେଣ ସର୍ୱଂ ଇଦଂ ତତଂ ଜଗତ୍ ବ୍ୟାପ୍ତମ୍
ସ୍ୱକର୍ମଣା ପୂର୍ୱୋକ୍ତେନ ପ୍ରତିବର୍ଣଂ ତଂ ଈଶ୍ୱରଂ ଅଭ୍ୟର୍ଚ୍ୟ ପୂଜୟିତ୍ୱା
ଆରାଧ୍ୟ କେବଲଂ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାୟୋଗ୍ୟତାଲକ୍ଷଣାଂ ସିଦ୍ଧିଂ ବିନ୍ଦତି ମାନବଃ
ମନୁଷ୍ୟଃ ॥
ଯତଃ ଏବମ୍, ଅତଃ –
ଶ୍ରେୟାନ୍ସ୍ୱଧର୍ମୋ ବିଗୁଣଃ ପରଧର୍ମାତ୍ସ୍ୱନୁଷ୍ଠିତାତ୍ ।
ସ୍ୱଭାବନିୟତଂ କର୍ମ କୁର୍ୱନ୍ନାପ୍ନୋତି କିଲ୍ବିଷମ୍ ॥ ୧୮-୪୭॥
ଶ୍ରେୟାନ୍ ପ୍ରଶସ୍ୟତରଃ ସ୍ୱୋ ଧର୍ମଃ ସ୍ୱଧର୍ମଃ, ବିଗୁଣୋଽପି ଇତି ଅପିଶବ୍ଦୋ
ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟଃ, ପରଧର୍ମାତ୍ । ସ୍ୱଭାବନିୟତଂ ସ୍ୱଭାବେନ ନିୟତମ୍, ଯଦୁକ୍ତଂ
ସ୍ୱଭାବଜମିତି, ତଦେବୋକ୍ତଂ ସ୍ୱଭାବନିୟତଂ ଇତି; ଯଥା ବିଷଜାତସ୍ୟ
କୃମେଃ ବିଷଂ ନ ଦୋଷକରମ୍, ତଥା ସ୍ୱଭାବନିୟତଂ କର୍ମ କୁର୍ୱନ୍ ନ
ଆପ୍ନୋତି କିଲ୍ବିଷଂ ପାପମ୍ ॥
ସ୍ୱଭାବନିୟତଂ କର୍ମ କୁର୍ୱାଣୋ ବିଷଜଃ ଇବ କୃମିଃ କିଲ୍ବିଷଂ ନ ଆପ୍ନୋତୀତି
ଉକ୍ତମ୍; ପରଧର୍ମଶ୍ଚ ଭୟାବହଃ ଇତି, ଅନାତ୍ମଜ୍ଞଶ୍ଚ “ନ ହି
କଶ୍ଚିତ୍କ୍ଷଣମପି ଅକର୍ମକୃତ୍ତିଷ୍ଠତି” (ଭ. ଗୀ. ୩-୫) ଇତି ।
ଅତଃ –
ସହଜଂ କର୍ମ କୌନ୍ତେୟ ସଦୋଷମପି ନ ତ୍ୟଜେତ୍ ।
ସର୍ୱାରମ୍ଭା ହି ଦୋଷେଣ ଧୂମେନାଗ୍ନିରିବାବୃତାଃ ॥ ୧୮-୪୮॥
ସହଜଂ ସହ ଜନ୍ମନୈବ ଉତ୍ପନ୍ନମ୍ । କିଂ ତତ୍? କର୍ମ କୌନ୍ତେୟ ସଦୋଷମପି
ତ୍ରିଗୁଣାତ୍ମକତ୍ୱାତ୍ ନ ତ୍ୟଜେତ୍ । ସର୍ୱାରମ୍ଭାଃ ଆରଭ୍ୟନ୍ତ ଇତି ଆରମ୍ଭାଃ,
ସର୍ୱକର୍ମାଣି ଇତ୍ୟେତତ୍; ପ୍ରକରଣାତ୍ ଯେ କେଚିତ୍ ଆରମ୍ଭାଃ ସ୍ୱଧର୍ମାଃ
ପରଧର୍ମାଶ୍ଚ, ତେ ସର୍ୱେ ହି ଯସ୍ମାତ୍ – ତ୍ରିଗୁଣାତ୍ମକତ୍ୱଂ ଅତ୍ର ହେତୁଃ –
ତ୍ରିଗୁଣାତ୍ମକତ୍ୱାତ୍ ଦୋଷେଣ ଧୂମେନ ସହଜେନ ଅଗ୍ନିରିବ, ଆବୃତାଃ । ସହଜସ୍ୟ
କର୍ମଣଃ ସ୍ୱଧର୍ମାଖ୍ୟସ୍ୟ ପରିତ୍ୟାଗେନ ପରଧର୍ମାନୁଷ୍ଠାନେଽପି ଦୋଷାତ୍
ନୈବ ମୁଚ୍ୟତେ; ଭୟାବହଶ୍ଚ ପରଧର୍ମଃ । ନ ଚ ଶକ୍ୟତେ ଅଶେଷତଃ
ତ୍ୟକ୍ତୁଂ ଅଜ୍ଞେନ କର୍ମ ଯତଃ, ତସ୍ମାତ୍ ନ ତ୍ୟଜେତ୍ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
କିଂ ଅଶେଷତଃ ତ୍ୟକ୍ତୁଂ ଅଶକ୍ୟଂ କର୍ମ ଇତି ନ ତ୍ୟଜେତ୍? କିଂ ବା ସହଜସ୍ୟ
କର୍ମଣଃ ତ୍ୟାଗେ ଦୋଷୋ ଭବତୀତି? କିଂ ଚ ଅତଃ? ଯଦି ତାବତ୍ ଅଶେଷତଃ
ତ୍ୟକ୍ତୁଂ ଅଶକ୍ୟଂ ଇତି ନ ତ୍ୟାଜ୍ୟଂ ସହଜଂ କର୍ମ, ଏବଂ ତର୍ହି ଅଶେଷତଃ
ତ୍ୟାଗେ ଗୁଣ ଏବ ସ୍ୟାଦିତି ସିଦ୍ଧଂ ଭବତି । ସତ୍ୟଂ ଏବମ୍; ଅଶେଷତଃ ତ୍ୟାଗ
ଏବ ନ ଉପପଦ୍ୟତେ ଇତି ଚେତ୍, କିଂ ନିତ୍ୟପ୍ରଚଲିତାତ୍ମକଃ ପୁରୁଷଃ, ଯଥା
ସାଂଖ୍ୟାନାଂ ଗୁଣାଃ? କିଂ ବା କ୍ରିୟୈବ କାରକମ୍, ଯଥା ବୌଦ୍ଧାନାଂ ସ୍କନ୍ଧାଃ
କ୍ଷଣପ୍ରଧ୍ୱଂସିନଃ? ଉଭୟଥାପି କର୍ମଣଃ ଅଶେଷତଃ ତ୍ୟାଗଃ ନ ସଂଭବତି ।
ଅଥ ତୃତୀୟୋଽପି ପକ୍ଷଃ – ଯଦା କରୋତି ତଦା ସକ୍ରିୟଂ ବସ୍ତୁ । ଯଦା ନ
କରୋତି, ତଦା ନିଷ୍କ୍ରିୟଂ ତଦେବ । ତତ୍ର ଏବଂ ସତି ଶକ୍ୟଂ କର୍ମ ଅଶେଷତଃ
ତ୍ୟକ୍ତୁମ୍ । ଅୟଂ ତୁ ଅସ୍ମିନ୍ ତୃତୀୟେ ପକ୍ଷେ ବିଶେଷଃ – ନ ନିତ୍ୟପ୍ରଚଲିତଂ
ବସ୍ତୁ, ନାପି କ୍ରିୟୈବ କାରକମ୍ । କିଂ ତର୍ହି? ବ୍ୟବସ୍ଥିତେ ଦ୍ରବ୍ୟେ ଅବିଦ୍ୟମାନା
କ୍ରିୟା ଉତ୍ପଦ୍ୟତେ, ବିଦ୍ୟମାନା ଚ ବିନଶ୍ୟତି । ଶୁଦ୍ଧଂ ତତ୍ ଦ୍ରବ୍ୟଂ ଶକ୍ତିମତ୍
ଅବତିଷ୍ଠତେ । ଇତି ଏବଂ ଆହୁଃ କାଣାଦାଃ । ତଦେବ ଚ କାରକଂ ଇତି । ଅସ୍ମିନ୍
ପକ୍ଷେ କୋ ଦୋଷଃ ଇତି । ଅୟମେବ ତୁ ଦୋଷଃ – ଯତସ୍ତୁ ଅଭାଗବତଂ ମତଂ ଇଦମ୍ ।
କଥଂ ଜ୍ଞାୟତେ? ଯତଃ ଆହ ଭଗବାନ୍ “ନାସତୋ ବିଦ୍ୟତେ ଭାବଃ”
(ଭ. ଗୀ. ୨-୧୬) ଇତ୍ୟାଦି । କାଣାଦାନାଂ ହି ଅସତଃ ଭାବଃ, ସତଶ୍ଚ ଅଭାବଃ,
ଇତି ଇଦଂ ମତଂ ଅଭାଗବତମ୍ । ଅଭାଗବତମପି ନ୍ୟାୟବଚ୍ଚେତ୍ କୋ ଦୋଷଃ ଇତି
ଚେତ୍, ଉଚ୍ୟତେ – ଦୋଷବତ୍ତୁ ଇଦମ୍, ସର୍ୱପ୍ରମାଣବିରୋଧାତ୍ । କଥମ୍? ଯଦି
ତାବତ୍ ଦ୍ୱ୍ୟଣୁକାଦି ଦ୍ରବ୍ୟଂ ପ୍ରାକ୍ ଉତ୍ପତ୍ତେଃ ଅତ୍ୟନ୍ତମେବ ଅସତ୍, ଉତ୍ପନ୍ନଂ
ଚ ସ୍ଥିତଂ କଂଚିତ୍ କାଲଂ ପୁନଃ ଅତ୍ୟନ୍ତମେବ ଅସତ୍ତ୍ୱଂ ଆପଦ୍ୟତେ, ତଥା
ଚ ସତି ଅସଦେବ ସତ୍ ଜାୟତେ, ସଦେବ ଅସତ୍ତ୍ୱଂ ଆପଦ୍ୟତେ, ଅଭାବଃ ଭାବୋ
ଭବତି, ଭାବଶ୍ଚ ଅଭାବୋ ଭବତି; ତତ୍ର ଅଭାବଃ ଜାୟମାନଃ ପ୍ରାକ୍ ଉତ୍ପତ୍ତେଃ
ଶଶବିଷାଣକଲ୍ପଃ ସମବାୟ୍ୟସମବାୟିନିମିତ୍ତାଖ୍ୟଂ କାରଣଂ ଅପେକ୍ଷ୍ୟ ଜାୟତେ
ଇତି । ନ ଚ ଏବଂ ଅଭାବଃ ଉତ୍ପଦ୍ୟତେ, କାରଣଂ ଚ ଅପେକ୍ଷତେ ଇତି ଶକ୍ୟଂ
ବକ୍ତୁମ୍, ଅସତାଂ ଶଶବିଷାଣାଦୀନାଂ ଅଦର୍ଶନାତ୍ । ଭାବାତ୍ମକାଶ୍ଚେତ୍ ଘଟାଦୟଃ
ଉତ୍ପଦ୍ୟମାନାଃ, କିଂଚିତ୍ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିମାତ୍ରେ କାରଣଂ ଅପେକ୍ଷ୍ୟ ଉତ୍ପଦ୍ୟନ୍ତେ ଇତି
ଶକ୍ୟଂ ପ୍ରତିପତ୍ତୁମ୍ । କିଂଚ, ଅସତଶ୍ଚ ସତଶ୍ଚ ସଦ୍ଭାବେ ଅସଦ୍ଭାବେ ନ
କ୍ୱଚିତ୍ ପ୍ରମାଣପ୍ରମେୟବ୍ୟବହାରେଷୁ ବିଶ୍ୱାସଃ କସ୍ୟଚିତ୍ ସ୍ୟାତ୍, “ସତ୍
ସଦେବ ଅସତ୍ ଅସଦେବ” ଇତି ନିଶ୍ଚୟାନୁପପତ୍ତେଃ ॥
କିଂଚ, ଉତ୍ପଦ୍ୟତେ ଇତି ଦ୍ୱ୍ୟଣୁକାଦେଃ ଦ୍ରବ୍ୟସ୍ୟ ସ୍ୱକାରଣସତ୍ତାସଂବନ୍ଧଂ ଆହୁଃ ।
ପ୍ରାକ୍ ଉତ୍ପତ୍ତେଶ୍ଚ ଅସତ୍, ପଶ୍ଚାତ୍ କାରଣବ୍ୟାପାରଂ ଅପେକ୍ଷ୍ୟ ସ୍ୱକାରଣୈଃ
ପରମାଣୁଭିଃ ସତ୍ତୟା ଚ ସମବାୟଲକ୍ଷଣେନ ସଂବନ୍ଧେନ ସଂବଧ୍ୟତେ ।
ସଂବଦ୍ଧଂ ସତ୍ କାରଣସମବେତଂ ସତ୍ ଭବତି । ତତ୍ର ବକ୍ତବ୍ୟଂ କଥଂ ଅସତଃ
ସ୍ୱଂ କାରଣଂ ଭବେତ୍ ସଂବନ୍ଧୋ ବା କେନଚିତ୍ ସ୍ୟାତ୍? ନ ହି ବନ୍ଧ୍ୟାପୁତ୍ରସ୍ୟ
ସ୍ୱଂ କାରଣଂ ସଂବନ୍ଧୋ ବା କେନଚିତ୍ ପ୍ରମାଣତଃ କଲ୍ପୟିତୁଂ ଶକ୍ୟତେ ॥
ନନୁ ନୈବଂ ବୈଶେଷିକୈଃ ଅଭାବସ୍ୟ ସଂବନ୍ଧଃ କଲ୍ପ୍ୟତେ । ଦ୍ୱ୍ୟଣୁକାଦୀନାଂ
ହି ଦ୍ରବ୍ୟାଣାଂ ସ୍ୱକାରଣସମବାୟଲକ୍ଷଣଃ ସଂବନ୍ଧଃ ସତାମେବ ଉଚ୍ୟତେ
ଇତି । ନ; ସଂବନ୍ଧାତ୍ ପ୍ରାକ୍ ସତ୍ତ୍ୱାନଭ୍ୟୁପଗମାତ୍ । ନ ହି ବୈଶେଷିକୈଃ
କୁଲାଲଦଣ୍ଡଚକ୍ରାଦିବ୍ୟାପାରାତ୍ ପ୍ରାକ୍ ଘଟାଦୀନାଂ ଅସ୍ତିତ୍ୱଂ ଇଷ୍ୟତେ । ନ ଚ
ମୃଦ ଏବ ଘଟାଦ୍ୟାକାରପ୍ରାପ୍ତିଂ ଇଚ୍ଛନ୍ତି । ତତଶ୍ଚ ଅସତ ଏବ ସଂବନ୍ଧଃ
ପାରିଶେଷ୍ୟାତ୍ ଇଷ୍ଟୋ ଭବତି ॥ ନନୁ ଅସତୋଽପି ସମବାୟଲକ୍ଷଣଃ ସଂବନ୍ଧଃ
ନ ବିରୁଦ୍ଧଃ ।
ନ; ବନ୍ଧ୍ୟାପୁତ୍ରାଦୀନାଂ ଅଦର୍ଶନାତ୍ । ଘଟାଦେରେବ ପ୍ରାଗଭାବସ୍ୟ
ସ୍ୱକାରଣସଂବନ୍ଧୋ ଭବତି ନ ବନ୍ଧ୍ୟାପୁତ୍ରାଦେଃ, ଅଭାବସ୍ୟ ତୁଲ୍ୟତ୍ୱେଽପି ଇତି
ବିଶେଷଃ ଅଭାବସ୍ୟ ବକ୍ତବ୍ୟଃ । ଏକସ୍ୟ ଅଭାବଃ, ଦ୍ୱୟୋଃ ଅଭାବଃ, ସର୍ୱସ୍ୟ
ଅଭାବଃ, ପ୍ରାଗଭାବଃ, ପ୍ରଧ୍ୱଂସାଭାବଃ, ଇତରେତରାଭାବଃ, ଅତ୍ୟନ୍ତାଭାବଃ ଇତି
ଲକ୍ଷଣତୋ ନ କେନଚିତ୍ ବିଶେଷୋ ଦର୍ଶୟିତୁଂ ଶକ୍ୟଃ । ଅସତି ଚ ବିଶେଷେ
ଘଟସ୍ୟ ପ୍ରାଗଭାବଃ ଏବ କୁଲାଲାଦିଭିଃ ଘଟଭାବଂ ଆପଦ୍ୟତେ ସଂବଧ୍ୟତେ
ଚ ଭାବେନ କପାଲାଖ୍ୟେନ, ସଂବଦ୍ଧଶ୍ଚ ସର୍ୱବ୍ୟବହାରୟୋଗ୍ୟଶ୍ଚ
ଭବତି, ନ ତୁ ଘଟସ୍ୟୈବ ପ୍ରଧ୍ୱଂସାଭାବଃ ଅଭାବତ୍ୱେ ସତ୍ୟପି, ଇତି
ପ୍ରଧ୍ୱଂସାଦ୍ୟଭାବାନାଂ ନ କ୍ୱଚିତ୍ ବ୍ୟବହାରୟୋଗ୍ୟତ୍ୱମ୍, ପ୍ରାଗଭାବସ୍ୟୈବ
ଦ୍ୱ୍ୟଣୁକାଦିଦ୍ରବ୍ୟାଖ୍ୟସ୍ୟ ଉତ୍ପତ୍ତ୍ୟାଦିବ୍ୟବହାରାର୍ହତ୍ୱଂ ଇତ୍ୟେତତ୍ ଅହମଞ୍ଜସମ୍;
ଅଭାବତ୍ୱାବିଶେଷାତ୍ ଅତ୍ୟନ୍ତପ୍ରଧ୍ୱଂସାଭାବୟୋରିବ ॥
ନନୁ ନୈବ ଅସ୍ମାଭିଃ ପ୍ରାଗଭାବସ୍ୟ ଭାବାପତ୍ତିଃ ଉଚ୍ୟତେ । ଭାବସ୍ୟୈବ
ତର୍ହି ଭାବାପତ୍ତିଃ; ଯଥା ଘଟସ୍ୟ ଘଟାପତ୍ତିଃ, ପଟସ୍ୟ ବା ପଟାପତ୍ତିଃ ।
ଏତଦପି ଅଭାବସ୍ୟ ଭାବାପତ୍ତିବଦେବ ପ୍ରମାଣବିରୁଦ୍ଧମ୍ । ସାଂଖ୍ୟସ୍ୟାପି
ଯଃ ପରିଣାମପକ୍ଷଃ ସୋଽପି ଅପୂର୍ୱଧର୍ମୋତ୍ପତ୍ତିବିନାଶାଙ୍ଗୀକରଣାତ୍
ବୈଶେଷିକପକ୍ଷାତ୍ ନ ବିଶିଷ୍ୟତେ । ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିତିରୋଭାବାଙ୍ଗୀକରଣେଽପି
ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିତିରୋଭାବୟୋଃ ବିଦ୍ୟମାନତ୍ୱାବିଦ୍ୟମାନତ୍ୱନିରୂପଣେ ପୂର୍ୱବଦେବ
ପ୍ରମାଣବିରୋଧଃ । ଏତେନ କାରଣସ୍ୟୈବ ସଂସ୍ଥାନଂ ଉତ୍ପତ୍ତ୍ୟାଦି ଇତ୍ୟେତଦପି
ପ୍ରତ୍ୟୁକ୍ତମ୍ ॥
ପାରିଶେଷ୍ୟାତ୍ ସତ୍ ଏକମେବ ବସ୍ତୁ ଅବିଦ୍ୟଯା ଉତ୍ପତ୍ତିବିନାଶାଦିଧର୍ମୈଃ ଅନେକଧା
ନଟବତ୍ ବିକଲ୍ପ୍ୟତେ ଇତି । ଇଦଂ ଭାଗବତଂ ମତଂ ଉକ୍ତଂ “ନାସତୋ
ବିଦ୍ୟତେ ଭାବଃ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୧୬) ଇତ୍ୟସ୍ମିନ୍ ଶ୍ଲୋକେ, ସତ୍ପ୍ରତ୍ୟଯସ୍ୟ
ଅବ୍ୟଭିଚାରାତ୍, ବ୍ୟଭିଚାରାଚ୍ଚ ଇତରେଷାମିତି ॥
କଥଂ ତର୍ହି ଆତ୍ମନଃ ଅବିକ୍ରିୟତ୍ୱେ ଅଶେଷତଃ କର୍ମଣଃ ତ୍ୟାଗଃ ନ
ଉପପଦ୍ୟତେ ଇତି? ଯଦି ବସ୍ତୁଭୂତାଃ ଗୁଣାଃ, ଯଦି ବା ଅବିଦ୍ୟାକଲ୍ପିତାଃ,
ତଦ୍ଧର୍ମଃ କର୍ମ, ତଦା ଆତ୍ମନି ଅବିଦ୍ୟାଧ୍ୟାରୋପିତମେବ ଇତି ଅବିଦ୍ୱାନ୍ “ନ
ହି କଶ୍ଚିତ୍ କ୍ଷଣମପି ଅଶେଷତଃ ତ୍ୟକ୍ତୁଂ ଶକ୍ନୋତି” (ଭ. ଗୀ. ୩-୫)
ଇତି ଉକ୍ତମ୍ । ବିଦ୍ୱାଂସ୍ତୁ ପୁନଃ ବିଦ୍ୟଯା ଅବିଦ୍ୟାୟାଂ ନିବୃତ୍ତାୟାଂ ଶକ୍ନୋତ୍ୟେବ
ଅଶେଷତଃ କର୍ମ ପରିତ୍ୟକ୍ତୁମ୍, ଅବିଦ୍ୟାଧ୍ୟାରୋପିତସ୍ୟ ଶେଷାନୁପପତ୍ତେଃ । ନ ହି
ତୈମିରିକଦୃଷ୍ଟ୍ୟା ଅଧ୍ୟାରୋପିତସ୍ୟ ଦ୍ୱିଚନ୍ଦ୍ରାଦେଃ ତିମିରାପଗମେଽପି ଶେଷଃ
ଅବତିଷ୍ଠତେ । ଏବଂ ଚ ସତି ଇଦଂ ବଚନଂ ଉପପନ୍ନଂ “ସର୍ୱକର୍ମାଣି
ମନସା” (ଭ. ଗୀ. ୫-୧୩) ଇତ୍ୟାଦି, “ସ୍ୱେ ସ୍ୱେ କର୍ମଣ୍ୟଭିରତଃ
ସଂସିଦ୍ଧିଂ ଲଭତେ ନରଃ” (ଭ. ଗୀ. ୧୮-୪୫) “ସ୍ୱକର୍ମଣା
ତମଭ୍ୟର୍ଚ୍ୟ ସିଦ୍ଧିଂ ବିନ୍ଦତି ମାନବଃ” (ଭ. ଗୀ. ୧୮-୪୬) ଇତି ଚ ॥
ଯା କର୍ମଜା ସିଦ୍ଧିଃ ଉକ୍ତା ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାୟୋଗ୍ୟତାଲକ୍ଷଣା, ତସ୍ୟାଃ ଫଲଭୂତା
ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟସିଦ୍ଧିଃ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାଲକ୍ଷଣା ଚ ବକ୍ତବ୍ୟେତି ଶ୍ଲୋକଃ
ଆରଭ୍ୟତେ –
ଅସକ୍ତବୁଦ୍ଧିଃ ସର୍ୱତ୍ର ଜିତାତ୍ମା ବିଗତସ୍ପୃହଃ ।
ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟସିଦ୍ଧିଂ ପରମାଂ ସଂନ୍ୟାସେନାଧିଗଚ୍ଛତି ॥ ୧୮-୪୯॥
ଅସକ୍ତବୁଦ୍ଧିଃ ଅସକ୍ତା ସଙ୍ଗରହିତା ବୁଦ୍ଧିଃ ଅନ୍ତଃକରଣଂ ଯସ୍ୟ ସଃ
ଅସକ୍ତବୁଦ୍ଧିଃ ସର୍ୱତ୍ର ପୁତ୍ରଦାରାଦିଷୁ ଆସକ୍ତିନିମିତ୍ତେଷୁ, ଜିତାତ୍ମା ଜିତଃ
ବଶୀକୃତଃ ଆତ୍ମା ଅନ୍ତଃକରଣଂ ଯସ୍ୟ ସଃ ଜିତାତ୍ମା, ବିଗତସ୍ପୃହଃ ବିଗତା
ସ୍ପୃହା ତୃଷ୍ଣା ଦେହଜୀବିତଭୋଗେଷୁ ଯସ୍ମାତ୍ ସଃ ବିଗତସ୍ପୃହଃ, ଯଃ
ଏବଂଭୂତଃ ଆତ୍ମଜ୍ଞଃ ସଃ ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟସିଦ୍ଧିଂ ନିର୍ଗତାନି କର୍ମାଣି ଯସ୍ମାତ୍
ନିଷ୍କ୍ରିୟବ୍ରହ୍ମାତ୍ମସଂବୋଧାତ୍ ସଃ ନିଷ୍କର୍ମା ତସ୍ୟ ଭାବଃ ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟମ୍,
ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟଂ ଚ ତତ୍ ସିଦ୍ଧିଶ୍ଚ ସା ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟସିଦ୍ଧିଃ, ନିଷ୍କର୍ମତ୍ୱସ୍ୟ
ବା ନିଷ୍କ୍ରିୟାତ୍ମରୂପାବସ୍ଥାନଲକ୍ଷଣସ୍ୟ ସିଦ୍ଧିଃ ନିଷ୍ପତ୍ତିଃ, ତାଂ
ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟସିଦ୍ଧିଂ ପରମାଂ ପ୍ରକୃଷ୍ଟାଂ କର୍ମଜସିଦ୍ଧିବିଲକ୍ଷଣାଂ
ସଦ୍ୟୋମୁକ୍ତ୍ୟବସ୍ଥାନରୂପାଂ ସଂନ୍ୟାସେନ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନେନ ତତ୍ପୂର୍ୱକେଣ
ବା ସର୍ୱକର୍ମସଂନ୍ୟାସେନ, ଅଧିଗଚ୍ଛତି ପ୍ରାପ୍ନୋତି । ତଥା ଚ ଉକ୍ତଂ –
“ସର୍ୱକର୍ମାଣି ମନସା ସଂନ୍ୟସ୍ୟ ନୈବ କୁର୍ୱନ୍ନ କାରୟନ୍ନାସ୍ତେ”
(ଭ. ଗୀ. ୫-୧୩) ଇତି ॥
ପୂର୍ୱୋକ୍ତେନ ସ୍ୱକର୍ମାନୁଷ୍ଠାନେନ ଈଶ୍ୱରାଭ୍ୟର୍ଚନରୂପେଣ ଜନିତାଂ
ପ୍ରାଗୁକ୍ତଲକ୍ଷଣାଂ ସିଦ୍ଧିଂ ପ୍ରାପ୍ତସ୍ୟ ଉତ୍ପନ୍ନାତ୍ମବିବେକଜ୍ଞାନସ୍ୟ
କେବଲାତ୍ମଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାରୂପା ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟଲକ୍ଷଣା ସିଦ୍ଧିଃ ଯେନ କ୍ରମେଣ
ଭବତି, ତତ୍ ବକ୍ତବ୍ୟମିତି ଆହ –
ସିଦ୍ଧିଂ ପ୍ରାପ୍ତୋ ଯଥା ବ୍ରହ୍ମ ତଥାପ୍ନୋତି ନିବୋଧ ମେ ।
ସମାସେନୈବ କୌନ୍ତେୟ ନିଷ୍ଠା ଜ୍ଞାନସ୍ୟ ଯା ପରା ॥ ୧୮-୫୦॥
ସିଦ୍ଧିଂ ପ୍ରାପ୍ତଃ ସ୍ୱକର୍ମଣା ଈଶ୍ୱରଂ ସମଭ୍ୟର୍ଚ୍ୟ ତତ୍ପ୍ରସାଦଜାଂ
କାୟେନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାୟୋଗ୍ୟତାଲକ୍ଷଣାଂ ସିଦ୍ଧିଂ ପ୍ରାପ୍ତଃ – ସିଦ୍ଧିଂ
ପ୍ରାପ୍ତଃ ଇତି ତଦନୁବାଦଃ ଉତ୍ତରାର୍ଥଃ । କିଂ ତତ୍ ଉତ୍ତରମ୍, ଯଦର୍ଥଃ
ଅନୁବାଦଃ ଇତି, ଉଚ୍ୟତେ – ଯଥା ଯେନ ପ୍ରକାରେଣ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାରୂପେଣ ବ୍ରହ୍ମ
ପରମାତ୍ମାନଂ ଆପ୍ନୋତି, ତଥା ତଂ ପ୍ରକାରଂ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାପ୍ରାପ୍ତିକ୍ରମଂ
ମେ ମମ ବଚନାତ୍ ନିବୋଧ ତ୍ୱଂ ନିଶ୍ଚୟେନ ଅବଧାରୟ ଇତ୍ୟେତତ୍ । କିଂ
ବିସ୍ତରେଣ? ନ ଇତି ଆହ – ସମାସେନୈବ ସଂକ୍ଷେପେଣୈବ ହେ କୌନ୍ତେୟ, ଯଥା
ବ୍ରହ୍ମ ପ୍ରାପ୍ନୋତି ତଥା ନିବୋଧେତି । ଅନେନ ଯା ପ୍ରତିଜ୍ଞାତା ବ୍ରହ୍ମପ୍ରାପ୍ତିଃ,
ତାଂ ଇଦଂତୟା ଦର୍ଶୟିତୁଂ ଆହ – “ନିଷ୍ଠା ଜ୍ଞାନସ୍ୟ ଯା ପରା”
ଇତି । ନିଷ୍ଠା ପର୍ୟବସାନଂ ପରିସମାପ୍ତିଃ ଇତ୍ୟେତତ୍ । କସ୍ୟ? ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନସ୍ୟ
ଯା ପରା । କୀଦୃଶୀ ସା? ଯାଦୃଶଂ ଆତ୍ମଜ୍ଞାନମ୍ । କୀଦୃକ୍ ତତ୍? ଯାଦୃଶଃ
ଆତ୍ମା । କୀଦୃଶଃ ସଃ? ଯାଦୃଶୋ ଭଗବତା ଉକ୍ତଃ, ଉପନିଷଦ୍ୱାକ୍ୟୈଶ୍ଚ
ନ୍ୟାୟତଶ୍ଚ ॥
ନନୁ ବିଷୟାକାରଂ ଜ୍ଞାନମ୍ । ନ ଜ୍ଞାନବିଷୟଃ, ନାପି ଆକାରବାନ୍
ଆତ୍ମା ଇଷ୍ୟତେ କ୍ୱଚିତ୍ । ନନୁ “ଆଦିତ୍ୟବର୍ଣମ୍”
(ଶ୍ୱେ. ଉ. ୩-୮) “ଭାରୂପଃ” (ଛା. ଉ. ୩-୧୪-୨)
“ସ୍ୱୟଂଜ୍ୟୋତିଃ” (ବୃ. ଉ. ୪-୩-୯) ଇତି ଆକାରବତ୍ତ୍ୱମ୍
ଆତ୍ମନଃ ଶ୍ରୂୟତେ । ନ; ତମୋରୂପତ୍ୱପ୍ରତିଷେଧାର୍ଥତ୍ୱାତ୍ ତେଷାଂ
ବାକ୍ୟାନାଂ – ଦ୍ରବ୍ୟଗୁଣାଦ୍ୟାକାରପ୍ରତିଷେଧେ ଆତ୍ମନଃ ତମୋରୂପତ୍ୱେ ପ୍ରାପ୍ତେ
ତତ୍ପ୍ରତିଷେଧାର୍ଥାନି“ଆଦିତ୍ୟବର୍ଣମ୍” (ଶ୍ୱେ. ଉ. ୩-୮) ଇତ୍ୟାଦୀନି
ବାକ୍ୟାନି । “ଅରୂପମ୍” (କ. ଉ. ୧-୩-୧୫) ଇତି ଚ ବିଶେଷତଃ
ରୂପପ୍ରତିଷେଧାତ୍ । ଅବିଷୟତ୍ୱାଚ୍ଚ – “ନ ସଂଦୃଶେ ତିଷ୍ଠତି
ରୂପମସ୍ୟ ନ ଚକ୍ଷୁଷା ପଶ୍ୟତି କଶ୍ଚନୈନମ୍” (ଶ୍ୱେ. ଉ. ୪-୨୦)
“ଅଶବ୍ଦମସ୍ପର୍ଶମ୍” (କ. ଉ. ୧-୩-୧୫) ଇତ୍ୟାଦେଃ । ତସ୍ମାତ୍ ଆତ୍ମାକାରଂ
ଜ୍ଞାନଂ ଇତି ଅନୁପପନ୍ନମ୍ ॥
କଥଂ ତର୍ହି ଆତ୍ମନଃ ଜ୍ଞାନମ୍? ସର୍ୱଂ ହି ଯଦ୍ୱିଷୟଂ ଯତ୍ ଜ୍ଞାନମ୍, ତତ୍
ତଦାକାରଂ ଭବତି । ନିରାକାରଶ୍ଚ ଆତ୍ମା ଇତ୍ୟୁକ୍ତମ୍ ।
ଜ୍ଞାନାତ୍ମନୋଶ୍ଚ ଉଭୟୋଃ ନିରାକାରତ୍ୱେ କଥଂ ତଦ୍ଭାବନାନିଷ୍ଠା ଇତି? ନ;
ଅତ୍ୟନ୍ତନିର୍ମଲତ୍ୱାତିସ୍ୱଚ୍ଛତ୍ୱାତିସୂକ୍ଷ୍ମତ୍ୱୋପପତ୍ତେଃ ଆତ୍ମନଃ । ବୁଦ୍ଧେଶ୍ଚ
ଆତ୍ମବତ୍ ନୈର୍ମଲ୍ୟାଦ୍ୟୁପପତ୍ତେଃ ଆତ୍ମଚୈତନ୍ୟାକାରାଭାସତ୍ୱୋପପତ୍ତିଃ ।
ବୁଦ୍ଧ୍ୟାଭାସଂ ମନଃ, ତଦାଭାସାନି ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି, ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଭାସଶ୍ଚ ଦେହଃ ।
ଅତଃ ଲୌକିକୈଃ ଦେହମାତ୍ରେ ଏବ ଆତ୍ମଦୃଷ୍ଟିଃ କ୍ରିୟତେ ॥
ଦେହଚୈତନ୍ୟବାଦିନଶ୍ଚ ଲୋକାୟତିକାଃ “ଚୈତନ୍ୟବିଶିଷ୍ଟଃ
କାୟଃ ପୁରୁଷଃ” ଇତ୍ୟାହୁଃ । ତଥା ଅନ୍ୟେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଚୈତନ୍ୟବାଦିନଃ,
ଅନ୍ୟେ ମନଶ୍ଚୈତନ୍ୟବାଦିନଃ, ଅନ୍ୟେ ବୁଦ୍ଧିଚୈତନ୍ୟବାଦିନଃ ।
ତତୋଽପି ଆନ୍ତରଂ ଅବ୍ୟକ୍ତଂ ଅବ୍ୟାକୃତାଖ୍ୟଂ ଅବିଦ୍ୟାବସ୍ଥଂ ଆତ୍ମତ୍ୱେନ
ପ୍ରତିପନ୍ନାଃ କେଚିତ୍ । ସର୍ୱତ୍ର ବୁଦ୍ଧ୍ୟାଦିଦେହାନ୍ତେ ଆତ୍ମଚୈତନ୍ୟାଭାସତା
ଆତ୍ମଭ୍ରାନ୍ତିକାରଣଂ ଇତ୍ୟତଶ୍ଚ ଆତ୍ମବିଷୟଂ ଜ୍ଞାନଂ ନ ବିଧାତବ୍ୟମ୍ ।
କିଂ ତର୍ହି? ନାମରୂପାଦ୍ୟନାତ୍ମାଧ୍ୟାରୋପଣନିବୃତ୍ତିରେବ କାର୍ୟା,
ଆତ୍ମଚୈତନ୍ୟବିଜ୍ଞାନଂ କାର୍ୟମ୍, ଅବିଦ୍ୟାଧ୍ୟାରୋପିତସର୍ୱପଦାର୍ଥାକାରୈଃ
ଅବିଶିଷ୍ଟତୟା ଦୃଶ୍ୟମାନତ୍ୱାତ୍ ଇତି । ଅତ ଏବ ହି ବିଜ୍ଞାନବାଦିନୋ
ବୌଦ୍ଧାଃ ବିଜ୍ଞାନବ୍ୟତିରେକେଣ ବସ୍ତ୍ୱେବ ନାସ୍ତୀତି ପ୍ରତିପନ୍ନାଃ,
ପ୍ରମାଣାନ୍ତରନିରପେକ୍ଷତାଂ ଚ ସ୍ୱସଂବିଦିତତ୍ୱାଭ୍ୟୁପଗମେନ ।
ତସ୍ମାତ୍ ଅବିଦ୍ୟାଧ୍ୟାରୋପିତନିରାକରଣମାତ୍ରଂ ବ୍ରହ୍ମଣି କର୍ତବ୍ୟମ୍, ନ ତୁ
ବ୍ରହ୍ମବିଜ୍ଞାନେ ଯତ୍ନଃ, ଅତ୍ୟନ୍ତପ୍ରସିଦ୍ଧତ୍ୱାତ୍ ।
ଅବିଦ୍ୟାକଲ୍ପିତନାମରୂପବିଶେଷାକାରାପହୃତବୁଦ୍ଧୀନାଂ ଅତ୍ୟନ୍ତପ୍ରସିଦ୍ଧଂ
ସୁବିଜ୍ଞେୟଂ ଆସନ୍ନତରଂ ଆତ୍ମଭୂତମପି, ଅପ୍ରସିଦ୍ଧଂ ଦୁର୍ୱିଜ୍ଞେୟଂ ଅତିଦୂରମ୍
ଅନ୍ୟଦିବ ଚ ପ୍ରତିଭାତି ଅବିବେକିନାମ୍ । ବାହ୍ୟାକାରନିବୃତ୍ତବୁଦ୍ଧୀନାଂ ତୁ
ଲବ୍ଧଗୁର୍ୱାତ୍ମପ୍ରସାଦାନାଂ ନ ଅତଃ ପରଂ ସୁଖଂ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧଂ ସୁବିଜ୍ଞେୟଂ
ସ୍ୱାସନ୍ନତରମ୍ ଅସ୍ତି । ତଥା ଚୋକ୍ତଂ – “ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାବଗମଂ
ଧର୍ମ୍ୟମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୯-୨) ଇତ୍ୟାଦି ॥
କେଚିତ୍ତୁ ପଣ୍ଡିତଂମନ୍ୟାଃ “ନିରାକାରତ୍ୱାତ୍ ଆତ୍ମବସ୍ତୁ ନ
ଉପୈତି ବୁଦ୍ଧିଃ । ଅତଃ ଦୁଃସାଧ୍ୟା ସମ୍ୟଗ୍ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠା”
ଇତ୍ୟାହୁଃ ସତ୍ୟମ୍; ଏବଂ ଗୁରୁସଂପ୍ରଦାୟରହିତାନାଂ ଅଶ୍ରୁତବେଦାନ୍ତାନାମ୍
ଅତ୍ୟନ୍ତବହିର୍ୱିଷୟାସକ୍ତବୁଦ୍ଧୀନାଂ ସମ୍ୟକ୍ପ୍ରମାଣେଷୁ ଅକୃତଶ୍ରମାଣାମ୍ ।
ତଦ୍ୱିପରୀତାନାଂ ତୁ ଲୌକିକଗ୍ରାହ୍ୟଗ୍ରାହକଦ୍ୱୈତବସ୍ତୁନି ସଦ୍ବୁଦ୍ଧିଃ ନିତରାଂ
ଦୁଃସଂପାଦା, ଆତ୍ମଚୈତନ୍ୟବ୍ୟତିରେକେଣ ବସ୍ତ୍ୱନ୍ତରସ୍ୟ ଅନୁପଲବ୍ଧେଃ,
ଯଥା ଚ “ଏତତ୍ ଏବମେବ, ନ ଅନ୍ୟଥା” ଇତି ଅବୋଚାମ; ଉକ୍ତଂ ଚ
ଭଗବତା “ଯସ୍ୟାଂ ଜାଗ୍ରତି ଭୂତାନି ସା ନିଶା ପଶ୍ୟତୋ ମୁନେଃ”
(ଭ. ଗୀ. ୨-୬୯) ଇତି । ତସ୍ମାତ୍ ବାହ୍ୟାକାରଭେଦବୁଦ୍ଧିନିବୃତ୍ତିରେବ
ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପାବଲମ୍ବନକାରଣମ୍ । ନ ହି ଆତ୍ମା ନାମ କସ୍ୟଚିତ୍ କଦାଚିତ୍
ଅପ୍ରସିଦ୍ଧଃ ପ୍ରାପ୍ୟଃ ହେୟଃ ଉପାଦେୟୋ ବା; ଅପ୍ରସିଦ୍ଧେ ହି ତସ୍ମିନ୍ ଆତ୍ମନି ସ୍ୱାର୍ଥାଃ
ସର୍ୱାଃ ପ୍ରବୃତ୍ତୟଃ ବ୍ୟର୍ଥାଃ ପ୍ରସଜ୍ୟେରନ୍ । ନ ଚ ଦେହାଦ୍ୟଚେତନାର୍ଥତ୍ୱଂ
ଶକ୍ୟଂ କଲ୍ପୟିତୁମ୍ । ନ ଚ ସୁଖାର୍ଥଂ ସୁଖମ୍, ଦୁଃଖାର୍ଥଂ ଦୁଃଖମ୍ ।
ଆତ୍ମାବଗତ୍ୟବସାନାର୍ଥତ୍ୱାଚ୍ଚ ସର୍ୱବ୍ୟବହାରସ୍ୟ । ତସ୍ମାତ୍ ଯଥା ସ୍ୱଦେହସ୍ୟ
ପରିଚ୍ଛେଦାୟ ନ ପ୍ରମାଣାନ୍ତରାପେକ୍ଷା, ତତୋଽପି ଆତ୍ମନଃ ଅନ୍ତରତମତ୍ୱାତ୍
ତଦବଗତିଂ ପ୍ରତି ନ ପ୍ରମାଣାନ୍ତରାପେକ୍ଷା; ଇତି ଆତ୍ମଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠା ବିବେକିନାଂ
ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧା ଇତି ସିଦ୍ଧମ୍ ॥
ଯେଷାମପି ନିରାକାରଂ ଜ୍ଞାନଂ ଅପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷମ୍, ତେଷାମପି ଜ୍ଞାନବଶେନୈବ
ଜ୍ଞେୟାବଗତିରିତି ଜ୍ଞାନଂ ଅତ୍ୟନ୍ତପ୍ରସିଦ୍ଧଂ ସୁଖାଦିବଦେବ ଇତି
ଅଭ୍ୟୁପଗନ୍ତବ୍ୟମ୍ । ଜିଜ୍ଞାସାନୁପପତ୍ତେଶ୍ଚ – ଅପ୍ରସିଦ୍ଧଂ ଚେତ୍ ଜ୍ଞାନମ୍,
ଜ୍ଞେୟବତ୍ ଜିଜ୍ଞାସ୍ୟେତ । ଯଥା ଜ୍ଞେୟଂ ଘଟାଦିଲକ୍ଷଣଂ ଜ୍ଞାନେନ ଜ୍ଞାତା
ବ୍ୟାପ୍ତୁଂ ଇଚ୍ଛତି, ତଥା ଜ୍ଞାନମପି ଜ୍ଞାନାନ୍ତରେଣ ଜ୍ଞାତବ୍ୟଂ ଆପ୍ତୁମ୍
ଇଚ୍ଛେତ୍ । ନ ଏତତ୍ ଅସ୍ତି । ଅତଃ ଅତ୍ୟନ୍ତପ୍ରସିଦ୍ଧଂ ଜ୍ଞାନମ୍, ଜ୍ଞାତାପି ଅତ
ଏବ ପ୍ରସିଦ୍ଧଃ ଇତି । ତସ୍ମାତ୍ ଜ୍ଞାନେ ଯତ୍ନୋ ନ କର୍ତବ୍ୟଃ, କିଂ ତୁ ଅନାତ୍ମନି
ଆତ୍ମବୁଦ୍ଧିନିବୃତ୍ତାବେବ । ତସ୍ମାତ୍ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠା ସୁସଂପାଦ୍ୟା ॥
ସା ଇୟଂ ଜ୍ଞାନସ୍ୟ ପରା ନିଷ୍ଠା ଉଚ୍ୟତେ, କଥଂ କାର୍ୟା ଇତି –
ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ବିଶୁଦ୍ଧୟା ଯୁକ୍ତୋ ଧୃତ୍ୟାତ୍ମାନଂ ନିୟମ୍ୟ ଚ ।
ଶବ୍ଦାଦୀନ୍ୱିଷୟାଂସ୍ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ରାଗଦ୍ୱେଷୌ ବ୍ୟୁଦସ୍ୟ ଚ ॥ ୧୮-୫୧॥
ବୁଦ୍ଧ୍ୟା ଅଧ୍ୟବସାୟଲକ୍ଷଣୟା ବିଶୁଦ୍ଧୟା ମାୟାରହିତୟା ଯୁକ୍ତଃ ସଂପନ୍ନଃ,
ଧୃତ୍ୟା ଧୈର୍ୟେଣ ଆତ୍ମାନଂ କାର୍ୟକରଣସଂଘାତଂ ନିୟମ୍ୟ ଚ ନିୟମନଂ
କୃତ୍ୱା ବଶୀକୃତ୍ୟ, ଶବ୍ଦାଦୀନ୍ ଶବ୍ଦଃ ଆଦିଃ ଯେଷାଂ ତାନ୍ ବିଷୟାନ୍
ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା, ସାମର୍ଥ୍ୟାତ୍ ଶରୀରସ୍ଥିତିମାତ୍ରହେତୁଭୂତାନ୍ କେବଲାନ୍ ମୁକ୍ତ୍ୱା ତତଃ
ଅଧିକାନ୍ ସୁଖାର୍ଥାନ୍ ତ୍ୟକ୍ତ୍ୱା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ, ଶରୀରସ୍ଥିତ୍ୟର୍ଥତ୍ୱେନ ପ୍ରାପ୍ତେଷୁ
ରାଗଦ୍ୱେଷୌ ବ୍ୟୁଦସ୍ୟ ଚ ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ ଚ ॥
ତତଃ –
ବିବିକ୍ତସେବୀ ଲଘ୍ୱାଶୀ ଯତବାକ୍କାୟମାନସଃ ।
ଧ୍ୟାନୟୋଗପରୋ ନିତ୍ୟଂ ବୈରାଗ୍ୟଂ ସମୁପାଶ୍ରିତଃ ॥ ୧୮-୫୨॥
ବିବିକ୍ତସେବୀ ଅରଣ୍ୟନଦୀପୁଲିନଗିରିଗୁହାଦୀନ୍ ବିବିକ୍ତାନ୍ ଦେଶାନ୍ ସେବିତୁଂ
ଶୀଲଂ ଅସ୍ୟ ଇତି ବିବିକ୍ତସେବୀ, ଲଘ୍ୱାଶୀ ଲଘ୍ୱଶନଶୀଲଃ –
ବିବିକ୍ତସେବାଲଘ୍ୱଶନୟୋଃ ନିଦ୍ରାଦିଦୋଷନିବର୍ତକତ୍ୱେନ ଚିତ୍ତପ୍ରସାଦହେତୁତ୍ୱାତ୍
ଗ୍ରହଣମ୍; ଯତବାକ୍କାୟମାନସଃ ବାକ୍ ଚ କାୟଶ୍ଚ ମାନସଂ ଚ
ଯତାନି ସଂୟତାନି ଯସ୍ୟ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠସ୍ୟ ସଃ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠଃ ଯତିଃ
ଯତବାକ୍କାୟମାନସଃ ସ୍ୟାତ୍ । ଏବଂ ଉପରତସର୍ୱକରଣଃ ସନ୍ ଧ୍ୟାନୟୋଗପରଃ
ଧ୍ୟାନଂ ଆତ୍ମସ୍ୱରୂପଚିନ୍ତନମ୍, ଯୋଗଃ ଆତ୍ମବିଷୟେ ଏକାଗ୍ରୀକରଣଂ ତୌ
ପରତ୍ୱେନ କର୍ତବ୍ୟୌ ଯସ୍ୟ ସଃ ଧ୍ୟାନୟୋଗପରଃ ନିତ୍ୟଂ ନିତ୍ୟଗ୍ରହଣଂ
ମନ୍ତ୍ରଜପାଦ୍ୟନ୍ୟକର୍ତବ୍ୟାଭାବପ୍ରଦର୍ଶନାର୍ଥମ୍, ବୈରାଗ୍ୟଂ ବିରାଗସ୍ୟ
ଭାବଃ ଦୃଷ୍ଟାଦୃଷ୍ଟେଷୁ ବିଷୟେଷୁ ବୈତୃଷ୍ଣ୍ୟଂ ସମୁପାଶ୍ରିତଃ ସମ୍ୟକ୍
ଉପାଶ୍ରିତଃ ନିତ୍ୟମେବ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
କିଂଚ –
ଅହଂକାରଂ ବଲଂ ଦର୍ପଂ କାମଂ କ୍ରୋଧଂ ପରିଗ୍ରହମ୍ ।
ବିମୁଚ୍ୟ ନିର୍ମମଃ ଶାନ୍ତୋ ବ୍ରହ୍ମଭୂୟାୟ କଲ୍ପତେ ॥ ୧୮-୫୩॥
ଅହଂକାରଂ ଅହଂକରଣଂ ଅହଂକାରଃ ଦେହାଦିଷୁ ତମ୍, ବଲଂ
ସାମର୍ଥ୍ୟଂ କାମରାଗସଂୟୁକ୍ତଂ – ନ ଇତରତ୍ ଶରୀରାଦିସାମର୍ଥ୍ୟଂ
ସ୍ୱାଭାବିକତ୍ୱେନ ତତ୍ତ୍ୟାଗସ୍ୟ ଅଶକ୍ୟତ୍ୱାତ୍ – ଦର୍ପଂ ଦର୍ପୋ ନାମ
ହର୍ଷାନନ୍ତରଭାବୀ ଧର୍ମାତିକ୍ରମହେତୁଃ ”ହୃଷ୍ଟୋ ଦୃପ୍ୟତି ଦୃପ୍ତୋ
ଧର୍ମମତିକ୍ରାମତି” (ଆ. ଧ. ସୂ. ୧-୧୩-୪) ଇତି ସ୍ମରଣାତ୍; ତଂ ଚ,
କାମଂ ଇଚ୍ଛାଂ କ୍ରୋଧଂ ଦ୍ୱେଷଂ ପରିଗ୍ରହଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟମନୋଗତଦୋଷପରିତ୍ୟାଗେଽପି
ଶରୀରଧାରଣପ୍ରସଙ୍ଗେନ ଧର୍ମାନୁଷ୍ଠାନନିମିତ୍ତେନ ବା ବାହ୍ୟଃ ପରିଗ୍ରହଃ
ପ୍ରାପ୍ତଃ, ତଂ ଚ ବିମୁଚ୍ୟ ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ, ପରମହଂସପରିବ୍ରାଜକୋ ଭୂତ୍ୱା,
ଦେହଜୀବନମାତ୍ରେଽପି ନିର୍ଗତମମଭାବଃ ନିର୍ମମଃ, ଅତ ଏବ ଶାନ୍ତଃ
ଉପରତଃ, ଯଃ ସଂହୃତହର୍ଷାୟାସଃ ଯତିଃ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠଃ ବ୍ରହ୍ମଭୂୟାୟ
ବ୍ରହ୍ମଭବନାୟ କଲ୍ପତେ ସମର୍ଥୋ ଭବତି ॥
ଅନେନ କ୍ରମେଣ –
ବ୍ରହ୍ମଭୂତଃ ପ୍ରସନ୍ନାତ୍ମା ନ ଶୋଚତି ନ କାଙ୍କ୍ଷତି ।
ସମଃ ସର୍ୱେଷୁ ଭୂତେଷୁ ମଦ୍ଭକ୍ତିଂ ଲଭତେ ପରାମ୍ ॥ ୧୮-୫୪॥
ବ୍ରହ୍ମଭୂତଃ ବ୍ରହ୍ମପ୍ରାପ୍ତଃ ପ୍ରସନ୍ନାତ୍ମା ଲବ୍ଧାଧ୍ୟାତ୍ମପ୍ରସାଦସ୍ୱଭାବଃ ନ
ଶୋଚତି, କିଂଚିତ୍ ଅର୍ଥବୈକଲ୍ୟଂ ଆତ୍ମନଃ ବୈଗୁଣ୍ୟଂ ବା ଉଦ୍ଦିଶ୍ୟ ନ ଶୋଚତି
ନ ସଂତପ୍ୟତେ; ନ କାଙ୍କ୍ଷତି, ନ ହି ଅପ୍ରାପ୍ତବିଷୟାକାଙ୍କ୍ଷା ବ୍ରହ୍ମବିଦଃ
ଉପପଦ୍ୟତେ; ଅତଃ ବ୍ରହ୍ମଭୂତସ୍ୟ ଅୟଂ ସ୍ୱଭାବଃ ଅନୂଦ୍ୟତେ – ନ ଶୋଚତି
ନ କାଙ୍କ୍ଷତି ଇତି । “ନ ହୃଷ୍ୟତି” ଇତି ବା ପାଠାନ୍ତରମ୍ । ସମଃ
ସର୍ୱେଷୁ ଭୂତେଷୁ, ଆତ୍ମୌପମ୍ୟେନ ସର୍ୱଭୂତେଷୁ ସୁଖଂ ଦୁଃଖଂ ବା ସମମେବ
ପଶ୍ୟତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ନ ଆତ୍ମସମଦର୍ଶନଂ ଇହ, ତସ୍ୟ ବକ୍ଷ୍ୟମାଣତ୍ୱାତ୍
“ଭକ୍ତ୍ୟା ମାମଭିଜାନାତି” (ଭ. ଗୀ. ୧୮-୫୫) ଇତି । ଏବଂଭୂତଃ
ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠଃ, ମଦ୍ଭକ୍ତିଂ ମୟି ପରମେଶ୍ୱରେ ଭକ୍ତିଂ ଭଜନଂ ପରାମ୍
ଉତ୍ତମାଂ ଜ୍ଞାନଲକ୍ଷଣାଂ ଚତୁର୍ଥୀଂ ଲଭତେ,“ଚତୁର୍ୱିଧା ଭଜନ୍ତେ
ମାମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୭-୧୬) ଇତି ହି ଉକ୍ତମ୍ ॥
ତତଃ ଜ୍ଞାନଲକ୍ଷଣୟା –
ଭକ୍ତ୍ୟା ମାମଭିଜାନାତି ଯାବାନ୍ୟଶ୍ଚାସ୍ମି ତତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ତତୋ ମାଂ ତତ୍ତ୍ୱତୋ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ବିଶତେ ତଦନନ୍ତରମ୍ ॥ ୧୮-୫୫॥
ଭକ୍ତ୍ୟା ମାଂ ଅଭିଜାନାତି ଯାବାନ୍ ଅହଂ ଉପାଧିକୃତବିସ୍ତରଭେଦଃ, ଯଶ୍ଚ
ଅହଂ ଅସ୍ମି ବିଧ୍ୱସ୍ତସର୍ୱୋପାଧିଭେଦଃ ଉତ୍ତମଃ ପୁରୁଷଃ ଆକାଶକଲ୍ପଃ,
ତଂ ମାଂ ଅଦ୍ୱୈତଂ ଚୈତନ୍ୟମାତ୍ରୈକରସଂ ଅଜରଂ ଅଭୟଂ ଅନିଧନଂ
ତତ୍ତ୍ୱତଃ ଅଭିଜାନାତି । ତତଃ ମାଂ ଏବଂ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ବିଶତେ
ତଦନନ୍ତରଂ ମାମେବ ଜ୍ଞାନାନନ୍ତରମ୍ । ନାତ୍ର ଜ୍ଞାନପ୍ରବେଶକ୍ରିୟେ
ଭିନ୍ନେ ବିବକ୍ଷିତେ “ଜ୍ଞାତ୍ୱା ବିଶତେ ତଦନନ୍ତରମ୍” ଇତି । କିଂ
ତର୍ହି? ଫଲାନ୍ତରାଭାବାତ୍ ଜ୍ଞାନମାତ୍ରମେବ, “କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଂ ଚାପି ମାଂ
ବିଦ୍ଧି” (ଭ. ଗୀ. ୧୩-୨) ଇତି ଉକ୍ତତ୍ୱାତ୍ ॥
ନନୁ ବିରୁଦ୍ଧଂ ଇଦଂ ଉକ୍ତଂ “ଜ୍ଞାନସ୍ୟ ଯା ପରା ନିଷ୍ଠା ତୟା ମାମ୍
ଅଭିଜାନାତି” ଇତି । କଥଂ ବିରୁଦ୍ଧଂ ଇତି ଚେତ୍, ଉଚ୍ୟତେ – ଯଦୈବ
ଯସ୍ମିନ୍ ବିଷୟେ ଜ୍ଞାନଂ ଉତ୍ପଦ୍ୟତେ ଜ୍ଞାତୁଃ, ତଦୈବ ତଂ ବିଷୟଂ ଅଭିଜାନାତି
ଜ୍ଞାତା ଇତି ନ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାଂ ଜ୍ଞାନବୃତ୍ତିଲକ୍ଷଣାଂ ଅପେକ୍ଷତେ ଇତି;
ଅତଶ୍ଚ ଜ୍ଞାନେନ ନ ଅଭିଜାନାତି, ଜ୍ଞାନାବୃତ୍ତ୍ୟା ତୁ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠୟା
ଅଭିଜାନାତୀତି । ନୈଷ ଦୋଷଃ; ଜ୍ଞାନସ୍ୟ ସ୍ୱାତ୍ମୋତ୍ପତ୍ତିପରିପାକହେତୁୟୁକ୍ତସ୍ୟ
ପ୍ରତିପକ୍ଷବିହୀନସ୍ୟ ଯତ୍ ଆତ୍ମାନୁଭବନିଶ୍ଚୟାବସାନତ୍ୱଂ ତସ୍ୟ
ନିଷ୍ଠାଶବ୍ଦାଭିଲାପାତ୍ । ଶାସ୍ତ୍ରାଚାର୍ୟୋପଦେଶେନ ଜ୍ଞାନୋତ୍ପତ୍ତିହେତୁଂ
ସହକାରିକାରଣଂ ବୁଦ୍ଧିବିଶୁଦ୍ଧତ୍ୱାଦି ଅମାନିତ୍ୱାଦିଗୁଣଂ
ଚ ଅପେକ୍ଷ୍ୟ ଜନିତସ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞପରମାତ୍ମୈକତ୍ୱଜ୍ଞାନସ୍ୟ
କର୍ତୃତ୍ୱାଦିକାରକଭେଦବୁଦ୍ଧିନିବନ୍ଧନସର୍ୱକର୍ମସଂନ୍ୟାସସହିତସ୍ୟ
ସ୍ୱାତ୍ମାନୁଭବନିଶ୍ଚୟରୂପେଣ ଯତ୍ ଅବସ୍ଥାନମ୍, ସା ପରା ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠା ଇତି
ଉଚ୍ୟତେ । ସା ଇୟଂ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠା ଆର୍ତାଦିଭକ୍ତିତ୍ରୟାପେକ୍ଷୟା ପରା ଚତୁର୍ଥୀ
ଭକ୍ତିରିତି ଉକ୍ତା । ତୟା ପରୟା ଭକ୍ତ୍ୟା ଭଗବନ୍ତଂ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ଅଭିଜାନାତି,
ଯଦନନ୍ତରମେବ ଈଶ୍ୱରକ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଭେଦବୁଦ୍ଧିଃ ଅଶେଷତଃ ନିବର୍ତତେ । ଅତଃ
ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାଲକ୍ଷଣୟା ଭକ୍ତ୍ୟା ମାଂ ଅଭିଜାନାତୀତି ବଚନଂ ନ ବିରୁଧ୍ୟତେ ।
ଅତ୍ର ଚ ସର୍ୱଂ ନିବୃତ୍ତିବିଧାୟି ଶାସ୍ତ୍ରଂ
ବେଦାନ୍ତେତିହାସପୁରାଣସ୍ମୃତିଲକ୍ଷଣଂ ନ୍ୟାୟପ୍ରସିଦ୍ଧଂ ଅର୍ଥବତ୍ ଭବତି
– “ବିଦିତ୍ୱା . . . ବ୍ୟୁତ୍ଥାୟାଥ ଭିକ୍ଷାଚର୍ୟଂ ଚରନ୍ତି”
(ବୃ. ଉ. ୩-୫-୧) ”ତସ୍ମାନ୍ନ୍ୟାସମେଷାଂ ତପସାମତିରିକ୍ତମାହୁଃ”
(ତୈ. ନା. ୭୯) ”ନ୍ୟାସ ଏବାତ୍ୟରେଚୟତ୍” (ତୈ. ନା. ୭୮) ଇତି ।
”ସଂନ୍ୟାସଃ କର୍ମଣାଂ ନ୍ୟାସଃ” ”ବେଦାନିମଂ ଚ ଲୋକମମୁଂ ଚ
ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ” (ଆ. ଧ. ୨-୯-୧୩) ”ତ୍ୟଜ ଧର୍ମମଧର୍ମଂ ଚ”
(ମୋ. ଧ. ୩୨୯-୪୦) ଇତ୍ୟାଦି । ଇହ ଚ ପ୍ରଦର୍ଶିତାନି ବାକ୍ୟାନି । ନ ଚ ତେଷାଂ
ବାକ୍ୟାନାଂ ଆନର୍ଥକ୍ୟଂ ଯୁକ୍ତମ୍; ନ ଚ ଅର୍ଥବାଦତ୍ୱମ୍, ସ୍ୱପ୍ରକରଣସ୍ଥତ୍ୱାତ୍,
ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମାବିକ୍ରିୟସ୍ୱରୂପନିଷ୍ଠତ୍ୱାଚ୍ଚ ମୋକ୍ଷସ୍ୟ । ନ ହି ପୂର୍ୱସମୁଦ୍ରଂ
ଜିଗମିଷୋଃ ପ୍ରାତିଲୋମ୍ୟେନ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ସମୁଦ୍ରଜିଗମିଷୁଣା ସମାନମାର୍ଗତ୍ୱଂ
ସଂଭବତି । ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମବିଷୟପ୍ରତ୍ୟଯସଂତାନକରଣାଭିନିବେଶଶ୍ଚ
ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠା; ସା ଚ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ସମୁଦ୍ରଗମନବତ୍ କର୍ମଣା ସହଭାବିତ୍ୱେନ
ବିରୁଧ୍ୟତେ । ପର୍ୱତସର୍ଷପୟୋରିବ ଅନ୍ତରବାନ୍ ବିରୋଧଃ ପ୍ରମାଣବିଦାଂ
ନିଶ୍ଚିତଃ । ତସ୍ମାତ୍ ସର୍ୱକର୍ମସଂନ୍ୟାସେନୈବ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠା କାର୍ୟା ଇତି
ସିଦ୍ଧମ୍ ॥
ସ୍ୱକର୍ମଣା ଭଗବତଃ ଅଭ୍ୟର୍ଚନଭକ୍ତିୟୋଗସ୍ୟ ସିଦ୍ଧିପ୍ରାପ୍ତିଃ ଫଲଂ
ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାୟୋଗ୍ୟତା, ଯନ୍ନିମିତ୍ତା ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠା ମୋକ୍ଷଫଲାବସାନା ।
ସଃ ଭଗବଦ୍ଭକ୍ତିୟୋଗଃ ଅଧୁନା ସ୍ତୂୟତେ ଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥୋପାସଂହାରପ୍ରକରଣେ
ଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥନିଶ୍ଚୟଦାର୍ଢ୍ୟାୟ –
ସର୍ୱକର୍ମାଣ୍ୟପି ସଦା କୁର୍ୱାଣୋ ମଦ୍ୱ୍ୟପାଶ୍ରୟଃ ।
ମତ୍ପ୍ରସାଦାଦବାପ୍ନୋତି ଶାଶ୍ୱତଂ ପଦମବ୍ୟଯମ୍ ॥ ୧୮-୫୬॥
ସର୍ୱକର୍ମାଣ୍ୟପି ପ୍ରତିଷିଦ୍ଧାନ୍ୟପି ସଦା କୁର୍ୱାଣଃ ଅନୁତିଷ୍ଠନ୍
ମଦ୍ୱ୍ୟପାଶ୍ରୟଃ ଅହଂ ବାସୁଦେବଃ ଈଶ୍ୱରଃ ବ୍ୟପାଶ୍ରୟୋ ବ୍ୟପାଶ୍ରୟଣଂ ଯସ୍ୟ
ସଃ ମଦ୍ୱ୍ୟପାଶ୍ରୟଃ ମୟ୍ୟର୍ପିତସର୍ୱଭାବଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ସୋଽପି ମତ୍ପ୍ରସାଦାତ୍
ମମ ଈଶ୍ୱରସ୍ୟ ପ୍ରସାଦାତ୍ ଅବାପ୍ନୋତି ଶାଶ୍ୱତଂ ନିତ୍ୟଂ ବୈଷ୍ଣବଂ ପଦମ୍
ଅବ୍ୟଯମ୍ ॥
ଯସ୍ମାତ୍ ଏବଂ –
ଚେତସା ସର୍ୱକର୍ମାଣି ମୟି ସଂନ୍ୟସ୍ୟ ମତ୍ପରଃ ।
ବୁଦ୍ଧିୟୋଗମପାଶ୍ରିତ୍ୟ ମଚ୍ଚିତ୍ତଃ ସତତଂ ଭବ ॥ ୧୮-୫୭॥
ଚେତସା ବିବେକବୁଦ୍ଧ୍ୟା ସର୍ୱକର୍ମାଣି ଦୃଷ୍ଟାଦୃଷ୍ଟାର୍ଥାନି ମୟି ଈଶ୍ୱରେ
ସଂନ୍ୟସ୍ୟ “ଯତ୍ କରୋଷି ଯଦଶ୍ନାସି” (ଭ. ଗୀ. ୯-୨୭) ଇତି
ଉକ୍ତନ୍ୟାୟେନ, ମତ୍ପରଃ ଅହଂ ବାସୁଦେବଃ ପରୋ ଯସ୍ୟ ତବ ସଃ ତ୍ୱଂ ମତ୍ପରଃ
ସନ୍ ମୟ୍ୟର୍ପିତସର୍ୱାତ୍ମଭାବଃ ବୁଦ୍ଧିୟୋଗଂ ସମାହିତବୁଦ୍ଧିତ୍ୱଂ ବୁଦ୍ଧିୟୋଗଃ
ତଂ ବୁଦ୍ଧିୟୋଗଂ ଅପାଶ୍ରିତ୍ୟ ଅପାଶ୍ରୟଃ ଅନନ୍ୟଶରଣତ୍ୱଂ ମଚ୍ଚିତ୍ତଃ
ମୟ୍ୟେବ ଚିତ୍ତଂ ଯସ୍ୟ ତବ ସଃ ତ୍ୱଂ ମଚ୍ଚିତ୍ତଃ ସତତଂ ସର୍ୱଦା ଭବ ॥
ମଚ୍ଚିତ୍ତଃ ସର୍ୱଦୁର୍ଗାଣି ମତ୍ପ୍ରସାଦାତ୍ତରିଷ୍ୟସି ।
ଅଥ ଚେତ୍ତ୍ୱମହଂକାରାନ୍ନ ଶ୍ରୋଷ୍ୟସି ବିନଙ୍କ୍ଷ୍ୟସି ॥ ୧୮-୫୮॥
ମଚ୍ଚିତ୍ତଃ ସର୍ୱଦୁର୍ଗାଣି ସର୍ୱାଣି ଦୁସ୍ତରାଣି ସଂସାରହେତୁଜାତାନି ମତ୍ପ୍ରସାଦାତ୍
ତରିଷ୍ୟସି ଅତିକ୍ରମିଷ୍ୟସି । ଅଥ ଚେତ୍ ଯଦି ତ୍ୱଂ ମଦୁକ୍ତଂ ଅହଂକାରାତ୍
“ପଣ୍ଡିତଃ ଅହମ୍” ଇତି ନ ଶ୍ରୋଷ୍ୟସି ନ ଗ୍ରହୀଷ୍ୟସି, ତତଃ ତ୍ୱଂ
ବିନଙ୍କ୍ଷ୍ୟସି ବିନାଶଂ ଗମିଷ୍ୟସି ॥
ଇଦଂ ଚ ତ୍ୱୟା ନ ମନ୍ତବ୍ୟଂ “ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରଃ ଅହମ୍, କିମର୍ଥଂ ପରୋକ୍ତଂ
କରିଷ୍ୟାମି?” ଇତି –
ଯଦ୍ୟହଂକାରମାଶ୍ରିତ୍ୟ ନ ଯୋତ୍ସ୍ୟ ଇତି ମନ୍ୟସେ ।
ମିଥ୍ୟୈଷ ବ୍ୟବସାୟସ୍ତେ ପ୍ରକୃତିସ୍ତ୍ୱାଂ ନିୟୋକ୍ଷ୍ୟତି ॥ ୧୮-୫୯॥
ଯଦି ଚେତ୍ ତ୍ୱଂ ଅହଂକାରଂ ଆଶ୍ରିତ୍ୟ ନ ଯୋତ୍ସ୍ୟେ ଇତି ନ ଯୁଦ୍ଧଂ କରିଷ୍ୟାମି ଇତି
ମନ୍ୟସେ ଚିନ୍ତୟସି ନିଶ୍ଚୟଂ କରୋଷି, ମିଥ୍ୟା ଏଷଃ ବ୍ୟବସାୟଃ ନିଶ୍ଚୟଃ
ତେ ତବ; ଯସ୍ମାତ୍ ପ୍ରକୃତିଃ କ୍ଷତ୍ରିୟସ୍ୱଭାବଃ ତ୍ୱାଂ ନିୟୋକ୍ଷ୍ୟତି ॥
ଯସ୍ମାଚ୍ଚ –
ସ୍ୱଭାବଜେନ କୌନ୍ତେୟ ନିବଦ୍ଧଃ ସ୍ୱେନ କର୍ମଣା ।
କର୍ତୁଂ ନେଚ୍ଛସି ଯନ୍ମୋହାତ୍କରିଷ୍ୟସ୍ୟବଶୋଽପି ତତ୍ ॥ ୧୮-୬୦॥
ସ୍ୱଭାବଜେନ ଶୌର୍ୟାଦିନା ଯଥୋକ୍ତେନ କୌନ୍ତେୟ ନିବଦ୍ଧଃ ନିଶ୍ଚୟେନ ବଦ୍ଧଃ
ସ୍ୱେନ ଆତ୍ମୀୟେନ କର୍ମଣା କର୍ତୁଂ ନ ଇଚ୍ଛସି ଯତ୍ କର୍ମ, ମୋହାତ୍ ଅବିବେକତଃ
କରିଷ୍ୟସି ଅବଶୋଽପି ପରବଶ ଏବ ତତ୍ କର୍ମ ॥
ଯସ୍ମାତ୍ –
ଈଶ୍ୱରଃ ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ହୃଦ୍ଦେଶେଽର୍ଜୁନ ତିଷ୍ଠତି ।
ଭ୍ରାମୟନ୍ସର୍ୱଭୂତାନି ଯନ୍ତ୍ରାରୂଢାନି ମାୟଯା ॥ ୧୮-୬୧॥
ଈଶ୍ୱରଃ ଈଶନଶୀଲଃ ନାରାୟଣଃ ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ସର୍ୱପ୍ରାଣିନାଂ ହୃଦ୍ଦେଶେ
ହୃଦୟଦେଶେ ଅର୍ଜୁନ ଶୁକ୍ଲାନ୍ତରାତ୍ମସ୍ୱଭାବଃ ବିଶୁଦ୍ଧାନ୍ତଃକରଣଃ –
”ଅହଶ୍ଚ କୃଷ୍ଣମହରର୍ଜୁନଂ ଚ” (ଋ. ମଂ. ୬-୧-୯-୧) ଇତି
ଦର୍ଶନାତ୍ – ତିଷ୍ଠତି ସ୍ଥିତିଂ ଲଭତେ । ତେଷୁ ସଃ କଥଂ ତିଷ୍ଠତୀତି,
ଆହ – ଭ୍ରାମୟନ୍ ଭ୍ରମଣଂ କାରୟନ୍ ସର୍ୱଭୂତାନି ଯନ୍ତ୍ରାରୂଢାନି ଯନ୍ତ୍ରାଣି
ଆରୂଢାନି ଅଧିଷ୍ଠିତାନି ଇବ – ଇତି ଇବଶବ୍ଦଃ ଅତ୍ର ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟଃ – ଯଥା
ଦାରୁକୃତପୁରୁଷାଦୀନି ଯନ୍ତ୍ରାରୂଢାନି । ମାୟଯା ଚ୍ଛଦ୍ମନା ଭ୍ରାମୟନ୍
ତିଷ୍ଠତି ଇତି ସଂବନ୍ଧଃ ॥
ତମେବ ଶରଣଂ ଗଚ୍ଛ ସର୍ୱଭାବେନ ଭାରତ ।
ତତ୍ପ୍ରସାଦାତ୍ପରାଂ ଶାନ୍ତିଂ ସ୍ଥାନଂ ପ୍ରାପ୍ସ୍ୟସି ଶାଶ୍ୱତମ୍ ॥ ୧୮-୬୨॥
ତମେବ ଈଶ୍ୱରଂ ଶରଣଂ ଆଶ୍ରୟଂ ସଂସାରାର୍ତିହରଣାର୍ଥଂ ଗଚ୍ଛ ଆଶ୍ରୟ
ସର୍ୱଭାବେନ ସର୍ୱାତ୍ମନା ହେ ଭାରତ । ତତଃ ତତ୍ପ୍ରସାଦାତ୍ ଈଶ୍ୱରାନୁଗ୍ରହାତ୍
ପରାଂ ପ୍ରକୃଷ୍ଟାଂ ଶାନ୍ତିଂ ଉପରତିଂ ସ୍ଥାନଂ ଚ ମମ ବିଷ୍ଣୋଃ ପରମଂ
ପଦଂ ପ୍ରାପ୍ସ୍ୟସି ଶାଶ୍ୱତଂ ନିତ୍ୟମ୍ ॥
ଇତି ତେ ଜ୍ଞାନମାଖ୍ୟାତଂ ଗୁହ୍ୟାଦ୍ଗୁହ୍ୟତରଂ ମୟା ।
ବିମୃଶ୍ୟୈତଦଶେଷେଣ ଯଥେଚ୍ଛସି ତଥା କୁରୁ ॥ ୧୮-୬୩॥
ଇତି ଏତତ୍ ତେ ତୁଭ୍ୟଂ ଜ୍ଞାନଂ ଆଖ୍ୟାତଂ କଥିତଂ ଗୁହ୍ୟାତ୍ ଗୋପ୍ୟାତ୍ ଗୁହ୍ୟତରମ୍
ଅତିଶୟେନ ଗୁହ୍ୟଂ ରହସ୍ୟଂ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ, ମୟା ସର୍ୱଜ୍ଞେନ ଈଶ୍ୱରେଣ ।
ବିମୃଶ୍ୟ ବିମର୍ଶନଂ ଆଲୋଚନଂ କୃତ୍ୱା ଏତତ୍ ଯଥୋକ୍ତଂ ଶାସ୍ତ୍ରଂ ଅଶେଷେଣ
ସମସ୍ତଂ ଯଥୋକ୍ତଂ ଚ ଅର୍ଥଜାତଂ ଯଥା ଇଚ୍ଛସି ତଥା କୁରୁ ॥
ଭୂୟୋଽପି ମୟା ଉଚ୍ୟମାନଂ ଶୃଣୁ –
ସର୍ୱଗୁହ୍ୟତମଂ ଭୂୟଃ ଶୃଣୁ ମେ ପରମଂ ବଚଃ ।
ଇଷ୍ଟୋଽସି ମେ ଦୃଢମିତି ତତୋ ବକ୍ଷ୍ୟାମି ତେ ହିତମ୍ ॥ ୧୮-୬୪॥
ସର୍ୱଗୁହ୍ୟତମଂ ସର୍ୱେଭ୍ୟଃ ଗୁହ୍ୟେଭ୍ୟଃ ଅତ୍ୟନ୍ତଗୁହ୍ୟତମଂ ଅତ୍ୟନ୍ତରହସ୍ୟମ୍,
ଉକ୍ତମପି ଅସକୃତ୍ ଭୂୟଃ ପୁନଃ ଶୃଣୁ ମେ ମମ ପରମଂ ପ୍ରକୃଷ୍ଟଂ ବଚଃ
ବାକ୍ୟମ୍ । ନ ଭୟାତ୍ ନାପି ଅର୍ଥକାରଣାଦ୍ୱା ବକ୍ଷ୍ୟାମି; କିଂ ତର୍ହି? ଇଷ୍ଟଃ ପ୍ରିୟଃ
ଅସି ମେ ମମ ଦୃଢଂ ଅବ୍ୟଭିଚାରେଣ ଇତି କୃତ୍ୱା ତତଃ ତେନ କାରଣେନ
ବକ୍ଷ୍ୟାମି କଥୟିଷ୍ୟାମି ତେ ତବ ହିତଂ ପରମଂ ଜ୍ଞାନପ୍ରାପ୍ତିସାଧନମ୍,
ତଦ୍ଧି ସର୍ୱହିତାନାଂ ହିତତମମ୍ ॥
କିଂ ତତ୍ ଇତି, ଆହ –
ମନ୍ମନା ଭବ ମଦ୍ଭକ୍ତୋ ମଦ୍ୟାଜୀ ମାଂ ନମସ୍କୁରୁ ।
ମାମେବୈଷ୍ୟସି ସତ୍ୟଂ ତେ ପ୍ରତିଜାନେ ପ୍ରିୟୋଽସି ମେ ॥ ୧୮-୬୫॥
ମନ୍ମନାଃ ଭବ ମଚ୍ଚିତ୍ତଃ ଭବ । ମଦ୍ଭକ୍ତଃ ଭବ ମଦ୍ଭଜନୋ ଭବ ।
ମଦ୍ୟାଜୀ ମଦ୍ୟଜନଶୀଲୋ ଭବ । ମାଂ ନମସ୍କୁରୁ ନମସ୍କାରଂ ଅପି ମମୈବ କୁରୁ ।
ତତ୍ର ଏବଂ ବର୍ତମାନଃ ବାସୁଦେବେ ଏବ ସମର୍ପିତସାଧ୍ୟସାଧନପ୍ରୟୋଜନଃ
ମାମେବ ଏଷ୍ୟସି ଆଗମିଷ୍ୟସି । ସତ୍ୟଂ ତେ ତବ ପ୍ରତିଜାନେ, ସତ୍ୟାଂ ପ୍ରତିଜ୍ଞାଂ
କରୋମି ଏତସ୍ମିନ୍ ବସ୍ତୁନି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ; ଯତଃ ପ୍ରିୟଃ ଅସି ମେ । ଏବଂ ଭଗବତଃ
ସତ୍ୟପ୍ରତିଜ୍ଞତ୍ୱଂ ବୁଦ୍ଧ୍ୱା ଭଗବଦ୍ଭକ୍ତେଃ ଅବଶ୍ୟଂଭାବି ମୋକ୍ଷଫଲମ୍
ଅବଧାର୍ୟ ଭଗବଚ୍ଛରଣୈକପରାୟଣଃ ଭବେତ୍ ଇତି ବାକ୍ୟାର୍ଥଃ ॥
କର୍ମୟୋଗନିଷ୍ଠାୟାଃ ପରମରହସ୍ୟଂ ଈଶ୍ୱରଶରଣତାଂ ଉପସଂହୃତ୍ୟ, ଅଥ
ଇଦାନୀଂ କର୍ମୟୋଗନିଷ୍ଠାଫଲଂ ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନଂ ସର୍ୱବେଦାନ୍ତସାରବିହିତଂ
ବକ୍ତବ୍ୟମିତି ଆହ –
ସର୍ୱଧର୍ମାନ୍ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ ମାମେକଂ ଶରଣଂ ବ୍ରଜ ।
ଅହଂ ତ୍ୱା ସର୍ୱପାପେଭ୍ୟୋ ମୋକ୍ଷୟିଷ୍ୟାମି ମା ଶୁଚଃ ॥ ୧୮-୬୬॥
ସର୍ୱଧର୍ମାନ୍ ସର୍ୱେ ଚ ତେ ଧର୍ମାଶ୍ଚ ସର୍ୱଧର୍ମାଃ ତାନ୍ – ଧର୍ମଶବ୍ଦେନ
ଅତ୍ର ଅଧର୍ମୋଽପି ଗୃହ୍ୟତେ, ନୈଷ୍କର୍ମ୍ୟସ୍ୟ ବିବକ୍ଷିତତ୍ୱାତ୍,“ନାବିରତୋ
ଦୁଶ୍ଚରିତାତ୍” (କ. ଉ. ୧-୨-୨୪) ”ତ୍ୟଜ ଧର୍ମମଧର୍ମଂ
ଚ” (ମୋ. ଧ. ୩୨୯-୪୦) ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ରୁତିସ୍ମୃତିଭ୍ୟଃ – ସର୍ୱଧର୍ମାନ୍
ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ ସଂନ୍ୟସ୍ୟ ସର୍ୱକର୍ମାଣି ଇତ୍ୟେତତ୍ । ମାଂ ଏକଂ ସର୍ୱାତ୍ମାନଂ ସମଂ
ସର୍ୱଭୂତସ୍ଥିତଂ ଈଶ୍ୱରଂ ଅଚ୍ୟୁତଂ ଗର୍ଭଜନ୍ମଜରାମରଣବର୍ଜିତମ୍
“ଅହମେବ” ଇତ୍ୟେବଂ ଶରଣଂ ବ୍ରଜ, ନ ମତ୍ତଃ ଅନ୍ୟତ୍ ଅସ୍ତି
ଇତି ଅବଧାରୟ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଅହଂ ତ୍ୱା ତ୍ୱାଂ ଏବଂ ନିଶ୍ଚିତବୁଦ୍ଧିଂ
ସର୍ୱପାପେଭ୍ୟଃ ସର୍ୱଧର୍ମାଧର୍ମବନ୍ଧନରୂପେଭ୍ୟଃ ମୋକ୍ଷୟିଷ୍ୟାମି
ସ୍ୱାତ୍ମଭାବପ୍ରକାଶୀକରଣେନ । ଉକ୍ତଂ ଚ“ନାଶୟାମ୍ୟାତ୍ମଭାବସ୍ଥୋ
ଜ୍ଞାନଦୀପେନ ଭାସ୍ୱତା” (ଭ. ଗୀ. ୧୦-୧୧) ଇତି । ଅତଃ ମା ଶୁଚଃ
ଶୋକଂ ମା କାର୍ଷୀଃ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଅସ୍ମିନ୍ଗୀତାଶାସ୍ତ୍ରେ ପରମନିଃଶ୍ରେୟସସାଧନଂ ନିଶ୍ଚିତଂ
କିଂ ଜ୍ଞାନମ୍, କର୍ମ ବା, ଆହୋସ୍ୱିତ୍ ଉଭୟମ୍? ଇତି । କୁତଃ
ସଂଶୟଃ?“ଯଜ୍ଜ୍ଞାତ୍ୱାମୃତମଶ୍ନୁତେ” (ଭ. ଗୀ. ୧୩-୧୨)
“ତତୋ ମାଂ ତତ୍ତ୍ୱତୋ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ବିଶତେ ତଦନନ୍ତରମ୍”
(ଭ. ଗୀ. ୧୮-୫୫) ଇତ୍ୟାଦୀନି ବାକ୍ୟାନି କେବଲାଜ୍ଜ୍ଞାନାତ୍ ନିଃଶ୍ରେୟସପ୍ରାପ୍ତିଂ
ଦର୍ଶୟନ୍ତି । “କର୍ମଣ୍ୟେବାଧିକାରସ୍ତେ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୪୭) “କୁରୁ
କର୍ମୈବ” (ଭ. ଗୀ. ୪-୧୫) ଇତ୍ୟେବମାଦୀନି କର୍ମଣାମବଶ୍ୟକର୍ତବ୍ୟତାଂ
ଦର୍ଶୟନ୍ତି । ଏବଂ ଜ୍ଞାନକର୍ମଣୋଃ କର୍ତବ୍ୟତ୍ୱୋପଦେଶାତ୍ ସମୁଚ୍ଚିତୟୋରପି
ନିଃଶ୍ରେୟସହେତୁତ୍ୱଂ ସ୍ୟାତ୍ ଇତି ଭବେତ୍ ସଂଶୟଃ କସ୍ୟଚିତ୍ ।
କିଂ ପୁନରତ୍ର ମୀମାଂସାଫଲମ୍? ନନୁ ଏତଦେବ – ଏଷାମନ୍ୟତମସ୍ୟ
ପରମନିଃଶ୍ରେୟସସାଧନତ୍ୱାବଧାରଣମ୍; ଅତଃ ବିସ୍ତୀର୍ଣତରଂ ମୀମାଂସ୍ୟମ୍
ଏତତ୍ ॥
ଆତ୍ମଜ୍ଞାନସ୍ୟ ତୁ କେବଲସ୍ୟ ନିଃଶ୍ରେୟସହେତୁତ୍ୱମ୍,
ଭେଦପ୍ରତ୍ୟଯନିବର୍ତକତ୍ୱେନ କୈବଲ୍ୟଫଲାବସାୟିତ୍ୱାତ୍ ।
କ୍ରିୟାକାରକଫଲଭେଦବୁଦ୍ଧିଃ ଅବିଦ୍ୟଯା ଆତ୍ମନି ନିତ୍ୟପ୍ରବୃତ୍ତା
– “ମମ କର୍ମ, ଅହଂ କର୍ତାମୁଷ୍ମୈ ଫଲାୟେଦଂ କର୍ମ କରିଷ୍ୟାମି”
ଇତି ଇୟଂ ଅବିଦ୍ୟା ଅନାଦିକାଲପ୍ରବୃତ୍ତା ।
ଅସ୍ୟା ଅବିଦ୍ୟାୟାଃ ନିବର୍ତକଂ “ଅୟମହମସ୍ମି କେବଲୋଽକର୍ତା
ଅକ୍ରିୟୋଽଫଲଃ; ନ ମତ୍ତୋଽନ୍ୟୋଽସ୍ତି କଶ୍ଚିତ୍” ଇତ୍ୟେବଂରୂପମ୍
ଆତ୍ମବିଷୟଂ ଜ୍ଞାନଂ ଉତ୍ପଦ୍ୟମାନମ୍, କର୍ମପ୍ରବୃତ୍ତିହେତୁଭୂତାୟାଃ
ଭେଦବୁଦ୍ଧେଃ ନିବର୍ତକତ୍ୱାତ୍ । ତୁ-ଶବ୍ଦଃ ପକ୍ଷବ୍ୟାବୃତ୍ତ୍ୟର୍ଥଃ –
ନ କେବଲେଭ୍ୟଃ କର୍ମଭ୍ୟଃ, ନ ଚ ଜ୍ଞାନକର୍ମଭ୍ୟାଂ ସମୁଚ୍ଚିତାଭ୍ୟାଂ
ନିଃଶ୍ରେୟସପ୍ରାପ୍ତିଃ ଇତି ପକ୍ଷଦ୍ୱୟଂ ନିବର୍ତୟତି । ଅକାର୍ୟତ୍ୱାଚ୍ଚ
ନିଃଶ୍ରେୟସ୍ୟ କର୍ମସାଧନତ୍ୱାନୁପପତ୍ତିଃ । ନ ହି ନିତ୍ୟଂ ବସ୍ତୁ
କର୍ମଣା ଜ୍ଞାନେନ ବା କ୍ରିୟତେ । କେବଲଂ ଜ୍ଞାନମପି ଅନର୍ଥକଂ ତର୍ହି? ନ,
ଅବିଦ୍ୟାନିବର୍ତକତ୍ୱେ ସତି ଦୃଷ୍ଟକୈବଲ୍ୟଫଲାବସାନତ୍ୱାତ୍ ।
ଅବିଦ୍ୟାତମୋନିବର୍ତକସ୍ୟ ଜ୍ଞାନସ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟଂ କୈବଲ୍ୟଫଲାବସାନତ୍ୱମ୍,
ରଜ୍ଜ୍ୱାଦିବିଷୟେ ସର୍ପାଦ୍ୟଜ୍ଞାନତମୋନିବର୍ତକପ୍ରଦୀପପ୍ରକାଶଫଲବତ୍ ।
ବିନିବୃତ୍ତସର୍ପାଦିବିକଲ୍ପରଜ୍ଜୁକୈବଲ୍ୟାବସାନଂ ହି ପ୍ରକାଶଫଲମ୍;
ତଥା ଜ୍ଞାନମ୍ । ଦୃଷ୍ଟାର୍ଥାନାଂ ଚ ଚ୍ଛିଦିକ୍ରିୟାଗ୍ନିମନ୍ଥନାଦୀନାଂ
ବ୍ୟାପୃତକର୍ତ୍ରାଦିକାରକାଣାଂ ଦ୍ୱୈଧୀଭାବାଗ୍ନିଦର୍ଶନାଦିଫଲାତ୍ ଅନ୍ୟଫଲେ
କର୍ମାନ୍ତରେ ବା ବ୍ୟାପାରାନୁପପତ୍ତିଃ ଯଥା, ତଥା ଦୃଷ୍ଟାର୍ଥାୟାଂ
ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାକ୍ରିୟାୟାଂ ବ୍ୟାପୃତସ୍ୟ ଜ୍ଞାତ୍ରାଦିକାରକସ୍ୟ ଆତ୍ମକୈବଲ୍ୟଫଲାତ୍
କର୍ମାନ୍ତରେ ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ ଅନୁପପନ୍ନା ଇତି ନ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠା କର୍ମସହିତା
ଉପପଦ୍ୟତେ । ଭୁଜ୍ୟଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦିକ୍ରିୟାବତ୍ସ୍ୟାତ୍ ଇତି ଚେତ୍, ନ; କୈବଲ୍ୟଫଲେ
ଜ୍ଞାନେ କ୍ରିୟାଫଲାର୍ଥିତ୍ୱାନୁପପତ୍ତେଃ । କୈବଲ୍ୟଫଲେ ହି ଜ୍ଞାନେ ପ୍ରାପ୍ତେ,
ସର୍ୱତଃସଂପ୍ଲୁତୋଦକଫଲେ କୂପତଟାକାଦିକ୍ରିୟାଫଲାର୍ଥିତ୍ୱାଭାବବତ୍,
ଫଲାନ୍ତରେ ତତ୍ସାଧନଭୂତାୟାଂ ବା କ୍ରିୟାୟାଂ ଅର୍ଥିତ୍ୱାନୁପପତ୍ତିଃ ।
ନ ହି ରାଜ୍ୟପ୍ରାପ୍ତିଫଲେ କର୍ମଣି ବ୍ୟାପୃତସ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରମାତ୍ରପ୍ରାପ୍ତିଫଲେ
ବ୍ୟାପାରଃ ଉପପଦ୍ୟତେ, ତଦ୍ୱିଷୟଂ ବା ଅର୍ଥିତ୍ୱମ୍ । ତସ୍ମାତ୍ ନ କର୍ମଣୋଽସ୍ତି
ନିଃଶ୍ରେୟସସାଧନତ୍ୱମ୍ । ନ ଚ ଜ୍ଞାନକର୍ମଣୋଃ ସମୁଚ୍ଚିତୟୋଃ । ନାପି
ଜ୍ଞାନସ୍ୟ କୈବଲ୍ୟଫଲସ୍ୟ କର୍ମସାହାୟ୍ୟାପେକ୍ଷା, ଅବିଦ୍ୟାନିବର୍ତକତ୍ୱେନ
ବିରୋଧାତ୍ । ନ ହି ତମଃ ତମସଃ ନିବର୍ତକମ୍ । ଅତଃ କେବଲମେବ ଜ୍ଞାନଂ
ନିଃଶ୍ରେୟସସାଧନଂ ଇତି । ନ; ନିତ୍ୟାକରଣେ ପ୍ରତ୍ୟବାୟପ୍ରାପ୍ତେଃ, କୈବଲ୍ୟସ୍ୟ
ଚ ନିତ୍ୟତ୍ୱାତ୍ । ଯତ୍ ତାବତ୍ କେବଲାଜ୍ଜ୍ଞାନାତ୍ କୈବଲ୍ୟପ୍ରାପ୍ତିଃ ଇତ୍ୟେତତ୍,
ତତ୍ ଅସତ୍; ଯତଃ ନିତ୍ୟାନାଂ କର୍ମଣାଂ ଶ୍ରୁତ୍ୟୁକ୍ତାନାଂ ଅକରଣେ ପ୍ରତ୍ୟବାୟଃ
ନରକାଦିପ୍ରାପ୍ତିଲକ୍ଷଣଃ ସ୍ୟାତ୍ । ନନୁ ଏବଂ ତର୍ହି କର୍ମଭ୍ୟୋ ମୋକ୍ଷୋ ନାସ୍ତି
ଇତି ଅନିର୍ମୋକ୍ଷ ଏବ । ନୈଷ ଦୋଷଃ; ନିତ୍ୟତ୍ୱାତ୍ ମୋକ୍ଷସ୍ୟ । ନିତ୍ୟାନାଂ
କର୍ମଣାଂ ଅନୁଷ୍ଠାନାତ୍ ପ୍ରତ୍ୟବାୟସ୍ୟ ଅପ୍ରାପ୍ତିଃ, ପ୍ରତିଷିଦ୍ଧସ୍ୟ ଚ ଅକରଣାତ୍
ଅନିଷ୍ଠଶରୀରାନୁପପତ୍ତିଃ, କାମ୍ୟାନାଂ ଚ ବର୍ଜନାତ୍ ଅନିଷ୍ଟାଶରୀରାନୁପପତ୍ତିଃ,
ବର୍ତମାନଶରୀରାରମ୍ଭକସ୍ୟ ଚ କର୍ମଣଃ ଫଲୋପଭୋଗକ୍ଷୟେ ପତିତେ
ଅସ୍ମିନ୍ ଶରୀରେ ଦେହାନ୍ତରୋତ୍ପତ୍ତୌ ଚ କାରଣାଭାବାତ୍ ଆତ୍ମନଃ ରାଗାଦୀନାଂ
ଚ ଅକରଣେ ସ୍ୱରୂପାବସ୍ଥାନମେବ କୈବଲ୍ୟମିତି ଅୟତ୍ନସିଦ୍ଧଂ କୈବଲ୍ୟମ୍
ଇତି । ଅତିକ୍ରାନ୍ତାନେକଜନ୍ମାନ୍ତରକୃତସ୍ୟ ସ୍ୱର୍ଗନରକାଦିପ୍ରାପ୍ତିଫଲସ୍ୟ
ଅନାରବ୍ଧକାର୍ୟସ୍ୟ ଉପଭୋଗାନୁପପତ୍ତେଃ କ୍ଷୟାଭାବଃ ଇତି ଚେତ୍, ନ;
ନିତ୍ୟକର୍ମାନୁଷ୍ଠାନାୟାସଦୁଃଖୋପଭୋଗସ୍ୟ ତତ୍ଫଲୋପଭୋଗତ୍ୱୋପପତ୍ତେଃ ।
ପ୍ରାୟଶ୍ଚିତ୍ତବଦ୍ୱା ପୂର୍ୱୋପାତ୍ତଦୁରିତକ୍ଷୟାର୍ଥଂ ନିତ୍ୟଂ କର୍ମ । ଆରବ୍ଧାନାଂ
ଚ କର୍ମଣାଂ ଉପଭୋଗେନୈବ କ୍ଷୀଣତ୍ୱାତ୍ ଅପୂର୍ୱାଣାଂ ଚ କର୍ମଣାଂ ଅନାରମ୍ଭେ
ଅୟତ୍ନସିଦ୍ଧଂ କୈବଲ୍ୟମିତି । ନ; “ତମେବ ବିଦିତ୍ୱାତିମୃତ୍ୟୁମେତି ନାନ୍ୟଃ
ପନ୍ଥା ବିଦ୍ୟତେଽୟନାୟ” (ଶ୍ୱେ. ଉ. ୩-୮) ଇତି ବିଦ୍ୟାୟା ଅନ୍ୟଃ ପନ୍ଥାଃ
ମୋକ୍ଷାୟ ନ ବିଦ୍ୟତେ ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ, ଚର୍ମବଦାକାଶବେଷ୍ଟନାସଂଭବବତ୍
ଅବିଦୁଷଃ ମୋକ୍ଷାସଂଭବଶ୍ରୁତେଃ, ”ଜ୍ଞାନାତ୍କୈବଲ୍ୟମାପ୍ନୋତି”
ଇତି ଚ ପୁରାଣସ୍ମୃତେଃ; ଅନାରବ୍ଧଫଲାନାଂ ପୁଣ୍ୟାନାଂ କର୍ମଣାଂ
କ୍ଷୟାନୁପପତ୍ତେଶ୍ଚ । ଯଥା ପୂର୍ୱୋପାତ୍ତାନାଂ ଦୁରିତାନାଂ ଅନାରବ୍ଧଫଲାନାଂ
ସଂଭବଃ, ତଥା ପୁଣ୍ୟାନାଂ ଅନାରବ୍ଧଫଲାନାଂ ସ୍ୟାତ୍ସଂଭବଃ ।
ତେଷାଂ ଚ ଦେହାନ୍ତରଂ ଅକୃତ୍ୱା କ୍ଷୟାନୁପପତ୍ତୌ ମୋକ୍ଷାନୁପପତ୍ତିଃ ।
ଧର୍ମାଧର୍ମହେତୂନାଂ ଚ ରାଗଦ୍ୱେଷମୋହାନାଂ ଅନ୍ୟତ୍ର ଆତ୍ମଜ୍ଞାନାତ୍
ଉଚ୍ଛେଦାନୁପପତ୍ତେଃ ଧର୍ମାଧର୍ମୋଚ୍ଛେଦାନୁପପତ୍ତିଃ । ନିତ୍ୟାନାଂ ଚ କର୍ମଣାଂ
ପୁଣ୍ୟଫଲତ୍ୱଶ୍ରୁତେଃ,”ବର୍ଣା ଆଶ୍ରମାଶ୍ଚ ସ୍ୱକର୍ମନିଷ୍ଠାଃ”
(ଗୌ. ଧ. ସୂ. ୨-୨-୨୯) ଇତ୍ୟାଦିସ୍ମୃତେଶ୍ଚ କର୍ମକ୍ଷୟାନୁପପତ୍ତିଃ ॥
ଯେ ତୁ ଆହୁଃ – ନିତ୍ୟାନି କର୍ମାଣି ଦୁଃଖରୂପତ୍ୱାତ୍ ପୂର୍ୱକୃତଦୁରିତକର୍ମଣାଂ
ଫଲମେବ, ନ ତୁ ତେଷାଂ ସ୍ୱରୂପବ୍ୟତିରେକେଣ ଅନ୍ୟତ୍ ଫଲଂ ଅସ୍ତି,
ଅଶ୍ରୁତତ୍ୱାତ୍, ଜୀବନାଦିନିମିତ୍ତେ ଚ ବିଧାନାତ୍ ଇତି । ନ ଅପ୍ରବୃତ୍ତାନାଂ କର୍ମଣାଂ
ଫଲଦାନାସଂଭବାତ୍; ଦୁଃଖଫଲବିଶେଷାନୁପପତ୍ତିଶ୍ଚ ସ୍ୟାତ୍ । ଯଦୁକ୍ତଂ
ପୂର୍ୱଜନ୍ମକୃତଦୁରିତାନାଂ କର୍ମଣାଂ ଫଲଂ ନିତ୍ୟକର୍ମାନୁଷ୍ଠାନାୟାସଦୁଃଖଂ
ଭୁଜ୍ୟତ ଇତି, ତଦସତ୍ । ନ ହି ମରଣକାଲେ ଫଲଦାନାୟ ଅନଙ୍କୁରୀଭୂତସ୍ୟ
କର୍ମଣଃ ଫଲଂ ଅନ୍ୟକର୍ମାରବ୍ଧେ ଜନ୍ମନି ଉପଭୁଜ୍ୟତେ ଇତି
ଉପପତ୍ତିଃ । ଅନ୍ୟଥା ସ୍ୱର୍ଗଫଲୋପଭୋଗାୟ ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦିକର୍ମାରବ୍ଧେ
ଜନ୍ମନି ନରକଫଲୋପଭୋଗାନୁପପତ୍ତିଃ ନ ସ୍ୟାତ୍ । ତସ୍ୟ ଦୁରିତସ୍ୟ
ଦୁଃଖବିଶେଷଫଲତ୍ୱାନୁପପତ୍ତେଶ୍ଚ – ଅନେକେଷୁ ହି ଦୁରିତେଷୁ ସଂଭବତ୍ସୁ
ଭିନ୍ନଦୁଃଖସାଧନଫଲେଷୁ ନିତ୍ୟକର୍ମାନୁଷ୍ଠାନାୟାସଦୁଃଖମାତ୍ରଫଲେଷୁ
କଲ୍ପ୍ୟମାନେଷୁ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱରୋଗାଦିବାଧନଂ ନିର୍ନିମିତ୍ତଂ ନ ହି ଶକ୍ୟତେ
କଲ୍ପୟିତୁମ୍, ନିତ୍ୟକର୍ମାନୁଷ୍ଠାନାୟାସଦୁଃଖମେବ ପୂର୍ୱୋପାତ୍ତଦୁରିତଫଲଂ
ନ ଶିରସା ପାଷାଣବହନାଦିଦୁଃଖମିତି । ଅପ୍ରକୃତଂ ଚ ଇଦଂ ଉଚ୍ୟତେ
– ନିତ୍ୟକର୍ମାନୁଷ୍ଠାନାୟାସଦୁଃଖଂ ପୂର୍ୱକୃତଦୁରିତକର୍ମଫଲମ୍
ଇତି । କଥମ୍? ଅପ୍ରସୂତଫଲସ୍ୟ ହି ପୂର୍ୱକୃତଦୁରିତସ୍ୟ କ୍ଷୟଃ ନ
ଉପପଦ୍ୟତ ଇତି ପ୍ରକୃତମ୍ । ତତ୍ର ପ୍ରସୂତଫଲସ୍ୟ କର୍ମଣଃ ଫଲଂ
ନିତ୍ୟକର୍ମାନୁଷ୍ଠାନାୟାସଦୁଃଖଂ ଆହ ଭବାନ୍, ନ ଅପ୍ରସୂତଫଲସ୍ୟେତି ।
ଅଥ ସର୍ୱମେବ ପୂର୍ୱକୃତଂ ଦୁରିତଂ ପ୍ରସୂତଫଲମେବ ଇତି ମନ୍ୟତେ
ଭବାନ୍, ତତଃ ନିତ୍ୟକର୍ମାନୁଷ୍ଠାନାୟାସଦୁଃଖମେବ ଫଲଂ ଇତି ବିଶେଷଣମ୍
ଅୟୁକ୍ତମ୍ । ନିତ୍ୟକର୍ମବିଧ୍ୟାନର୍ଥକ୍ୟପ୍ରସଙ୍ଗଶ୍ଚ, ଉପଭୋଗେନୈବ
ପ୍ରସୂତଫଲସ୍ୟ ଦୁରିତକର୍ମଣଃ କ୍ଷୟୋପପତ୍ତେଃ । କିଂଚ, ଶ୍ରୁତସ୍ୟ
ନିତ୍ୟସ୍ୟ କର୍ମଣଃ ଦୁଃଖଂ ଚେତ୍ ଫଲମ୍, ନିତ୍ୟକର୍ମାନୁଷ୍ଠାନାୟାସାଦେବ ତତ୍
ଦୃଶ୍ୟତେ ବ୍ୟାୟାମାଦିବତ୍; ତତ୍ ଅନ୍ୟସ୍ୟ ଇତି କଲ୍ପନାନୁପପତ୍ତିଃ ।
ଜୀବନାଦିନିମିତ୍ତେ ଚ ବିଧାନାତ୍, ନିତ୍ୟାନାଂ କର୍ମଣାଂ ପ୍ରାୟଶ୍ଚିତ୍ତବତ୍
ପୂର୍ୱକୃତଦୁରିତଫଲତ୍ୱାନୁପପତ୍ତିଃ । ଯସ୍ମିନ୍ ପାପକର୍ମଣି ନିମିତ୍ତେ ଯତ୍
ବିହିତଂ ପ୍ରାୟଶ୍ଚିତ୍ତଂ ନ ତୁ ତସ୍ୟ ପାପସ୍ୟ ତତ୍ ଫଲମ୍ । ଅଥ ତସ୍ୟୈବ
ପାପସ୍ୟ ନିମିତ୍ତସ୍ୟ ପ୍ରାୟଶ୍ଚିତ୍ତଦୁଃଖଂ ଫଲମ୍, ଜୀବନାଦିନିମିତ୍ତେଽପି
ନିତ୍ୟକର୍ମାନୁଷ୍ଠାନାୟାସଦୁଃଖଂ ଜୀବନାଦିନିମିତ୍ତସ୍ୟୈବ ଫଲଂ
ପ୍ରସଜ୍ୟେତ, ନିତ୍ୟପ୍ରାୟଶ୍ଚିତ୍ତୟୋଃ ନୈମିତ୍ତିକତ୍ୱାବିଶେଷାତ୍ । କିଂଚ
ଅନ୍ୟତ୍ – ନିତ୍ୟସ୍ୟ କାମ୍ୟସ୍ୟ ଚ ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦେଃ ଅନୁଷ୍ଠାନାୟାସଦୁଃଖସ୍ୟ
ତୁଲ୍ୟତ୍ୱାତ୍ ନିତ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନାୟାସଦୁଃଖମେବ ପୂର୍ୱକୃତଦୁରିତସ୍ୟ
ଫଲମ୍, ନ ତୁ କାମ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନାୟାସଦୁଃଖଂ ଇତି ବିଶେଷୋ ନାସ୍ତୀତି
ତଦପି ପୂର୍ୱକୃତଦୁରିତଫଲଂ ପ୍ରସଜ୍ୟେତ । ତଥା ଚ ସତି ନିତ୍ୟାନାଂ
ଫଲାଶ୍ରବଣାତ୍ ତଦ୍ୱିଧାନାନ୍ୟଥାନୁପପତ୍ତେଶ୍ଚ ନିତ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନାୟାସଦୁଃଖଂ
ପୂର୍ୱକୃତଦୁରିତଫଲଂ ଇତି ଅର୍ଥାପତ୍ତିକଲ୍ପନା ଚ ଅନୁପପନ୍ନା, ଏବଂ
ବିଧାନାନ୍ୟଥାନୁପପତ୍ତେଃ ଅନୁଷ୍ଠାନାୟାସଦୁଃଖବ୍ୟତିରିକ୍ତଫଲତ୍ୱାନୁମାନାଚ୍ଚ
ନିତ୍ୟାନାମ୍ । ବିରୋଧାଚ୍ଚ; ବିରୁଦ୍ଧଂ ଚ ଇଦଂ ଉଚ୍ୟତେ – ନିତ୍ୟକର୍ମଣା
ଅନୁଷ୍ଟୀୟମାନେନ ଅନ୍ୟସ୍ୟ କର୍ମଣଃ ଫଲଂ ଭୁଜ୍ୟତେ ଇତି ଅଭ୍ୟୁପଗମ୍ୟମାନେ
ସ ଏବ ଉପଭୋଗଃ ନିତ୍ୟସ୍ୟ କର୍ମଣଃ ଫଲଂ ଇତି, ନିତ୍ୟସ୍ୟ କର୍ମଣଃ
ଫଲାଭାବ ଇତି ଚ ବିରୁଦ୍ଧଂ ଉଚ୍ୟତେ । କିଂଚ, କାମ୍ୟାଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦୌ
ଅନୁଷ୍ଠୀୟମାନେ ନିତ୍ୟମପି ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦି ତନ୍ତ୍ରେଣୈବ ଅନୁଷ୍ଠିତଂ ଭବତୀତି
ତଦାୟାସଦୁଃଖେନୈବ କାମ୍ୟାଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦିଫଲଂ ଉପକ୍ଷୀଣଂ ସ୍ୟାତ୍, ତତ୍ତନ୍ତ୍ରତ୍ୱାତ୍ ।
ଅଥ କାମ୍ୟାଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦିଫଲଂ ଅନ୍ୟଦେବ ସ୍ୱର୍ଗାଦି, ତଦନୁଷ୍ଠାନାୟାସଦୁଃଖମପି
ଭିନ୍ନଂ ପ୍ରସଜ୍ୟେତ । ନ ଚ ତଦସ୍ତି, ଦୃଷ୍ଟବିରୋଧାତ୍; ନ ହି
କାମ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନାୟାସଦୁଃଖାତ୍ କେବଲନିତ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନାୟାସଦୁଃଖଂ ଭିନ୍ନଂ
ଦୃଶ୍ୟତେ । କିଂଚ ଅନ୍ୟତ୍ – ଅବିହିତମପ୍ରତିଷିଦ୍ଧଂ ଚ କର୍ମ
ତତ୍କାଲଫଲମ୍, ନ ତୁ ଶାସ୍ତ୍ରଚୋଦିତଂ ପ୍ରତିଷିଦ୍ଧଂ ବା ତତ୍କାଲଫଲଂ
ଭବେତ୍ । ତଦା ସ୍ୱର୍ଗାଦିଷ୍ୱପି ଅଦୃଷ୍ଟଫଲାଶାସନେନ ଉଦ୍ୟମୋ ନ ସ୍ୟାତ୍ –
ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦୀନାମେବ କର୍ମସ୍ୱରୂପାବିଶେଷେ ଅନୁଷ୍ଠାନାୟାସଦୁଃଖମାତ୍ରେଣ
ଉପକ୍ଷୟଃ ନିତ୍ୟାନାମ୍; ସ୍ୱର୍ଗାଦିମହାଫଲତ୍ୱଂ କାମ୍ୟାନାମ୍,
ଅଙ୍ଗେତିକର୍ତବ୍ୟତାଦ୍ୟାଧିକ୍ୟେ ତୁ ଅସତି, ଫଲକାମିତ୍ୱମାତ୍ରେଣେତି ।
ତସ୍ମାଚ୍ଚ ନ ନିତ୍ୟାନାଂ କର୍ମଣାଂ ଅଦୃଷ୍ଟଫଲାଭାବଃ କଦାଚିଦପି
ଉପପଦ୍ୟତେ । ଅତଶ୍ଚ ଅବିଦ୍ୟାପୂର୍ୱକସ୍ୟ କର୍ମଣଃ ବିଦ୍ୟୈବ ଶୁଭସ୍ୟ
ଅଶୁଭସ୍ୟ ବା କ୍ଷୟକାରଣଂ ଅଶେଷତଃ, ନ ନିତ୍ୟକର୍ମାନୁଷ୍ଠାନମ୍ ।
ଅବିଦ୍ୟାକାମବୀଜଂ ହି ସର୍ୱମେବ କର୍ମ । ତଥା ଚ ଉପପାଦିତମବିଦ୍ୱଦ୍ୱିଷୟଂ
କର୍ମ, ବିଦ୍ୱଦ୍ୱିଷୟା ଚ ସର୍ୱକର୍ମସଂନ୍ୟାସପୂର୍ୱିକା ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠା –
“ଉଭୌ ତୌ ନ ବିଜାନୀତଃ” (ଭ. ଗୀ. ୨-୧୯) “ବେଦାବିନାଶିନଂ
ନିତ୍ୟମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୨-୨୧)“ଜ୍ଞାନୟୋଗେନ ସାଂଖ୍ୟାନାଂ କର୍ମୟୋଗେନ
ଯୋଗିନାମ୍” (ଭ. ଗୀ. ୩-୩) “ଅଜ୍ଞାନାଂ କର୍ମସଙ୍ଗିନାମ୍”
(ଭ. ଗୀ. ୩-୨୬) “ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ତୁ ମହାବାହୋ. . . ଗୁଣା ଗୁଣେଷୁ ବର୍ତନ୍ତେ
ଇତି ମତ୍ୱା ନ ସଜ୍ଜତେ” (ଭ. ଗୀ. ୩-୨୮) “ସର୍ୱକର୍ମାଣି ମନସା
ସଂନ୍ୟସ୍ୟାସ୍ତେ” (ଭ. ଗୀ. ୫-୧୩) “ନୈବ କିଂଚିତ୍ କରୋମୀତି ଯୁକ୍ତୋ
ମନ୍ୟେତ ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍” (ଭ. ଗୀ. ୫-୮), ଅର୍ଥାତ୍ ଅଜ୍ଞଃ କରୋମି ଇତି;
ଆରୁରୁକ୍ଷୋଃ କର୍ମ କାରଣମ୍, ଆରୂଢସ୍ୟ ଯୋଗସ୍ଥସ୍ୟ ଶମ ଏବ କାରଣମ୍;
ଉଦାରାଃ ତ୍ରୟୋଽପି ଅଜ୍ଞାଃ, “ଜ୍ଞାନୀ ତ୍ୱାତ୍ମୈବ ମେ ମତମ୍”
(ଭ. ଗୀ. ୭-୧୮)“ଅଜ୍ଞାଃ କର୍ମିଣଃ ଗତାଗତଂ କାମକାମାଃ ଲଭନ୍ତେ”;
ଅନନ୍ୟାଶ୍ଚିନ୍ତୟନ୍ତୋ ମାଂ ନିତ୍ୟଯୁକ୍ତାଃ ଯଥୋକ୍ତଂ ଆତ୍ମାନଂ ଆକାଶକଲ୍ପମ୍
ଉପାସତେ; “ଦଦାମି ବୁଦ୍ଧିୟୋଗଂ ତଂ ଯେନ ମାମୁପୟାନ୍ତି ତେ”,
ଅର୍ଥାତ୍ ନ କର୍ମିଣଃ ଅଜ୍ଞାଃ ଉପୟାନ୍ତି । ଭଗବତ୍କର୍ମକାରିଣଃ ଯେ ଯୁକ୍ତତମା
ଅପି କର୍ମିଣଃ ଅଜ୍ଞାଃ, ତେ ଉତ୍ତରୋତ୍ତରହୀନଫଲତ୍ୟାଗାବସାନସାଧନାଃ;
ଅନିର୍ଦେଶ୍ୟାକ୍ଷରୋପାସକାସ୍ତୁ “ଅଦ୍ୱେଷ୍ଟା ସର୍ୱଭୂତାନାମ୍”
(ଭ. ଗୀ. ୧୨-୧୩) ଇତି ଅଧ୍ୟାୟପରିସମାପ୍ତି ଉକ୍ତସାଧନାଃ
କ୍ଷେତ୍ରାଧ୍ୟାୟାଦ୍ୟଧ୍ୟାୟତ୍ରୟୋକ୍ତଜ୍ଞାନସାଧନାଶ୍ଚ ।
ଅଧିଷ୍ଠାନାଦିପଞ୍ଚକହେତୁକସର୍ୱକର୍ମସଂନ୍ୟାସିନାଂ
ଆତ୍ମୈକତ୍ୱାକର୍ତୃତ୍ୱଜ୍ଞାନବତାଂ ପରସ୍ୟାଂ ଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠାୟାଂ
ବର୍ତମାନାନାଂ ଭଗବତ୍ତତ୍ତ୍ୱବିଦାଂ ଅନିଷ୍ଟାଦିକର୍ମଫଲତ୍ରୟଂ
ପରମହଂସପରିବ୍ରାଜକାନାମେବ ଲବ୍ଧଭଗବତ୍ସ୍ୱରୂପାତ୍ମୈକତ୍ୱଶରଣାନାଂ
ନ ଭବତି; ଭବତ୍ୟେବ ଅନ୍ୟେଷାମଜ୍ଞାନାଂ କର୍ମିଣାମସଂନ୍ୟାସିନାଂ ଇତ୍ୟେଷଃ
ଗୀତାଶାସ୍ତ୍ରୋକ୍ତକର୍ତବ୍ୟାର୍ଥସ୍ୟ ବିଭାଗଃ ॥
ଅବିଦ୍ୟାପୂର୍ୱକତ୍ୱଂ ସର୍ୱସ୍ୟ କର୍ମଣଃ ଅସିଦ୍ଧମିତି ଚେତ୍, ନ;
ବ୍ରହ୍ମହତ୍ୟାଦିବତ୍ । ଯଦ୍ୟପି ଶାସ୍ତ୍ରାବଗତଂ ନିତ୍ୟଂ କର୍ମ, ତଥାପି
ଅବିଦ୍ୟାବତ ଏବ ଭବତି । ଯଥା ପ୍ରତିଷେଧଶାସ୍ତ୍ରାବଗତମପି
ବ୍ରହ୍ମହତ୍ୟାଦିଲକ୍ଷଣଂ କର୍ମ ଅନର୍ଥକାରଣଂ ଅବିଦ୍ୟାକାମାଦିଦୋଷବତଃ
ଭବତି, ଅନ୍ୟଥା ପ୍ରବୃତ୍ତ୍ୟନୁପପତ୍ତେଃ, ତଥା ନିତ୍ୟନୈମିତ୍ତିକକାମ୍ୟାନ୍ୟପୀତି ।
ଦେହବ୍ୟତିରିକ୍ତାତ୍ମନି ଅଜ୍ଞାତେ ପ୍ରବୃତ୍ତିଃ ନିତ୍ୟାଦିକର୍ମସୁ ଅନୁପପନ୍ନା
ଇତି ଚେତ୍, ନ; ଚଲନାତ୍ମକସ୍ୟ କର୍ମଣଃ ଅନାତ୍ମକର୍ତୃକସ୍ୟ “ଅହଂ
କରୋମି” ଇତି ପ୍ରବୃତ୍ତିଦର୍ଶନାତ୍ । ଦେହାଦିସଂଘାତେ ଅହଂପ୍ରତ୍ୟଯଃ
ଗୌଣଃ, ନ ମିଥ୍ୟା ଇତି ଚେତ୍, ନ; ତତ୍କାର୍ୟେଷ୍ୱପି ଗୌଣତ୍ୱୋପପତ୍ତେଃ । ଆତ୍ମୀୟେ
ଦେହାଦିସଂଘାତେ ଅହଂପ୍ରତ୍ୟଯଃ ଗୌଣଃ; ଯଥା ଆତ୍ମୀୟେ ପୁତ୍ରେ ”ଆତ୍ମା ବୈ
ପୁତ୍ରନାମାସି” (ତୈ. ଆ. ଏକା. ୨-୧୧) ଇତି, ଲୋକେ ଚ “ମମ ପ୍ରାଣ ଏବ
ଅୟଂ ଗୌଃ” ଇତି, ତଦ୍ୱତ୍ । ନୈବାୟଂ ମିଥ୍ୟାପ୍ରତ୍ୟଯଃ । ମିଥ୍ୟାପ୍ରତ୍ୟଯସ୍ତୁ
ସ୍ଥାଣୁପୁରୁଷୟୋଃ ଅଗୃହ୍ୟମାଣବିଶେଷୟୋଃ । ନ ଗୌଣପ୍ରତ୍ୟଯସ୍ୟ
ମୁଖ୍ୟକାର୍ୟାର୍ଥତା, ଅଧିକରଣସ୍ତୁତ୍ୟର୍ଥତ୍ୱାତ୍ ଲୁପ୍ତୋପମାଶବ୍ଦେନ ।
ଯଥା “ସିଂହୋ ଦେବଦତ୍ତଃ” “ଅଗ୍ନିର୍ମାଣବକଃ”
ଇତି ସିଂହ ଇବ ଅଗ୍ନିରିବ କ୍ରୌର୍ୟପୈଙ୍ଗଲ୍ୟାଦିସାମାନ୍ୟବତ୍ତ୍ୱାତ୍
ଦେବଦତ୍ତମାଣବକାଧିକରଣସ୍ତୁତ୍ୟର୍ଥମେବ, ନ ତୁ ସିଂହକାର୍ୟଂ ଅଗ୍ନିକାର୍ୟଂ
ବା ଗୌଣଶବ୍ଦପ୍ରତ୍ୟଯନିମିତ୍ତଂ କିଂଚିତ୍ସାଧ୍ୟତେ; ମିଥ୍ୟାପ୍ରତ୍ୟଯକାର୍ୟଂ
ତୁ ଅନର୍ଥମନୁଭବତି ଇତି । ଗୌଣପ୍ରତ୍ୟଯବିଷୟଂ ଜାନାତି “ନୈଷ
ସିଂହଃ ଦେବଦତ୍ତଃ”, ତଥା “ନାୟମଗ୍ନିର୍ମାଣବକଃ” ଇତି ।
ତଥା ଗୌଣେନ ଦେହାଦିସଂଘାତେନ ଆତ୍ମନା କୃତଂ କର୍ମ ନ ମୁଖ୍ୟେନ
ଅହଂପ୍ରତ୍ୟଯବିଷୟେଣ ଆତ୍ମନା କୃତଂ ସ୍ୟାତ୍ । ନ ହି ଗୌଣସିଂହାଗ୍ନିଭ୍ୟାଂ
କୃତଂ କର୍ମ ମୁଖ୍ୟସିଂହାଗ୍ନିଭ୍ୟାଂ କୃତଂ ସ୍ୟାତ୍ । ନ ଚ କ୍ରୌର୍ୟେଣ
ପୈଙ୍ଗଲ୍ୟେନ ବା ମୁଖ୍ୟସିଂହାଗ୍ନ୍ୟୋଃ କାର୍ୟଂ କିଂଚିତ୍ କ୍ରିୟତେ, ସ୍ତୁତ୍ୟର୍ଥତ୍ୱେନ
ଉପକ୍ଷୀଣତ୍ୱାତ୍ । ସ୍ତୂୟମାନୌ ଚ ଜାନୀତଃ “ନ ଅହଂ ସିଂହଃ” “ନ
ଅହଂ ଅଗ୍ନିଃ” ଇତି; ନ ହି “ସିଂହସ୍ୟ କର୍ମ ମମ ଅଗ୍ନେଶ୍ଚ”
ଇତି । ତଥା “ନ ସଂଘାତସ୍ୟ କର୍ମ ମମ ମୁଖ୍ୟସ୍ୟ ଆତ୍ମନଃ” ଇତି
ପ୍ରତ୍ୟଯଃ ଯୁକ୍ତତରଃ ସ୍ୟାତ୍; ନ ପୁନଃ “ଅହଂ କର୍ତା ମମ କର୍ମ” ଇତି ।
ଯଚ୍ଚ ଆହୁଃ “ଆତ୍ମୀୟୈଃ ସ୍ମୃତୀଚ୍ଛାପ୍ରୟତ୍ନୈଃ କର୍ମହେତୁଭିରାତ୍ମା
କର୍ମ କରୋତି” ଇତି, ନ; ତେଷାଂ ମିଥ୍ୟାପ୍ରତ୍ୟଯପୂର୍ୱକତ୍ୱାତ୍ ।
ମିଥ୍ୟାପ୍ରତ୍ୟଯନିମିତ୍ତେଷ୍ଟାନିଷ୍ଟାନୁଭୂତକ୍ରିୟାଫଲଜନିତସଂସ୍କାରପୂର୍ୱକାଃ
ହି ସ୍ମୃତୀଚ୍ଛାପ୍ରୟତ୍ନାଦୟଃ । ଯଥା ଅସ୍ମିନ୍ ଜନ୍ମନି
ଦେହାଦିସଂଘାତାଭିମାନରାଗଦ୍ୱେଷାଦିକୃତୌ ଧର୍ମାଧର୍ମୌ
ତତ୍ଫଲାନୁଭବଶ୍ଚ, ତଥା ଅତୀତେ ଅତୀତତରେଽପି ଜନ୍ମନି ଇତି
ଅନାଦିରବିଦ୍ୟାକୃତଃ ସଂସାରଃ ଅତୀତୋଽନାଗତଶ୍ଚ ଅନୁମେୟଃ । ତତଶ୍ଚ
ସର୍ୱକର୍ମସଂନ୍ୟାସସହିତଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠୟା ଆତ୍ୟନ୍ତିକଃ ସଂସାରୋପରମ
ଇତି ସିଦ୍ଧମ୍ । ଅବିଦ୍ୟାତ୍ମକତ୍ୱାଚ୍ଚ ଦେହାଭିମାନସ୍ୟ, ତନ୍ନିବୃତ୍ତୌ
ଦେହାନୁପପତ୍ତେଃ ସଂସାରାନୁପପତ୍ତିଃ । ଦେହାଦିସଂଘାତେ ଆତ୍ମାଭିମାନଃ
ଅବିଦ୍ୟାତ୍ମକଃ । ନ ହି ଲୋକେ “ଗବାଦିଭ୍ୟୋଽନ୍ୟୋଽହମ୍, ମତ୍ତଶ୍ଚାନ୍ୟେ
ଗବାଦୟଃ” ଇତି ଜାନନ୍ ତାନ୍ “ଅହମ୍” ଇତି ମନ୍ୟତେ କଶ୍ଚିତ୍ ।
ଅଜାନଂସ୍ତୁ ସ୍ଥାଣୌ ପୁରୁଷବିଜ୍ଞାନବତ୍ ଅବିବେକତଃ ଦେହାଦିସଂଘାତେ କୁର୍ୟାତ୍
“ଅହମ୍” ଇତି ପ୍ରତ୍ୟଯମ୍, ନ ବିବେକତଃ ଜାନନ୍ । ଯସ୍ତୁ”ଆତ୍ମା
ବୈ ପୁତ୍ର ନାମାସି” (ତୈ. ଆ. ଏକା. ୨-୧୧) ଇତି ପୁତ୍ରେ ଅହଂପ୍ରତ୍ୟଯଃ,
ସ ତୁ ଜନ୍ୟଜନକସଂବନ୍ଧନିମିତ୍ତଃ ଗୌଣଃ । ଗୌଣେନ ଚ ଆତ୍ମନା
ଭୋଜନାଦିବତ୍ ପରମାର୍ଥକାର୍ୟଂ ନ ଶକ୍ୟତେ କର୍ତୁମ୍, ଗୌଣସିଂହାଗ୍ନିଭ୍ୟାଂ
ମୁଖ୍ୟସିଂହାଗ୍ନିକାର୍ୟବତ୍ ॥
ଅଦୃଷ୍ଟବିଷୟଚୋଦନାପ୍ରାମାଣ୍ୟାତ୍ ଆତ୍ମକର୍ତବ୍ୟଂ ଗୌଣୈଃ ଦେହେନ୍ଦ୍ରିୟାତ୍ମଭିଃ
କ୍ରିୟତ ଏବ ଇତି ଚେତ୍, ନ; ଅବିଦ୍ୟାକୃତାତ୍ମତ୍ୱାତ୍ତେଷାମ୍ । ନ ଚ ଗୌଣାଃ
ଆତ୍ମାନଃ ଦେହେନ୍ଦ୍ରିୟାଦୟଃ; କିଂ ତର୍ହି? ମିଥ୍ୟାପ୍ରତ୍ୟଯେନୈବ ଅନାତ୍ମାନଃ ସନ୍ତଃ
ଆତ୍ମତ୍ୱମାପାଦ୍ୟନ୍ତେ, ତଦ୍ଭାବେ ଭାବାତ୍, ତଦଭାବେ ଚ ଅଭାବାତ୍ ।
ଅବିବେକିନାଂ ହି ଅଜ୍ଞାନକାଲେ ବାଲାନାଂ ଦୃଶ୍ୟତେ “ଦୀର୍ଘୋଽହମ୍”
“ଗୌରୋଽହମ୍” ଇତି ଦେହାଦିସଂଘାତେ ଅହଂପ୍ରତ୍ୟଯଃ । ନ ତୁ
ବିବେକିନାଂ “ଅନ୍ୟୋଽହଂ ଦେହାଦିସଂଘାତାତ୍” ଇତି ଜାନତାଂ ତତ୍କାଲେ
ଦେହାଦିସଂଘାତେ ଅହଂପ୍ରତ୍ୟଯଃ ଭବତି । ତସ୍ମାତ୍ ମିଥ୍ୟାପ୍ରତ୍ୟଯାଭାବେ ଅଭାବାତ୍
ତତ୍କୃତ ଏବ, ନ ଗୌଣଃ । ପୃଥଗ୍ଗୃହ୍ୟମାଣବିଶେଷସାମାନ୍ୟଯୋର୍ହି
ସିଂହଦେବଦତ୍ତୟୋଃ ଅଗ୍ନିମାଣବକୟୋର୍ୱା ଗୌଣଃ ପ୍ରତ୍ୟଯଃ ଶବ୍ଦପ୍ରୟୋଗୋ
ବା ସ୍ୟାତ୍, ନ ଅଗୃହ୍ୟମାଣବିଶେଷସାମାନ୍ୟଯୋଃ । ଯତ୍ତୁ ଉକ୍ତମ୍
“ଶ୍ରୁତିପ୍ରାମାଣ୍ୟାତ୍” ଇତି, ତତ୍ ନ; ତତ୍ପ୍ରାମାଣ୍ୟସ୍ୟ
ଅଦୃଷ୍ଟବିଷୟତ୍ୱାତ୍ । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାଦିପ୍ରମାଣାନୁପଲବ୍ଧେ ହି
ବିଷୟେ ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦିସାଧ୍ୟସାଧନସଂବନ୍ଧେ ଶ୍ରୁତେଃ ପ୍ରାମାଣ୍ୟମ୍, ନ
ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାଦିବିଷୟେ, ଅଦୃଷ୍ଟଦର୍ଶନାର୍ଥବିଷୟତ୍ୱାତ୍ ପ୍ରାମାଣ୍ୟସ୍ୟ ।
ତସ୍ମାତ୍ ନ ଦୃଷ୍ଟମିଥ୍ୟାଜ୍ଞାନନିମିତ୍ତସ୍ୟ ଅହଂପ୍ରତ୍ୟଯସ୍ୟ
ଦେହାଦିସଂଘାତେ ଗୌଣତ୍ୱଂ କଲ୍ପୟିତୁଂ ଶକ୍ୟମ୍ । ନ ହି ଶ୍ରୁତିଶତମପି
“ଶୀତୋଽଗ୍ନିରପ୍ରକାଶୋ ବା” ଇତି ବ୍ରୁବତ୍ ପ୍ରାମାଣ୍ୟମୁପୈତି ।
ଯଦି ବ୍ରୂୟାତ୍ “ଶୀତୋଽଗ୍ନିରପ୍ରକାଶୋ ବା” ଇତି, ତଥାପି
ଅର୍ଥାନ୍ତରଂ ଶ୍ରୁତେଃ ବିବକ୍ଷିତଂ କଲ୍ପ୍ୟମ୍, ପ୍ରାମାଣ୍ୟାନ୍ୟଥାନୁପପତ୍ତେଃ,
ନ ତୁ ପ୍ରମାଣାନ୍ତରବିରୁଦ୍ଧଂ ସ୍ୱବଚନବିରୁଦ୍ଧଂ ବା । କର୍ମଣଃ
ମିଥ୍ୟାପ୍ରତ୍ୟଯବତ୍କର୍ତୃକତ୍ୱାତ୍ କର୍ତୁରଭାବେ ଶ୍ରୁତେରପ୍ରାମାଣ୍ୟମିତି ଚେତ୍,
ନ; ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାମର୍ଥବତ୍ତ୍ୱୋପପତ୍ତେଃ ॥
କର୍ମବିଧିଶ୍ରୁତିବତ୍ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାବିଧିଶ୍ରୁତେରପି ଅପ୍ରାମାଣ୍ୟପ୍ରସଙ୍ଗ ଇତି
ଚେତ୍, ନ; ବାଧକପ୍ରତ୍ୟଯାନୁପପତ୍ତେଃ । ଯଥା ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାବିଧିଶ୍ରୁତ୍ୟା
ଆତ୍ମନି ଅବଗତେ ଦେହାଦିସଂଘାତେ ଅହଂପ୍ରତ୍ୟଯଃ ବାଧ୍ୟତେ, ତଥା ଆତ୍ମନ୍ୟେବ
ଆତ୍ମାବଗତିଃ ନ କଦାଚିତ୍ କେନଚିତ୍ କଥଂଚିଦପି ବାଧିତୁଂ ଶକ୍ୟା,
ଫଲାବ୍ୟତିରେକାଦବଗତେଃ, ଯଥା ଅଗ୍ନିଃ ଉଷ୍ଣଃ ପ୍ରକାଶଶ୍ଚ ଇତି । ନ
ଚ ଏବଂ କର୍ମବିଧିଶ୍ରୁତେରପ୍ରାମାଣ୍ୟମ୍, ପୂର୍ୱପୂର୍ୱପ୍ରବୃତ୍ତିନିରୋଧେନ
ଉତ୍ତରୋତ୍ତରାପୂର୍ୱପ୍ରବୃତ୍ତିଜନନସ୍ୟ ପ୍ରତ୍ୟଗାତ୍ମାଭିମୁଖ୍ୟେନ
ପ୍ରବୃତ୍ତ୍ୟୁତ୍ପାଦନାର୍ଥତ୍ୱାତ୍ । ମିଥ୍ୟାତ୍ୱେଽପି ଉପାୟସ୍ୟ ଉପେୟସତ୍ୟତୟା
ସତ୍ୟତ୍ୱମେବ ସ୍ୟାତ୍, ଯଥା ଅର୍ଥବାଦାନାଂ ବିଧିଶେଷାଣାମ୍; ଲୋକେଽପି
ବାଲୋନ୍ମତ୍ତାଦୀନାଂ ପୟଆଦୌ ପାୟଯିତବ୍ୟେ ଚୂଡାବର୍ଧନାଦିବଚନମ୍ ।
ପ୍ରକାରାନ୍ତରସ୍ଥାନାଂ ଚ ସାକ୍ଷାଦେବ ବା ପ୍ରାମାଣ୍ୟଂ ସିଦ୍ଧମ୍, ପ୍ରାଗାତ୍ମଜ୍ଞାନାତ୍
ଦେହାଭିମାନନିମିତ୍ତପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷାଦିପ୍ରାମାଣ୍ୟବତ୍ । ଯତ୍ତୁ ମନ୍ୟସେ –
ସ୍ୱୟମବ୍ୟାପ୍ରିୟମାଣୋଽପି ଆତ୍ମା ସଂନିଧିମାତ୍ରେଣ କରୋତି, ତଦେବ ମୁଖ୍ୟଂ
କର୍ତୃତ୍ୱମାତ୍ମନଃ; ଯଥା ରାଜା ଯୁଧ୍ୟମାନେଷୁ ଯୋଧେଷୁ ଯୁଧ୍ୟତ ଇତି
ପ୍ରସିଦ୍ଧଂ ସ୍ୱୟମୟୁଧ୍ୟମାନୋଽପି ସଂନିଧାନାଦେବ ଜିତଃ ପରାଜିତଶ୍ଚେତି,
ତଥା ସେନାପତିଃ ବାଚୈବ କରୋତି; କ୍ରିୟାଫଲସଂବନ୍ଧଶ୍ଚ ରାଜ୍ଞଃ
ସେନାପତେଶ୍ଚ ଦୃଷ୍ଟଃ । ଯଥା ଚ ଋତ୍ୱିକ୍କର୍ମ ଯଜମାନସ୍ୟ, ତଥା
ଦେହାଦୀନାଂ କର୍ମ ଆତ୍ମକୃତଂ ସ୍ୟାତ୍, ଫଲସ୍ୟ ଆତ୍ମଗାମିତ୍ୱାତ୍ । ଯଥା ବା
ଭ୍ରାମକସ୍ୟ ଲୋକଭ୍ରାମୟିତୃତ୍ୱାତ୍ ଅବ୍ୟାପୃତସ୍ୟୈବ ମୁଖ୍ୟମେବ କର୍ତୃତ୍ୱମ୍,
ତଥା ଚ ଆତ୍ମନଃ ଇତି । ତତ୍ ଅସତ୍; ଅକୁର୍ୱତଃ କାରକତ୍ୱପ୍ରସଙ୍ଗାତ୍ ।
କାରକମନେକପ୍ରକାରମିତି ଚେତ୍, ନ; ରାଜପ୍ରଭୃତୀନାଂ ମୁଖ୍ୟସ୍ୟାପି
କର୍ତୃତ୍ୱସ୍ୟ ଦର୍ଶନାତ୍ । ରାଜା ତାବତ୍ ସ୍ୱବ୍ୟାପାରେଣାପି ଯୁଧ୍ୟତେ;
ଯୋଧାନାଂ ଚ ଯୋଧୟିତୃତ୍ୱେ ଧନଦାନେ ଚ ମୁଖ୍ୟମେବ କର୍ତୃତ୍ୱମ୍, ତଥା
ଜୟପରାଜୟଫଲୋପଭୋଗେ । ଯଜମାନସ୍ୟାପି ପ୍ରଧାନତ୍ୟାଗେ ଦକ୍ଷିଣାଦାନେ ଚ
ମୁଖ୍ୟମେବ କର୍ତୃତ୍ୱମ୍ । ତସ୍ମାତ୍ ଅବ୍ୟାପୃତସ୍ୟ କର୍ତୃତ୍ୱୋପଚାରୋ ଯଃ, ସଃ
ଗୌଣଃ ଇତି ଅବଗମ୍ୟତେ । ଯଦି ମୁଖ୍ୟଂ କର୍ତୃତ୍ୱଂ ସ୍ୱବ୍ୟାପାରଲକ୍ଷଣଂ
ନୋପଲଭ୍ୟତେ ରାଜୟଜମାନପ୍ରଭୃତୀନାମ୍, ତଦା ସଂନିଧିମାତ୍ରେଣାପି
କର୍ତୃତ୍ୱଂ ମୁଖ୍ୟଂ ପରିକଲ୍ପ୍ୟେତ; ଯଥା ଭ୍ରାମକସ୍ୟ ଲୋହଭ୍ରମଣେନ, ନ
ତଥା ରାଜୟଜମାନାଦୀନାଂ ସ୍ୱବ୍ୟାପାର ନୋପଲଭ୍ୟତେ । ତସ୍ମାତ୍ ସଂନିଧିମାତ୍ରେଣ
କର୍ତୃତ୍ୱଂ ଗୌଣମେବ । ତଥା ଚ ସତି ତତ୍ଫଲସଂବନ୍ଧୋଽପି ଗୌଣ ଏବ
ସ୍ୟାତ୍ । ନ ଗୌଣେନ ମୁଖ୍ୟଂ କାର୍ୟଂ ନିର୍ୱର୍ତ୍ୟତେ । ତସ୍ମାତ୍ ଅସଦେବ ଏତତ୍
ଗୀୟତେ “ଦେହାଦୀନାଂ ବ୍ୟାପାରେଣ ଅବ୍ୟାପୃତଃ ଆତ୍ମା କର୍ତା ଭୋକ୍ତା ଚ
ସ୍ୟାତ୍” ଇତି । ଭ୍ରାନ୍ତିନିମିତ୍ତଂ ତୁ ସର୍ୱଂ ଉପପଦ୍ୟତେ, ଯଥା ସ୍ୱପ୍ନେ;
ମାୟାୟାଂ ଚ ଏବମ୍ । ନ ଚ ଦେହାଦ୍ୟାତ୍ମପ୍ରତ୍ୟଯଭ୍ରାନ୍ତିସଂତାନବିଚ୍ଛେଦେଷୁ
ସୁଷୁପ୍ତିସମାଧ୍ୟାଦିଷୁ କର୍ତୃତ୍ୱଭୋକ୍ତୃତ୍ୱାଦ୍ୟନର୍ଥଃ ଉପଲଭ୍ୟତେ ।
ତସ୍ମାତ୍ ଭ୍ରାନ୍ତିପ୍ରତ୍ୟଯନିମିତ୍ତଃ ଏବ ଅୟଂ ସଂସାରଭ୍ରମଃ, ନ ତୁ ପରମାର୍ଥଃ;
ଇତି ସମ୍ୟଗ୍ଦର୍ଶନାତ୍ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଏବୋପରମ ଇତି ସିଦ୍ଧମ୍ ॥
ସର୍ୱଂ ଗୀତାଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥମୁପସଂହୃତ୍ୟ ଅସ୍ମିନ୍ନଧ୍ୟାୟେ, ବିଶେଷତଶ୍ଚ ଅନ୍ତେ,
ଇହ ଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥଦାର୍ଢ୍ୟାୟ ସଂକ୍ଷେପତଃ ଉପସଂହାରଂ କୃତ୍ୱା, ଅଥ ଇଦାନୀଂ
ଶାସ୍ତ୍ରସଂପ୍ରଦାୟବିଧିମାହ –
ଇଦଂ ତେ ନାତପସ୍କାୟ ନାଭକ୍ତାୟ କଦାଚନ ।
ନ ଚାଶୁଶ୍ରୂଷବେ ବାଚ୍ୟଂ ନ ଚ ମାଂ ଯୋଽଭ୍ୟସୂୟତି ॥ ୧୮-୬୭॥
ଇଦଂ ଶାସ୍ତ୍ରଂ ତେ ତବ ହିତାୟ ମୟା ଉକ୍ତଂ ସଂସାରବିଚ୍ଛିତ୍ତୟେ ଅତପସ୍କାୟ
ତପୋରହିତାୟ ନ ବାଚ୍ୟଂ ଇତି ବ୍ୟବହିତେନ ସଂବଧ୍ୟତେ । ତପସ୍ୱିନେଽପି
ଅଭକ୍ତାୟ ଗୁରୌ ଦେବେ ଚ ଭକ୍ତିରହିତାୟ କଦାଚନ କସ୍ୟାଂଚିଦପି ଅବସ୍ଥାୟାଂ
ନ ବାଚ୍ୟମ୍ । ଭକ୍ତଃ ତପସ୍ୱୀ ଅପି ସନ୍ ଅଶୁଶ୍ରୂଷୁଃ ଯୋ ଭବତି ତସ୍ମୈ
ଅପି ନ ବାଚ୍ୟମ୍ । ନ ଚ ଯୋ ମାଂ ବାସୁଦେବଂ ପ୍ରାକୃତଂ ମନୁଷ୍ୟଂ ମତ୍ୱା
ଅଭ୍ୟସୂୟତି ଆତ୍ମପ୍ରଶଂସାଦିଦୋଷାଧ୍ୟାରୋପଣେନ ଈଶ୍ୱରତ୍ୱଂ ମମ ଅଜାନନ୍ ନ
ସହତେ, ଅସାବପି ଅୟୋଗ୍ୟଃ, ତସ୍ମୈ ଅପି ନ ବାଚ୍ୟମ୍ । ଭଗବତି ଅନସୂୟାୟୁକ୍ତାୟ
ତପସ୍ୱିନେ ଭକ୍ତାୟ ଶୁଶ୍ରୂଷବେ ବାଚ୍ୟଂ ଶାସ୍ତ୍ରଂ ଇତି ସାମର୍ଥ୍ୟାତ୍ ଗମ୍ୟତେ ।
ତତ୍ର ”ମେଧାବିନେ ତପସ୍ୱିନେ ବା” (ଯାସ୍କ. ନି. ୨-୧-୬) ଇତି ଅନୟୋଃ
ବିକଲ୍ପଦର୍ଶନାତ୍ ଶୁଶ୍ରୂଷାଭକ୍ତିୟୁକ୍ତାୟ ତପସ୍ୱିନେ ତଦ୍ୟୁକ୍ତାୟ ମେଧାବିନେ
ବା ବାଚ୍ୟମ୍ । ଶୁଶ୍ରୂଷାଭକ୍ତିବିୟୁକ୍ତାୟ ନ ତପସ୍ୱିନେ ନାପି ମେଧାବିନେ
ବାଚ୍ୟମ୍ । ଭଗବତି ଅସୂୟାୟୁକ୍ତାୟ ସମସ୍ତଗୁଣବତେଽପି ନ ବାଚ୍ୟମ୍ ।
ଗୁରୁଶୁଶ୍ରୂଷାଭକ୍ତିମତେ ଚ ବାଚ୍ୟଂ ଇତ୍ୟେଷଃ ଶାସ୍ତ୍ରସଂପ୍ରଦାୟବିଧିଃ ॥
ସଂପ୍ରଦାୟସ୍ୟ କର୍ତୁଃ ଫଲଂ ଇଦାନୀଂ ଆହ –
ଯ ଇମଂ ପରମଂ ଗୁହ୍ୟଂ ମଦ୍ଭକ୍ତେଷ୍ୱଭିଧାସ୍ୟତି ।
ଭକ୍ତିଂ ମୟି ପରାଂ କୃତ୍ୱା ମାମେବୈଷ୍ୟତ୍ୟସଂଶୟଃ ॥ ୧୮-୬୮॥
ଯଃ ଇମଂ ଯଥୋକ୍ତଂ ପରମଂ ପରମନିଃଶ୍ରେୟସାର୍ଥଂ କେଶବାର୍ଜୁନୟୋଃ
ସଂବାଦରୂପଂ ଗ୍ରନ୍ଥଂ ଗୁହ୍ୟଂ ଗୋପ୍ୟତମଂ ମଦ୍ଭକ୍ତେଷୁ ମୟି ଭକ୍ତିମତ୍ସୁ
ଅଭିଧାସ୍ୟତି ବକ୍ଷ୍ୟତି, ଗ୍ରନ୍ଥତଃ ଅର୍ଥତଶ୍ଚ ସ୍ଥାପୟିଷ୍ୟତୀତ୍ୟର୍ଥଃ,
ଯଥା ତ୍ୱୟି ମୟା । ଭକ୍ତେଃ ପୁନର୍ଗ୍ରହଣାତ୍ ଭକ୍ତିମାତ୍ରେଣ କେବଲେନ
ଶାସ୍ତ୍ରସଂପ୍ରଦାନେ ପାତ୍ରଂ ଭବତୀତି ଗମ୍ୟତେ । କଥଂ ଅଭିଧାସ୍ୟତି ଇତି,
ଉଚ୍ୟତେ – ଭକ୍ତିଂ ମୟି ପରାଂ କୃତ୍ୱା “ଭଗବତଃ ପରମଗୁରୋଃ
ଅଚ୍ୟୁତସ୍ୟ ଶୁଶ୍ରୂଷା ମୟା କ୍ରିୟତେ” ଇତ୍ୟେବଂ କୃତ୍ୱେତ୍ୟର୍ଥଃ । ତସ୍ୟ
ଇଦଂ ଫଲଂ – ମାମେବ ଏଷ୍ୟତି ମୁଚ୍ୟତେ ଏବ । ଅସଂଶୟଃ ଅତ୍ର ସଂଶୟଃ
ନ କର୍ତବ୍ୟଃ ॥
କିଂଚ –
ନ ଚ ତସ୍ମାନ୍ମନୁଷ୍ୟେଷୁ କଶ୍ଚିନ୍ମେ ପ୍ରିୟକୃତ୍ତମଃ ।
ଭବିତା ନ ଚ ମେ ତସ୍ମାଦନ୍ୟଃ ପ୍ରିୟତରୋ ଭୁବି ॥ ୧୮-୬୯॥
ନ ଚ ତସ୍ମାତ୍ ଶାସ୍ତ୍ରସଂପ୍ରଦାୟକୃତଃ ମନୁଷ୍ୟେଷୁ ମନୁଷ୍ୟାଣାଂ
ମଧ୍ୟେ କଶ୍ଚିତ୍ ମେ ମମ ପ୍ରିୟକୃତ୍ତମଃ ଅତିଶୟେନ ପ୍ରିୟକରଃ, ଅନ୍ୟଃ
ପ୍ରିୟକୃତ୍ତମଃ, ନାସ୍ତ୍ୟେବ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ବର୍ତମାନେଷୁ । ନ ଚ ଭବିତା
ଭବିଷ୍ୟତ୍ୟପି କାଲେ ତସ୍ମାତ୍ ଦ୍ୱିତୀୟଃ ଅନ୍ୟଃ ପ୍ରିୟତରଃ ପ୍ରିୟକୃତ୍ତରଃ
ଭୁବି ଲୋକେଽସ୍ମିନ୍ ନ ଭବିତା ॥
ଯୋଽପି –
ଅଧ୍ୟେଷ୍ୟତେ ଚ ଯ ଇମଂ ଧର୍ମ୍ୟଂ ସଂବାଦମାବୟୋଃ ।
ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞେନ ତେନାହମିଷ୍ଟଃ ସ୍ୟାମିତି ମେ ମତିଃ ॥ ୧୮-୭୦॥
ଅଧ୍ୟେଷ୍ୟତେ ଚ ପଠିଷ୍ୟତି ଯଃ ଇମଂ ଧର୍ମ୍ୟଂ ଧର୍ମାଦନପେତଂ
ସଂବାଦରୂପଂ ଗ୍ରନ୍ଥଂ ଆବୟୋଃ, ତେନ ଇଦଂ କୃତଂ ସ୍ୟାତ୍ । ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞେନ
– ବିଧିଜପୋପାଂଶୁମାନସାନାଂ ଯଜ୍ଞାନାଂ ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞଃ ମାନସତ୍ୱାତ୍
ବିଶିଷ୍ଟତମଃ ଇତ୍ୟତଃ ତେନ ଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞେନ ଗୀତାଶାସ୍ତ୍ରସ୍ୟ ଅଧ୍ୟଯନଂ
ସ୍ତୂୟତେ; ଫଲବିଧିରେବ ବା, ଦେବତାଦିବିଷୟଜ୍ଞାନୟଜ୍ଞଫଲତୁଲ୍ୟଂ ଅସ୍ୟ
ଫଲଂ ଭବତୀତି – ତେନ ଅଧ୍ୟଯନେନ ଅହଂ ଇଷ୍ଟଃ ପୂଜିତଃ ସ୍ୟାଂ ଭବେୟମ୍
ଇତି ମେ ମମ ମତିଃ ନିଶ୍ଚୟଃ ॥
ଅଥ ଶ୍ରୋତୁଃ ଇଦଂ ଫଲଂ –
ଶ୍ରଦ୍ଧାବାନନସୂୟଶ୍ଚ ଶୃଣୁୟାଦପି ଯୋ ନରଃ ।
ସୋଽପି ମୁକ୍ତଃ ଶୁଭାଂଲ୍ଲୋକାନ୍ପ୍ରାପ୍ନୁୟାତ୍ପୁଣ୍ୟକର୍ମଣାମ୍ ॥ ୧୮-୭୧॥
ଶ୍ରଦ୍ଧାବାନ୍ ଶ୍ରଦ୍ଦଧାନଃ ଅନସୂୟଶ୍ଚ ଅସୂୟାବର୍ଜିତଃ ସନ୍ ଇମଂ
ଗ୍ରନ୍ଥଂ ଶୃଣୁୟାଦପି ଯୋ ନରଃ, ଅପିଶବ୍ଦାତ୍ କିମୁତ ଅର୍ଥଜ୍ଞାନବାନ୍,
ସୋଽପି ପାପାତ୍ ମୁକ୍ତଃ ଶୁଭାନ୍ ପ୍ରଶସ୍ତାନ୍ ଲୋକାନ୍ ପ୍ରାପ୍ନୁୟାତ୍ ପୁଣ୍ୟକର୍ମଣାମ୍
ଅଗ୍ନିହୋତ୍ରାଦିକର୍ମବତାମ୍ ॥ ଶିଷ୍ୟସ୍ୟ
ଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥଗ୍ରହଣାଗ୍ରହଣବିବେକବୁଭୁତ୍ସୟା ପୃଚ୍ଛତି ।
ତଦଗ୍ରହଣେ ଜ୍ଞାତେ ପୁନଃ ଗ୍ରାହୟିଷ୍ୟାମି ଉପାୟାନ୍ତରେଣାପି ଇତି ପ୍ରଷ୍ଟୁଃ
ଅଭିପ୍ରାୟଃ । ଯତ୍ନାନ୍ତରଂ ଚ ଆସ୍ଥାୟ ଶିଷ୍ୟସ୍ୟ କୃତାର୍ଥତା କର୍ତବ୍ୟା
ଇତି ଆଚାର୍ୟଧର୍ମଃ ପ୍ରଦର୍ଶିତୋ ଭବତି –
କଚ୍ଚିଦେତଚ୍ଛ୍ରୁତଂ ପାର୍ଥ ତ୍ୱୟୈକାଗ୍ରେଣ ଚେତସା ।
କଚ୍ଚିଦଜ୍ଞାନସଂମୋହଃ ପ୍ରଣଷ୍ଟସ୍ତେ ଧନଂଜୟ ॥ ୧୮-୭୨॥
କଚ୍ଚିତ୍ କିଂ ଏତତ୍ ମୟା ଉକ୍ତଂ ଶ୍ରୁତଂ ଶ୍ରବଣେନ ଅବଧାରିତଂ ପାର୍ଥ,
ତ୍ୱୟା ଏକାଗ୍ରେଣ ଚେତସା ଚିତ୍ତେନ? କିଂ ବା ଅପ୍ରମାଦତଃ? କଚ୍ଚିତ୍
ଅଜ୍ଞାନସଂମୋହଃ ଅଜ୍ଞାନନିମିତ୍ତଃ ସଂମୋହଃ ଅବିବିକ୍ତଭାବଃ ଅବିବେକଃ
ସ୍ୱାଭାବିକଃ କିଂ ପ୍ରଣଷ୍ଟଃ? ଯଦର୍ଥଃ ଅୟଂ ଶାସ୍ତ୍ରଶ୍ରବଣାୟାସଃ ତବ,
ମମ ଚ ଉପଦେଷ୍ଟୃତ୍ୱାୟାସଃ ପ୍ରବୃତ୍ତଃ, ତେ ତୁଭ୍ୟଂ ହେ ଧନଂଜୟ ॥
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ –
ନଷ୍ଟୋ ମୋହଃ ସ୍ମୃତିର୍ଲବ୍ଧା ତ୍ୱତ୍ପ୍ରସାଦାନ୍ମୟାଚ୍ୟୁତ ।
ସ୍ଥିତୋଽସ୍ମି ଗତସଂଦେହଃ କରିଷ୍ୟେ ବଚନଂ ତବ ॥ ୧୮-୭୩॥
ନଷ୍ଟଃ ମୋହଃ ଅଜ୍ଞାନଜଃ ସମସ୍ତସଂସାରାନର୍ଥହେତୁଃ, ସାଗର ଇବ
ଦୁରୁତ୍ତରଃ । ସ୍ମୃତିଶ୍ଚ ଆତ୍ମତତ୍ତ୍ୱବିଷୟା ଲବ୍ଧା, ଯସ୍ୟାଃ ଲାଭାତ୍
ସର୍ୱହୃଦୟଗ୍ରନ୍ଥୀନାଂ ବିପ୍ରମୋକ୍ଷଃ; ତ୍ୱତ୍ପ୍ରସାଦାତ୍ ତବ ପ୍ରସାଦାତ୍ ମୟା
ତ୍ୱତ୍ପ୍ରସାଦଂ ଆଶ୍ରିତେନ ଅଚ୍ୟୁତ । ଅନେନ ମୋହନାଶପ୍ରଶ୍ନପ୍ରତିବଚନେନ
ସର୍ୱଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥଜ୍ଞାନଫଲଂ ଏତାବଦେବେତି ନିଶ୍ଚିତଂ ଦର୍ଶିତଂ ଭବତି,
ଯତଃ ଜ୍ଞାନାତ୍ ମୋହନାଶଃ ଆତ୍ମସ୍ମୃତିଲାଭଶ୍ଚେତି । ତଥା ଚ ଶ୍ରୁତୌ
“ଅନାତ୍ମବିତ୍ ଶୋଚାମି” (ଛା. ଉ. ୭-୧-୩) ଇତି ଉପନ୍ୟସ୍ୟ
ଆତ୍ମଜ୍ଞାନେନ ସର୍ୱଗ୍ରନ୍ଥୀନାଂ ବିପ୍ରମୋକ୍ଷଃ ଉକ୍ତଃ; “ଭିଦ୍ୟତେ
ହୃଦୟଗ୍ରନ୍ଥିଃ” (ମୁ. ଉ. ୨-୨-୯) “ତତ୍ର କୋ ମୋହଃ କଃ ଶୋକଃ
ଏକତ୍ୱମନୁପଶ୍ୟତଃ” (ଈ. ଉ. ୭) ଇତି ଚ ମନ୍ତ୍ରବର୍ଣଃ । ଅଥ ଇଦାନୀଂ
ତ୍ୱଚ୍ଛାସନେ ସ୍ଥିତଃ ଅସ୍ମି ଗତସଂଦେହଃ ମୁକ୍ତସଂଶୟଃ ।
କରିଷ୍ୟେ ବଚନଂ ତବ । ଅହଂ ତ୍ୱତ୍ପ୍ରସାଦାତ୍ କୃତାର୍ଥଃ, ନ ମେ କର୍ତବ୍ୟମ୍
ଅସ୍ତି ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ ॥
ପରିସମାପ୍ତଃ ଶାସ୍ତ୍ରାର୍ଥଃ । ଅଥ ଇଦାନୀଂ କଥାସଂବନ୍ଧପ୍ରଦର୍ଶନାର୍ଥଂ
ସଂଜୟଃ ଉବାଚ –
ସଂଜୟ ଉବାଚ –
ଇତ୍ୟହଂ ବାସୁଦେବସ୍ୟ ପାର୍ଥସ୍ୟ ଚ ମହାତ୍ମନଃ ।
ସଂବାଦମିମମଶ୍ରୌଷମଦ୍ଭୁତଂ ରୋମହର୍ଷଣମ୍ ॥ ୧୮-୭୪॥
ଇତି ଏବଂ ଅହଂ ବାସୁଦେବସ୍ୟ ପାର୍ଥସ୍ୟ ଚ ମହାତ୍ମନଃ ସଂବାଦଂ ଇମଂ ଯଥୋକ୍ତମ୍
ଅଶ୍ରୌଷଂ ଶ୍ରୁତବାନ୍ ଅସ୍ମି ଅଦ୍ଭୁତଂ ଅତ୍ୟନ୍ତବିସ୍ମୟକରଂ ରୋମହର୍ଷଣଂ
ରୋମାଞ୍ଚକରମ୍ ॥
ତଂ ଚ ଇମଂ –
ବ୍ୟାସପ୍ରସାଦାଚ୍ଛ୍ରୁତବାନିମଂ ଗୁହ୍ୟତମଂ ପରମ୍ ।
ଯୋଗଂ ଯୋଗେଶ୍ୱରାତ୍କୃଷ୍ଣାତ୍ସାକ୍ଷାତ୍କଥୟତଃ ସ୍ୱୟମ୍ ॥ ୧୮-୭୫॥
ବ୍ୟାସପ୍ରସାଦାତ୍ ତତଃ ଦିବ୍ୟଚକ୍ଷୁର୍ଲାଭାତ୍ ଶ୍ରୁତବାନ୍ ଇମଂ ସଂବାଦଂ ଗୁହ୍ୟତମଂ
ପରଂ ଯୋଗମ୍, ଯୋଗାର୍ଥତ୍ୱାତ୍ ଗ୍ରନ୍ଥୋଽପି ଯୋଗଃ, ସଂବାଦଂ ଇମଂ ଯୋଗମେବ ବା
ଯୋଗେଶ୍ୱରାତ୍ କୃଷ୍ଣାତ୍ ସାକ୍ଷାତ୍ କଥୟତଃ ସ୍ୱୟମ୍, ନ ପରମ୍ପରୟା ॥
ରାଜନ୍ ସଂସ୍ମୃତ୍ୟ ସଂସ୍ମୃତ୍ୟ ସଂବାଦମିମମଦ୍ଭୁତମ୍ ।
କେଶବାର୍ଜୁନୟୋଃ ପୁଣ୍ୟଂ ହୃଷ୍ୟାମି ଚ ମୁହୁର୍ମୁହୁଃ ॥ ୧୮-୭୬॥
ହେ ରାଜନ୍ ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ର, ସଂସ୍ମୃତ୍ୟ ସଂସ୍ମୃତ୍ୟ ପ୍ରତିକ୍ଷଣଂ ସଂବାଦମ୍
ଇମଂ ଅଦ୍ଭୁତଂ କେଶବାର୍ଜୁନୟୋଃ ପୁଣ୍ୟଂ ଇମଂ ଶ୍ରବଣେନାପି ପାପହରଂ ଶ୍ରୁତ୍ୱା
ହୃଷ୍ୟାମି ଚ ମୁହୁର୍ମୁହୁଃ ପ୍ରତିକ୍ଷଣମ୍ ॥
ତଚ୍ଚ ସଂସ୍ମୃତ୍ୟ ସଂସ୍ମୃତ୍ୟ ରୂପମତ୍ୟଦ୍ଭୁତଂ ହରେଃ ।
ବିସ୍ମୟୋ ମେ ମହାନ୍ରାଜନ୍ ହୃଷ୍ୟାମି ଚ ପୁନଃ ପୁନଃ ॥ ୧୮-୭୭॥
ତଚ୍ଚ ସଂସ୍ମୃତ୍ୟ ସଂସ୍ମୃତ୍ୟ ରୂପଂ ଅତ୍ୟଦ୍ଭୁତଂ ହରେଃ ବିଶ୍ୱରୂପଂ
ବିସ୍ମୟୋ ମେ ମହାନ୍ ରାଜନ୍, ହୃଷ୍ୟାମି ଚ ପୁନଃ ପୁନଃ ॥
କିଂ ବହୁନା –
ଯତ୍ର ଯୋଗେଶ୍ୱରଃ କୃଷ୍ଣୋ ଯତ୍ର ପାର୍ଥୋ ଧନୁର୍ଧରଃ ।
ତତ୍ର ଶ୍ରୀର୍ୱିଜୟୋ ଭୂତିର୍ଧ୍ରୁବା ନୀତିର୍ମତିର୍ମମ ॥ ୧୮-୭୮॥
ଯତ୍ର ଯସ୍ମିନ୍ ପକ୍ଷେ ଯୋଗେଶ୍ୱରଃ ସର୍ୱୟୋଗାନାଂ ଈଶ୍ୱରଃ, ତତ୍ପ୍ରଭବତ୍ୱାତ୍
ସର୍ୱୟୋଗବୀଜସ୍ୟ, କୃଷ୍ଣଃ, ଯତ୍ର ପାର୍ଥଃ ଯସ୍ମିନ୍ ପକ୍ଷେ ଧନୁର୍ଧରଃ
ଗାଣ୍ଡୀବଧନ୍ୱା, ତତ୍ର ଶ୍ରୀଃ ତସ୍ମିନ୍ ପାଣ୍ଡବାନାଂ ପକ୍ଷେ ଶ୍ରୀଃ ବିଜୟଃ,
ତତ୍ରୈବ ଭୂତିଃ ଶ୍ରିୟୋ ବିଶେଷଃ ବିସ୍ତାରଃ ଭୂତିଃ, ଧ୍ରୁବା ଅବ୍ୟଭିଚାରିଣୀ
ନୀତିଃ ନୟଃ, ଇତ୍ୟେବଂ ମତିଃ ମମ ଇତି ॥
ଓଁ ତତ୍ସଦିତି ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାସୂପନିଷତ୍ସୁ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ୟାୟାଂ
ଯୋଗଶାସ୍ତ୍ରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାର୍ଜୁନସଂବାଦେ ମୋକ୍ଷସଂନ୍ୟାସୟୋଗୋ ନାମ
ଅଷ୍ଟାଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥୧୮॥
ଇତି ଶ୍ରୀମଦ୍ପରମହଂସପରିବ୍ରାଜକାଚାର୍ୟପୂଜ୍ୟପାଦଶ୍ରୀଶଙ୍କରଭଗବତା
କୃତୌ ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବଦ୍ଗୀତାଭାଷ୍ୟେ ମୋକ୍ଷସଂନ୍ୟାସୟୋଗୋ ନାମ
ଅଷ୍ଟାଦଶୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
Also Read:
Shrimad Bhagavadgitasha~Nkarabhashyam Lyrics in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil
