Shrimad Bhagwat Geeta Sa ~Nkarabhashyam in Kannada:
॥ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಶಾಂಕರಭಾಷ್ಯಂ ॥
॥ ಉಪೋದ್ಘಾತಃ ॥
ನಾರಾಯಣಃ ಪರೋಽವ್ಯಕ್ತಾತ್ ಅಂಡಮವ್ಯಕ್ತಸಂಭವಂ ।
ಅಂಡಸ್ಯಾಂತಸ್ತ್ವಿಮೇ ಲೋಕಾಃ ಸಪ್ತದ್ವೀಪಾ ಚ ಮೇದಿನೀ ॥
ಸಃ ಭಗವಾನ್ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ-ಇದಂ ಜಗತ್, ತಸ್ಯ ಚ ಸ್ಥಿತಿಂ ಚಿಕೀರ್ಷುಃ,
ಮರೀಚಿ-ಆದೀನ್-ಅಗ್ರೇ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ಪ್ರಜಾಪತೀನ್, ಪ್ರವೃತ್ತಿ-ಲಕ್ಷಣಂ ಧರ್ಮಂ
ಗ್ರಾಹಯಾಮಾಸ ವೇದ-ಉಕ್ತಂ । ತತಃ ಅನ್ಯಾಣ್ ಚ ಸನಕ-ಸನಂದನ-ಆದೀನ್ ಉತ್ಪಾದ್ಯ,
ನಿವೃತ್ತಿ-ಲಕ್ಷಣಂ ಧರ್ಮಂ ಜ್ಞಾನ-ವೈರಾಗ್ಯ-ಲಕ್ಷಣಂ ಗ್ರಾಹಯಾಮಾಸ ।
ದ್ವಿವಿಧಃ ಹಿ ವೇದೋಕ್ತಃ ಧರ್ಮಃ, ಪ್ರವೃತ್ತಿ-ಲಕ್ಷಣಃ
ನಿವೃತ್ತಿ-ಲಕ್ಷಣಃ ಚ । ಜಗತಃ ಸ್ಥಿತಿ-ಕಾರಣಂ ,
ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್-ಅಭ್ಯುದಯ-ನಿಃಶ್ರೇಯಸ-ಹೇತುಃ
ಯಃ ಸಃ ಧರ್ಮಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದ್ಯೈಃ ವರ್ಣಿಭಿಃ ಆಶ್ರಮಿಭಿಃ ಚ ಶ್ರೇಯೋರ್ಥಿಭಿಃ
ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಃ ।
ದೀರ್ಘೇಣ ಕಾಲೇನ ಅನುಷ್ಠಾತೃಈಣಾಂ ಕಾಮ-ಉದ್ಭವಾತ್
ಹೀಯಮಾನ-ವಿವೇಕ-ವಿಜ್ಞಾನ-ಹೇತುಕೇನ ಅಧರ್ಮೇಣ ಅಭಿಭೂಯಮಾನೇ ಧರ್ಮೇ,
ಪ್ರವರ್ಧಮಾನೇ ಚ ಅಧರ್ಮೇ, ಜಗತಃ ಸ್ಥಿತಿಂ ಪರಿಪಿಪಾಲಯಿಷುಃ ಸಃ
ಆದಿಕರ್ತಾ ನಾರಾಯಣ-ಆಖ್ಯಃ ವಿಷ್ಣುಃ ಭೌಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಸ್ಯ
ರಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ದೇವಕ್ಯಾಂ ವಸುದೇವಾತ್-ಅಂಶೇನ ಕೃಷ್ಣಃ ಕಿಲ ಸಂಬಭೂವ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವಸ್ಯ ಹಿ ರಕ್ಷಣೇ ರಕ್ಷಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ ವೈದಿಕಃ ಧರ್ಮಃ, ತತ್-ಅಧೀನತ್ವಾತ್
ವರ್ಣ-ಆಶ್ರಮ-ಭೇದಾನಾಂ ॥
ಸಃ ಚ ಭಗವಾನ್ ಜ್ಞಾನ-ಐಶ್ವರ್ಯ-ಶಕ್ತಿ-ಬಲ-ವೀರ್ಯ-ತೇಜೋಭಿಃ ಸದಾ
ಸಂಪನ್ನಃ ತ್ರಿಗುಣ-ಆತ್ಮಿಕಾಂ ಸ್ವಾಂ ಮಾಯಾಂ ಮೂಲ-ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಶೀಕೃತ್ಯ, ಅಜಃ
ಅವ್ಯಯಃ ಭೂತಾನಾಂ-ಈಶ್ವರಃ ನಿತ್ಯ-ಶುದ್ಧ-ಬುದ್ಧ-ಮುಕ್ತ-ಸ್ವಭಾವಃ ಅಪಿ ಸನ್,
ಸ್ವ-ಮಾಯಯಾ ದೇಹವಾನ್ ಇವ ಜಾತಃ ಇವ ಚ ಲೋಕ-ಅನುಗ್ರಹಂ ಕುರ್ವನ್ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಸ್ವಪ್ರಯೋಜನ-ಅಭಾವೇಽಪಿ ಭೂತ-ಅನುಜಿಘೃಕ್ಷಯಾ ವೈದಿಕಂ ಧರ್ಮ-ದ್ವಯಂ
ಅರ್ಜುನಾಯ ಶೋಕ-ಮೋಹ-ಮಹಾ-ಉದಧೌ ನಿಮಗ್ನಾಯ ಉಪದಿದೇಶ, ಗುಣ-ಅಧಿಕೈಃ
ಹಿ ಗೃಹೀತಃ ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಃ ಚ ಧರ್ಮಃ ಪ್ರಚಯಂ ಗಮಿಷ್ಯತೀತಿ । ತಂ
ಧರ್ಮಂ ಭಗವತಾ ಯಥಾ-ಉಪದಿಷ್ಟಂ ವೇದವ್ಯಾಸಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಭಗವಾನ್
ಗೀತಾ-ಆಖ್ಯೈಃ ಸಪ್ತಭಿಃ ಶ್ಲೋಕ-ಶತೈಃ ಉಪನಿಬಬಂಧ ॥ ತತ್ ಇದಂ
ಗೀತಾ-ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಸಮಸ್ತ-ವೇದಾರ್ಥ-ಸಾರ-ಸಂಗ್ರಹ-ಭೂತಂ
ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯ-ಅರ್ಥಂ, ತತ್-ಅರ್ಥ-ಆವಿಷ್ಕರಣಾಯ
ಅನೇಕೈಃ ವಿವೃತ-ಪದ-ಪದಾರ್ಥ-ವಾಕ್ಯಾರ್ಥ-ನ್ಯಾಯಂ-ಅಪಿ
ಅತ್ಯಂತ-ವಿರುದ್ಧ-ಅನೇಕ-ಅರ್ಥವತ್ವೇನ ಲೌಕಿಕೈಃ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ-ಉಪಲಭ್ಯ
ಅಹಂ ವಿವೇಕತಃ ಅರ್ಥ-ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷೇಪತಃ ವಿವರಣಂ ಕರಿಷ್ಯಾಮಿ ॥
ತಸ್ಯ ಅಸ್ಯ ಗೀತಾ-ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಂಕ್ಷೇಪತಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪರಂ
ನಿಃಶ್ರೇಯಸಂ ಸಹೇತುಕಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಅತ್ಯಂತ-ಉಪರಮ-ಲಕ್ಷಣಂ । ತತ್
ಚ ಸರ್ವ-ಕರ್ಮ-ಸನ್ನ್ಯಾಸ-ಪೂರ್ವಕಾತ್-ಆತ್ಮಜ್ಞಾನ-ನಿಷ್ಠಾ-ರೂಪಾತ್ ಧರ್ಮಾತ್
ಭವತಿ । ತಥಾ ಇಮಂ ಏವ ಗೀತಾರ್ಥಂ ಧರ್ಮಂ ಉದ್ದಿಶ್ಯ ಭಗವತಾ ಏವ ಉಕ್ತಂ —
”ಸಃ ಹಿ ಧರ್ಮಃ ಸುಪರ್ಯಾಪ್ತಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪದ-ವೇದನೇ” (ಅಶ್ವ. 16-12)
ಇತಿ ಅನುಗೀತಾಸು । ತತ್ರ ಏವ ಚ ಉಕ್ತಂ — ”ನ ಏವ ಧರ್ಮೀ ನ ಚ
ಅಧರ್ಮೀ ನ ಚ ಏವ ಹಿ ಶುಭ-ಅಶುಭೀ ।” (ಅಶ್ವ. 19-7) ”ಯಃ
ಸ್ಯಾತ್-ಏಕಾಸನೇ ಲೀನಃ ತೂಷ್ಣೀಂ ಕಿಂಚಿತ್-ಅಚಿಂತಯನ್” (ಅಶ್ವ. 19-1)
ಇತಿ ॥ ”ಜ್ಞಾನಂ ಸನ್ನ್ಯಾಸ-ಲಕ್ಷಣಂ” (ಅಶ್ವ. 43-26) ಇತಿ ಚ ।
ಇಹ ಅಪಿ ಚ ಅಂತೇ ಉಕ್ತಂ ಅರ್ಜುನಾಯ — “ಸರ್ವ-ಧರ್ಮಾನ್ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಮಾಂ
ಏಕಂ ಶರಣಂ ವ್ರಜ” (ಭ. ಗೀ. 18-66) ಇತಿ । ಅಭ್ಯುದಯ-ಅರ್ಥಃ ಅಪಿ
ಯಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿ-ಲಕ್ಷಣಃ ಧರ್ಮಃ ವರ್ಣಾನ-ಆಶ್ರಮಾಣ್ ಚ ಉದ್ದಿಶ್ಯ ವಿಹಿತಃ,
ಸಃ ದೇವ-ಆದಿ-ಸ್ಥಾನ-ಪ್ರಾಪ್ತಿ-ಹೇತುಃ ಅಪಿ ಸನ್, ಈಶ್ವರ-ಅರ್ಪಣ-ಬುದ್ಧ್ಯಾ
ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಃ ಸತ್ತ್ವ-ಶುದ್ಧಯೇ ಭವತಿ ಫಲ-ಅಭಿಸಂಧಿ-ವರ್ಜಿತಃ
ಶುದ್ಧ-ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾನ-ನಿಷ್ಠಾ-ಯೋಗ್ಯತಾ-ಪ್ರಾಪ್ತಿ-ದ್ವಾರೇಣ
ಜ್ಞಾನ-ಉತ್ಪತ್ತಿ-ಹೇತುತ್ವೇನ ಚ ನಿಃಶ್ರೇಯಸ-ಹೇತುತ್ವಂ ಅಪಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ।
ತಥಾ ಚ ಇಮಂ-ಅರ್ಥಂ-ಅಭಿಸಂಧಾಯ ವಕ್ಷ್ಯತಿ — “ಬ್ರಹ್ಮಣಿ-ಆಧಾಯ
ಕರ್ಮಾಣಿ” (ಭ. ಗೀ. 5-10)“ಯೋಗಿನಃ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಂತಿ ಸಂಗಂ
ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ-ಆತ್ಮಸ್-ಹುದ್ಧಯೇ” (ಭ. ಗೀ. 5-11) ಇತಿ ॥
ಇಮಂ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರಂ ಧರ್ಮಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸ-ಪ್ರಯೋಜನಂ, ಪರಮಾರ್ಥ-ತತ್ತ್ವಂ ಚ
ವಾಸುದೇವ-ಆಖ್ಯಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ-ಅಭಿಧೇಯಭೂತಂ ವಿಶೇಷತಃ ಅಭಿವ್ಯಂಜಯತ್
ವಿಶಿಷ್ಟ-ಪ್ರಯೋಜನ-ಸಂಬಂಧ-ಅಭಿಧೇಯವಯ್ ಗೀತಾ-ಶಾಸ್ತ್ರಂ । ಯತಃ
ತತ್-ಅರ್ಥ-ವಿಜ್ಞಾನೇ ಸಮಸ್ತ-ಪುರುಷಾರ್ಥ-ಸಿದ್ಧಿಃ, ಅತಃ ತತ್-ವಿವರಣೇ ಯತ್ನಃ
ಕ್ರಿಯತೇ ಮಯಾ ॥
॥ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ-ಶಾಂಕರ-ಭಾಷ್ಯಂ ॥ ॥ ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರ ಉವಾಚ —
ಧರ್ಮಕ್ಷೇತ್ರೇ ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರೇ ಸಮವೇತಾ ಯುಯುತ್ಸವಃ ।
ಮಾಮಕಾಃ ಪಾಂಡವಾಶ್ಚೈವ ಕಿಮಕುರ್ವತ ಸಂಜಯ ॥ 1-1 ॥
ಸಂಜಯ ಉವಾಚ —
ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತು ಪಾಂಡವಾನೀಕಂ ವ್ಯೂಢಂ ದುರ್ಯೋಧನಸ್ತದಾ ।
ಆಚಾರ್ಯಮುಪಸಂಗಮ್ಯ ರಾಜಾ ವಚನಮಬ್ರವೀತ್ ॥ 1-2 ॥
ಪಶ್ಯೈತಾಂ ಪಾಂಡುಪುತ್ರಾಣಾಂ ಆಚಾರ್ಯ ಮಹತೀಂ ಚಮೂಂ ।
ವ್ಯೂಢಾಂ ದ್ರುಪದಪುತ್ರೇಣ ತವ ಶಿಷ್ಯೇಣ ಧೀಮತಾ ॥ 1-3 ॥
ಅತ್ರ ಶೂರಾ ಮಹೇಷ್ವಾಸಾಃ ಭೀಮಾರ್ಜುನಸಮಾ ಯುಧಿ ।
ಯುಯುಧಾನೋ ವಿರಾಟಶ್ಚ ದ್ರುಪದಶ್ಚ ಮಹಾರಥಃ ॥ 1-4 ॥
ಧೃಷ್ಟಕೇತುಶ್ಚೇಕಿತಾನಃ ಕಾಶೀರಾಜಶ್ಚ ವೀರ್ಯವಾನ್ ।
ಪುರುಜಿತ್ಕುಂತಿಭೋಜಶ್ಚ ಶೈಬ್ಯಶ್ಚ ನರಪುಂಗವಃ ॥ 1-5 ॥
ಯುಧಾಮನ್ಯುಶ್ಚ ವಿಕ್ರಾಂತ ಉತ್ತಮೌಜಾಶ್ಚ ವೀರ್ಯವಾನ್ ।
ಸೌಭದ್ರೋ ದ್ರೌಪದೇಯಾಶ್ಚ ಸರ್ವ ಏವ ಮಹಾರಥಾಃ ॥ 1-6 ॥
ಅಸ್ಮಾಕಂ ತು ವಿಶಿಷ್ಟಾ ಯೇ ತಾನ್ನಿಬೋಧ ದ್ವಿಜೋತ್ತಮ ।
ನಾಯಕಾ ಮಮ ಸೈನ್ಯಸ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾರ್ಥಂ ತಾನ್ಬ್ರವೀಮಿ ತೇ ॥ 1-7 ॥
ಭವಾನ್ಭೀಷ್ಮಶ್ಚ ಕರ್ಣಶ್ಚ ಕೃಪಶ್ಚ ಸಮಿತಿಂಜಯಃ ।
ಅಶ್ವತ್ಥಾಮಾ ವಿಕರ್ಣಶ್ಚ ಸೌಮದತ್ತಿರ್ಜಯದ್ರಥಃ ॥ 1-8 ॥
ಅನ್ಯೇ ಚ ಬಹವಃ ಶೂರಾಃ ಮದರ್ಥೇ ತ್ಯಕ್ತಜೀವಿತಾಃ ।
ನಾನಾಶಸ್ತ್ರಪ್ರಹರಣಾಃ ಸರ್ವೇ ಯುದ್ಧವಿಶಾರದಾಃ ॥ 1-9 ॥
ಅಪರ್ಯಾಪ್ತಂ ತದಸ್ಮಾಕಂ ಬಲಂ ಭೀಷ್ಮಾಭಿರಕ್ಷಿತಂ ।
ಪರ್ಯಾಪ್ತಂ ತ್ವಿದಮೇತೇಷಾಂ ಬಲಂ ಭೀಮಾಭಿರಕ್ಷಿತಂ ॥ 1-10 ॥
ಅಯನೇಷು ಚ ಸರ್ವೇಷು ಯಥಾಭಾಗಮವಸ್ಥಿತಾಃ ।
ಭೀಷ್ಮಮೇವಾಭಿರಕ್ಷಂತು ಭವಂತಃ ಸರ್ವ ಏವ ಹಿ ॥ 1-11 ॥
ತಸ್ಯ ಸಂಜನಯನ್ಹರ್ಷಂ ಕುರುವೃದ್ಧಃ ಪಿತಾಮಹಃ ।
ಸಿಂಹನಾದಂ ವಿನದ್ಯೋಚ್ಚೈಃ ಶಂಖಂ ದಧ್ಮೌ ಪ್ರತಾಪವಾನ್ ॥ 1-12 ॥
ತತಃ ಶಂಖಾಶ್ಚ ಭೇರ್ಯಶ್ಚ ಪಣವಾನಕಗೋಮುಖಾಃ ।
ಸಹಸೈವಾಭ್ಯಹನ್ಯಂತ ಸ ಶಬ್ದಸ್ತುಮುಲೋಽಭವತ್ ॥ 1-13 ॥
ತತಃ ಶ್ವೇತೈರ್ಹಯೈರ್ಯುಕ್ತೇ ಮಹತಿ ಸ್ಯಂದನೇ ಸ್ಥಿತೌ ।
ಮಾಧವಃ ಪಾಂಡವಶ್ಚೈವ ದಿವ್ಯೌ ಶಂಖೌ ಪ್ರದಧ್ಮತುಃ ॥ 1-14 ॥
ಪಾಂಚಜನ್ಯಂ ಹೃಷೀಕೇಶಃ ದೇವದತ್ತಂ ಧನಂಜಯಃ ।
ಪೌಂಡ್ರಂ ದಧ್ಮೌ ಮಹಾಶಂಖಂ ಭೀಮಕರ್ಮಾ ವೃಕೋದರಃ ॥ 1-15 ॥
ಅನಂತವಿಜಯಂ ರಾಜಾ ಕುಂತೀಪುತ್ರೋ ಯುಧಿಷ್ಠಿರಃ ।
ನಕುಲಃ ಸಹದೇವಶ್ಚ ಸುಘೋಷಮಣಿಪುಷ್ಪಕೌ ॥ 1-16 ॥
ಕಾಶ್ಯಶ್ಚ ಪರಮೇಷ್ವಾಸಃ ಶಿಖಂಡೀ ಚ ಮಹಾರಥಃ ।
ಧೃಷ್ಟದ್ಯುಮ್ನೋ ವಿರಾಟಶ್ಚ ಸಾತ್ಯಕಿಶ್ಚಾಪರಾಜಿತಃ ॥ 1-17 ॥
ದ್ರುಪದೋ ದ್ರೌಪದೇಯಾಶ್ಚ ಸರ್ವಶಃ ಪೃಥಿವೀಪತೇ ।
ಸೌಭದ್ರಶ್ಚ ಮಹಾಬಾಹುಃ ಶಂಖಾಂದಧ್ಮುಃ ಪೃಥಕ್ಪೃಥಕ್ ॥ 1-18 ॥
ಸ ಘೋಷೋ ಧಾರ್ತರಾಷ್ಟ್ರಾಣಾಂ ಹೃದಯಾನಿ ವ್ಯದಾರಯತ್ ।
ನಭಶ್ಚ ಪೃಥಿವೀಂ ಚೈವ ತುಮುಲೋ ವ್ಯನುನಾದಯನ್ ॥ 1-19 ॥
ಅಥ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾಂದೃಷ್ಟ್ವಾ ಧಾರ್ತರಾಷ್ಟ್ರಾನ್ಕಪಿಧ್ವಜಃ ।
ಪ್ರವೃತ್ತೇ ಶಸ್ತ್ರಸಂಪಾತೇ ಧನುರುದ್ಯಮ್ಯ ಪಾಂಡವಃ ॥ 1-20 ॥
ಹೃಷೀಕೇಶಂ ತದಾ ವಾಕ್ಯಂ ಇದಮಾಹ ಮಹೀಪತೇ ।
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಸೇನಯೋರುಭಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ರಥಂ ಸ್ಥಾಪಯ ಮೇಽಚ್ಯುತ ॥ 1-21 ॥
ಯಾವದೇತಾನ್ನಿರೀಕ್ಷೇಽಹಂ ಯೋದ್ಧುಕಾಮಾನವಸ್ಥಿತಾನ್ ।
ಕೈರ್ಮಯಾ ಸಹ ಯೋದ್ಧವ್ಯಂ ಅಸ್ಮಿನ್ರಣಸಮುದ್ಯಮೇ ॥ 1-22 ॥
ಯೋತ್ಸ್ಯಮಾನಾನವೇಕ್ಷೇಽಹಂ ಯ ಏತೇಽತ್ರ ಸಮಾಗತಾಃ ।
ಧಾರ್ತರಾಷ್ಟ್ರಸ್ಯ ದುರ್ಬುದ್ಧೇಃ ಯುದ್ಧೇ ಪ್ರಿಯಚಿಕೀರ್ಷವಃ ॥ 1-23 ॥
ಸಂಜಯ ಉವಾಚ —
ಏವಮುಕ್ತೋ ಹೃಷೀಕೇಶಃ ಗುಡಾಕೇಶೇನ ಭಾರತ ।
ಸೇನಯೋರುಭಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಸ್ಥಾಪಯಿತ್ವಾ ರಥೋತ್ತಮಂ ॥ 1-24 ॥
ಭೀಷ್ಮದ್ರೋಣಪ್ರಮುಖತಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಮಹೀಕ್ಷಿತಾಂ ।
ಉವಾಚ ಪಾರ್ಥ ಪಶ್ಯೈತಾನ್ ಸಮವೇತಾನ್ಕುರೂನಿತಿ ॥ 1-25 ॥
ತತ್ರಾಪಶ್ಯತ್ಸ್ಥಿತಾನ್ಪಾರ್ಥಃ ಪಿತೄನಥ ಪಿತಾಮಹಾನ್ ।
ಆಚಾರ್ಯಾನ್ಮಾತುಲಾನ್ಭ್ರಾತೄನ್ ಪುತ್ರಾನ್ಪೌತ್ರಾನ್ಸಖೀಂಸ್ತಥಾ ॥ 1-26 ॥
ಶ್ವಶುರಾನ್ಸುಹೃದಶ್ಚೈವ ಸೇನಯೋರುಭಯೋರಪಿ ।
ತಾನ್ಸಮೀಕ್ಷ್ಯ ಸ ಕೌಂತೇಯಃ ಸರ್ವಾನ್ಬಂಧೂನವಸ್ಥಿತಾನ್ ॥ 1-27 ॥
ಕೃಪಯಾ ಪರಯಾವಿಷ್ಟಃ ವಿಷೀದನ್ನಿದಮಬ್ರವೀತ್ ।
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ದೃಷ್ಟ್ವೇಮಾನ್ಸ್ವಜನಾನ್ಕೃಷ್ಣ ಯುಯುತ್ಸೂನ್ಸಮುಪಸ್ಥಿತಾನ್ ॥ 1-28 ॥
ಸೀದಂತಿ ಮಮ ಗಾತ್ರಾಣಿ ಮುಖಂ ಚ ಪರಿಶುಷ್ಯತಿ ।
ವೇಪಥುಶ್ಚ ಶರೀರೇ ಮೇ ರೋಮಹರ್ಷಶ್ಚ ಜಾಯತೇ ॥ 1-29 ॥
ಗಾಂಡೀವಂ ಸ್ರಂಸತೇ ಹಸ್ತಾತ್ ತ್ವಕ್ಚೈವ ಪರಿದಹ್ಯತೇ ।
ನ ಚ ಶಕ್ನೋಮ್ಯವಸ್ಥಾತುಂ ಭ್ರಮತೀವ ಚ ಮೇ ಮನಃ ॥ 1-30 ॥
ನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಚ ಪಶ್ಯಾಮಿ ವಿಪರೀತಾನಿ ಕೇಶವ ।
ನ ಚ ಶ್ರೇಯೋಽನುಪಶ್ಯಾಮಿ ಹತ್ವಾ ಸ್ವಜನಮಾಹವೇ ॥ 1-31 ॥
ನ ಕಾಂಕ್ಷೇ ವಿಜಯಂ ಕೃಷ್ಣ ನ ಚ ರಾಜ್ಯಂ ಸುಖಾನಿ ಚ ।
ಕಿಂ ನೋ ರಾಜ್ಯೇನ ಗೋವಿಂದ ಕಿಂ ಭೋಗೈರ್ಜೀವಿತೇನ ವಾ ॥ 1-32 ॥
ಯೇಷಾಮರ್ಥೇ ಕಾಂಕ್ಷಿತಂ ನಃ ರಾಜ್ಯಂ ಭೋಗಾಃ ಸುಖಾನಿ ಚ ।
ತ ಇಮೇಽವಸ್ಥಿತಾ ಯುದ್ಧೇ ಪ್ರಾಣಾಂಸ್ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಧನಾನಿ ಚ ॥ 1-33 ॥
ಆಚಾರ್ಯಾಃ ಪಿತರಃ ಪುತ್ರಾಃ ತಥೈವ ಚ ಪಿತಾಮಹಾಃ ।
ಮಾತುಲಾಃ ಶ್ವಶುರಾಃ ಪೌತ್ರಾಃ ಸ್ಯಾಲಾಃ ಸಂಬಂಧಿನಸ್ತಥಾ ॥ 1-34 ॥
ಏತಾನ್ನ ಹಂತುಮಿಚ್ಛಾಮಿ ಘ್ನತೋಽಪಿ ಮಧುಸೂದನ ।
ಅಪಿ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯರಾಜ್ಯಸ್ಯ ಹೇತೋಃ ಕಿಂ ನು ಮಹೀಕೃತೇ ॥ 1-35 ॥
ನಿಹತ್ಯ ಧಾರ್ತರಾಷ್ಟ್ರಾನ್ನಃ ಕಾ ಪ್ರೀತಿಃ ಸ್ಯಾಜ್ಜನಾರ್ದನ ।
ಪಾಪಮೇವಾಶ್ರಯೇದಸ್ಮಾತ್ ಹತ್ವೈತಾನಾತತಾಯಿನಃ ॥ 1-36 ॥
ತಸ್ಮಾನ್ನಾರ್ಹಾ ವಯಂ ಹಂತುಂ ಧಾರ್ತರಾಷ್ಟ್ರಾನ್ಸಬಾಂಧವಾನ್ ।
ಸ್ವಜನಂ ಹಿ ಕಥಂ ಹತ್ವಾ ಸುಖಿನಃ ಸ್ಯಾಮ ಮಾಧವ ॥ 1-37 ॥
ಯದ್ಯಪ್ಯೇತೇ ನ ಪಶ್ಯಂತಿ ಲೋಭೋಪಹತಚೇತಸಃ ।
ಕುಲಕ್ಷಯಕೃತಂ ದೋಷಂ ಮಿತ್ರದ್ರೋಹೇ ಚ ಪಾತಕಂ ॥ 1-38 ॥
ಕಥಂ ನ ಜ್ಞೇಯಮಸ್ಮಾಭಿಃ ಪಾಪಾದಸ್ಮಾನ್ನಿವರ್ತಿತುಂ ।
ಕುಲಕ್ಷಯಕೃತಂ ದೋಷಂ ಪ್ರಪಶ್ಯದ್ಭಿರ್ಜನಾರ್ದನ ॥ 1-39 ॥
ಕುಲಕ್ಷಯೇ ಪ್ರಣಶ್ಯಂತಿ ಕುಲಧರ್ಮಾಃ ಸನಾತನಾಃ ।
ಧರ್ಮೇ ನಷ್ಟೇ ಕುಲಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಅಧರ್ಮೋಽಭಿಭವತ್ಯುತ ॥ 1-40 ॥
ಅಧರ್ಮಾಭಿಭವಾತ್ಕೃಷ್ಣ ಪ್ರದುಷ್ಯಂತಿ ಕುಲಸ್ತ್ರಿಯಃ ।
ಸ್ತ್ರೀಷು ದುಷ್ಟಾಸು ವಾರ್ಷ್ಣೇಯ ಜಾಯತೇ ವರ್ಣಸಂಕರಃ ॥ 1-41 ॥
ಸಂಕರೋ ನರಕಾಯೈವ ಕುಲಘ್ನಾನಾಂ ಕುಲಸ್ಯ ಚ ।
ಪತಂತಿ ಪಿತರೋ ಹ್ಯೇಷಾಂ ಲುಪ್ತಪಿಂಡೋದಕಕ್ರಿಯಾಃ ॥ 1-42 ॥
ದೋಷೈರೇತೈಃ ಕುಲಘ್ನಾನಾಂ ವರ್ಣಸಂಕರಕಾರಕೈಃ ।
ಉತ್ಸಾದ್ಯಂತೇ ಜಾತಿಧರ್ಮಾಃ ಕುಲಧರ್ಮಾಶ್ಚ ಶಾಶ್ವತಾಃ ॥ 1-43 ॥
ಉತ್ಸನ್ನಕುಲಧರ್ಮಾಣಾಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಜನಾರ್ದನ ।
ನರಕೇ ನಿಯತಂ ವಾಸಃ ಭವತೀತ್ಯನುಶುಶ್ರುಮ ॥ 1-44 ॥
ಅಹೋ ಬತ ಮಹತ್ಪಾಪಂ ಕರ್ತುಂ ವ್ಯವಸಿತಾ ವಯಂ ।
ಯದ್ರಾಜ್ಯಸುಖಲೋಭೇನ ಹಂತುಂ ಸ್ವಜನಮುದ್ಯತಾಃ ॥ 1-45 ॥
ಯದಿ ಮಾಮಪ್ರತೀಕಾರಂ ಅಶಸ್ತ್ರಂ ಶಸ್ತ್ರಪಾಣಯಃ ।
ಧಾರ್ತರಾಷ್ಟ್ರಾ ರಣೇ ಹನ್ಯುಃ ತನ್ಮೇ ಕ್ಷೇಮತರಂ ಭವೇತ್ ॥ 1-46 ॥
ಸಂಜಯ ಉವಾಚ —
ಏವಮುಕ್ತ್ವಾರ್ಜುನಃ ಸಂಖ್ಯೇ ರಥೋಪಸ್ಥ ಉಪಾವಿಶತ್ ।
ವಿಸೃಜ್ಯ ಸಶರಂ ಚಾಪಂ ಶೋಕಸಂವಿಗ್ನಮಾನಸಃ ॥ 1-47 ॥
ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾಸು ಉಪನಿಷತ್ಸು ಬ್ರಹ್ಮ-ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯೋಗ-ಶಾಸ್ತ್ರೇ
ಶ್ರೀಕೃಷ್ನ-ಅರ್ಜುನ-ಸಂವಾದೇಽರ್ಜುನ-ವಿಷಾದ-ಯೋಗಃ ನಾಮ ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥1 ॥
॥ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ-ಶಾಂಕರ-ಭಾಷ್ಯಂ ॥ ॥ ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
ಸಂಜಯ ಉವಾಚ —
ತಂ ತಥಾ ಕೃಪಯಾವಿಷ್ಟಂ ಅಶ್ರುಪೂರ್ಣಾಕುಲೇಕ್ಷಣಂ ।
ವಿಷೀದಂತಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಉವಾಚ ಮಧುಸೂದನಃ ॥ 2-1 ॥
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಕುತಸ್ತ್ವಾ ಕಶ್ಮಲಮಿದಂ ವಿಷಮೇ ಸಮುಪಸ್ಥಿತಂ ।
ಅನಾರ್ಯಜುಷ್ಟಮಸ್ವರ್ಗ್ಯಂ ಅಕೀರ್ತಿಕರಮರ್ಜುನ ॥ 2-2 ॥
ಕ್ಲೈಬ್ಯಂ ಮಾ ಸ್ಮ ಗಮಃ ಪಾರ್ಥ ನೈತತ್ತ್ವಯ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ।
ಕ್ಷುದ್ರಂ ಹೃದಯದೌರ್ಬಲ್ಯಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವೋತ್ತಿಷ್ಠ ಪರಂತಪ ॥ 2-3 ॥
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಕಥಂ ಭೀಷ್ಮಮಹಂ ಸಂಖ್ಯೇ ದ್ರೋಣಂ ಚ ಮಧುಸೂದನ ।
ಇಷುಭಿಃ ಪ್ರತಿಯೋತ್ಸ್ಯಾಮಿ ಪೂಜಾರ್ಹಾವರಿಸೂದನ ॥ 2-4 ॥
ಗುರೂನಹತ್ವಾ ಹಿ ಮಹಾನುಭಾವಾನ್ ಶ್ರೇಯೋ ಭೋಕ್ತುಂ ಭೈಕ್ಷಮಪೀಹ ಲೋಕೇ ।
ಹತ್ವಾರ್ಥಕಾಮಾಂಸ್ತು ಗುರೂನಿಹೈವ ಭುಂಜೀಯ ಭೋಗಾನ್ರುಧಿರಪ್ರದಿಗ್ಧಾನ್ ॥ 2-5 ॥
ನ ಚೈತದ್ವಿದ್ಮಃ ಕತರನ್ನೋ ಗರೀಯಃ ಯದ್ವಾ ಜಯೇಮ ಯದಿ ವಾ ನೋ ಜಯೇಯುಃ ।
ಯಾನೇವ ಹತ್ವಾ ನ ಜಿಜೀವಿಷಾಮಃ ತೇಽವಸ್ಥಿತಾಃ ಪ್ರಮುಖೇ ಧಾರ್ತರಾಷ್ಟ್ರಾಃ ॥ 2-6 ॥
ಕಾರ್ಪಣ್ಯದೋಷೋಪಹತಸ್ವಭಾವಃ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ ತ್ವಾಂ ಧರ್ಮಸಮ್ಮೂಢಚೇತಾಃ ।
ಯಚ್ಛ್ರೇಯಃ ಸ್ಯಾನ್ನಿಶ್ಚಿತಂ ಬ್ರೂಹಿ ತನ್ಮೇ ಶಿಷ್ಯಸ್ತೇಽಹಂ ಶಾಧಿ ಮಾಂ ತ್ವಾಂ ಪ್ರಪನ್ನಂ ॥ 2-7 ॥
ನ ಹಿ ಪ್ರಪಶ್ಯಾಮಿ ಮಮಾಪನುದ್ಯಾತ್-ಯಚ್ಛೋಕಮುಚ್ಛೋಷಣಮಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ।
ಅವಾಪ್ಯ ಭೂಮಾವಸಪತ್ನಮೃದ್ಧಂ ರಾಜ್ಯಂ ಸುರಾಣಾಮಪಿ ಚಾಧಿಪತ್ಯಂ ॥ 2-8 ॥
ಸಂಜಯ ಉವಾಚ —
ಏವಮುಕ್ತ್ವಾ ಹೃಷೀಕೇಶಂ ಗುಡಾಕೇಶಃ ಪರಂತಪಃ ।
ನ ಯೋತ್ಸ್ಯ ಇತಿ ಗೋವಿಂದಂ ಉಕ್ತ್ವಾ ತೂಷ್ಣೀಂ ಬಭೂವ ಹ ॥ 2-9 ॥
ತಮುವಾಚ ಹೃಷೀಕೇಶಃ ಪ್ರಹಸನ್ನಿವ ಭಾರತ ।
ಸೇನಯೋರುಭಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ವಿಷೀದಂತಮಿದಂ ವಚಃ ॥ 2-10 ॥
ಅತ್ರ “ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತು ಪಾಂಡವ-ಅನೀಕಂ” (ಭ. ಗೀ. 1-2)
ಇತಿ ಆರಭ್ಯ ಯಾವತ್ “ನ ಯೋತ್ಸ್ಯೇ ಇತಿ ಗೋವಿಂದಂ ಉಕ್ತ್ವಾ
ತೂಷ್ಣೀಂ ಬಭೂವ ಹ” (ಭ. ಗೀ. 2-9) ಇತಿ ಏತತ್-ಅಂತಃ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ
ಶೋಕ-ಮೋಹ-ಆದಿ-ಸಂಸಾರ-ಬೀಜಭೂತ-ದೋಷ-ಉದ್ಭವ-ಕಾರಣ-
ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ ಗ್ರಂಥಃ ।
ತಥಾ ಹಿ — ಅರ್ಜುನೇನ
ರಾಜ್ಯ-ಗುರು-ಪುತ್ರ-ಮಿತ್ರ-ಸುಹೃತ್-ಸ್ವಜನ-ಸಂಬಂಧಿಬಾಂಧವೇಷು
“ಅಹಂ ಏತೇಷಾಂ” “ಮಮ ಏತೇ” ಇತಿ ಏವಂ
ಪ್ರತ್ಯಯ-ನಿಮಿತ್ತ-ಸ್ನೇಹ-ವಿಚ್ಛೇದ-ಆದಿ-ನಿಮಿತ್ತೌ ಆತ್ಮನಃ ಶೋಕ-ಮೋಹೌ
ಪ್ರದರ್ಶಿತೌ “ಕಥಂ ಭೀಷ್ಮಂ ಅಹಂ ಸಂಖ್ಯೇ” (ಭ. ಗೀ. 2-4)
ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಶೋಕ-ಮೋಹಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ಅಭಿಭೂತ-ವಿವೇಕ-ವಿಜ್ಞಾನಃ ಸ್ವತಃ ಏವ
ಕ್ಷತ್ರ-ಧರ್ಮೇ ಯುದ್ಧೇ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ಅಪಿ ತಸ್ಮಾತ್-ಯುದ್ಧಾತ್-ಉಪರರಾಮ ;
ಪರ-ಧರ್ಮಂ ಚ ಭಿಕ್ಷಾ-ಜೀವನ-ಆದಿಕಂ ಕರ್ತುಂ ಪ್ರವವೃತೇ । ತಥಾ ಚ
ಸರ್ವ-ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಶೋಕ-ಮೋಹ-ಆದಿ-ದೋಷ-ಆವಿಷ್ಟ-ಚೇತಸಾಂ ಸ್ವಭಾವತಃ ಏವ
ಸ್ವಧರ್ಮ-ಪರಿತ್ಯಾಗಃ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧ-ಸೇವಾ ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ್ವಧರ್ಮೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ
ಅಪಿ ತೇಷಾಂ ವಾಽಗ್-ಮನಃ-ಕಾಯ-ಆದೀನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಫಲ-ಅಭಿಸಂಧಿ-ಪೂರ್ವಿಕಾ
ಏವ ಸಾಹಂಕಾರಾ ಚ ಭವತಿ ।
ತತ್ರ ಏವಂ ಸತಿ ಧರ್ಮ-ಅಧರ್ಮ-ಉಪಚಯಾತ್
ಇಷ್ಟ-ಅನಿಷ್ಟ-ಜನ್ಮ-ಸುಖ-ದುಃಕ-ಆದಿ-ಪ್ರಾಪ್ತಿ-ಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಸಾರಃ
ಅನುಪರತಃ ಭವತಿ । ಇತಿ ಅತಃ ಸಂಸಾರ-ಬೀಜ-ಭೂತೌ ಶೋಕ-ಮೋಹೌ ತಯೋಃ ಚ
ಸರ್ವ-ಕರ್ಮ-ಸನ್ನ್ಯಾಸ್-ಅಪೂರ್ವಕಾತ್-ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್ ನ ಅನ್ಯತಃ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಇತಿ
ತತ್-ಉಪದಿದಿಕ್ಷುಃ ಸರ್ವ-ಲೋಕ-ಅನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಅರ್ಜುನಂ ನಿಮಿತ್ತೀಕೃತ್ಯ ಆಹ
ಭಗವಾನ್ ವಾಸುದೇವಃ — “ಅಶೋಚ್ಯಾನ್” (ಭ. ಗೀ. 2-11) ಇತ್ಯಾದಿ ॥
ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ ಆಹುಃ — ಸರ್ವ-ಕರ್ಮ-ಸನ್ನ್ಯಾಸ-ಪೂರ್ವಕಾತ್
ಆತ್ಮ-ಜ್ಞಾನ-ನಿಷ್ಠಾ-ಮಾತ್ರಾತ್ ಏವ ಕೇವಲಾತ್ ಕೈವಲ್ಯಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಏವ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರ-ಆದಿ-ಶ್ರೌತ-ಸ್ಮಾರ್ತ-ಕರ್ಮ-ಸಹಿತಾತ್ ಜ್ಞಾನಾತ್
ಕೈವಲ್ಯ-ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಇತಿ ಸರ್ವಾಸು ಗೀತಾಸು ನಿಶ್ಚಿತಃ ಅರ್ಥಃ ಇತಿ । ಜ್ಞಾಪಕಂ ಚ
ಆಹುಃ ಅಸ್ಯ-ಅರ್ಥಸ್ಯ — “ಅಥ ಚೇತ್ ತ್ವಂ ಇಮಂ ಧರ್ಮ್ಯಂ ಸಂಗ್ರಾಮಂ ನ
ಕರಿಷ್ಯಸಿ” (ಭ. ಗೀ. 2-33) “ಕರ್ಮಣಿ ಏವ ಅಧಿಕಾರಃ ತೇ”
(ಭ. ಗೀ. 2-47)“ಕುರು ಕರ್ಮ ಏವ ತಸ್ಮಾತ್ ತ್ವಂ” (ಭ. ಗೀ. 4-15)
ಇತ್ಯಾದಿ । ಹಿಂಸಾ-ಆದಿ-ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಅಧರ್ಮಾಯ ಇತಿ ಇಯಂ ಅಪಿ ಆಶಂಕಾ
ನ ಕಾರ್ಯಾ ।
ಕಥಂ ?
ಕ್ಷಾತ್ರಂ ಕರ್ಮ ಯುದ್ಧ-ಲಕ್ಷಣಂ
ಗುರು-ಭ್ರಾತೃ-ಪುತ್ರ-ಆದಿ-ಹಿಂಸಾ-ಲಕ್ಷಣಂ-ಅತ್ಯಂತಂ ಕ್ರೂರಂ ಅಪಿ ಸ್ವಧರ್ಮ
ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ನ ಅಧರ್ಮಾಯ ; ತತ್-ಅಕರಣೇ ಚ “ತತಃ ಸ್ವಧರ್ಮಂ
ಕೀರ್ತಿಂ ಚ ಹಿತ್ವಾ ಪಾಪಂ ಅವಾಪ್ಸ್ಯಸಿ” (ಭ. ಗೀ. 2-33) ಇತಿ ಬ್ರುವತಾ
ಯಾವತ್-ಜೀವಾದಿ-ಶ್ರುತಿ-ಚೋದಿತಾನಾಂ ಪಶಿ-ಆದಿ-ಹಿಂಸಾ-ಲಕ್ಷಣಾನಾಂ ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ
ಪ್ರಾಗ್-ಏವ ನ ಅಧರ್ಮತ್ವಂ ಇತಿ ಸುನಿಶ್ಚಿತಂ ಉಕ್ತಂ ಭವತಿ — ಇತಿ ॥
ತತ್ ಅಸತ್ ; ಜ್ಞಾನ-ಕರ್ಮ-ನಿಷ್ಠಯೋಃ ವಿಭಾಗ-ವಚನಾತ್
ಬುದ್ಧಿ-ದ್ವಯ-ಆಶ್ರಯಯೋಃ । “ಅಶೋಚ್ಯಾನ್” (ಭ. ಗೀ. 2-11) ಇತ್ಯಾದಿನಾ
ಭಗವತಾ ಯಾವತ್ “ಸ್ವಧರ್ಮಂ ಅಪಿ ಚ ಅವೇಕ್ಷ್ಯ” (ಭ. ಗೀ. 2-31) ಇತಿ
ಏತತ್ ಅಂತೇನ ಗ್ರಂಥೇನ ಯತ್-ಪರಮಾರ್ಥ-ಆತ್ಮ=ತತ್ತ್ವ-ನಿರೂಪಣಂ ಕೃತಂ, ತತ್
ಸಾಂಖ್ಯಂ । ತತ್-ವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಆತ್ಮನಃ ಜನ್ಮಾದಿ-ಷಡ್ವಿಕ್ರಿಯಾ-ಅಭಾವಾದ್-ಅಕರ್ತಾ
ಆತ್ಮಾ ಇತಿ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥ-ನಿರೂಪಣಾತ್ ಯಾ ಜಾಯತೇ, ಸಾ ಸಾಂಖ್ಯಾ-ಬುದ್ಧಿಃ । ಸಾ
ಯೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನಿನಾಂ-ಉಚಿತಾ ಭವತಿ, ತೇ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ । ಏತಸ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇಃ ಜನ್ಮನಃ
ಪ್ರಾಕ್ ಆತ್ಮನಃ ದೇಹಾದಿ-ವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವ-ಕರ್ತೃತ್ವ-ಭೋಕ್ತೃತ್ವ-ಆದಿ-ಅಪೇಕ್ಷಃ
ಧರ್ಮ-ಅಧರ್ಮ-ವಿವೇಕ-ಪೂರ್ವಕಃ ಮೋಕ್ಷ-ಸಾಧನ-ಅನುಷ್ಠಾನ-ಲಕ್ಷಣಃ ಯೋಗಃ
ತತ್-ವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಯೋಗ-ಬುದ್ಧಿಃ । ಸಾ ಯೇಷಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಂ-ಉಚಿತಾ ಭವತಿ
ತೇ ಯೋಗಿನಃ । ತಥಾ ಚ ಭಗವತಾ ವಿಭಕ್ತೇ ದ್ವೇ ಬುದ್ಧೀ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ “ಏಷಾ
ತೇಽಭಿಹಿತಾ ಸಾಂಖ್ಯೇ ಬುದ್ಧಿಃ ಯೋಗೇ ತು ಇಮಾಂ ಶೃಣು” (ಭ. ಗೀ. 2-39) ಇತಿ
ತಯೋಃ ಚ ಸಾಂಖ್ಯ-ಬುದ್ಧಿ-ಆಶ್ರಯಾಂ ಜ್ಞಾನ-ಯೋಗೇನ ನಿಷ್ಠಾಂ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ
ವಿಭಕ್ತಾಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ “ಪುರಾ ವೇದ-ಆತ್ಮನಾ ಮಯಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ” (ಭ. ಗೀ. 3-3)
ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ಯೋಗ-ಬುದ್ಧಿ-ಆಶ್ರಯಾಂ ಕರ್ಮ-ಯೋಗೇನ ನಿಷ್ಠಾಂ ವಿಭಕ್ತಾಂ
ವಕ್ಷ್ಯತಿ — “ಕರ್ಮ-ಯೋಗೇನ ಯೋಗಿನಾಂ” ಇತಿ । ಏವಂ ಸಾಂಖ್ಯ-ಬುದ್ಧಿಂ
ಯೋಗ-ಬುದ್ಧಿಂ ಚ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ದ್ವೇ ನಿಷ್ಠೇ ವಿಭಕ್ತೇ ಭಗವತಾ ಏವ ಉಕ್ತೇ
ಜ್ಞಾನ-ಕರ್ಮಣೋಃ ಕರ್ತೃತ್ವ-ಅಕರ್ತೃತ್ವ-ಏಕತ್ವ-ಅನೇಕತ್ವ-ಬುದ್ಧಿ-ಆಶ್ರಯಯೋಃ
ಯುಗಪತ್-ಏಕ-ಪುರುಷ-ಆಶ್ರಯತ್ವ-ಅಸಂಭವಂ ಪಶ್ಯತಾ । ಯಥಾ ಏತತ್
ವಿಭಾಗ-ವಚನಂ, ತಥಾ ಏವ ದರ್ಶಿತಂ ಶಾತಪಥೀಯೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ —
“ಏತಂ ಏವ ಪ್ರವ್ರಾಜಿನಃ ಲೋಕಂ-ಇಚ್ಛಂತಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಪ್ರವ್ರಜಂತಿ” ಇತಿ
ಸರ್ವ-ಕರ್ಮ-ಸನ್ನ್ಯಾಸಂ ವಿಧಾಯ ತತ್ ಶೇಷೇಣ “ಕಿಂ ಪ್ರಜಯಾ ಕರಿಷ್ಯಾಮಃ
ಯೇಷಾಂ ನಃ ಅಯಂ ಆತ್ಮಾ ಅಯಂ ಲೋಕಃ” (ಬೃ. ಉ. 4-4-22) ಇತಿ । ತತ್ರ ಚ ಪ್ರಾಕ್
ದಾರ-ಪರಿಗ್ರಹಾತ್ ಪುರುಷಃ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಕೃತಃ ಧರ್ಮ-ಜಿಜ್ಞಾಸಾ-ಉತ್ತರ-ಕಾಲಂ
ಲೋಕ-ತ್ರಯ-ಸಾಧನಂ — ಪುತ್ರಂ, ದ್ವಿಪ್ರಕಾರಂ ಚ ವಿತ್ತಂ ಮಾನುಷಂ
ದೈವಂ ಚ ; ತತ್ರ ಮಾನುಷಂ ಕರ್ಮ-ರೂಪಂ ಪಿತೃ-ಲೋಕ-ಪ್ರಾಪ್ತಿ-ಸಾಧನಂ
ವಿದ್ಯಾಂ ಚ ದೈವಂ ವಿತ್ತಂ ದೇವ-ಲೋಕ-ಪ್ರಾಪ್ತಿ-ಸಾಧನಂ — “ಸಃ
ಅಕಾಮಯತ” (ಬೃ. ಉ. 1-4-17) ಇತಿ ಅವಿದ್ಯಾ-ಕಾಮವತಃ ಏವ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ
ಶ್ರೌತ-ಆದೀನಿ ದರ್ಶಿತಾನಿ । ತೇಭ್ಯಃ “ವ್ಯುತ್ಥಾಯ, ಪ್ರವ್ರಜಂತಿ”
ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಥಾನಂ-ಆತ್ಮಾನಂ ಏವ ಲೋಕಂ-ಇಚ್ಛತಃ ಅಕಾಮಸ್ಯ ವಿಹಿತಂ ।
ತತ್-ಏತತ್-ವಿಭಾಗ-ವಚನಂ-ಅನುಪಪನ್ನಂ ಸ್ಯಾತ್ ಯದಿ ಶ್ರೌತ-ಕರ್ಮ-ಜ್ಞಾನಯೋಃ
ಸಮುಚ್ಛಯಃ ಅಭಿಪ್ರೇತಃ ಸ್ಯಾತ್ ಭಗವತಃ ॥
ನ ಚ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಃ ಉಪಪನ್ನಃ ಭವತಿ “ಜ್ಯಾಯಸೀ ಚೇತ್ ಕರ್ಮಣ್ಃ
ಸ್ತೇ” (ಭ. ಗೀ. 3-1) ಇತ್ಯಾದಿಃ । ಏಕ-ಪುರುಷ-ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ವ-ಅಸಂಭವಂ
ಬುದ್ಧಿ-ಕರ್ಮಣೋಃ ಭಗವತಾ ಪೂರ್ವಂ-ಅನುಕ್ತಂ ಕಥಂ ಅರ್ಜುನಃ ಅಶ್ರುತಂ
ಬುದ್ಧೇಃ ಚ ಕರ್ಮಣಃ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ಭಗವತಿ-ಅಧ್ಯಾರೋಪಯೇತ್ ಮೃಷಾ ಏವ
“ಜ್ಯಾಯಸೀ ಚೇತ್ ಕರ್ಮಣಃ ತೇ ಮತಾ ಬುದ್ಧಿಃ” (ಭ. ಗೀ. 3-1) ಇತಿ ॥
ಕಿಂಚ — ಯದಿ ಬುದ್ಧಿ-ಕರ್ಮಣೋಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸಮುಚ್ಛಯಃ ಉಕ್ತಃ ಸ್ಯಾತ್
ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಅಪಿ ಸಃ ಉಕ್ತಃ ಏವ ಇತಿ, “ಯತ್ ಶ್ರೇಯಃ ಏತಯೋಃ ಏಕಂ ತತ್ ಮೇ
ಬ್ರೂಹಿ ಸುನಿಶ್ಚಿತಂ” (ಭ. ಗೀ. 5-1) ಇತಿ ಕಥಂ ಉಭಯೋಃ ಉಪದೇಶೇ ಸತಿ
ಅನ್ಯತರೈವಿಷಯಃ ಏವ ಪ್ರಶ್ನಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ನ ಹಿ ಪಿತ್ತ-ಪ್ರಶಮನ-ಅರ್ಥಿನಃ
ವೈದ್ಯೇನ ಮಧುರಂ ಶೀತಲಂ ಚ ಭೋಕ್ತವ್ಯಂ ಇತಿ ಉಪದಿಷ್ಟೇ ತಯೋಃ
ಅನ್ಯತರತ್-ಪಿತ್ತ-ಪ್ರಶಮನ-ಕಾರಣಂ ಬ್ರೂಹಿ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ ಸಂಭವತಿ ॥ ಅಥ
ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಭಗವತ್-ಉಕ್ತ-ವಚನ-ಅರ್ಥ-ವಿವೇಕ-ಅನವಧಾರಣ-ನಿಮಿತ್ತಃ
ಪ್ರಶ್ನಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತಥಾ ಅಪಿ ಭಗವತಾ ಪ್ರಶ್ನ ಅನುರೂಪಂ ಪ್ರತಿವಚನಂ ದೇಯಂ
— ಮಯಾ ಬುದ್ಧಿ-ಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಛಯಃ ಉಕ್ತಃ, ಕಿಮರ್ಥಂ ಇತ್ಥಂ ತ್ವಂ ಭ್ರಾಂತಃ
ಅಸಿ — ಇತಿ । ನ ತು ಪುನಃ ಪ್ರತಿವಚನಂ-ಅನನುರೂಪಂ ಪೃಷ್ಟಾತ್-ಅನ್ಯತ್
ಏವ “ದ್ವೇ ನಿಷ್ಠೇ ಮಯಾ ಪುರಾ ಪ್ರೋಕ್ತೇ” (ಭ. ಗೀ. 3-3) ಇತಿ ವಕ್ತುಂ
ಯುಕ್ತಂ ॥ ನ ಅಪಿ ಸ್ಮಾರ್ತೇನ ಏವ ಕರ್ಮಣಾ ಬುದ್ಧೇಃ ಸಮುಚ್ಚಯೇ ಅಭಿಪ್ರೇತೇ
ವಿಭಾಗ-ವಚನಾದಿ ಸರ್ವಂ-ಉಪಪನ್ನಂ । ಕಿಂಚ — ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ
ಯುದ್ಧಂ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ಕರ್ಮ ಸ್ವಧರ್ಮಃ ಇತಿ ಜಾನತಃ “ತತ್ ಕಿಂ ಕರ್ಮಣಿ
ಘೋರೇ ಮಾಂ ನಿಯೋಜಯಸಿ” (ಭ. ಗೀ. 3-1) ಇತಿ ಉಪಾಲಂಭಃ ಅನುಪಪನ್ನಃ ॥
ತಸ್ಮಾತ್ ಗೀತಾ-ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಈಷತ್-ಮಾತ್ರೇಣ-ಅಪಿ ಶ್ರೌತೇನ ಸ್ಮಾರ್ತೇನ ವಾ ಕರ್ಮಣಾ
ಆತ್ಮ-ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ನ ಕೇನಚಿತ್ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ಯಸ್ಯ ತು
ಅಜ್ಞಾನಾತ್ ರಾಗ-ಆದಿ-ದೋಷತಃ ವಾ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ ತಪಸಾ
ವಾ ವಿಶುದ್ಧ-ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ-ಉತ್ಪನ್ನಂ-ಪರಮಾರ್ಥ-ತತ್ತ್ವ-ವಿಷಯಂ
“ಏಕಂ ಏವ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಕರ್ತೃ ಚ” ಇತಿ, ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಿ
ಕರ್ಮ-ಪ್ರಯೋಜನೇ ಚ ನಿವೃತ್ತೇ ಅಪಿ ಲೋಕ-ಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಯತ್ನ-ಪೂರ್ವಂ ಯಥಾ
ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ತಥಾ ಇವ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಯತ್-ಪ್ರವೃತ್ತಿ-ರೂಪಂ ದೃಶ್ಯತೇ ನ
ತತ್-ಕರ್ಮ ಯೇನ ಬುದ್ಧೇಃ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ಯಥಾ ಭಗವತಃ ವಾಸುದೇವಸ್ಯ
ಕ್ಷತ್ರ-ಧರ್ಮ-ಚೇಷ್ಟಿತಂ ನ ಜ್ಞಾನೇನ ಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ ಪುರುಷಾರ್ಥ-ಸಿದ್ಧಯೇ,
ತದ್ವತ್ ತತ್-ಫಲ-ಅಭಿಸಂಧಿ-ಅಹಂಕಾರ-ಅಭಾವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ವಿದುಷಃ ।
ತತ್ತ್ವವಿತ್ ನ ಅಹಂ ಕರೋಮಿ ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ,
ನ ಚ ತತ್-ಫಲಂ-ಅಭಿಸಂಧತ್ತೇ । ಯಥಾ
ಚ ಸ್ವರ್ಗಾದಿ-ಕಾಮಾರ್ಥಿನಃ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರ-ಆದಿ-ಕರ್ಮ-ಲಕ್ಷಣ-ಧರ್ಮ-ಅನುಷ್ಠಾನಾಯ
ಆಹಿತ-ಅಗ್ನೇಃ ಕಾಮ್ಯೇ ಏವ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರ-ಆದೌ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಸಾಮಿಕೃತೇ ವಿನಷ್ಟೇಽಪಿ
ಕಾಮೇ ತತ್ ಏವ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರ-ಆದಿ-ಅನುತಿಷ್ಠತಃ ಅಪಿ ನ ತತ್-ಕಾಮ್ಯಂ-ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ
ಭವತಿ । ತಥಾ ಚ ದರ್ಶಯತಿ ಭಗವಾನ್ — “ಕುರ್ವನ್ ಅಪಿ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ”
(ಭ. ಗೀ. 5-7) “ನ ಕರೋತಿ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ” (ಭ. ಗೀ. 13-31) ಇತಿ ತತ್ರ
ತತ್ರ ॥ ಯತ್ ಚ “ಪೂರ್ವೈಃ ಪೂರ್ವತರಂ ಕೃತಂ” (ಭ. ಗೀ. 4-15)
“ಕರ್ಮಣಾ ಏವ ಹಿ ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ-ಆಸ್ಥಿತಾಃ ಜನಕ-ಆದಯಃ”
(ಭ. ಗೀ. 3-20) ಇತಿ, ತತ್ ತು ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ವಿಜ್ಞೇಯಂ । ತತ್ ಕಥಂ ? ಯದಿ
ತಾವತ್ ಪೂರ್ವೇ ಜನಕ-ಆದಯಃ ತತ್ತ್ವ-ವಿದಃ ಅಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತ-ಕರ್ಮಾಣಃ ಸ್ಯುಃ,
ತೇ ಲೋಕ-ಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ “ಗುಣಾ ಗುಣೇಷು ವರ್ತಂತೇ” (ಭ. ಗೀ. 3-28)
ಇತಿ ಜ್ಞಾನೇನ ಏವ ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ-ಆಸ್ಥಿತಾಃ, ಕರ್ಮ-ಸನ್ನ್ಯಾಸೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಪಿ ಕರ್ಮಣಾ
ಸಹ ಏವ ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ-ಆಸ್ಥಿತಾಃ, ನ ಕರ್ಮ-ಸನ್ನ್ಯಾಸಂ ಕೃತವಂತಃ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ ।
ಅಥ ನ ತೇ ತತ್ತ್ವ-ವಿದಃ ; ಈಶ್ವರ-ಸಮರ್ಪಿತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಸಾಧನ-ಭೂತೇನ
ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ಸತ್ತ್ವ-ಶುದ್ಧಿಂ, ಜ್ಞಾನ-ಉತ್ಪತ್ತಿ-ಲಕ್ಷಣಾಂ ವಾ ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ,
ಆಸ್ಥಿತಾಃ ಜನಕ-ಆದಯಃ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ । ಏವಂ ಏವ ಆರ್ಥಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ
ಭಗವಾನ್ “ಸತ್ತ್ವ-ಶುದ್ಧಯೇ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಂತಿ” (ಭ. ಗೀ. 5-11)
ಇತಿ । “ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ತಂ ಅಭ್ಯರ್ಚ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಂ ವಿಂದತಿ ಮಾನವಃ”
(ಭ. ಗೀ. 18-46) ಇತಿ ಉಕ್ತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಪುನಃ ಜ್ಞಾನ-ನಿಷ್ಠಾಂ
ವಕ್ಷ್ಯತಿ — “ಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮ” (ಭ. ಗೀ. 18-50)
ಇತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ತಸ್ಮಾತ್ ಗೀತಾ-ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಕೇವಲಾತ್ ಏವ ತತ್ತ್ವ-ಜ್ಞಾನಾತ್ ಮೋಕ್ಷ-ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ
ನ ಕರ್ಮ-ಸಮುಚ್ಚಿತಾತ್, ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತಃ ಅರ್ಥಃ । ಯಥಾ ಚ ಅಯಂ ಅರ್ಥಃ,
ತಥಾ ಪ್ರಕರಣಶಃ ವಿಭಜ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ರ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ ॥ ತತ್ರ ಏವಂ
ಧರ್ಮ-ಸಮ್ಮೂಢ-ಚೇತಸಃ ಮಿಥ್ಯಾ-ಜ್ಞಾನವತಃ ಮಹತಿ ಶೋಕ-ಸಾಗರೇ ನಿಮಗ್ನಸ್ಯ
ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಅನ್ಯತ್ರ-ಆತ್ಮ-ಜ್ಞಾನಾತ್ ಉದ್ಧರಣಂ ಅಪಶ್ಯನ್ ಭಗವಾನ್ ವಾಸುದೇವಃ
ತತಃ ಕೃಪಯಾ ಅರ್ಜುನಂ ಉದ್ದಿಧಾರಯಿಷುಃ ಆತ್ಮ-ಜ್ಞಾನಾಯ-ಅವತಾರಯನ್ ಆಹ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಅಶೋಚ್ಯಾನನ್ವಶೋಚಸ್ತ್ವಂ ಪ್ರಜ್ಞಾವಾದಾಂಶ್ಚ ಭಾಷಸೇ ।
ಗತಾಸೂನಗತಾಸೂಂಶ್ಚ ನಾನುಶೋಚಂತಿ ಪಂಡಿತಾಃ ॥ 2-11 ॥
ಅಶೋಚ್ಯಾನ್ ಇತ್ಯಾದಿ । ನ ಶೋಚ್ಯಾ ಅಶೋಚ್ಯಾಃ ಭೀಷ್ಮದ್ರೋಣಾದಯಃ, ಸದ್ವೃತ್ತತ್ವಾತ್
ಪರಮಾರ್ಥಸ್ವರೂಪೇಣ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್, ತಾನ್ ಅಶೋಚ್ಯಾನ್ ಅನ್ವಶೋಚಃ
ಅನುಶೋಚಿತವಾನಸಿ “ತೇ ಮ್ರಿಯಂತೇ ಮನ್ನಿಮಿತ್ತಂ, ಅಹಂ ತೈರ್ವಿನಾಭೂತಃ
ಕಿಂ ಕರಿಷ್ಯಾಮಿ ರಾಜ್ಯಸುಖಾದಿನಾ” ಇತಿ । ತ್ವಂ ಪ್ರಜ್ಞಾವಾದಾನ್ ಪ್ರಜ್ಞಾವತಾಂ
ಬುದ್ಧಿಮತಾಂ ವಾದಾಂಶ್ಚ ವಚನಾನಿ ಚ ಭಾಷಸೇ ತದೇತತ್ ಮೌಢ್ಯಂ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ
ಚ ವಿರುದ್ಧಂ ಆತ್ಮನಿ ದರ್ಶಯಸಿ ಉನ್ಮತ್ತ ಇವ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಗತಾಸೂನ್
ಗತಪ್ರಾಣಾನ್ ಮೃತಾನ್, ಅಗತಾಸೂನ್ ಅಗತಪ್ರಾಣಾನ್ ಜೀವತಶ್ಚ ನ ಅನುಶೋಚಂತಿ ಪಂಡಿತಾಃ
ಆತ್ಮಜ್ಞಾಃ । ಪಂಡಾ ಆತ್ಮವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಹಿ ಪಂಡಿತಾಃ, “ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ
ನಿರ್ವಿದ್ಯ” (ಬೃ. ಉ. 3-5-1) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ತಾನ್ ನಿತ್ಯಾನ್
ಅಶೋಚ್ಯಾನ್ ಅನುಶೋಚಸಿ, ಅತೋ ಮೂಢೋಽಸಿ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ಕುತಸ್ತೇ ಅಶೋಚ್ಯಾಃ,
ಯತೋ ನಿತ್ಯಾಃ । ಕಥಂ ? —
ನ ತ್ವೇವಾಹಂ ಜಾತು ನಾಸಂ ನ ತ್ವಂ ನೇಮೇ ಜನಾಧಿಪಾಃ ।
ನ ಚೈವ ನ ಭವಿಷ್ಯಾಮಃ ಸರ್ವೇ ವಯಮತಃ ಪರಂ ॥ 2-12 ॥
ನ ತು ಏವ ಜಾತು ಕದಾಚಿತ್ ಅಹಂ ನಾಸಂ, ಕಿಂ ತು ಆಸಮೇವ । ಅತೀತೇಷು
ದೇಹೋತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶೇಷು ಘಟಾದಿಷು ವಿಯದಿವ ನಿತ್ಯ ಏವ ಅಹಮಾಸಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ।
ತಥಾ ನ ತ್ವಂ ನ ಆಸೀಃ, ಕಿಂ ತು ಆಸೀರೇವ । ತತಾ ನ ಇಮೇ ಜನಾಧಿಪಾಃ ನ ಆಸನ್,
ಕಿಂ ತು ಆಸನ್ನೇವ । ತಥಾ ನ ಚ ಏವ ನ ಭವಿಷ್ಯಾಮಃ, ಕಿಂ ತು ಭವಿಷ್ಯಾಮ
ಏವ, ಸರ್ವೇ ವಯಂ ಅತಃ ಅಸ್ಮಾತ್ ದೇಹವಿನಾಶಾತ್ ಪರಂ ಉತ್ತರಕಾಲೇ ಅಪಿ । ತ್ರಿಷ್ವಪಿ
ಕಾಲೇಷು ನಿತ್ಯಾ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇಹಭೇದಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಬಹುವಚನಂ,
ನಾತ್ಮಭೇದಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ॥ ತತ್ರ ಕಥಮಿವ ನಿತ್ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ದೇಹಿನೋಽಸ್ಮಿನ್ಯಥಾ ದೇಹೇ ಕೌಮಾರಂ ಯೌವನಂ ಜರಾ ।
ತಥಾ ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಧೀರಸ್ತತ್ರ ನ ಮುಹ್ಯತಿ ॥ 2-13 ॥
ದೇಹಃ ಅಸ್ಯ ಅಸ್ತೀತಿ ದೇಹೀ, ತಸ್ಯ ದೇಹಿನೋ ದೇಹವತಃ ಆತ್ಮನಃ ಅಸ್ಮಿನ್ ವರ್ತಮಾನೇ
ದೇಹೇ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಕೌಮಾರಂ ಕುಮಾರಭಾವೋ ಬಾಲ್ಯಾವಸ್ಥಾ, ಯೌವನಂ ಯೂನೋ
ಭಾವೋ ಮಧ್ಯಮಾವಸ್ಥಾ, ಜರಾ ವಯೋಹಾನಿಃ ಜೀರ್ಣಾವಸ್ಥಾ, ಇತ್ಯೇತಾಃ ತಿಸ್ರಃ ಅವಸ್ಥಾಃ
ಅನ್ಯೋನ್ಯವಿಲಕ್ಷಣಾಃ । ತಾಸಾಂ ಪ್ರಥಮಾವಸ್ಥಾನಾಶೇ ನ ನಾಶಃ, ದ್ವಿತೀಯಾವಸ್ಥೋಪಾಜನೇ
ನ ಉಪಜನ ಆತ್ಮನಃ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯೈವ ದ್ವಿತೀಯತೃತೀಯಾವಸ್ಥಾಪ್ರಾಪ್ತಿಃ
ಆತ್ಮನೋ ದೃಷ್ಟಾ । ತಥಾ ತದ್ವದೇವ ದೇಹಾತ್ ಅನ್ಯೋ ದೇಹೋ ದೇಹಾಂತರಂ, ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ
ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯೈವ ಆತ್ಮನಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಧೀರೋ ಧೀಮಾನ್, ತತ್ರ
ಏವಂ ಸತಿ ನ ಮುಹ್ಯತಿ ನ ಮೋಹಮಾಪದ್ಯತೇ ॥ ಯದ್ಯಪಿ ಆತ್ಮವಿನಾಶನಿಮಿತ್ತೋ ಮೋಹೋ ನ
ಸಂಭವತಿ ನಿತ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಇತಿ ವಿಜಾನತಃ, ತತಾಪಿ ಶೀತೋಷ್ಣಸುಖದುಃಖಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತೋ
ಮೋಹೋ ಲೌಕಿಕೋ ದೃಶ್ಯತೇ, ಸುಖವಿಯೋಗನಿಮಿತ್ತೋ ಮೋಹಃ ದುಃಖಸಂಯೋಗನಿಮಿತ್ತಶ್ಚ
ಶೋಕಃ । ಇತ್ಯೇತದರ್ಜುನಸ್ಯ ವಚನಮಾಶಂಕ್ಯ ಭಗವಾನಾಹ —
ಮಾತ್ರಾಸ್ಪರ್ಶಾಸ್ತು ಕೌಂತೇಯ ಶೀತೋಷ್ಣಸುಖದುಃಖದಾಃ ।
ಆಗಮಾಪಾಯಿನೋಽನಿತ್ಯಾಸ್ತಾಂಸ್ತಿತಿಕ್ಷಸ್ವ ಭಾರತ ॥ 2-14 ॥
ಮಾತ್ರಾಃ ಆಭಿಃ ಮೀಯಂತೇ ಶಬ್ದಾದಯ ಇತಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ । ಮಾತ್ರಾಣಾಂ ಸ್ಪರ್ಶಾಃ
ಶಬ್ದಾದಿಭಿಃ ಸಂಯೋಗಾಃ । ತೇ ಶೀತೋಷ್ಣಸುಖದುಃಖದಾಃ ಶೀತಂ ಉಷ್ಣಂ ಸುಖಂ
ದುಃಖಂ ಚ ಪ್ರಯಚ್ಛಂತೀತಿ । ಅಥವಾ ಸ್ಪೃಶ್ಯಂತ ಇತಿ ಸ್ಪರ್ಶಾಃ ವಿಷಯಾಃ
ಶಬ್ದಾದಯಃ । ಮಾತ್ರಾಶ್ಚ ಸ್ಪರ್ಶಾಶ್ಚ ಶೀತೋಷ್ಣಸುಖದುಃಖದಾಃ । ಶೀತಂ ಕದಾಚಿತ್
ಸುಖಂ ಕದಾಚಿತ್ ದುಃಖಂ । ತಥಾ ಉಷ್ಣಮಪಿ ಅನಿಯತಸ್ವರೂಪಂ । ಸುಖದುಃಖೇ ಪುನಃ
ನಿಯತರೂಪೇ ಯತೋ ನ ವ್ಯಭಿಚರತಃ । ಅತಃ ತಾಭ್ಯಾಂ ಪೃಥಕ್ ಶೀತೋಷ್ಣಯೋಃ ಗ್ರಹಣಂ
ಯಸ್ಮಾತ್ ತೇ ಮಾತ್ರಾಸ್ಪರ್ಶಾದಯಃ ಆಗಮಾಪಾಯಿನಃ ಆಗಮಾಪಾಯಶೀಲಾಃ ತಸ್ಮಾತ್ ಅನಿತ್ಯಾಃ ।
ಅತಃ ತಾನ್ ಶೀತೋಷ್ಣಾದೀನ್ ತಿತಿಕ್ಷಸ್ವ ಪ್ರಸಹಸ್ವ । ತೇಷು ಹರ್ಷಂ ವಿಷಾದಂ ವಾ ಮಾ
ಕಾರ್ಷೀಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಶೀತೋಷ್ಣಾದೀನ್ ಸಹತಃ ಕಿಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶೃಣು —
ಯಂ ಹಿ ನ ವ್ಯಥಯಂತ್ಯೇತೇ ಪುರುಷಂ ಪುರುಷರ್ಷಭ ।
ಸಮದುಃಖಸುಖಂ ಧೀರಂ ಸೋಽಮೃತತ್ವಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ॥ 2-15 ॥
ಯಂ ಹಿ ಪುರುಷಂ ಸಮೇ ದುಃಖಸುಖೇ ಯಸ್ಯ ತಂ ಸಮದುಃಖಸುಖಂ
ಸುಖದುಃಖಪ್ರಾಪ್ತೌ ಹರ್ಷವಿಷಾದರಹಿತಂ ಧೀರಂ ಧೀಮಂತಂ ನ ವ್ಯಥಯಂತಿ
ನ ಚಾಲಯಂತಿ ನಿತ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶನಾತ್ ಏತೇ ಯಥೋಕ್ತಾಃ ಶೀತೋಷ್ಣಾದಯಃ, ಸಃ
ನಿತ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪದರ್ಶನನಿಷ್ಠೋ ದ್ವಂದ್ವಸಹಿಷ್ಣುಃ ಅಮೃತತ್ವಾಯ ಅಮೃತಭಾವಾಯ
ಮೋಕ್ಷಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ, ಕಲ್ಪತೇ ಸಮರ್ಥೋ ಭವತಿ ॥ ಇತಶ್ಚ ಶೋಕಮೋಹೌ ಅಕೃತ್ವಾ
ಸೀತೋಷ್ಣಾದಿಸಹನಂ ಯುಕ್ತಂ, ಯಸ್ಮಾತ್ —
ನಾಸತೋ ವಿದ್ಯತೇ ಭಾವೋ ನಾಭಾವೋ ವಿದ್ಯತೇ ಸತಃ ।
ಉಭಯೋರಪಿ ದೃಷ್ಟೋಽನ್ತಸ್ತ್ವನಯೋಸ್ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿಭಿಃ ॥ 2-16 ॥
ನ ಅಸತಃ ಅವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಶೀತೋಷ್ಣಾದೇಃ ಸಕಾರಣಸ್ಯ ನ ವಿದ್ಯತೇ ನಾಸ್ತಿ ಭಾವೋ
ಭವನಂ ಅಸ್ತಿತಾ ॥ ನ ಹಿ ಶೀತೋಷ್ಣಾದಿ ಸಕಾರಣಂ ಪ್ರಮಾಣೈರ್ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣಂ
ವಸ್ತುಸದ್ಭವತಿ । ವಿಕಾರೋ ಹಿ ಸಃ, ವಿಕಾರಶ್ಚ ವ್ಯಭಿಚರತಿ । ಯಥಾ
ಘಟಾದಿಸಂಸ್ಥಾನಂ ಚಕ್ಷುಷಾ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣಂ ಮೃದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾನುಪಲಬ್ಧೇರಸತ್,
ತಥಾ ಸರ್ವೋ ವಿಕಾರಃ ಕಾರಣವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾನುಪಲಬ್ಧೇರಸನ್ । ಜನ್ಮಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭ್ಯಾಂ
ಪ್ರಾಗೂರ್ಧ್ವಂ ಚ ಅನುಪಲಬ್ಧೇಃ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಘಟಾದೇಃ ಮೃದಾದಿಕಾರಣಸ್ಯ ಚ
ತತ್ಕಾರಣವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾನುಪಲಬ್ಧೇರಸತ್ತ್ವಂ ॥ ತದಸತ್ತ್ವೇ ಸರ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ
ಚೇತ್, ನ ; ಸರ್ವತ್ರ ಬುದ್ಧಿದ್ವಯೋಪಲಬ್ಧೇಃ,
ಸದ್ಬುದ್ಧಿರಸದ್ಬುದ್ಧಿರಿತಿ । ಯದ್ವಿಷಯಾ
ಬುದ್ಧಿರ್ನ ವ್ಯಭಿಚರತಿ, ತತ್ ಸತ್ ; ಯದ್ವಿಷಯಾ ವ್ಯಭಿಚರತಿ, ತದಸತ್ ; ಇತಿ
ಸದಸದ್ವಿಭಾಗೇ ಬುದ್ಧಿತಂತ್ರೇ ಸ್ಥಿತೇ, ಸರ್ವತ್ರ ದ್ವೇ ಬುದ್ಧೀ ಸರ್ವೈರುಪಲಭ್ಯೇತೇ
ಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇ ನ ನೀಲೋತ್ಪಲವತ್, ಸನ್ ಘಟಃ, ಸನ್ ಪಟಃ, ಸನ್ ಹಸ್ತೀ ಇತಿ । ಏವಂ
ಸರ್ವತ್ರ ತಯೋರ್ಬುದ್ಧ್ಯೋಃ ಘಟಾದಿಬುದ್ಧಿಃ ವ್ಯಭಿಚರತಿ । ತಥಾ ಚ ದರ್ಶಿತಂ ।
ನ ತು ಸದ್ಬುದ್ಧಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಘಟಾದಿಬುದ್ಧಿವಿಷಯಃ ಅಸನ್, ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ; ನ ತು
ಸದ್ಬುದ್ಧಿವಿಷಯಃ, ಅವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ॥
ಘಟೇ ವಿನಷ್ಟೇ ಘಟಬುದ್ದೌ ವ್ಯಭಿಚರಂತ್ಯಾಂ
ಸದ್ಬುದ್ಧಿರಪಿ ವ್ಯಭಿಚರತೀತಿ ಚೇತ್, ನ ; ಪಟಾದಾವಪಿ ಸದ್ಬುದ್ಧಿದರ್ಶನಾತ್ ।
ವಿಶೇಷಣವಿಷಯೈವ ಸಾ ಸದ್ಬುದ್ಧಿಃ ॥ ಸದ್ಬುದ್ಧಿವತ್ ಘಟಬುದ್ಧಿರಪಿ ಘಟಾಂತರೇ
ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ ; ಪಟಾದೌ ಅದರ್ಶನಾತ್ ॥ ಸದ್ಬುದ್ಧಿರಪಿ ನಷ್ಟೇ ಘಟೇ
ನ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ ; ವಿಶೇಷ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಸದ್ಬುದ್ಧಿಃ ವಿಶೇಷಣವಿಷಯಾ
ಸತೀ ವಿಶೇಷ್ಯಾಭಾವೇ ವಿಶೇಷಣಾನುಪಪತ್ತೌ ಕಿಂವಿಷಯಾ ಸ್ಯಾತ್ ? ನ ತು ಪುನಃ
ಸದ್ಬುದ್ಧೇಃ ವಿಷಯಾಭಾವಾತ್ ॥ ಏಕಾಧಿಕರಣತ್ವಂ ಘಟಾದಿವಿಶೇಷ್ಯಾಭಾವೇ ನ
ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್, ನ ; “ಇದಮುದಕಂ” ಇತಿ ಮರೀಚ್ಯಾದೌ ಅನ್ಯತರಾಭಾವೇಽಪಿ
ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯದರ್ಶನಾತ್ ॥ ತಸ್ಮಾದ್ದೇಹಾದೇಃ ದ್ವಂದ್ವಸ್ಯ ಚ ಸಕಾರಣಸ್ಯ ಅಸತೋ ನ
ವಿದ್ಯತೇ ಭಾವ ಇತಿ । ತಥಾ ಸತಶ್ಚ ಆತ್ಮನಃ ಅಭಾವಃ ಅವಿದ್ಯಮಾನತಾ ನ ವಿದ್ಯತೇ,
ಸರ್ವತ್ರ ಅವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ಇತಿ ಅವೋಚಾಮ ॥ ಏವಂ ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮನೋಃ ಸದಸತೋಃ ಉಭಯೋರಪಿ
ದೃಷ್ಟಃ ಉಪಲಬ್ಧಃ ಅಂತೋ ನಿರ್ಣಯಃ ಸತ್ ಸದೇವ ಅಸತ್ ಅಸದೇವೇತಿ, ತು ಅನಯೋಃ
ಯಥೋಕ್ತಯೋಃ ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿಭಿಃ । ತದಿತಿ ಸರ್ವನಾಮ, ಸರ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ, ತಸ್ಯ
ನಾಮ ತದಿತಿ, ತದ್ಭಾವಃ ತತ್ತ್ವಂ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ । ತತ್ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಶೀಲಂ
ಯೇಷಾಂ ತೇ ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿನಃ, ತೈಃ ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿಭಿಃ । ತ್ವಮಪಿ ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿನಾಂ
ದೃಷ್ಟಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಶೋಕಂ ಮೋಹಂ ಚ ಹಿತ್ವಾ ಶೀತೋಷ್ಣಾದೀನಿ ನಿಯತಾನಿಯತರೂಪಾಣಿ
ದ್ವಂದ್ವಾನಿ “ವಿಕಾರೋಽಯಮಸನ್ನೇವ ಮರೀಚಿಜಲವನ್ಮಿಥ್ಯಾವಭಾಸತೇ”
ಇತಿ ಮನಸಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತಿತಿಕ್ಷಸ್ವ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ಕಿಂ ಪುನಸ್ತತ್, ಯತ್ ಸದೇವ
ಸರ್ವದಾ ಇತಿ ; ಉಚ್ಯತೇ —
ಅವಿನಾಶಿ ತು ತದ್ವಿದ್ಧಿ ಯೇನ ಸರ್ವಮಿದಂ ತತಂ ।
ವಿನಾಶಮವ್ಯಯಸ್ಯಾಸ್ಯ ನ ಕಶ್ಚಿತ್ಕರ್ತುಮರ್ಹತಿ ॥ 2-17 ॥
ಅವಿನಾಶಿ ನ ವಿನಷ್ಟುಂ ಶೀಲಂ ಯಸ್ಯೇತಿ । ತುಶಬ್ದಃ ಅಸತೋ ವಿಶೇಷಣಾರ್ಥಃ ।
ತತ್ ವಿದ್ಧಿ ವಿಜಾನೀಹಿ । ಕಿಂ ? ಯೇನ ಸರ್ವಂ ಇದಂ ಜಗತ್ ತತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ಸದಾಖ್ಯೇನ
ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಾಕಾಶಂ, ಆಕಾಶೇನೇವ ಘಟಾದಯಃ । ವಿನಾಶಂ ಅದರ್ಶನಂ ಅಭಾವಂ ।
ಅವ್ಯಯಸ್ಯ ನ ವ್ಯೇತಿ ಉಪಚಯಾಪಚಯೌ ನ ಯಾತಿ ಇತಿ ಅವ್ಯಯಂ ತಸ್ಯ ಅವ್ಯಯಸ್ಯ ।
ನೈತತ್ ಸದಾಖ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ವ್ಯೇತಿ ವ್ಯಭಿಚರತಿ, ನಿರವಯವತ್ವಾತ್,
ದೇಹಾದಿವತ್ । ನಾಪ್ಯಾತ್ಮೀಯೇನ, ಆತ್ಮೀಯಾಭಾವಾತ್ । ಯಥಾ ದೇವದತ್ತೋ ಧನಹಾನ್ಯಾ ವ್ಯೇತಿ,
ನ ತು ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯೇತಿ । ಅತಃ ಅವ್ಯಯಸ್ಯ ಅಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ವಿನಾಶಂ ನ ಕಶ್ಚಿತ್
ಕರ್ತುಮರ್ಹತಿ, ನ ಕಶ್ಚಿತ್ ಆತ್ಮಾನಂ ವಿನಾಶಯಿತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ ಈಶ್ವರೋಽಪಿ । ಆತ್ಮಾ
ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮ, ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಚ ಕ್ರಿಯಾವಿರೋಧಾತ್ ॥ ಕಿಂ ಪುನಸ್ತದಸತ್, ಯತ್ಸ್ವಾತ್ಮಸತ್ತಾಂ
ವ್ಯಭಿಚರತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ —
ಅಂತವಂತ ಇಮೇ ದೇಹಾ ನಿತ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತಾಃ ಶರೀರಿಣಃ ।
ಅನಾಶಿನೋಽಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಾದ್ಯುಧ್ಯಸ್ವ ಭಾರತ ॥ 2-18 ॥
ಅಂತಃ ವಿನಾಶಃ ವಿದ್ಯತೇ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಅಂತವಂತಃ । ಯಥಾ ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾದೌ
ಸದ್ಬುದ್ಧಿಃ ಅನುವೃತ್ತಾ ಪ್ರಮಾಣನಿರೂಪಣಾಂತೇ ವಿಚ್ಛಿದ್ಯತೇ, ಸ ತಸ್ಯ
ಅಂತಃ ; ತಥಾ ಇಮೇ ದೇಹಾಃ ಸ್ವಪ್ನಮಾಯಾದೇಹಾದಿವಚ್ಚ ಅಂತವಂತಃ ನಿತ್ಯಸ್ಯ
ಶರೀರಿಣಃ ಶರೀರವತಃ ಅನಾಶಿನಃ ಅಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಅಂತವಂತ ಇತಿ ಉಕ್ತಾಃ
ವಿವೇಕಿಭಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । “ನಿತ್ಯಸ್ಯ” “ಅನಾಶಿನಃ” ಇತಿ ನ
ಪುನರುಕ್ತಂ ; ನಿತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ದ್ವಿವಿಧತ್ವಾತ್ ಲೋಕೇ, ನಾಶಸ್ಯ ಚ । ಯಥಾ ದೇಹೋ
ಭಸ್ಮೀಭೂತಃ ಅದರ್ಶನಂ ಗತೋ ನಷ್ಟ ಉಚ್ಯತೇ । ವಿದ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ಯಥಾ ಅನ್ಯಥಾ
ಪರಿಣತೋ ವ್ಯಾಧ್ಯಾದಿಯುಕ್ತೋ ಜಾತೋ ನಷ್ಟ ಉಚ್ಯತೇ । ತತ್ರ “ನಿತ್ಯಸ್ಯ”
“ಅನಾಶಿನಃ” ಇತಿ ದ್ವಿವಿಧೇನಾಪಿ ನಾಶೇನ ಅಸಂಬಂಧಃ ಅಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ
ಅನ್ಯಥಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿವದಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ಆತ್ಮನಃ ; ತತ್ ಮಾ ಭೂದಿತಿ
“ನಿತ್ಯಸ್ಯ” “ಅನಾಶಿನಃ” ಇತ್ಯಾಹ । ಅಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ನ ಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣೈಃ ಅಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ನನು ಆಗಮೇನ ಆತ್ಮಾ
ಪರಿಚ್ಛಿದ್ಯತೇ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿನಾ ಚ ಪೂರ್ವಂ । ನ ; ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ।
ಸಿದ್ಧೇ ಹಿ ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರಮಾತರಿ ಪ್ರಮಿತ್ಸೋಃ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ವೇಷಣಾ ಭವತಿ । ನ ಹಿ ಪೂರ್ವಂ
“ಇತ್ಥಮಹಂ” ಇತಿ ಆತ್ಮಾನಮಪ್ರಮಾಯ ಪಶ್ಚಾತ್ ಪ್ರಮೇಯಪರಿಚ್ಛೇದಾಯ
ಪ್ರವರ್ತತೇ । ನ ಹಿ ಆತ್ಮಾ ನಾಮ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಭವತಿ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ತು
ಅಂತ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಅತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾರೋಪಣಮಾತ್ರನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಂ ಆತ್ಮನಃ
ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ನ ತು ಅಜ್ಞಾತಾರ್ಥ- ಜ್ಞಾಪಕತ್ವೇನ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ —
“ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ” (ಬೃ. ಉ. 3-5-1)
ಇತಿ ॥ ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ನಿತ್ಯಃ ಅವಿಕ್ರಿಯಶ್ಚ ಆತ್ಮಾ ತಸ್ಮಾತ್ ಯುಧ್ಯಸ್ವ, ಯುದ್ಧಾತ್
ಉಪರಮಂ ಮಾ ಕಾರ್ಷೀಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ನ ಹಿ ಅತ್ರ ಯುದ್ಧಕರ್ತವ್ಯತಾ ವಿಧೀಯತೇ,
ಯುದ್ಧೇ ಪ್ರವೃತ್ತ ಏವ ಹಿ ಅಸೌ ಶೋಕಮೋಹಪ್ರತಿಬದ್ಧಃ ತೂಷ್ಣೀಮಾಸ್ತೇ । ಅತಃ ತಸ್ಯ
ಪ್ರತಿಬಂಧಾಪನಯನಮಾತ್ರಂ ಭಗವತಾ ಕ್ರಿಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ “ಯುಧ್ಯಸ್ವ”
ಇತಿ ಅನುವಾದಮಾತ್ರಂ, ನ ವಿಧಿಃ ॥ ಶೋಕಮೋಹಾದಿಸಂಸಾರಕಾರಣನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ
ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಂ, ನ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ಇತ್ಯೇತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಭೂತೇ ಋಚೌ ಆನೀನಾಯ
ಭಗವಾನ್ । ಯತ್ತು ಮನ್ಯಸೇ “ಯುದ್ಧೇ ಭೀಷ್ಮಾದಯೋ ಮಯಾ ಹನ್ಯಂತೇ”
“ಅಹಮೇವ ತೇಷಾಂ ಹಂತಾ” ಇತಿ, ಏಷಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಮೃಷೈವ ತೇ ।
ಕಥಂ ? —
ಯ ಏನಂ ವೇತ್ತಿ ಹಂತಾರಂ ಯಶ್ಚೈನಂ ಮನ್ಯತೇ ಹತಂ ।
ಉಭೌ ತೌ ನ ವಿಜಾನೀತೋ ನಾಯಂ ಹಂತಿ ನ ಹನ್ಯತೇ ॥ 2-19 ॥
ಯ ಏನಂ ಪ್ರಕೃತಂ ದೇಹಿನಂ ವೇತ್ತಿ ವಿಜಾನಾತಿ ಹಂತಾರಂ ಹನನಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕರ್ತಾರಂ
ಯಶ್ಚ ಏನಂ ಅನ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ಹತಂ ದೇಹಹನನೇನ “ಹತಃ ಅಹಂ” ಇತಿ
ಹನನಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಭೂತಂ, ತೌ ಉಭೌ ನ ವಿಜಾನೀತಃ ನ ಜ್ಞಾತವಂತೌ ಅವಿವೇಕೇನ
ಆತ್ಮಾನಂ । “ಹಂತಾ ಅಹಂ” “ಹತಃ ಅಸ್ತಿ ಅಹಂ” ಇತಿ ದೇಹಹನನೇನ
ಆತ್ಮಾನಮಹಂ ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಂ ಯೌ ವಿಜಾನೀತಃ ತೌ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಾನಭಿಜ್ಞೌ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
ಯಸ್ಮಾತ್ ನ ಅಯಂ ಆತ್ಮಾ ಹಂತಿ ನ ಹನನಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕರ್ತಾ ಭವತಿ, ನ ಚ ಹನ್ಯತೇ
ನ ಚ ಕರ್ಮ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ, ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್ ॥ ಕಥಮವಿಕ್ರಯ ಆತ್ಮೇತಿ ದ್ವಿತೀಯೋ
ಮಂತ್ರಃ —
ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ಕದಾಚಿನ್ನಾಯಂ ಭೂತ್ವಾಭವಿತಾ ವಾ ನ ಭೂಯಃ ।
ಅಜೋ ನಿತ್ಯಃ ಶಾಶ್ವತೋಽಯಂ ಪುರಾಣೋ ನ ಹನ್ಯತೇ ಹನ್ಯಮಾನೇ ಶರೀರೇ ॥ 2-20 ॥
ನ ಜಾಯತೇ ನ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ, ಜನಿಲಕ್ಷಣಾ ವಸ್ತುವಿಕ್ರಿಯಾ ನ ಆತ್ಮನೋ ವಿದ್ಯತೇ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ನ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ । ವಾಶಬ್ದಃ ಚಾರ್ಥೇ । ನ ಮ್ರಿಯತೇ ಚ
ಇತಿ ಅಂತ್ಯಾ ವಿನಾಶಲಕ್ಷಣಾ ವಿಕ್ರಿಯಾ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ । ಕದಾಚಿಚ್ಛಬ್ದಃ
ಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾಪ್ರತಿಷೇಧೈಃ ಸಂಬಧ್ಯತೇ — ನ ಕದಾಚಿತ್ ಜಾಯತೇ, ನ
ಕದಾಚಿತ್ ಮ್ರಿಯತೇ, ಇತ್ಯೇವಂ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಯಂ ಆತ್ಮಾ ಭೂತ್ವಾ ಭವನಕ್ರಿಯಾಮನುಭೂಯ
ಪಶ್ಚಾತ್ ಅಭವಿತಾ ಅಭಾವಂ ಗಂತಾ ನ ಭೂಯಃ ಪುನಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಮ್ರಿಯತೇ । ಯೋಹಿ
ಭೂತ್ವಾ ನ ಭವಿತಾ ಸ ಮ್ರಿಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಲೋಕೇ । ವಾಶಬ್ದಾತ್ ನಶಬ್ದಾಚ್ಚ
ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಅಭೂತ್ವಾ ವಾ ಭವಿತಾ ದೇಹವತ್ ನ ಭೂಯಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಜಾಯತೇ । ಯೋ
ಹಿ ಅಭೂತ್ವಾ ಭವಿತಾ ಸ ಜಾಯತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನೈವಮಾತ್ಮಾ । ಅತೋ ನ ಜಾಯತೇ ।
ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ತಸ್ಮಾತ್ ಅಜಃ, ಯಸ್ಮಾತ್ ನ ಮ್ರಿಯತೇ ತಸ್ಮಾತ್ ನಿತ್ಯಶ್ಚ । ಯದ್ಯಪಿ
ಆದ್ಯಂತಯೋರ್ವಿಕ್ರಿಯಯೋಃ ಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಸರ್ವಾ ವಿಕ್ರಿಯಾಃ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾ ಭವಂತಿ,
ತಥಾಪಿ ಮಧ್ಯಭಾವಿನೀನಾಂ ವಿಕ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸ್ವಶಬ್ದೈರೇವ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ
ಅನುಕ್ತಾನಾಮಪಿ ಯೌವನಾದಿಸಮಸ್ತವಿಕ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ —
ಶಾಶ್ವತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಶಾಶ್ವತ ಇತಿ ಅಪಕ್ಷಯಲಕ್ಷಣಾ ವಿಕ್ರಿಯಾ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ ।
ಶಶ್ವದ್ಭವಃ ಶಾಶ್ವತಃ । ನ ಅಪಕ್ಷೀಯತೇ ಸ್ವರೂಪೇಣ, ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ
ಗುಣಕ್ಷಯೇಣ ಅಪಕ್ಷಯಃ, ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್ । ಅಪಕ್ಷಯವಿಪರೀತಾಪಿ ವೃದ್ಧಿಲಕ್ಷಣಾ
ವಿಕ್ರಿಯಾ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ — ಪುರಾಣ ಇತಿ । ಯೋ ಹಿ ಅವಯವಾಗಮೇನ ಉಪಚೀಯತೇ ಸ
ವರ್ಧತೇ ಅಭಿನವ ಇತಿ ಚ ಉಚ್ಯತೇ । ಅಯಂ ತು ಆತ್ಮಾ ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ ಪುರಾಪಿ ನವ
ಏವೇತಿ ಪುರಾಣಃ ; ನ ವರ್ಧತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ನ ಹನ್ಯತೇ । ಹಂತಿ ; ಅತ್ರ
ವಿಪರಿಣಾಮಾರ್ಥೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಅಪುನರುಕ್ತತಾಯೈ । ನ ವಿಪರಿಣಮ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ
ಹನ್ಯಮಾನೇ ವಿಪರಿಣಮ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ಶರೀರೇ । ಅಸ್ಮಿನ್ ಮಂತ್ರೇ ಷಡ್ ಭಾವವಿಕಾರಾ
ಲೌಕಿಕವಸ್ತುವಿಕ್ರಿಯಾ ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯಂತೇ । ಸರ್ವಪ್ರಕಾರವಿಕ್ರಿಯಾರಹಿತ
ಆತ್ಮಾ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ತಸ್ಮಾತ್ “ಉಭೌ ತೌ ನ ವಿಜಾನೀತಃ”
ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಮಂತ್ರೇಣ ಅಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಃ ॥ “ಯ ಏನಂ ವೇತ್ತಿ ಹಂತಾರಂ”
(ಭ. ಗೀ. 2-19) ಇತ್ಯನೇನ ಮಂತ್ರೇಣ ಹನನಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕರ್ತಾ ಕರ್ಮ ಚ ನ ಭವತಿ
ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ, “ನ ಜಾಯತೇ” ಇತ್ಯನೇನ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಂ ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —
ವೇದಾವಿನಾಶಿನಂ ನಿತ್ಯಂ ಯ ಏನಮಜಮವ್ಯಯಂ ।
ಕಥಂ ಸ ಪುರುಷಃ ಪಾರ್ಥ ಕಂ ಘಾತಯತಿ ಹಂತಿ ಕಂ ॥ 2-21 ॥
ವೇದ ವಿಜಾನಾತಿ ಅವಿನಾಶಿನಂ ಅಂತ್ಯಭಾವವಿಕಾರರಹಿತಂ ನಿತ್ಯಂ ವಿಪರಿಣಾಮರಹಿತಂ ಯೋ
ವೇದ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಏನಂ ಪೂರ್ವೇಣ ಮಂತ್ರೇಣೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಅಜಂ ಜನ್ಮರಹಿತಂ
ಅವ್ಯಯಂ ಅಪಕ್ಷಯರಹಿತಂ ಕಥಂ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಸಃ ವಿದ್ವಾನ್ ಪುರುಷಃ
ಅಧಿಕೃತಃ ಹಂತಿ ಹನನಕ್ರಿಯಾಂ ಕರೋತಿ, ಕಥಂ ವಾ ಘಾತಯತಿ ಹಂತಾರಂ
ಪ್ರಯೋಜಯತಿ । ನ ಕಥಂಚಿತ್ ಕಂಚಿತ್ ಹಂತಿ, ನ ಕಥಂಚಿತ್ ಕಂಚಿತ್ ಘಾತಯತಿ
ಇತಿ ಉಭಯತ್ರ ಆಕ್ಷೇಪ ಏವಾರ್ಥಃ, ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಾಸಂಭವಾತ್ । ಹೇತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಚ
ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಪ್ರತಿಷೇಧ ಏವ ಪ್ರಕಾರಣಾರ್ಥಃ
ಅಭಿಪ್ರೇತೋ ಭಗವತಾ । ಹಂತೇಸ್ತು ಆಕ್ಷೇಪಃ ಉದಾಹರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ಕಥಿತಃ ॥
ವಿದುಷಃ ಕಂ ಕರ್ಮಾಸಂಭವಹೇತುವಿಶೇಷಂ ಪಶ್ಯನ್ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ
ಭಗವಾನ್ “ಕಥಂ ಸ ಪುರುಷಃ” ಇತಿ । ನನು ಉಕ್ತ ಏವಾತ್ಮನಃ
ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಸಂಭವಕಾರಣವಿಶೇಷಃ । ಸತ್ಯಮುಕ್ತಃ । ನ ತು
ಸಃ ಕಾರಣವಿಶೇಷಃ, ಅನ್ಯತ್ವಾತ್ ವಿದುಷಃ ಅವಿಕ್ರಿಯಾದಾತ್ಮನಃ । ನ ಹಿ ಅವಿಕ್ರಿಯಂ
ಸ್ಥಾಣುಂ ವಿದಿತವತಃ ಕರ್ಮ ನ ಸಂಭವತಿ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ ; ವಿದುಷ– ಆತ್ಮತ್ವಾತ್ ।
ನ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಸ್ಯ ವಿದ್ವತ್ತಾ । ಅತಃ ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾತ್ ಅಶಂಹತಃ ಆತ್ಮಾ ವಿದ್ವಾನ್
ಅವಿಕ್ರಿಯಃ ಇತಿ ತಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಕರ್ಮಾಸಂಭವಾತ್ ಆಕ್ಷೇಪೋ ಯುಕ್ತಃ “ಕಥಂ
ಸ ಪುರುಷಃ” ಇತಿ । ಯಥಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯಾಹೃತಸ್ಯ ಶಬ್ದಾದ್ಯರ್ಥಸ್ಯ
ಅವಿಕ್ರಿಯ ಏವ ಸನ್ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಉಪಲಬ್ಧಾ
ಆತ್ಮಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಏವಮೇವ ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮವಿವೇಕಜ್ಞಾನೇನ ಬುದ್ಧಿವೃತ್ತ್ಯಾ ವಿದ್ಯಯಾ
ಅಸತ್ಯರೂಪಯೈವ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಅವಿಕ್ರಿಯ ಏವ ಆತ್ಮಾ ವಿದ್ವಾನುಚ್ಯತೇ । ವಿದುಷ–
ಕರ್ಮಾಸಂಭವವಚನಾತ್ ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ವಿಧೀಯಂತೇ ತಾನಿ ಅವಿದುಷೋ
ವಿಹಿತಾನಿ ಇತಿ ಭಗವತೋ ನಿಶ್ಚಯೋಽವಗಮ್ಯತೇ ॥ ನನು ವಿದ್ಯಾಪಿ ಅವಿದುಷ
ಏವ ವಿಧೀಯತೇ, ವಿದಿತವಿದ್ಯಸ್ಯ ಪಿಷ್ಟಪೇಷಣವತ್ ವಿದ್ಯಾವಿದಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್
ತತ್ರ ಅವಿದುಷಃ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಧೀಯಂತೇ ನ ವಿದುಷಃ ಇತಿ ವಿಶೇಷೋ
ನೋಪಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ ; ಅನುಷ್ಠೇಯಸ್ಯ ಭಾವಾಭಾವವಿಶೇಷೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಿಧ್ಯರ್ಥಜ್ಞಾನೋತ್ತರಕಾಲಂ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮ
ಅನೇಕಸಾಧನೋಪಸಂಹಾರಪೂರ್ವಕಮನುಷ್ಠೇಯಂ
“ಕರ್ತಾ ಅಹಂ, ಮಮ ಕರ್ತವ್ಯಂ”
ಇತ್ಯೇವಂಪ್ರಕಾರವಿಜ್ಞಾನವತಃ ಅವಿದುಷಃ ಯಥಾ ಅನುಷ್ಠೇಯಂ ಭವತಿ, ನ ತು
ತಥಾ “ನ ಜಾಯತೇ” ಇತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಧ್ಯರ್ಥಜ್ಞಾನೋತ್ತರಕಾಲಭಾವಿ
ಕಿಂಚಿದನುಷ್ಠೇಯಂ ಭವತಿ ; ಕಿಂ ತು “ನಾಹಂ ಕರ್ತಾ, ನಾಹಂ ಭೋಕ್ತಾ”
ಇತ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮೈಕತ್ವಾಕರ್ತೃತ್ವಾದಿವಿಷಯಜ್ಞಾನಾತ್ ನಾನ್ಯದುತ್ಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ಏಷ ವಿಶೇಷ
ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಯಃ ಪುನಃ “ಕರ್ತಾ ಅಹಂ” ಇತಿ ವೇತ್ತಿ ಆತ್ಮಾನಂ, ತಸ್ಯ
“ಮಮ ಇದಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ” ಇತಿ ಅವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀ ಬುದ್ಧಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ತದಪೇಕ್ಷಯಾ
ಸಃ ಅದಿಕ್ರಿಯತೇ ಇತಿ ತಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂಭವಂತಿ । ಸ ಚ ಅವಿದ್ವಾನ್, “ಉಭೌ
ತೌ ನ ವಿಜಾನೀತಃ” (ಭ. ಗೀ. 2-19) ಇತಿ ವಚನಾತ್, ವಿಶೇಷಿತಸ್ಯ ಚ
ವಿದುಷಃ ಕರ್ಮಾಕ್ಷೇಪವಚನಾಚ್ಚ “ಕಥಂ ಸ ಪುರುಷಃ” ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್
ವಿಶೇಷಿತಸ್ಯ ಅವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮದರ್ಶಿನಃ ವಿದುಷಃ ಮುಮುಕ್ಷೋಶ್ಚ ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸೇ
ಏವ ಅಧಿಕಾರಃ । ಅತ ಏವ ಭಗವಾನ್ ನಾರಾಯಣಃ ಸಾಂಖ್ಯಾನ್ ವಿದುಷಃ ಅವಿದುಷಶ್ಚ
ಕರ್ಮಿಣಃ ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ ದ್ವೇ ನಿಷ್ಠೇ ಗ್ರಾಹಯತಿ — “ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ
ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಯೋಗಿನಾಂ” (ಭ. ಗೀ. 3-3) ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ಪುತ್ರಾಯ ಆಹ ಭಗವಾನ್
ವ್ಯಾಸಃ — ”ದ್ವಾವಿಮಾವಥ ಪಂಥಾನೌ” (ಶಾಂ. 241-6) ಇತ್ಯಾದಿ । ತಥಾ
ಚ ಕ್ರಿಯಾಪಥಶ್ಚೈವ ಪುರಸ್ತಾತ್ ಪಸ್ಚಾತ್ಸನ್ನ್ಯಾಸಶ್ಚೇತಿ । ಏತಮೇವ ವಿಭಾಗಂ
ಪುನಃ ಪುನರ್ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತಿ ಭಗವಾನ್ — ಅತತ್ತ್ವವಿತ್ “ಅಹಂಕಾರವಿಮೂಢಾತ್ಮಾ
ಕರ್ತಾಹಮಿತಿ ಮನ್ಯತೇ” (ಭ. ಗೀ. 3-27), ತತ್ತ್ವವಿತ್ತು ನಾಹಂ ಕರೋಮಿ ಇತಿ ।
ತಥಾ ಚ “ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತೇ”
(ಭ. ಗೀ. 5-13) ಇತ್ಯಾದಿ ॥
ತತ್ರ ಕೇಚಿತ್ಪಂಡಿತಮ್ಮನ್ಯಾ ವದಂತಿ — “ಜನ್ಮಾದಿಷಡ್ಭಾವವಿಕ್ರಿಯಾರಹಿತಃ
ಅವಿಕ್ರಿಯಃ ಅಕರ್ತಾ ಏಕಃ ಅಹಮಾತ್ಮಾ” ಇತಿ ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ,
ಯಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಃ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ ಇತಿ । ತನ್ನ ; “ನ
ಜಾಯತೇ” (ಭ. ಗೀ. 2-20)ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೋಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ಯಥಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೋಪದೇಶಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವ-ವಿಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ತುಶ್ಚ
ದೇಹಾಂತರಸಂಬಂಧವಿಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ, ತಥಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾತ್ ತಸ್ಯೈವ ಆತ್ಮನಃ
ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾಕರ್ತೃತ್ವೈಕತ್ವಾದಿವಿಜ್ಞಾನಂ ಕಸ್ಮಾತ್ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ
ತೇ । ಕರಣಾಗೋಚರತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ ; “ಮನಸೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಂ”
(ಬೃ. ಉ. 4-4-19) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಶಮದಮಾದಿಸಂಸ್ಕೃತಂ
ಮನಃ ಆತ್ಮದರ್ಶನೇ ಕರಣಂ । ತಥಾ ಚ ತದಧಿಗಮಾಯ ಅನುಮಾನೇ ಆಗಮೇ ಚ
ಸತಿ ಜ್ಞಾನಂ ನೋತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಾಹಸಮಾತ್ರಮೇತತ್ । ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನಂ
ತದ್ವಿಪರೀತಮಜ್ಞಾನಂ ಅವಶ್ಯಂ ಬಾಧತೇ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಂ । ತಚ್ಚ
ಅಜ್ಞಾನಂ ದರ್ಶಿತಂ “ಹಂತಾ ಅಹಂ, ಹತಃ ಅಸ್ಮಿ” ಇತಿ ಉಭೌ ತೌ ನ
ವಿಜಾನೀತಃ” ಇತಿ । ಅತ್ರ ಚ ಆತ್ಮನಃ ಹನನಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕರ್ಮತ್ವಂ
ಹೇತುಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚ ಅಜ್ಞಾನಕೃತಂ ದರ್ಶಿತಂ । ತಚ್ಚ ಸರ್ವಕ್ರಿಯಾಸ್ವಪಿ
ಸಮಾನಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇಃ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಂ, ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮನಃ । ವಿಕ್ರಿಯಾವಾನ್
ಹಿ ಕರ್ತಾ ಆತ್ಮನಃ ಕರ್ಮಭೂತಮನ್ಯಂ ಪ್ರಯೋಜಯತಿ “ಕುರು” ಇತಿ ।
ತದೇತತ್ ಅವಿಶೇಷೇಣ ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಕ್ರಿಯಾಸು ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಹೇತುಕರ್ತೃತ್ವಂ ಚ
ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ ಭಗವಾನ್ವಾಸುದೇವಃ ವಿದುಷಃ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಾಭಾವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ
“ವೇದಾವಿನಾಶಿನಂ । । । ಕಥಂ ಸ ಪುರುಷಃ” ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಕ್ವ
ಪುನಃ ವಿದುಷಃ ಅಧಿಕಾರ ಇತಿ ಏತದುಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಮೇವ “ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ
ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ” (ಭ. ಗೀ. 3-3) ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಂ
ವಕ್ಷ್ಯತಿ “ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ” (ಭ. ಗೀ. 5-13) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ನನು
ಮನಸಾ ಇತಿ ವಚನಾತ್ ನ ವಾಚಿಕಾನಾಂ ಕಾಯಿಕಾನಾಂ ಚ ಸನ್ನ್ಯಾಸಃ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ ;
ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಇತಿ ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾತ್ । ಮಾನಸಾನಾಮೇವ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮಿತಿ ಚೇತ್, ನ ;
ಮನೋವ್ಯಾಪಾರಪೂರ್ವಕತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಕಾಯವ್ಯಾಪಾರಾಣಾಂ ಮನೋವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವೇ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಣಾಂ ವಾಕ್ಕಾಯಕರ್ಮಣಾಂ ಕಾರಣಾನಿ ಮಾನಸಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ವರ್ಜಯಿತ್ವಾ ಅನ್ಯಾನಿ
ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯೇದಿತಿ ಚೇತ್, ನ ;“ನೈವ ಕುರ್ವನ್ನ ಕಾರಯನ್”
(ಭ. ಗೀ. 5-13) ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ । ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಃ ಅಯಂ ಭಗವತಾ ಉಕ್ತಃ
ಮರಿಷ್ಯತಃ ನ ಜೀವತಃ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ ; “ನವದ್ವಾರೇ ಪುರೇ ದೇಹೀ ಆಸ್ತೇ”
(ಭ. ಗೀ. 5-13) ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸೇನ
ಮೃತಸ್ಯ ತದ್ದೇಹೇ ಆಸನಂ ಸಂಭವತಿ । ಅಕುರ್ವತಃ ಅಕಾರಯತಶ್ಚ
ದೇಹೇ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ನ ದೇಹೇ ಆಸ್ತೇ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ ; ಸರ್ವತ್ರ
ಆತ್ಮನಃ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾವಧಾರಣಾತ್, ಆಸನಕ್ರಿಯಾಯಾಶ್ಚ ಅಧಿಕರಣಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್,
ತದನಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ಸನ್ನ್ಯಾಸಸ್ಯ । ಸಂಪೂರ್ವಸ್ತು ನ್ಯಾಸಶಬ್ದಃ ಅತ್ರ ತ್ಯಾಗಾರ್ಥಃ,
ನ ನಿಕ್ಷೇಪಾರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೇ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನವತಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸೇ ಏವ ಅಧಿಕಾರಃ,
ನ ಕರ್ಮಣಿ ಇತಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಪ್ರಕರಣೇ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ ॥
ಪ್ರಕೃತಂ ತು ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ತತ್ರ ಆತ್ಮನಃ ಅವಿನಾಶಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ।
ತತ್ಕಿಮಿವೇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ —
ವಾಸಾಂಸಿ ಜೀರ್ಣಾನಿ ಯಥಾ ವಿಹಾಯ ನವಾನಿ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ನರೋಽಪರಾಣಿ ।
ತಥಾ ಶರೀರಾಣಿ ವಿಹಾಯ ಜೀರ್ಣಾನ್ಯನ್ಯಾನಿ ಸಂಯಾತಿ ನವಾನಿ ದೇಹೀ ॥ 2-22 ॥
ವಾಸಾಂಸಿ ವಸ್ತ್ರಾಣಿ ಜೀರ್ಣಾನಿ ದುರ್ಬಲತಾಂ ಗತಾನಿ ಯಥಾ ಲೋಕೇ ವಿಹಾಯ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ
ನವಾನಿ ಅಭಿನವಾನಿ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಉಪಾದತ್ತೇ ನರಃ ಪುರುಷಃ ಅಪರಾಣಿ ಅನ್ಯಾನಿ, ತಥಾ
ತದ್ವದೇವ ಶರೀರಾಣಿ ವಿಹಾಯ ಜೀರ್ಣಾನಿ ಅನ್ಯಾನಿ ಸಂಯಾತಿ ಸಂಗಚ್ಛತಿ ನವಾನಿ ದೇಹೀ
ಆತ್ಮಾ ಪುರುಷವತ್ ಅವಿಕ್ರಿಯ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕಸ್ಮಾತ್ ಅವಿಕ್ರಿಯ ಏವೇತಿ, ಆಹ —
ನೈನಂ ಛಿಂದಂತಿ ಶಸ್ತ್ರಾಣಿ ನೈನಂ ದಹತಿ ಪಾವಕಃ ।
ನ ಚೈನಂ ಕ್ಲೇದಯಂತ್ಯಾಪೋ ನ ಶೋಷಯತಿ ಮಾರುತಃ ॥ 2-23 ॥
ಏವಂ ಪ್ರಕೃತಂ ದೇಹಿನಂ ನ ಚ್ಛಿಂದಂತಿ ಶಸ್ತ್ರಾಣಿ, ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ ನ
ಅವಯವವಿಭಾಗಂ ಕುರ್ವಂತಿ । ಶಸ್ತ್ರಾಣಿ ಅಸ್ಯಾದೀನಿ । ತಥಾ ನ ಏನಂ ದಹತಿ
ಪಾವಕಃ, ಅಗ್ನಿರಪಿ ನ ಭಸ್ಮೀಕರೋತಿ । ತಥಾ ನ ಚ ಏನಂ ಕ್ಲೇದಯಂತಿ ಆಪಃ ।
ಅಪಾಂ ಹಿ ಸಾವಯವಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಆರ್ದ್ರೀಭಾವಕರಣೇನ ಅವಯವವಿಶ್ಲೇಷಾಪಾದನೇ
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ । ತತ್ ನ ನಿರವಯವೇ ಆತ್ಮನಿ ಸಂಭವತಿ । ತಥಾ ಸ್ನೇಹವತ್ ದ್ರವ್ಯಂ
ಸ್ನೇಹಶೋಷಣೇನ ನಾಶಯತಿ ವಾಯುಃ । ಏನಂ ತು ಆತ್ಮಾನಂ ನ ಶೋಷಯತಿ ಮಾರುತೋಽಪಿ ॥
ಯತಃ ಏವಂ ತಸ್ಮಾತ್ —
ಅಚ್ಛೇದ್ಯೋಽಯಮದಾಹ್ಯೋಽಯಮಕ್ಲೇದ್ಯೋಽಶೋಷ್ಯ ಏವ ಚ ।
ನಿತ್ಯಃ ಸರ್ವಗತಃ ಸ್ಥಾಣುರಚಲೋಽಯಂ ಸನಾತನಃ ॥ 2-24 ॥
ಯಸ್ಮಾತ್ ಅನ್ಯೋನ್ಯನಾಶಹೇತುಭೂತಾನಿ ಏನಮಾತ್ಮಾನಂ ನಾಶಯಿತುಂ ನೋತ್ಸಹಂತೇ ಅಸ್ಯಾದೀನಿ
ತಸ್ಮಾತ್ ನಿತ್ಯಃ । ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಗತಃ । ಸರ್ವಗತತ್ವಾತ್ ಸ್ಥಾಣುಃ ಇವ, ಸ್ಥಿರ
ಇತ್ಯೇತತ್ । ಸ್ಥಿರತ್ವಾತ್ ಅಚಲಃ ಅಯಂ ಆತ್ಮಾ । ಅತಃ ಸನಾತನಃ ಚಿರಂತನಃ, ನ
ಕಾರಣಾತ್ಕುತಶ್ಚಿತ್ ನಿಷ್ಪನ್ನಃ, ಅಭಿನವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ನೈತೇಷಾಂ ಶ್ಲೋಕಾನಾಂ
ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಚೋದನೀಯಂ, ಯತಃ ಏಕೇನೈವ ಶ್ಲೋಕೇನ ಆತ್ಮನಃ ನಿತ್ಯತ್ವಮವಿಕ್ರಿಯತ್ವಂ
ಚೋಕ್ತಂ “ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ” (ಭ. ಗೀ. 2-20) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತತ್ರ
ಯದೇವ ಆತ್ಮವಿಷಯಂ ಕಿಂಚಿದುಚ್ಯತೇ, ತತ್ ಏತಸ್ಮಾತ್ ಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಾತ್ ನ ಅತಿರಿಚ್ಯತೇ ;
ಕಿಂಚಿಚ್ಛಬ್ದತಃ ಪುನರುಕ್ತಂ, ಕಿಂಚಿದರ್ಥತಃ ಇತಿ ।
ದುರ್ಬೋಧತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮವಸ್ತುನಃ ಪುನಃ ಪುನಃ ಪ್ರಸಂಗಮಾಪಾದ್ಯ
ಶಬ್ದಾಂತರೇಣ ತದೇವ ವಸ್ತು ನಿರೂಪಯತಿ ಭಗವಾನ್
ವಾಸುದೇವಃ ಕಥಂ ನು ನಾಮ ಸಂಸಾರಿಣಾಮಸಂಸಾರಿತ್ವಬುದ್ಧಿಗೋಚರತಾಮಾಪನ್ನಂ ಸತ್
ಅವ್ಯಕ್ತಂ ತತ್ತ್ವಂ ಸಂಸಾರನಿವೃತ್ತಯೇ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ॥ ಕಿಂ ಚ —
ಅವ್ಯಕ್ತೋಽಯಮಚಿಂತ್ಯೋಽಯಮವಿಕಾರ್ಯೋಽಯಮುಚ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಮಾದೇವಂ ವಿದಿತ್ವೈನಂ ನಾನುಶೋಚಿತುಮರ್ಹಸಿ ॥ 2-25 ॥
ಸರ್ವಕರಣಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ ನ ವ್ಯಜ್ಯತ ಇತಿ ಅವ್ಯಕ್ತಃ ಅಯಂ ಆತ್ಮಾ । ಅತ ಏವ
ಅಚಿಂತ್ಯಃ ಅಯಂ । ಯದ್ಧಿ ಇಂದ್ರಿಯಗೋಚರಃ ತತ್ ಚಿಂತಾವಿಷಯತ್ವಮಾಪದ್ಯತೇ ।
ಅಯಂ ತ್ವಾತ್ಮಾ ಅನಿಂದ್ರಿಯಗೋಚರತ್ವಾತ್ ಅಚಿಂತ್ಯಃ । ಅತ ಏವ ಅವಿಕಾರ್ಯಃ, ಯಥಾ ಕ್ಷೀರಂ
ದಧ್ಯಾತಂಚನಾದಿನಾ ವಿಕಾರಿ ನ ತಥಾ ಅಯಮಾತ್ಮಾ । ನಿರವಯವತ್ವಾಚ್ಚ ಅವಿಕ್ರಿಯಃ ।
ನ ಹಿ ನಿರವಯವಂ ಕಿಂಚಿತ್ ವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕಂ ದೃಷ್ಟಂ । ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್ ಅವಿಕಾರ್ಯಃ
ಅಯಂ ಆತ್ಮಾ ಉಚ್ಯತೇ ।ತಸ್ಮಾತ್ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಏನಂ ಆತ್ಮಾನಂ ವಿದಿತ್ವಾ
ತ್ವಂ ನ ಅನುಶೋಚಿತುಮರ್ಹಸಿ ಹಂತಾಹಮೇಷಾಂ, ಮಯೈತೇ ಹನ್ಯಂತ ಇತಿ ॥ ಆತ್ಮನಃ
ಅನಿತ್ಯತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಇದಮುಚ್ಯತೇ —
ಅಥ ಚೈನಂ ನಿತ್ಯಜಾತಂ ನಿತ್ಯಂ ವಾ ಮನ್ಯಸೇ ಮೃತಂ ।
ತಥಾಪಿ ತ್ವಂ ಮಹಾಬಾಹೋ ನೈವಂ ಶೋಚಿತುಮರ್ಹಸಿ ॥ 2-26 ॥
ಅಥ ಚ ಇತಿ ಅಭ್ಯುಪಗಮಾರ್ಥಃ । ಏನಂ ಪ್ರಕೃತಮಾತ್ಮಾನಂ ನಿತ್ಯಜಾತಂ
ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯನೇಕಶರೀರೋತ್ಪತ್ತಿ ಜಾತೋ ಜಾತ ಇತಿ ಮನ್ಯಸೇ
ಪ್ರತಿತತ್ತದ್ವಿನಾಶಂ ನಿತ್ಯಂ ವಾ ಮನ್ಯಸೇ ಮೃತಂ ಮೃತೋ ಮೃತ ಇತಿ ; ತಥಾಪಿ
ತಥಾಭಾವೇಽಪಿ ಆತ್ಮನಿ ತ್ವಂ ಮಹಾಬಾಹೋ, ನ ಏವಂ ಶೋಚಿತುಮರ್ಹಸಿ, ಜನ್ಮವತೋ
ಜನ್ಮ ನಾಶವತೋ ನಾಶಶ್ಚೇತ್ಯೇತಾವವಶ್ಯಂಭಾವಿನಾವಿತಿ ॥ ತಥಾ ಚ ಸತಿ —
ಜಾತಸ್ಯ ಹಿ ಧ್ರುವೋ ಮೃತ್ಯುರ್ಧ್ರುವಂ ಜನ್ಮ ಮೃತಸ್ಯ ಚ ।
ತಸ್ಮಾದಪರಿಹಾರ್ಯೇಽರ್ಥೇ ನ ತ್ವಂ ಶೋಚಿತುಮರ್ಹಸಿ ॥ 2-27 ॥
ಜಾತಸ್ಯ ಹಿ ಲಬ್ಧಜನ್ಮನಃ ಧ್ರುವಃ ಅವ್ಯಭಿಚಾರೀ ಮೃತ್ಯುಃ
ಮರಣಂ ಧ್ರುವಂ ಜನ್ಮ ಮೃತಸ್ಯ ಚ । ತಸ್ಮಾದಪರಿಹಾರ್ಯೋಽಯಂ
ಜನ್ಮಮರಣಲಕ್ಷಣೋಽರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಿನ್ನಪರಿಹಾರ್ಯೇಽರ್ಥೇ ನ ತ್ವಂ ಶೋಚಿತುಮರ್ಹಸಿ ॥
ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾತ್ಮಕಾನ್ಯಪಿ ಭೂತಾನ್ಯುದ್ದಿಶ್ಯ ಶೋಕೋ ನ ಯುಕ್ತಃ ಕರ್ತುಂ,
ಯತಃ —
ಅವ್ಯಕ್ತಾದೀನಿ ಭೂತಾನಿ ವ್ಯಕ್ತಮಧ್ಯಾನಿ ಭಾರತ ।
ಅವ್ಯಕ್ತನಿಧನಾನ್ಯೇವ ತತ್ರ ಕಾ ಪರಿದೇವನಾ ॥ 2-28 ॥
ಅವ್ಯಕ್ತಾದೀನಿ ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಅದರ್ಶನಂ ಅನುಪಲಬ್ಧಿಃ ಆದಿಃ ಯೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ
ಪುತ್ರಮಿತ್ರಾದಿಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾತ್ಮಕಾನಾಂ
ತಾನಿ ಅವ್ಯಕ್ತಾದೀನಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇಃ,
ಉತ್ಪನ್ನಾನಿ ಚ ಪ್ರಾಙ್ಮರಣಾತ್ ವ್ಯಕ್ತಮಧ್ಯಾನಿ । ಅವ್ಯಕ್ತನಿಧನಾನ್ಯೇವ ಪುನಃ
ಅವಯ್ಕತ್ಂ ಅದರ್ಶನಂ ನಿಧನಂ ಮರಣಂ ಯೇಷಾಂ ತಾನಿ ಅವ್ಯಕ್ತನಿಧನಾನಿ ।
ಮರಣಾದೂರ್ಧ್ವಮಪ್ಯವ್ಯಕ್ತತಾಮೇವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಂ
–”ಅದರ್ಶನಾದಾಪತಿತಃ ಪುನಶ್ಚಾದರ್ಶನಂ ಗತಃ । ನಾಸೌ ತವ ನ ತಸ್ಯ
ತ್ವಂ ವೃಥಾ ಕಾ ಪರಿದೇವನಾ” (ಮೋ. ಧ. 174-17) ಇತಿ । ತತ್ರ ಕಾ ಪರಿದೇವನಾ
ಕೋ ವಾ ಪ್ರಲಾಪಃ ಅದೃಷ್ಟದೃಷ್ಟಪ್ರನಷ್ಟಭ್ರಾಂತಿಭೂತೇಷು ಭೂತೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯೋಽಯಂ ಪ್ರಕೃತ ಆತ್ಮಾ ; ಕಿಂ ತ್ವಾಮೇವೈಕಮುಪಾಲಭೇ ಸಾಧಾರಣೇ
ಭ್ರಾಂತಿನಿಮಿತ್ತೇ । ಕಥಂ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯೋಽಯಮಾತ್ಮಾ ಇತ್ಯತ ಆಹ —
ಆಶ್ಚರ್ಯವತ್ಪಶ್ಯತಿ ಕಶ್ಚಿದೇನಮಾಶ್ಚರ್ಯವದ್ವದತಿ ತಥೈವ ಚಾನ್ಯಃ ।
ಆಶ್ಚರ್ಯವಚ್ಚೈನಮನ್ಯಃ ಶೃಣೋತಿ ಶ್ರುತ್ವಾಪ್ಯೇನಂ ವೇದ ನ ಚೈವ ಕಶ್ಚಿತ್ ॥ 2-29 ॥
ಆಶ್ಚರ್ಯವತ್ ಆಶ್ಚರ್ಯಂ ಅದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಂ ಅದ್ಭುತಂ ಅಕಸ್ಮಾದ್ದೃಶ್ಯಮಾನಂ
ತೇನ ತುಲ್ಯಂ ಆಶ್ಚರ್ಯವತ್ ಆಶ್ಚರ್ಯಮಿತಿ ಏನಂ ಆತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ।
ಆಶ್ಚರ್ಯವತ್ ಏನಂ ವದತಿ ತಥೈವ ಚ ಅನ್ಯಃ । ಆಶ್ಚರ್ಯವಚ್ಚ ಏನಮನ್ಯಃ
ಶೃಣೋತಿ । ಶ್ರುತ್ವಾ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಉಕ್ತ್ವಾಪಿ ಏನಮಾತ್ಮಾನಂ ವೇದ ನ ಚೈವ ಕಶ್ಚಿತ್ ।
ಅಥವಾ ಯೋಽಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತಿ ಸ ಆಶ್ಚರ್ಯತುಲ್ಯಃ, ಯೋ ವದತಿ ಯಶ್ಚ ಶೃಣೋತಿ
ಸಃ ಅನೇಕಸಹಸ್ರೇಷು ಕಶ್ಚಿದೇವ ಭವತಿ । ಅತೋ ದುರ್ಬೋಧ ಆತ್ಮಾ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ಅಥೇದಾನೀಂ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರನ್ಬ್ರೂತೇ —
ದೇಹೀ ನಿತ್ಯಮವಧ್ಯೋಽಯಂ ದೇಹೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಭಾರತ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ನ ತ್ವಂ ಶೋಚಿತುಮರ್ಹಸಿ ॥ 2-30 ॥
ದೇಹೀ ಶರೀರೀ ನಿತ್ಯಂ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾಸು ಅವಧ್ಯಃ ನಿರವಯವತ್ವಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ
ತತ್ರ ಅವಧ್ಯೋಽಯಂ ದೇಹೇ ಶರೀರೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವಾತ್ಸ್ಥಾವರಾದಿಷು ಸ್ಥಿತೋಽಪಿ
ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಸ್ಯ ದೇಹೇ ವಧ್ಯಮಾನೇಽಪಿ ಅಯಂ ದೇಹೀ ನ ವಧ್ಯಃ ಯಸ್ಮಾತ್,
ತಸ್ಮಾತ್ ಭೀಷ್ಮಾದೀನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಉದ್ದಿಶ್ಯ ನ ತ್ವಂ ಶೋಚಿತುಮರ್ಹಸಿ ॥ ಇಹ
ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಶೋಕೋ ಮೋಹೋ ವಾ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಂ । ನ ಕೇವಲಂ
ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮೇವ । ಕಿಂ ತು —
ಸ್ವಧರ್ಮಮಪಿ ಚಾವೇಕ್ಷ್ಯ ನ ವಿಕಂಪಿತುಮರ್ಹಸಿ ।
ಧರ್ಮ್ಯಾದ್ಧಿ ಯುದ್ಧಾಚ್ಛ್ರೇಯೋಽನ್ಯತ್ಕ್ಷತ್ತ್ರಿಯಸ್ಯ ನ ವಿದ್ಯತೇ ॥ 2-31 ॥
ಸ್ವಧರ್ಮಮಪಿ ಸ್ವೋ ಧರ್ಮಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ಯುದ್ಧಂ ತಮಪಿ ಅವೇಕ್ಷ್ಯ ತ್ವಂ
ನ ವಿಕಂಪಿತುಂ ಪ್ರಚಲಿತುಂ ನಾರ್ಹಸಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾದ್ಧರ್ಮಾತ್
ಆತ್ಮಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತಚ್ಚ ಯುದ್ಧಂ ಪೃಥಿವೀಜಯದ್ವಾರೇಣ ಧರ್ಮಾರ್ಥಂ
ಪ್ರಜಾರಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಚೇತಿ ಧರ್ಮಾದನಪೇತಂ ಪರಂ ಧರ್ಮ್ಯಂ । ತಸ್ಮಾತ್ ಧರ್ಮ್ಯಾತ್
ಯುದ್ಧಾತ್ ಶ್ರೇಯಃ ಅನ್ಯತ್ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ನ ವಿದ್ಯತೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ॥
ಕುತಶ್ಚ ತತ್ ಯುದ್ಧಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ —
ಯದೃಚ್ಛಯಾ ಚೋಪಪನ್ನಂ ಸ್ವರ್ಗದ್ವಾರಮಪಾವೃತಂ ।
ಸುಖಿನಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾಃ ಪಾರ್ಥ ಲಭಂತೇ ಯುದ್ಧಮೀದೃಶಂ ॥ 2-32 ॥
ಯದೃಚ್ಛಯಾ ಚ ಅಪ್ರಾರ್ಥಿತತಯಾ ಉಪಪನ್ನಂ ಆಗತಂ ಸ್ವರ್ಗದ್ವಾರಂ ಅಪಾವೃತಂ
ಉದ್ಧಾಟಿತಂ ಯೇ ಏತತ್ ಈದೃಶಂ ಯುದ್ಧಂ ಲಭಂತೇ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾಃ ಹೇ ಪಾರ್ಥ, ಕಿಂ ನ
ಸುಖಿನಃ ತೇ ? ಏವಂ ಕರ್ತವ್ಯತಾಪ್ರಾಪ್ತಮಪಿ —
ಅಥ ಚೇತ್ತ್ವಮಿಮಂ ಧರ್ಮ್ಯಂ ಸಂಗ್ರಾಮಂ ನ ಕರಿಷ್ಯಸಿ ।
ತತಃ ಸ್ವಧರ್ಮಂ ಕೀರ್ತಿಂ ಚ ಹಿತ್ವಾ ಪಾಪಮವಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ॥ 2-33 ॥
ಅಥ ಚೇತ್ ತ್ವಂ ಇಮಂ ಧರ್ಮ್ಯಂ ಧರ್ಮಾದನಪೇತಂ ವಿಹಿತಂ ಸಂಗ್ರಾಮಂ
ಯುದ್ಧಂ ನ ಕರಿಷ್ಯಸಿ ಚೇತ್, ತತಃ ತದಕರಣಾತ್ ಸ್ವಧರ್ಮಂ ಕೀರ್ತಿಂ ಚ
ಮಹಾದೇವಾದಿಸಮಾಗಮನಿಮಿತ್ತಾಂ ಹಿತ್ವಾ ಕೇವಲಂ ಪಾಪಂ ಅವಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ॥ ನ ಕೇವಲಂ
ಸ್ವಧರ್ಮಕೀರ್ತಿಪರಿತ್ಯಾಗಃ —
ಅಕೀರ್ತಿಂ ಚಾಪಿ ಭೂತಾನಿ ಕಥಯಿಷ್ಯಂತಿ ತೇಽವ್ಯಯಾಂ ।
ಸಂಭಾವಿತಸ್ಯ ಚಾಕೀರ್ತಿರ್ಮರಣಾದತಿರಿಚ್ಯತೇ ॥ 2-34 ॥
ಅಕೀರ್ತಿಂ ಚಾಪಿ ಯುದ್ಧೇ ಭೂತಾನಿ ಕಥಯಿಷ್ಯಂತಿ ತೇ ತವ ಅವ್ಯಯಾಂ ದೀರ್ಘಕಾಲಾಂ ।
ಧರ್ಮಾತ್ಮಾ ಶೂರ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಭಿಃ ಗುಣೈಃ ಸಂಭಾವಿತಸ್ಯ ಚ ಅಕೀರ್ತಿಃ ಮರಣಾತ್
ಅತಿರಿಚ್ಯತೇ, ಸಂಭಾವಿತಸ್ಯ ಚ ಅಕೀರ್ತೇಃ ವರಂ ಮರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕಿಂಚ —
ಭಯಾದ್ರಣಾದುಪರತಂ ಮಂಸ್ಯಂತೇ ತ್ವಾಂ ಮಹಾರಥಾಃ ।
ಯೇಷಾಂ ಚ ತ್ವಂ ಬಹುಮತೋ ಭೂತ್ವಾ ಯಾಸ್ಯಸಿ ಲಾಘವಂ ॥ 2-35 ॥
ಭಯಾತ್ ಕರ್ಣಾದಿಭ್ಯಃ ರಣಾತ್ ಯುದ್ಧಾತ್ ಉಪರತಂ ನಿವೃತ್ತಂ ಮಂಸ್ಯಂತೇ ಚಿಂತಯಿಷ್ಯಂತಿ
ನ ಕೃಪಯೇತಿ ತ್ವಾಂ ಮಹಾರಥಾಃ ದುರ್ಯೋಧನಪ್ರಭೃತಯಃ । ಯೇಷಾಂ ಚ ತ್ವಂ
ದುರ್ಯೋಧನಾದೀನಾಂ ಬಹುಮತೋ ಬಹುಭಿಃ ಗುಣೈಃ ಯುಕ್ತಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಮತಃ ಬಹುಮತಃ
ಭೂತ್ವಾ ಪುನಃ ಯಾಸ್ಯಸಿ ಲಾಘವಂ ಲಘುಭಾವಂ ॥ ಕಿಂಚ–
ಅವಾಚ್ಯವಾದಾಂಶ್ಚ ಬಹೂನ್ವದಿಷ್ಯಂತಿ ತವಾಹಿತಾಃ ।
ನಿಂದಂತಸ್ತವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತತೋ ದುಃಖತರಂ ನು ಕಿಂ ॥ 2-36 ॥
ಅವಾಚ್ಯವಾದಾನ್ ಅವಕ್ತವ್ಯವಾದಾಂಶ್ಚ ಬಹೂನ್ ಅನೇಕಪ್ರಕಾರಾನ್ ವದಿಷ್ಯಂತಿ
ತವ ಅಹಿತಾಃ ಶತ್ರವಃ ನಿಂದಂತಃ ಕುತ್ಸಯಂತಃ ತವ ತ್ವದೀಯಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ
ನಿವಾತಕವಚಾದಿಯುದ್ಧನಿಮಿತ್ತಂ । ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ ನಿಂದಾಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ದುಃಖಾತ್ ದುಃಖತರಂ
ನು ಕಿಂ, ತತಃ ಕಷ್ಟತರಂ ದುಃಖಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಯುದ್ಧೇ ಪುನಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ
ಕರ್ಣಾದಿಭಿಃ —
ಹತೋ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ಸ್ವರ್ಗಂ ಜಿತ್ವಾ ವಾ ಭೋಕ್ಷ್ಯಸೇ ಮಹೀಂ ।
ತಸ್ಮಾದುತ್ತಿಷ್ಠ ಕೌಂತೇಯ ಯುದ್ಧಾಯ ಕೃತನಿಶ್ಚಯಃ ॥ 2-37 ॥
ಹತೋ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ಸ್ವರ್ಗಂ, ಹತಃ ಸನ್ ಸ್ವರ್ಗಂ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಸಿ । ಜಿತ್ವಾ ವಾ ಕರ್ಣಾದೀನ್
ಶೂರಾನ್ ಭೋಕ್ಷ್ಯಸೇ ಮಹೀಂ । ಉಭಯಥಾಪಿ ತವ ಲಾಭ ಏವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯತ ಏವಂ
ತಸ್ಮಾತ್ ಉತ್ತಿಷ್ಠ ಕೌಂತೇಯ ಯುದ್ಧಾಯ ಕೃತನಿಶ್ಚಯಃ “ಜೇಷ್ಯಾಮಿ ಶತ್ರೂನ್,
ಮರಿಷ್ಯಾಮಿ ವಾ” ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯಂ ಕೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ತತ್ರ ಯುದ್ಧಂ ಸ್ವಧರ್ಮಂ
ಇತ್ಯೇವಂ ಯುಧ್ಯಮಾನಸ್ಯೋಪದೇಶಮಿಮಂ ಶೃಣು —
ಸುಖದುಃಖೇ ಸಮೇ ಕೃತ್ವಾ ಲಾಭಾಲಾಭೌ ಜಯಾಜಯೌ ।
ತತೋ ಯುದ್ಧಾಯ ಯುಜ್ಯಸ್ವ ನೈವಂ ಪಾಪಮವಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ॥ 2-38 ॥
ಸುಖದುಃಖೇ ಸಮೇ ತುಲ್ಯೇ ಕೃತ್ವಾ, ರಾಗದ್ವೇಷಾವಪ್ಯಕೃತ್ವೇತ್ಯೇತತ್ ।
ತಥಾ ಲಾಭಾಲಾಭೌ ಜಯಾಜಯೌ ಚ ಸಮೌ ಕೃತ್ವಾ ತತೋ ಯುದ್ಧಾಯ ಯುಜ್ಯಸ್ವ
ಘಟಸ್ವ । ನ ಏವಂ ಯುದ್ಧಂ ಕುರ್ವನ್ ಪಾಪಂ ಅವಾಪ್ಸ್ಯಸಿ । ಇತ್ಯೇಷ ಉಪದೇಶಃ
ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಃ ॥ ಶೋಕಮೋಹಾಪನಯನಾಯ ಲೌಕಿಕೋ ನ್ಯಾಯಃ “ಸ್ವಧರ್ಮಮಪಿ
ಚಾವೇಕ್ಷ್ಯ” (ಭ. ಗೀ. 2-31) ಇತ್ಯಾದ್ಯೈಃ ಶ್ಲೋಕೈರುಕ್ತಃ, ನ ತು ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ।
ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಮಿಹ ಪ್ರಕೃತಂ । ತಚ್ಚೋಕ್ತಮುಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ –“ಏಷಾ
ತೇಽಭಿಹಿತಾ” (ಭ. ಗೀ. 2-39) ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಷಯವಿಭಾಗಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ।
ಇಹ ಹಿ ಪ್ರದರ್ಶಿತೇ ಪುನಃ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಷಯವಿಭಾಗೇ ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್ “ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ
ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಯೋಗಿನಾಂ” (ಭ. ಗೀ. 3-3) ಇತಿ ನಿಷ್ಠಾದ್ವಯವಿಷಯಂ
ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಸುಖಂ ಪ್ರವರ್ತಿಷ್ಯತೇ, ಶ್ರೋತಾರಶ್ಚ ವಿಷಯವಿಭಾಗೇನ ಸುಖಂ
ಗ್ರಹೀಷ್ಯಂತಿ ಇತ್ಯತ ಆಹ —
ಏಷಾ ತೇಽಭಿಹಿತಾ ಸಾಂಖ್ಯೇ ಬುದ್ಧಿರ್ಯೋಗೇ ತ್ವಿಮಾಂ ಶೃಣು ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಯುಕ್ತೋ ಯಯಾ ಪಾರ್ಥ ಕರ್ಮಬಂಧಂ ಪ್ರಹಾಸ್ಯಸಿ ॥ 2-39 ॥
ಏಷಾ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ಅಭಿಹಿತಾ ಉಕ್ತಾ ಸಾಂಖ್ಯೇ ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತುವಿವೇಕವಿಷಯೇ ಬುದ್ಧಿಃ
ಜ್ಞಾನಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಶೋಕಮೋಹಾದಿಸಂಸಾರ-ಹೇತುದೋಷನಿವೃತ್ತಿಕಾರಣಂ । ಯೋಗೇ ತು
ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯೇ ನಿಃಸಂಗತಯಾ ದ್ವಂದ್ವಪ್ರಹಾಣಪೂರ್ವಕಂ ಈಶ್ವರಾರಾಧನಾರ್ಥೇ
ಕರ್ಮಯೋಗೇ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇ ಸಮಾಧಿಯೋಗೇ ಚ ಇಮಾಂ ಅನಂತರಮೇವೋಚ್ಯಮಾನಾಂ
ಬುದ್ಧಿಂ ಶೃಣು । ತಾಂ ಚ ಬುದ್ಧಿಂ ಸ್ತೌತಿ ಪ್ರರೋಚನಾರ್ಥಂ — ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಯಯಾ
ಯೋಗವಿಷಯಯಾ ಯುಕ್ತಃ ಹೇ ಪಾರ್ಥ, ಕರ್ಮಬಂಧಂ ಕರ್ಮೈವ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಖ್ಯೋ
ಬಂಧಃ ಕರ್ಮಬಂಧಃ ತಂ ಪ್ರಹಾಸ್ಯಸಿ ಈಶ್ವರಪ್ರಸಾದನಿಮಿತ್ತಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತ್ಯೈವ
ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ಕಿಂಚ ಅನ್ಯತ್ —
ನೇಹಾಭಿಕ್ರಮನಾಶೋಽಸ್ತಿ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋ ನ ವಿದ್ಯತೇ ।
ಸ್ವಲ್ಪಮಪ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ತ್ರಾಯತೇ ಮಹತೋ ಭಯಾತ್ ॥ 2-40 ॥
ನ ಇಹ ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗೇ ಕರ್ಮಯೋಗೇ ಅಭಿಕ್ರಮನಾಶಃ ಅಭಿಕ್ರಮಣಮಭಿಕ್ರಮಃ
ಪ್ರಾರಂಭಃ ತಸ್ಯ ನಾಶಃ ನಾಸ್ತಿ ಯಥಾ ಕೃಷ್ಯಾದೇಃ । ಯೋಗವಿಷಯೇ ಪ್ರಾರಂಭಸ್ಯ
ನ ಅನೈಕಾಂತಿಕಫಲತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ — ನಾಪಿ ಚಿಕಿತ್ಸಾವತ್ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಃ
ವಿದ್ಯತೇ ಭವತಿ । ಕಿಂ ತು ಸ್ವಲ್ಪಮಪಿ ಅಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಯೋಗಧರ್ಮಸ್ಯ ಅನುಷ್ಠಿತಂ
ತ್ರಾಯತೇ ರಕ್ಷತಿ ಮಹತಃ ಭಯಾತ್ ಸಂಸಾರಭಯಾತ್ ಜನ್ಮಮರಣಾದಿಲಕ್ಷಣಾತ್ ॥
ಯೇಯಂ ಸಾಂಖ್ಯೇ ಬುದ್ಧಿರುಕ್ತಾ ಯೋಗೇ ಚ, ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಲಕ್ಷಣಾ ಸಾ —
ವ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಿಕಾ ಬುದ್ಧಿರೇಕೇಹ ಕುರುನಂದನ ।
ಬಹುಶಾಖಾ ಹ್ಯನಂತಾಶ್ಚ ಬುದ್ಧಯೋಽವ್ಯವಸಾಯಿನಾಂ ॥ 2-41 ॥
ವ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಿಕಾ ನಿಶ್ಚಯಸ್ವಭಾವಾ ಏಕಾ ಏವ ಬುದ್ಧಿಃ
ಇತರವಿಪರೀತಬುದ್ಧಿಶಾಖಾಭೇದಸ್ಯ ಬಾಧಿಕಾ, ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಮಾಣಜನಿತತ್ವಾತ್,
ಇಹ ಶ್ರೇಯೋಮಾರ್ಗೇ ಹೇ ಕುರುನಂದನ । ಯಾಃ ಪುನಃ ಇತರಾ ವಿಪರೀತಬುದ್ಧಯಃ,
ಯಾಸಾಂ ಶಾಖಾಭೇದಪ್ರಚಾರವಶಾತ್ ಅನಂತಃ ಅಪಾರಃ ಅನುಪರತಃ ಸಂಸಾರೋ
ನಿತ್ಯಪ್ರತತೋ ವಿಸ್ತೀರ್ಣೋ ಭವತಿ, ಪ್ರಮಾಣಜನಿತವಿವೇಕಬುದ್ಧಿನಿಮಿತ್ತವಶಾಚ್ಚ
ಉಪರತಾಸ್ವನಂತಭೇದಬುದ್ಧಿಷು ಸಂಸಾರೋಽಪ್ಯುಪರಮತೇ ತಾ ಬುದ್ಧಯಃ
ಬಹುಶಾಖಾಃ ಬಹ್ವಯಃ ಶಾಖಾಃ ಯಾಸಾಂ ತಾಃ ಬಹುಶಾಖಾಃ, ಬಹುಭೇದಾ ಇತ್ಯೇತತ್ ।
ಪ್ರತಿಶಾಖಾಭೇದೇನ ಹಿ ಅನಂತಾಶ್ಚ ಬುದ್ಧಯಃ । ಕೇಷಾಂ ? ಅವ್ಯವಸಾಯಿನಾಂ
ಪ್ರಮಾಣಜನಿತವಿವೇಕಬುದ್ಧಿರಹಿತಾನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಯೇಷಾಂ ವ್ವವಸಾಯಾತ್ಮಿಕಾ ಬುದ್ಧಿರ್ನಾಸ್ತಿ ತೇ —
ಯಾಮಿಮಾಂ ಪುಷ್ಪಿತಾಂ ವಾಚಂ ಪ್ರವದಂತ್ಯವಿಪಶ್ಚಿತಃ ।
ವೇದವಾದರತಾಃ ಪಾರ್ಥ ನಾನ್ಯದಸ್ತೀತಿ ವಾದಿನಃ ॥ 2-42 ॥
ಯಾಂ ಇಮಾಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಂ ಪುಷ್ಪಿತಾಂ ಪುಷ್ಪಿತ ಇವ ವೃಕ್ಷಃ
ಶೋಭಮಾನಾಂ ಶ್ರೂಯಮಾಣರಮಣೀಯಾಂ ವಾಚಂ ವಾಕ್ಯಲಕ್ಷಣಾಂ ಪ್ರವದಂತಿ
ಕೇ ? ಅವಿಪಶ್ಚಿತಃ ಅಮೇಧಸಃ ಅವಿವೇಕಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವೇದವಾದರತಾಃ
ಬಹ್ವರ್ಥವಾದಫಲಸಾಧನಪ್ರಕಾಶಕೇಷು ವೇದವಾಕ್ಯೇಷು ರತಾಃ ಹೇ ಪಾರ್ಥ, ನ ಅನ್ಯತ್
ಸ್ವರ್ಗಪಶ್ವಾದಿಫಲಸಾಧನೇಭ್ಯಃ ಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಅಸ್ತಿ
ಇತಿ ಏವಂ ವಾದಿನಃ ವದನಶೀಲಾಃ ॥ ತೇ ಚ —
ಕಾಮಾತ್ಮಾನಃ ಸ್ವರ್ಗಪರಾ ಜನ್ಮಕರ್ಮಫಲಪ್ರದಾಂ ।
ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಬಹುಲಾಂ ಭೋಗೈಶ್ವರ್ಯಗತಿಂ ಪ್ರತಿ ॥ 2-43 ॥
ಕಾಮಾತ್ಮಾನಃ ಕಾಮಸ್ವಭಾವಾಃ, ಕಾಮಪರಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವರ್ಗಪರಾಃ ಸ್ವರ್ಗಃ ಪರಃ
ಪುರುಷಾರ್ಥಃ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಸ್ವರ್ಗಪರಾಃ ಸ್ವರ್ಗಪ್ರಧಾನಾಃ । ಜನ್ಮಕರ್ಮಫಲಪ್ರದಾಂ
ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ಜನ್ಮೈವ ಕರ್ಮಫಲಂ ಜನ್ಮಕರ್ಮಫಲಂ ತತ್
ಪ್ರದದಾತೀತಿ ಜನ್ಮಕರ್ಮಫಲಪ್ರದಾ, ತಾಂ ವಾಚಂ । ಪ್ರವದಂತಿ ಇತ್ಯನುಷಜ್ಯತೇ ।
ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಬಹುಲಾಂ ಕ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಶೇಷಾಃ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಾಃ ತೇ ಬಹುಲಾ ಯಸ್ಯಾಂ
ವಾಚಿ ತಾಂ ಸ್ವರ್ಗಪಶುಪುತ್ರಾದ್ಯರ್ಥಾಃ ಯಯಾ ವಾಚಾ ಬಾಹುಲ್ಯೇನ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಂತೇ ।
ಭೋಗೈಶ್ವರ್ಯಗತಿಂ ಪ್ರತಿ ಭೋಗಶ್ಚ ಐಶ್ವರ್ಯಂ ಚ ಭೋಗೈಶ್ವರ್ಯೇ, ತಯೋರ್ಗತಿಃ
ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಭೋಗೈಶ್ವರ್ಯಗತಿಃ, ತಾಂ ಪ್ರತಿ ಸಾಧನಭೂತಾಃ ಯೇ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಾಃ
ತದ್ಬಹುಲಾಂ ತಾಂ ವಾಚಂ ಪ್ರವದಂತಃ ಮೂಢಾಃ ಸಂಸಾರೇ ಪರಿವರ್ತಂತೇ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ತೇಷಾಂ ಚ —
ಭೋಗೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರಸಕ್ತಾನಾಂ ತಯಾಪಹೃತಚೇತಸಾಂ ।
ವ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಿಕಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಸಮಾಧೌ ನ ವಿಧೀಯತೇ ॥ 2-44 ॥
ಭೋಗೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರಸಕ್ತಾನಾಂ ಭೋಗಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಐಶ್ವರ್ಯಂ ಚ ಇತಿ
ಭೋಗೈಶ್ವರ್ಯಯೋರೇವ ಪ್ರಣಯವತಾಂ ತದಾತ್ಮಭೂತಾನಾಂ । ತಯಾ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಬಹುಲಯಾ
ವಾಚಾ ಅಪಹೃತಚೇತಸಾಂ ಆಚ್ಛಾದಿತವಿವೇಕಪ್ರಜ್ಞಾನಾಂ ವ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಿಕಾ ಸಾಂಖ್ಯೇ
ಯೋಗೇ ವಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಸಮಾಧೌ ಸಮಾಧೀಯತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ಪುರುಷೋಪಭೋಗಾಯ ಸರ್ವಮಿತಿ ಸಮಾಧಿಃ
ಅಂತಃಕರಣಂ ಬುದ್ಧಿಃ ತಸ್ಮಿನ್ ಸಮಾಧೌ, ನ ವಿಧೀಯತೇ ನ ಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಯೇ ಏವಂ ವಿವೇಕಬುದ್ಧಿರಹಿತಾಃ ತೇಷಾಂ ಕಾಮಾತ್ಮನಾಂ ಯತ್ ಫಲಂ ತದಾಹ —
ತ್ರೈಗುಣ್ಯವಿಷಯಾ ವೇದಾ ನಿಸ್ತ್ರೈಗುಣ್ಯೋ ಭವಾರ್ಜುನ ।
ನಿರ್ದ್ವಂದ್ವೋ ನಿತ್ಯಸತ್ತ್ವಸ್ಥೋ ನಿರ್ಯೋಗಕ್ಷೇಮ ಆತ್ಮವಾನ್ ॥ 2-45 ॥
ತ್ರೈಗುಣ್ಯವಿಷಯಾಃ ತ್ರೈಗುಣ್ಯಂ ಸಂಸಾರೋ ವಿಷಯಃ ಪ್ರಕಾಶಯಿತವ್ಯಃ ಯೇಷಾಂ ತೇ ವೇದಾಃ
ತ್ರೈಗುಣ್ಯವಿಷಯಾಃ । ತ್ವಂ ತು ನಿಸ್ತ್ರೈಗುಣ್ಯೋ ಭವ ಅರ್ಜುನ,
ನಿಷ್ಕಾಮೋ ಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರ್ದ್ವಂದ್ವಃ ಸುಖದುಃಖಹೇತೂ
ಸಪ್ರತಿಪಕ್ಷೌ ಪದಾರ್ಥೌ ದ್ವಂದ್ವಶಬ್ದವಾಚ್ಯೌ,
ತತಃ ನಿರ್ಗತಃ ನಿರ್ದ್ವಂದ್ವೋ ಭವ । ನಿತ್ಯಸತ್ತ್ವಸ್ಥಃ ಸದಾ ಸತ್ತ್ವಗುಣಾಶ್ರಿತೋ ಭವ ।
ತಥಾ ನಿರ್ಯೋಗಕ್ಷೇಮಃ ಅನುಪಾತ್ತಸ್ಯ ಉಪಾದಾನಂ ಯೋಗಃ, ಉಪಾತ್ತಸ್ಯ ರಕ್ಷಣಂ ಕ್ಷೇಮಃ,
ಯೋಗಕ್ಷೇಮಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಶ್ರೇಯಸಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ದುಷ್ಕರಾ ಇತ್ಯತಃ ನಿರ್ಯೋಗಕ್ಷೇಮೋ ಭವ ।
ಆತ್ಮವಾನ್ ಅಪ್ರಮತ್ತಶ್ಚ ಭವ । ಏಷ ತವ ಉಪದೇಶಃ ಸ್ವಧರ್ಮಮನುತಿಷ್ಠತಃ ॥
ಸರ್ವೇಷು ವೇದೋಕ್ತೇಷು ಕರ್ಮಸು ಯಾನ್ಯುಕ್ತಾನ್ಯನಂತಾನಿ ಫಲಾನಿ ತಾನಿ ನಾಪೇಕ್ಷ್ಯಂತೇ
ಚೇತ್, ಕಿಮರ್ಥಂ ತಾನಿ ಈಸ್ವರಾಯೇತ್ಯನುಷ್ಠೀಯಂತೇ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ಶೃಣು —
ಯಾವಾನರ್ಥ ಉದಪಾನೇ ಸರ್ವತಃಸಂಪ್ಲುತೋದಕೇ ।
ತಾವಾನ್ ಸರ್ವೇಷು ವೇದೇಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ವಿಜಾನತಃ ॥ 2-46 ॥
ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಕೂಪತಡಾಗಾದ್ಯನೇಕಸ್ಮಿನ್ ಉದಪಾನೇ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋದಕೇ ಯಾವಾನ್
ಯಾವತ್ಪರಿಮಾಣಃ ಸ್ನಾನಪಾನಾದಿಃ ಅರ್ಥಃ ಫಲಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸ ಸರ್ವಃ ಅರ್ಥಃ ಸರ್ವತಃ
ಸಂಪ್ಲುತೋದಕೇಽಪಿ ಯಃ ಅರ್ಥಃ ತಾವಾನೇವ ಸಂಪದ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಅಂತರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ತಾವಾನ್ ತಾವತ್ಪರಿಮಾಣ ಏವ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಸರ್ವೇಷು ವೇದೇಷು ವೇದೋಕ್ತೇಷು ಕರ್ಮಸು
ಯಃ ಅರ್ಥಃ ಯತ್ಕರ್ಮಫಲಂ ಸಃ ಅರ್ಥಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಃ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ
ವಿಜಾನತಃ ಯಃ ಅರ್ಥಃ ಯತ್ ವಿಜ್ಞಾನಫಲಂ ಸರ್ವತಃಸಂಪ್ಲುತೋದಕಸ್ಥಾನೀಯಂ ತಸ್ಮಿನ್
ತಾವಾನೇವ ಸಂಪದ್ಯತೇ ತತ್ರೈವಾಂತರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । “ಯಥಾ ಕೃತಾಯ
ವಿಜಿತಾಯಾಧರೇಯಾಃ ಸಂಯಂತ್ಯೇವಮೇನಂ ಸರ್ವಂ ತದಭಿಸಮೇತಿ ಯತ್ ಕಿಂಚಿತ್ ಪ್ರಜಾಃ
ಸಾಧು ಕುರ್ವಂತಿ ಯಸ್ತದ್ವೇದ ಯತ್ಸ ವೇದ” (ಛಾ. ಉ. 4-1-4)ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ।
“ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮಾಖಿಲಂ” (ಭ. ಗೀ. 4-33) ಇತಿ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಾಕ್
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಧಿಕಾರಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕೃತೇನ ಕೂಪತಡಾಗಾದ್ಯರ್ಥಸ್ಥಾನೀಯಮಪಿ
ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಂ ॥ ತವ ಚ —
ಕರ್ಮಣ್ಯೇವಾಧಿಕಾರಸ್ತೇ ಮಾ ಫಲೇಷು ಕದಾಚನ ।
ಮಾ ಕರ್ಮಫಲಹೇತುರ್ಭೂರ್ಮಾ ತೇ ಸಂಗೋಽಸ್ತ್ವಕರ್ಮಣಿ ॥ 2-47 ॥
ಕರ್ಮಣ್ಯೇವ ಅಧಿಕಾರಃ ನ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಂ ತೇ ತವ । ತತ್ರ ಚ ಕರ್ಮ
ಕುರ್ವತಃ ಮಾ ಫಲೇಷು ಅಧಿಕಾರಃ ಅಸ್ತು, ಕರ್ಮಫಲತೃಷ್ಣಾ ಮಾ ಭೂತ್ ಕದಾಚನ
ಕಸ್ಯಾಂಚಿದಪ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಾ ಕರ್ಮಫಲೇ ತೃಷ್ಣಾ ತೇ ಸ್ಯಾತ್
ತದಾ ಕರ್ಮಫಲಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಹೇತುಃ ಸ್ಯಾಃ, ಏವಂ ಮಾ ಕರ್ಮಫಲಹೇತುಃ ಭೂಃ । ಯದಾ ಹಿ
ಕರ್ಮಫಲತೃಷ್ಣಾಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತದಾ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯೈವ ಜನ್ಮನೋ
ಹೇತುರ್ಭವೇತ್ । ಯದಿ ಕರ್ಮಫಲಂ ನೇಷ್ಯತೇ, ಕಿಂ ಕರ್ಮಣಾ ದುಃಖರೂಪೇಣ ? ಇತಿ ಮಾ ತೇ
ತವ ಸಂಗಃ ಅಸ್ತು ಅಕರ್ಮಣಿ ಅಕರಣೇ ಪ್ರೀತಿರ್ಮಾ ಭೂತ್ ॥ ಯದಿ ಕರ್ಮಫಲಪ್ರಯುಕ್ತೇನ
ನ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮ, ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ; ಉಚ್ಯತೇ —
ಯೋಗಸ್ಥಃ ಕುರು ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಧನಂಜಯ ।
ಸಿದ್ಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯೋಃ ಸಮೋ ಭೂತ್ವಾ ಸಮತ್ವಂ ಯೋಗ ಉಚ್ಯತೇ ॥ 2-48 ॥
ಯೋಗಸ್ಥಃ ಸನ್ ಕುರು ಕರ್ಮಾಣಿ ಕೇವಲಮೀಶ್ವರಾರ್ಥಂ ; ತತ್ರಾಪಿ “ಈಶ್ವರೋ
ಮೇ ತುಷ್ಯತು” ಇತಿ ಸಂಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಧನಂಜಯ । ಫಲತೃಷ್ಣಾಶೂನ್ಯೇನ
ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಕರ್ಮಣಿ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಜಾ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಾಸಿದ್ಧಿಃ, ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಜಾ
ಅಸಿದ್ಧಿಃ, ತಯೋಃ ಸಿದ್ಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯೋಃ ಅಪಿ ಸಮಃ ತುಲ್ಯಃ ಭೂತ್ವಾ ಕುರು ಕರ್ಮಾಣಿ । ಕೋಽಸೌ
ಯೋಗಃ ಯತ್ರಸ್ಥಃ ಕುರು ಇತಿ ಉಕ್ತಂ ? ಇದಮೇವ ತತ್ — ಸಿದ್ಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯೋಃ ಸಮತ್ವಂ
ಯೋಗಃ ಉಚ್ಯತೇ ॥ ಯತ್ಪುನಃ ಸಮತ್ವಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತಮೀಶ್ವರಾರಾಧನಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮೋಕ್ತಂ,
ಏತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಣಃ —
ದೂರೇಣ ಹ್ಯವರಂ ಕರ್ಮ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಾದ್ಧನಂಜಯ ।
ಬುದ್ಧೌ ಶರಣಮನ್ವಿಚ್ಛ ಕೃಪಣಾಃ ಫಲಹೇತವಃ ॥ 2-49 ॥
ದೂರೇಣ ಅತಿವಿಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಅತ್ಯಂತಮೇವ ಹಿ ಅವರಂ ಅಧಮಂ ನಿಕೃಷ್ಟಂ
ಕರ್ಮ ಫಲಾರ್ಥಿನಾ ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಾತ್ ಸಮತ್ವಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತಾತ್ ಕರ್ಮಣಃ,
ಜನ್ಮಮರಣಾದಿಹೇತುತ್ವಾತ್ । ಹೇ ಧನಂಜಯ, ಯತ ಏವಂ ತತಃ ಯೋಗವಿಷಯಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ
ತತ್ಪರಿಪಾಕಜಾಯಾಂ ವಾ ಸಾಂಖ್ಯಬುದ್ಧೌ ಶರಣಂ ಆಶ್ರಯಮಭಯಪ್ರಾಪ್ತಿಕಾರಣಂ
ಅನ್ವಿಚ್ಛ ಪ್ರಾರ್ಥಯಸ್ವ, ಪರಮಾರ್ಥಜ್ಞಾನಶರಣೋ ಭವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತಃ
ಅವರಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಾಣಾಃ ಕೃಪಣಾಃ ದೀನಾಃ ಫಲಹೇತವಃ ಫಲತೃಷ್ಣಾಪ್ರಯುಕ್ತಾಃ
ಸಂತಃ, “ಯೋ ವಾ ಏತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗ್ಯವಿದಿತ್ವಾಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಪ್ರೈತಿ ಸ
ಕೃಪಣಃ” (ಬೃ. ಉ. 3-8-10) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥ ಸಮತ್ವಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತಃ ಸನ್
ಸ್ವಧರ್ಮಮನುತಿಷ್ಠನ್ ಯತ್ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ತಚ್ಛೃಣು —
ಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತೋ ಜಹಾತೀಹ ಉಭೇ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಯೋಗಾಯ ಯುಜ್ಯಸ್ವ ಯೋಗಃ ಕರ್ಮಸು ಕೌಶಲಂ ॥ 2-50 ॥
ಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತಃ ಕರ್ಮಸಮತ್ವವಿಷಯಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಯುಕ್ತಃ ಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತಃ ಸಃ
ಜಹಾತಿ ಪರಿತ್ಯಜತಿ ಇಹ ಅಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇ ಉಭೇ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ
ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಯತಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಸಮತ್ವಬುದ್ಧಿಯೋಗಾಯ
ಯುಜ್ಯಸ್ವ ಘಟಸ್ವ । ಯೋಗೋ ಹಿ ಕರ್ಮಸು ಕೌಶಲಂ, ಸ್ವಧರ್ಮಾಖ್ಯೇಷು ಕರ್ಮಸು
ವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಯಾ ಸಿದ್ಧ್ಯಾಸಿದ್ಧ್ಯೋಃ ಸಮತ್ವಬುದ್ಧಿಃ ಈಶ್ವರಾರ್ಪಿತಚೇತಸ್ತಯಾ ತತ್
ಕೌಶಲಂ ಕುಶಲಭಾವಃ । ತದ್ಧಿ ಕೌಶಲಂ ಯತ್ ಬಂಧನಸ್ವಭಾವಾನ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ
ಸಮತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸ್ವಭಾವಾತ್ ನಿವರ್ತಂತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಮತ್ವಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತೋ ಭವ ತ್ವಂ ॥
ಯಸ್ಮಾತ್ —
ಕರ್ಮಜಂ ಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತಂ ಹಿ ಫಲಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಮನೀಷಿಣಃ ।
ಜನ್ಮಬಂಧವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಾಃ ಪದಂ ಗಚ್ಛಂತ್ಯನಾಮಯಂ ॥ 2-51 ॥
ಕರ್ಮಜಂ ಫಲಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ ।
ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟದೇಹಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಕರ್ಮಜಂ ಫಲಂ ಕರ್ಮಭ್ಯೋ ಜಾತಂ ಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತಾಃ
ಸಮತ್ವಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತಾಃ ಸಂತಃ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಫಲಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ
ಮನೀಷಿಣಃ ಜ್ಞಾನಿನೋ ಭೂತ್ವಾ, ಜನ್ಮಬಂಧವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಾಃ ಜನ್ಮೈವ ಬಂಧಃ
ಜನ್ಮಬಂಧಃ ತೇನ ವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಾಃ ಜೀವಂತ ಏವ ಜನ್ಮಬಂಧಾತ್ ವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಾಃ
ಸಂತಃ, ಪದಂ ಪರಮಂ ವಿಷ್ಣೋಃ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ಅನಾಮಯಂ
ಸರ್ವೋಪದ್ರವರಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ “ಬುದ್ಧಿಯೋಗಾದ್ಧನಂಜಯ”
(ಭ. ಗೀ. 2-49) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಲಕ್ಷಣೈವ
ಸರ್ವತಃಸಂಪ್ಲುತೋದಕಸ್ಥಾನೀಯಾ ಕರ್ಮಯೋಗಜಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಜನಿತಾ
ಬುದ್ಧಿರ್ದರ್ಶಿತಾ, ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಪ್ರಹಾಣಾದಿಹೇತುತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ ॥
ಯೋಗಾನುಷ್ಠಾನಜನಿತಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಜಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಕದಾ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯತೇ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಯದಾ ತೇ ಮೋಹಕಲಿಲಂ ಬುದ್ಧಿರ್ವ್ಯತಿತರಿಷ್ಯತಿ ।
ತದಾ ಗಂತಾಸಿ ನಿರ್ವೇದಂ ಶ್ರೋತವ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಚ ॥ 2-52 ॥
ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ತೇ ತವ ಮೋಹಕಲಿಲಂ ಮೋಹಾತ್ಮಕಮವಿವೇಕರೂಪಂ ಕಾಲುಷ್ಯಂ ಯೇನ
ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮವಿವೇಕಬೋಧಂ ಕಲುಷೀಕೃತ್ಯ ವಿಷಯಂ ಪ್ರತ್ಯಂತಃಕರಣಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ,
ತತ್ ತವ ಬುದ್ಧಿಃ ವ್ಯತಿತರಿಷ್ಯತಿ ವ್ಯತಿಕ್ರಮಿಷ್ಯತಿ, ಅತಿಶುದ್ಧಭಾವಮಾಪತ್ಸ್ಯತೇ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಗಂತಾಸಿ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ನಿರ್ವೇದಂ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಶ್ರೋತವ್ಯಸ್ಯ
ಶ್ರುತಸ್ಯ ಚ, ತದಾ ಶ್ರೋತವ್ಯಂ ಶ್ರುತಂ ಚ ತೇ ನಿಷ್ಫಲಂ
ಪ್ರತಿಭಾತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ಮೋಹಕಲಿಲಾತ್ಯಯದ್ವಾರೇಣ
ಲಬ್ಧಾತ್ಮವಿವೇಕಜಪ್ರಜ್ಞಃ ಕದಾ ಕರ್ಮಯೋಗಜಂ ಫಲಂ
ಪರಮಾರ್ಥಯೋಗಮವಾಪ್ಸ್ಯಾಮೀತಿ ಚೇತ್, ತತ್ ಶೃಣು —
ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾ ತೇ ಯದಾ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ ನಿಶ್ಚಲಾ ।
ಸಮಾಧಾವಚಲಾ ಬುದ್ಧಿಸ್ತದಾ ಯೋಗಮವಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ॥ 2-53 ॥
ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾ ಅನೇಕಸಾಧ್ಯಸಾಧನಸಂಬಂಧಪ್ರಕಾಶನಶ್ರುತಿಭಿಃ ಶ್ರವಣೈಃ
ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣೈಃ ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾ ನಾನಾಪ್ರತಿಪನ್ನಾ ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಾ ಸತೀ ತೇ
ತವ ಬುದ್ಧಿಃ ಯದಿ ಯಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ ಸ್ಥಿರೀಭೂತಾ ಭವಿಷ್ಯತಿ ನಿಶ್ಚಲಾ
ವಿಕ್ಷೇಪಚಲನವರ್ಜಿತಾ ಸತೀ ಸಮಾಧೌ, ಸಮಾಧೀಯತೇ ಚಿತ್ತಮಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಸಮಾಧಿಃ
ಆತ್ಮಾ, ತಸ್ಮಿನ್ ಆತ್ಮನಿ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಅಚಲಾ ತತ್ರಾಪಿ ವಿಕಲ್ಪವರ್ಜಿತಾ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಬುದ್ಧಿಃ
ಅಂತಃಕರಣಂ । ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಯೋಗಂ ಅವಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ವಿವೇಕಪ್ರಜ್ಞಾಂ ಸಮಾಧಿಂ
ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ॥ ಪ್ರಶ್ನಬೀಜಂ ಪ್ರತಿಲಭ್ಯ ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ ಲಬ್ಧಸಮಾಧಿಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯ
ಲಕ್ಷಣಬುಭುತ್ಸಯಾ —
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಕಾ ಭಾಷಾ ಸಮಾಧಿಸ್ಥಸ್ಯ ಕೇಶವ ।
ಸ್ಥಿತಧೀಃ ಕಿಂ ಪೃಭಾಷೇತ ಕಿಮಾಸೀತ ವ್ರಜೇತ ಕಿಂ ॥ 2-54 ॥
ಸ್ಥಿತಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ “ಅಹಮಸ್ಮಿ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ” ಇತಿ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಯಸ್ಯ
ಸಃ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಃ ತಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಕಾ ಭಾಷಾ ಕಿಂ ಭಾಷಣಂ ವಚನಂ
ಕಥಮಸೌ ಪರೈರ್ಭಾಷ್ಯತೇ ಸಮಾಧಿಸ್ಥಸ್ಯ ಸಮಾಧೌ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಹೇ ಕೇಶವ ।
ಸ್ಥಿತಧೀಃ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಃ ಸ್ವಯಂ ವಾ ಕಿಂ ಪ್ರಭಾಷೇತ । ಕಿಂ ಆಸೀತ್ ವ್ರಜೇತ ಕಿಂ
ಆಸನಂ ವ್ರಜನಂ ವಾ ತಸ್ಯ ಕಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮನೇನ
ಶ್ಲೋಕೇನ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ ॥ ಯೋ ಹ್ಯಾದಿತ ಏವ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ಜ್ಞಾನಯೋಗನಿಷ್ಠಾಯಾಂ
ಪ್ರವೃತ್ತಃ, ಯಶ್ಚ ಕರ್ಮಯೋಗೇನ, ತಯೋಃ “ಪ್ರಜಹಾತಿ” ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ
ಆ ಅಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತೇಃ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಲಕ್ಷಣಂ ಸಾಧನಂ ಚೋಪದಿಶ್ಯತೇ ।
ಸರ್ವತ್ರೈವ ಹಿ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೇ ಕೃತಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಾನಿ ಯಾನಿ ತಾನ್ಯೇವ ಸಾಧನಾನಿ
ಉಪದಿಶ್ಯಂತೇ, ಯತ್ನಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯಾನಿ ಯತ್ನಸಾಧ್ಯಾನಿ ಸಾಧನಾನಿ ಲಕ್ಷಣಾನಿ ಚ
ಭವಂತಿ ತಾನಿ ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಪ್ರಜಹಾತಿ ಯದಾ ಕಾಮಾನ್ಸರ್ವಾನ್ಪಾರ್ಥ ಮನೋಗತಾನ್ ।
ಆತ್ಮನ್ಯೇವಾತ್ಮನಾ ತುಷ್ಟಃ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ತದೋಚ್ಯತೇ ॥ 2-55 ॥
ಪ್ರಜಹಾತಿ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಜಹಾತಿ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯತಿ ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಸರ್ವಾನ್ ಸಮಸ್ತಾನ್
ಕಾಮಾನ್ ಇಚ್ಛಾಭೇದಾನ್ ಹೇ ಪಾರ್ಥ, ಮನೋಗತಾನ್ ಮನಸಿ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾನ್ ಹೃದಿ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾನ್ ।
ಸರ್ವಕಾಮಪರಿತ್ಯಾಗೇ ತುಷ್ಟಿಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ ಶರೀರಧಾರಣನಿಮಿತ್ತಶೇಷೇ ಚ ಸತಿ
ಉನ್ಮತ್ತಪ್ರಮತ್ತಸ್ಯೇವ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾ, ಇತ್ಯತ ಉಚ್ಯತೇ — ಆತ್ಮನ್ಯೇವ
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇ ಏವ ಆತ್ಮನಾ ಸ್ವೇನೈವ ಬಾಹ್ಯಲಾಭನಿರಪೇಕ್ಷಃ ತುಷ್ಟಃ
ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಾಮೃತರಸಲಾಭೇನ ಅನ್ಯಸ್ಮಾದಲಂಪ್ರತ್ಯಯವಾನ್ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಃ
ಸ್ಥಿತಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮವಿವೇಕಜಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಃ ವಿದ್ವಾನ್
ತದಾ ಉಚ್ಯತೇ । ತ್ಯಕ್ತಪುತ್ರವಿತ್ತಲೋಕೈಷಣಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಆತ್ಮಾರಾಮ ಆತ್ಮಕ್ರೀಡಃ
ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕಿಂಚ —
ದುಃಖೇಷ್ವನುದ್ವಿಗ್ನಮನಾಃ ಸುಖೇಷು ವಿಗತಸ್ಪೃಹಃ ।
ವೀತರಾಗಭಯಕ್ರೋಧಃ ಸ್ಥಿತಧೀರ್ಮುನಿರುಚ್ಯತೇ ॥ 2-56 ॥
ದುಃಖೇಷು ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾದಿಷು ಪ್ರಾಪ್ತೇಷು ನ ಉದ್ವಿಗ್ನಂ ನ ಪ್ರಕ್ಷುಭಿತಂ ದುಃಖಪ್ರಾಪ್ತೌ
ಮನೋ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಅನುದ್ವಿಗ್ನ- ಮನಾಃ । ತಥಾ ಸುಖೇಷು ಪ್ರಾಪ್ತೇಷು ವಿಗತಾ
ಸ್ಪೃಹಾ ತೃಷ್ಣಾ ಯಸ್ಯ, ನ ಅಗ್ನಿರಿವ ಇಂಧನಾದ್ಯಾಧಾನೇ ಸುಖಾನ್ಯನು ವಿವರ್ಧತೇ
ಸ ವಿಗತಸ್ಪೃಹಃ । ವೀತರಾಗಭಯಕ್ರೋಧಃ ರಾಗಶ್ಚ ಭಯಂ ಚ ಕ್ರೋಧಶ್ಚ
ವೀತಾ ವಿಗತಾ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸ ವೀತರಾಗಭಯಕ್ರೋಧಃ । ಸ್ಥಿತಧೀಃ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞೋ ಮುನಿಃ
ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ತದಾ ಉಚ್ಯತೇ ॥ ಕಿಂಚ —
ಯಃ ಸರ್ವತ್ರಾನಭಿಸ್ನೇಹಸ್ತತ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ಯ ಶುಭಾಶುಭಂ ।
ನಾಭಿನಂದತಿ ನ ದ್ವೇಷ್ಟಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ॥ 2-57 ॥
ಯಃ ಮುನಿಃ ಸರ್ವತ್ರ ದೇಹಜೀವಿತಾದಿಷ್ವಪಿ ಅನಭಿಸ್ನೇಹಃ ಅಭಿಸ್ನೇಹವರ್ಜಿತಃ ತತ್ತತ್
ಪ್ರಾಪ್ಯ ಶುಭಾಶುಭಂ ತತ್ತತ್ ಶುಭಂ ಅಶುಭಂ ವಾ ಲಬ್ಧ್ವಾ ನ ಅಭಿನಂದತಿ ನ
ದ್ವೇಷ್ಟಿ ಶುಭಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನ ತುಷ್ಯತಿ ನ ಹೃಷ್ಯತಿ, ಅಶುಭಂ ಚ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನ
ದ್ವೇಷ್ಟಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಏವಂ ಹರ್ಷವಿಷಾದವರ್ಜಿತಸ್ಯ ವಿವೇಕಜಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ
ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಭವತಿ ॥ ಕಿಂಚ–
ಯದಾ ಸಂಹರತೇ ಚಾಯಂ ಕೂರ್ಮೋಽಙ್ಗಾನೀವ ಸರ್ವಶಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಭ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ॥ 2-58 ॥
ಯದಾ ಸಂಹರತೇ ಸಮ್ಯಗುಪಸಂಹರತೇ ಚ ಅಯಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ಯದಿ
ಕೂರ್ಮಃ ಅಂಗಾನಿ ಇವ ಯಥಾ ಕೂರ್ಮಃ ಭಯಾತ್ ಸ್ವಾನ್ಯಂಗಾನಿ ಉಪಸಂಹರತಿ ಸರ್ವಶಃ
ಸರ್ವತಃ, ಏವಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಃ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಭ್ಯಃ ಸರ್ವವಿಷಯೇಭ್ಯಃ
ಉಪಸಂಹರತೇ । ತಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಂ ॥ ತತ್ರ
ವಿಷಯಾನನಾಹರತಃ ಆತುರಸ್ಯಾಪಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಕೂರ್ಮಾಂಗಾನೀವ ಸಂಹ್ರಿಯಂತೇ ನ ತು
ತದ್ವಿಷಯೋ ರಾಗಃ ಸ ಕಥಂ ಸಂಹ್ರಿಯತೇ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ —
ವಿಷಯಾ ವಿನಿವರ್ತಂತೇ ನಿರಾಹಾರಸ್ಯ ದೇಹಿನಃ ।
ರಸವರ್ಜಂ ರಸೋಽಪ್ಯಸ್ಯ ಪರಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ನಿವರ್ತತೇ ॥ 2-59 ॥
ಯದ್ಯಪಿ ವಿಷಯಾಃ ವಿಷಯೋಪಲಕ್ಷಿತಾನಿ ವಿಷಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ
ನಿರಾಹಾರಸ್ಯ ಅನಾಹ್ರಿಯಮಾಣವಿಷಯಸ್ಯ ಕಷ್ಟೇ ತಪಸಿ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಮೂರ್ಖಸ್ಯಾಪಿ
ವಿನಿವರ್ತಂತೇ ದೇಹಿನೋ ದೇಹವತಃ ರಸವರ್ಜಂ ರಸೋ ರಾಗೋ ವಿಷಯೇಷು ಯಃ ತಂ
ವರ್ಜಯಿತ್ವಾ । ರಸಶಬ್ದೋ ರಾಗೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ, ಸ್ವರಸೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ರಸಿಕಃ
ರಸಜ್ಞಃ, ಇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ । ಸೋಽಪಿ ರಸೋ ರಂಜನಾರೂಪಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಃ ಅಸ್ಯ
ಯತೇಃ ಪರಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಉಪಲಭ್ಯ “ಅಹಮೇವ
ತತ್” ಇತಿ ವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ನಿವರ್ತತೇ ನಿರ್ಬೀಜಂ ವಿಷಯವಿಜ್ಞಾನಂ
ಸಂಪದ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಅಸತಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇ ರಸಸ್ಯ ಉಚ್ಛೇದಃ । ತಸ್ಮಾತ್
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾತ್ಮಿಕಾಯಾಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಃ ಸ್ಥೈರ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಲಕ್ಷಣಪ್ರಜ್ಞಾಸ್ಥೈರ್ಯಂ ಚಿಕೀರ್ಷತಾ ಆದೌ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸ್ವವಶೇ
ಸ್ಥಾಪಯಿತವ್ಯಾನಿ, ಯಸ್ಮಾತ್ತದನವಸ್ಥಾಪನೇ ದೋಷಮಾಹ —
ಯತತೋ ಹ್ಯಪಿ ಕೌಂತೇಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿಪಶ್ಚಿತಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರಮಾಥೀನಿ ಹರಂತಿ ಪ್ರಸಭಂ ಮನಃ ॥ 2-60 ॥
ಯತತಃ ಪ್ರಯತ್ನಂ ಕುರ್ವತಃ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಕೌಂತೇಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿಪಶ್ಚಿತಃ
ಮೇಧಾವಿನಃ ಅಪಿ ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರಮಾಥೀನಿ
ಪ್ರಮಥನಶೀಲಾನಿ ವಿಷಯಾಭಿಮುಖಂ ಹಿ ಪುರುಷಂ ವಿಕ್ಷೋಭಯಂತಿ ಆಕುಲೀಕುರ್ವಂತಿ,
ಆಕುಲೀಕೃತ್ಯ ಚ ಹರಂತಿ ಪ್ರಸಭಂ ಪ್ರಸಹ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಮೇವ ಪಶ್ಯತೋ
ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಯುಕ್ತಂ ಮನಃ ॥ ಯತಃ ತಸ್ಮಾತ್ —
ತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಸಂಯಮ್ಯ ಯುಕ್ತ ಆಸೀತ ಮತ್ಪರಃ ।
ವಶೇ ಹಿ ಯಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ॥ 2-61 ॥
ತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಸಂಯಮ್ಯ ಸಂಯಮನಂ ವಶೀಕರಣಂ ಕೃತ್ವಾ ಯುಕ್ತಃ ಸಮಾಹಿತಃ ಸನ್
ಆಸೀತ ಮತ್ಪರಃ ಅಹಂ ವಾಸುದೇವಃ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಪರೋ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಮತ್ಪರಃ,
“ನ ಅನ್ಯೋಽಹಂ ತಸ್ಮಾತ್” ಇತಿ ಆಸೀತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮಾಸೀನಸ್ಯ ಯತೇಃ
ವಶೇ ಹಿ ಯಸ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ವರ್ತಂತೇ ಅಭ್ಯಾಸಬಲಾತ್ ತಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ॥
ಅಥೇದಾನೀಂ ಪರಾಭವಿಷ್ಯತಃಸರ್ವಾನರ್ಥಮೂಲಮಿದಮುಚ್ಯತೇ —
ಧ್ಯಾಯತೋ ವಿಷಯಾನ್ಪುಂಸಃ ಸಂಗಸ್ತೇಷೂಪಜಾಯತೇ ।
ಸಂಗಾತ್ಸಂಜಾಯತೇ ಕಾಮಃ ಕಾಮಾತ್ಕ್ರೋಧೋಽಭಿಜಾಯತೇ ॥ 2-62 ॥
ಧ್ಯಾಯತಃ ಚಿಂತಯತಃ ವಿಷಯಾನ್ ಶಬ್ದಾದೀನ್ ವಿಷಯವಿಶೇಷಾನ್ ಆಲೋಚಯತಃ ಪುಂಸಃ
ಪುರುಷಸ್ಯ ಸಂಗಃ ಆಸಕ್ತಿಃ ಪ್ರೀತಿಃ ತೇಷು ವಿಷಯೇಷು ಉಪಜಾಯತೇ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ ।
ಸಂಗಾತ್ ಪ್ರೀತೇಃ ಸಂಜಾಯತೇ ಸಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಕಾಮಃ ತೃಷ್ಣಾ । ಕಾಮಾತ್ ಕುತಶ್ಚಿತ್
ಪ್ರತಿಹತಾತ್ ಕ್ರೋಧಃ ಅಭಿಜಾಯತೇ ॥
ಕ್ರೋಧಾದ್ಭವತಿ ಸಮ್ಮೋಹಃ ಸಮ್ಮೋಹಾತ್ಸ್ಮೃತಿವಿಭ್ರಮಃ ।
ಸ್ಮೃತಿಭ್ರಂಶಾದ್ಬುದ್ಧಿನಾಶೋ ಬುದ್ಧಿನಾಶಾತ್ಪ್ರಣಶ್ಯತಿ ॥ 2-63 ॥
ಕ್ರೋಧಾತ್ ಭವತಿ ಸಮ್ಮೋಹಃ ಅವಿವೇಕಃ ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯವಿಷಯಃ । ಕ್ರುದ್ಧೋ
ಹಿ ಸಮ್ಮೂಢಃ ಸನ್ ಗುರುಮಪ್ಯಾಕ್ರೋಶತಿ । ಸಮ್ಮೋಹಾತ್ ಸ್ಮೃತಿವಿಭ್ರಮಃ
ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಾಹಿತಸಂಸ್ಕಾರಜನಿತಾಯಾಃ ಸ್ಮೃತೇಃ ಸ್ಯಾತ್ ವಿಭ್ರಮೋ ಭ್ರಂಶಃ
ಸ್ಮೃತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತ-ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಅನುತ್ಪತ್ತಿಃ । ತತಃ ಸ್ಮೃತಿಭ್ರಂಶಾತ್ ಬುದ್ಧಿನಾಶಃ
ಬುದ್ಧೇರ್ನಾಶಃ । ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯವಿಷಯವಿವೇಕಾಯೋಗ್ಯತಾ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಬುದ್ಧೇರ್ನಾಶ
ಉಚ್ಯತೇ । ಬುದ್ಧಿನಾಶಾತ್ ಪ್ರಣಶ್ಯತಿ । ತಾವದೇವ ಹಿ ಪುರುಷಃ ಯಾವದಂತಃಕರಣಂ
ತದೀಯಂ ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯವಿಷಯವಿವೇಕಯೋಗ್ಯಂ । ತದಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ನಷ್ಟ ಏವ ಪುರುಷೋ
ಭವತಿ । ಅತಃ ತಸ್ಯಾಂತಃಕರ್ಣಸ್ಯ ಬುದ್ಧೇರ್ನಾಶಾತ್ ಪ್ರಣಸ್ಯತಿ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಯೋಗ್ಯೋ
ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಸರ್ವಾನರ್ಥಸ್ಯ ಮೂಲಮುಕ್ತಂ ವಿಷಯಾಭಿಧ್ಯಾನಂ । ಅಥ ಇದಾನೀಂ
ಮೋಕ್ಷಕಾರಣಮಿದಮುಚ್ಯತೇ —
ರಾಗದ್ವೇಷವಿಯುಕ್ತೈಸ್ತು ವಿಷಯಾನಿಂದ್ರಿಯೈಶ್ಚರನ್ ।
ಆತ್ಮವಶ್ಯೈರ್ವಿಧೇಯಾತ್ಮಾ ಪ್ರಸಾದಮಧಿಗಚ್ಛತಿ ॥ 2-64 ॥
ರಾಗದ್ವೇಷವಿಯುಕ್ತೈಃ ರಾಗಶ್ಚ ದ್ವೇಷಶ್ಚ ರಾಗದ್ವೇಷೌ, ತತ್ಪುರಃಸರಾ ಹಿ
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ, ತತ್ರ ಯೋ ಮುಮುಕ್ಷುಃ ಭವತಿ ಸಃ ತಾಭ್ಯಾಂ
ವಿಯುಕ್ತೈಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಭಿಃ ಇಂದ್ರಿಯೈಃ ವಿಷಯಾನ್ ಅವರ್ಜನೀಯಾನ್ ಚರನ್ ಉಪಲಭಮಾನಃ
ಆತ್ಮವಶ್ಯೈಃ ಆತ್ಮನಃ ವಶ್ಯಾನಿ ವಶೀಭೂತಾನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತೈಃ ಆತ್ಮವಶ್ಯೈಃ
ವಿಧೇಯಾತ್ಮಾ ಇಚ್ಛಾತಃ ವಿಧೇಯಃ ಆತ್ಮಾ ಅಂತಃಕರಣಂ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಅಯಂ ಪ್ರಸಾದಂ
ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ । ಪ್ರಸಾದಃ ಪ್ರಸನ್ನತಾ ಸ್ವಾಸ್ಥ್ಯಂ ॥ ಪ್ರಸಾದೇ ಸತಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್
ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಪ್ರಸಾದೇ ಸರ್ವದುಃಖಾನಾಂ ಹಾನಿರಸ್ಯೋಪಜಾಯತೇ ।
ಪ್ರಸನ್ನಚೇತಸೋ ಹ್ಯಾಶು ಬುದ್ಧಿಃ ಪರ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ ॥ 2-65 ॥
ಪ್ರಸಾದೇ ಸರ್ವದುಃಖಾನಾಂ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾದೀನಾಂ ಹಾನಿಃ ವಿನಾಶಃ ಅಸ್ಯ ಯತೇಃ
ಉಪಜಾಯತೇ । ಕಿಂಚ — ಪ್ರಸನ್ನಚೇತಸಃ ಸ್ವಸ್ಥಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ
ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಆಶು ಶೀಘ್ರಂ ಬುದ್ಧಿಃ ಪರ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ ಆಕಾಶಮಿವ ಪರಿ
ಸಮಂತಾತ್ ಅವತಿಷ್ಠತೇ, ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ನಿಶ್ಚಲೀಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಸನ್ನಚೇತಸಃ ಅವಸ್ಥಿತಬುದ್ಧೇಃ ಕೃತಕೃತ್ಯತಾ ಯತಃ, ತಸ್ಮಾತ್
ರಾಗದ್ವೇಷವಿಯುಕ್ತೈಃ ಇಂದ್ರಿಯೈಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾವಿರುದ್ಧೇಷು ಅವರ್ಜನೀಯೇಷು ಯುಕ್ತಃ
ಸಮಾಚರೇತ್ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ॥ ಸೇಯಂ ಪ್ರಸನ್ನತಾ ಸ್ತೂಯತೇ —
ನಾಸ್ತಿ ಬುದ್ಧಿರಯುಕ್ತಸ್ಯ ನ ಚಾಯುಕ್ತಸ್ಯ ಭಾವನಾ ।
ನ ಚಾಭಾವಯತಃ ಶಾಂತಿರಶಾಂತಸ್ಯ ಕುತಃ ಸುಖಂ ॥ 2-66 ॥
ನಾಸ್ತಿ ನ ವಿದ್ಯತೇ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ, ಬುದ್ಧಿಃ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಷಯಾ ಅಯುಕ್ತಸ್ಯ
ಅಸಮಾಹಿತಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ । ನ ಚ ಅಸ್ತಿ ಅಯುಕ್ತಸ್ಯ ಭಾವನಾ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾಭಿನಿವೇಶಃ
ತಥಾ — ನ ಚ ಅಸ್ತಿ ಅಭಾವಯತಃ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾಭಿನಿವೇಶಮಕುರ್ವತಃ ಶಾಂತಿಃ
ಉಪಶಮಃ । ಅಶಾಂತಸ್ಯ ಕುತಃ ಸುಖಂ ? ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಹಿ ವಿಷಯಸೇವಾತೃಷ್ಣಾತಃ
ನಿವೃತ್ತಿರ್ಯಾ ತತ್ಸುಖಂ, ನ ವಿಷಯವಿಷಯಾ ತೃಷ್ಣಾ । ದುಃಖಮೇವ ಹಿ ಸಾ ।
ನ ತೃಷ್ಣಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಸುಖಸ್ಯ ಗಂಧಮಾತ್ರಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಅಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕಸ್ಮಾದ್ಬುದ್ಧಿರ್ನಾಸ್ತಿ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಹಿ ಚರತಾಂ ಯನ್ಮನೋಽನುವಿಧೀಯತೇ ।
ತದಸ್ಯ ಹರತಿ ಪ್ರಜ್ಞಾಂ ವಾಯುರ್ನಾವಮಿವಾಂಭಸಿ ॥ 2-67 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಚರತಾಂ ಸ್ವಸ್ವವಿಷಯೇಷು ಪ್ರವರ್ತಮಾನಾನಾಂ ಯತ್ ಮನಃ
ಅನುವಿಧೀಯತೇ ಅನುಪ್ರವರ್ತತೇ ತತ್ ಇಂದ್ರಿಯವಿಷಯವಿಕಲ್ಪನೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಮನಃ
ಅಸ್ಯ ಯತೇಃ ಹರತಿ ಪ್ರಜ್ಞಾಂ ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮವಿವೇಕಜಾಂ ನಾಶಯತಿ । ಕಥಂ ? ವಾಯುಃ
ನಾವಮಿವ ಅಂಭಸಿ ಉದಕೇ ಜಿಗಮಿಷತಾಂ ಮಾರ್ಗಾದುದ್ಧೃತ್ಯ ಉನ್ಮಾರ್ಗೇ ಯಥಾ ವಾಯುಃ
ನಾವಂ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ, ಏವಮಾತ್ಮವಿಷಯಾಂ ಪ್ರಜ್ಞಾಂ ಹೃತ್ವಾ ಮನೋ ವಿಷಯವಿಷಯಾಂ
ಕರೋತಿ ॥ “ಯತತೋ ಹಿ” (ಭ. ಗೀ. 2-60) ಇತ್ಯುಪನ್ಯಸ್ತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ
ಅನೇಕಧಾ ಉಪಪತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ತಂ ಚಾರ್ಥಮುಪಪಾದ್ಯ ಉಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಮಹಾಬಾಹೋ ನಿಗೃಹೀತಾನಿ ಸರ್ವಶಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಭ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ॥ 2-68 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ದೋಷ ಉಪಪಾದಿತೋ ಯಸ್ಮಾತ್, ತಸ್ಮಾತ್ ಯಸ್ಯ ಯತೇಃ ಹೇ
ಮಹಾಬಾಹೋ, ನಿಗೃಹೀತಾನಿ ಸರ್ವಶಃ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೈಃ ಮಾನಸಾದಿಭೇದೈಃ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ
ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಭ್ಯಃ ಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ ತಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ॥ ಯೋಽಯಂ
ಲೌಕಿಕೋ ವೈದಿಕಶ್ಚ ವ್ಯವಹಾರಃ ಸ ಉತ್ಪನ್ನವಿವೇಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯ
ಅವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೌ ನಿವರ್ತತೇ, ಅವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ವಿದ್ಯಾವಿರೋಧಾತ್
ನಿವೃತ್ತಿಃ, ಇತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟೀಕುರ್ವನ್ ಆಹ —
ಯಾ ನಿಶಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ತಸ್ಯಾಂ ಜಾಗರ್ತಿ ಸಂಯಮೀ ।
ಯಸ್ಯಾಂ ಜಾಗ್ರತಿ ಭೂತಾನಿ ಸಾ ನಿಶಾ ಪಶ್ಯತೋ ಮುನೇಃ ॥ 2-69 ॥
ಯಾ ನಿಶಾ ರಾತ್ರಿಃ ಸರ್ವಪದಾರ್ಥಾನಾಮವಿವೇಕಕರೀ ತಮಃಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ । ಕಿಂ ತತ್ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯ
ವಿಷಯಃ । ಯಥಾ ನಕ್ತಂಚರಾಣಾಂ ಅಹರೇವ ಸದನ್ಯೇಷಾಂ ನಿಶಾ ಭವತಿ, ತದ್ವತ್
ನಕ್ತಂಚರಸ್ಥಾನೀಯಾನಾಮಜ್ಞಾನಾಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ನಿಶೇವ ನಿಶಾ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ,
ಅಗೋಚರತ್ವಾದತದ್ಬುದ್ಧೀನಾಂ । ತಸ್ಯಾಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಲಕ್ಷಣಾಯಾಮಜ್ಞಾನನಿದ್ರಾಯಾಃ
ಪ್ರಬುದ್ಧೋ ಜಾಗರ್ತಿ ಸಂಯಮೀ ಸಂಯಮವಾನ್, ಜಿತೇಂದ್ರಿಯೋ ಯೋಗೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಯಾಂ
ಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕಭೇದಲಕ್ಷಣಾಯಾಮವಿದ್ಯಾನಶಾಯಾಂ ಪ್ರಸುಪ್ತಾನ್ಯೇವ ಭೂತಾನಿ ಜಾಗ್ರತಿ ಇತಿ
ಉಚ್ಯಂತೇ, ಯಸ್ಯಾಂ ನಿಶಾಯಾಂ ಪ್ರಸುಪ್ತಾ ಇವ ಸ್ವಪ್ನದೃಶಃ, ಸಾ ನಿಶಾ ಅವಿದ್ಯಾರೂಪತ್ವಾತ್
ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಪಶ್ಯತೋ ಮುನೇಃ ॥ ಅತಃ ಕರ್ಮಾಣಿ ಅವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ
ಚೋದ್ಯಂತೇ, ನ ವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ । ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಹಿ ಸತ್ಯಾಂ ಉದಿತೇ ಸವಿತರಿ
ಶಾರ್ವರಮಿವ ತಮಃ ಪ್ರಣಾಶಮುಪಗಚ್ಛತಿ ಅವಿದ್ಯಾ । ಪ್ರಾಕ್ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಅವಿದ್ಯಾ
ಪ್ರಮಾಣಬುದ್ಧ್ಯಾ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದರೂಪಾ ಸತೀ ಸರ್ವಕರ್ಮಹೇತುತ್ವಂ
ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ನ ಅಪ್ರಮಾಣಬುದ್ಧ್ಯಾ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾಯಾಃ ಕರ್ಮಹೇತುತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ,
“ಪ್ರಮಾಣಭೂತೇನ ವೇದೇನ ಮಮ ಚೋದಿತಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮ” ಇತಿ ಹಿ ಕರ್ಮಣಿ
ಕರ್ತಾ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ನ “ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ನಿಶೇವ” ಇತಿ । ಯಸ್ಯ
ಪುನಃ “ನಿಶೇವ ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ಭೇದಜಾತಂ” ಇತಿ ಜ್ಞಾನಂ
ತಸ್ಯ ಆತ್ಮಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸೇ ಏವ ಅಧಿಕಾರೋ ನ ಪ್ರವೃತ್ತೌ । ತಥಾ
ಚ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತಿ –“ತದ್ಬುದ್ಧಯಸ್ತದಾತ್ಮಾನಃ” (ಭ. ಗೀ. 5-17)
ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಮೇವ ತಸ್ಯ ಅಧಿಕಾರಂ ॥ ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರವರ್ತಕಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇ
ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ ; ಸ್ವಾತ್ಮವಿಷಯತ್ವಾದಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ । ನ ಹಿ
ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಪ್ರವರ್ತಕಪ್ರಮಾಣಾಪೇಕ್ಷತಾ, ಆತ್ಮತ್ವಾದೇವ । ತದಂತತ್ವಾಚ್ಚ
ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಸ್ಯ । ನ ಹಿ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಾಧಿಗಮೇ ಸತಿ ಪುನಃ
ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರಃ ಸಂಭವತಿ । ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಂ ಹಿ ಆತ್ಮನಃ ನಿವರ್ತಯತಿ
ಅಂತ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ; ನಿವರ್ತಯದೇವ ಚ ಅಪ್ರಮಾಣೀಭವತಿ, ಸ್ವಪ್ನಕಾಲಪ್ರಮಾಣಮಿವ
ಪ್ರಬೋಧೇ । ಲೋಕೇ ಚ ವಸ್ತ್ವಧಿಗಮೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಆತ್ಮವಿದಃ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಂ ॥ ವಿದುಷಃ ತ್ಯಕ್ತೈಷಣಸ್ಯ
ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಯತೇರೇವ ಮೋಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ನ ತು ಅಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಃ ಕಾಮಕಾಮಿನಃ
ಇತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯನ್ ಆಹ —
ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಮಚಲಪ್ರತಿಷ್ಠಂ ಸಮುದ್ರಮಾಪಃ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಯದ್ವತ್ ।
ತದ್ವತ್ಕಾಮಾ ಯಂ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಸರ್ವೇ ಸ ಶಾಂತಿಮಾಪ್ನೋತಿ ನ ಕಾಮಕಾಮೀ ॥ 2-70 ॥
ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಂ ಅದ್ಭಿಃ ಅಚಲಪ್ರತಿಷ್ಠಂ ಅಚಲತಯಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಅವಸ್ಥಿತಿಃ
ಯಸ್ಯ ತಂ ಅಚಲಪ್ರತಿಷ್ಠಂ ಸಮುದ್ರಂ ಆಪಃ ಸರ್ವತೋ ಗತಾಃ ಪ್ರವಿಶಂತಿ
ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ಥಮವಿಕ್ರಿಯಮೇವ ಸಂತಂ ಯದ್ವತ್, ತದ್ವತ್ ಕಾಮಾಃ ವಿಷಯಸನ್ನಿಧಾವಪಿ
ಸರ್ವತಃ ಇಚ್ಛಾವಿಶೇಷಾಃ ಯಂ ಪುರುಷಂ — ಸಮುದ್ರಮಿವ ಆಪಃ — ಅವಿಕುರ್ವಂತಃ
ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಸರ್ವೇ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಪ್ರಲೀಯಂತೇ ನ ಸ್ವಾತ್ಮವಶಂ ಕುರ್ವಂತಿ, ಸಃ ಶಾಂತಿಂ
ಮೋಕ್ಷಂ ಆಪ್ನೋತಿ, ನ ಇತರಃ ಕಾಮಕಾಮೀ, ಕಾಮ್ಯಂತ ಇತಿ ಕಾಮಾಃ ವಿಷಯಾಃ ತಾನ್ ಕಾಮಯಿತುಂ
ಶೀಲಂ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಕಾಮಕಾಮೀ, ನೈವ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ತಸ್ಮಾತ್–
ವಿಹಾಯ ಕಾಮಾನ್ಯಃ ಸರ್ವಾನ್ಪುಮಾಂಶ್ಚರತಿ ನಿಃಸ್ಪೃಹಃ ।
ನಿರ್ಮಮೋ ನಿರಹಂಕಾರಃ ಸ ಶಾಂತಿಮಧಿಗಚ್ಛತಿ ॥ 2-71 ॥
ವಿಹಾಯ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಕಾಮಾನ್ ಯಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಪುಮಾನ್ ಸರ್ವಾನ್ ಅಶೇಷತಃ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನ
ಚರತಿ, ಜೀವನಮಾತ್ರಚೇಷ್ಟಾಶೇಷಃ ಪರ್ಯಟತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿಃಸ್ಪೃಹಃ
ಶರೀರಜೀವನಮಾತ್ರೇಽಪಿ ನಿರ್ಗತಾ ಸ್ಪೃಹಾ ಯಸ್ಯ ಸಃ ನಿಃಸ್ಪೃಹಃ ಸನ್, ನಿರ್ಮಮಃ
ಶರೀರಜೀವನಮಾತ್ರಾಕ್ಷಿಪ್ತಪರಿಗ್ರಹೇಽಪಿ ಮಮೇದಂ ಇತ್ಯಪಭಿನಿವೇಶವರ್ಜಿತಃ,
ನಿರಹಂಕಾರಃ ವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವಾದಿನಿಮಿತ್ತಾತ್ಮಸಂಭಾವನಾರಹಿತಃ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಸಃ ಏವಂಭೂತಃ
ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ ಶಾಂತಿಂ ಸರ್ವಸಂಸಾರದುಃಖೋಪರಮಲಕ್ಷಣಾಂ ನಿರ್ವಾಣಾಖ್ಯಾಂ
ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತೋ ಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಸೈಷಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ
ಸ್ತೂಯತೇ —
ಏಷಾ ಬ್ರಾಹ್ಮೀ ಸ್ಥಿತಿಃ ಪಾರ್ಥ ನೈನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ವಿಮುಹ್ಯತಿ ।
ಸ್ಥಿತ್ವಾಸ್ಯಾಮಂತಕಾಲೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವಾಣಮೃಚ್ಛತಿ ॥ 2-72 ॥
ಏಷಾ ಯಥೋಕ್ತಾ ಬ್ರಾಹ್ಮೀ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಭವಾ ಇಯಂ ಸ್ಥಿತಿಃ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯ
ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇಣೈವ ಅವಸ್ಥಾನಂ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಹೇ ಪಾರ್ಥ, ನ ಏನಾಂ ಸ್ಥಿತಿಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ
ಲಬ್ಧ್ವಾ ನ ವಿಮುಹ್ಯತಿ ನ ಮೋಹಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಅಸ್ಯಾಂ ಸ್ಥಿತೌ ಬ್ರಾಹ್ಮ್ಯಾಂ
ಯಥೋಕ್ತಾಯಾಂ ಅಂತಕಾಲೇಽಪಿ ಅಂತ್ಯೇ ವಯಸ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವೃತಿಂ
ಮೋಕ್ಷಂ ಋಚ್ಛತಿ ಗಚ್ಛತಿ । ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯ
ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಅವತಿಷ್ಠತೇ ಸ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವಾಣಮೃಚ್ಛತಿ ಇತಿ ॥
ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಸೂಪನಿಷತ್ಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ
ಶ್ರೀಕೃಷ್ನಾರ್ಜುನಸಂವಾದೇ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗೋ ನಾಮ ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥2 ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮದ್-ಶಂಕರ-ಭಗವತಃ ಕೃತೌ ಗೀತಾ-ಭಾಷ್ಯೇ ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
॥ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ ಶಾಂಕರ-ಭಾಷ್ಯಂ ॥ ॥ ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವಿಷಯಭೂತೇ ದ್ವೇ ಬುದ್ಧೀ ಭಗವತಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ,
ಸಾಂಖ್ಯೇ ಬುದ್ಧಿಃ ಯೋಗೇ ಬುದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಚ । ತತ್ರ “ಪ್ರಜಹಾತಿ ಯದಾ ಕಾಮಾನ್”
(ಭ. ಗೀ. 2-55) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಆ ಅಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತೇಃ ಸಾಂಖ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾಶ್ರಿತಾನಾಂ
ಸನ್ನ್ಯಾಸಂ ಕರ್ತವ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ತೇಷಾಂ ತನ್ನಿಷ್ಠತಯೈವ ಚ ಕೃತಾರ್ಥತಾ ಉಕ್ತಾ
— “ಏಷಾ ಬ್ರಾಹ್ಮೀ ಸ್ಥಿತಿಃ” (ಭ. ಗೀ. 2-72) ಇತಿ । ಅರ್ಜುನಾಯ
ಚ“ಕರ್ಮಣ್ಯೇವಾಧಿಕಾರಸ್ತೇ । । । ಮಾ ತೇ ಸಂಗೋಽಸ್ತ್ವಕರ್ಮಣಿ”
(ಭ. ಗೀ. 2-47) ಇತಿ ಕರ್ಮೈವ ಕರ್ತವ್ಯಮುಕ್ತವಾನ್ ಯೋಗಬುದ್ಧಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ, ನ ತತ
ಏವ ಶ್ರೇಯಃಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಉಕ್ತವಾನ್ । ತದೇತದಾಲಕ್ಷ್ಯ ಪರ್ಯಾಕುಲೀಕೃತಬುದ್ಧಿಃ ಅರ್ಜುನಃ
ಉವಾಚ । ಕಥಂ ಭಕ್ತಾಯ ಶ್ರೇಯೋರ್ಥಿನೇ ಯತ್ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಶ್ರೇಯಃಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ
ಸಾಂಖ್ಯಬುದ್ಧಿನಿಷ್ಠಾಂ ಶ್ರಾವಯಿತ್ವಾ ಮಾಂ ಕರ್ಮಣಿ ದೃಷ್ಟಾನೇಕಾನರ್ಥಯುಕ್ತೇ
ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣಾಪಿ ಅನೈಕಾಂತಿಕಶ್ರೇಯಃಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲೇ ನಿಯುಂಜ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಯುಕ್ತಃ
ಪರ್ಯಾಕುಲೀಭಾವಃ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ, ತದನುರೂಪಶ್ಚ ಪ್ರಶ್ನಃ “ಜ್ಯಾಯಸೀ
ಚೇತ್” (ಭ. ಗೀ. 3-1) ಇತ್ಯಾದಿಃ, ಪ್ರಶ್ನಾಪಾಕರಣವಾಕ್ಯಂ ಚ ಭಗವತಃ
ಯುಕ್ತಂ ಯಥೋಕ್ತವಿಭಾಗವಿಷಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ॥ ಕೇಚಿತ್ತು — ಅರ್ಜುನಸ್ಯ
ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಮನ್ಯಥಾ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ತತ್ಪ್ರತಿಕೂಲಂ ಭಗವತಃ ಪ್ರತಿವಚನಂ
ವರ್ಣಯಂತಿ, ಯಥಾ ಚ ಆತ್ಮನಾ ಸಂಬಂಧಗ್ರಂಥೇ ಗೀತಾರ್ಥೋ ನಿರೂಪಿತಃ
ತತ್ಪ್ರತಿಕೂಲಂ ಚ ಇಹ ಪುನಃ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಯೋಃ ಅರ್ಥಂ ನಿರೂಪಯಂತಿ ।
ಕಥಂ ? ತತ್ರ ಸಂಬಂಧಗ್ರಂಥೇ ತಾವತ್ — ಸರ್ವೇಷಾಮಾಶ್ರಮಿಣಾಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ
ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೇ ನಿರೂಪಿತಃ ಅರ್ಥಃ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ; ಪುನಃ ವಿಶೇಷಿತಂ ಚ
ಯಾವಜ್ಜೀವಶ್ರುತಿಚೋದಿತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಕೇವಲಾದೇವ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಮೋಕ್ಷಃ
ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಇತ್ಯೇತತ್ ಏಕಾಂತೇನೈವ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮಿತಿ । ಇಹ ತು ಆಶ್ರಮವಿಕಲ್ಪಂ
ದರ್ಶಯತಾ ಯಾವಜ್ಜೀವಶ್ರುತಿಚೋದಿತಾನಾಮೇವ ಕರ್ಮಣಾಂ ಪರಿತ್ಯಾಗ ಉಕ್ತಃ । ತತ್
ಕಥಂ ಈದೃಶಂ ವಿರುದ್ಧಮರ್ಥಂ ಅರ್ಜುನಾಯ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಭಗವಾನ್, ಶ್ರೋತಾ ವಾ
ಕಥಂ ವಿರುದ್ಧಮರ್ಥಮವಧಾರಯೇತ್ ॥ ತತ್ರೈತತ್ ಸ್ಯಾತ್ — ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಮೇವ
ಶ್ರೌತಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಕೇವಲಾದೇವ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಮೋಕ್ಷಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ, ನ ತು
ಆಶ್ರಮಾಂತರಾಣಾಮಿತಿ । ಏತದಪಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರವಿರುದ್ಧಮೇವ । ಕಥಂ ? ಸರ್ವಾಶ್ರಮಿಣಾಂ
ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೇ ನಿಶ್ಚಿತಃ ಅರ್ಥಃ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ
ಇಹ ಕಥಂ ತದ್ವಿರುದ್ಧಂ ಕೇವಲಾದೇವ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಮೋಕ್ಷಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಆಶ್ರಮಾಂತರಾಣಾಂ ॥
ಅಥ ಮತಂ ಶ್ರೌತಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಏತದ್ವಚನಂ “ಕೇವಲಾದೇವ ಜ್ಞಾನಾತ್
ಶ್ರೌತಕರ್ಮರಹಿತಾತ್ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಂ ಮೋಕ್ಷಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ” ಇತಿ ;
ತತ್ರ ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಂ ವಿದ್ಯಮಾನಮಪಿ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ಕರ್ಮ ಅವಿದ್ಯಮಾನವತ್ ಉಪೇಕ್ಷ್ಯ
“ಜ್ಞಾನಾದೇವ ಕೇವಲಾತ್” ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಇತಿ । ಏತದಪಿ ವಿರುದ್ಧಂ । ಕಥಂ?
ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯೈವ ಸ್ಮಾರ್ತಕರ್ಮಣಾ ಸಮುಚ್ಚಿತಾತ್ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಮೋಕ್ಷಃ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತೇ
ನ ತು ಆಶ್ರಮಾಂತರಾಣಾಮಿತಿ ಕಥಂ ವಿವೇಕಿಭಿಃ ಶಕ್ಯಮವಧಾರಯಿತುಂ । ಕಿಂಚ
— ಯದಿ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವೇನ ಸ್ಮಾರ್ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಊರ್ಧ್ವರೇತಸಾಂ ಸಮುಚ್ಚೀಯಂತೇ
ತಥಾ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಇಷ್ಯತಾಂ ಸ್ಮಾರ್ತೈರೇವ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ನ ಶ್ರೌತೈಃ ॥
ಅಥ ಶ್ರೌತೈಃ ಸ್ಮಾರ್ತೈಶ್ಚ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯೈವ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಮೋಕ್ಷಾಯ,
ಊರ್ಧ್ವರೇತಸಾಂ ತು ಸ್ಮಾರ್ತಕರ್ಮಮಾತ್ರಸಮುಚ್ಚಿತಾತ್ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ । ತತ್ರೈವಂ
ಸತಿ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯ ಆಯಾಸಬಾಹುಲ್ಯಾತ್, ಶ್ರೌತಂ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ಚ ಬಹುದುಃಖರೂಪಂ
ಕರ್ಮ ಶಿರಸಿ ಆರೋಪಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ ॥ ಅಥ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯೈವ ಆಯಾಸಬಾಹುಲ್ಯಕಾರಣಾತ್
ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್, ನ ಆಶ್ರಮಾಂತರಾಣಾಂ ಶ್ರೌತನಿತ್ಯಕರ್ಮರಹಿತತ್ವಾತ್ ಇತಿ ।
ತದಪ್ಯಸತ್, ಸರ್ವೋಪನಿಷತ್ಸು ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಚ ಜ್ಞಾನಾಂಗತ್ವೇನ
ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸವಿಧಾನಾತ್, ಆಶ್ರಮವಿಕಲ್ಪಸಮುಚ್ಚಯವಿಧಾನಾಚ್ಚ
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋಃ ॥ ಸಿದ್ಧಸ್ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಾಶ್ರಮಿಣಾಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಃ
— ನ, ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸವಿಧಾನಾತ್ । “ಪುತ್ರೈಷಣಾಯಾ
ವಿತ್ತೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ಲೋಕೈಷಣಾಯಾಶ್ಚ ವ್ಯುತ್ಥಾಯಾಥ ಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯಂ ಚರಂತಿ”
(ಬೃ. ಉ. 3-5-1) ”ತಸ್ಮಾತ್ ನ್ಯಾಸಮೇಷಾಂ ತಪಸಾಮತಿರಿಕ್ತಮಾಹುಃ”
(ತೈ. ನಾ. 79) ”ನ್ಯಾಸ ಏವಾತ್ಯರೇಚಯತ್” (ತೈ. ನಾ. 78) ಇತಿ,
”ನ ಕರ್ಮಣಾ ನ ಪ್ರಜಯಾ ಧನೇನ ತ್ಯಾಗೇನೈಕೇ ಅಮೃತತ್ವಮಾನಶುಃ”
(ತೈ. ನಾ. 12) ಇತಿ ಚ । “ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇತ್”
(ಜಾ. ಉ. 4) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯಃ । ”ತ್ಯಜ ಧರ್ಮಮಧರ್ಮಂ ಚ ಉಭೇ
ಸತ್ಯಾನೃತೇ ತ್ಯಜ । ಉಭೇ ಸತ್ಯಾನೃತೇ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಯೇನ ತ್ಯಜಸಿ ತತ್ತ್ಯಜ ।”
(ಮೋ. ಧ. 329-40) ”ಸಂಸಾರಮೇವ ನಿಃಸಾರಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸಾರದಿದೃಕ್ಷಯಾ ।
ಪ್ರವ್ರಜಂತ್ಯಕೃತೋದ್ವಾಹಾಃ ಪರಂ ವೈರಾಗ್ಯಮಾಶ್ರಿತಾಃ” ಇತಿ ಬೃಹಸ್ಪತಿಃ ।
”ಕರ್ಮಣಾ ಬಧ್ಯತೇ ಜಂತುರ್ವಿದ್ಯಯಾ ಚ ವಿಮುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮ ನ
ಕುರ್ವಂತಿ ಯತಯಃ ಪಾರದರ್ಶಿನಃ” (ಮೋ. ಧ. 241-7) ಇತಿ ಶುಕಾನುಶಾಸನಂ
ಇಹಾಪಿ ಚ “ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯ” (ಭ. ಗೀ. 5-13)
ಇತ್ಯಾದಿ ॥ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಚ ಅಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಕರ್ಮಾನರ್ಥಕ್ಯಂ । ನಿತ್ಯಾನಿ
ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪರಿಹಾರಾರ್ಥಾನಿ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ ; ಅಸನ್ನ್ಯಾಸಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪ್ರಾಪ್ತೇಃ
ನ ಹಿ ಅಗ್ನಿಕಾರ್ಯಾದ್ಯಕರಣಾತ್ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಃ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ, ಯಥಾ
ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಾಮಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಿಣಾಂ । ನ ತಾವತ್ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮಭಾವಾದೇವ
ಭಾವರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಸ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಾ, “ಕಥಮಸತಃ
ಸಜ್ಜಾಯೇತ” (ಛಾ. ಉ. 6-2-2) ಇತಿ ಅಸತಃ ಸಜ್ಜನ್ಮಾಸಂಭವಶ್ರುತೇಃ । ಯದಿ
ವಿಹಿತಾಕರಣಾತ್ ಅಸಂಭಾವ್ಯಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ ವೇದಃ, ತದಾ ಅನರ್ಥಕರಃ ವೇದಃ
ಅಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ವಿಹಿತಸ್ಯ ಕರಣಾಕರಣಯೋಃ ದುಃಖಮಾತ್ರಫಲತ್ವಾತ್ ।
ತಥಾ ಚ ಕಾರಕಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ನ ಜ್ಞಾಪಕಂ ಇತ್ಯನುಪಪನ್ನಾರ್ಥಂ ಕಲ್ಪಿತಂ ಸ್ಯಾತ್
ನ ಚೈತದಿಷ್ಟಂ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಾಂ ಕರ್ಮಾಣಿ । ಅತೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ
ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ ; “ಜ್ಯಾಯಸೀ ಚೇತ್ ಕರ್ಮಣಸ್ತೇ ಮತಾ ಬುದ್ಧಿಃ”
(ಭ. ಗೀ. 3-1) ಇತಿ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ॥ ಯದಿ ಹಿ ಭಗವತಾ
ದ್ವಿತೀಯೇಽಧ್ಯಾಯೇ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ಚ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯ ತ್ವಯಾ ಅನುಷ್ಠೇಯಂ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ
ಸ್ಯಾತ್, ತತಃ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಃ ಅನುಪಪನ್ನಃ “ಜ್ಯಾಯಸೀ ಚೇತ್ಕರ್ಮಣಸ್ತೇ
ಮತಾ ಬುದ್ಧಿಃ” (ಭ. ಗೀ. 3-1) ಇತಿ । ಅರ್ಜುನಾಯ ಚೇತ್ ಬುದ್ಧಿಕರ್ಮಣೀ
ತ್ವಯಾ ಅನುಷ್ಠೇಯ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ, ಯಾ ಕರ್ಮಣೋ ಜ್ಯಾಯಸೀ ಬುದ್ಧಿಃ ಸಾಪಿ ಉಕ್ತೈವ ಇತಿ
“ತತ್ ಕಿಂ ಕರ್ಮಣಿ ಘೋರೇ ಮಾಂ ನಿಯೋಜಯಸಿ ಕೇಶವ” (ಭ. ಗೀ. 3-1) ಇತಿ
ಉಪಾಲಂಭಃ ಪ್ರಶ್ನೋ ವಾ ನ ಕಥಂಚನ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ಅರ್ಜುನಸ್ಯೈವ ಜ್ಯಾಯಸೀ
ಬುದ್ಧಿಃ ನ ಅನುಷ್ಠೇಯಾ ಇತಿ ಭಗವತಾ ಉಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಂ ಇತಿ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಂ,
ಯೇನ “ಜ್ಯಾಯಸೀ ಚೇತ್” ಇತಿ ವಿವೇಕತಃ ಪ್ರಶ್ನಃ ಸ್ಯಾತ್ ॥ ಯದಿ ಪುನಃ
ಏಕಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರ್ವಿರೋಧಾತ್ ಯುಗಪದನುಷ್ಠಾನಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ
ಭಿನ್ನಪುರುಷಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಂ ಭಗವತಾ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್, ತತೋಽಯಂ ಪ್ರಶ್ನ
ಉಪಪನ್ನಃ “ಜ್ಯಾಯಸೀ ಚೇತ್” ಇತ್ಯಾದಿಃ । ಅವಿವೇಕತಃ ಪ್ರಶ್ನಕಲ್ಪನಾಯಾಮಪಿ
ಭಿನ್ನಪುರುಷಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮನಿಷ್ಠಯೋಃ ಭಗವತಃ ಪ್ರತಿವಚನಂ
ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ಅಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಂ ಭಗವತ್ಪ್ರತಿವಚನಂ ಕಲ್ಪನೀಯಂ ।
ಅಸ್ಮಾಚ್ಚ ಭಿನ್ನಪುರುಷಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮನಿಷ್ಠಯೋಃ ಭಗವತಃ
ಪ್ರತಿವಚನದರ್ಶನಾತ್ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಮಾತ್
ಕೇವಲಾದೇವ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯೇಷೋಽರ್ಥೋ ನಿಶ್ಚಿತೋ ಗೀತಾಸು ಸರ್ವೋಪನಿಷತ್ಸು ಚ ॥
ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ “ಏಕಂ ವದ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ” (ಭ. ಗೀ. 3-2) ಇತಿ ಚ
ಏಕವಿಷಯೈವ ಪ್ರಾರ್ಥನಾ ಅನುಪಪನ್ನಾ, ಉಭಯೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಸಂಭವೇ । “ಕುರು
ಕರ್ಮೈವ ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವಂ” (ಭ. ಗೀ. 4-15) ಇತಿ ಚ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಸಂಭವಂ
ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಅವಧಾರಣೇನ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯತಿ ॥
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಜ್ಯಾಯಸೀ ಚೇತ್ಕರ್ಮಣಸ್ತೇ ಮತಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಜನಾರ್ದನ ।
ತತ್ಕಿಂ ಕರ್ಮಣಿ ಘೋರೇ ಮಾಂ ನಿಯೋಜಯಸಿ ಕೇಶವ ॥ 3-1 ॥
ಜ್ಯಾಯಸೀ ಶ್ರೇಯಸೀ ಚೇತ್ ಯದಿ ಕರ್ಮಣಃ ಸಕಾಶಾತ್ ತೇ ತವ ಮತಾ ಅಭಿಪ್ರೇತಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಹೇ
ಜನಾರ್ದನ । ಯದಿ ಬುದ್ಧಿಕರ್ಮಣೀ ಸಮುಚ್ಚಿತೇ ಇಷ್ಟೇ ತದಾ ಏಕಂ ಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಮಿತಿ
ಕರ್ಮಣೋ ಜ್ಯಾಯಸೀ ಬುದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಕರ್ಮಣಃ ಅತಿರಿಕ್ತಕರಣಂ ಬುದ್ಧೇರನುಪಪನ್ನಂ
ಅರ್ಜುನೇನ ಕೃತಂ ಸ್ಯಾತ್ ; ನ ಹಿ ತದೇವ ತಸ್ಮಾತ್ ಫಲತೋಽತಿರಿಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ,
ಕರ್ಮಣಃ ಶ್ರೇಯಸ್ಕರೀ ಭಗವತೋಕ್ತಾ ಬುದ್ಧಿಃ, ಅಶ್ರೇಯಸ್ಕರಂ ಚ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಿತಿ
ಮಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ, ತತ್ ಕಿಂ ನು ಕಾರಣಮಿತಿ ಭಗವತ ಉಪಾಲಂಭಮಿವ ಕುರ್ವನ್ ತತ್
ಕಿಂ ಕಸ್ಮಾತ್ ಕರ್ಮಣಿ ಘೋರೇ ಕ್ರೂರೇ ಹಿಂಸಾಲಕ್ಷಣೇ ಮಾಂ ನಿಯೋಜಯಸಿ ಕೇಶವ ಇತಿ ಚ
ಯದಾಹ, ತಚ್ಚ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಅಥ ಸ್ಮಾರ್ತೇನೈವ ಕರ್ಮಣಾ ಸಮುಚ್ಚಯಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ
ಭಗವತಾ ಉಕ್ತಃ ಅರ್ಜುನೇನ ಚ ಅವಧಾರಿತಶ್ಚೇತ್, “ತತ್ಕಿಂ ಕರ್ಮಣಿ ಘೋರೇ ಮಾಂ
ನಿಯೋಜಯಸಿ” (ಭ. ಗೀ. 3-1) ಇತ್ಯಾದಿ ಕಥಂ ಯುಕ್ತಂ ವಚನಂ ॥ ಕಿಂಚ–
ವ್ಯಾಮಿಶ್ರೇಣೇವ ವಾಕ್ಯೇನ ಬುದ್ಧಿಂ ಮೋಹಯಸೀವ ಮೇ ।
ತದೇಕಂ ವದ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ಯೇನ ಶ್ರೇಯೋಽಹಮಾಪ್ನುಯಾಂ ॥ 3-2 ॥
ವ್ಯಾಮಿಶ್ರೇಣೇವ, ಯದ್ಯಪಿ ವಿವಿಕ್ತಾಭಿಧಾಯೀ ಭಗವಾನ್, ತಥಾಪಿ ಮಮ ಮಂದಬುದ್ಧೇಃ
ವ್ಯಾಮಿಶ್ರಮಿವ ಭಗವದ್ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿಭಾತಿ । ತೇನ ಮಮ ಬುದ್ಧಿಂ ಮೋಹಯಸಿ ಇವ, ಮಮ
ಬುದ್ಧಿವ್ಯಾಮೋಹಾಪನಯಾಯ ಹಿ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ತ್ವಂ ತು ಕಥಂ ಮೋಹಯಸಿ ? ಅತಃ ಬ್ರವೀಮಿ
ಬುದ್ಧಿಂ ಮೋಹಯಸಿ ಇವ ಮೇ ಮಮ ಇತಿ । ತ್ವಂ ತು ಭಿನ್ನಕರ್ತೃಕಯೋಃ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ
ಏಕಪುರುಷಾನುಷ್ಠಾನಾಸಂಭವಂ ಯದಿ ಮನ್ಯಸೇ, ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ತತ್ ತಯೋಃ ಏಕಂ
ಬುದ್ಧಿಂ ಕರ್ಮ ವಾ ಇದಮೇವ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಯೋಗ್ಯಂ ಬುದ್ಧಿಶಕ್ತ್ಯವಸ್ಥಾನುರೂಪಮಿತಿ
ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ವದ ಬ್ರೂಹಿ, ಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಕರ್ಮಣಾ ವಾ ಅನ್ಯತರೇಣ ಶ್ರೇಯಃ ಅಹಂ
ಆಪ್ನುಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾಂ ; ಇತಿ ಯದುಕ್ತಂ ತದಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ॥ ಯದಿ ಹಿ ಕರ್ಮಿಷ್ಠಾಯಾಂ
ಗುಣಭೂತಮಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ಭಗವತಾ ಉಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್, ತತ್ ಕಥಂ ತಯೋಃ “ಏಕಂ
ವದ” ಇತಿ ಏಕವಿಷಯೈವ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಶುಶ್ರೂಷಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಭಗವತಾ
ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಂ “ಅನ್ಯತರದೇವ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ,ನೈವ ದ್ವಯಂ”
ಇತಿ, ಯೇನ ಉಭಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಸಂಭವಂ ಆತ್ಮನೋ ಮನ್ಯಮಾನಃ ಏಕಮೇವ ಪ್ರಾರ್ಥಯೇತ್ ॥
ಪ್ರಶ್ನಾನುರೂಪಮೇವ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಲೋಕೇಽಸ್ಮಿಂದ್ವಿವಿಧಾ ನಿಷ್ಠಾ ಪುರಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಮಯಾನಘ ।
ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಯೋಗಿನಾಂ ॥ 3-3 ॥
ಲೋಕೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಾದಿಕೃತಾನಾಂ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಂ ದ್ವಿವಿಧಾ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರಾ
ನಿಷ್ಠಾ ಸ್ಥಿತಿಃ ಅನುಷ್ಠೇಯತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಪುರಾ ಪೂರ್ವಂ ಸರ್ಗಾದೌ ಪ್ರಜಾಃ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ
ತಾಸಾಂ ಅಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ವೇದಾರ್ಥಸಂಪ್ರದಾಯಮಾವಿಷ್ಕುರ್ವತಾ
ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಮಯಾ ಸರ್ವಜ್ಞೇನ ಈಶ್ವರೇಣ ಹೇ ಅನಘ ಅಪಾಪ । ತತ್ರ ಕಾ ಸಾ ದ್ವಿವಿಧಾ
ನಿಷ್ಠಾ ಇತ್ಯಾಹ — ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ಜ್ಞಾನಮೇವ ಯೋಗಃ ತೇನ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ
ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮವಿಷಯವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನವತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾಶ್ರಮಾದೇವ ಕೃತಸನ್ನ್ಯಾಸಾನಾಂ
ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾನಾಂ ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ
ಅವಸ್ಥಿತಾನಾಂ ನಿಷ್ಠಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ । ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಕರ್ಮೈವ ಯೋಗಃ ಕರ್ಮಯೋಗಃ
ತೇನ ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಯೋಗಿನಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ನಿಷ್ಠಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ಚ
ಏಕೇನ ಪುರುಷೇಣ ಏಕಸ್ಮೈ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಯ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ಚ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯ
ಅನುಷ್ಠೇಯಂ ಭಗವತಾ ಇಷ್ಟಂ ಉಕ್ತಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ವಾ ಗೀತಾಸು ವೇದೇಷು ಚೋಕ್ತಂ,
ಕಥಮಿಹ ಅರ್ಜುನಾಯ ಉಪಸನ್ನಾಯ ಪ್ರಿಯಾಯ ವಿಶಿಷ್ಟಭಿನ್ನಪುರುಷಕರ್ತೃಕೇ ಏವ
ಜ್ಞಾನಕರ್ಮನಿಷ್ಠೇ ಬ್ರೂಯಾತ್ ? ಯದಿ ಪುನಃ “ಅರ್ಜುನಃ ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ಚ
ದ್ವಯಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಸ್ವಯಮೇವಾನುಷ್ಠಾಸ್ಯತಿ ಅನ್ಯೇಷಾಂ ತು ಭಿನ್ನಪುರುಷಾನುಷ್ಠೇಯತಾಂ
ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಇತಿ” ಮತಂ ಭಗವತಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತದಾ ರಾಗದ್ವೇಷವಾನ್
ಅಪ್ರಮಾಣಭೂತೋ ಭಗವಾನ್ ಕಲ್ಪಿತಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಚ್ಚಾಯುಕ್ತಂ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕಯಾಪಿ ಯುಕ್ತ್ಯಾ
ನ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ॥ ಯತ್ ಅರ್ಜುನೇನ ಉಕ್ತಂ ಕರ್ಮಣೋ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ
ಬುದ್ಧೇಃ, ತಚ್ಚ ಸ್ಥಿತಂ, ಅನಿರಾಕರಣಾತ್ । ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಃ
ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಾಮೇವಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಂ, ಭಿನ್ನಪುರುಷಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವವಚನಾತ್ । ಭಗವತಃ
ಏವಮೇವ ಅನುಮತಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ ॥ “ಮಾಂ ಚ ಬಂಧಕಾರಣೇ ಕರ್ಮಣ್ಯೇವ
ನಿಯೋಜಯಸಿ” ಇತಿ ವಿಷಣ್ಣಮನಸಮರ್ಜುನಂ “ಕರ್ಮ ನಾರಭೇ”
ಇತ್ಯೇವಂ ಮನ್ವಾನಮಾಲಕ್ಷ್ಯ ಆಹ ಭಗವಾನ್ — ನ ಕರ್ಮಣಾಮನಾರಂಭಾತ್ ಇತಿ ।
ಅಥವಾ — ಜ್ಞಾನಕರ್ಮನಿಷ್ಠಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಾತ್ ಏಕೇನ ಪುರುಷೇಣ ಯುಗಪತ್
ಅನುಷ್ಠಾತುಮಶಕ್ತ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಇತರೇತರಾನಪೇಕ್ಷಯೋರೇವ ಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುತ್ವೇ
ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾಯಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುತ್ವೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುತ್ವಂ, ನ
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ; ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ತು ಕರ್ಮನಿಷ್ಠೋಪಾಯಲಬ್ಧಾತ್ಮಿಕಾ ಸತೀ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ
ಪುರುಷಾರ್ಥಹೇತುಃ ಅನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಾ, ಇತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಿಷ್ಯನ್ ಆಹ ಭಗವಾನ್ —
ನ ಕರ್ಮಣಾಮನಾರಂಭಾನ್ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಂ ಪುರುಷೋಽಶ್ನುತೇ ।
ನ ಚ ಸನ್ನ್ಯಸನಾದೇವ ಸಿದ್ಧಿಂ ಸಮಧಿಗಚ್ಛತಿ ॥ 3-4 ॥
ನ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕ್ರಿಯಾಣಾಂ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ಇಹ ಜನ್ಮನಿ ಜನ್ಮಾಂತರೇ ವಾ ಅನುಷ್ಠಿತಾನಾಂ
ಉಪಾತ್ತದುರಿತಕ್ಷಯಹೇತುತ್ವೇನ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಕಾರಣಾನಾಂ ತತ್ಕಾರಣತ್ವೇನ ಚ
ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಹೇತೂನಾಂ, “ಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಪುಂಸಾಂ
ಕ್ಷಯಾತ್ಪಾಪಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ । ಯಥಾದರ್ಶತಲಪ್ರಖ್ಯೇ ಪಶ್ಯತ್ಯಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಿ”
(ಮೋ. ಧ. 204-8) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮರಣಾತ್, ಅನಾರಂಭಾತ್ ಅನನುಷ್ಠಾನಾತ್ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಂ
ನಿಷ್ಕರ್ಮಭಾವಂ ಕರ್ಮಶೂನ್ಯತಾಂ ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ನಿಷ್ಠಾಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣೈವ
ಅವಸ್ಥಾನಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಪುರುಷಃ ನ ಅಶ್ನುತೇ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಕರ್ಮಣಾಮನಾರಂಭಾನ್ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಂ ನಾಶ್ನುತೇ ಇತಿ ವಚನಾತ್ ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಾತ್
ತೇಷಾಮಾರಂಭಾತ್ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಮಶ್ನುತೇ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್ ಪುನಃ ಕಾರಣಾತ್
ಕರ್ಮಣಾಮನಾರಂಭಾನ್ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಂ ನಾಶ್ನುತೇ ಇತಿ ? ಉಚ್ಯತೇ, ಕರ್ಮಾರಂಭಸ್ಯೈವ
ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯೋಪಾಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯುಪಾಯಮಂತರೇಣ ಉಪೇಯಪ್ರಾಪ್ತಿರಸ್ತಿ । ಕರ್ಮಯೋಗೋಪಾಯತ್ವಂ
ಚ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಯೋಗಸ್ಯ, ಶ್ರುತೌ ಇಹ ಚ, ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ।
ಶ್ರುತೌ ತಾವತ್ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಆತ್ಮಲೋಕಸ್ಯ ವೇದ್ಯಸ್ಯ ವೇದನೋಪಾಯತ್ವೇನ “ತಮೇತಂ
ವೇದಾನುವಚನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷಂತಿ ಯಜ್ಞೇನ” (ಬೃ. ಉ. 4-4-22)
ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಯೋಗೋಪಾಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ । ಇಹಾಪಿ ಚ —
“ಸನ್ನ್ಯಾಸಸ್ತು ಮಹಾಬಾಹೋ ದುಃಖಮಾಪ್ತುಮಯೋಗತಃ” (ಭ. ಗೀ. 5-6)
“ಯೋಗಿನಃ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಂತಿ ಸಂಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾತ್ಮಶುದ್ಧಯೇ” (ಭ. ಗೀ. 5-11)
“ಯಜ್ಞೋ ದಾನಂ ತಪಶ್ಚೈವ ಪಾವನಾನಿ ಮನೀಷಿಣಾಂ” (ಭ. ಗೀ. 18-5)
ಇತ್ಯಾದಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯತಿ ॥ ನನು ಚ ”ಅಭಯಂ ಸರ್ವಭೂತೇಭ್ಯೋ ದತ್ತ್ವಾ
ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಮಾಚರೇತ್” (ಅಶ್ವ. 46-18) ಇತ್ಯಾದೌ ಕರ್ತವ್ಯಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಾದಪಿ
ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಲೋಕೇ ಚ ಕರ್ಮಣಾಮನಾರಂಭಾನ್ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಮಿತಿ
ಪ್ರಸಿದ್ಧತರಂ । ಅತಶ್ಚ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಾರ್ಥಿನಃ ಕಿಂ ಕರ್ಮಾರಂಭೇಣ ? ಇತಿ
ಪ್ರಾಪ್ತಂ । ಅತ ಆಹ — ನ ಚ ಸನ್ನ್ಯಸನಾದೇವೇತಿ । ನಾಪಿ ಸನ್ನ್ಯಸನಾದೇವ
ಕೇವಲಾತ್ ಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗಮಾತ್ರಾದೇವ ಜ್ಞಾನರಹಿತಾತ್ ಸಿದ್ಧಿಂ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಲಕ್ಷಣಾಂ
ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ನಿಷ್ಠಾಂ ಸಮಧಿಗಚ್ಛತಿ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ॥ ಕಸ್ಮಾತ್ ಪುನಃ ಕಾರಣಾತ್
ಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಮಾತ್ರಾದೇವ ಕೇವಲಾತ್ ಜ್ಞಾನರಹಿತಾತ್ ಸಿದ್ಧಿಂ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಲಕ್ಷಣಾಂ
ಪುರುಷೋ ನಾಧಿಗಚ್ಛತಿ ಇತಿ ಹೇತ್ವಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ —
ನ ಹಿ ಕಶ್ಚಿತ್ಕ್ಷಣಮಪಿ ಜಾತು ತಿಷ್ಠತ್ಯಕರ್ಮಕೃತ್ ।
ಕಾರ್ಯತೇ ಹ್ಯವಶಃ ಕರ್ಮ ಸರ್ವಃ ಪ್ರಕೃತಿಜೈರ್ಗುಣೈಃ ॥ 3-5 ॥
ನ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಕ್ಷಣಮಪಿ ಕಾಲಂ ಜಾತು ಕದಾಚಿತ್ ಕಶ್ಚಿತ್ ತಿಷ್ಠತಿ ಅಕರ್ಮಕೃತ್
ಸನ್ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಕಾರ್ಯತೇ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅವಶ ಏವ ಅಸ್ವತಂತ್ರ ಏವ ಕರ್ಮ
ಸರ್ವಃ ಪ್ರಾಣೀ ಪ್ರಕೃತಿಜೈಃ ಪ್ರಕೃತಿತೋ ಜಾತೈಃ ಸತ್ತ್ತವರಜಸ್ತಮೋಭಿಃ ಗುಣೈಃ
ಅಜ್ಞ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ, ಯತೋ ವಕ್ಷ್ಯತಿ “ಗುಣೈರ್ಯೋ ನ ವಿಚಾಲ್ಯತೇ”
(ಭ. ಗೀ. 14-23) ಇತಿ । ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಪೃಥಕ್ಕರಣಾತ್ ಅಜ್ಞಾನಾಮೇವ ಹಿ ಕರ್ಮಯೋಗಃ,
ನ ಜ್ಞಾನಿನಾಂ । ಜ್ಞಾನಿನಾಂ ತು ಗುಣೈರಚಾಲ್ಯಮಾನಾನಾಂ ಸ್ವತಶ್ಚಲನಾಭಾವಾತ್ ಕರ್ಮಯೋಗೋ
ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ“ವೇದಾವಿನಾಶಿನಂ” (ಭ. ಗೀ. 2-21)
ಇತ್ಯತ್ರ ॥ ಯತ್ತ್ವನಾತ್ಮಜ್ಞಃ ಚೋದಿತಂ ಕರ್ಮ ನಾರಭತೇ ಇತಿ ತದಸದೇವೇತ್ಯಾಹ —
ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸಂಯಮ್ಯ ಯ ಆಸ್ತೇ ಮನಸಾ ಸ್ಮರನ್ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಾನ್ವಿಮೂಢಾತ್ಮಾ ಮಿಥ್ಯಾಚಾರಃ ಸ ಉಚ್ಯತೇ ॥ 3-6 ॥
ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಹಸ್ತಾದೀನಿ ಸಂಯಮ್ಯ ಸಂಹೃತ್ಯ ಯಃ ಆಸ್ತೇ ತಿಷ್ಠತಿ ಮನಸಾ ಸ್ಮರನ್
ಚಿಂತಯನ್ ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಾನ್ ವಿಷಯಾನ್ ವಿಮೂಢಾತ್ಮಾ ವಿಮೂಢಾಂತಃಕರಣಃ ಮಿಥ್ಯಾಚಾರೋ
ಮೃಷಾಚಾರಃ ಪಾಪಾಚಾರಃ ಸಃ ಉಚ್ಯತೇ ॥
ಯಸ್ತ್ವಿಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಮನಸಾ ನಿಯಮ್ಯಾರಭತೇಽರ್ಜುನ ।
ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯೈಃ ಕರ್ಮಯೋಗಮಸಕ್ತಃ ಸ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ॥ 3-7 ॥
ಯಸ್ತು ಪುನಃ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕೃತಃ ಅಜ್ಞಃ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಮನಸಾ ನಿಯಮ್ಯ ಆರಭತೇ
ಅರ್ಜುನ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯೈಃ ವಾಕ್ಪಾಣ್ಯಾದಿಭಿಃ । ಕಿಮಾರಭತೇ ಇತ್ಯಾಹ — ಕರ್ಮಯೋಗಂ
ಅಸಕ್ತಃ ಸನ್ ಫಲಾಭಿಸಂಧಿವರ್ಜಿತಃ ಸಃ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ಇತರಸ್ಮಾತ್ ಮಿಥ್ಯಾಚಾರಾತ್ ॥
ಯತಃ ಏವಂ ಅತಃ —
ನಿಯತಂ ಕುರು ಕರ್ಮ ತ್ವಂ ಕರ್ಮ ಜ್ಯಾಯೋ ಹ್ಯಕರ್ಮಣಃ ।
ಶರೀರಯಾತ್ರಾಪಿ ಚ ತೇ ನ ಪ್ರಸಿಧ್ಯೇದಕರ್ಮಣಃ ॥ 3-8 ॥
ನಿಯತಂ ನಿತ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರೋಪದಿಷ್ಟಂ, ಯೋ ಯಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣಿ ಅಧಿಕೃತಃ ಫಲಾಯ ಚ
ಅಶ್ರುತಂ ತತ್ ನಿಯತಂ ಕರ್ಮ, ತತ್ ಕುರು ತ್ವಂ ಹೇ ಅರ್ಜುನ, ಯತಃ ಕರ್ಮ ಜ್ಯಾಯಃ
ಅದಿಕತರಂ ಫಲತಃ, ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಕರ್ಮಣಃ ಅಕರಣಾತ್ ಅನಾರಂಭಾತ್ । ಕಥಂ ?
ಶರೀರಯಾತ್ರಾ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಃ ಅಪಿ ಚ ತೇ ತವ ನ ಪ್ರಸಿಧ್ಯೇತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ನ
ಗಚ್ಛೇತ್ ಅಕರ್ಮಣಃ ಅಕರಣಾತ್ । ಅತಃ ದೃಷ್ಟಃ ಕರ್ಮಾಕರ್ಮಣೋರ್ವಿಶೇಷೋ ಲೋಕೇ ॥
ಯಚ್ಚ ಮನ್ಯಸೇ ಬಂಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮ ನ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ತದಪ್ಯಸತ್ । ಕಥಂ —
ಯಜ್ಞಾರ್ಥಾತ್ಕರ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ಲೋಕೋಽಯಂ ಕರ್ಮಬಂಧನಃ ।
ತದರ್ಥಂ ಕರ್ಮ ಕೌಂತೇಯ ಮುಕ್ತಸಂಗಃ ಸಮಾಚರ ॥ 3-9 ॥
“ಯಜ್ಞೋ ವೈ ವಿಷ್ಣುಃ” (ತೈ. ಸ. 1-7-4) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಯಜ್ಞಃ
ಈಶ್ವರಃ, ತದರ್ಥಂ ಯತ್ ಕ್ರಿಯತೇ ತತ್ ಯಜ್ಞಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮ । ತಸ್ಮಾತ್
ಕರ್ಮಣಃ ಅನ್ಯತ್ರ ಅನ್ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಲೋಕಃ ಅಯಂ ಅಧಿಕೃತಃ ಕರ್ಮಕೃತ್
ಕರ್ಮಬಂಧನಃ ಕರ್ಮ ಬಂಧನಂ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಕರ್ಮಬಂಧನಃ ಲೋಕಃ, ನ
ತು ಯಜ್ಞಾರ್ಥಾತ್ । ಅತಃ ತದರ್ಥಂ ಯಜ್ಞಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮ ಕೌಂತೇಯ,
ಮುಕ್ತಸಂಗಃ ಕರ್ಮಫಲಸಂಗವರ್ಜಿತಃ ಸನ್ ಸಮಾಚರ ನಿರ್ವರ್ತಯ ॥
ಇತಶ್ಚ ಅಧಿಕೃತೇನ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಂ —
ಸಹಯಜ್ಞಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ಪುರೋವಾಚ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ।
ಅನೇನ ಪ್ರಸವಿಷ್ಯಧ್ವಮೇಷ ವೋಽಸ್ತ್ವಿಷ್ಟಕಾಮಧುಕ್ ॥ 3-10 ॥
ಸಹಯಜ್ಞಾಃ ಯಜ್ಞಸಹಿತಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ತ್ರಯೋ ವರ್ಣಾಃ ತಾಃ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ಉತ್ಪಾದ್ಯ ಪುರಾ
ಪೂರ್ವಂ ಸರ್ಗಾದೌ ಉವಾಚ ಉಕ್ತವಾನ್ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಸ್ರಷ್ಟಾ ಅನೇನ ಯಜ್ಞೇನ
ಪ್ರಸವಿಷ್ಯಧ್ವಂ ಪ್ರಸವಃ ವೃದ್ಧಿಃ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ತಂ ಕುರುಧ್ವಂ । ಏಷ ಯಜ್ಞಃ ವಃ
ಯುಷ್ಮಾಕಂ ಅಸ್ತು ಭವತು ಇಷ್ಟಕಾಮಧುಕ್ ಇಷ್ಟಾನ್ ಅಭಿಪ್ರೇತಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಫಲವಿಶೇಷಾನ್
ದೋಗ್ಧೀತಿ ಇಷ್ಟಕಾಮಧುಕ್ ॥ ಕಥಂ —
ದೇವಾನ್ಭಾವಯತಾನೇನ ತೇ ದೇವಾ ಭಾವಯಂತು ವಃ ।
ಪರಸ್ಪರಂ ಭಾವಯಂತಃ ಶ್ರೇಯಃ ಪರಮವಾಪ್ಸ್ಯಥ ॥ 3-11 ॥
ದೇವಾನ್ ಇಂದ್ರಾದೀನ್ ಭಾವಯತ ವರ್ಧಯತ ಅನೇನ ಯಜ್ಞೇನ । ತೇ ದೇವಾ ಭಾವಯಂತು
ಆಪ್ಯಾಯ ಯಂತು ವೃಷ್ಟ್ಯಾದಿನಾ ವಃ ಯುಷ್ಮಾನ್ । ಏವಂ ಪರಸ್ಪರಂ ಅನ್ಯೋನ್ಯಂ ಭಾವಯಂತಃ
ಶ್ರೇಯಃ ಪರಂ ಮೋಕ್ಷಲಕ್ಷಣಂ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತಿಕ್ರಮೇಣ ಅವಾಪ್ಸ್ಯಥ । ಸ್ವರ್ಗಂ ವಾ
ಪರಂ ಶ್ರೇಯಃ ಅವಾಪ್ಸ್ಯಥ ॥ ಕಿಂಚ–
ಇಷ್ಟಾನ್ಭೋಗಾನ್ಹಿ ವೋ ದೇವಾ ದಾಸ್ಯಂತೇ ಯಜ್ಞಭಾವಿತಾಃ ।
ತೈರ್ದತ್ತಾನಪ್ರದಾಯೈಭ್ಯೋ ಯೋ ಭುಂಕ್ತೇ ಸ್ತೇನ ಏವ ಸಃ ॥ 3-12 ॥
ಇಷ್ಟಾನ್ ಅಭಿಪ್ರೇತಾನ್ ಭೋಗಾನ್ ಹಿ ವಃ ಯುಷ್ಮಭ್ಯಂ ದೇವಾಃ ದಾಸ್ಯಂತೇ ವಿತರಿಷ್ಯಂತಿ
ಸ್ತ್ರೀಪಶುಪುತ್ರಾದೀನ್ ಯಜ್ಞಭಾವಿತಾಃ ಯಜ್ಞೈಃ ವರ್ಧಿತಾಃ ತೋಷಿತಾಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೈಃ ದೇವೈಃ ದತ್ತಾನ್ ಭೋಗಾನ್ ಅಪ್ರದಾಯ ಅದತ್ತ್ವಾ, ಆನೃಣ್ಯಮಕೃತ್ವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ,
ಏಭ್ಯಃ ದೇವೇಭ್ಯಃ, ಯಃ ಭುಂಕ್ತೇ ಸ್ವದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯೇವ ತರ್ಪಯತಿ ಸ್ತೇನ ಏವ ತಸ್ಕರ
ಏವ ಸಃ ದೇವಾದಿಸ್ವಾಪಹಾರೀ ॥ ಯೇ ಪುನಃ —
ಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟಾಶಿನಃ ಸಂತೋ ಮುಚ್ಯಂತೇ ಸರ್ವಕಿಲ್ಬಿಷೈಃ ।
ಭುಂಜತೇ ತೇ ತ್ವಘಂ ಪಾಪಾ ಯೇ ಪಚಂತ್ಯಾತ್ಮಕಾರಣಾತ್ ॥ 3-13 ॥
ದೇವಯಜ್ಞಾದೀನ್ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯ ತಚ್ಛಿಷ್ಟಂ ಅಶನಂ ಅಮೃತಾಖ್ಯಂ ಅಶಿತುಂ ಶೀಲಂ
ಯೇಷಾಂ ತೇ ಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟಾಶಿನಃ ಸಂತಃ ಮುಚ್ಯಂತೇ ಸರ್ವಕಿಲ್ಬಿಷೈಃ ಸರ್ವಪಾಪೈಃ
ಚುಲ್ಲ್ಯಾದಿಪಂಚಸೂನಾಕೃತೈಃ ಪ್ರಮಾದಕೃತಹಿಂಸಾದಿಜನಿತೈಶ್ಚ ಅನ್ಯೈಃ । ಯೇ ತು
ಆತ್ಮಂಭರಯಃ, ಭುಂಜತೇ ತೇ ತು ಅಘಂ ಪಾಪಂ ಸ್ವಯಮಪಿ ಪಾಪಾಃ — ಯೇ ಪಚಂತಿ
ಪಾಕಂ ನಿರ್ವರ್ತಯಂತಿ ಆತ್ಮಕಾರಣಾತ್ ಆತ್ಮಹೇತೋಃ ॥
ಇತಶ್ಚ ಅಧಿಕೃತೇನ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಜಗಚ್ಚಕ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುರ್ಹಿ ಕರ್ಮ ।
ಕಥಮಿತಿ ಉಚ್ಯತೇ —
ಅನ್ನಾದ್ಭವಂತಿ ಭೂತಾನಿ ಪರ್ಜನ್ಯಾದನ್ನಸಂಭವಃ ।
ಯಜ್ಞಾದ್ಭವತಿ ಪರ್ಜನ್ಯೋ ಯಜ್ಞಃ ಕರ್ಮಸಮುದ್ಭವಃ ॥ 3-14 ॥
ಅನ್ನಾತ್ ಭುಕ್ತಾತ್ ಲೋಹಿತರೇತಃಪರಿಣತಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಭವಂತಿ ಜಾಯಂತೇ ಭೂತಾನಿ
ಪರ್ಜನ್ಯಾತ್ ವೃಷ್ಟೇಃ ಅನ್ನಸ್ಯ ಸಂಭವಃ ಅನ್ನಸಂಭವಃ । ಯಜ್ಞಾತ್ ಭವತಿ
ಪರ್ಜನ್ಯಃ, ”ಅಗ್ನೌ ಪ್ರಾಸ್ತಾಹುತಿಃ ಸಮ್ಯಗಾದಿತ್ಯಮುಪತಿಷ್ಠತೇ । ಆದಿತ್ಯಾಜ್ಜಾಯತೇ
ವೃಷ್ಟಿರ್ವೃಷ್ಟೇರನ್ನಂ ತತಃ ಪ್ರಜಾಃ” (ಮನು. 3-76) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ।
ಯಜ್ಞಃ ಅಪೂರ್ವಂ । ಸ ಚ ಯಜ್ಞಃ ಕರ್ಮಸಮುದ್ಭವಃ ಋತ್ವಿಗ್ಯಜಮಾನಯೋಶ್ಚ
ವ್ಯಾಪಾರಃ ಕರ್ಮ, ತತ್ ಸಮುದ್ಭವಃ ಯಸ್ಯ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಅಪೂರ್ವಸ್ಯ ಸ ಯಜ್ಞಃ
ಕರ್ಮಸಮುದ್ಭವಃ ॥ ತಚ್ಚೈವಂವಿಧಂ ಕರ್ಮ ಕುತೋ ಜಾತಮಿತ್ಯಾಹ —
ಕರ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮೋದ್ಭವಂ ವಿದ್ಧಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಕ್ಷರಸಮುದ್ಭವಂ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿತ್ಯಂ ಯಜ್ಞೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ॥ 3-15 ॥
ಕರ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮೋದ್ಭವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಃ ಸಃ ಉದ್ಭವಃ ಕಾರಣಂ ಪ್ರಕಾಶಕೋ ಯಸ್ಯ ತತ್
ಕರ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮೋದ್ಭವಂ ವಿದ್ಧಿ ವಿಜಾನೀಹಿ । ಬ್ರಹ್ಮ ಪುನಃ ವೇದಾಖ್ಯಂ ಅಕ್ಷರಸಮುದ್ಭವಂ
ಅಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸಮುದ್ಭವೋ ಯಸ್ಯ ತತ್ ಅಕ್ಷರಸಮುದ್ಭವಂ । ಬ್ರಹ್ಮ
ವೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಪರಮಾತ್ಮಾಖ್ಯಾತ್ ಅಕ್ಷರಾತ್ ಪುರುಷನಿಃಶ್ವಾಸವತ್
ಸಮುದ್ಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಗತಂ ; ಸರ್ವಗತಮಪಿ
ಸತ್ ನಿತ್ಯಂ ಸದಾ ಯಜ್ಞವಿಧಿಪ್ರಧಾನತ್ವಾತ್ ಯಜ್ಞೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ॥
ಏವಂ ಪ್ರವರ್ತಿತಂ ಚಕ್ರಂ ನಾನುವರ್ತಯತೀಹ ಯಃ ।
ಅಘಾಯುರಿಂದ್ರಿಯಾರಾಮೋ ಮೋಘಂ ಪಾರ್ಥ ಸ ಜೀವತಿ ॥ 3-16 ॥
ಏವಂ ಇತ್ಥಂ ಈಶ್ವರೇಣ ವೇದಯಜ್ಞಪೂರ್ವಕಂ ಜಗಚ್ಚಕ್ರಂ ಪ್ರವರ್ತಿತಂ ನ
ಅನುವರ್ತಯತಿ ಇಹ ಲೋಕೇ ಯಃ ಕರ್ಮಣಿ ಅಧಿಕೃತಃ ಸನ್ ಅಘಾಯುಃ ಅಘಂ ಪಾಪಂ
ಆಯುಃ ಜೀವನಂ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಅಘಾಯುಃ, ಪಾಪಜೀವನಃ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಇಂದ್ರಿಯಾರಾಮಃ
ಇಂದ್ರಿಯೈಃ ಆರಾಮಃ ಆರಮಣಂ ಆಕ್ರೀಡಾ ವಿಷಯೇಷು ಯಸ್ಯ ಸಃ ಇಂದ್ರಿಯಾರಾಮಃ ಮೋಘಂ
ವೃಥಾ ಹೇ ಪಾರ್ಥ, ಸ ಜೀವತಿ ॥ ತಸ್ಮಾತ್ ಅಜ್ಞೇನ ಅಧಿಕೃತೇನ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವ
ಕರ್ಮೇತಿ ಪ್ರಕರಣಾರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಕ್ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯೋಗ್ಯತಾಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ
ಕರ್ಮಯೋಗಾನುಷ್ಠಾನಂ ಅಧಿಕೃತೇನ ಅನಾತ್ಮಜ್ಞೇನ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವೇತ್ಯೇತತ್ “ನ
ಕರ್ಮಣಾಮನಾರಂಭಾತ್” (ಭ. ಗೀ. 3-4) ಇತ್ಯತ ಆರಭ್ಯ“ಶರೀರಯಾತ್ರಾಪಿ
ಚ ತೇ ನ ಪ್ರಸಿಧ್ಯೇದಕರ್ಮಣಃ” (ಭ. ಗೀ. 3-8) ಇತ್ಯೇವಮಂತೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ,
“ಯಜ್ಞಾರ್ಥಾತ್ ಕರ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ” (ಭ. ಗೀ. 3-9)ಇತ್ಯಾದಿನಾ “ಮೋಘಂ
ಪಾರ್ಥ ಸ ಜೀವತಿ” (ಭ. ಗೀ. 3-16) ಇತ್ಯೇವಮಂತೇನಾಪಿ ಗ್ರಂಥೇನ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕಂ
ಅಧಿಕೃತಸ್ಯ ಅನಾತ್ಮವಿದಃ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇ ಬಹು ಕಾರಣಮುಕ್ತಂ । ತದಕರಣೇ
ಚ ದೋಷಸಂಕೀರ್ತನಂ ಕೃತಂ ॥ ಏವಂ ಸ್ಥಿತೇ ಕಿಮೇವಂ ಪ್ರವರ್ತಿತಂ ಚಕ್ರಂ
ಸರ್ವೇಣಾನುವರ್ತನೀಯಂ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಕರ್ಮಯೋಗಾನುಷ್ಠಾನೋಪಾಯಪ್ರಾಪ್ಯಾಂ ಅನಾತ್ಮವಿದಃ
ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನೈವ ನಿಷ್ಠಾಂ ಆತ್ಮವಿದ್ಭಿಃ ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಅನುಷ್ಠೇಯಾಮಪ್ರಾಪ್ತೇನೈವ,
ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಂ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಮಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಯಮೇವ ವಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ
ವಿವೇಕಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ “ಏತಂ ವೈ ತಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿದಿತ್ವಾ ನಿವೃತ್ತಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾಃ
ಸಂತಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನವದ್ಭಿಃ ಅವಶ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯೇಭ್ಯಃ ಪುತ್ರೈಷಣಾದಿಭ್ಯೋ
ವ್ಯುತ್ಥಾಯಾಥ ಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯಂ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಮಾತ್ರಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಚರಂತಿ ನ
ತೇಷಾಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಅನ್ಯತ್ ಕಾರ್ಯಮಸ್ತಿ” (ಬೃ. ಉ. 3-5-1)
ಇತ್ಯೇವಂ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಮಿಹ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಮಾವಿಷ್ಕುರ್ವನ್ ಆಹ
ಭಗವಾನ್ —
ಯಸ್ತ್ವಾತ್ಮರತಿರೇವ ಸ್ಯಾದಾತ್ಮತೃಪ್ತಶ್ಚ ಮಾನವಃ ।
ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಚ ಸಂತುಷ್ಟಸ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ ॥ 3-17 ॥
ಯಸ್ತು ಸಾಂಖ್ಯಃ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಃ ಆತ್ಮರತಿಃ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ರತಿಃ ನ ವಿಷಯೇಷು
ಯಸ್ಯ ಸಃ ಆತ್ಮರತಿರೇವ ಸ್ಯಾತ್ ಭವೇತ್ ಆತ್ಮತೃಪ್ತಶ್ಚ ಆತ್ಮನೈವ ತೃಪ್ತಃ
ನ ಅನ್ನರಸಾದಿನಾ ಸಃ ಮಾನವಃ ಮನುಷ್ಯಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಚ ಸಂತುಷ್ಟಃ ।
ಸಂತೋಷೋ ಹಿ ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಲಾಭೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಭವತಿ, ತಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಚ
ಸಂತುಷ್ಟಃ ಸರ್ವತೋ ವ ವೀತತೃಷ್ಣ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಯಃ ಈದೃಶಃ ಆತ್ಮವಿತ್ ತಸ್ಯ
ಕಾರ್ಯಂ ಕರಣೀಯಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ ನಾಸ್ತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕಿಂಚ —
ನೈವ ತಸ್ಯ ಕೃತೇನಾರ್ಥೋ ನಾಕೃತೇನೇಹ ಕಶ್ಚನ ।
ನ ಚಾಸ್ಯ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಕಶ್ಚಿದರ್ಥವ್ಯಪಾಶ್ರಯಃ ॥ 3-18 ॥
ನೈವ ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮರತೇಃ ಕೃತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಅರ್ಥಃ ಪ್ರಯೋಜನಮಸ್ತಿ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ
ಅಕೃತೇನ ಅಕರಣೇನ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾಖ್ಯಃ ಅನರ್ಥಃ, ನ ಅಕೃತೇನ ಇಹ ಲೋಕೇ ಕಶ್ಚನ
ಕಶ್ಚಿದಪಿ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪಃ ಆತ್ಮಹಾನಿಲಕ್ಷಣೋ ವಾ ನೈವ ಅಸ್ತಿ । ನ ಚ
ಅಸ್ಯ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ಥಾವರಾಂತೇಷು ಭೂತೇಷು ಕಶ್ಚಿತ್ ಅರ್ಥವ್ಯಪಾಶ್ರಯಃ
ಪ್ರಯೋಜನನಿಮಿತ್ತಕ್ರಿಯಾಸಾಧ್ಯಃ ವ್ಯಪಾಶ್ರಯಃ ವ್ಯಪಾಶ್ರಯಣಂ ಆಲಂಬನಂ ಕಂಚಿತ್
ಭೂತವಿಶೇಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ನ ಸಾಧ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿದರ್ಥಃ ಅಸ್ತಿ, ಯೇನ ತದರ್ಥಾ ಕ್ರಿಯಾ
ಅನುಷ್ಠೇಯಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತ್ವಂ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ವತಃಸಂಪ್ಲುತೋದಕಸ್ಥಾನೀಯೇ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇ
ವರ್ತಸೇ ॥
ಯತಃ ಏವಂ —
ತಸ್ಮಾದಸಕ್ತಃ ಸತತಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಸಮಾಚರ ।
ಅಸಕ್ತೋ ಹ್ಯಾಚರನ್ಕರ್ಮ ಪರಮಾಪ್ನೋತಿ ಪೂರುಷಃ ॥ 3-19 ॥
ತಸ್ಮಾತ್ ಅಸಕ್ತಃ ಸಂಗವರ್ಜಿತಃ ಸತತಂ ಸರ್ವದಾ ಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ನಿತ್ಯಂ ಕರ್ಮ
ಸಮಾಚರ ನಿರ್ವರ್ತಯ । ಅಸಕ್ತೋ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸಮಾಚರನ್ ಈಶ್ವರಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್
ಪರಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಆಪ್ನೋತಿ ಪೂರುಷಃ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ —
ಕರ್ಮಣೈವ ಹಿ ಸಂಸಿದ್ಧಿಮಾಸ್ಥಿತಾ ಜನಕಾದಯಃ ।
ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಮೇವಾಪಿ ಸಂಪಶ್ಯನ್ಕರ್ತುಮರ್ಹಸಿ ॥ 3-20 ॥
ಕರ್ಮಣೈವ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಪೂರ್ವೇ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾಃ ವಿದ್ವಾಂಸಃ ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಗಂತುಂ
ಆಸ್ಥಿತಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ । ಕೇ ? ಜನಕಾದಯಃ ಜನಕಾಶ್ವಪತಿಪ್ರಭೃತಯಃ ।
ಯದಿ ತೇ ಪ್ರಾಪ್ತಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾಃ, ತತಃ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮತ್ವಾತ್
ಕರ್ಮಣಾ ಸಹೈವ ಅಸನ್ನ್ಯಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮ ಸಂಸಿದ್ಧಿಮಾಸ್ಥಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ
ಅಪ್ರಾಪ್ತಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾಃ ಜನಕಾದಯಃ, ತದಾ ಕರ್ಮಣಾ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಸಾಧನಭೂತೇನ
ಕ್ರಮೇಣ ಸಂಸಿದ್ಧಿಮಾಸ್ಥಿತಾ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ ಶ್ಲೋಕಃ । ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ ಪೂರ್ವೈರಪಿ
ಜನಕಾದಿಭಿಃ ಅಜಾನದ್ಭಿರೇವ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕೃತಂ ; ತಾವತಾ ನಾವಶ್ಯಮನ್ಯೇನ
ಕರ್ತವ್ಯಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನವತಾ ಕೃತಾರ್ಥೇನೇತಿ ; ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಾಯತ್ತಃ
ತ್ವಂ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಂ ಏವ ಅಪಿ ಲೋಕಸ್ಯ ಉನ್ಮಾರ್ಗಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವಾರಣಂ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಃ
ತಮೇವಾಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸಂಪಶ್ಯನ್ ಕರ್ತುಂ ಅರ್ಹಸಿ ॥ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಃ ಕಿಮರ್ಥಂ
ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಯದ್ಯದಾಚರತಿ ಶ್ರೇಷ್ಠಸ್ತತ್ತದೇವೇತರೋ ಜನಃ ।
ಸ ಯತ್ಪ್ರಮಾಣಂ ಕುರುತೇ ಲೋಕಸ್ತದನುವರ್ತತೇ ॥ 3-21 ॥
ಯದ್ಯತ್ ಕರ್ಮ ಆಚರತಿ ಕರೋತಿ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ ಪ್ರಧಾನಃ ತತ್ತದೇವ ಕರ್ಮ ಆಚರತಿ
ಇತರಃ ಅನ್ಯಃ ಜನಃ ತದನುಗತಃ । ಕಿಂಚ ಸಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ ಯತ್ ಪ್ರಮಾಣಂ ಕುರುತೇ
ಲೌಕಿಕಂ ವೈದಿಕಂ ವಾ ಲೋಕಃ ತತ್ ಅನುವರ್ತತೇ ತದೇವ ಪ್ರಮಾಣೀಕರೋತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಯದಿ ಅತ್ರ ತೇ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾಂ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ತರ್ಹಿ ಮಾಂ ಕಿಂ ನ
ಪಶ್ಯಸಿ ? —
ನ ಮೇ ಪಾರ್ಥಾಸ್ತಿ ಕರ್ತವ್ಯಂ ತ್ರಿಷು ಲೋಕೇಷು ಕಿಂಚನ ।
ನಾನವಾಪ್ತಮವಾಪ್ತವ್ಯಂ ವರ್ತ ಏವ ಚ ಕರ್ಮಣಿ ॥ 3-22 ॥
ನ ಮೇ ಮಮ ಪಾರ್ಥ ನ ಅಸ್ತಿ ನ ವಿದ್ಯತೇ ಕರ್ತವ್ಯಂ ತ್ರಿಷು ಅಪಿ ಲೋಕೇಷು ಕಿಂಚನ
ಕಿಂಚಿದಪಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ ? ನ ಅನವಾಪ್ತಂ ಅಪ್ರಾಪ್ತಂ ಅವಾಪ್ತವ್ಯಂ ಪ್ರಾಪಣೀಯಂ, ತಥಾಪಿ
ವರ್ತೇ ಏವ ಚ ಕರ್ಮಣಿ ಅಹಂ ॥
ಯದಿ ಹ್ಯಹಂ ನ ವರ್ತೇಯ ಜಾತು ಕರ್ಮಣ್ಯತಂದ್ರಿತಃ ।
ಮಮ ವರ್ತ್ಮಾನುವರ್ತಂತೇ ಮನುಷ್ಯಾಃ ಪಾರ್ಥ ಸರ್ವಶಃ ॥ 3-23 ॥
ಯದಿ ಹಿ ಪುನಃ ಅಹಂ ನ ವರ್ತೇಯ ಜಾತು ಕದಾಚಿತ್ ಕರ್ಮಣಿ ಅತಂದ್ರಿತಃ ಅನಲಸಃ
ಸನ್ ಮಮ ಶ್ರೇಷ್ಠಸ್ಯ ಸತಃ ವರ್ತ್ಮ ಮಾರ್ಗಂ ಅನುವರ್ತಂತೇ ಮನುಷ್ಯಾಃ ಹೇ ಪಾರ್ಥ,
ಸರ್ವಶಃ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೈಃ ॥
ಉತ್ಸೀದೇಯುರಿಮೇ ಲೋಕಾ ನ ಕುರ್ಯಾಂ ಕರ್ಮ ಚೇದಹಂ ।
ಸಂಕರಸ್ಯ ಚ ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾಮುಪಹನ್ಯಾಮಿಮಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ॥ 3-24 ॥
ಉತ್ಸೀದೇಯುಃ ವಿನಶ್ಯೇಯುಃ ಇಮೇ ಸರ್ವೇ ಲೋಕಾಃ ಲೋಕಸ್ಥಿತಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಅಭಾವಾತ್ ನ
ಕುರ್ಯಾಂ ಕರ್ಮ ಚೇತ್ ಅಹಂ । ಕಿಂಚ, ಸಂಕರಸ್ಯ ಚ ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾಂ । ತೇನ ಕಾರಣೇನ
ಉಪಹನ್ಯಾಂ ಇಮಾಃ ಪ್ರಜಾಃ । ಪ್ರಜಾನಾಮನುಗ್ರಹಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ಉಪಹತಿಂ ಉಪಹನನಂ
ಕುರ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಮ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಅನನುರೂಪಮಾಪದ್ಯೇತ ॥ ಯದಿ ಪುನಃ ಅಹಮಿವ
ತ್ವಂ ಕೃತಾರ್ಥಬುದ್ಧಿಃ, ಆತ್ಮವಿತ್ ಅನ್ಯೋ ವಾ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಆತ್ಮನಃ ಕರ್ತವ್ಯಾಭಾವೇಽಪಿ
ಪರಾನುಗ್ರಹ ಏವ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —
ಸಕ್ತಾಃ ಕರ್ಮಣ್ಯವಿದ್ವಾಂಸೋ ಯಥಾ ಕುರ್ವಂತಿ ಭಾರತ ।
ಕುರ್ಯಾದ್ವಿದ್ವಾಂಸ್ತಥಾಸಕ್ತಶ್ಚಿಕೀರ್ಷುರ್ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಂ ॥ 3-25 ॥
ಸಕ್ತಾಃ ಕರ್ಮಣಿ “ಅಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಂ ಮಮ ಭವಿಷ್ಯತಿ” ಇತಿ ಕೇಚಿತ್
ಅವಿದ್ವಾಂಸಃ ಯಥಾ ಕುರ್ವಂತಿ ಭಾರತ, ಕುರ್ಯಾತ್ ವಿದ್ವಾನ್ ಆತ್ಮವಿತ್ ತಥಾ ಅಸಕ್ತಃ ಸನ್
ತದ್ವತ್ ಕಿಮರ್ಥಂ ಕರೋತಿ ? ತತ್ ಶೃಣು — ಚಿಕೀರ್ಷುಃ ಕರ್ತುಮಿಚ್ಛುಃ
ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಂ ॥ ಏವಂ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಂ ಚಿಕೀರ್ಷೋಃ ನ ಮಮ ಆತ್ಮವಿದಃ
ಕರ್ತವ್ಯಮಸ್ತಿ ಅನ್ಯಸ್ಯ ವಾ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ । ತತಃ ತಸ್ಯ ಆತ್ಮವಿದಃ
ಇದಮುಪದಿಶ್ಯತೇ —
ನ ಬುದ್ಧಿಭೇದಂ ಜನಯೇದಜ್ಞಾನಾಂ ಕರ್ಮಸಂಗಿನಾಂ ।
ಜೋಷಯೇತ್ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ವಿದ್ವಾನ್ಯುಕ್ತಃ ಸಮಾಚರನ್ ॥ 3-26 ॥
ಬುದ್ಧೇರ್ಭೇದಃ ಬುದ್ಧಿಭೇದಃ “ಮಯಾ ಇದಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಭೋಕ್ತವ್ಯಂ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ
ಫಲಂ” ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯರೂಪಾಯಾ ಬುದ್ಧೇಃ ಭೇದನಂ ಚಾಲನಂ ಬುದ್ಧಿಭೇದಃ ತಂ
ನ ಜನಯೇತ್ ನ ಉತ್ಪಾದಯೇತ್ ಅಜ್ಞಾನಾಂ ಅವಿವೇಕಿನಾಂ ಕರ್ಮಸಂಗಿನಾಂ ಕರ್ಮಣಿ ಆಸಕ್ತಾನಾಂ
ಆಸಂಗವತಾಂ । ಕಿಂ ನು ಕುರ್ಯಾತ್ ? ಜೋಷಯೇತ್ ಕಾರಯೇತ್ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ವಿದ್ವಾನ್ ಸ್ವಯಂ
ತದೇವ ಅವಿದುಷಾಂ ಕರ್ಮ ಯುಕ್ತಃ ಅಭಿಯುಕ್ತಃ ಸಮಾಚರನ್ ॥ ಅವಿದ್ವಾನಜ್ಞಃ ಕಥಂ
ಕರ್ಮಸು ಸಜ್ಜತೇ ಇತ್ಯಾಹ —
ಪ್ರಕೃತೇಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಿ ಗುಣೈಃ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸರ್ವಶಃ ।
ಅಹಂಕಾರವಿಮೂಢಾತ್ಮಾ ಕರ್ತಾಹಮಿತಿ ಮನ್ಯತೇ ॥ 3-27 ॥
ಪ್ರಕೃತೇಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಸಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ಸಾಮ್ಯಾವಸ್ಥಾ
ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಕೃತೇಃ ಗುಣೈಃ ವಿಕಾರೈಃ ಕಾರ್ಯಕರಣರೂಪೈಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ
ಲೌಕಿಕಾನಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಣಿ ಚ ಸರ್ವಶಃ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೈಃ ಅಹಂಕಾರವಿಮೂಢಾತ್ಮಾ
ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಃ ಅಹಂಕಾರಃ ತೇನ ವಿವಿಧಂ ನಾನಾವಿಧಂ ಮೂಢಃ
ಆತ್ಮಾ ಅಂತಃಕರಣಂ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಅಯಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಧರ್ಮಾ ಕಾರ್ಯಕರಣಾಭಿಮಾನೀ
ಅವಿದ್ಯಯಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ಆತ್ಮನಿ ಮನ್ಯಮಾನಃ ತತ್ತತ್ಕರ್ಮಣಾಂ ಅಹಂ ಕರ್ತಾ ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ ॥
ಯಃ ಪುನರ್ವಿದ್ವಾನ್ —
ತತ್ತ್ವವಿತ್ತು ಮಹಾಬಾಹೋ ಗುಣಕರ್ಮವಿಭಾಗಯೋಃ ।
ಗುಣಾ ಗುಣೇಷು ವರ್ತಂತ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ನ ಸಜ್ಜತೇ ॥ 3-28 ॥
ತತ್ತ್ವವಿತ್ ತು ಮಹಾಬಾಹೋ । ಕಸ್ಯ ತತ್ತ್ವವಿತ್ ? ಗುಣಕರ್ಮವಿಭಾಗಯೋಃ ಗುಣವಿಭಾಗಸ್ಯ
ಕರ್ಮವಿಭಾಗಸ್ಯ ಚ ತತ್ತ್ವವಿತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಗುಣಾಃ ಕರಣಾತ್ಮಕಾಃ ಗುಣೇಷು
ವಿಷಯಾತ್ಮಕೇಷು ವರ್ತಂತೇ ನ ಆತ್ಮಾ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ನ ಸಜ್ಜತೇ ಸಕ್ತಿಂ ನ ಕರೋತಿ ॥
ಯೇ ಪುನಃ —
ಪ್ರಕೃತೇರ್ಗುಣಸಮ್ಮೂಢಾಃ ಸಜ್ಜಂತೇ ಗುಣಕರ್ಮಸು ।
ತಾನಕೃತ್ಸ್ನವಿದೋ ಮಂದಾನ್ಕೃತ್ಸ್ನವಿನ್ನ ವಿಚಾಲಯೇತ್ ॥ 3-29 ॥
ಪ್ರಕೃತೇಃ ಗುಣೈಃ ಸಮ್ಯಕ್ ಮೂಢಾಃ ಸಮ್ಮೋಹಿತಾಃ ಸಂತಃ ಸಜ್ಜಂತೇ ಗುಣಾನಾಂ ಕರ್ಮಸು
ಗುಣಕರ್ಮಸು “ವಯಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ಮಃ ಫಲಾಯ” ಇತಿ ತಾನ್ ಕರ್ಮಸಂಗಿನಃ
ಅಕೃತ್ಸ್ನವಿದಃ ಕರ್ಮಫಲಮಾತ್ರದರ್ಶಿನಃ ಮಂದಾನ್ ಮಂದಪ್ರಜ್ಞಾನ್ ಕೃತ್ಸ್ನವಿತ್
ಆತ್ಮವಿತ್ ಸ್ವಯಂ ನ ವಿಚಾಲಯೇತ್ ಬುದ್ಧಿಭೇದಕರಣಮೇವ ಚಾಲನಂ ತತ್ ನ ಕುರ್ಯಾತ್
ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕಥಂ ಪುನಃ ಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕೃತೇನ ಅಜ್ಞೇನ ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಕರ್ಮ
ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ —
ಮಯಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಚೇತಸಾ ।
ನಿರಾಶೀರ್ನಿರ್ಮಮೋ ಭೂತ್ವಾ ಯುಧ್ಯಸ್ವ ವಿಗತಜ್ವರಃ ॥ 3-30 ॥
ಮಯಿ ವಾಸುದೇವೇ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಸರ್ವಾತ್ಮನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯ
ನಿಕ್ಷಿಪ್ಯ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಚೇತಸಾ ವಿವೇಕಬುದ್ಧ್ಯಾ “ಅಹಂ ಕರ್ತಾ ಈಶ್ವರಾಯ
ಭೃತ್ಯವತ್ ಕರೋಮಿ” ಇತ್ಯನಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ । ಕಿಂಚ, ನಿರಾಶೀಃ ತ್ಯಕ್ತಾಶೀಃ
ನಿರ್ಮಮಃ ಮಮಭಾವಶ್ಚ ನಿರ್ಗತಃ ಯಸ್ಯ ತವ ಸ ತ್ವಂ ನಿರ್ಮಮೋ ಭೂತ್ವಾ ಯುಧ್ಯಸ್ವ
ವಿಗತಜ್ವರಃ ವಿಗತಸಂತಾಪಃ ವಿಗತಶೋಕಃ ಸನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಯದೇತನ್ಮಮ ಮತಂ
ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಇತಿ ಸಪ್ರಮಾಣಮುಕ್ತಂ ತತ್ ತಥಾ —
ಯೇ ಮೇ ಮತಮಿದಂ ನಿತ್ಯಮನುತಿಷ್ಠಂತಿ ಮಾನವಾಃ ।
ಶ್ರದ್ಧಾವಂತೋಽನಸೂಯಂತೋ ಮುಚ್ಯಂತೇ ತೇಽಪಿ ಕರ್ಮಭಿಃ ॥ 3-31 ॥
ಯೇ ಮೇ ಮದೀಯಂ ಇದಂ ಮತಂ ನಿತ್ಯಂ ಅನುತಿಷ್ಠಂತಿ ಅನುವರ್ತಂತೇ ಮಾನವಾಃ ಮನುಷ್ಯಾಃ
ಶ್ರದ್ಧಾವಂತಃ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾಃ ಅನಸೂಯಂತಃ ಅಸೂಯಾಂ ಚ ಮಯಿ ಪರಮಗುರೌ ವಾಸುದೇವೇ
ಅಕುರ್ವಂತಃ, ಮುಚ್ಯಂತೇ ತೇಽಪಿ ಏವಂ ಭೂತಾಃ ಕರ್ಮಭಿಃ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಖ್ಯೈಃ ॥
ಯೇ ತ್ವೇತದಭ್ಯಸೂಯಂತೋ ನಾನುತಿಷ್ಠಂತಿ ಮೇ ಮತಂ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಾನವಿಮೂಢಾಂಸ್ತಾನ್ವಿದ್ಧಿ ನಷ್ಟಾನಚೇತಸಃ ॥ 3-32 ॥
ಯೇ ತು ತದ್ವಿಪರೀತಾಃ ಏತತ್ ಮಮ ಮತಂ ಅಭ್ಯಸೂಯಂತಃ ನಿಂದಂತಃ ನ
ಅನುತಿಷ್ಠಂತಿ ನಾನುವರ್ತಂತೇ ಮೇ ಮತಂ, ಸರ್ವೇಷು ಜ್ಞಾನೇಷು ವಿವಿಧಂ ಮೂಢಾಃ
ತೇ । ಸರ್ವಜ್ಞಾನವಿಮೂಢಾನ್ ತಾನ್ ವಿದ್ಧಿ ಜಾನೀಹಿ ನಷ್ಟಾನ್ ನಾಶಂ ಗತಾನ್ ಅಚೇತಸಃ
ಅವಿವೇಕಿನಃ ॥ ಕಸ್ಮಾತ್ ಪುನಃ ಕಾರಣಾತ್ ತ್ವದೀಯಂ ಮತಂ ನಾನುತಿಷ್ಠಂತಿ, ಪರಧರ್ಮಾನ್
ಅನುತಿಷ್ಠಂತಿ, ಸ್ವಧರ್ಮಂ ಚ ನಾನುವರ್ತಂತೇ, ತ್ವತ್ಪ್ರತಿಕೂಲಾಃ ಕಥಂ ನ ಬಿಭ್ಯತಿ
ತ್ವಚ್ಛಾಸನಾತಿಕ್ರಮದೋಷಾತ್ ? ತತ್ರಾಹ —
ಸದೃಶಂ ಚೇಷ್ಟತೇ ಸ್ವಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಕೃತೇರ್ಜ್ಞಾನವಾನಪಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಯಾಂತಿ ಭೂತಾನಿ ನಿಗ್ರಹಃ ಕಿಂ ಕರಿಷ್ಯತಿ ॥ 3-33 ॥
ಸದೃಶಂ ಅನುರೂಪಂ ಚೇಷ್ಟತೇ ಚೇಷ್ಟಾಂ ಕರೋತಿ ಕಸ್ಯ ? ಸ್ವಸ್ಯಾಃ
ಸ್ವಕೀಯಾಯಾಃ ಪ್ರಕೃತೇಃ । ಪ್ರಕೃತಿರ್ನಾಮ ಪೂರ್ವಕೃತಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದಿಸಂಸ್ಕಾರಃ
ವರ್ತಮಾನಜನ್ಮಾದೌ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಃ ; ಸಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ । ತಸ್ಯಾಃ ಸದೃಶಮೇವ ಸರ್ವೋ
ಜಂತುಃ ಜ್ಞಾನವಾನಪಿ ಚೇಷ್ಟತೇ, ಕಿಂ ಪುನರ್ಮೂರ್ಖಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಯಾಂತಿ
ಅನುಗಚ್ಛಂತಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಣಿನಃ । ನಿಗ್ರಹಃ ನಿಷೇಧರೂಪಃ ಕಿಂ ಕರಿಷ್ಯತಿ ಮಮ
ವಾ ಅನ್ಯಸ್ಯ ವಾ ॥ ಯದಿ ಸರ್ವೋ ಜಂತುಃ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಕೃತಿಸದೃಶಮೇವ ಚೇಷ್ಟತೇ,
ನ ಚ ಪ್ರಕೃತಿಶೂನ್ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಅಸ್ತಿ, ತತಃ ಪುರುಷಕಾರಸ್ಯ ವಿಷಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ
ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೌ ಇದಮುಚ್ಯತೇ —
ಇಂದ್ರಿಯಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯಾರ್ಥೇ ರಾಗದ್ವೇಷೌ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೌ ।
ತಯೋರ್ನ ವಶಮಾಗಚ್ಛೇತ್ತೌ ಹ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಪಂಥಿನೌ ॥ 3-34 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಸ್ಯೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಅರ್ಥೇ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮರ್ಥೇ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯೇ ಇಷ್ಟೇ ರಾಗಃ
ಅನಿಷ್ಟೇ ದ್ವೇಷಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಂ ರಾಗದ್ವೇಷೌ ಅವಶ್ಯಂಭಾವಿನೌ
ತತ್ರ ಅಯಂ ಪುರುಷಕಾರಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ವಿಷಯ ಉಚ್ಯತೇ । ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೇ
ಪ್ರವೃತ್ತಃ ಪೂರ್ವಮೇವ ರಾಗದ್ವೇಷಯೋರ್ವಶಂ ನಾಗಚ್ಛೇತ್ । ಯಾ ಹಿ ಪುರುಷಸ್ಯ
ಪ್ರಕೃತಿಃ ಸಾ ರಾಗದ್ವೇಷಪುರಃಸರೈವ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇ ಪುರುಷಂ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ । ತದಾ
ಸ್ವಧರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗಃ ಪರಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ಚ ಭವತಿ । ಯದಾ ಪುನಃ ರಾಗದ್ವೇಷೌ
ತತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷೇಣ ನಿಯಮಯತಿ ತದಾ ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟಿರೇವ ಪುರುಷಃ ಭವತಿ, ನ
ಪ್ರಕೃತಿವಶಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ತಯೋಃ ರಾಗದ್ವೇಷಯೋಃ ವಶಂ ನ ಆಗಚ್ಛೇತ್, ಯತಃ ತೌ
ಹಿ ಅಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪರಿಪಂಥಿನೌ ಶ್ರೇಯೋಮಾರ್ಗಸ್ಯ ವಿಘ್ನಕರ್ತಾರೌ ತಸ್ಕರೌ ಇವ
ಪಥೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ತತ್ರ ರಾಗದ್ವೇಷಪ್ರಯುಕ್ತೋ ಮನ್ಯತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಮಪ್ಯನ್ಯಥಾ
“ಪರಧರ್ಮೋಽಪಿ ಧರ್ಮತ್ವಾತ್ ಅನುಷ್ಠೇಯ ಏವ” ಇತಿ, ತದಸತ್ —
ಶ್ರೇಯಾನ್ಸ್ವಧರ್ಮೋ ವಿಗುಣಃ ಪರಧರ್ಮಾತ್ಸ್ವನುಷ್ಠಿತಾತ್ ।
ಸ್ವಧರ್ಮೇ ನಿಧನಂ ಶ್ರೇಯಃ ಪರಧರ್ಮೋ ಭಯಾವಹಃ ॥ 3-35 ॥
ಶ್ರೇಯಾನ್ ಪ್ರಶಸ್ಯತರಃ ಸ್ವೋ ಧರ್ಮಃ ಸ್ವಧರ್ಮಃ ವಿಗುಣಃ ಅಪಿ ವಿಗತಗುಣೋಽಪಿ
ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಃ ಪರಧರ್ಮಾತ್ ಸ್ವನುಷ್ಠಿತಾತ್ ಸಾದ್ಗುಣ್ಯೇನ ಸಂಪಾದಿತಾದಪಿ ।
ಸ್ವಧರ್ಮೇ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ನಿಧನಂ ಮರಣಮಪಿ ಶ್ರೇಯಃ ಪರಧರ್ಮೇ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಜೀವಿತಾತ್
ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಪರಧರ್ಮಃ ಭಯಾವಹಃ ನರಕಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಭಯಮಾವಹತಿ ಯತಃ ॥
ಯದ್ಯಪಿ ಅನರ್ಥಮೂಲಂ “ಧ್ಯಾಯತೋ ವಿಷಯಾನ್ಪುಂಸಃ” (ಭ. ಗೀ. 2-62)
ಇತಿ “ರಾಗದ್ವೇಷೌ ಹ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಪಂಥಿನೌ” (ಭ. ಗೀ. 3-34)ಇತಿ ಚ
ಉಕ್ತಂ, ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಅನವಧಾರಿತಂ ಚ ತದುಕ್ತಂ । ತತ್ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಂ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಚ
ಇದಮೇವೇತಿ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛನ್ ಅರ್ಜುನಃ ಉವಾಚ “ಜ್ಞಾತೇ ಹಿ ತಸ್ಮಿನ್ ತದುಚ್ಛೇದಾಯ
ಯತ್ನಂ ಕುರ್ಯಾಂ” ಇತಿ ॥
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಅಥ ಕೇನ ಪ್ರಯುಕ್ತೋಽಯಂ ಪಾಪಂ ಚರತಿ ಪೂರುಷಃ ।
ಅನಿಚ್ಛನ್ನಪಿ ವಾರ್ಷ್ಣೇಯ ಬಲಾದಿವ ನಿಯೋಜಿತಃ ॥ 3-36 ॥
ಅಥ ಕೇನ ಹೇತುಭೂತೇನ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಸನ್ ರಾಜ್ಞೇವ ಭೃತ್ಯಃ ಅಯಂ ಪಾಪಂ ಕರ್ಮ
ಚರತಿ ಆಚರತಿ ಪೂರುಷಃ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಯಂ ಅನಿಚ್ಛನ್ ಅಪಿ ಹೇ ವಾರ್ಷ್ಣೇಯ
ವೃಷ್ಣಿಕುಲಪ್ರಸೂತ, ಬಲಾತ್ ಇವ ನಿಯೋಜಿತಃ ರಾಜ್ಞೇವ ಇತ್ಯುಕ್ತೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ॥
ಶೃಣು ತ್ವಂ ತಂ ವೈರಿಣಂ ಸರ್ವಾನರ್ಥಕರಂ ಯಂ ತ್ವಂ ಪೃಚ್ಛಸಿ ಇತಿ ಭಗವಾನ್
ಉವಾಚ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಕಾಮ ಏಷ ಕ್ರೋಧ ಏಷ ರಜೋಗುಣಸಮುದ್ಭವಃ ।
ಮಹಾಶನೋ ಮಹಾಪಾಪ್ಮಾ ವಿದ್ಧ್ಯೇನಮಿಹ ವೈರಿಣಂ ॥ 3-37 ॥
“ಐಶ್ವರ್ಯಸ್ಯ ಸಮಗ್ರಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಯಶಸಃ ಶ್ರಿಯಃ । ವೈರಾಗ್ಯಸ್ಯಾಥ
ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಷಣ್ಣಾಂ ಭಗ ಇತೀಂಗನಾ” (ವಿ. ಪು. 6-5-74)ಐಶ್ವರ್ಯಾದಿಷಟ್ಕಂ
ಯಸ್ಮಿನ್ ವಾಸುದೇವೇ ನಿತ್ಯಮಪ್ರತಿಬದ್ಧತ್ವೇನ ಸಾಮಸ್ತ್ಯೇನ ಚ ವರ್ತತೇ, ”ಉತ್ಪತ್ತಿಂ
ಪ್ರಲಯಂ ಚೈವ ಭೂತಾನಾಮಾಗತಿಂ ಗತಿಂ । ವೇತ್ತಿ ವಿದ್ಯಾಮವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಸ ವಾಚ್ಯೋ
ಭಗವಾನಿತಿ” (ವಿ. ಪು. 6-5- 78) ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿವಿಷಯಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಸ್ಯ
ಸ ವಾಸುದೇವಃ ವಾಚ್ಯಃ ಭಗವಾನ್ ಇತಿ ॥ ಕಾಮ ಏಷಃ ಸರ್ವಲೋಕಶತ್ರುಃ ಯನ್ನಿಮಿತ್ತಾ
ಸರ್ವಾನರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ । ಸ ಏಷ ಕಾಮಃ ಪ್ರತಿಹತಃ ಕೇನಚಿತ್ ಕ್ರೋಧತ್ವೇನ
ಪರಿಣಮತೇ । ಅತಃ ಕ್ರೋಧಃ ಅಪಿ ಏಷ ಏವ ರಜೋಗುಣಸಮುದ್ಭವಃ ರಜಶ್ಚ ತತ್
ಗುಣಶ್ಚ ರಜೋಗುಣಃ ಸಃ ಸಮುದ್ಭವಃ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಕಾಮಃ ರಜೋಗುಣಸಮುದ್ಭವಃ,
ರಜೋಗುಣಸ್ಯ ವಾ ಸಮುದ್ಭವಃ । ಕಾಮೋ ಹಿ ಉದ್ಭೂತಃ ರಜಃ ಪ್ರವರ್ತಯನ್ ಪುರುಷಂ
ಪ್ರವರ್ತಯತಿ ; “ತೃಷ್ಣಯಾ ಹಿ ಅಹಂ ಕಾರಿತಃ” ಇತಿ ದುಃಖಿನಾಂ ರಜಃಕಾರ್ಯೇ
ಸೇವಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ಪ್ರಲಾಪಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ಮಹಾಶನಃ ಮಹತ್ ಅಶನಂ ಅಸ್ಯೇತಿ
ಮಹಾಶನಃ ; ಅತ ಏವ ಮಹಾಪಾಪ್ಮಾ ; ಕಾಮೇನ ಹಿ ಪ್ರೇರಿತಃ ಜಂತುಃ ಪಾಪಂ ಕರೋತಿ ।
ಅತಃ ವಿದ್ಧಿ ಏನಂ ಕಾಮಂ ಇಹ ಸಂಸಾರೇ ವೈರಿಣಂ ॥
ಕಥಂ ವೈರೀ ಇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತೈಃ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯತಿ —
ಧೂಮೇನಾವ್ರಿಯತೇ ವಹ್ನಿರ್ಯಥಾದರ್ಶೋ ಮಲೇನ ಚ ।
ಯಥೋಲ್ಬೇನಾವೃತೋ ಗರ್ಭಸ್ತಥಾ ತೇನೇದಮಾವೃತಂ ॥ 3-38 ॥
ಧೂಮೇನ ಸಹಜೇನ ಆವ್ರಿಯತೇ ವಹ್ನಿಃ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕಃ ಅಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕೇನ, ಯಥಾ
ವಾ ಆದರ್ಶೋ ಮಲೇನ ಚ, ಯಥಾ ಉಲ್ಬೇನ ಚ ಜರಾಯುಣಾ ಗರ್ಭವೇಷ್ಟನೇನ ಆವೃತಃ
ಆಚ್ಛಾದಿತಃ ಗರ್ಭಃ ತಥಾ ತೇನ ಇದಂ ಆವೃತಂ ॥ ಕಿಂ ಪುನಸ್ತತ್ ಇದಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ
ಯತ್ ಕಾಮೇನಾವೃತಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಆವೃತಂ ಜ್ಞಾನಮೇತೇನ ಜ್ಞಾನಿನೋ ನಿತ್ಯವೈರಿಣಾ ।
ಕಾಮರೂಪೇಣ ಕೌಂತೇಯ ದುಷ್ಪೂರೇಣಾನಲೇನ ಚ ॥ 3-39 ॥
ಆವೃತಂ ಏತೇನ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಿನಃ ನಿತ್ಯವೈರಿಣಾ, ಜ್ಞಾನೀ ಹಿ ಜಾನಾತಿ “ಅನೇನ
ಅಹಮನರ್ಥೇ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ” ಇತಿ ಪೂರ್ವಮೇವ । ದುಃಖೀ ಚ ಭವತೀ ನಿತ್ಯಮೇವ ।
ಅತಃ ಅಸೌ ಜ್ಞಾನಿನೋ ನಿತ್ಯವೈರೀ, ನ ತು ಮೂರ್ಖಸ್ಯ । ಸ ಹಿ ಕಾಮಂ ತೃಷ್ಣಾಕಾಲೇ
ಮಿತ್ರಮಿವ ಪಶ್ಯನ್ ತತ್ಕಾರ್ಯೇ ದುಃಖೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಜಾನಾತಿ “ತೃಷ್ಣಯಾ ಅಹಂ
ದುಃಖಿತ್ವಮಾಪಾದಿತಃ” ಇತಿ, ನ ಪೂರ್ವಮೇವ । ಅತಃ ಜ್ಞಾನಿನ ಏವ ನಿತ್ಯವೈರೀ ।
ಕಿಂರೂಪೇಣ ? ಕಾಮರೂಪೇಣ ಕಾಮಃ ಇಚ್ಛೈವ ರೂಪಮಸ್ಯ ಇತಿ ಕಾಮರೂಪಃ ತೇನ ದುಷ್ಪೂರೇಣ
ದುಃಖೇನ ಪೂರಣಮಸ್ಯ ಇತಿ ದುಷ್ಪೂರಃ ತೇನ ಅನಲೇನ ನ ಅಸ್ಯ ಅಲಂ ಪರ್ಯಾಪ್ತಿಃ ವಿದ್ಯತೇ
ಇತ್ಯನಲಃ ತೇನ ಚ ॥ ಕಿಮಧಿಷ್ಠಾನಃ ಪುನಃ ಕಾಮಃ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಆವರಣತ್ವೇನ
ವೈರೀ ಸರ್ವಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ? ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ, ಜ್ಞಾತೇ ಹಿ ಶತ್ರೋರಧಿಷ್ಠಾನೇ
ಸುಖೇನ ನಿಬರ್ಹಣಂ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ ಇತಿ —
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಮನೋ ಬುದ್ಧಿರಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಮುಚ್ಯತೇ ।
ಏತೈರ್ವಿಮೋಹಯತ್ಯೇಷ ಜ್ಞಾನಮಾವೃತ್ಯ ದೇಹಿನಂ ॥ 3-40 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಮನಃ ಬುದ್ಧಿಶ್ಚ ಅಸ್ಯ ಕಾಮಸ್ಯ ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ಆಶ್ರಯಃ ಉಚ್ಯತೇ ।
ಏತೈಃ ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಭಿಃ ಆಶ್ರಯೈಃ ವಿಮೋಹಯತಿ ವಿವಿಧಂ ಮೋಹಯತಿ ಏಷ ಕಾಮಃ ಜ್ಞಾನಂ
ಆವೃತ್ಯ ಆಚ್ಛಾದ್ಯ ದೇಹಿನಂ ಶರೀರಿಣಂ ॥ ಯತಃ ಏವಂ —
ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವಮಿಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಾದೌ ನಿಯಮ್ಯ ಭರತರ್ಷಭ ।
ಪಾಪ್ಮಾನಂ ಪ್ರಜಹಿಹ್ಯೇನಂ ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನನಾಶನಂ ॥ 3-41 ॥
ತಸ್ಮಾತ್ ತ್ವಂ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಆದೌ ಪೂರ್ವಮೇವ ನಿಯಮ್ಯ ವಶೀಕೃತ್ಯ ಭರತರ್ಷಭ
ಪಾಪ್ಮಾನಂ ಪಾಪಾಚಾರಂ ಕಾಮಂ ಪ್ರಜಹಿಹಿ ಪರಿತ್ಯಜ ಏವಂ ಪ್ರಕೃತಂ
ವೈರಿಣಂ ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನನಾಶನಂ ಜ್ಞಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರತಃ ಆಚಾರ್ಯತಶ್ಚ
ಆತ್ಮಾದೀನಾಂ ಅವಬೋಧಃ, ವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಶೇಷತಃ ತದನುಭವಃ, ತಯೋಃ
ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನಯೋಃ ಶ್ರೇಯಃಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತ್ವೋಃ ನಾಶನಂ ನಾಶಕರಂ ಪ್ರಜಹಿಹಿ
ಆತ್ಮನಃ ಪರಿತ್ಯಜೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯಾದೌ ನಿಯಮ್ಯ ಕಾಮಂ ಶತ್ರುಂ ಜಹಿಹಿ
ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ; ತತ್ರ ಕಿಮಾಶ್ರಯಃ ಕಾಮಂ ಜಹ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪರಾಣ್ಯಾಹುರಿಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಂ ಮನಃ ।
ಮನಸಸ್ತು ಪರಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಯೋ ಬುದ್ಧೇಃ ಪರತಸ್ತು ಸಃ ॥ 3-42 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ ಪಂಚ ದೇಹಂ ಸ್ಥೂಲಂ ಬಾಹ್ಯಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಚ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ
ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾಂತರತ್ವವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರಾಣಿ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾನಿ ಆಹುಃ ಪಂಡಿತಾಃ । ತಥಾ
ಇಂದ್ರಿಯೇಭ್ಯಃ ಪರಂ ಮನಃ ಸಂಕಲ್ಪವಿಕಲ್ಪಾತ್ಮಕಂ । ತಥಾ ಮನಸಃ ತು ಪರಾ ಬುದ್ಧಿಃ
ನಿಶ್ಚಯಾತ್ಮಿಕಾ । ತಥಾ ಯಃ ಸರ್ವದೃಶ್ಯೇಭ್ಯಃ ಬುದ್ಧ್ಯಂತೇಭ್ಯಃ ಆಭ್ಯಂತರಃ,
ಯಂ ದೇಹಿನಂ ಇಂದ್ರಿಯಾದಿಭಿಃ ಆಶ್ರಯೈಃ ಯುಕ್ತಃ ಕಾಮಃ ಜ್ಞಾನಾವರಣದ್ವಾರೇಣ ಮೋಹಯತಿ
ಇತ್ಯುಕ್ತಂ । ಬುದ್ಧೇಃ ಪರತಸ್ತು ಸಃ, ಸಃ ಬುದ್ಧೇಃ ದ್ರಷ್ಟಾ ಪರ ಆತ್ಮಾ ॥ ತತಃ
ಕಿಂ —
ಏವಂ ಬುದ್ಧೇಃ ಪರಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಸಂಸ್ತಭ್ಯಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಾ ।
ಜಹಿ ಶತ್ರುಂ ಮಹಾಬಾಹೋ ಕಾಮರೂಪಂ ದುರಾಸದಂ ॥ 3-43 ॥
ಏವಂ ಬುದ್ಧೇಃ ಪರಂ ಆತ್ಮಾನಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಸಂಸ್ತಭ್ಯ ಸಮ್ಯಕ್ ಸ್ತಂಭನಂ
ಕೃತ್ವಾ ಆತ್ಮಾನಂ ಸ್ವೇನೈವ ಆತ್ಮನಾ ಸಂಸ್ಕೃತೇನ ಮನಸಾ ಸಮ್ಯಕ್ ಸಮಾಧಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಹಿ ಏನಂ ಶತ್ರುಂ ಹೇ ಮಹಾಬಾಹೋ ಕಾಮರೂಪಂ ದುರಾಸದಂ ದುಃಖೇನ ಆಸದಃ ಆಸಾದನಂ
ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಯಸ್ಯ ತಂ ದುರಾಸದಂ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯಾನೇಕವಿಶೇಷಮಿತಿ ॥
ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಸೂಪನಿಷತ್ಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ
ಶ್ರೀಕೃಷ್ನಾರ್ಜುನಸಂವಾದೇ ಕರ್ಮಯೋಗೋ ನಾಮ ತ್ಱ್^ತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥3 ॥
ಇತಿ
ಶ್ರೀಮದ್-ಪರಮಹಂಸ-ಪರಿವ್ರಾಜಕ-ಆಚಾರ್ಯ-ಪೂಜ್ಯಪಾದ-ಶ್ರೀಶಂಕರ-ಭಗವತಾ
ಕೃತೌ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ-ಭಾಷ್ಯೇ ಕರ್ಮ-ಪ್ರಶಂಸಾ-ಯೋಗಃ ನಾಮ ತೃತೀಯಃ
ಅಧ್ಯಾಯಃ ॥
॥ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ ಶಾಂಕರ-ಭಾಷ್ಯಂ ॥ ॥ ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
ಯೋಽಯಂ ಯೋಗಃ ಅಧ್ಯಾಯದ್ವಯೇನೋಕ್ತಃ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಲಕ್ಷಣಃ, ಸಸನ್ನ್ಯಾಸಃ
ಕರ್ಮಯೋಗೋಪಾಯಃ, ಯಸ್ಮಿನ್ ವೇದಾರ್ಥಃ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಃ, ಪ್ರವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಃ
ನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಶ್ಚ, ಗೀತಾಸು ಚ ಸರ್ವಾಸು ಅಯಮೇವ ಯೋಗೋ ವಿವಕ್ಷಿತೋ
ಭಗವತಾ । ಅತಃ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಂ ವೇದಾರ್ಥಂ ಮನ್ವಾನಃ ತಂ ವಂಶಕಥನೇನ
ಸ್ತೌತಿ ಶ್ರೀಭಗವಾನ್ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಇಮಂ ವಿವಸ್ವತೇ ಯೋಗಂ ಪ್ರೋಕ್ತವಾನಹಮವ್ಯಯಂ ।
ವಿವಸ್ವಾನ್ಮನವೇ ಪ್ರಾಹ ಮನುರಿಕ್ಷ್ವಾಕವೇಽಬ್ರವೀತ್ ॥ 4-1 ॥
ಇಮಂ ಅಧ್ಯಾಯದ್ವಯೇನೋಕ್ತಂ ಯೋಗಂ ವಿವಸ್ವತೇ ಆದಿತ್ಯಾಯ ಸರ್ಗಾದೌ ಪ್ರೋಕ್ತವಾನ್
ಅಹಂ ಜಗತ್ಪರಿಪಾಲಯಿತೄಣಾಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾಣಾಂ ಬಲಾಧಾನಾಯ ತೇನ ಯೋಗಬಲೇನ
ಯುಕ್ತಾಃ ಸಮರ್ಥಾ ಭವಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಿರಕ್ಷಿತುಂ । ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರೇ ಪರಿಪಾಲಿತೇ
ಜಗತ್ ಪರಿಪಾಲಯಿತುಮಲಂ । ಅವ್ಯಯಂ ಅವ್ಯಯಫಲತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಸ್ಯ ಯೋಗಸ್ಯ
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನನಿಷ್ಠಾಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಂ ಫಲಂ ವ್ಯೇತಿ । ಸ ಚ ವಿವಸ್ವಾನ್
ಮನವೇ ಪ್ರಾಹ । ಮನುಃ ಇಕ್ಷ್ವಾಕವೇ ಸ್ವಪುತ್ರಾಯ ಆದಿರಾಜಾಯ ಅಬ್ರವೀತ್ ॥
ಏವಂ ಪರಂಪರಾಪ್ರಾಪ್ತಮಿಮಂ ರಾಜರ್ಷಯೋ ವಿದುಃ ।
ಸ ಕಾಲೇನೇಹ ಮಹತಾ ಯೋಗೋ ನಷ್ಟಃ ಪರಂತಪ ॥ 4-2 ॥
ಏವಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯಪರಂಪರಾಪ್ರಾಪ್ತಂ ಇಮಂ ರಾಜರ್ಷಯಃ ರಾಜಾನಶ್ಚ ತೇ ಋಷಯಶ್ಚ
ರಾಜರ್ಷಯಃ ವಿದುಃ ಇಮಂ ಯೋಗಂ । ಸ ಯೋಗಃ ಕಾಲೇನ ಇಹ ಮಹತಾ ದೀರ್ಘಣ ನಷ್ಟಃ
ವಿಚ್ಛಿನ್ನಸಂಪ್ರದಾಯಃ ಸಂವೃತ್ತಃ । ಹೇ ಪರಂತಪ, ಆತ್ಮನಃ ವಿಪಕ್ಷಭೂತಾಃ
ಪರಾ ಇತಿ ಉಚ್ಯಂತೇ, ತಾನ್ ಶೌರ್ಯತೇಜೋಗಭಸ್ತಿಭಿಃ ಭಾನುರಿವ ತಾಪಯತೀತಿ
ಪರಂತಪಃ ಶತ್ರುತಾಪನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ದುರ್ಬಲಾನಜಿತೇಂದ್ರಿಯಾನ್ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನಷ್ಟಂ
ಯೋಗಮಿಮಮುಪಲಭ್ಯ ಲೋಕಂ ಚ ಅಪುರುಷಾರ್ಥಸಂಬಂಧಿನಂ —
ಸ ಏವಾಯಂ ಮಯಾ ತೇಽದ್ಯ ಯೋಗಃ ಪ್ರೋಕ್ತಃ ಪುರಾತನಃ ।
ಭಕ್ತೋಽಸಿ ಮೇ ಸಖಾ ಚೇತಿ ರಹಸ್ಯಂ ಹ್ಯೇತದುತ್ತಮಂ ॥ 4-3 ॥
ಸ ಏವ ಅಯಂ ಮಯಾ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ಅದ್ಯ ಇದಾನೀಂ ಯೋಗಃ ಪ್ರೋಕ್ತಃ ಪುರಾತನಃ ಭಕ್ತಃ ಅಸಿ ಮೇ
ಸಖಾ ಚ ಅಸಿ ಇತಿ । ರಹಸ್ಯಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಏತತ್ ಉತ್ತಮಂ ಯೋಗಃ ಜ್ಞಾನಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಭಗವತಾ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮುಕ್ತಮಿತಿ ಮಾ ಭೂತ್ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಬುದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ
ಚೋದ್ಯಮಿವ ಕುರ್ವನ್ ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಅಪರಂ ಭವತೋ ಜನ್ಮ ಪರಂ ಜನ್ಮ ವಿವಸ್ವತಃ ।
ಕಥಮೇತದ್ವಿಜಾನೀಯಾಂ ತ್ವಮಾದೌ ಪ್ರೋಕ್ತವಾನಿತಿ ॥ 4-4 ॥
ಅಪರಂ ಅರ್ವಾಕ್ ವಸುದೇವಗೃಹೇ ಭವತೋ ಜನ್ಮ । ಪರಂ ಪೂರ್ವಂ ಸರ್ಗಾದೌ ಜನ್ಮ
ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ವಿವಸ್ವತಃ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ । ತತ್ ಕಥಂ ಏತತ್ ವಿಜಾನೀಯಾಂ ಅವಿರುದ್ಧಾರ್ಥತಯಾ,
ಯಃ ತ್ವಮೇವ ಆದೌ ಪ್ರೋಕ್ತವಾನ್ ಇಮಂ ಯೋಗಂ ಸ ಏವ ಇದಾನೀಂ ಮಹ್ಯಂ ಪ್ರೋಕ್ತವಾನಸಿ
ಇತಿ ॥ ಯಾ ವಾಸುದೇವೇ ಅನೀಶ್ವರಾಸರ್ವಜ್ಞಾಶಂಕಾ ಮೂರ್ಖಾಣಾಂ, ತಾಂ ಪರಿಹರನ್
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ, ಯದರ್ಥೋ ಹ್ಯರ್ಜುನಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಃ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಬಹೂನಿ ಮೇ ವ್ಯತೀತಾನಿ ಜನ್ಮಾನಿ ತವ ಚಾರ್ಜುನ ।
ತಾನ್ಯಹಂ ವೇದ ಸರ್ವಾಣಿ ನ ತ್ವಂ ವೇತ್ಥ ಪರಂತಪ ॥ 4-5 ॥
ಬಹೂನಿ ಮೇ ಮಮ ವ್ಯತೀತಾನಿ ಅತಿಕ್ರಾಂತಾನಿ ಜನ್ಮಾನಿ ತವ ಚ
ಹೇ ಅರ್ಜುನ । ತಾನಿ ಅಹಂ ವೇದ ಜಾನೇ ಸರ್ವಾಣಿ ನ ತ್ವಂ ವೇತ್ಥ ನ
ಜಾನೀಷೇ, ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದಿಪ್ರತಿಬದ್ಧಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿತ್ವಾತ್ । ಅಹಂ ಪುನಃ
ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ ಅನಾವರಣಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿರಿತಿ ವೇದ ಅಹಂ ಹೇ
ಪರಂತಪ ॥ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತವ ನಿತ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭಾವೇಽಪಿ ಜನ್ಮ ಇತಿ,
ಉಚ್ಯತೇ —
ಅಜೋಽಪಿ ಸನ್ನವ್ಯಯಾತ್ಮಾ ಭೂತಾನಾಮೀಶ್ವರೋಽಪಿ ಸನ್ ।
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಸ್ವಾಮಧಿಷ್ಠಾಯ ಸಂಭವಾಮ್ಯಾತ್ಮಮಾಯಯಾ ॥ 4-6 ॥
ಅಜೋಽಪಿ ಜನ್ಮರಹಿತೋಽಪಿ ಸನ್, ತಥಾ ಅವ್ಯಯಾತ್ಮಾ ಅಕ್ಷೀಣಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಸ್ವಭಾವೋಽಪಿ
ಸನ್, ತಥಾ ಭೂತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಾನಾಂ ಈಶ್ವರಃ ಈಶನಶೀಲೋಽಪಿ ಸನ್,
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಸ್ವಾಂ ಮಮ ವೈಷ್ಣವೀಂ ಮಾಯಾಂ ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾಂ, ಯಸ್ಯಾ ವಶೇ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್
ವರ್ತತೇ, ಯಯಾ ಮೋಹಿತಂ ಸತ್ ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ವಾಸುದೇವಂ ನ ಜಾನಾತಿ, ತಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಸ್ವಾಂ
ಅಧಿಷ್ಠಾಯ ವಶೀಕೃತ್ಯ ಸಂಭವಾಮಿ ದೇಹವಾನಿವ ಭವಾಮಿ ಜಾತ ಇವ ಆತ್ಮಮಾಯಯಾ
ಆತ್ಮನಃ ಮಾಯಯಾ, ನ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಲೋಕವತ್ ॥
ತಚ್ಚ ಜನ್ಮ ಕದಾ ಕಿಮರ್ಥಂ ಚ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಯದಾ ಯದಾ ಹಿ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಗ್ಲಾನಿರ್ಭವತಿ ಭಾರತ ।
ಅಭ್ಯುತ್ಥಾನಮಧರ್ಮಸ್ಯ ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸೃಜಾಮ್ಯಹಂ ॥ 4-7 ॥
ಯದಾ ಯದಾ ಹಿ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಗ್ಲಾನಿಃ ಹಾನಿಃ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ
ಪ್ರಾಣಿನಾಮಭ್ಯುದಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಸಾಧನಸ್ಯ ಭವತಿ ಭಾರತ, ಅಭ್ಯುತ್ಥಾನಂ ಉದ್ಭವಃ
ಅಧರ್ಮಸ್ಯ, ತದಾ ತದಾ ಆತ್ಮಾನಂ ಸೃಜಾಮಿ ಅಹಂ ಮಾಯಯಾ ॥ ಕಿಮರ್ಥಂ ? —
ಪರಿತ್ರಾಣಾಯ ಸಾಧೂನಾಂ ವಿನಾಶಾಯ ಚ ದುಷ್ಕೃತಾಂ ।
ಧರ್ಮಸಂಸ್ಥಾಪನಾರ್ಥಾಯ ಸಂಭವಾಮಿ ಯುಗೇ ಯುಗೇ ॥ 4-8 ॥
ಪರಿತ್ರಾಣಾಯ ಪರಿರಕ್ಷಣಾಯ ಸಾಧೂನಾಂ ಸನ್ಮಾರ್ಗಸ್ಥಾನಾಂ, ವಿನಾಶಾಯ ಚ ದುಷ್ಕೃತಾಂ
ಪಾಪಕಾರಿಣಾಂ, ಕಿಂಚ ಧರ್ಮಸಂಸ್ಥಾಪನಾರ್ಥಾಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಸಮ್ಯಕ್ ಸ್ಥಾಪನಂ
ತದರ್ಥಂ ಸಂಭವಾಮಿ ಯುಗೇ ಯುಗೇ ಪ್ರತಿಯುಗಂ ॥ ತತ್ —
ಜನ್ಮ ಕರ್ಮ ಚ ಮೇ ದಿವ್ಯಮೇವಂ ಯೋ ವೇತ್ತಿ ತತ್ತ್ವತಃ ।
ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ದೇಹಂ ಪುನರ್ಜನ್ಮ ನೈತಿ ಮಾಮೇತಿ ಸೋಽರ್ಜುನ ॥ 4-9 ॥
ಜನ್ಮ ಮಾಯಾರೂಪಂ ಕರ್ಮ ಚ ಸಾಧೂನಾಂ ಪರಿತ್ರಾಣಾದಿ ಮೇ ಮಮ ದಿವ್ಯಂ ಅಪ್ರಾಕೃತಂ
ಐಶ್ವರಂ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಯಃ ವೇತ್ತಿ ತತ್ತ್ವತಃ ತತ್ತ್ವೇನ ಯಥಾವತ್ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ದೇಹಂ
ಇಮಂ ಪುನರ್ಜನ್ಮ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಂ ನ ಏತಿ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಮಾಂ ಏತಿ ಆಗಚ್ಛತಿ ಸಃ
ಮುಚ್ಯತೇ ಹೇ ಅರ್ಜುನ ॥ ನೈಷ ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗ ಇದಾನೀಂ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ?
ಪೂರ್ವಮಪಿ —
ವೀತರಾಗಭಯಕ್ರೋಧಾ ಮನ್ಮಯಾ ಮಾಮುಪಾಶ್ರಿತಾಃ ।
ಬಹವೋ ಜ್ಞಾನತಪಸಾ ಪೂತಾ ಮದ್ಭಾವಮಾಗತಾಃ ॥ 4-10 ॥
ವೀತರಾಗಭಯಕ್ರೋಧಾಃ ರಾಗಶ್ಚ ಭಯಂ ಚ ಕ್ರೋಧಶ್ಚ ವೀತಾಃ ವಿಗತಾಃ ಯೇಭ್ಯಃ
ತೇ ವೀತರಾಗಭಯಕ್ರೋಧಾಃ ಮನ್ಮಯಾಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಈಶ್ವರಾಭೇದದರ್ಶಿನಃ ಮಾಮೇವ
ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಉಪಾಶ್ರಿತಾಃ ಕೇವಲಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಹವಃ ಅನೇಕೇ
ಜ್ಞಾನತಪಸಾ ಜ್ಞಾನಮೇವ ಚ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯಂ ತಪಃ ತೇನ ಜ್ಞಾನತಪಸಾ
ಪೂತಾಃ ಪರಾಂ ಶುದ್ಧಿಂ ಗತಾಃ ಸಂತಃ ಮದ್ಭಾವಂ ಈಶ್ವರಭಾವಂ ಮೋಕ್ಷಂ
ಆಗತಾಃ ಸಮನುಪ್ರಾಪ್ತಾಃ । ಇತರತಪೋನಿರಪೇಕ್ಷಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಲಿಂಗಂ
“ಜ್ಞಾನತಪಸಾ” ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ॥ ತವ ತರ್ಹಿ ರಾಗದ್ವೇಷೌ ಸ್ತಃ,
ಯೇನ ಕೇಭ್ಯಶ್ಚಿದೇವ ಆತ್ಮಭಾವಂ ಪ್ರಯಚ್ಛಸಿ ನ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಯೇ ಯಥಾ ಮಾಂ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ತಾಂಸ್ತಥೈವ ಭಜಾಮ್ಯಹಂ ।
ಮಮ ವರ್ತ್ಮಾನುವರ್ತಂತೇ ಮನುಷ್ಯಾಃ ಪಾರ್ಥ ಸರ್ವಶಃ ॥ 4-11 ॥
ಯೇ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಯೇನ ಪ್ರಯೋಜನೇನ ಯತ್ಫಲಾರ್ಥಿತಯಾ ಮಾಂ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ತಾನ್
ತಥೈವ ತತ್ಫಲದಾನೇನ ಭಜಾಮಿ ಅನುಗೃಹ್ಣಾಮಿ ಅಹಂ ಇತ್ಯೇತತ್ । ತೇಷಾಂ ಮೋಕ್ಷಂ
ಪ್ರತಿ ಅನರ್ಥಿತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಏಕಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಂ ಫಲಾರ್ಥಿತ್ವಂ ಚ ಯುಗಪತ್
ಸಂಭವತಿ । ಅತಃ ಯೇ ಫಲಾರ್ಥಿನಃ ತಾನ್ ಫಲಪ್ರದಾನೇನ, ಯೇ ಯಥೋಕ್ತಕಾರಿಣಸ್ತು
ಅಫಲಾರ್ಥಿನಃ ಮುಮುಕ್ಷವಶ್ಚ ತಾನ್ ಜ್ಞಾನಪ್ರದಾನೇನ, ಯೇ ಜ್ಞಾನಿನಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಃ
ಮುಮುಕ್ಷವಶ್ಚ ತಾನ್ ಮೋಕ್ಷಪ್ರದಾನೇನ, ತಥಾ ಆರ್ತಾನ್ ಆರ್ತಿಹರಣೇನ ಇತ್ಯೇವಂ ಯಥಾ
ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ಯೇ ತಾನ್ ತಥೈವ ಭಜಾಮಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಪುನಃ ರಾಗದ್ವೇಷನಿಮಿತ್ತಂ
ಮೋಹನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಕಂಚಿತ್ ಭಜಾಮಿ । ಸರ್ವಥಾಪಿ ಸರ್ವಾವಸ್ಥಸ್ಯ ಮಮ ಈಶ್ವರಸ್ಯ
ವರ್ತ್ಮ ಮಾರ್ಗಂ ಅನುವರ್ತಂತೇ ಮನುಷ್ಯಾಃ — ಯತ್ಫಲಾರ್ಥಿತಯಾ ಯಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣಿ
ಅಧಿಕೃತಾಃ ಯೇ ಪ್ರಯತಂತೇ ತೇ ಮನುಷ್ಯಾ ಅತ್ರ ಉಚ್ಯಂತೇ — ಹೇ ಪಾರ್ಥ ಸರ್ವಶಃ
ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೈಃ ॥ ಯದಿ ತವ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ರಾಗಾದಿದೋಷಾಭಾವಾತ್ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಷು
ಅನುಜಿಘೃಕ್ಷಾಯಾಂ ತುಲ್ಯಾಯಾಂ ಸರ್ವಫಲಪ್ರದಾನಸಮರ್ಥೇ ಚ ತ್ವಯಿ ಸತಿ
“ವಾಸುದೇವಃ ಸರ್ವಂ” ಇತಿ ಜ್ಞಾನೇನೈವ ಮುಮುಕ್ಷವಃ ಸಂತಃ ಕಸ್ಮಾತ್
ತ್ವಾಮೇವ ಸರ್ವೇ ನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ಇತಿ ? ಶೃಣು ತತ್ರ ಕಾರಣಂ —
ಕಾಂಕ್ಷಂತಃ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಿದ್ಧಿಂ ಯಜಂತ ಇಹ ದೇವತಾಃ ।
ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಹಿ ಮಾನುಷೇ ಲೋಕೇ ಸಿದ್ಧಿರ್ಭವತಿ ಕರ್ಮಜಾ ॥ 4-12 ॥
ಕಾಂಕ್ಷಂತಃ ಅಭೀಪ್ಸಂತಃ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಿದ್ಧಿಂ ಫಲನಿಷ್ಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯಂತಃ
ಯಜಂತೇ ಇಹ ಅಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇ ದೇವತಾಃ ಇಂದ್ರಾಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾಃ ; “ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ
ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇ ಅನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುರೇವಂ ಸ
ದೇವಾನಾಂ” (ಬೃ. ಉ. 1-4-10) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತೇಷಾಂ ಹಿ ಭಿನ್ನದೇವತಾಯಾಜಿನಾಂ
ಫಲಾಕಾಂಕ್ಷಿಣಾಂ ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಶೀಘ್ರಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಮಾನುಷೇ ಲೋಕೇ, ಮನುಷ್ಯಲೋಕೇ ಹಿ
ಶಾಸ್ತ್ರಾಧಿಕಾರಃ । “ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಹಿ ಮಾನುಷೇ ಲೋಕೇ” ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್
ಅನ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಕರ್ಮಫಲಸಿದ್ಧಿಂ ದರ್ಶಯತಿ ಭಗವಾನ್ । ಮಾನುಷೇ ಲೋಕೇ
ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿಕರ್ಮಾಣಿ ಇತಿ ವಿಶೇಷಃ, ತೇಷಾಂ ಚ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದ್ಯಧಿಕಾರಿಕರ್ಮಣಾಂ
ಫಲಸಿದ್ಧಿಃ ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಭವತಿ । ಕರ್ಮಜಾ ಕರ್ಮಣೋ ಜಾತಾ ॥ ಮಾನುಷೇ ಏವ ಲೋಕೇ
ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಃ, ನ ಅನ್ಯೇಷು ಲೋಕೇಷು ಇತಿ ನಿಯಮಃ ಕಿನ್ನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ ?
ಅಥವಾ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿಪ್ರವಿಭಾಗೋಪೇತಾಃ ಮನುಷ್ಯಾಃ ಮಮ ವರ್ತ್ಮ ಅನುವರ್ತಂತೇ
ಸರ್ವಶಃ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಃ ಕಾರಣಾತ್ ನಿಯಮೇನ ತವೈವ ವರ್ತ್ಮ ಅನುವರ್ತಂತೇ
ನ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಇತಿ ? ಉಚ್ಯತೇ —
ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಂ ಮಯಾ ಸೃಷ್ಟಂ ಗುಣಕರ್ಮವಿಭಾಗಶಃ ।
ತಸ್ಯ ಕರ್ತಾರಮಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧ್ಯಕರ್ತಾರಮವ್ಯಯಂ ॥ 4-13 ॥
ಚತ್ವಾರ ಏವ ವರ್ಣಾಃ ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಂ ಮಯಾ ಈಶ್ವರೇಣ ಸೃಷ್ಟಂ ಉತ್ಪಾದಿತಂ,
”ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಸ್ಯ ಮುಖಮಾಸೀತ್” (ಋ. 10-8-91)ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ।
ಗುಣಕರ್ಮವಿಭಾಗಶಃ ಗುಣವಿಭಾಗಶಃ ಕರ್ಮವಿಭಾಗಶಶ್ಚ । ಗುಣಾಃ
ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ । ತತ್ರ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ
“ಶಮೋ ದಮಸ್ತಪಃ” (ಭ. ಗೀ. 18-42) ಇತ್ಯಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ,
ಸತ್ತ್ವೋಪಸರ್ಜನರಜಃಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ಶೌರ್ಯತೇಜಃಪ್ರಭೃತೀನಿ
ಕರ್ಮಾಣಿ, ತಮಉಪಸರ್ಜನರಜಃಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ವೈಶ್ಯಸ್ಯ ಕೃಷ್ಯಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ,
ರಜಉಪಸರ್ಜನತಮಃಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಶುಶ್ರೂಷೈವ ಕರ್ಮ ಇತ್ಯೇವಂ
ಗುಣಕರ್ಮವಿಭಾಗಶಃ ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಂ ಮಯಾ ಸೃಷ್ಟಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಚ್ಚ ಇದಂ
ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಂ ನ ಅನ್ಯೇಷು ಲೋಕೇಷು, ಅತಃ ಮಾನುಷೇ ಲೋಕೇ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ । ಹಂತ
ತರ್ಹಿ ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ಗಾದೇಃ ಕರ್ಮಣಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ ತತ್ಫಲೇನ ಯುಜ್ಯಸೇ, ಅತಃ ನ
ತ್ವಂ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಃ ನಿತ್ಯೇಶ್ವರಶ್ಚ ಇತಿ ? ಉಚ್ಯತೇ — ಯದ್ಯಪಿ ಮಾಯಾಸಂವ್ಯವಹಾರೇಣ
ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಕರ್ತಾರಮಪಿ ಸಂತಂ ಮಾಂ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ವಿದ್ಧಿ ಅಕರ್ತಾರಂ । ಅತ
ಏವ ಅವ್ಯಯಂ ಅಸಂಸಾರಿಣಂ ಚ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ॥ ಯೇಷಾಂ ತು ಕರ್ಮಣಾಂ ಕರ್ತಾರಂ ಮಾಂ
ಮನ್ಯಸೇ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ತೇಷಾಂ ಅಕರ್ತಾ ಏವಾಹಂ, ಯತಃ —
ನ ಮಾಂ ಕರ್ಮಾಣಿ ಲಿಂಪಂತಿ ನ ಮೇ ಕರ್ಮಫಲೇ ಸ್ಪೃಹಾ ।
ಇತಿ ಮಾಂ ಯೋಽಭಿಜಾನಾತಿ ಕರ್ಮಭಿರ್ನ ಸ ಬಧ್ಯತೇ ॥ 4-14 ॥
ನ ಮಾಂ ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಲಿಂಪಂತಿ ದೇಹಾದ್ಯಾರಂಭಕತ್ವೇನ, ಅಹಂಕಾರಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ
ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲೇಷು ಮೇ ಮಮ ಸ್ಪೃಹಾ ತೃಷ್ಣಾ । ಯೇಷಾಂ ತು ಸಂಸಾರಿಣಾಂ
“ಅಹಂ ಕರ್ತಾ” ಇತ್ಯಭಿಮಾನಃ ಕರ್ಮಸು, ಸ್ಪೃಹಾ ತತ್ಫಲೇಷು ಚ, ತಾನ್
ಕರ್ಮಾಣಿ ಲಿಂಪಂತಿ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ, ತದಭಾವಾತ್ ನ ಮಾಂ ಕರ್ಮಾಣಿ ಲಿಂಪಂತಿ । ಇತಿ ಏವಂ
ಯಃ ಅನ್ಯೋಽಪಿ ಮಾಂ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಅಭಿಜಾನಾತಿ “ನಾಹಂ ಕರ್ತಾ ನ ಮೇ ಕರ್ಮಫಲೇ
ಸ್ಪೃಹಾ” ಇತಿ ಸಃ ಕರ್ಮಭಿಃ ನ ಬಧ್ಯತೇ, ತಸ್ಯಾಪಿ ನ ದೇಹಾದ್ಯಾರಂಭಕಾಣಿ
ಕರ್ಮಾಣಿ ಭವಂತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ “ನಾಹಂ ಕರ್ತಾ ನ ಮೇ ಕರ್ಮಫಲೇ ಸ್ಪೃಹಾ”
ಇತಿ —
ಏವಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಕೃತಂ ಕರ್ಮ ಪೂರ್ವೈರಪಿ ಮುಮುಕ್ಷುಭಿಃ ।
ಕುರು ಕರ್ಮೈವ ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವಂ ಪೂರ್ವೈಃ ಪೂರ್ವತರಂ ಕೃತಂ ॥ 4-15 ॥
ಏವಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಕೃತಂ ಕರ್ಮ ಪೂರ್ವೈಃ ಅಪಿ ಅತಿಕ್ರಾಂತೈಃ ಮುಮುಕ್ಷುಭಿಃ । ಕುರು
ತೇನ ಕರ್ಮೈವ ತ್ವಂ, ನ ತೂಷ್ಣೀಮಾಸನಂ ನಾಪಿ ಸನ್ನ್ಯಾಸಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ತ್ವಂ
ಪೂರ್ವೈರಪಿ ಅನುಷ್ಠಿತತ್ವಾತ್, ಯದಿ ಅನಾತ್ಮಜ್ಞಃ ತ್ವಂ ತದಾ ಆತ್ಮಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ,
ತತ್ತ್ವವಿಚ್ಚೇತ್ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಪೂರ್ವೈಃ ಜನಕಾದಿಭಿಃ ಪೂರ್ವತರಂ ಕೃತಂ ನ
ಅಧುನಾತನಂ ಕೃತಂ ನಿರ್ವರ್ತಿತಂ ॥ ತತ್ರ ಕರ್ಮ ಚೇತ್ ಕರ್ತವ್ಯಂ ತ್ವದ್ವಚನಾದೇವ
ಕರೋಮ್ಯಹಂ, ಕಿಂ ವಿಶೇಷಿತೇನ “ಪೂರ್ವೈಃ ಪೂರ್ವತರಂ ಕೃತಂ” ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ
; ಯಸ್ಮಾತ್ ಮಹತ್ ವೈಷಮ್ಯಂ ಕರ್ಮಣಿ । ಕಥಂ ? —
ಕಿಂ ಕರ್ಮ ಕಿಮಕರ್ಮೇತಿ ಕವಯೋಽಪ್ಯತ್ರ ಮೋಹಿತಾಃ ।
ತತ್ತೇ ಕರ್ಮ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮೋಕ್ಷ್ಯಸೇಽಶುಭಾತ್ ॥ 4-16 ॥
ಕಿಂ ಕರ್ಮ ಕಿಂ ಚ ಅಕರ್ಮ ಇತಿ ಕವಯಃ ಮೇಧಾವಿನಃ ಅಪಿ ಅತ್ರ ಅಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಾದಿವಿಷಯೇ
ಮೋಹಿತಾಃ ಮೋಹಂ ಗತಾಃ । ತತ್ ಅತಃ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ಅಹಂ ಕರ್ಮ ಅಕರ್ಮ ಚ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ,
ಯತ್ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿದಿತ್ವಾ ಕರ್ಮಾದಿ ಮೋಕ್ಷ್ಯಸೇ ಅಶುಭಾತ್ ಸಂಸಾರಾತ್ ॥ ನ ಚೈತತ್ತ್ವಯಾ
ಮಂತವ್ಯಂ — ಕರ್ಮ ನಾಮ ದೇಹಾದಿಚೇಷ್ಟಾ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಂ, ಅಕರ್ಮ ನಾಮ ತದಕ್ರಿಯಾ
ತೂಷ್ಣೀಮಾಸನಂ ; ಕಿಂ ತತ್ರ ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ ? ಇತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್, ಉಚ್ಯತೇ —
ಕರ್ಮಣೋ ಹ್ಯಪಿ ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ ಚ ವಿಕರ್ಮಣಃ ।
ಅಕರ್ಮಣಶ್ಚ ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ ಗಹನಾ ಕರ್ಮಣೋ ಗತಿಃ ॥ 4-17 ॥
ಕರ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಹಿತಸ್ಯ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಪಿ ಅಸ್ತಿ ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ, ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ ಚ ಅಸ್ತ್ಯೇವ
ವಿಕರ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಸ್ಯ, ತಥಾ ಅಕರ್ಮಣಶ್ಚ ತೂಷ್ಣೀಂಭಾವಸ್ಯ ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ
ಅಸ್ತಿ ಇತಿ ತ್ರಿಷ್ವಪ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಗಹನಾ ವಿಷಮಾ ದುರ್ಜ್ಞೇಯಾ —
ಕರ್ಮಣಃ ಇತಿ ಉಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಾದೀನಾಂ — ಕರ್ಮಾಕರ್ಮವಿಕರ್ಮಣಾಂ ಗತಿಃ
ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕಿಂ ಪುನಸ್ತತ್ತ್ವಂ ಕರ್ಮಾದೇಃ ಯತ್ ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಮಿ ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ? ಉಚ್ಯತೇ —
ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ ಯಃ ಪಶ್ಯೇದಕರ್ಮಣಿ ಚ ಕರ್ಮ ಯಃ ।
ಸ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ಮನುಷ್ಯೇಷು ಸ ಯುಕ್ತಃ ಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮಕೃತ್ ॥ 4-18 ॥
ಕರ್ಮಣಿ, ಕ್ರಿಯತೇ ಇತಿ ಕರ್ಮ ವ್ಯಾಪಾರಮಾತ್ರಂ, ತಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣಿ ಅಕರ್ಮ ಕರ್ಮಾಭಾವಂ
ಯಃ ಪಶ್ಯೇತ್, ಅಕರ್ಮಣಿ ಚ ಕರ್ಮಾಭಾವೇ ಕರ್ತೃತಂತ್ರತ್ವಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೋಃ
— ವಸ್ತು ಅಪ್ರಾಪ್ಯೈವ ಹಿ ಸರ್ವ ಏವ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಅವಿದ್ಯಾಭೂಮೌ
ಏವ — ಕರ್ಮ ಯಃ ಪಶ್ಯೇತ್ ಪಶ್ಯತಿ, ಸಃ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ಮನುಷ್ಯೇಷು, ಸಃ
ಯುಕ್ತಃ ಯೋಗೀ ಚ, ಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮಕೃತ್ ಸಮಸ್ತಕರ್ಮಕೃಚ್ಚ ಸಃ, ಇತಿ ಸ್ತೂಯತೇ
ಕರ್ಮಾಕರ್ಮಣೋರಿತರೇತರದರ್ಶೀ ॥ ನನು ಕಿಮಿದಂ ವಿರುದ್ಧಮುಚ್ಯತೇ “ಕರ್ಮಣಿ
ಅಕರ್ಮ ಯಃ ಪಶ್ಯೇತ್” ಇತಿ “ಅಕರ್ಮಣಿ ಚ ಕರ್ಮ” ಇತಿ ; ನ ಹಿ ಕರ್ಮ
ಅಕರ್ಮ ಸ್ಯಾತ್, ಅಕರ್ಮ ವಾ ಕರ್ಮ । ತತ್ರ ವಿರುದ್ಧಂ ಕಥಂ ಪಶ್ಯೇತ್ ದ್ರಷ್ಟಾ ? —
ನ, ಅಕರ್ಮ ಏವ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಸತ್ ಕರ್ಮವತ್ ಅವಭಾಸತೇ ಮೂಢದೃಷ್ಟೇಃ ಲೋಕಸ್ಯ,
ತಥಾ ಕರ್ಮೈವ ಅಕರ್ಮವತ್ । ತತ್ರ ಯಥಾಭೂತದರ್ಶನಾರ್ಥಮಾಹ ಭಗವಾನ್
— “ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ ಯಃ ಪಶ್ಯೇತ್” ಇತ್ಯಾದಿ । ಅತೋ ನ ವಿರುದ್ಧಂ ।
ಬುದ್ಧಿಮತ್ತ್ವಾದ್ಯುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । “ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ” (ಭ. ಗೀ. 4-17) ಇತಿ
ಚ ಯಥಾಭೂತದರ್ಶನಮುಚ್ಯತೇ । ನ ಚ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಾತ್ ಅಶುಭಾತ್ ಮೋಕ್ಷಣಂ
ಸ್ಯಾತ್ ; “ಯತ್ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮೋಕ್ಷ್ಯಸೇಽಶುಭಾತ್” (ಭ. ಗೀ. 4-16)
ಇತಿ ಚ ಉಕ್ತಂ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕರ್ಮಾಕರ್ಮಣೀ ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ಗೃಹೀತೇ ಪ್ರಾಣಿಭಿಃ
ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಗ್ರಹಣನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಭಗವತೋ ವಚನಂ “ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ
ಯಃ” ಇತ್ಯಾದಿ । ನ ಚ ಅತ್ರ ಕರ್ಮಾಧಿಕರಣಮಕರ್ಮ ಅಸ್ತಿ, ಕುಂಡೇ ಬದರಾಣೀವ ।
ನಾಪಿ ಅಕರ್ಮಾಧಿಕರಣಂ ಕರ್ಮಾಸ್ತಿ, ಕರ್ಮಾಭಾವತ್ವಾದಕರ್ಮಣಃ । ಅತಃ ವಿಪರೀತಗೃಹೀತೇ
ಏವ ಕರ್ಮಾಕರ್ಮಣೀ ಲೌಕಿಕೈಃ, ಯಥಾ ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾಯಾಮುದಕಂ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಂ
ವಾ ರಜತಂ । ನನು ಕರ್ಮ ಕರ್ಮೈವ ಸರ್ವೇಷಾಂ ನ ಕ್ವಚಿತ್ ವ್ಯಭಿಚರತಿ
— ತತ್ ನ, ನೌಸ್ಥಸ್ಯ ನಾವಿ ಗಚ್ಛಂತ್ಯಾಂ ತಟಸ್ಥೇಷು ಅಗತಿಷು ನಗೇಷು
ಪ್ರತಿಕೂಲಗತಿದರ್ಶನಾತ್, ದೂರೇಷು ಚಕ್ಷುಷಾ ಅಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟೇಷು ಗಚ್ಛತ್ಸು
ಗತ್ಯಭಾವದರ್ಶನಾತ್, ಏವಂ ಇಹಾಪಿ ಅಕರ್ಮಣಿ ಕರ್ಮದರ್ಶನಂ ಕರ್ಮಣಿ
ಚ ಅಕರ್ಮದರ್ಶನಂ ವಿಪರೀತದರ್ಶನಂ ಯೇನ ತನ್ನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮುಚ್ಯತೇ
“ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ ಯಃ ಪಶ್ಯೇತ್” ಇತ್ಯಾದಿ ॥ ತದೇತತ್ ಉಕ್ತಪ್ರತಿವಚನಮಪಿ
ಅಸಕೃತ್ ಅತ್ಯಂತವಿಪರೀತದರ್ಶನಭಾವಿತತಯಾ ಮೋಮುಹ್ಯಮಾನೋ ಲೋಕಃ ಶ್ರುತಮಪಿ
ಅಸಕೃತ್ ತತ್ತ್ವಂ ವಿಸ್ಮೃತ್ಯ ವಿಸ್ಮೃತ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರಸಂಗಂ ಅವತಾರ್ಯಾವತಾರ್ಯ
ಚೋದಯತಿ ಇತಿ ಪುನಃ ಪುನಃ ಉತ್ತರಮಾಹ ಭಗವಾನ್, ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ಚ
ಆಲಕ್ಶ್ಯ ವಸ್ತುನಃ । “ಅವ್ಯಕ್ತೋಽಯಮಚಿಂತ್ಯೋಽಯಂ” (ಭ. ಗೀ. 2-25)
“ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ” (ಭ. ಗೀ. 2-20) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ಮಾಭಾವಃ
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಉಕ್ತಃ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಶ್ಚ । ತಸ್ಮಿನ್ ಆತ್ಮನಿ
ಕರ್ಮಾಭಾವೇ ಅಕರ್ಮಣಿ ಕರ್ಮವಿಪರೀತದರ್ಶನಂ ಅತ್ಯಂತನಿರೂಢಂ ; ಯತಃ,
“ಕಿಂ ಕರ್ಮ ಕಿಮಕರ್ಮೇತಿ ಕವಯೋಽಪ್ಯತ್ರ ಮೋಹಿತಾಃ” (ಭ. ಗೀ. 4-16) ।
ದೇಹಾದ್ಯಾಶ್ರಯಂ ಕರ್ಮ ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾರೋಪ್ಯ “ಅಹಂ ಕರ್ತಾ, ಮಮ ಏತತ್ ಕರ್ಮ,
ಮಯಾ ಅಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಂ ಭೋಕ್ತವ್ಯಂ” ಇತಿ ಚ, ತಥಾ “ಅಹಂ ತೂಷ್ಣೀಂ
ಭವಾಮಿ, ಯೇನ ಅಹಂ ನಿರಾಯಾಸಃ ಅಕರ್ಮಾ ಸುಖೀ ಸ್ಯಾಂ” ಇತಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಾಶ್ರಯಂ
ವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮಂ ತತ್ಕೃತಂ ಚ ಸುಖಿತ್ವಂ ಆತ್ಮನಿ ಅಧ್ಯಾರೋಪ್ಯ “ನ ಕರೋಮಿ
ಕಿಂಚಿತ್, ತೂಷ್ಣೀಂ ಸುಖಮಾಸೇ” ಇತಿ ಅಭಿಮನ್ಯತೇ ಲೋಕಃ । ತತ್ರೇದಂ ಲೋಕಸ್ಯ
ವಿಪರರೀತದರ್ಶನಾಪನಯಾಯ ಆಹ ಭಗವಾನ್ — “ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ ಯಃ
ಪಶ್ಯೇತ್” ಇತ್ಯಾದಿ ॥ ಅತ್ರ ಚ ಕರ್ಮ ಕರ್ಮೈವ ಸತ್ ಕಾರ್ಯಕರಣಾಶ್ರಯಂ
ಕರ್ಮರಹಿತೇ ಅವಿಕ್ರಿಯೇ ಆತ್ಮನಿ ಸರ್ವೈಃ ಅಧ್ಯಸ್ತಂ, ಯತಃ ಪಂಡಿತೋಽಪಿ “ಅಹಂ
ಕರೋಮಿ” ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ । ಅತಃ ಆತ್ಮಸಮವೇತತಯಾ ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಕರ್ಮಣಿ
ನದೀಕೂಲಸ್ಥೇಷ್ವಿವ ವೃಕ್ಷೇಷು ಗತಿಪ್ರಾತಿಲೋಮ್ಯೇನ ಅಕರ್ಮ ಕರ್ಮಾಭಾವಂ ಯಥಾಭೂತಂ
ಗತ್ಯಭಾವಮಿವ ವೃಕ್ಷೇಷು ಯಃ ಪಶ್ಯೇತ್, ಅಕರ್ಮಣಿ ಚ ಕಾರ್ಯಕರಣವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮೇ
ಕರ್ಮವತ್ ಆತ್ಮನಿ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತೇ, “ತೂಷ್ಣೀಂ ಅಕುರ್ವನ್ ಸುಖಂ ಆಸೇ”
ಇತ್ಯಹಂಕಾರಾಭಿಸಂಧಿ-ಹೇತುತ್ವಾತ್, ತಸ್ಮಿನ್ ಅಕರ್ಮಣಿ ಚ ಕರ್ಮ ಯಃ ಪಶ್ಯೇತ್,
ಯಃ ಏವಂ ಕರ್ಮಾಕರ್ಮವಿಭಾಗಜ್ಞಃ ಸಃ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ಪಂಡಿತಃ ಮನುಷ್ಯೇಷು, ಸಃ
ಯುಕ್ತಃ ಯೋಗೀ ಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮಕೃಚ್ಚ ಸಃ ಅಶುಭಾತ್ ಮೋಕ್ಷಿತಃ ಕೃತಕೃತ್ಯೋ
ಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಅಯಂ ಶ್ಲೋಕಃ ಅನ್ಯಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ಕೈಶ್ಚಿತ್ । ಕಥಂ ?
ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕಿಲ ಕರ್ಮಣಾಂ ಈಶ್ವರಾರ್ಥೇ ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಾನಾಂ ತತ್ಫಲಾಭಾವಾತ್
ಅಕರ್ಮಾಣಿ ತಾನಿ ಉಚ್ಯಂತೇ ಗೌಣ್ಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ । ತೇಷಾಂ ಚ ಅಕರಣಂ ಅಕರ್ಮ ;
ತಚ್ಚ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಫಲತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮ ಉಚ್ಯತೇ ಗೌಣ್ಯೈವ ವೃತ್ತ್ಯಾ । ತತ್ರ
ನಿತ್ಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಅಕರ್ಮ ಯಃ ಪಶ್ಯೇತ್ ಫಲಾಭಾವಾತ್ ; ತಥಾ ಧೇನುರಪಿ ಗೌಃ
ಅಗೌಃ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಕ್ಷೀರಾಖ್ಯಂ ಫಲಂ ನ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ ಇತಿ, ತದ್ವತ್ । ತಥಾ
ನಿತ್ಯಾಕರಣೇ ತು ಅಕರ್ಮಣಿ ಚ ಕರ್ಮ ಯಃ ಪಶ್ಯೇತ್ ನರಕಾದಿಪ್ರತ್ಯವಾಯಫಲಂ
ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ ಇತಿ ॥ ನೈತತ್ ಯುಕ್ತಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ । ಏವಂ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಅಶುಭಾತ್
ಮೋಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತೇಃ “ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮೋಕ್ಷ್ಯಸೇಽಶುಭಾತ್” (ಭ. ಗೀ. 4-16)
ಇತಿ ಭಗವತಾ ಉಕ್ತಂ ವಚನಂ ಬಾಧ್ಯೇತ । ಕಥಂ ? ನಿತ್ಯಾನಾಮನುಷ್ಠಾನಾತ್
ಅಶುಭಾತ್ ಸ್ಯಾತ್ ನಾಮ ಮೋಕ್ಷಣಂ, ನ ತು ತೇಷಾಂ ಫಲಾಭಾವಜ್ಞಾನಾತ್ । ನ ಹಿ ನಿತ್ಯಾನಾಂ
ಫಲಾಭಾವಜ್ಞಾನಂ ಅಶುಭಮುಕ್ತಿಫಲತ್ವೇನ ಚೋದಿತಂ, ನಿತ್ಯಕರ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಾ ।
ನ ಚ ಭಗವತೈವೇಹೋಕ್ತಂ । ಏತೇ ಅಕರ್ಮಣಿ ಕರ್ಮದರ್ಶನಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಂ ।
ನ ಹಿ ಅಕರ್ಮಣಿ “ಕರ್ಮ” ಇತಿ ದರ್ಶನಂ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ಇಹ ಚೋದ್ಯತೇ,
ನಿತ್ಯಸ್ಯ ತು ಕರ್ತವ್ಯತಾಮಾತ್ರಂ । ನ ಚ “ಅಕರಣಾತ್ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋ
ಭವತಿ” ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಕಿಂಚಿತ್ ಫಲಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನಾಪಿ ನಿತ್ಯಾಕರಣಂ
ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನ ಚೋದಿತಂ । ನಾಪಿ “ಕರ್ಮ ಅಕರ್ಮ” ಇತಿ ಮಿಥ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್
ಅಶುಭಾತ್ ಮೋಕ್ಷಣಂ ಬುದ್ದಿಮತ್ತ್ವಂ ಯುಕ್ತತಾ ಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮಕೃತ್ತ್ವಾದಿ ಚ ಫಲಂ
ಉಪಪದ್ಯತೇ, ಸ್ತುತಿರ್ವಾ । ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮೇವ ಹಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಅಶುಭರೂಪಂ । ಕುತಃ
ಅನ್ಯಸ್ಮಾದಶುಭಾತ್ ಮೋಕ್ಷಣಂ ? ನ ಹಿ ತಮಃ ತಮಸೋ ನಿವರ್ತಕಂ ಭವತಿ ॥ ನನು
ಕರ್ಮಣಿ ಯತ್ ಅಕರ್ಮದರ್ಶನಂ ಅಕರ್ಮಣಿ ವಾ ಕರ್ಮದರ್ಶನಂ ನ ತತ್ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ;
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಗೌಣಂ ಫಲಭಾವಾಭಾವನಿಮಿತ್ತಂ — ನ, ಕರ್ಮಾಕರ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದಪಿ
ಗೌಣಾತ್ ಫಲಸ್ಯ ಅಶ್ರವಣಾತ್ । ನಾಪಿ ಶ್ರುತಹಾನ್ಯಶ್ರುತಪರಿಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಕಶ್ಚಿತ್
ವಿಶೇಷ ಉಪಲಭ್ಯತೇ । ಸ್ವಶಬ್ದೇನಾಪಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ “ನಿತ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ
ಫಲಂ ನಾಸ್ತಿ, ಅಕರಣಾಚ್ಚ ತೇಷಾಂ ನರಕಪಾತಃ ಸ್ಯಾತ್” ಇತಿ ; ತತ್ರ
ವ್ಯಾಜೇನ ಪರವ್ಯಾಮೋಹರೂಪೇಣ “ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ ಯಃ ಪಸ್ಯೇತ್” ಇತ್ಯಾದಿನಾ
ಕಿಂ ? ತತ್ರ ಏವಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷಾಣೇನ ಭಗವತೋಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಲೋಕವ್ಯಾಮೋಹಾರ್ಥಮಿತಿ
ವ್ಯಕ್ತಂ ಕಲ್ಪಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಏತತ್ ಛದ್ಮರೂಪೇಣ ವಾಕ್ಯೇನ ರಕ್ಷಣೀಯಂ ವಸ್ತು
; ನಾಪಿ ಶಬ್ದಾಂತರೇಣ ಪುನಃ ಪುನಃ ಉಚ್ಯಮಾನಂ ಸುಬೋಧಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯೇವಂ ವಕ್ತುಂ
ಯುಕ್ತಂ । “ಕರ್ಮಣ್ಯೇವಾಧಿಕಾರಸ್ತೇ” (ಭ. ಗೀ. 2-47) ಇತ್ಯತ್ರ ಹಿ
ಸ್ಫುಟತರ ಉಕ್ತಃ ಅರ್ಥಃ, ನ ಪುನರ್ವಕ್ತವ್ಯೋ ಭವತಿ । ಸರ್ವತ್ರ ಚ ಪ್ರಶಸ್ತಂ
ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ ಚ ಕರ್ತವ್ಯಮೇವ । ನ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನಂ ಬೋದ್ಧವ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ॥ ನ
ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ಬೋದ್ಧವ್ಯಂ ಭವತಿ, ತತ್ಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಂ ವಾ ವಸ್ತ್ವಾಭಾಸಂ ।
ನಾಪಿ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಅಕರಣಾತ್ ಅಭಾವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಭಾವೋತ್ಪತ್ತಿಃ, “ನಾಸತೋ ವಿದ್ಯತೇ
ಭಾವಃ” (ಭ. ಗೀ. 2-16) ಇತಿ ವಚನಾತ್ “ಕಥಂ ಅಸತಃ ಸಜ್ಜಾಯೇತ”
(ಛಾ. ಉ. 6-2-2)ಇತಿ ಚ ದರ್ಶಿತಂ ಅಸತಃ ಸಜ್ಜನ್ಮಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ಅಸತಃ
ಸದುತ್ಪತ್ತಿಂ ಬ್ರುವತಾ ಅಸದೇವ ಸದ್ಭವೇತ್, ಸಚ್ಚಾಪಿ ಅಸತ್ ಭವೇತ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
ತಚ್ಚ ಅಯುಕ್ತಂ, ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚ ನಿಷ್ಫಲಂ ವಿದಧ್ಯಾತ್ ಕರ್ಮ
ಶಾಸ್ತ್ರಂ, ದುಃಖಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್, ದುಃಖಸ್ಯ ಚ
ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕತಯಾ ಕಾರ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ತದಕರಣೇ ಚ ನರಕಪಾತಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಅನರ್ಥಾಯೈವ ಉಭಯಥಾಪಿ ಕರಣೇ ಚ
ಅಕರಣೇ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ನಿಷ್ಫಲಂ ಕಲ್ಪಿತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮವಿರೋಧಶ್ಚ
“ನಿತ್ಯಂ ನಿಷ್ಫಲಂ ಕರ್ಮ” ಇತಿ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ “ಮೋಕ್ಷಫಲಾಯ”
ಇತಿ ಬ್ರುವತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯಥಾಶ್ರುತ ಏವಾರ್ಥಃ “ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ ಯಃ”
ಇತ್ಯಾದೇಃ । ತಥಾ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ಅಸ್ಮಾಭಿಃ ಶ್ಲೋಕಃ ॥ ತದೇತತ್ ಕರ್ಮಣಿ
ಅಕರ್ಮದರ್ಶನಂ ಸ್ತೂಯತೇ —
ಯಸ್ಯ ಸರ್ವೇ ಸಮಾರಂಭಾಃ ಕಾಮಸಂಕಲ್ಪವರ್ಜಿತಾಃ ।
ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿದಗ್ಧಕರ್ಮಾಣಂ ತಮಾಹುಃ ಪಂಡಿತಂ ಬುಧಾಃ ॥ 4-19 ॥
ಯಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತದರ್ಶಿನಃ ಸರ್ವೇ ಯಾವಂತಃ ಸಮಾರಂಭಾಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ,
ಸಮಾರಭ್ಯಂತೇ ಇತಿ ಸಮಾರಂಭಾಃ, ಕಾಮಸಂಕಲ್ಪವರ್ಜಿತಾಃ ಕಾಮೈಃ ತತ್ಕಾರಣೈಶ್ಚ
ಸಂಕಲ್ಪೈಃ ವರ್ಜಿತಾಃ ಮುಧೈವ ಚೇಷ್ಟಾಮಾತ್ರಾ ಅನುಷ್ಠೀಯಂತೇ ; ಪ್ರವೃತ್ತೇನ
ಚೇತ್ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ, ನಿವೃತ್ತೇನ ಚೇತ್ ಜೀವನಮಾತ್ರಾರ್ಥಂ । ತಂ
ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿದಗ್ಧಕರ್ಮಾಣಂ ಕರ್ಮಾದೌ ಅಕರ್ಮಾದಿದರ್ಶನಂ ಜ್ಞಾನಂ ತದೇವ ಅಗ್ನಿಃ
ತೇನ ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿನಾ ದಗ್ಧಾನಿ ಶುಭಾಶುಭಲಕ್ಷಣಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಯಸ್ಯ ತಂ ಆಹುಃ
ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಪಂಡಿತಂ ಬುಧಾಃ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ॥ ಯಸ್ತು ಅಕರ್ಮಾದಿದರ್ಶೀ, ಸಃ
ಅಕರ್ಮಾದಿದರ್ಶನಾದೇವ ನಿಷ್ಕರ್ಮಾ ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಜೀವನಮಾತ್ರಾರ್ಥಚೇಷ್ಟಃ ಸನ್ ಕರ್ಮಣಿ
ನ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಕ್ ವಿವೇಕತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಃ । ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಾ
ಸನ್ ಉತ್ತರಕಾಲಮುತ್ಪನ್ನಾತ್ಮಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಃ ಸ್ಯಾತ್, ಸಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಿ
ಪ್ರಯೋಜನಮಪಶ್ಯನ್ ಸಸಾಧನಂ ಕರ್ಮ ಪರಿತ್ಯಜತ್ಯೇವ । ಸಃ ಕುತಶ್ಚಿತ್
ನಿಮಿತ್ತಾತ್ ಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗಾಸಂಭವೇ ಸತಿ ಕರ್ಮಣಿ ತತ್ಫಲೇ ಚ ಸಂಗರಹಿತತಯಾ
ಸ್ವಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಪೂರ್ವವತ್ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತೋಽಪಿ ನೈವ
ಕಿಂಚಿತ್ ಕರೋತಿ, ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿದಗ್ಧಕರ್ಮತ್ವಾತ್ ತದೀಯಂ ಕರ್ಮ ಅಕರ್ಮೈವ ಸಂಪದ್ಯತೇ
ಇತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯನ್ ಆಹ —
ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಕರ್ಮಫಲಾಸಂಗಂ ನಿತ್ಯತೃಪ್ತೋ ನಿರಾಶ್ರಯಃ ।
ಕರ್ಮಣ್ಯಭಿಪ್ರವೃತ್ತೋಽಪಿ ನೈವ ಕಿಂಚಿತ್ಕರೋತಿ ಸಃ ॥ 4-20 ॥
ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಕರ್ಮಸು ಅಭಿಮಾನಂ ಫಲಾಸಂಗಂ ಚ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಜ್ಞಾನೇನ
ನಿತ್ಯತೃಪ್ತಃ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷೋ ವಿಷಯೇಷು ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರಾಶ್ರಯಃ
ಆಶ್ರಯರಹಿತಃ, ಆಶ್ರಯೋ ನಾಮ ಯತ್ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ಸಿಸಾಧಯಿಷತಿ,
ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟೇಷ್ಟಫಲ-ಸಾಧನಾಶ್ರಯರಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿದುಷಾ ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ
ಕರ್ಮ ಪರಮಾರ್ಥತೋಽಕರ್ಮೈವ, ತಸ್ಯ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಾತ್ಮದರ್ಶನ-ಸಂಪನ್ನತ್ವಾತ್ । ತೇನ
ಏವಂಭೂತೇನ ಸ್ವಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ ಸಸಾಧನಂ ಕರ್ಮ ಪರಿತ್ಯಕ್ತವ್ಯಮೇವ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ,
ತತಃ ನಿರ್ಗಮಾಸಂಭವಾತ್ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಚಿಕೀರ್ಷಯಾ ಶಿಷ್ಟವಿಗರ್ಹಣಾಪರಿಜಿಹೀರ್ಷಯಾ
ವಾ ಪೂರ್ವವತ್ ಕರ್ಮಣಿ ಅಭಿಪ್ರವೃತ್ತೋಽಪಿ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಾತ್ಮದರ್ಶನಸಂಪನ್ನತ್ವಾತ್ ನೈವ
ಕಿಂಚಿತ್ ಕರೋತಿ ಸಃ ॥ ಯಃ ಪುನಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತವಿಪರೀತಃ ಪ್ರಾಗೇವ ಕರ್ಮಾರಂಭಾತ್
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವಾಂತರೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯೇ ಸಂಜಾತಾತ್ಮದರ್ಶನಃ ಸ
ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟೇಷ್ಟವಿಷಯಾಶೀರ್ವಿವರ್ಜಿತತಯಾ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥೇ ಕರ್ಮಣಿ
ಪ್ರಯೋಜನಮಪಶ್ಯನ್ ಸಸಾಧನಂ ಕರ್ಮ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯ ಶರೀರಯಾತ್ರಾಮಾತ್ರಚೇಷ್ಟಃ
ಯತಿಃ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠೋ ಮುಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಾಹ —
ನಿರಾಶೀರ್ಯತಚಿತ್ತಾತ್ಮಾ ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವಪರಿಗ್ರಹಃ ।
ಶಾರೀರಂ ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ನಾಪ್ನೋತಿ ಕಿಲ್ಬಿಷಂ ॥ 4-21 ॥
ನಿರಾಶೀಃ ನಿರ್ಗತಾಃ ಆಶಿಷಃ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸಃ ನಿರಾಶೀಃ, ಯತಚಿತ್ತಾತ್ಮಾ ಚಿತ್ತಂ
ಅಂತಃಕರಣಂ ಆತ್ಮಾ ಬಾಹ್ಯಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಃ ತೌ ಉಭಾವಪಿ ಯತೌ ಸಂಯತೌ ಯೇನ
ಸಃ ಯತಚಿತ್ತಾತ್ಮಾ, ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವಪರಿಗ್ರಹಃ ತ್ಯಕ್ತಃ ಸರ್ವಃ ಪರಿಗ್ರಹಃ ಯೇನ ಸಃ
ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವಪರಿಗ್ರಹಃ, ಶಾರೀರಂ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಮಾತ್ರಪ್ರಯೋಜನಂ, ಕೇವಲಂ ತತ್ರಾಪಿ
ಅಭಿಮಾನವರ್ಜಿತಂ, ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ ನ ಆಪ್ನೋತಿ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಕಿಲ್ಬಿಷಂ ಅನಿಷ್ಟರೂಪಂ
ಪಾಪಂ ಧರ್ಮಂ ಚ । ಧರ್ಮೋಽಪಿ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಕಿಲ್ಬಿಷಮೇವ ಬಂಧಾಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್
ತಾಭ್ಯಾಂ ಮುಕ್ತಃ ಭವತಿ, ಸಂಸಾರಾತ್ ಮುಕ್ತೋ ಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ “ಶಾರೀರಂ
ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮ” ಇತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ಶರೀರನಿರ್ವರ್ತ್ಯಂ ಶಾರೀರಂ ಕರ್ಮ ಅಭಿಪ್ರೇತಂ,
ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಮಾತ್ರಪ್ರಯೋಜನಂ ಶಾರೀರಂ ಕರ್ಮ ಇತಿ ? ಕಿಂ ಚ ಅತಃ ಯದಿ
ಶರೀರನಿರ್ವರ್ತ್ಯಂ ಶಾರೀರಂ ಕರ್ಮ ಯದಿ ವಾ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಮಾತ್ರಪ್ರಯೋಜನಂ ಶಾರೀರಂ
ಇತಿ ? ಉಚ್ಯತೇ — ಯದಾ ಶರೀರನಿರ್ವರ್ತ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಶಾರೀರಂ ಅಭಿಪ್ರೇತಂ ಸ್ಯಾತ್,
ತದಾ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನಂ ಕರ್ಮ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮಪಿ ಶರೀರೇಣ ಕುರ್ವನ್
ನಾಪ್ನೋತಿ ಕಿಲ್ಬಿಷಂ ಇತಿ ಬ್ರುವತೋ ವಿರುದ್ಧಾಭಿಧಾನಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ
ಚ ಕರ್ಮ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನಂ ಶರೀರೇಣ ಕುರ್ವನ್ ನಾಪ್ನೋತಿ ಕಿಲ್ಬಿಷಂ
ಇತ್ಯಪಿ ಬ್ರುವತಃ ಅಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರತಿಷೇಧಪ್ರಸಂಗಃ । “ಶಾರೀರಂ ಕರ್ಮ
ಕುರ್ವನ್” ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ಕೇವಲಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ ವಾಙ್ಮನಸನಿರ್ವರ್ತ್ಯಂ
ಕರ್ಮ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧವಿಷಯಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಕುರ್ವನ್ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ
ಕಿಲ್ಬಿಷಂ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರಾಪಿ ವಾಙ್ಮನಸಾಭ್ಯಾಂ ವಿಹಿತಾನುಷ್ಠಾನಪಕ್ಷೇ
ಕಿಲ್ಬಿಷಪ್ರಾಪ್ತಿವಚನಂ ವಿರುದ್ಧಂ ಆಪದ್ಯೇತ । ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಸೇವಾಪಕ್ಷೇಽಪಿ
ಭೂತಾರ್ಥಾನುವಾದಮಾತ್ರಂ ಅನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಾ ತು ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಮಾತ್ರಪ್ರಯೋಜನಂ
ಶಾರೀರಂ ಕರ್ಮ ಅಭಿಪ್ರೇತಂ ಭವೇತ್, ತದಾ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಪ್ರಯೋಜನಂ ಕರ್ಮ
ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಗಮ್ಯಂ ಶರೀರವಾಙ್ಮನಸನಿರ್ವರ್ತ್ಯಂ ಅನ್ಯತ್ ಅಕುರ್ವನ್ ತೈರೇವ
ಶರೀರಾದಿಭಿಃ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಮಾತ್ರಪ್ರಯೋಜನಂ ಕೇವಲಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ “ಅಹಂ
ಕರೋಮಿ” ಇತ್ಯಭಿಮಾನವರ್ಜಿತಃ ಶರೀರಾದಿಚೇಷ್ಟಾಮಾತ್ರಂ ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಕುರ್ವನ್
ನಾಪ್ನೋತಿ ಕಿಲ್ಬಿಷಂ । ಏವಂಭೂತಸ್ಯ ಪಾಪಶಬ್ದವಾಚ್ಯಕಿಲ್ಬಿಷಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್
ಕಿಲ್ಬಿಷಂ ಸಂಸಾರಂ ನ ಆಪ್ನೋತಿ ; ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿದಗ್ಧಸರ್ವಕರ್ಮತ್ವಾತ್ ಅಪ್ರತಿಬಂಧೇನ
ಮುಚ್ಯತ ಏವ ಇತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಫಲಾನುವಾದ ಏವ ಏಷಃ । ಏವಂ
“ಶಾರೀರಂ ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮ” ಇತ್ಯಸ್ಯ ಅರ್ಥಸ್ಯ ಪರಿಗ್ರಹೇ ನಿರವದ್ಯಂ
ಭವತಿ ॥ ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವಪರಿಗ್ರಹಸ್ಯ ಯತೇಃ ಅನ್ನಾದೇಃ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಹೇತೋಃ
ಪರಿಗ್ರಹಸ್ಯ ಅಭಾವಾತ್ ಯಾಚನಾದಿನಾ ಶರೀರಸ್ಥಿತೌ ಕರ್ತವ್ಯತಾಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಂ
”ಅಯಾಚಿತಮಸಂಕ್ಲೃಪ್ತಮುಪಪನ್ನಂ ಯದೃಚ್ಛಯಾ” (ಅಶ್ವ. 46-19)
ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಚನೇನ ಅನುಜ್ಞಾತಂ ಯತೇಃ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಹೇತೋಃ ಅನ್ನಾದೇಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿದ್ವಾರಂ
ಆವಿಷ್ಕುರ್ವನ್ ಆಹ —
ಯದೃಚ್ಛಾಲಾಭಸಂತುಷ್ಟೋ ದ್ವಂದ್ವಾತೀತೋ ವಿಮತ್ಸರಃ ।
ಸಮಃ ಸಿದ್ಧಾವಸಿದ್ಧೌಚ ಕೃತ್ವಾಪಿ ನ ನಿಬಧ್ಯತೇ ॥ 4-22 ॥
ಯದೃಚ್ಛಾಲಾಭಸಂತುಷ್ಟಃ ಅಪ್ರಾರ್ಥಿತೋಪನತೋ ಲಾಭೋ ಯದೃಚ್ಛಾಲಾಭಃ ತೇನ
ಸಂತುಷ್ಟಃ ಸಂಜಾತಾಲಂಪ್ರತ್ಯಯಃ । ದ್ವಂದ್ವಾತೀತಃ ದ್ವಂದ್ವೈಃ ಶೀತೋಷ್ಣಾದಿಭಿಃ
ಹನ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ಅವಿಷಣ್ಣಚಿತ್ತಃ ದ್ವಂದ್ವಾತೀತಃ ಉಚ್ಯತೇ । ವಿಮತ್ಸರಃ ವಿಗತಮತ್ಸರಃ
ನಿರ್ವೈರಬುದ್ದಿಃ ಸಮಃ ತುಲ್ಯಃ ಯದೃಚ್ಛಾಲಾಭಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೌ ಅಸಿದ್ಧೌ ಚ ।
ಯಃ ಏವಂಭೂತೋ ಯತಿಃ ಅನ್ನಾದೇಃ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಹೇತೋಃ ಲಾಭಾಲಾಭಯೋಃ ಸಮಃ
ಹರ್ಷವಿಷಾದವರ್ಜಿತಃ ಕರ್ಮಾದೌ ಅಕರ್ಮಾದಿದರ್ಶೀ ಯಥಾಭೂತಾತ್ಮದರ್ಶನನಿಷ್ಠಃ
ಸನ್ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಮಾತ್ರಪ್ರಯೋಜನೇ ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿಕರ್ಮಣಿ ಶರೀರಾದಿನಿರ್ವರ್ತ್ಯೇ
“ನೈವ ಕಿಂಚಿತ್ ಕರೋಮ್ಯಹಂ” (ಭ. ಗೀ. 5-8) , “ಗುಣಾ ಗುಣೇಷು
ವರ್ತಂತೇ” (ಭ. ಗೀ. 3-28) ಇತ್ಯೇವಂ ಸದಾ ಸಂಪರಿಚಕ್ಷಾಣಃ ಆತ್ಮನಃ
ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಾವಂ ಪಶ್ಯನ್ನೈವ ಕಿಂಚಿತ್ ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ,
ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಸಾಮಾನ್ಯದರ್ಶನೇನ ತು ಲೌಕಿಕೈಃ ಆರೋಪಿತಕರ್ತೃತ್ವೇ ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದೌ
ಕರ್ಮಣಿ ಕರ್ತಾ ಭವತಿ । ಸ್ವಾನುಭವೇನ ತು ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಾದಿಜನಿತೇನ ಅಕರ್ತೈವ ।
ಸ ಏವಂ ಪರಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಕರ್ತೃತ್ವಃ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಮಾತ್ರಪ್ರಯೋಜನಂ
ಭಿಕ್ಷಾಟನಾದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಕೃತ್ವಾಪಿ ನ ನಿಬಧ್ಯತೇ ಬಂಧಹೇತೋಃ ಕರ್ಮಣಃ
ಸಹೇತುಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿನಾ ದಗ್ಧತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಉಕ್ತಾನುವಾದ ಏವ ಏಷಃ ॥ “ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ
ಕರ್ಮಫಲಾಸಂಗಂ” (ಭ. ಗೀ. 4-20) ಇತ್ಯನೇನ ಶ್ಲೋಕೇನ ಯಃ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಾ
ಸನ್ ಯದಾ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮದರ್ಶನಸಂಪನ್ನಃ ಸ್ಯಾತ್ ತದಾ ತಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ
ಕರ್ತೃಕರ್ಮಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವದರ್ಶಿನಃ ಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಕುತಶ್ಚಿನ್ನಿಮಿತ್ತಾತ್
ತದಸಂಭವೇ ಸತಿ ಪೂರ್ವವತ್ ತಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣಿ ಅಭಿಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಅಪಿ “ನೈವ
ಕಿಂಚಿತ್ ಕರೋತಿ ಸಃ” (ಭ. ಗೀ. 4-20) ಇತಿ ಕರ್ಮಾಭಾವಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತಃ ।
ಯಸ್ಯ ಏವಂ ಕರ್ಮಾಭಾವೋ ದರ್ಶಿತಃ ತಸ್ಯೈವ —
ಗತಸಂಗಸ್ಯ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾವಸ್ಥಿತಚೇತಸಃ ।
ಯಜ್ಞಾಯಾಚರತಃ ಕರ್ಮ ಸಮಗ್ರಂ ಪ್ರವಿಲೀಯತೇ ॥ 4-23 ॥
ಗತಸಂಗಸ್ಯ ಸರ್ವತೋನಿವೃತ್ತಾಸಕ್ತೇಃ, ಮುಕ್ತಸ್ಯ
ನಿವೃತ್ತಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದಿಬಂಧನಸ್ಯ, ಜ್ಞಾನಾವಸ್ಥಿತಚೇತಸಃ ಜ್ಞಾನೇ ಏವ
ಅವಸ್ಥಿತಂ ಚೇತಃ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಜ್ಞಾನಾವಸ್ಥಿತಚೇತಾಃ ತಸ್ಯ, ಯಜ್ಞಾಯ
ಯಜ್ಞನಿರ್ವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಆಚರತಃ ನಿರ್ವರ್ತಯತಃ ಕರ್ಮ ಸಮಗ್ರಂ ಸಹ ಅಗ್ರೇಣ
ಫಲೇನ ವರ್ತತೇ ಇತಿ ಸಮಗ್ರಂ ಕರ್ಮ ತತ್ ಸಮಗ್ರಂ ಪ್ರವಿಲೀಯತೇ ವಿನಶ್ಯತಿ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕಸ್ಮಾತ್ ಪುನಃ ಕಾರಣಾತ್ ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಕರ್ಮ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾರಂಭಂ ಅಕುರ್ವತ್
ಸಮಗ್ರಂ ಪ್ರವಿಲೀಯತೇ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಯತಃ —
ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಹವಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಹುತಂ ।
ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತೇನ ಗಂತವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ಮಸಮಾಧಿನಾ ॥ 4-24 ॥
ಬ್ರಹ್ಮ ಅರ್ಪಣಂ ಯೇನ ಕರಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ ಹವಿಃ ಅಗ್ನೌ ಅರ್ಪಯತಿ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವ
ಇತಿ ಪಶ್ಯತಿ, ತಸ್ಯ ಆತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಅಭಾವಂ ಪಶ್ಯತಿ, ಯಥಾ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಂ
ರಜತಾಭಾವಂ ಪಶ್ಯತಿ ; ತದುಚ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಅರ್ಪಣಮಿತಿ, ಯಥಾ ಯದ್ರಜತಂ
ತತ್ ಶುಕ್ತಿಕೈವೇತಿ । “ಬ್ರಹ್ಮ ಅರ್ಪಣಂ” ಇತಿ ಅಸಮಸ್ತೇ ಪದೇ । ಯತ್
ಅರ್ಪಣಬುದ್ಧ್ಯಾ ಗೃಹ್ಯತೇ ಲೋಕೇ ತತ್ ಅಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮ ಹವಿಃ ತಥಾ ಯತ್ ಹವಿರ್ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಂ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಅಸ್ಯ ।
ತಥಾ “ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನೌ” ಇತಿ ಸಮಸ್ತಂ ಪದಂ । ಅಗ್ನಿರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ
ಯತ್ರ ಹೂಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಕರ್ತ್ರಾ, ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕರ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ ತೇನ ಹುತಂ
ಹವನಕ್ರಿಯಾ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವ । ಯತ್ ತೇನ ಗಂತವ್ಯಂ ಫಲಂ ತದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ
ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ಮಸಮಾಧಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕರ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ಮ ತಸ್ಮಿನ್ ಸಮಾಧಿಃ ಯಸ್ಯ
ಸಃ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ಮಸಮಾಧಿಃ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ಮಸಮಾಧಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಗಂತವ್ಯಂ ॥
ಏವಂ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಂ ಚಿಕೀರ್ಷುಣಾಪಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಕರ್ಮ ಪರಮಾರ್ಥತಃ
ಅಕರ್ಮ, ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧ್ಯುಪಮೃದಿತತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಸತಿ ನಿವೃತ್ತಕರ್ಮಣೋಽಪಿ
ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಃ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಯಜ್ಞತ್ವಸಂಪಾದನಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ
ಸುತರಾಮುಪಪದ್ಯತೇ ; ಯತ್ ಅರ್ಪಣಾದಿ ಅಧಿಯಜ್ಞೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ತತ್ ಅಸ್ಯ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ
ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶಿನ ಇತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಅರ್ಪಣಾದೀನಾಮೇವ
ವಿಶೇಷತೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಭಿಧಾನಂ ಅನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಇದಂ
ಸರ್ವಮಿತಿ ಅಭಿಜಾನತಃ ವಿದುಷಃ ಕರ್ಮಾಭಾವಃ । ಕಾರಕಬುದ್ಧ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ । ನ ಹಿ
ಕಾರಕಬುದ್ಧಿರಹಿತಂ ಯಜ್ಞಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮ ದೃಷ್ಟಂ । ಸರ್ವಮೇವ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕಂ
ಕರ್ಮ ಶಬ್ದಸಮರ್ಪಿತದೇವತಾವಿಶೇಷಸಂಪ್ರದಾನಾದಿಕಾರಕಬುದ್ಧಿಮತ್
ಕರ್ತ್ರಭಿಮಾನಫಲಾಭಿಸಂಧಿಮಚ್ಚ ದೃಷ್ಟಂ ;
ನ ಉಪಮೃದಿತಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದಬುದ್ಧಿಮತ್
ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಫಲಾಭಿಸಂಧಿರಹಿತಂ ವಾ । ಇದಂ ತು
ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧ್ಯುಪಮೃದಿತಾರ್ಪಣಾದಿಕಾರಕಕ್ರಿಯಾಫಲಭೇದಬುದ್ಧಿ ಕರ್ಮ । ಅತಃ
ಅಕರ್ಮೈವ ತತ್ । ತಥಾ ಚ ದರ್ಶಿತಂ “ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ ಯಃ ಪಶ್ಯೇತ್”
(ಭ. ಗೀ. 4-18) “ಕರ್ಮಣ್ಯಭಿಪ್ರವೃತ್ತೋಽಪಿ ನೈವ ಕಿಂಚಿತ್ಕರೋತಿ ಸಃ”
(ಭ. ಗೀ. 4-20) “ಗುಣಾ ಗುಣೇಷು ವರ್ತಂತೇ” (ಭ. ಗೀ. 3-28)“ನೈವ
ಕಿಂಚಿತ್ಕರೋಮೀತಿ ಯುಕ್ತೋ ಮನ್ಯೇತ ತತ್ತ್ವವಿತ್” (ಭ. ಗೀ. 5-8) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಃ ।
ತಥಾ ಚ ದರ್ಶಯನ್ ತತ್ರ ತತ್ರ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದಬುದ್ಧ್ಯುಪಮರ್ದಂ ಕರೋತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾ ಚ ಕಾಮ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೌ ಕಾಮೋಪಮರ್ದೇನ ಕಾಮ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಹಾನಿಃ । ತಥಾ
ಮತಿಪೂರ್ವಕಾಮತಿಪೂರ್ವಕಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷಸ್ಯ ಆರಂಭಕತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಂ ।
ತಥಾ ಇಹಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧ್ಯುಪಮೃದಿತಾರ್ಪಣಾದಿಕಾರಕಕ್ರಿಯಾಫಲಭೇದಬುದ್ಧೇಃ
ಬಾಹ್ಯಚೇಷ್ಟಾಮಾತ್ರೇಣ ಕರ್ಮಾಪಿ ವಿದುಷಃ ಅಕರ್ಮ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ಅತಃ ಉಕ್ತಂ
“ಸಮಗ್ರಂ ಪ್ರವಿಲೀಯತೇ” (ಭ. ಗೀ. 4-20) ಇತಿ ॥ ಅತ್ರ ಕೇಚಿದಾಹುಃ
— ಯತ್ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ ಅರ್ಪಣಾದೀನಿ ; ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಕಿಲ ಅರ್ಪಣಾದಿನಾ ಪಂಚವಿಧೇನ
ಕಾರಕಾತ್ಮನಾ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ಸತ್ ತದೇವ ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ । ತತ್ರ ನ ಅರ್ಪಣಾದಿಬುದ್ಧಿಃ
ನಿವರ್ತ್ಯತೇ, ಕಿಂ ತು ಅರ್ಪಣಾದಿಷು ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧಿಃ ಆಧೀಯತೇ ; ಯಥಾ ಪ್ರತಿಮಾದೌ
ವಿಷ್ಣ್ವಾದಿಬುದ್ಧಿಃ, ಯಥಾ ವಾ ನಾಮಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧಿರಿತಿ ॥ ಸತ್ಯಂ, ಏವಮಪಿ ಸ್ಯಾತ್
ಯದಿ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಕರಣಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತ್ರ ತು ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ
ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಶಬ್ದಿತಂ ಅನೇಕಾನ್ ಯಜ್ಞಶಬ್ದಿತಾನ್ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಾನ್ ಉಪನ್ಯಸ್ಯ
“ಶ್ರೇಯಾನ್ ದ್ರವ್ಯಮಯಾದ್ಯಜ್ಞಾತ್ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಃ” (ಭ. ಗೀ. 4-33) ಇತಿ
ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ತೌತಿ । ಅತ್ರ ಚ ಸಮರ್ಥಮಿದಂ ವಚನಂ “ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಂ”
ಇತ್ಯಾದಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಸಂಪಾದನೇ ; ಅನ್ಯಥಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವೇ ಅರ್ಪಣಾದೀನಾಮೇವ
ವಿಶೇಷತೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಾಭಿಧಾನಮನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಯೇ ತು ಅರ್ಪಣಾದಿಷು ಪ್ರತಿಮಾಯಾಂ
ವಿಷ್ಣುದೃಷ್ಟಿವತ್ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಃ ಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ನಾಮಾದಿಷ್ವಿವ ಚೇತಿ ಬ್ರುವತೇ ನ
ತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಉಕ್ತಾ ಇಹ ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಸ್ಯಾತ್, ಅರ್ಪಣಾದಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ।
ನ ಚ ದೃಷ್ಟಿಸಂಪಾದನಜ್ಞಾನೇನ ಮೋಕ್ಷಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ । “ಬ್ರಹ್ಮೈವ
ತೇನ ಗಂತವ್ಯಂ” ಇತಿ ಚೋಚ್ಯತೇ । ವಿರುದ್ಧಂ ಚ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಅಂತರೇಣ
ಮೋಕ್ಷಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಇತಿ । ಪ್ರಕೃತವಿರೋಧಶ್ಚ ; ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಚ
ಪ್ರಕೃತಂ “ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ ಯಃ ಪಶ್ಯೇತ್” (ಭ. ಗೀ. 4-18) ಇತ್ಯತ್ರ, ಅಂತೇ
ಚ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ, ತಸ್ಯೈವ ಉಪಸಂಹಾರಾತ್ ।“ಶ್ರೇಯಾನ್ ದ್ರವ್ಯಮಯಾದ್ಯಜ್ಞಾತ್
ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಃ” (ಭ. ಗೀ. 4-33), “ಜ್ಞಾನಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಪರಾಂ ಶಾಂತಿಂ”
(ಭ. ಗೀ. 4-39) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಸ್ತುತಿಮೇವ ಕುರ್ವನ್ ಉಪಕ್ಷೀಣಃ
ಅಧ್ಯಾಯಃ । ತತ್ರ ಅಕಸ್ಮಾತ್ ಅರ್ಪಣಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿಃ ಅಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರತಿಮಾಯಾಮಿವ
ವಿಷ್ಣುದೃಷ್ಟಿಃ ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ ಅನುಪಪನ್ನಂ ತಸ್ಮಾತ್ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರ್ಥ ಏವ ಅಯಂ
ಶ್ಲೋಕಃ ॥ ತತ್ರ ಅಧುನಾ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ತತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ
ಅನ್ಯೇಽಪಿ ಯಜ್ಞಾ ಉಪಕ್ಷಿಪ್ಯಂತೇ —
ದೈವಮೇವಾಪರೇ ಯಜ್ಞಂ ಯೋಗಿನಃ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನಾವಪರೇ ಯಜ್ಞಂ ಯಜ್ಞೇನೈವೋಪಜುಹ್ವತಿ ॥ 4-25 ॥
ದೈವಮೇವ ದೇವಾ ಇಜ್ಯಂತೇ ಯೇನ ಯಜ್ಞೇನ ಅಸೌ ದೈವೋ ಯಜ್ಞಃ ತಮೇವ
ಅಪರೇ ಯಜ್ಞಂ ಯೋಗಿನಃ ಕರ್ಮಿಣಃ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ ಕುರ್ವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನೌ “ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ” (ತೈ. ಉ. 2-1-1)
”ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ” “ಯತ್ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾತ್
ಬ್ರಹ್ಮ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಃ” (ಬೃ. ಉ. 3-4-1) ಇತ್ಯಾದಿವಚನೋಕ್ತಂ
ಅಶನಾಯಾದಿಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮವರ್ಜಿತಂ “ನೇತಿ ನೇತಿ” (ಬೃ. ಉ. 4-4-22)
ಇತಿ ನಿರಸ್ತಾಶೇಷವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಉಚ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ತತ್
ಅಗ್ನಿಶ್ಚ ಸಃ ಹೋಮಾಧಿಕರಣತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನಿಃ । ತಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ನೌ
ಅಪರೇ ಅನ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಯಜ್ಞಂ — ಯಜ್ಞಶಬ್ದವಾಚ್ಯ ಆತ್ಮಾ, ಆತ್ಮನಾಮಸು
ಯಜ್ಞಶಬ್ದಸ್ಯ ಪಾಠಾತ್ — ತಂ ಆತ್ಮಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ಪರಮಾರ್ಥತಃ ಪರಮೇವ
ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂತಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿಸಂಯುಕ್ತಂ ಅಧ್ಯಸ್ತಸರ್ವೋಪಾಧಿಧರ್ಮಕಂ
ಆಹುತಿರೂಪಂ ಯಜ್ಞೇನೈವ ಆತ್ಮನೈವ ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣೇನ ಉಪಜುಹ್ವತಿ ಪ್ರಕ್ಷಿಪಂತಿ,
ಸೋಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ನಿರುಪಾಧಿಕೇನ ಪರಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ಯದ್ದರ್ಶನಂ
ಸ ತಸ್ಮಿನ್ ಹೋಮಃ ತಂ ಕುರ್ವಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶನನಿಷ್ಠಾಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಃ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಸೋಽಯಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಲಕ್ಷಣಃ ಯಜ್ಞಃ ದೈವಯಜ್ಞಾದಿಷು ಯಜ್ಞೇಷು
ಉಪಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ “ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಂ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕೈಃ ಪ್ರಸ್ತುತಃ “ಶ್ರೇಯಾನ್
ದ್ರವ್ಯಮಯಾದ್ಯಜ್ಞಾತ್ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಃ ಪರಂತಪ” (ಭ. ಗೀ. 4-33)ಇತ್ಯಾದಿನಾ
ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ —
ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನೀಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯನ್ಯೇ ಸಂಯಮಾಗ್ನಿಷು ಜುಹ್ವತಿ ।
ಶಬ್ದಾದೀನ್ವಿಷಯಾನನ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯಾಗ್ನಿಷು ಜುಹ್ವತಿ ॥ 4-26 ॥
ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಅನ್ಯೇ ಯೋಗಿನಃ ಸಂಯಮಾಗ್ನಿಷು । ಪ್ರತೀಂದ್ರಿಯಂ
ಸಂಯಮೋ ಭಿದ್ಯತೇ ಇತಿ ಬಹುವಚನಂ । ಸಂಯಮಾ ಏವಂ ಅಗ್ನಯಃ ತೇಷು
ಜುಹ್ವತಿ ಇದ್ರಿಯಸಂಯಮಮೇವ ಕುರ್ವಂತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶಬ್ದಾದೀನ್ ವಿಷಯಾನ್
ಅನ್ಯೇ ಇಂದ್ರಿಯಾಗ್ನಿಷು ಇಂದ್ರಿಯಾಣ್ಯೇವ ಅಗ್ನಯಃ ತೇಷು ಇಂದ್ರಿಯಾಗ್ನಿಷು ಜುಹ್ವತಿ
ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಭಿರವಿರುದ್ಧವಿಷಯಗ್ರಹಣಂ ಹೋಮಂ ಮನ್ಯಂತೇ ॥ ಕಿಂಚ —
ಸರ್ವಾಣೀಂದ್ರಿಯಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರಾಣಕರ್ಮಾಣಿ ಚಾಪರೇ ।
ಆತ್ಮಸಂಯಮಯೋಗಾಗ್ನೌ ಜುಹ್ವತಿ ಜ್ಞಾನದೀಪಿತೇ ॥ 4-27 ॥
ಸರ್ವಾಣಿ ಇಂದ್ರಿಯಕರ್ಮಾಣಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಕರ್ಮಾಣಿ ಇಂದ್ರಿಯಕರ್ಮಾಣಿ, ತಥಾ ಪ್ರಾಣಕರ್ಮಾಣಿ
ಪ್ರಾಣೋ ವಾಯುಃ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಃ ತತ್ಕರ್ಮಾಣಿ ಆಕುಂಚನಪ್ರಸಾರಣಾದೀನಿ ತಾನಿ ಚ ಅಪರೇ
ಆತ್ಮಸಂಯಮಯೋಗಾಗ್ನೌ ಆತ್ಮನಿ ಸಂಯಮಃ ಆತ್ಮಸಂಯಮಃ ಸ ಏವ ಯೋಗಾಗ್ನಿಃ ತಸ್ಮಿನ್
ಆತ್ಮಸಂಯಮಯೋಗಾಗ್ನೌ ಜುಹ್ವತಿ ಪ್ರಕ್ಷಿಪಂತಿ ಜ್ಞಾನದೀಪಿತೇ ಸ್ನೇಹೇನೇವ ಪ್ರದೀಪೇ
ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಉಜ್ಜ್ವಲಭಾವಂ ಆಪಾದಿತೇ ಜುಹ್ವತಿ ಪ್ರವಿಲಾಪಯಂತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ದ್ರವ್ಯಯಜ್ಞಾಸ್ತಪೋಯಜ್ಞಾ ಯೋಗಯಜ್ಞಾಸ್ತಥಾಪರೇ ।
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಾಶ್ಚ ಯತಯಃ ಸಂಶಿತವ್ರತಾಃ ॥ 4-28 ॥
ದ್ರವ್ಯಯಜ್ಞಾಃ ತೀರ್ಥೇಷು ದ್ರವ್ಯವಿನಿಯೋಗಂ ಯಜ್ಞಬುದ್ಧ್ಯಾ ಕುರ್ವಂತಿ ಯೇ ತೇ
ದ್ರವ್ಯಯಜ್ಞಾಃ । ತಪೋಯಜ್ಞಾಃ ತಪಃ ಯಜ್ಞಃ ಯೇಷಾಂ ತಪಸ್ವಿನಾಂ ತೇ ತಪೋಯಜ್ಞಾಃ ।
ಯೋಗಯಜ್ಞಾಃ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮಪ್ರತ್ಯಾಹಾರಾದಿಲಕ್ಷಣೋ ಯೋಗೋ ಯಜ್ಞೋ ಯೇಷಾಂ ತೇ
ಯೋಗಯಜ್ಞಾಃ । ತಥಾ ಅಪರೇ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಾಶ್ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಃ ಯಥಾವಿಧಿ
ಋಗಾದ್ಯಭ್ಯಾಸಃ ಯಜ್ಞಃ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಯಜ್ಞಾಃ । ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಾಃ ಜ್ಞಾನಂ
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಪರಿಜ್ಞಾನಂ ಯಜ್ಞಃ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಾಶ್ಚ ಯತಯಃ ಯತನಶೀಲಾಃ
ಸಂಶಿತವ್ರತಾಃ ಸಮ್ಯಕ್ ಶಿತಾನಿ ತನೂಕೃತಾನಿ ತೀಕ್ಷ್ಣೀಕೃತಾನಿ ವ್ರತಾನಿ ಯೇಷಾಂ
ತೇ ಸಂಶಿತವ್ರತಾಃ ॥ ಕಿಂಚ —
ಅಪಾನೇ ಜುಹ್ವತಿ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರಾಣೇಽಪಾನಂ ತಥಾಪರೇ ।
ಪ್ರಾಣಾಪಾನಗತೀ ರುದ್ಧ್ವಾ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮಪರಾಯಣಾಃ ॥ 4-29 ॥
ಅಪಾನೇ ಅಪಾನವೃತ್ತೌ ಜುಹ್ವತಿ ಪ್ರಕ್ಷಿಪಂತಿ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತಿಂ, ಪೂರಕಾಖ್ಯಂ
ಪ್ರಾಣಾಯಾಮಂ ಕುರ್ವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಾಣೇ ಅಪಾನಂ ತಥಾ ಅಪರೇ ಜುಹ್ವತಿ, ರೇಚಕಾಖ್ಯಂ
ಚ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮಂ ಕುರ್ವಂತೀತ್ಯೇತತ್ । ಪ್ರಾಣಾಪಾನಗತೀ ಮುಖನಾಸಿಕಾಭ್ಯಾಂ ವಾಯೋಃ
ನಿರ್ಗಮನಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಗತಿಃ, ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ಅಧೋಗಮನಂ ಅಪಾನಸ್ಯ ಗತಿಃ, ತೇ
ಪ್ರಾಣಾಪಾನಗತೀ ಏತೇ ರುದ್ಧ್ವಾ ನಿರುಧ್ಯ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮಪರಾಯಣಾಃ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮತತ್ಪರಾಃ ;
ಕುಂಭಕಾಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮಂ ಕುರ್ವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕಿಂಚ —
ಅಪರೇ ನಿಯತಾಹಾರಾಃ ಪ್ರಾಣಾನ್ಪ್ರಾಣೇಷು ಜುಹ್ವತಿ ।
ಸರ್ವೇಽಪ್ಯೇತೇ ಯಜ್ಞವಿದೋ ಯಜ್ಞಕ್ಷಪಿತಕಲ್ಮಷಾಃ ॥ 4-30 ॥
ಅಪರೇ ನಿಯತಾಹಾರಾಃ ನಿಯತಃ ಪರಿಮಿತಃ ಆಹಾರಃ ಯೇಷಾಂ ತೇ ನಿಯತಾಹಾರಾಃ ಸಂತಃ
ಪ್ರಾಣಾನ್ ವಾಯುಭೇದಾನ್ ಪ್ರಾಣೇಷು ಏವ ಜುಹ್ವತಿ ಯಸ್ಯ ಯಸ್ಯ ವಾಯೋಃ ಜಯಃ ಕ್ರಿಯತೇ
ಇತರಾನ್ ವಾಯುಭೇದಾನ್ ತಸ್ಮಿನ್ ತಸ್ಮಿನ್ ಜುಹ್ವತಿ, ತೇ ತತ್ರ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾ ಇವ ಭವಂತಿ ।
ಸರ್ವೇಽಪಿ ಏತೇ ಯಜ್ಞವಿದಃ ಯಜ್ಞಕ್ಷಪಿತಕಲ್ಮಷಾಃ ಯಜ್ಞೈಃ ಯಥೋಕ್ತೈಃ ಕ್ಷಪಿತಃ
ನಾಶಿತಃ ಕಲ್ಮಷೋ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಯಜ್ಞಕ್ಷಪಿತಕಲ್ಮಷಾಃ ॥ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಾನ್ ಯಜ್ಞಾನ್
ನಿರ್ವರ್ತ್ಯ —
ಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟಾಮೃತಭುಜೋ ಯಾಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಸನಾತನಂ ।
ನಾಯಂ ಲೋಕೋಽಸ್ತ್ಯಯಜ್ಞಸ್ಯ ಕುತೋಽನ್ಯಃ ಕುರುಸತ್ತಮ ॥ 4-31 ॥
ಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟಾಮೃತಭುಜಃ ಯಜ್ಞಾನಾಂ ಶಿಷ್ಟಂ ಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟಂ
ಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟಂ ಚ ತತ್ ಅಮೃತಂ ಚ ಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟಾಮೃತಂ ತತ್
ಭುಂಜತೇ ಇತಿ ಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟಾಮೃತಭುಜಃ । ಯಥೋಕ್ತಾನ್ ಯಜ್ಞಾನ್ ಕೃತ್ವಾ
ತಚ್ಛಿಷ್ಟೇನ ಕಾಲೇನ ಯಥಾವಿಧಿಚೋದಿತಂ ಅನ್ನಂ ಅಮೃತಾಖ್ಯಂ ಭುಂಜತೇ ಇತಿ
ಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟಾಮೃತಭುಜಃ ಯಾಂತಿ ಗಚ್ಛಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಸನಾತನಂ ಚಿರಂತನಂ
ಮುಮುಕ್ಷವಶ್ಚೇತ್ ; ಕಾಲಾತಿಕ್ರಮಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಇತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಗಮ್ಯತೇ । ನ ಅಯಂ ಲೋಕಃ
ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಸಾಧಾರಣೋಽಪಿ ಅಸ್ತಿ ಯಥೋಕ್ತಾನಾಂ ಯಜ್ಞಾನಾಂ ಏಕೋಽಪಿ ಯಜ್ಞಃ ಯಸ್ಯ
ನಾಸ್ತಿ ಸಃ ಅಯಜ್ಞಃ ತಸ್ಯ । ಕುತಃ ಅನ್ಯೋ ವಿಶಿಷ್ಟಸಾಧನಸಾಧ್ಯಃ ಕುರುಸತ್ತಮ ॥
ಏವಂ ಬಹುವಿಧಾ ಯಜ್ಞಾ ವಿತತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮುಖೇ ।
ಕರ್ಮಜಾನ್ವಿದ್ಧಿ ತಾನ್ಸರ್ವಾನೇವಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯಸೇ ॥ 4-32 ॥
ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಾ ಬಹುವಿಧಾ ಬಹುಪ್ರಕಾರಾ ಯಜ್ಞಾಃ ವಿತತಾಃ ವಿಸ್ತೀರ್ಣಾಃ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ
ವೇದಸ್ಯ ಮುಖೇ ದ್ವಾರೇ ವೇದದ್ವಾರೇಣ ಅವಗಮ್ಯಮಾನಾಃ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮುಖೇ ವಿತತಾ ಉಚ್ಯಂತೇ ;
ತದ್ಯಥಾ ”ವಾಚಿ ಹಿ ಪ್ರಾಣಂ ಜುಹುಮಃ” (ಐ. ಆ. 3-2-6) ಇತ್ಯಾದಯಃ ।
ಕರ್ಮಜಾನ್ ಕಾಯಿಕವಾಚಿಕಮಾನಸಕರ್ಮೋದ್ಭಾವಾನ್ ವಿದ್ಧಿ ತಾನ್ ಸರ್ವಾನ್ ಅನಾತ್ಮಜಾನ್,
ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರೋ ಹಿ ಆತ್ಮಾ । ಅತ ಏವಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯಸೇ ಅಶುಭಾತ್ । ನ ಮದ್ವ್ಯಾಪಾರಾ
ಇಮೇ, ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರೋಽಹಂ ಉದಾಸೀನ ಇತ್ಯೇವಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಅಸ್ಮಾತ್ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾತ್ ಮೋಕ್ಷ್ಯಸೇ
ಸಂಸಾರಬಂಧನಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ “ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಂ” (ಭ. ಗೀ. 4-24)
ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕೇನ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಂ ಸಂಪಾದಿತಂ । ಯಜ್ಞಾಶ್ಚ ಅನೇಕೇ
ಉಪದಿಷ್ಟಾಃ । ತೈಃ ಸಿದ್ಧಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರಯೋಜನೈಃ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ತೂಯತೇ । ಕಥಂ ? —
ಶ್ರೇಯಾಂದ್ರವ್ಯಮಯಾದ್ಯಜ್ಞಾಜ್ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಃ ಪರಂತಪ ।
ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮಾಖಿಲಂ ಪಾರ್ಥ ಜ್ಞಾನೇ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯತೇ ॥ 4-33 ॥
ಶ್ರೇಯಾನ್ ದ್ರವ್ಯಮಯಾತ್ ದ್ರವ್ಯಸಾಧನಸಾಧ್ಯಾತ್ ಯಜ್ಞಾತ್ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಃ ಹೇ ಪರಂತಪ ।
ದ್ರವ್ಯಮಯೋ ಹಿ ಯಜ್ಞಃ ಫಲಸ್ಯಾರಂಭಕಃ, ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಃ ನ ಫಲಾರಂಭಕಃ,
ಅತಃ ಶ್ರೇಯಾನ್ ಪ್ರಶಸ್ಯತರಃ । ಕಥಂ ? ಯತಃ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಸಮಸ್ತಂ ಅಖಿಲಂ
ಅಪ್ರತಿಬದ್ಧಂ ಪಾರ್ಥ ಜ್ಞಾನೇ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನೇ ಸರ್ವತಃಸಂಪ್ಲುತೋದಕಸ್ಥಾನೀಯೇ
ಪರಿಸಮಾಪ್ಯತೇ ಅಂತರ್ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ “ಯಥಾ ಕೃತಾಯ ವಿಜಿತಾಯಾಧರೇಯಾಃ
ಸಂಯಂತ್ಯೇವಮೇವಂ ಸರ್ವಂ ತದಭಿಸಮೇತಿ ಯತ್ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಜಾಃ ಸಾಧು ಕುರ್ವಂತಿ
ಯಸ್ತದ್ವೇದ ಯತ್ಸ ವೇದ” (ಛಾ. ಉ. 4-1-4) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥ ತದೇತತ್ ವಿಶಿಷ್ಟಂ
ಜ್ಞಾನಂ ತರ್ಹಿ ಕೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ತದ್ವಿದ್ಧಿ ಪ್ರಣಿಪಾತೇನ ಪರಿಪ್ರಶ್ನೇನ ಸೇವಯಾ ।
ಉಪದೇಕ್ಷ್ಯಂತಿ ತೇ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಿನಸ್ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿನಃ ॥ 4-34 ॥
ತತ್ ವಿದ್ಧಿ ವಿಜಾನೀಹಿ ಯೇನ ವಿಧಿನಾ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಇತಿ । ಆಚಾರ್ಯಾನ್ ಅಭಿಗಮ್ಯ,
ಪ್ರಣಿಪಾತೇನ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ನೀಚೈಃ ಪತನಂ ಪ್ರಣಿಪಾತಃ ದೀರ್ಘನಮಸ್ಕಾರಃ ತೇನ,
“ಕಥಂ ಬಂಧಃ ? ಕಥಂ ಮೋಕ್ಷಃ ? ಕಾ ವಿದ್ಯಾ ? ಕಾ ಚಾವಿದ್ಯಾ ?” ಇತಿ
ಪರಿಪ್ರಶ್ನೇನ, ಸೇವಯಾ ಗುರುಶುಶ್ರೂಷಯಾ ಏವಮಾದಿನಾ । ಪ್ರಶ್ರಯೇಣ ಆವರ್ಜಿತಾ
ಆಚಾರ್ಯಾ ಉಪದೇಕ್ಷ್ಯಂತಿ ಕಥಯಿಷ್ಯಂತಿ ತೇ ಜ್ಞಾನಂ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಂ
ಜ್ಞಾನಿನಃ । ಜ್ಞಾನವಂತೋಽಪಿ ಕೇಚಿತ್ ಯಥಾವತ್ ತತ್ತ್ವದರ್ಶನಶೀಲಾಃ, ಅಪರೇ ನ
; ಅತೋ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿನಃ ಇತಿ । ಯೇ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನಃ ತೈಃ ಉಪದಿಷ್ಟಂ
ಜ್ಞಾನಂ ಕಾರ್ಯಕ್ಷಮಂ ಭವತಿ ನೇತರತ್ ಇತಿ ಭಗವತೋ ಮತಂ ॥ ತಥಾ ಚ ಸತಿ
ಇದಮಪಿ ಸಮರ್ಥಂ ವಚನಂ —
ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾ ನ ಪುನರ್ಮೋಹಮೇವಂ ಯಾಸ್ಯಸಿ ಪಾಂಡವ ।
ಯೇನ ಭೂತಾನ್ಯಶೇಷೇಣ ದ್ರಕ್ಷ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನ್ಯಥೋ ಮಯಿ ॥ 4-35 ॥
ಯತ್ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಯತ್ ಜ್ಞಾನಂ ತೈಃ ಉಪದಿಷ್ಟಂ ಅಧಿಗಮ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಪುನಃ ಭೂಯಃ ಮೋಹಂ
ಏವಂ ಯಥಾ ಇದಾನೀಂ ಮೋಹಂ ಗತೋಽಸಿ ಪುನಃ ಏವಂ ನ ಯಾಸ್ಯಸಿ ಹೇ ಪಾಂಡವ । ಕಿಂಚ
— ಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಭೂತಾನಿ ಅಶೇಷೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾದೀನಿ ಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಾನಿ ದ್ರಕ್ಷ್ಯತಿ
ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ “ಮತ್ಸಂಸ್ಥಾನಿ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ”
ಇತಿ ಅಥೋ ಅಪಿ ಮಯಿ ವಾಸುದೇವೇ “ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಚ ಇಮಾನಿ” ಇತಿ ;
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇಶ್ವರೈಕತ್ವಂ ಸರ್ವೋಪನಿಷತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ದ್ರಕ್ಷ್ಯಸಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಕಿಂಚ ಏತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ —
ಅಪಿ ಚೇದಸಿ ಪಾಪೇಭ್ಯಃ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪಾಪಕೃತ್ತಮಃ ।
ಸರ್ವಂ ಜ್ಞಾನಪ್ಲವೇನೈವ ವೃಜಿನಂ ಸಂತರಿಷ್ಯಸಿ ॥ 4-36 ॥
ಅಪಿ ಚೇತ್ ಅಸಿ ಪಾಪೇಭ್ಯಃ ಪಾಪಕೃದ್ಭ್ಯಃ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಅತಿಶಯೇನ ಪಾಪಕೃತ್
ಪಾಪಕೃತ್ತಮಃ ಸರ್ವಂ ಜ್ಞಾನಪ್ಲವೇನೈವ ಜ್ಞಾನಮೇವ ಪ್ಲವಂ ಕೃತ್ವಾ ವೃಜಿನಂ
ವೃಜಿನಾರ್ಣವಂ ಪಾಪಸಮುದ್ರಂ ಸಂತರಿಷ್ಯಸಿ । ಧರ್ಮೋಽಪಿ ಇಹ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಪಾಪಂ
ಉಚ್ಯತೇ ॥ ಜ್ಞಾನಂ ಕಥಂ ನಾಶಯತಿ ಪಾಪಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತ ಉಚ್ಯತೇ —
ಯಥೈಧಾಂಸಿ ಸಮಿದ್ಧೋಽಗ್ನಿರ್ಭಸ್ಮಸಾತ್ಕುರುತೇಽರ್ಜುನ ।
ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಭಸ್ಮಸಾತ್ಕುರುತೇ ತಥಾ ॥ 4-37 ॥
ಯಥಾ ಏಧಾಂಸಿ ಕಾಷ್ಠಾನಿ ಸಮಿದ್ಧಃ ಸಮ್ಯಕ್ ಇದ್ಧಃ ದೀಪ್ತಃ ಅಗ್ನಿಃ ಭಸ್ಮ್ಮಸಾತ್
ಭಸ್ಮೀಭಾವಂ ಕುರುತೇ ಹೇ ಅರ್ಜುನ, ಜ್ಞಾನಮೇವ ಅಗ್ನಿಃ ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ
ಭಸ್ಮಸಾತ್ ಕುರುತೇ ತಥಾ ನಿರ್ಬೀಜೀಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿಃ
ಕರ್ಮಾಣಿ ಇಂಧನವತ್ ಭಸ್ಮೀಕರ್ತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ
ನಿರ್ಬೀಜತ್ವೇ ಕಾರಣಂ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಶರೀರಂ ಆರಬ್ಧಂ
ತತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲತ್ವಾತ್ ಉಪಭೋಗೇನೈವ ಕ್ಷೀಯತೇ । “ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ
ಚಿರಂ ಯಾವನ್ನ ವಿಮೋಕ್ಷ್ಯೇಽಥ ಸಂಪತ್ಸ್ಯೇ” ಅತೋ ಯಾನಿ ಅಪ್ರವೃತ್ತಫಲಾನಿ
ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ ಕೃತಾನಿ ಜ್ಞಾನಸಹಭಾವೀನಿ ಚ ಅತೀತಾನೇಕಜನ್ಮಕೃತಾನಿ
ಚ ತಾನ್ಯೇವ ಸರ್ವಾಣಿ ಭಸ್ಮಸಾತ್ ಕುರುತೇ ॥ ಯತಃ ಏವಂ ಅತಃ —
ನ ಹಿ ಜ್ಞಾನೇನ ಸದೃಶಂ ಪವಿತ್ರಮಿಹ ವಿದ್ಯತೇ ।
ತತ್ಸ್ವಯಂ ಯೋಗಸಂಸಿದ್ಧಃ ಕಾಲೇನಾತ್ಮನಿ ವಿಂದತಿ ॥ 4-38 ॥
ನ ಹಿ ಜ್ಞಾನೇನ ಸದೃಶಂ ತುಲ್ಯಂ ಪವಿತ್ರಂ ಪಾವನಂ ಶುದ್ಧಿಕರಂ ಇಹ ವಿದ್ಯತೇ ।
ತತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವಯಮೇವ ಯೋಗಸಂಸಿದ್ಧಃ ಯೋಗೇನ ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಸಮಾಧಿಯೋಗೇನ ಚ
ಸಂಸಿದ್ಧಃ ಸಂಸ್ಕೃತಃ ಯೋಗ್ಯತಾಂ ಆಪನ್ನಃ ಸನ್ ಮುಮುಕ್ಷುಃ ಕಾಲೇನ ಮಹತಾ ಆತ್ಮನಿ
ವಿಂದತಿ ಲಭತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಯೇನ ಏಕಾಂತೇನ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಭವತಿ ಸ ಉಪಾಯಃ
ಉಪದಿಶ್ಯತೇ —
ಶ್ರದ್ಧಾವಾಂಲ್ಲಭತೇ ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಪರಃ ಸಂಯತೇಂದ್ರಿಯಃ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಪರಾಂ ಶಾಂತಿಮಚಿರೇಣಾಧಿಗಚ್ಛತಿ ॥ 4-39 ॥
ಶ್ರದ್ಧಾವಾನ್ ಶ್ರದ್ಧಾಲುಃ ಲಭತೇ ಜ್ಞಾನಂ । ಶ್ರದ್ಧಾಲುತ್ವೇಽಪಿ ಭವತಿ
ಕಶ್ಚಿತ್ ಮಂದಪ್ರಸ್ಥಾನಃ, ಅತ ಆಹ — ತತ್ಪರಃ, ಗುರೂಪಸದನಾದೌ ಅಭಿಯುಕ್ತಃ
ಜ್ಞಾನಲಬ್ಧ್ಯುಪಾಯೇ ಶ್ರದ್ಧಾವಾನ್ । ತತ್ಪರಃ ಅಪಿ ಅಜಿತೇಂದ್ರಿಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯತಃ ಆಹ
— ಸಂಯತೇಂದ್ರಿಯಃ, ಸಂಯತಾನಿ ವಿಷಯೇಭ್ಯೋ ನಿವರ್ತಿತಾನಿ ಯಸ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸ
ಸಂಯತೇಂದ್ರಿಯಃ । ಯ ಏವಂಭೂತಃ ಶ್ರದ್ಧಾವಾನ್ ತತ್ಪರಃ ಸಂಯತೇಂದ್ರಿಯಶ್ಚ
ಸಃ ಅವಶ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಲಭತೇ । ಪ್ರಣಿಪಾತಾದಿಸ್ತು ಬಾಹ್ಯೋಽನೈಕಾಂತಿಕೋಽಪಿ
ಭವತಿ, ಮಾಯಾವಿತ್ವಾದಿಸಂಭವಾತ್ ; ನ ತು ತತ್ ಶ್ರದ್ಧಾವತ್ತ್ವಾದೌ ಇತ್ಯೇಕಾಂತತಃ
ಜ್ಞಾನಲಬ್ಧ್ಯುಪಾಯಃ । ಕಿಂ ಪುನಃ ಜ್ಞಾನಲಾಭಾತ್ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಜ್ಞಾನಂ
ಲಬ್ಧ್ವಾ ಪರಾಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಾಂ ಶಾಂತಿಂ ಉಪರತಿಂ ಅಚಿರೇಣ ಕ್ಷಿಪ್ರಮೇವ ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾತ್ ಕ್ಷಿಪ್ರಮೇವ ಮೋಕ್ಷೋ ಭವತೀತಿ ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರನ್ಯಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಃ
ಸುನಿಶ್ಚಿತಃ ಅರ್ಥಃ ॥ ಅತ್ರ ಸಂಶಯಃ ನ ಕರ್ತವ್ಯಃ, ಪಾಪಿಷ್ಠೋ ಹಿ ಸಂಶಯಃ ;
ಕಥಂ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ —
ಅಜ್ಞಶ್ಚಾಶ್ರದ್ದಧಾನಶ್ಚ ಸಂಶಯಾತ್ಮಾ ವಿನಶ್ಯತಿ ।
ನಾಯಂ ಲೋಕೋಽಸ್ತಿ ನ ಪರೋ ನ ಸುಖಂ ಸಂಶಯಾತ್ಮನಃ ॥ 4-40 ॥
ಅಜ್ಞಶ್ಚ ಅನಾತ್ಮಜ್ಞಶ್ಚ ಅಶ್ರದ್ದಧಾನಶ್ಚ ಗುರುವಾಕ್ಯಶಾಸ್ತ್ರೇಷು
ಅವಿಶ್ವಾಸವಾಂಶ್ಚ ಸಂಶಯಾತ್ಮಾ ಚ ಸಂಶಯಚಿತ್ತಶ್ಚ ವಿನಶ್ಯತಿ ।
ಅಜ್ಞಾಶ್ರದ್ದಧಾನೌ ಯದ್ಯಪಿ ವಿನಶ್ಯತಃ, ನ ತಥಾ ಯಥಾ ಸಂಶಯಾತ್ಮಾ ।
ಸಂಶಯಾತ್ಮಾ ತು ಪಾಪಿಷ್ಠಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ । ಕಥಂ ? ನಾಯಂ ಸಾಧಾರಣೋಽಪಿ ಲೋಕೋಽಸ್ತಿ ।
ತಥಾ ನ ಪರಃ ಲೋಕಃ । ನ ಸುಖಂ, ತತ್ರಾಪಿ ಸಂಶಯೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಸಂಶಯಾತ್ಮನಃ
ಸಂಶಯಚಿತ್ತಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಂಶಯೋ ನ ಕರ್ತವ್ಯಃ ॥ ಕಸ್ಮಾತ್ ? —
ಯೋಗಸನ್ನ್ಯಸ್ತಕರ್ಮಾಣಂ ಜ್ಞಾನಸಂಛಿನ್ನಸಂಶಯಂ ।
ಆತ್ಮವಂತಂ ನ ಕರ್ಮಾಣಿ ನಿಬಧ್ನಂತಿ ಧನಂಜಯ ॥ 4-41 ॥
ಯೋಗಸನ್ನ್ಯಸ್ತಕರ್ಮಾಣಂ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನಲಕ್ಷಣೇನ ಯೋಗೇನ ಸನ್ನ್ಯಸ್ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ
ಯೇನ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶಿನಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಖ್ಯಾನಿ ತಂ ಯೋಗಸನ್ನ್ಯಸ್ತಕರ್ಮಾಣಂ ।
ಕಥಂ ಯೋಗಸನ್ನ್ಯಸ್ತಕರ್ಮೇತ್ಯಾಹ — ಜ್ಞಾನಸಂಛಿನ್ನಸಂಶಯಂ
ಜ್ಞಾನೇನ ಆತ್ಮೇಶ್ವರೈಕತ್ವದರ್ಶನಲಕ್ಷಣೇನ ಸಂಛಿನ್ನಃ ಸಂಶಯೋ
ಯಸ್ಯ ಸಃ ಜ್ಞಾನಸಂಛಿನ್ನಸಂಶಯಃ । ಯ ಏವಂ ಯೋಗಸನ್ನ್ಯಸ್ತಕರ್ಮಾ ತಂ
ಆತ್ಮವಂತಂ ಅಪ್ರಮತ್ತಂ ಗುಣಚೇಷ್ಟಾರೂಪೇಣ ದೃಷ್ಟಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ನ ನಿಬಧ್ನಂತಿ
ಅನಿಷ್ಟಾದಿರೂಪಂ ಫಲಂ ನಾರಭಂತೇ ಹೇ ಧನಂಜಯ ॥ ಯಸ್ಮಾತ್ ಕರ್ಮಯೋಗಾನುಷ್ಠಾನಾತ್
ಅಶುದ್ಧಿಕ್ಷಯಹೇತುಕಜ್ಞಾನಸಂಛಿನ್ನಸಂಶಯಃ ನ ನಿಬಧ್ಯತೇ ಕರ್ಮಭಿಃ
ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿದಗ್ಧಕರ್ಮತ್ವಾದೇವ, ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನವಿಷಯೇ ಸಂಶಯವಾನ್
ವಿನಶ್ಯತಿ —
ತಸ್ಮಾದಜ್ಞಾನಸಂಭೂತಂ ಹೃತ್ಸ್ಥಂ ಜ್ಞಾನಾಸಿನಾತ್ಮನಃ ।
ಛಿತ್ತ್ವೈನಂ ಸಂಶಯಂ ಯೋಗಮಾತಿಷ್ಠೋತ್ತಿಷ್ಠ ಭಾರತ ॥ 4-42 ॥
ತಸ್ಮಾತ್ ಪಾಪಿಷ್ಠಂ ಅಜ್ಞಾನಸಂಭೂತಂ ಅಜ್ಞಾನಾತ್ ಅವಿವೇಕಾತ್ ಜಾತಂ ಹೃತ್ಸ್ಥಂ
ಹೃದಿ ಬುದ್ಧೌ ಸ್ಥಿತಂ ಜ್ಞಾನಾಸಿನಾ ಶೋಕಮೋಹಾದಿದೋಷಹರಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ
ಜ್ಞಾನಂ ತದೇವ ಅಸಿಃ ಖಂಗಃ ತೇನ ಜ್ಞಾನಾಸಿನಾ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಸ್ಯ, ಆತ್ಮವಿಷಯತ್ವಾತ್
ಸಂಶಯಸ್ಯ । ನ ಹಿ ಪರಸ್ಯ ಸಂಶಯಃ ಪರೇಣ ಚ್ಛೇತ್ತವ್ಯತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ, ಯೇನ
ಸ್ವಸ್ಯೇತಿ ವಿಶೇಷ್ಯೇತ । ಅತಃ ಆತ್ಮವಿಷಯೋಽಪಿ ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಭವತಿ । ಛಿತ್ತ್ವಾ ಏನಂ
ಸಂಶಯಂ ಸ್ವವಿನಾಶಹೇತುಭೂತಂ, ಯೋಗಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೋಪಾಯಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ
ಆತಿಷ್ಠ ಕುರ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉತ್ತಿಷ್ಠ ಚ ಇದಾನೀಂ ಯುದ್ಧಾಯ ಭಾರತ ಇತಿ ॥
ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಸೂಪನಿಷತ್ಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ
ಶ್ರೀಕೃಷ್ನಾರ್ಜುನಸಂವಾದೇ ಜ್ಽಆನಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಯೋಗೋ ನಾಮ ಚತುರ್ಥೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥4 ॥
ಇತಿ
ಶ್ರೀಮದ್-ಪರಮಹಂಸ-ಪರಿವ್ರಾಜಕ-ಆಚಾರ್ಯ-ಪೂಜ್ಯಪಾದ-ಶ್ರೀಶಂಕರ-ಭಗವತಾ
ಕೃತೌ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ-ಭಾಷ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಯಜ್ಞ-ಪ್ರಶಂಸಾ ನಾಮ ಚತುರ್ಥಃ
ಅಧ್ಯಾಯಃ ॥
॥ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ ಶಾಂಕರ-ಭಾಷ್ಯಂ ॥ ॥ ಪಂಚಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
“ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ ಯಃ ಪಶ್ಯೇತ್” (ಭ. ಗೀ. 4-18)
ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ “ಸ ಯುಕ್ತಃ ಕೃತ್ಸ್ನಕರ್ಮಕೃತ್” (ಭ. ಗೀ. 4-18)
“ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿದಗ್ಧಕರ್ಮಾಣಂ” (ಭ. ಗೀ. 4-19) “ಶಾರೀರಂ ಕೇವಲಂ
ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್” (ಭ. ಗೀ. 4-21) “ಯದೃಚ್ಛಾಲಾಭಸಂತುಷ್ಟಃ”
(ಭ. ಗೀ. 4-22) “ಬ್ರಹ್ಮಾರ್ಪಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಹವಿಃ” (ಭ. ಗೀ. 4-24)
“ಕರ್ಮಜಾನ್ ವಿದ್ಧಿ ತಾನ್ ಸರ್ವಾನ್” (ಭ. ಗೀ. 4-32) “ಸರ್ವಂ
ಕರ್ಮಾಖಿಲಂ ಪಾರ್ಥ” (ಭ. ಗೀ. 4-33) “ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ”
(ಭ. ಗೀ. 4-37) “ಯೋಗಸನ್ನ್ಯಸ್ತಕರ್ಮಾಣಂ” (ಭ. ಗೀ. 4-41)
ಇತ್ಯೇತೈಃ ವಚನೈಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಂ ಅವೋಚತ್ ಭಗವಾನ್ । “ಛಿತ್ತ್ವೈನಂ
ಸಂಶಯಂ ಯೋಗಮಾತಿಷ್ಠ” (ಭ. ಗೀ. 4-42) ಇತ್ಯನೇನ ವಚನೇನ ಯೋಗಂ
ಚ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಲಕ್ಷಣಂ ಅನುತಿಷ್ಠ ಇತ್ಯುಕ್ತವಾನ್ । ತಯೋರುಭಯೋಶ್ಚ
ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಯೋಃ ಸ್ಥಿತಿಗತಿವತ್ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಾತ್ ಏಕೇನ
ಸಹ ಕರ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್, ಕಾಲಭೇದೇನ ಚ ಅನುಷ್ಠಾನವಿಧಾನಾಭಾವಾತ್,
ಅರ್ಥಾತ್ ಏತಯೋಃ ಅನ್ಯತರಕರ್ತವ್ಯತಾಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಯತ್ ಪ್ರಶಸ್ಯತರಂ
ಏತಯೋಃ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಯೋಃ ತತ್ ಕರ್ತವ್ಯಂ ನ ಇತರತ್ ಇತ್ಯೇವಂ
ಮನ್ಯಮಾನಃ ಪ್ರಶಸ್ಯತರಬುಭುತ್ಸಯಾ ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ — “ಸನ್ನ್ಯಾಸಂ
ಕರ್ಮಣಾಂ ಕೃಷ್ಣ” (ಭ. ಗೀ. 5-1) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ॥ ನನು ಚ ಆತ್ಮವಿದಃ
ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ನಿಷ್ಠಾಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷನ್ ಪೂರ್ವೋದಾಹೃತೈಃ ವಚನೈಃ
ಭಗವಾನ್ ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಂ ಅವೋಚತ್, ನ ತು ಅನಾತ್ಮಜ್ಞಸ್ಯ । ಅತಶ್ಚ
ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಯೋಃ ಭಿನ್ನಪುರುಷವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಅನ್ಯತರಸ್ಯ
ಪ್ರಶಸ್ಯತರತ್ವಬುಭುತ್ಸಯಾ ಅಯಂ ಪ್ರಶ್ನಃ ಅನುಪಪನ್ನಃ । ಸತ್ಯಮೇವ
ತ್ವದಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪ್ರಶ್ನೋ ನ ಉಪಪದ್ಯತೇ ; ಪ್ರಷ್ಟುಃ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪುನಃ
ಪ್ರಶ್ನಃ ಯುಜ್ಯತ ಏವೇತಿ ವದಾಮಃ । ಕಥಂ ? ಪೂರ್ವೋದಾಹೃತೈಃ ವಚನೈಃ ಭಗವತಾ
ಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್, ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಂತರೇಣ ಚ ಕರ್ತಾರಂ
ತಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ಅನಾತ್ಮವಿದಪಿ ಕರ್ತಾ ಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಅನೂದ್ಯತ ಏವ ;
ನ ಪುನಃ ಆತ್ಮವಿತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಮೇವ ಸನ್ನ್ಯಾಸಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ಇತ್ಯೇವಂ ಮನ್ವಾನಸ್ಯ
ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಯೋಃ ಅವಿದ್ವತ್ಪುರುಷಕರ್ತೃಕತ್ವಮಪಿ ಅಸ್ತೀತಿ
ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ತಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಾತ್ ಅನ್ಯತರಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ
ಪ್ರಶಸ್ಯತರಂ ಚ ಕರ್ತವ್ಯಂ ನ ಇತರತ್ ಇತಿ ಪ್ರಶಸ್ಯತರವಿವಿದಿಷಯಾ ಪ್ರಶ್ನಃ ನ
ಅನುಪಪನ್ನಃ ॥ ಪ್ರತಿವಚನವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರೂಪಣೇನಾಪಿ ಪ್ರಷ್ಟುಃ ಅಭಿಪ್ರಾಯಃ ಏವಮೇವೇತಿ
ಗಮ್ಯತೇ । ಕಥಂ ? “ಸನ್ನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗೌ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಕರೌ ತಯೋಸ್ತು ಕರ್ಮಯೋಗೋ
ವಿಶಿಷ್ಯತೇ” (ಭ. ಗೀ. 5-2) ಇತಿ ಪ್ರತಿವಚನಂ । ಏತತ್ ನಿರೂಪ್ಯಂ — ಕಿಂ
ಅನೇನ ಆತ್ಮವಿತ್ಕರ್ತೃಕಯೋಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋಃ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಕರತ್ವಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ
ಉಕ್ತ್ವಾ ತಯೋರೇವ ಕುತಶ್ಚಿತ್ ವಿಶೇಷಾತ್ ಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಾತ್ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ
ಉಚ್ಯತೇ ? ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ಅನಾತ್ಮವಿತ್ಕರ್ತೃಕಯೋಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋಃ ತದುಭಯಂ ಉಚ್ಯತೇ ?
ಇತಿ । ಕಿಂಚಾತಃ — ಯದಿ ಆತ್ಮವಿತ್ಕರ್ತೃಕಯೋಃ ಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋಃ
ನಿಃಶ್ರೇಯಸಕರತ್ವಂ, ತಯೋಸ್ತು ಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಾತ್ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ
ಉಚ್ಯತೇ ; ಯದಿ ವಾ ಅನಾತ್ಮವಿತ್ಕರ್ತೃಕಯೋಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋಃ ತದುಭಯಂ
ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಉಚ್ಯತೇ — ಆತ್ಮವಿತ್ಕರ್ತೃಕಯೋಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋಃ
ಅಸಂಭವಾತ್ ತಯೋಃ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಕರತ್ವವಚನಂ ತದೀಯಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಾತ್
ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾಭಿಧಾನಂ ಇತ್ಯೇತತ್ ಉಭಯಂ ಅನುಪಪನ್ನಂ । ಯದಿ
ಅನಾತ್ಮವಿದಃ ಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಃ ತತ್ಪ್ರತಿಕೂಲಶ್ಚ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಲಕ್ಷಣಃ
ಕರ್ಮಯೋಗಃ ಸಂಭವೇತಾಂ, ತದಾ ತಯೋಃ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಕರತ್ವೋಕ್ತಿಃ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ
ಚ ಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಾತ್ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾಭಿಧಾನಂ ಇತ್ಯೇತತ್ ಉಭಯಂ ಉಪಪದ್ಯೇತ ।
ಆತ್ಮವಿದಸ್ತು ಸನ್ನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋಃ ಅಸಂಭವಾತ್ ತಯೋಃ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಕರತ್ವಾಭಿಧಾನಂ
ಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಯೋಗಃ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ಇತಿ ಚ ಅನುಪಪನ್ನಂ ॥ ಅತ್ರ ಆಹ —
ಕಿಂ ಆತ್ಮವಿದಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋಃ ಉಭಯೋರಪಿ ಅಸಂಭವಃ ? ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ಅನ್ಯತರಸ್ಯ
ಅಸಂಭವಃ ? ಯದಾ ಚ ಅನ್ಯತರಸ್ಯ ಅಸಂಭವಃ, ತದಾ ಕಿಂ ಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಸ್ಯ, ಉತ
ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ? ಇತಿ ; ಅಸಂಭವೇ ಕಾರಣಂ ಚ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಉಚ್ಯತೇ —
ಆತ್ಮವಿದಃ ನಿವೃತ್ತಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ ವಿಪರ್ಯಯಜ್ಞಾನಮೂಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ
ಅಸಂಭವಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಜನ್ಮಾದಿಸರ್ವವಿಕ್ರಿಯಾರಹಿತತ್ವೇನ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಆತ್ಮಾನಂ
ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಯೋ ವೇತ್ತಿ ತಸ್ಯ ಆತ್ಮವಿದಃ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇನ ಅಪಾಸ್ತಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ
ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಂ ಉಕ್ತ್ವಾ ತದ್ವಿಪರೀತಸ್ಯ
ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮೂಲಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಪುರಃಸರಸ್ಯ ಸಕ್ರಿಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನರೂಪಸ್ಯ
ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಇಹ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೇ ತತ್ರ ತತ್ರ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣಪ್ರದೇಶೇಷು
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನತತ್ಕಾರ್ಯವಿರೋಧಾತ್ ಅಭಾವಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಯಸ್ಮಾತ್,
ತಸ್ಮಾತ್ ಆತ್ಮವಿದಃ ನಿವೃತ್ತಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಪರ್ಯಯಜ್ಞಾನಮೂಲಃ
ಕರ್ಮಯೋಗೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಯುಕ್ತಂ ಉಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ ॥ ಕೇಷು ಕೇಷು ಪುನಃ
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣಪ್ರದೇಶೇಷು ಆತ್ಮವಿದಃ ಕರ್ಮಾಭಾವಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಇತಿ ಅತ್ರ
ಉಚ್ಯತೇ — “ಅವಿನಾಶಿ ತು ತತ್” (ಭ. ಗೀ. 2-17) ಇತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ
“ಯ ಏನಂ ವೇತ್ತಿ ಹಂತಾರಂ” (ಭ. ಗೀ. 2-19) “ವೇದಾವಿನಾಶಿನಂ
ನಿತ್ಯಂ” (ಭ. ಗೀ. 2-21) ಇತ್ಯಾದೌ ತತ್ರ ತತ್ರ ಆತ್ಮವಿದಃ ಕರ್ಮಾಭಾವಃ
ಉಚ್ಯತೇ ॥ ನನು ಚ ಕರ್ಮಯೋಗೋಽಪಿ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣಪ್ರದೇಶೇಷು
ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಏವ ; ತದ್ಯಥಾ — “ತಸ್ಮಾದ್ಯುಧ್ಯಸ್ವ
ಭಾರತ” (ಭ. ಗೀ. 2-18) “ಸ್ವಧರ್ಮಮಪಿ ಚಾವೇಕ್ಷ್ಯ”
(ಭ. ಗೀ. 2-31)“ಕರ್ಮಣ್ಯೇವಾಧಿಕಾರಸ್ತೇ” (ಭ. ಗೀ. 2-47)
ಇತ್ಯಾದೌ । ಅತಶ್ಚ ಕಥಂ ಆತ್ಮವಿದಃ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಅಸಂಭವಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ? ಅತ್ರ
ಉಚ್ಯತೇ — ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನತತ್ಕಾರ್ಯವಿರೋಧಾತ್, “ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ
ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ” (ಭ. ಗೀ. 3-3)ಇತ್ಯನೇನ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವವಿದಾಂ
ಅನಾತ್ಮವಿತ್ಕರ್ತೃಕಕರ್ಮಯೋಗನಿಷ್ಠಾತಃ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಾಯಾಃ
ಜ್ಞಾನಯೋಗನಿಷ್ಠಾಯಾಃ ಪೃಥಕ್ಕರಣಾತ್, ಕೃತಕೃತ್ಯತ್ವೇನ ಆತ್ಮವಿದಃ
ಪ್ರಯೋಜನಾಂತರಾಭಾವಾತ್, “ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ” (ಭ. ಗೀ. 3-17)
ಇತಿ ಕರ್ತವ್ಯಾಂತರಾಭಾವವಚನಾಚ್ಚ, “ನ ಕರ್ಮಣಾಮನಾರಂಭಾತ್”
(ಭ. ಗೀ. 3-4) “ಸನ್ನ್ಯಾಸಸ್ತು ಮಹಾಬಾಹೋ ದುಃಖಮಾಪ್ತುಮಯೋಗತಃ”
(ಭ. ಗೀ. 5-6) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಚ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾಂಗತ್ವೇನ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ
ವಿಧಾನಾತ್, “ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ಶಮಃ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ”
(ಭ. ಗೀ. 6-3)ಇತ್ಯನೇನ ಚ ಉತ್ಪನ್ನಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗಾಭಾವವಚನಾತ್,
“ಶಾರೀರಂ ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ನಾಪ್ನೋತಿ ಕಿಲ್ಬಿಷಂ” (ಭ. ಗೀ. 4-21)
ಇತಿ ಚ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಕಾರಣಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ನಿವಾರಣಾತ್, “ನೈವ
ಕಿಂಚಿತ್ಕರೋಮೀತಿ ಯುಕ್ತೋ ಮನ್ಯೇತ ತತ್ತ್ವವಿತ್” (ಭ. ಗೀ. 5-8)ಇತ್ಯನೇನ ಚ
ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಮಾತ್ರಪ್ರಯುಕ್ತೇಷ್ವಪಿ ದರ್ಶನಶ್ರವಣಾದಿಕರ್ಮಸು ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿದಃ
“ಕರೋಮಿ” ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸಮಾಹಿತಚೇತಸ್ತಯಾ ಸದಾ ಅಕರ್ತವ್ಯತ್ವೋಪದೇಶಾತ್
ಆತ್ಮತತ್ತ್ವವಿದಃ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನವಿರುದ್ಧೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಹೇತುಕಃ ಕರ್ಮಯೋಗಃ
ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ನ ಸಂಭಾವಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ಯಸ್ಮಾತ್, ತಸ್ಮಾತ್ ಅನಾತ್ಮವಿತ್ಕರ್ತೃಕಯೋರೇವ
ಸನ್ನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋಃ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಕರತ್ವವಚನಂ, ತದೀಯಾಚ್ಚ
ಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಾತ್ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾತ್ಮವಿತ್ಕರ್ತೃಕಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸವಿಲಕ್ಷಣಾತ್
ಸತ್ಯೇವ ಕರ್ತೃತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇ ಕರ್ಮೈಕದೇಶವಿಷಯಾತ್ ಯಮನಿಯಮಾದಿಸಹಿತತ್ವೇನ
ಚ ದುರನುಷ್ಠೇಯಾತ್ ಸುಕರತ್ವೇನ ಚ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾಭಿಧಾನಂ
ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರತಿವಚನವಾಕ್ಯಾರ್ಥನಿರೂಪಣೇನಾಪಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಃ ಪ್ರಷ್ಟುರಭಿಪ್ರಾಯಃ
ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಂ ॥ “ಜ್ಯಾಯಸೀ ಚೇತ್ಕರ್ಮಣಸ್ತೇ” (ಭ. ಗೀ. 3-1)
ಇತ್ಯತ್ರ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ಸಹ ಅಸಂಭವೇ “ಯಚ್ಛ್ರೇಯ ಏತಯೋಃ ತದ್ಬ್ರೂಹಿ”
(ಭ. ಗೀ. 3-2) ಇತ್ಯೇವಂ ಪೃಷ್ಟೋಽರ್ಜುನೇನ ಭಗವಾನ್ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಾಂ
ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ನಿಷ್ಠಾ ಪುನಃ ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಯೋಗಿನಾಂ ನಿಷ್ಠಾ ಪ್ರೋಕ್ತೇತಿ ನಿರ್ಣಯಂ
ಚಕಾರ । “ನ ಚ ಸನ್ನ್ಯಸನಾದೇವ ಕೇವಲಾತ್ ಸಿದ್ಧಿಂ ಸಮಧಿಗಚ್ಛತಿ”
(ಭ. ಗೀ. 3-4) ಇತಿ ವಚನಾತ್ ಜ್ಞಾನಸಹಿತಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಸಾಧನತ್ವಂ ಇಷ್ಟಂ”
ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಚ, ವಿಧಾನಾತ್ । ಜ್ಞಾನರಹಿತಸ್ಯ ಸನ್ನ್ಯಾಸಃ ಶ್ರೇಯಾನ್, ಕಿಂ ವಾ
ಕರ್ಮಯೋಗಃ ಶ್ರೇಯಾನ್ ?” ಇತಿ ಏತಯೋಃ ವಿಶೇಷಬುಭುತ್ಸಯಾ —
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಸನ್ನ್ಯಾಸಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕೃಷ್ಣ ಪುನರ್ಯೋಗಂ ಚ ಶಂಸಸಿ ।
ಯಚ್ಛ್ರೇಯ ಏತಯೋರೇಕಂ ತನ್ಮೇ ಬ್ರೂಹಿ ಸುನಿಶ್ಚಿತಂ ॥ 5-1 ॥
ಸನ್ನ್ಯಾಸಂ ಪರಿತ್ಯಾಗಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಣಾಂ ಅನುಷ್ಠೇಯವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಶಂಸಸಿ
ಪ್ರಶಂಸಸಿ ಕಥಯಸಿ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಪುನಃ ಯೋಗಂ ಚ ತೇಷಾಮೇವ ಅನುಷ್ಠಾನಂ
ಅವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯಂ ಶಂಸಸಿ । ಅತಃ ಮೇ ಕತರತ್ ಶ್ರೇಯಃ ಇತಿ ಸಂಶಯಃ — ಕಿಂ
ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ಶ್ರೇಯಃ, ಕಿಂ ವಾ ತದ್ಧಾನಂ ಇತಿ । ಪ್ರಶಸ್ಯತರಂ ಚ ಅನುಷ್ಠೇಯಂ ।
ಅತಶ್ಚ ಯತ್ ಶ್ರೇಯಃ ಪ್ರಶಸ್ಯತರಂ ಏತಯೋಃ ಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋಃ
ಯದನುಷ್ಠಾನಾತ್ ಶ್ರೇಯೋವಾಪ್ತಿಃ ಮಮ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಮನ್ಯಸೇ, ತತ್ ಏಕಂ ಅನ್ಯತರಂ ಸಹ
ಏಕಪುರುಷಾನುಷ್ಠೇಯತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ಮೇ ಬ್ರೂಹಿ ಸುನಿಶ್ಚಿತಂ ಅಭಿಪ್ರೇತಂ ತವೇತಿ ॥
ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಆಚಕ್ಷಾಣೋ ನಿರ್ಣಯಾಯ ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಸನ್ನ್ಯಾಸಃ ಕರ್ಮಯೋಗಶ್ಚ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಕರಾವುಭೌ ।
ತಯೋಸ್ತು ಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಾತ್ಕರ್ಮಯೋಗೋ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ॥ 5-2 ॥
ಸನ್ನ್ಯಾಸಃ ಕರ್ಮಣಾಂ ಪರಿತ್ಯಾಗಃ ಕರ್ಮಯೋಗಶ್ಚ ತೇಷಾಮನುಷ್ಠಾನಂ ತೌ ಉಭೌ
ಅಪಿ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಕರೌ ಮೋಕ್ಷಂ ಕುರ್ವಾತೇ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವೇನ । ಉಭೌ ಯದ್ಯಪಿ
ನಿಃಶ್ರೇಯಸಕರೌ, ತಥಾಪಿ ತಯೋಸ್ತು ನಿಃಶ್ರೇಯಸಹೇತ್ವೋಃ ಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಾತ್ ಕೇವಲಾತ್
ಕರ್ಮಯೋಗೋ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ಇತಿ ಕರ್ಮಯೋಗಂ ಸ್ತೌತಿ ॥ ಕಸ್ಮಾತ್ ಇತಿ ಆಹ —
ಜ್ಞೇಯಃ ಸ ನಿತ್ಯಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಯೋ ನ ದ್ವೇಷ್ಟಿ ನ ಕಾಂಕ್ಷತಿ ।
ನಿರ್ದ್ವಂದ್ವೋ ಹಿ ಮಹಾಬಾಹೋ ಸುಖಂ ಬಂಧಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯತೇ ॥ 5-3 ॥
ಜ್ಞೇಯಃ ಜ್ಞಾತವ್ಯಃ ಸ ಕರ್ಮಯೋಗೀ ನಿತ್ಯಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಇತಿ ಯೋ ನ ದ್ವೇಷ್ಟಿ ಕಿಂಚಿತ್ ನ
ಕಾಂಕ್ಷತಿ ದುಃಖಸುಖೇ ತತ್ಸಾಧನೇ ಚ । ಏವಂವಿಧೋ ಯಃ, ಕರ್ಮಣಿ ವರ್ತಮಾನೋಽಪಿ
ಸ ನಿತ್ಯಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಇತಿ ಜ್ಞಾತವ್ಯಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರ್ದ್ವಂದ್ವಃ ದ್ವಂದ್ವವರ್ಜಿತಃ ಹಿ
ಯಸ್ಮಾತ್ ಮಹಾಬಾಹೋ ಸುಖಂ ಬಂಧಾತ್ ಅನಾಯಾಸೇನ ಪ್ರಮುಚ್ಯತೇ ॥ ಸನ್ನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋಃ
ಭಿನ್ನಪುರುಷಾನುಷ್ಠೇಯಯೋಃ ವಿರುದ್ಧಯೋಃ ಫಲೇಽಪಿ ವಿರೋಧೋ ಯುಕ್ತಃ, ನ ತು ಉಭಯೋಃ
ನಿಃಶ್ರೇಯಸಕರತ್ವಮೇವ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಇದಂ ಉಚ್ಯತೇ —
ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗೌ ಪೃಥಗ್ಬಾಲಾಃ ಪ್ರವದಂತಿ ನ ಪಂಡಿತಾಃ ।
ಏಕಮಪ್ಯಾಸ್ಥಿತಃ ಸಮ್ಯಗುಭಯೋರ್ವಿಂದತೇ ಫಲಂ ॥ 5-4 ॥
ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗೌ ಪೃಥಕ್ ವಿರುದ್ಧಭಿನ್ನಫಲೌ ಬಾಲಾಃ ಪ್ರವದಂತಿ ನ ಪಂಡಿತಾಃ ।
ಪಂಡಿತಾಸ್ತು ಜ್ಞಾನಿನ ಏಕಂ ಫಲಂ ಅವಿರುದ್ಧಂ ಇಚ್ಛಂತಿ । ಕಥಂ ? ಏಕಮಪಿ
ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಯೋಃ ಸಮ್ಯಕ್ ಆಸ್ಥಿತಃ ಸಮ್ಯಗನುಷ್ಠಿತವಾನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಉಭಯೋಃ ವಿಂದತೇ
ಫಲಂ । ಉಭಯೋಃ ತದೇವ ಹಿ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಂ ಫಲಂ ; ಅತಃ ನ ಫಲೇ ವಿರೋಧಃ ಅಸ್ತಿ ॥
ನನು ಸನ್ನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಯೋಃ ಫಲೈಕತ್ವಂ
ಕಥಂ ಇಹ ಅಪ್ರಕೃತಂ ಬ್ರವೀತಿ ? ನೈಷ ದೋಷಃ — ಯದ್ಯಪಿ ಅರ್ಜುನೇನ
ಸನ್ನ್ಯಾಸಂ ಕರ್ಮಯೋಗಂ ಚ ಕೇವಲಂ ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಃ ಕೃತಃ, ಭಗವಾಂಸ್ತು
ತದಪರಿತ್ಯಾಗೇನೈವ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರೇತಂ ಚ ವಿಶೇಷಂ ಸಂಯೋಜ್ಯ ಶಬ್ದಾಂತರವಾಚ್ಯತಯಾ
ಪ್ರತಿವಚನಂ ದದೌ “ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗೌ” ಇತಿ । ತೌ ಏವ ಸನ್ನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗೌ
ಜ್ಞಾನತದುಪಾಯಸಮಬುದ್ಧಿತ್ವಾದಿಸಂಯುಕ್ತೌ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಶಬ್ದವಾಚ್ಯೌ ಇತಿ ಭಗವತೋ
ಮತಂ । ಅತಃ ನ ಅಪ್ರಕೃತಪ್ರಕ್ರಿಯೇತಿ ॥ ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಸಮ್ಯಗನುಷ್ಠಾನಾತ್ ಕಥಂ
ಉಭಯೋಃ ಫಲಂ ವಿಂದತೇ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ —
ಯತ್ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಸ್ಥಾನಂ ತದ್ಯೋಗೈರಪಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಏಕಂ ಸಾಂಖ್ಯಂ ಚ ಯೋಗಂ ಚ ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ ಸ ಪಶ್ಯತಿ ॥ 5-5 ॥
ಯತ್ ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠೈಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿಭಿಃ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಸ್ಥಾನಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಂ,
ತತ್ ಯೋಗೈರಪಿ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವೇನ ಈಶ್ವರೇ ಸಮರ್ಪ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ಆತ್ಮನಃ
ಫಲಂ ಅನಭಿಸಂಧಾಯ ಅನುತಿಷ್ಠಂತಿ ಯೇ ತೇ ಯೋಗಾಃ ಯೋಗಿನಃ ತೈರಪಿ
ಪರಮಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸನ್ನ್ಯಾಸಪ್ರಾಪ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಗಮ್ಯತೇ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅತಃ ಏಕಂ
ಸಾಂಖ್ಯಂ ಚ ಯೋಗಂ ಚ ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ ಫಲೈಕತ್ವಾತ್ ಸ ಪಶ್ಯತಿ ಸಮ್ಯಕ್
ಪಶ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಯೋಗಾತ್ ಸನ್ನ್ಯಾಸ ಏವ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ; ಕಥಂ
ತರ್ಹಿ ಇದಮುಕ್ತಂ “ತಯೋಸ್ತು ಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಾತ್ ಕರ್ಮಯೋಗೋ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ”
(ಭ. ಗೀ. 5-2) ಇತಿ ? ಶೃಣು ತತ್ರ ಕಾರಣಂ — ತ್ವಯಾ ಪೃಷ್ಟಂ ಕೇವಲಂ
ಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಂ ಕರ್ಮಯೋಗಂ ಚ ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತಯೋಃ ಅನ್ಯತರಃ ಕಃ ಶ್ರೇಯಾನ್ ಇತಿ ।
ತದನುರೂಪಂ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಮಯಾ ಉಕ್ತಂ ಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಾತ್ ಕರ್ಮಯೋಗಃ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ಇತಿ
ಜ್ಞಾನಂ ಅನಪೇಕ್ಷ್ಯ । ಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಸ್ತು ಸನ್ನ್ಯಾಸಃ ಸಾಂಖ್ಯಮಿತಿ ಮಯಾ ಅಭಿಪ್ರೇತಃ ।
ಪರಮಾರ್ಥಯೋಗಶ್ಚ ಸ ಏವ । ಯಸ್ತು ಕರ್ಮಯೋಗಃವೈದಿಕಃ ಸ ಚ ತಾದರ್ಥ್ಯಾತ್
ಯೋಗಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸ ಇತಿ ಚ ಉಪಚರ್ಯತೇ । ಕಥಂ ತಾದರ್ಥ್ಯಂ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ —
ಸನ್ನ್ಯಾಸಸ್ತು ಮಹಾಬಾಹೋ ದುಃಖಮಾಪ್ತುಮಯೋಗತಃ ।
ಯೋಗಯುಕ್ತೋ ಮುನಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಚಿರೇಣಾಧಿಗಚ್ಛತಿ ॥ 5-6 ॥
ಸನ್ನ್ಯಾಸಸ್ತು ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಃ ಹೇ ಮಹಾಬಾಹೋ ದುಃಖಂ ಆಪ್ತುಂ ಪ್ರಾಪ್ತುಂ ಅಯೋಗತಃ
ಯೋಗೇನ ವಿನಾ । ಯೋಗಯುಕ್ತಃ ವೈದಿಕೇನ ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಈಶ್ವರಸಮರ್ಪಿತರೂಪೇಣ
ಫಲನಿರಪೇಕ್ಷೇಣ ಯುಕ್ತಃ, ಮುನಿಃ ಮನನಾತ್ ಈಶ್ವರಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಮುನಿಃ, ಬ್ರಹ್ಮ
— ಪರಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕೃತಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಃ ಬ್ರಹ್ಮ
ಉಚ್ಯತೇ, ”ನ್ಯಾಸ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಹಿ ಪರಃ” (ತೈ. ನಾ. 78) ಇತಿ
ಶ್ರುತೇಃ — ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ನ್ಯಾಸಂ ಪರಮಾರ್ಥಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಲಕ್ಷಣಂ
ನಚಿರೇಣ ಕ್ಷಿಪ್ರಮೇವ ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಅತಃ ಮಯಾ ಉಕ್ತಂ
“ಕರ್ಮಯೋಗೋ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ” (ಭ. ಗೀ. 5-2) ಇತಿ ॥ ಯದಾ ಪುನಃ ಅಯಂ
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವೇನ —
ಯೋಗಯುಕ್ತೋ ವಿಶುದ್ಧಾತ್ಮಾ ವಿಜಿತಾತ್ಮಾ ಜಿತೇಂದ್ರಿಯಃ ।
ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಭೂತಾತ್ಮಾ ಕುರ್ವನ್ನಪಿ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ॥ 5-7 ॥
ಯೋಗೇನ ಯುಕ್ತಃ ಯೋಗಯುಕ್ತಃ, ವಿಶುದ್ಧಾತ್ಮಾ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಃ, ವಿಜಿತಾತ್ಮಾ ವಿಜಿತದೇಹಃ,
ಜಿತೇಂದ್ರಿಯಶ್ಚ, ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಭೂತಾತ್ಮಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದೀನಾಂ ಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಾನಾಂ
ಭೂತಾನಾಂ ಆತ್ಮಭೂತಃ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತನೋ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಭೂತಾತ್ಮಾ
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶೀತ್ಯರ್ಥಃ, ಸ ತತ್ರೈವಂ ವರ್ತಮಾನಃ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾಯ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ನಪಿ
ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ನ ಕರ್ಮಭಿಃ ಬಧ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ನ ಚ ಅಸೌ ಪರಮಾರ್ಥತಃ
ಕರೋತೀತ್ಯತಃ —
ನೈವ ಕಿಂಚಿತ್ಕರೋಮೀತಿ ಯುಕ್ತೋ ಮನ್ಯೇತ ತತ್ತ್ವವಿತ್ ।
ಪಶ್ಯಞ್ಶೃಣ್ವನ್ಸ್ಪೃಶಂಜಿಘ್ರನ್ನಶ್ನನ್ಗಚ್ಛನ್ಸ್ವಪಞ್ಶ್ವಸನ್ ॥ 5-8 ॥
ಪ್ರಲಪನ್ ವಿಸೃಜನ್ಗೃಹ್ಣನ್ನುನ್ಮಿಷನ್ನಿಮಿಷನ್ನಪಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ವರ್ತಂತ ಇತಿ ಧಾರಯನ್ ॥ 5-9 ॥
ನೈವ ಕಿಂಚಿತ್ ಕರೋಮೀತಿ ಯುಕ್ತಃ ಸಮಾಹಿತಃ ಸನ್ ಮನ್ಯೇತ ಚಿಂತಯೇತ್, ತತ್ತ್ವವಿತ್
ಆತ್ಮನೋ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ತತ್ತ್ವಂ ವೇತ್ತೀತಿ ತತ್ತ್ವವಿತ್ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕದಾ
ಕಥಂ ವಾ ತತ್ತ್ವಮವಧಾರಯನ್ ಮನ್ಯೇತ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಪಶ್ಯನ್ನಿತಿ । ಮನ್ಯೇತ
ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ । ಯಸ್ಯ ಏವಂ ತತ್ತ್ವವಿದಃ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಕರಣಚೇಷ್ಟಾಸು
ಕರ್ಮಸು ಅಕರ್ಮೈವ, ಪಶ್ಯತಃ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನಃ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸೇ ಏವ
ಅಧಿಕಾರಃ, ಕರ್ಮಣಃ ಅಭಾವದರ್ಶನಾತ್ । ನ ಹಿ ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾಯಾಂ ಉದಕಬುದ್ಧ್ಯಾ
ಪಾನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ಉದಕಾಭಾವಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ತತ್ರೈವ ಪಾನಪ್ರಯೋಜನಾಯ ಪ್ರವರ್ತತೇ ॥
ಯಸ್ತು ಪುನಃ ಅತತ್ತ್ವವಿತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಶ್ಚ ಕರ್ಮಯೋಗೇ —
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಧಾಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಕರೋತಿ ಯಃ ।
ಲಿಪ್ಯತೇ ನ ಸ ಪಾಪೇನ ಪದ್ಮಪತ್ರಮಿವಾಂಭಸಾ ॥ 5-10 ॥
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಈಶ್ವರೇ ಆಧಾಯ ನಿಕ್ಷಿಪ್ಯ “ತದರ್ಥಂ ಕರ್ಮ ಕರೋಮಿ” ಇತಿ
ಭೃತ್ಯ ಇವ ಸ್ವಾಮ್ಯರ್ಥಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಮೋಕ್ಷೇಽಪಿ ಫಲೇ ಸಂಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ
ಕರೋತಿ ಯಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ, ಲಿಪ್ಯತೇ ನ ಸ ಪಾಪೇನ ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ಪದ್ಮಪತ್ರಮಿವ
ಅಂಭಸಾ ಉದಕೇನ । ಕೇವಲಂ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಮಾತ್ರಮೇವ ಫಲಂ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ
ಸ್ಯಾತ್ ॥
ಯಸ್ಮಾತ್ —
ಕಾಯೇನ ಮನಸಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಕೇವಲೈರಿಂದ್ರಿಯೈರಪಿ ।
ಯೋಗಿನಃ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಂತಿ ಸಂಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾತ್ಮಶುದ್ಧಯೇ ॥ 5-11 ॥
ಕಾಯೇನ ದೇಹೇನ ಮನಸಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಚ ಕೇವಲೈಃ ಮಮತ್ವವರ್ಜಿತೈಃ “ಈಶ್ವರಾಯೈವ
ಕರ್ಮ ಕರೋಮಿ, ನ ಮಮ ಫಲಾಯ” ಇತಿ ಮಮತ್ವಬುದ್ಧಿಶೂನ್ಯೈಃ ಇಂದ್ರಿಯೈರಪಿ
— ಕೇವಲಶಬ್ದಃ ಕಾಯಾದಿಭಿರಪಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಸಂಬಧ್ಯತೇ — ಸರ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಷು
ಮಮತಾವರ್ಜನಾಯ । ಯೋಗಿನಃ ಕರ್ಮಿಣಃ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಂತಿ ಸಂಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಫಲವಿಷಯಂ
ಆತ್ಮಶುದ್ಧಯೇ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ರೈವ ತವ ಅಧಿಕಾರಃ
ಇತಿ ಕುರು ಕರ್ಮೈವ ॥ ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ —
ಯುಕ್ತಃ ಕರ್ಮಫಲಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಶಾಂತಿಮಾಪ್ನೋತಿ ನೈಷ್ಠಿಕೀಂ ।
ಅಯುಕ್ತಃ ಕಾಮಕಾರೇಣ ಫಲೇ ಸಕ್ತೋ ನಿಬಧ್ಯತೇ ॥ 5-12 ॥
ಯುಕ್ತಃ “ಈಶ್ವರಾಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕರೋಮಿ ನ ಮಮ ಫಲಾಯ”
ಇತ್ಯೇವಂ ಸಮಾಹಿತಃ ಸನ್ ಕರ್ಮಫಲಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ
ಶಾಂತಿಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಾಂ ಆಪ್ನೋತಿ ನೈಷ್ಠಿಕೀಂ ನಿಷ್ಠಾಯಾಂ ಭವಾಂ
ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತಿಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಕ್ರಮೇಣೇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ।
ಯಸ್ತು ಪುನಃ ಅಯುಕ್ತಃ ಅಸಮಾಹಿತಃ ಕಾಮಕಾರೇಣ ಕರಣಂ ಕಾರಃ ಕಾಮಸ್ಯ ಕಾರಃ
ಕಾಮಕಾರಃ ತೇನ ಕಾಮಕಾರೇಣ, ಕಾಮಪ್ರೇರಿತತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ, “ಮಮ ಫಲಾಯ ಇದಂ
ಕರೋಮಿ ಕರ್ಮ” ಇತ್ಯೇವಂ ಫಲೇ ಸಕ್ತಃ ನಿಬಧ್ಯತೇ । ಅತಃ ತ್ವಂ ಯುಕ್ತೋ ಭವ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಯಸ್ತು ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶೀ ಸಃ —
ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತೇ ಸುಖಂ ವಶೀ ।
ನವದ್ವಾರೇ ಪುರೇ ದೇಹೀ ನೈವ ಕುರ್ವನ್ನ ಕಾರಯನ್ ॥ 5-13 ॥
ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ನಿತ್ಯಂ ನೈಮಿತ್ತಿಕಂ
ಕಾಮ್ಯಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಚ ತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ವಿವೇಕಬುದ್ಧ್ಯಾ,
ಕರ್ಮಾದೌ ಅಕರ್ಮಸಂದರ್ಶನೇನ ಸಂತ್ಯಜ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ, ಆಸ್ತೇ ತಿಷ್ಠತಿ ಸುಖಂ ।
ತ್ಯಕ್ತವಾಙ್ಮನಃಕಾಯಚೇಷ್ಟಃ ನಿರಾಯಾಸಃ ಪ್ರಸನ್ನಚಿತ್ತಃ ಆತ್ಮನಃ ಅನ್ಯತ್ರ
ನಿವೃತ್ತಸರ್ವಬಾಹ್ಯಪ್ರಯೋಜನಃ ಇತಿ “ಸುಖಂ ಆಸ್ತೇ” ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ವಶೀ
ಜಿತೇಂದ್ರಿಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ವ ಕಥಂ ಆಸ್ತೇ ಇತಿ, ಆಹ — ನವದ್ವಾರೇ ಪುರೇ । ಸಪ್ತ
ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾನಿ ಆತ್ಮನ ಉಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಾಣಿ, ಅರ್ವಾಕ್ ದ್ವೇ ಮೂತ್ರಪುರೀಷವಿಸರ್ಗಾರ್ಥೇ, ತೈಃ
ದ್ವಾರೈಃ ನವದ್ವಾರಂ ಪುರಂ ಉಚ್ಯತೇ ಶರೀರಂ, ಪುರಮಿವ ಪುರಂ, ಆತ್ಮೈಕಸ್ವಾಮಿಕಂ,
ತದರ್ಥಪ್ರಯೋಜನೈಶ್ಚ ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿವಿಷಯೈಃ ಅನೇಕಫಲವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ
ಉತ್ಪಾದಕೈಃ ಪೌರೈರಿವ ಅಧಿಷ್ಠಿತಂ । ತಸ್ಮಿನ್ ನವದ್ವಾರೇ ಪುರೇ ದೇಹೀ ಸರ್ವಂ
ಕರ್ಮ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯ ಆಸ್ತೇ ; ಕಿಂ ವಿಶೇಷಣೇನ ? ಸರ್ವೋ ಹಿ ದೇಹೀ ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಅಸನ್ನ್ಯಾಸೀ
ವಾ ದೇಹೇ ಏವ ಆಸ್ತೇ ; ತತ್ರ ಅನರ್ಥಕಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತಿ । ಉಚ್ಯತೇ — ಯಸ್ತು
ಅಜ್ಞಃ ದೇಹೀ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಸಂಘಾತಮಾತ್ರಾತ್ಮದರ್ಶೀ ಸ ಸರ್ವೋಽಪಿ “ಗೇಹೇ ಭೂಮೌ
ಆಸನೇ ವಾ ಆಸೇ” ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ದೇಹಮಾತ್ರಾತ್ಮದರ್ಶಿನಃ ಗೇಹೇ ಇವ ದೇಹೇ
ಆಸೇ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸಂಭವತಿ । ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮದರ್ಶಿನಸ್ತು
“ದೇಹೇ ಆಸೇ” ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಪರಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ಪರಸ್ಮಿನ್
ಆತ್ಮನಿ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಾನಾಂ ವಿದ್ಯಯಾ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನೇನ ಮನಸಾ ಸನ್ನ್ಯಾಸ
ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಉತ್ಪನ್ನವಿವೇಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಿನೋಽಪಿ ಗೇಹೇ ಇವ ದೇಹೇ
ಏವ ನವದ್ವಾರೇ ಪುರೇ ಆಸನಂ ಪ್ರಾರಬ್ಧಫಲಕರ್ಮಸಂಸ್ಕಾರಶೇಷಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ದೇಹ
ಏವ ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃ । ದೇಹೇ ಏವ ಆಸ್ತೇ ಇತಿ ಅಸ್ತ್ಯೇವ ವಿಶೇಷಣಫಲಂ,
ವಿದ್ವದವಿದ್ವತ್ಪ್ರತ್ಯಯಭೇದಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ॥ ಯದ್ಯಪಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ಮಾಣಿ ಅವಿದ್ಯಯಾ
ಆತ್ಮನಿ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಾನಿ “ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತೇ” ಇತ್ಯುಕ್ತಂ, ತಥಾಪಿ ಆತ್ಮಸಮವಾಯಿ
ತು ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ — ನೈವ ಕುರ್ವನ್
ಸ್ವಯಂ, ನ ಚ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಿ ಕಾರಯನ್ ಕ್ರಿಯಾಸು ಪ್ರವರ್ತಯನ್ । ಕಿಂ ಯತ್ ತತ್
ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ಚ ದೇಹಿನಃ ಸ್ವಾತ್ಮಸಮವಾಯಿ ಸತ್ ಸನ್ನ್ಯಾಸಾತ್ ನ
ಸಂಭವತಿ, ಯಥಾ ಗಚ್ಛತೋ ಗತಿಃ ಗಮನವ್ಯಾಪಾರಪರಿತ್ಯಾಗೇ ನ ಸ್ಯಾತ್ ತದ್ವತ್ ? ಕಿಂ
ವಾ ಸ್ವತ ಏವ ಆತ್ಮನಃ ನ ಅಸ್ತಿ ಇತಿ ? ಅತ್ರ ಉಚ್ಯತೇ — ನ ಅಸ್ತಿ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವತಃ
ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ಚ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ “ಅವಿಕಾರ್ಯೋಽಯಮುಚ್ಯತೇ”
(ಭ. ಗೀ. 2-25) “ಶರೀರಸ್ಥೋಽಪಿ ನ ಕರೋತಿ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ”
(ಭ. ಗೀ. 13-31) ಇತಿ । “ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ”
(ಬೃ. ಉ. 4-3-7) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥ ಕಿಂಚ–
ನ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನ ಕರ್ಮಾಣಿ ಲೋಕಸ್ಯ ಸೃಜತಿ ಪ್ರಭುಃ ।
ನ ಕರ್ಮಫಲಸಂಯೋಗಂ ಸ್ವಭಾವಸ್ತು ಪ್ರವರ್ತತೇ ॥ 5-14 ॥
ನ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸ್ವತಃ ಕುರು ಇತಿ ನಾಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ರಥಘಟಪ್ರಾಸಾದಾದೀನಿ ಈಪ್ಸಿತತಮಾನಿ
ಲೋಕಸ್ಯ ಸೃಜತಿ ಉತ್ಪಾದಯತಿ ಪ್ರಭುಃ ಆತ್ಮಾ । ನಾಪಿ ರಥಾದಿ ಕೃತವತಃ
ತತ್ಫಲೇನ ಸಂಯೋಗಂ ನ ಕರ್ಮಫಲಸಂಯೋಗಂ । ಯದಿ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಸ್ವತಃ ನ
ಕರೋತಿ ನ ಕಾರಯತಿ ಚ ದೇಹೀ, ಕಃ ತರ್ಹಿ ಕುರ್ವನ್ ಕಾರಯಂಶ್ಚ ಪ್ರವರ್ತತೇ ಇತಿ,
ಉಚ್ಯತೇ — ಸ್ವಭಾವಸ್ತು ಸ್ವೋ ಭಾವಃ ಸ್ವಭಾವಃ ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಮಾಯಾ
ಪ್ರವರ್ತತೇ “ದೈವೀ ಹಿ” (ಭ. ಗೀ. 7-14) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾ ॥
ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು —
ನಾದತ್ತೇ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪಾಪಂ ನ ಚೈವ ಸುಕೃತಂ ವಿಭುಃ ।
ಅಜ್ಞಾನೇನಾವೃತಂ ಜ್ಞಾನಂ ತೇನ ಮುಹ್ಯಂತಿ ಜಂತವಃ ॥ 5-15 ॥
ನ ಆದತ್ತೇ ನ ಚ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಭಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಪಾಪಂ । ನ ಚೈವ ಆದತ್ತೇ
ಸುಕೃತಂ ಭಕ್ತೈಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಂ ವಿಭುಃ । ಕಿಮರ್ಥಂ ತರ್ಹಿ ಭಕ್ತೈಃ ಪೂಜಾದಿಲಕ್ಷಣಂ
ಯಾಗದಾನಹೋಮಾದಿಕಂ ಚ ಸುಕೃತಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಹ — ಅಜ್ಞಾನೇನ ಆವೃತಂ
ಜ್ಞಾನಂ ವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಂ, ತೇನ ಮುಹ್ಯಂತಿ “ಕರೋಮಿ ಕಾರಯಾಮಿ ಭೋಕ್ಷ್ಯೇ
ಭೋಜಯಾಮಿ” ಇತ್ಯೇವಂ ಮೋಹಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ಅವಿವೇಕಿನಃ ಸಂಸಾರಿಣೋ ಜಂತವಃ ॥
ಜ್ಞಾನೇನ ತು ತದಜ್ಞಾನಂ ಯೇಷಾಂ ನಾಶಿತಮಾತ್ಮನಃ ।
ತೇಷಾಮಾದಿತ್ಯವಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ತತ್ಪರಂ ॥ 5-16 ॥
ಜ್ಞಾನೇನ ತು ಯೇನ ಅಜ್ಞಾನೇನ ಆವೃತಾಃ ಮುಹ್ಯಂತಿ ಜಂತವಃ ತತ್ ಅಜ್ಞಾನಂ ಯೇಷಾಂ
ಜಂತೂನಾಂ ವಿವೇಕಜ್ಞಾನೇನ ಆತ್ಮವಿಷಯೇಣ ನಾಶಿತಂ ಆತ್ಮನಃ ಭವತಿ, ತೇಷಾಂ
ಜಂತೂನಾಂ ಆದಿತ್ಯವತ್ ಯಥಾ ಆದಿತ್ಯಃ ಸಮಸ್ತಂ ರೂಪಜಾತಂ ಅವಭಾಸಯತಿ ತದ್ವತ್
ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಂ ವಸ್ತು ಸರ್ವಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ತತ್ ಪರಂ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ॥
ಯತ್ ಪರಂ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಕಾಶಿತಂ —
ತದ್ಬುದ್ಧ್ಯಸ್ತದಾತ್ಮಾನಸ್ತನ್ನಿಷ್ಠಾಸ್ತತ್ಪರಾಯಣಾಃ ।
ಗಚ್ಛಂತ್ಯಪುನರಾವೃತ್ತಿಂ ಜ್ಞಾನನಿರ್ಧೂತಕಲ್ಮಷಾಃ ॥ 5-17 ॥
ತಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಗತಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಯೇಷಾಂ ತೇ ತದ್ಬುದ್ಧಯಃ, ತದಾತ್ಮಾನಃ ತದೇವ
ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಆತ್ಮಾ ಯೇಷಾಂ ತೇ ತದಾತ್ಮಾನಃ, ತನ್ನಿಷ್ಠಾಃ ನಿಷ್ಠಾ ಅಭಿನಿವೇಶಃ
ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಅವಸ್ಥಾನಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ
ತನ್ನಿಷ್ಠಾಃ, ತತ್ಪರಾಯಣಾಶ್ಚ ತದೇವ ಪರಂ ಅಯನಂ ಪರಾ ಗತಿಃ ಯೇಷಾಂ ಭವತಿ ತೇ
ತತ್ಪರಾಯಣಾಃ ಕೇವಲಾತ್ಮರತಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನೇನ ನಾಶಿತಂ ಆತ್ಮನಃ
ಅಜ್ಞಾನಂ ತೇ ಗಚ್ಛಂತಿ ಏವಂವಿಧಾಃ ಅಪುನರಾವೃತ್ತಿಂ ಅಪುನರ್ದೇಹಸಂಬಂಧಂ
ಜ್ಞಾನನಿರ್ಧೂತಕಲ್ಮಷಾಃ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ನಿರ್ಧೂತಃ ನಾಶಿತಃ ಕಲ್ಮಷಃ
ಪಾಪಾದಿಸಂಸಾರಕಾರಣದೋಷಃ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಜ್ಞಾನನಿರ್ಧೂತಕಲ್ಮಷಾಃ ಯತಯಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಯೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನೇನ ನಾಶಿತಂ ಆತ್ಮನಃ ಅಜ್ಞಾನಂ ತೇ ಪಂಡಿತಾಃ ಕಥಂ ತತ್ತ್ವಂ
ಪಶ್ಯಂತಿ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ವಿದ್ಯಾವಿನಯಸಂಪನ್ನೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಗವಿ ಹಸ್ತಿನಿ ।
ಶುನಿ ಚೈವ ಶ್ವಪಾಕೇ ಚ ಪಂಡಿತಾಃ ಸಮದರ್ಶಿನಃ ॥ 5-18 ॥
ವಿದ್ಯಾವಿನಯಸಂಪನ್ನೇ ವಿದ್ಯಾ ಚ ವಿನಯಶ್ಚ ವಿದ್ಯಾವಿನಯೌ, ವಿನಯಃ ಉಪಶಮಃ,
ತಾಭ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾವಿನಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಪನ್ನಃ ವಿದ್ಯಾವಿನಯಸಂಪನ್ನಃ ವಿದ್ವಾನ್ ವಿನೀತಶ್ಚ
ಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ತಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಗವಿ ಹಸ್ತಿನಿ ಶುನಿ ಚೈವ ಶ್ವಪಾಕೇ ಚ ಪಂಡಿತಾಃ
ಸಮದರ್ಶಿನಃ । ವಿದ್ಯಾವಿನಯಸಂಪನ್ನೇ ಉತ್ತಮಸಂಸ್ಕಾರವತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೇ,
ಮಧ್ಯಮಾಯಾಂ ಚ ರಾಜಸ್ಯಾಂ ಗವಿ, ಸಂಸ್ಕಾರಹೀನಾಯಾಂ ಅತ್ಯಂತಮೇವ ಕೇವಲತಾಮಸೇ
ಹಸ್ತ್ಯಾದೌ ಚ, ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣೈಃ ತಜ್ಜೈಶ್ಚ ಸಂಸ್ಕಾರೈಃ ತಥಾ ರಾಜಸೈಃ ತಥಾ
ತಾಮಸೈಶ್ಚ ಸಂಸ್ಕಾರೈಃ ಅತ್ಯಂತಮೇವ ಅಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ಸಮಂ ಏಕಂ ಅವಿಕ್ರಿಯಂ ತತ್
ಬ್ರಹ್ಮ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಶೀಲಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಪಂಡಿತಾಃ ಸಮದರ್ಶಿನಃ ॥ ನನು ಅಭೋಜ್ಯಾನ್ನಾಃ ತೇ
ದೋಷವಂತಃ, ”ಸಮಾಸಮಾಭ್ಯಾಂ ವಿಷಮಸಮೇ ಪೂಜಾತಃ” (ಗೌ. ಧ. 2-8-20
; 17-18) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ । ನ ತೇ ದೋಷವಂತಃ । ಕಥಂ ? —
ಇಹೈವ ತೈರ್ಜಿತಃ ಸರ್ಗೋ ಯೇಷಾಂ ಸಾಮ್ಯೇ ಸ್ಥಿತಂ ಮನಃ ।
ನಿರ್ದೋಷಂ ಹಿ ಸಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತೇ ಸ್ಥಿತಾಃ ॥ 5-19 ॥
ಇಹ ಏವ ಜೀವದ್ಭಿರೇವ ತೈಃ ಸಮದರ್ಶಿಭಿಃ ಪಂಡಿತೈಃ ಜಿತಃ ವಶೀಕೃತಃ ಸರ್ಗಃ
ಜನ್ಮ, ಯೇಷಾಂ ಸಾಮ್ಯೇ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮಭಾವೇ ಸ್ಥಿತಂ ನಿಶ್ಚಲೀಭೂತಂ
ಮನಃ ಅಂತಃಕರಣಂ । ನಿರ್ದೋಷಂ ಯದ್ಯಪಿ ದೋಷವತ್ಸು ಶ್ವಪಾಕಾದಿಷು ಮೂಢೈಃ
ತದ್ದೋಷೈಃ ದೋಷವತ್ ಇವ ವಿಭಾವ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ತದ್ದೋಷೈಃ ಅಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ಇತಿ
ನಿರ್ದೋಷಂ ದೋಷವರ್ಜಿತಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ; ನಾಪಿ ಸ್ವಗುಣಭೇದಭಿನ್ನಂ, ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್
ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ ಭಗವಾನ್ ಇಚ್ಛಾದೀನಾಂ ಕ್ಷೇತ್ರಧರ್ಮತ್ವಂ,
“ಅನಾದಿತ್ವಾನ್ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್” (ಭ. ಗೀ. 13-31) ಇತಿ ಚ । ನಾಪಿ ಅಂತ್ಯಾ
ವಿಶೇಷಾಃ ಆತ್ಮನೋ ಭೇದಕಾಃ ಸಂತಿ, ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ತೇಷಾಂ ಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।
ಅತಃ ಸಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಏಕಂ ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಏವ ತೇ ಸ್ಥಿತಾಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ
ದೋಷಗಂಧಮಾತ್ರಮಪಿ ತಾನ್ ಸ್ಪೃಶತಿ, ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಾತ್ಮದರ್ಶನಾಭಿಮಾನಾಭಾವಾತ್
ತೇಷಾಂ । ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಾತ್ಮದರ್ಶನಾಭಿಮಾನವದ್ವಿಷಯಂ ತು ತತ್ ಸೂತ್ರಂ
”ಸಮಾಸಮಾಭ್ಯಾಂ ವಿಷಮಸಮೇ ಪೂಜಾತಃ” (ಗೌ. ಧ. 2-8-20) ಇತಿ,
ಪೂಜಾವಿಷಯತ್ವೇನ ವಿಶೇಷಣಾತ್ । ದೃಶ್ಯತೇ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ ಷಡಂಗವಿತ್
ಚತುರ್ವೇದವಿತ್ ಇತಿ ಪೂಜಾದಾನಾದೌ ಗುಣವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಃ ಕಾರಣಂ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು
ಸರ್ವಗುಣದೋಷಸಂಬಂಧವರ್ಜಿತಮಿತ್ಯತಃ “ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತೇ ಸ್ಥಿತಾಃ” ಇತಿ
ಯುಕ್ತಂ । ಕರ್ಮವಿಷಯಂ ಚ ”ಸಮಾಸಮಾಭ್ಯಾಂ” (ಗೌ. ಧ. 2-8-20)
ಇತ್ಯಾದಿ । ಇದಂ ತು ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸವಿಷಯಂ ಪ್ರಸ್ತುತಂ, “ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ
ಮನಸಾ” (ಭ. ಗೀ. 5-13) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಅಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತೇಃ ॥ ಯಸ್ಮಾತ್
ನಿರ್ದೋಷಂ ಸಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಆತ್ಮಾ, ತಸ್ಮಾತ್ —
ನ ಪ್ರಹೃಷ್ಯೇತ್ಪ್ರಿಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನೋದ್ವಿಜೇತ್ಪ್ರಾಪ್ಯ ಚಾಪ್ರಿಯಂ ।
ಸ್ಥಿರಬುದ್ಧಿರಸಮ್ಮೂಢೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತಃ ॥ 5-20 ॥
ನ ಪ್ರಹೃಷ್ಯೇತ್ ಪ್ರಹರ್ಷಂ ನ ಕುರ್ಯಾತ್ ಪ್ರಿಯಂ ಇಷ್ಟಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಲಬ್ಧ್ವಾ ।
ನ ಉದ್ವಿಜೇತ್ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಚ ಅಪ್ರಿಯಂ ಅನಿಷ್ಟಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ । ದೇಹಮಾತ್ರಾತ್ಮದರ್ಶಿನಾಂ
ಹಿ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಪ್ರಾಪ್ತೀ ಹರ್ಷವಿಷಾದೌ ಕುರ್ವಾತೇ, ನ ಕೇವಲಾತ್ಮದರ್ಶಿನಃ, ತಸ್ಯ
ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ಕಿಂಚ — “ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಏಕಃ ಸಮಃ
ನಿರ್ದೋಷಃ ಆತ್ಮಾ” ಇತಿ ಸ್ಥಿರಾ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಸ್ಥಿರಬುದ್ಧಿಃ
ಅಸಮ್ಮೂಢಃ ಸಮ್ಮೋಹವರ್ಜಿತಶ್ಚ ಸ್ಯಾತ್ ಯಥೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತಃ,
ಅಕರ್ಮಕೃತ್ ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕಿಂಚ, ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತಃ —
ಬಾಹ್ಯಸ್ಪರ್ಶೇಷ್ವಸಕ್ತಾತ್ಮಾ ವಿಂದತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಯತ್ಸುಖಂ ।
ಸ ಬ್ರಹ್ಮಯೋಗಯುಕ್ತಾತ್ಮಾ ಸುಖಮಕ್ಷಯಮಶ್ನುತೇ ॥ 5-21 ॥
ಬಾಹ್ಯಸ್ಪರ್ಶೇಷು ಬಾಹ್ಯಾಶ್ಚ ತೇ ಸ್ಪರ್ಶಾಶ್ಚ ಬಾಹ್ಯಸ್ಪರ್ಶಾಃ ಸ್ಪೃಶ್ಯಂತೇ ಇತಿ
ಸ್ಪರ್ಶಾಃ ಶಬ್ದಾದಯೋ ವಿಷಯಾಃ ತೇಷು ಬಾಹ್ಯಸ್ಪರ್ಶೇಷು, ಅಸಕ್ತಃ ಆತ್ಮಾ ಅಂತಃಕರಣಂ
ಯಸ್ಯ ಸಃ ಅಯಂ ಅಸಕ್ತಾತ್ಮಾ ವಿಷಯೇಷು ಪ್ರೀತಿವರ್ಜಿತಃ ಸನ್ ವಿಂದತಿ ಲಭತೇ
ಆತ್ಮನಿ ಯತ್ ಸುಖಂ ತತ್ ವಿಂದತಿ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಸ ಬ್ರಹ್ಮಯೋಗಯುಕ್ತಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯೋಗಃ
ಸಮಾಧಿಃ ಬ್ರಹ್ಮಯೋಗಃ ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಯೋಗೇನ ಯುಕ್ತಃ ಸಮಾಹಿತಃ ತಸ್ಮಿನ್ ವ್ಯಾಪೃತಃ
ಆತ್ಮಾ ಅಂತಃಕರಣಂ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಬ್ರಹ್ಮಯೋಗಯುಕ್ತಾತ್ಮಾ, ಸುಖಂ ಅಕ್ಷಯಂ ಅಶ್ನುತೇ
ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಪ್ರೀತೇಃ ಕ್ಷಣಿಕಾಯಾಃ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ನಿವರ್ತಯೇತ್ ಆತ್ಮನಿ
ಅಕ್ಷಯಸುಖಾರ್ಥೀ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಇತಶ್ಚ ನಿವರ್ತಯೇತ್ —
ಯೇ ಹಿ ಸಂಸ್ಪರ್ಶಜಾ ಭೋಗಾ ದುಃಖಯೋನಯ ಏವ ತೇ ।
ಆದ್ಯಂತವಂತಃ ಕೌಂತೇಯ ನ ತೇಷು ರಮತೇ ಬುಧಃ ॥ 5-22 ॥
ಯೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸಂಸ್ಪರ್ಶಜಾಃ ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಸ್ಪರ್ಶೇಭ್ಯೋ ಜಾತಾಃ ಭೋಗಾ ಭುಕ್ತಯಃ
ದುಃಖಯೋನಯ ಏವ ತೇ, ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾತ್ । ದೃಶ್ಯಂತೇ ಹಿ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾದೀನಿ ದುಃಖಾನಿ
ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾನ್ಯೇವ । ಯಥಾ ಇಹಲೋಕೇ ತಥಾ ಪರಲೋಕೇಽಪಿ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ಏವಶಬ್ದಾತ್ ।
ನ ಸಂಸಾರೇ ಸುಖಸ್ಯ ಗಂಧಮಾತ್ರಮಪಿ ಅಸ್ತಿ ಇತಿ ಬುದ್ಧ್ವಾ ವಿಷಯಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾಯಾ
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ನಿವರ್ತಯೇತ್ । ನ ಕೇವಲಂ ದುಃಖಯೋನಯ ಏವ, ಆದ್ಯಂತವಂತಶ್ಚ, ಆದಿಃ
ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗೋ ಭೋಗಾನಾಂ ಅಂತಶ್ಚ ತದ್ವಿಯೋಗ ಏವ ; ಅತಃ ಆದ್ಯಂತವಂತಃ
ಅನಿತ್ಯಾಃ, ಮಧ್ಯಕ್ಷಣಭಾವಿತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೌಂತೇಯ, ನ ತೇಷು ಭೋಗೇಷು ರಮತೇ
ಬುಧಃ ವಿವೇಕೀ ಅವಗತಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಃ ; ಅತ್ಯಂತಮೂಢಾನಾಮೇವ ಹಿ ವಿಷಯೇಷು
ರತಿಃ ದೃಶ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಪಶುಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ॥ ಅಯಂ ಚ ಶ್ರೇಯೋಮಾರ್ಗಪ್ರತಿಪಕ್ಷೀ
ಕಷ್ಟತಮೋ ದೋಷಃ ಸರ್ವಾನರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುಃ ದುರ್ನಿವಾರಶ್ಚ ಇತಿ ತತ್ಪರಿಹಾರೇ
ಯತ್ನಾಧಿಕ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಇತ್ಯಾಹ ಭಗವಾನ್ —
ಶಕ್ನೋತೀಹೈವ ಯಃ ಸೋಢುಂ ಪ್ರಾಕ್ಛರೀರವಿಮೋಕ್ಷಣಾತ್ ।
ಕಾಮಕ್ರೋಧೋದ್ಭವಂ ವೇಗಂ ಸ ಯುಕ್ತಃ ಸ ಸುಖೀ ನರಃ ॥ 5-23 ॥
ಶಕ್ನೋತಿ ಉತ್ಸಹತೇ ಇಹೈವ ಜೀವನ್ನೇವ ಯಃ ಸೋಢುಂ ಪ್ರಸಹಿತುಂ ಪ್ರಾಕ್
ಪೂರ್ವಂ ಶರೀರವಿಮೋಕ್ಷಣಾತ್ ಆ ಮರಣಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮರಣಸೀಮಾಕರಣಂ
ಜೀವತೋಽವಶ್ಯಂಭಾವಿ ಹಿ ಕಾಮಕ್ರೋಧೋದ್ಭವೋ ವೇಗಃ, ಅನಂತನಿಮಿತ್ತವಾನ್ ಹಿ ಸಃ ಇತಿ
ಯಾವತ್ ಮರಣಂ ತಾವತ್ ನ ವಿಸ್ರಂಭಣೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾಮಃ ಇಂದ್ರಿಯಗೋಚರಪ್ರಾಪ್ತೇ
ಇಷ್ಟೇ ವಿಷಯೇ ಶ್ರೂಯಮಾಣೇ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೇ ವಾ ಅನುಭೂತೇ ಸುಖಹೇತೌ ಯಾ ಗರ್ಧಿಃ
ತೃಷ್ಣಾ ಸ ಕಾಮಃ ; ಕ್ರೋಧಶ್ಚ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರತಿಕೂಲೇಷು ದುಃಖಹೇತುಷು
ದೃಶ್ಯಮಾನೇಷು ಶ್ರೂಯಮಾಣೇಷು ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೇಷು ವಾ ಯೋ ದ್ವೇಷಃ ಸಃ ಕ್ರೋಧಃ
; ತೌ ಕಾಮಕ್ರೋಧೌ ಉದ್ಭವೋ ಯಸ್ಯ ವೇಗಸ್ಯ ಸಃ ಕಾಮಕ್ರೋಧೋದ್ಭವಃ ವೇಗಃ ।
ರೋಮಾಂಚನಪ್ರಹೃಷ್ಟನೇತ್ರವದನಾದಿಲಿಂಗಃ ಅಂತಃಕರಣಪ್ರಕ್ಷೋಭರೂಪಃ
ಕಾಮೋದ್ಭವೋ ವೇಗಃ, ಗಾತ್ರಪ್ರಕಂಪಪ್ರಸ್ವೇದಸಂದಷ್ಟೋಷ್ಠಪುಟರಕ್ತನೇತ್ರಾದಿಲಿಂಗಃ
ಕ್ರೋಧೋದ್ಭವೋ ವೇಗಃ, ತಂ ಕಾಮಕ್ರೋಧೋದ್ಭವಂ ವೇಗಂ ಯಃ ಉತ್ಸಹತೇ ಪ್ರಸಹತೇ ಸೋಢುಂ
ಪ್ರಸಹಿತುಂ, ಸಃ ಯುಕ್ತಃ ಯೋಗೀ ಸುಖೀ ಚ ಇಹ ಲೋಕೇ ನರಃ ॥ ಕಥಂಭೂತಶ್ಚ
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತಃ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಇತಿ ಆಹ ಭಗವಾನ್ —
ಯೋಽನ್ತಃಸುಖೋಽನ್ತರಾರಾಮಸ್ತಥಾಂತರ್ಜ್ಯೋತಿರೇವ ಯಃ ।
ಸ ಯೋಗೀ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತೋಽಧಿಗಚ್ಛತಿ ॥ 5-24 ॥
ಯಃ ಅಂತಃಸುಖಃ ಅಂತಃ ಆತ್ಮನಿ ಸುಖಂ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಅಂತಃಸುಖಃ, ತಥಾ ಅಂತರೇವ
ಆತ್ಮನಿ ಆರಾಮಃ ಆರಮಣಂ ಕ್ರೀಡಾ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಅಂತರಾರಾಮಃ, ತಥಾ ಏವ ಅಂತಃ ಏವ
ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಜ್ಯೋತಿಃ ಪ್ರಕಾಶೋ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಅಂತರ್ಜ್ಯೋತಿರೇವ, ಯಃ ಈದೃಶಃ ಸಃ ಯೋಗೀ
ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿರ್ವೃತಿಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಇಹ ಜೀವನ್ನೇವ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಃ ಸನ್
ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ॥ ಕಿಂಚ —
ಲಭಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವಾಣಮೃಷಯಃ ಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷಾಃ ।
ಛಿನ್ನದ್ವೈಧಾ ಯತಾತ್ಮಾನಃ ಸರ್ವಭೂತಹಿತೇ ರತಾಃ ॥ 5-25 ॥
ಲಭಂತೇ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವಾಣಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಋಷಯಃ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಃ
ಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷಾಃ ಕ್ಷೀಣಪಾಪಾಃ ನಿರ್ದೋಷಾಃ ಛಿನ್ನದ್ವೈಧಾಃ ಛಿನ್ನಸಂಶಯಾಃ ಯತಾತ್ಮಾನಃ
ಸಂಯತೇಂದ್ರಿಯಾಃ ಸರ್ವಭೂತಹಿತೇ ರತಾಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಹಿತೇ ಆನುಕೂಲ್ಯೇ ರತಾಃ
ಅಹಿಂಸಕಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕಿಂಚ —
ಕಾಮಕ್ರೋಧವಿಯುಕ್ತಾನಾಂ ಯತೀನಾಂ ಯತಚೇತಸಾಂ ।
ಅಭಿತೋ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವಾಣಂ ವರ್ತತೇ ವಿದಿತಾತ್ಮನಾಂ ॥ 5-26 ॥
ಕಾಮಕ್ರೋಧವಿಯುಕ್ತಾನಾಂ ಕಾಮಶ್ಚ ಕ್ರೋಧಶ್ಚ ಕಾಮಕ್ರೋಧೌ ತಾಭ್ಯಾಂ ವಿಯುಕ್ತಾನಾಂ
ಯತೀನಾಂ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಾಂ ಯತಚೇತಸಾಂ ಸಂಯತಾಂತಃಕರಣಾನಾಂ ಅಭಿತಃ ಉಭಯತಃ
ಜೀವತಾಂ ಮೃತಾನಾಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವಾಣಂ ಮೋಕ್ಷೋ ವರ್ತತೇ ವಿದಿತಾತ್ಮನಾಂ
ವಿದಿತಃ ಜ್ಞಾತಃ ಆತ್ಮಾ ಯೇಷಾಂ ತೇ ವಿದಿತಾತ್ಮಾನಃ ತೇಷಾಂ ವಿದಿತಾತ್ಮನಾಂ
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಾಂ ಸದ್ಯಃ
ಮುಕ್ತಿಃ ಉಕ್ತಾ । ಕರ್ಮಯೋಗಶ್ಚ ಈಶ್ವರಾರ್ಪಿತಸರ್ವಭಾವೇನ ಈಶ್ವರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ
ಆಧಾಯ ಕ್ರಿಯಮಾಣಃ ಸತ್ತ್ವಸುದ್ಧಿಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತಿಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಕ್ರಮೇಣ ಮೋಕ್ಷಾಯ
ಇತಿ ಭಗವಾನ್ ಪದೇ ಪದೇ ಅಬ್ರವೀತ್, ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ । ಅಥ ಇದಾನೀಂ ಧ್ಯಾನಯೋಗಂ
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಸ್ಯ ಅಂತರಂಗಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಥಾನೀಯಾನ್
ಶ್ಲೋಕಾನ್ ಉಪದಿಶತಿ ಸ್ಮ —
ಸ್ಪರ್ಶಾನ್ಕೃತ್ವಾ ಬಹಿರ್ಬಾಹ್ಯಾಂಶ್ಚಕ್ಷುಶ್ಚೈವಾಂತರೇ ಭ್ರುವೋಃ ।
ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ ಸಮೌ ಕೃತ್ವಾ ನಾಸಾಭ್ಯಂತರಚಾರಿಣೌ ॥ 5-27 ॥
ಯತೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿರ್ಮುನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪರಾಯಣಃ ।
ವಿಗತೇಚ್ಛಾಭಯಕ್ರೋಧೋ ಯಃ ಸದಾ ಮುಕ್ತ ಏವ ಸಃ ॥ 5-28 ॥
ಸ್ಪರ್ಶಾನ್ ಶಬ್ದಾದೀನ್ ಕೃತ್ವಾ ಬಹಿಃ ಬಾಹ್ಯಾನ್ — ಶ್ರೋತ್ರಾದಿದ್ವಾರೇಣ ಅಂತಃ ಬುದ್ಧೌ
ಪ್ರವೇಶಿತಾಃ ಶಬ್ದಾದಯಃ ವಿಷಯಾಃ ತಾನ್ ಅಚಿಂತಯತಃ ಶಬ್ದಾದಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಯಾ ಬಹಿರೇವ
ಕೃತಾಃ ಭವಂತಿ — ತಾನ್ ಏವಂ ಬಹಿಃ ಕೃತ್ವಾ ಚಕ್ಷುಶ್ಚೈವ ಅಂತರೇ ಭ್ರುವೋಃ
“ಕೃತ್ವಾ” ಇತಿ ಅನುಷಜ್ಯತೇ । ತಥಾ ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ ನಾಸಾಭ್ಯಂತರಚಾರಿಣೌ
ಸಮೌ ಕೃತ್ವಾ, ಯತೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಃ ಯತಾನಿ ಸಂಯತಾನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಮನಃ
ಬುದ್ಧಿಶ್ಚ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಯತೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಃ, ಮನನಾತ್ ಮುನಿಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ,
ಮೋಕ್ಷಪರಾಯಣಃ ಏವಂ ದೇಹಸಂಸ್ಥಾನಾತ್ ಮೋಕ್ಷಪರಾಯಣಃ ಮೋಕ್ಷ ಏವ ಪರಂ ಅಯನಂ
ಪರಾ ಗತಿಃ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಅಯಂ ಮೋಕ್ಷಪರಾಯಣೋ ಮುನಿಃ ಭವೇತ್ । ವಿಗತೇಚ್ಛಾಭಯಕ್ರೋಧಃ
ಇಚ್ಛಾ ಚ ಭಯಂ ಚ ಕ್ರೋಧಶ್ಚ ಇಚ್ಛಾಭಯಕ್ರೋಧಾಃ ತೇ ವಿಗತಾಃ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸಃ
ವಿಗತೇಚ್ಛಾಭಯಕ್ರೋಧಃ, ಯಃ ಏವಂ ವರ್ತತೇ ಸದಾ ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ, ಮುಕ್ತ ಏವ ಸಃ ನ
ತಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಾಯಾನ್ಯಃ ಕರ್ತವ್ಯೋಽಸ್ತಿ ॥ ಏವಂ ಸಮಾಹಿತಚಿತ್ತೇನ ಕಿಂ ವಿಜ್ಞೇಯಂ ಇತಿ,
ಉಚ್ಯತೇ —
ಭೋಕ್ತಾರಂ ಯಜ್ಞತಪಸಾಂ ಸರ್ವಲೋಕಮಹೇಶ್ವರಂ ।
ಸುಹೃದಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮಾಂ ಶಾಂತಿಮೃಚ್ಛತಿ ॥ 5-29 ॥
ಭೋಕ್ತಾರಂ ಯಜ್ಞತಪಸಾಂ ಯಜ್ಞಾನಾಂ ತಪಸಾಂ ಚ ಕರ್ತೃರೂಪೇಣ ದೇವತಾರೂಪೇಣ
ಚ, ಸರ್ವಲೋಕಮಹೇಶ್ವರಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಂ ಮಹಾಂತಂ ಈಶ್ವರಂ ಸುಹೃದಂ
ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಪ್ರತ್ಯುಪಕಾರನಿರಪೇಕ್ಷತಯಾ ಉಪಕಾರಿಣಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ
ಹೃದಯೇಶಯಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಫಲಾಧ್ಯಕ್ಷಂ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಯಸಾಕ್ಷಿಣಂ ಮಾಂ ನಾರಾಯಣಂ
ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಶಾಂತಿಂ ಸರ್ವಸಂಸಾರೋಪರತಿಂ ಋಚ್ಛತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ॥
ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಸೂಪನಿಷತ್ಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ
ಶ್ರೀಕೃಷ್ನಾರ್ಜುನಸಂವಾದೇ ಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಯೋಗೋ ನಾಮ ಪಽಚಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥5 ॥
ಇತಿ
ಶ್ರೀಮದ್-ಪರಮಹಂಸ-ಪರಿವ್ರಾಜಕ-ಆಚಾರ್ಯ-ಪೂಜ್ಯಪಾದ-ಶ್ರೀಶಂಕರ-ಭಗವತಾ
ಕೃತೌ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ-ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಿ-ಗರ್ಭಃ ನಾಮ ಪಂಚಮಃ
ಅಧ್ಯಾಯಃ ॥
॥ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ ಶಾಂಕರ-ಭಾಷ್ಯಂ ॥ ॥ ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
ಅತೀತಾನಂತರಾಧ್ಯಾಯಾಂತೇ ಧ್ಯಾನಯೋಗಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಪ್ರತಿ ಅಂತರಂಗಸ್ಯ
ಸೂತ್ರಭೂತಾಃ ಶ್ಲೋಕಾಃ“ಸ್ಪರ್ಶಾನ್ ಕೃತ್ವಾ ಬಹಿಃ” (ಭ. ಗೀ. 5-27)
ಇತ್ಯಾದಯಃ ಉಪದಿಷ್ಟಾಃ । ತೇಷಾಂ ವೃತ್ತಿಸ್ಥಾನೀಯಃ ಅಯಂ ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯಃ ಆರಭ್ಯತೇ ।
ತತ್ರ ಧ್ಯಾನಯೋಗಸ್ಯ ಬಹಿರಂಗಂ ಕರ್ಮ ಇತಿ, ಯಾವತ್ ಧ್ಯಾನಯೋಗಾರೋಹಣಸಮರ್ಥಃ
ತಾವತ್ ಗೃಹಸ್ಥೇನ ಅಧಿಕೃತೇನ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಇತ್ಯತಃ ತತ್ ಸ್ತೌತಿ —
ಅನಾಶ್ರಿತ ಇತಿ ॥ ನನು ಕಿಮರ್ಥಂ ಧ್ಯಾನಯೋಗಾರೋಹಣಸೀಮಾಕರಣಂ, ಯಾವತಾ
ಅನುಷ್ಠೇಯಮೇವ ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ಯಾವಜ್ಜೀವಂ । ನ, “ಆರುರುಕ್ಷೋರ್ಮುನೇರ್ಯೋಗಂ
ಕರ್ಮ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ” (ಭ. ಗೀ. 6-3) ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್, ಆರೂಢಸ್ಯ ಚ
ಶಮೇನೈವ ಸಂಬಂಧಕರಣಾತ್ । ಆರುರುಕ್ಷೋಃ ಆರೂಢಸ್ಯ ಚ ಶಮಃ ಕರ್ಮ ಚ ಉಭಯಂ
ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೇನ ಅಭಿಪ್ರೇತಂ ಚೇತ್ಸ್ಯಾತ್, ತದಾ “ಆರುರುಕ್ಷೋಃ” “ಆರೂಢಸ್ಯ
ಚ” ಇತಿ ಶಮಕರ್ಮವಿಷಯಭೇದೇನ ವಿಶೇಷಣಂ ವಿಭಾಗಕರಣಂ ಚ
ಅನರ್ಥಕಂ ಸ್ಯಾತ್ ॥ ತತ್ರ ಆಶ್ರಮಿಣಾಂ ಕಶ್ಚಿತ್ ಯೋಗಮಾರುರುಕ್ಷುಃ ಭವತಿ,
ಆರೂಢಶ್ಚ ಕಶ್ಚಿತ್, ಅನ್ಯೇ ನ ಆರುರುಕ್ಷವಃ ನ ಚ ಆರೂಢಾಃ ; ತಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ
“ಆರುರುಕ್ಷೋಃ” “ಆರೂಢಸ್ಯ ಚ” ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ
ವಿಭಾಗಕರಣಂ ಚ ಉಪಪದ್ಯತ ಏವೇತಿ ಚೇತ್, ನ ; “ತಸ್ಯೈವ” ಇತಿ
ವಚನಾತ್, ಪುನಃ ಯೋಗಗ್ರಹಣಾಚ್ಚ “ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ” ಇತಿ ; ಯ ಆಸೀತ್ ಪೂರ್ವಂ
ಯೋಗಮಾರುರುಕ್ಷುಃ, ತಸ್ಯೈವ ಆರೂಢಸ್ಯ ಶಮ ಏವ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಕಾರಣಂ ಯೋಗಫಲಂ
ಪ್ರತಿ ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ । ಅತೋ ನ ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ಕರ್ಮಣಃ ।
ಯೋಗವಿಭ್ರಷ್ಟವಚನಾಚ್ಚ — ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯ ಚೇತ್ ಕರ್ಮಿಣೋ ಯೋಗೋ ವಿಹಿತಃ
ಷಷ್ಠೇ ಅಧ್ಯಾಯೇ, ಸಃ ಯೋಗವಿಭ್ರಷ್ಟೋಽಪಿ ಕರ್ಮಗತಿಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ
ಇತಿ ತಸ್ಯ ನಾಶಾಶಂಕಾ ಅನುಪಪನ್ನಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅವಶ್ಯಂ ಹಿ ಕೃತಂ ಕರ್ಮ ಕಾಮ್ಯಂ
ನಿತ್ಯಂ ವಾ — ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ಅನಾರಭ್ಯತ್ವೇ — ಸ್ವಂ ಫಲಂ ಆರಭತ
ಏವ । ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣಃ ವೇದಪ್ರಮಾಣಾವಬುದ್ಧತ್ವಾತ್ ಫಲೇನ ಭವಿತವ್ಯಂ
ಇತಿ ಅವೋಚಾಮ, ಅನ್ಯಥಾ ವೇದಸ್ಯ ಆನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಇತಿ । ನ ಚ ಕರ್ಮಣಿ ಸತಿ
ಉಭಯವಿಭ್ರಷ್ಟವಚನಂ, ಅರ್ಥವತ್ ಕರ್ಮಣೋ ವಿಭ್ರಂಶಕಾರಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ ॥ ಕರ್ಮ
ಕೃತಂ ಈಶ್ವರೇ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯ ಇತ್ಯತಃ ಕರ್ತುಃ ಕರ್ಮ ಫಲಂ ನಾರಭತ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ ;
ಈಶ್ವರೇ ಸನ್ನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಅಧಿಕತರಫಲಹೇತುತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ॥ ಮೋಕ್ಷಾಯೈವ ಇತಿ ಚೇತ್,
ಸ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಕೃತಾನಾಂ ಈಶ್ವರೇ ಸನ್ನ್ಯಾಸೋ ಮೋಕ್ಷಾಯೈವ, ನ ಫಲಾಂತರಾಯ ಯೋಗಸಹಿತಃ
; ಯೋಗಾಚ್ಚ ವಿಭ್ರಷ್ಟಃ ; ಇತ್ಯತಃ ತಂ ಪ್ರತಿ ನಾಶಾಶಂಕಾ ಯುಕ್ತೈವ ಇತಿ ಚೇತ್,
ನ ;“ಏಕಾಕೀ ಯತಚಿತ್ತಾತ್ಮಾ ನಿರಾಶೀರಪರಿಗ್ರಹಃ” (ಭ. ಗೀ. 6-10)
“ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿವ್ರತೇ ಸ್ಥಿತಃ” (ಭ. ಗೀ. 6-14) ಇತಿ ಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸವಿಧಾನಾತ್ ।
ನ ಚ ಅತ್ರ ಧ್ಯಾನಕಾಲೇ ಸ್ತ್ರೀಸಹಾಯತ್ವಾಶಂಕಾ, ಯೇನ ಏಕಾಕಿತ್ವಂ ವಿಧೀಯತೇ ।
ನ ಚ ಗೃಹಸ್ಥಸ್ಯ “ನಿರಾಶೀರಪರಿಗ್ರಹಃ” ಇತ್ಯಾದಿವಚನಂ ಅನುಕೂಲಂ ।
ಉಭಯವಿಭ್ರಷ್ಟಪ್ರಶ್ನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ॥ ಅನಾಶ್ರಿತ ಇತ್ಯನೇನ ಕರ್ಮಿಣ ಏವ
ಸನ್ನ್ಯಾಸಿತ್ವಂ ಯೋಗಿತ್ವಂ ಚ ಉಕ್ತಂ, ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಚ ನಿರಗ್ನೇಃ ಅಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಚ
ಸನ್ನ್ಯಾಸಿತ್ವಂ ಯೋಗಿತ್ವಂ ಚೇತಿ ಚೇತ್, ನ ; ಧ್ಯಾನಯೋಗಂ ಪ್ರತಿ ಬಹಿರಂಗಸ್ಯ ಯತಃ
ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಾಕಾಂಕ್ಷಾಸನ್ನ್ಯಾಸಸ್ತುತಿಪರತ್ವಾತ್ । ನ ಕೇವಲಂ ನಿರಗ್ನಿಃ ಅಕ್ರಿಯಃ
ಏವ ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಯೋಗೀ ಚ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಕರ್ಮ್ಯಪಿ, ಕರ್ಮಫಲಾಸಂಗಂ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯ
ಕರ್ಮಯೋಗಂ ಅನುತಿಷ್ಠನ್ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ, “ಸ ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಚ ಯೋಗೀ ಚ
ಭವತಿ” ಇತಿ ಸ್ತೂಯತೇ । ನ ಚ ಏಕೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಕರ್ಮಫಲಾಸಂಗಸನ್ನ್ಯಾಸಸ್ತುತಿಃ
ಚತುರ್ಥಾಶ್ರಮಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ಚ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನಿರಗ್ನೇಃ
ಅಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪುರಾಣೇತಿಹಾಸಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ವಿಹಿತಂ
ಸನ್ನ್ಯಾಸಿತ್ವಂ ಯೋಗಿತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ ಭಗವಾನ್ । ಸ್ವವಚನವಿರೋಧಾಚ್ಚ
— “ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ಸನ್ನ್ನ್ಯಸ್ಯ । । । ನೈವ ಕುರ್ವನ್ನ ಕಾರಯನ್
ಆಸ್ತೇ” (ಭ. ಗೀ. 5-13) “ಮೌನೀ ಸಂತುಷ್ಟೋ ಯೇನ ಕೇನಚಿತ್ ಅನಿಕೇತಃ
ಸ್ಥಿರಮತಿಃ” (ಭ. ಗೀ. 12-19) “ವಿಹಾಯ ಕಾಮಾನ್ಯಃ ಸರ್ವಾನ್ ಪುಮಾಂಶ್ಚರತಿ
ನಿಃಸ್ಪೃಹಃ” (ಭ. ಗೀ. 2-71) “ಸರ್ವಾರಂಭಪರಿತ್ಯಾಗೀ”
(ಭ. ಗೀ. 12-16) ಇತಿ ಚ ತತ್ರ ತತ್ರ ಭಗವತಾ ಸ್ವವಚನಾನಿ ದರ್ಶಿತಾನಿ ;
ತೈಃ ವಿರುಧ್ಯೇತ ಚತುರ್ಥಾಶ್ರಮಪ್ರತಿಷೇಧಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಮುನೇಃ ಯೋಗಂ ಆರುರುಕ್ಷೋಃ
ಪ್ರತಿಪನ್ನಗಾರ್ಹಸ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮ ಫಲನಿರಪೇಕ್ಷಂ ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಂ
ಧ್ಯಾನಯೋಗಾರೋಹಣಸಾಧನತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಇತಿ “ಸ
ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಚ ಯೋಗೀ ಚ” ಇತಿ ಸ್ತೂಯತೇ ॥
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಅನಾಶ್ರಿತಃ ಕರ್ಮಫಲಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ ಯಃ ।
ಸ ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಚ ಯೋಗೀ ಚ ನ ನಿರಗ್ನಿರ್ನ ಚಾಕ್ರಿಯಃ ॥ 6-1 ॥
ಅನಾಶ್ರಿತಃ ನ ಆಶ್ರಿತಃ ಅನಾಶ್ರಿತಃ । ಕಿಂ ? ಕರ್ಮಫಲಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಂ
ಕರ್ಮಫಲಂ ಯತ್ ತದನಾಶ್ರಿತಃ, ಕರ್ಮಫಲತೃಷ್ಣಾರಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋ ಹಿ
ಕರ್ಮಫಲೇ ತೃಷ್ಣಾವಾನ್ ಸಃ ಕರ್ಮಫಲಮಾಶ್ರಿತೋ ಭವತಿ, ಅಯಂ ತು ತದ್ವಿಪರೀತಃ,
ಅತಃ ಅನಾಶ್ರಿತಃ ಕರ್ಮಫಲಂ । ಏವಂಭೂತಃ ಸನ್ ಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ನಿತ್ಯಂ
ಕಾಮ್ಯವಿಪರೀತಂ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ ನಿರ್ವರ್ತಯತಿ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಈದೃಶಃ
ಕರ್ಮೀ ಸ ಕರ್ಮ್ಯಂತರೇಭ್ಯೋ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಮಾಹ — “ಸ ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ
ಚ ಯೋಗೀ ಚ” ಇತಿ । ಸನ್ನ್ಯಾಸಃ ಪರಿತ್ಯಾಗಃ ಸ ಯಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಸ ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಚ,
ಯೋಗೀ ಚ ಯೋಗಃ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಂ ಸ ಯಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಸ ಯೋಗೀ ಚ ಇತಿ ಏವಂಗುಣಸಂಪನ್ನಃ
ಅಯಂ ಮಂತವ್ಯಃ” ನ ಕೇವಲಂ ನಿರಗ್ನಿಃ ಅಕ್ರಿಯ ಏವ ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಯೋಗೀ ಚ ಇತಿ
ಮಂತವ್ಯಃ । ನಿರ್ಗತಾಃ ಅಗ್ನಯಃ ಕರ್ಮಾಂಗಭೂತಾಃ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸ ನಿರಗ್ನಿಃ, ಅಕ್ರಿಯಶ್ಚ
ಅನಗ್ನಿಸಾಧನಾ ಅಪಿ ಅವಿದ್ಯಮಾನಾಃ ಕ್ರಿಯಾಃ ತಪೋದಾನಾದಿಕಾಃ ಯಸ್ಯ ಅಸೌ ಅಕ್ರಿಯಃ ॥
ನನು ಚ ನಿರಗ್ನೇಃ ಅಕ್ರಿಯಸ್ಯೈವ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಸನ್ನ್ಯಾಸಿತ್ವಂ
ಯೋಗಿತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ । ಕಥಂ ಇಹ ಸಾಗ್ನೇಃ ಸಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಚ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿತ್ವಂ
ಯೋಗಿತ್ವಂ ಚ ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಮುಚ್ಯತೇ ಇತಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಕಯಾಚಿತ್ ಗುಣವೃತ್ತ್ಯಾ
ಉಭಯಸ್ಯ ಸಂಪಿಪಾದಯಿಷಿತತ್ವಾತ್ । ತತ್ ಕಥಂ ? ಕರ್ಮಫಲಸಂಕಲ್ಪಸನ್ನ್ಯಾಸಾತ್
ಸನ್ನ್ಯಾಸಿತ್ವಂ, ಯೋಗಾಂಗತ್ವೇನ ಚ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ ಕರ್ಮಫಲಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಚ
ಚಿತ್ತವಿಕ್ಷೇಪಹೇತೋಃ ಪರಿತ್ಯಾಗಾತ್ ಯೋಗಿತ್ವಂ ಚ ಇತಿ ಗೌಣಮುಭಯಂ ; ನ ಪುನಃ
ಮುಖ್ಯಂ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿತ್ವಂ ಯೋಗಿತ್ವಂ ಚ ಅಭಿಪ್ರೇತಮಿತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯಿತುಮಾಹ —
ಯಂ ಸನ್ನ್ಯಾಸಮಿತಿ ಪ್ರಾಹುರ್ಯೋಗಂ ತಂ ವಿದ್ಧಿ ಪಾಂಡವ ।
ನ ಹ್ಯಸನ್ನ್ಯಸ್ತಸಂಕಲ್ಪೋ ಯೋಗೀ ಭವತಿ ಕಶ್ಚನ ॥ 6-2 ॥
ಯಂ ಸರ್ವಕರ್ಮತತ್ಫಲಪರಿತ್ಯಾಗಲಕ್ಷಣಂ ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ನ್ಯಾಸಂ ಸನ್ನ್ಯಾಸಂ
ಇತಿ ಪ್ರಾಹುಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿದಃ, ಯೋಗಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಲಕ್ಷಣಂ
ತಂ ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ನ್ಯಾಸಂ ವಿದ್ಧಿ ಜಾನೀಹಿ ಹೇ ಪಾಂಡವ । ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ
ಪ್ರವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ತದ್ವಿಪರೀತೇನ ನಿವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣೇನ ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ನ್ಯಾಸೇನ
ಕೀದೃಶಂ ಸಾಮಾನ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತದ್ಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಇದಮುಚ್ಯತೇ —
ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ನ್ಯಾಸೇನ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಕರ್ತೃದ್ವಾರಕಂ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ । ಯೋ ಹಿ
ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಸ ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವಕರ್ಮಸಾಧನತಯಾ ಸರ್ವಕರ್ಮತತ್ಫಲವಿಷಯಂ
ಸಂಕಲ್ಪಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಕಾಮಕಾರಣಂ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯತಿ । ಅಯಮಪಿ ಕರ್ಮಯೋಗೀ
ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಾಣ ಏವ ಫಲವಿಷಯಂ ಸಂಕಲ್ಪಂ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯತಿ ಇತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ
ದರ್ಶಯಿಷ್ಯನ್ ಆಹ — ನ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಸನ್ನ್ಯಸ್ತಸಂಕಲ್ಪಃ ಅಸನ್ನ್ಯಸ್ತಃ
ಅಪರಿತ್ಯಕ್ತಃ ಫಲವಿಷಯಃ ಸಂಕಲ್ಪಃ ಅಭಿಸಂಧಿಃ ಯೇನ ಸಃ ಅಸನ್ನ್ಯಸ್ತಸಂಕಲ್ಪಃ
ಕಶ್ಚನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ ಕರ್ಮೀ ಯೋಗೀ ಸಮಾಧಾನವಾನ್ ಭವತಿ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ,
ಫಲಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಚಿತ್ತವಿಕ್ಷೇಪಹೇತುತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯಃ ಕಶ್ಚನ ಕರ್ಮೀ
ಸನ್ನ್ಯಸ್ತಫಲಸಂಕಲ್ಪೋ ಭವೇತ್ ಸ ಯೋಗೀ ಸಮಾಧಾನವಾನ್ ಅವಿಕ್ಷಿಪ್ತಚಿತ್ತೋ ಭವೇತ್,
ಚಿತ್ತವಿಕ್ಷೇಪಹೇತೋಃ ಫಲಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯ ಸನ್ನ್ಯಸ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ಏವಂ
ಪರಮಾರ್ಥಸನ್ನ್ಯಾಸಕರ್ಮಯೋಗಯೋಃ ಕರ್ತೃದ್ವಾರಕಂ ಸನ್ನ್ಯಾಸಸಾಮಾನ್ಯಮಪೇಕ್ಷ್ಯ
“ಯಂ ಸನ್ನ್ಯಾಸಮಿತಿ ಪ್ರಾಹುರ್ಯೋಗಂ ತಂ ವಿದ್ಧಿ ಪಾಂಡವ” ಇತಿ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ
ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಸನ್ನ್ಯಾಸತ್ವಂ ಉಕ್ತಂ । ಧ್ಯಾನಯೋಗಸ್ಯ ಫಲನಿರಪೇಕ್ಷಃ ಕರ್ಮಯೋಗೋ
ಬಹಿರಂಗಂ ಸಾಧನಮಿತಿ ತಂ ಸನ್ನ್ಯಾಸತ್ವೇನ ಸ್ತುತ್ವಾ ಅಧುನಾ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ
ಧ್ಯಾನಯೋಗಸಾಧನತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಆರುರುಕ್ಷೋರ್ಮುನೇರ್ಯೋಗಂ ಕರ್ಮ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ ।
ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ಶಮಃ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ ॥ 6-3 ॥
ಆರುರುಕ್ಷೋಃ ಆರೋಢುಮಿಚ್ಛತಃ, ಅನಾರೂಢಸ್ಯ, ಧ್ಯಾನಯೋಗೇ
ಅವಸ್ಥಾತುಮಶಕ್ತಸ್ಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಆರುರುಕ್ಷೋಃ ? ಮುನೇಃ,
ಕರ್ಮಫಲಸನ್ನ್ಯಾಸಿನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಮಾರುರುಕ್ಷೋಃ ? ಯೋಗಂ । ಕರ್ಮ
ಕಾರಣಂ ಸಾಧನಂ ಉಚ್ಯತೇ । ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ ಪುನಃ ತಸ್ಯೈವ ಶಮಃ ಉಪಶಮಃ
ಸರ್ವಕರ್ಮಭ್ಯೋ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಕಾರಣಂ ಯೋಗಾರೂಢಸ್ಯ ಸಾಧನಂ ಉಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಾವದ್ಯಾವತ್ ಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಉಪರಮತೇ, ತಾವತ್ತಾವತ್ ನಿರಾಯಾಸಸ್ಯ ಜಿತೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಚಿತ್ತಂ
ಸಮಾಧೀಯತೇ । ತಥಾ ಸತಿ ಸ ಝಟಿತಿ ಯೋಗಾರೂಢೋ ಭವತಿ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಂ ವ್ಯಾಸೇನ
–”ನೈತಾದೃಶಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯಾಸ್ತಿ ವಿತ್ತಂ ಯಥೈಕತಾ ಸಮತಾ ಸತ್ಯತಾ ಚ ।
ಶೀಲಂ ಸ್ಥಿತಿರ್ದಂಡನಿಧಾನಮಾರ್ಜವಂ ತತಸ್ತತಶ್ಚೋಪರಮಃ ಕ್ರಿಯಾಭ್ಯಃ”
(ಮೋ. ಧ. 175-37) ಇತಿ ॥ ಅಥೇದಾನೀಂ ಕದಾ ಯೋಗಾರೂಢೋ ಭವತಿ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಯದಾ ಹಿ ನೇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ನ ಕರ್ಮಸ್ವನುಷಜ್ಜತೇ ।
ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಯೋಗಾರೂಢಸ್ತದೋಚ್ಯತೇ ॥ 6-4 ॥
ಯದಾ ಸಮಾಧೀಯಮಾನಚಿತ್ತೋ ಯೋಗೀ ಹಿ ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮರ್ಥಾಃ ಶಬ್ದಾದಯಃ
ತೇಷು ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ಕರ್ಮಸು ಚ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕಾಮ್ಯಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೇಷು
ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಬುದ್ಧ್ಯಾ ನ ಅನುಷಜ್ಜತೇ ಅನುಷಂಗಂ ಕರ್ತವ್ಯತಾಬುದ್ಧಿಂ ನ
ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಸರ್ವಾನ್ ಸಂಕಲ್ಪಾನ್ ಇಹಾಮುತ್ರಾರ್ಥಕಾಮಹೇತೂನ್
ಸನ್ನ್ಯಸಿತುಂ ಶೀಲಂ ಅಸ್ಯ ಇತಿ ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸನ್ನ್ಯಾಸೀ, ಯೋಗಾರೂಢಃ ಪ್ರಾಪ್ತಯೋಗ
ಇತ್ಯೇತತ್, ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಉಚ್ಯತೇ । “ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸನ್ನ್ಯಾಸೀ”
ಇತಿ ವಚನಾತ್ ಸರ್ವಾಂಶ್ಚ ಕಾಮಾನ್ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಕಲ್ಪಮೂಲಾ ಹಿ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾಃ — ”ಸಂಕಲ್ಪಮೂಲಃ ಕಾಮೋ ವೈ
ಯಜ್ಞಾಃ ಸಂಕಲ್ಪಸಂಭವಾಃ ।” (ಮನು. 2-3) ”ಕಾಮ ಜಾನಾಮಿ ತೇ
ಮೂಲಂ ಸಂಕಲ್ಪಾತ್ಕಿಲ ಜಾಯಸೇ । ನ ತ್ವಾಂ ಸಂಕಲ್ಪಯಿಷ್ಯಾಮಿ ತೇನ ಮೇ ನ
ಭವಿಷ್ಯಸಿ” (ಮೋ. ಧ. 177-25)ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಃ । ಸರ್ವಕಾಮಪರಿತ್ಯಾಗೇ
ಚ ಸರ್ವಕರ್ಮಸನ್ನ್ಯಾಸಃ ಸಿದ್ಧೋ ಭವತಿ, “ಸ ಯಥಾಕಾಮೋ ಭವತಿ
ತತ್ಕ್ರತುರ್ಭವತಿ ಯತ್ಕ್ರತುರ್ಭವತಿ ತತ್ಕರ್ಮ ಕುರುತೇ” (ಬೃ. ಉ. 4-4-5)
ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ ; ”ಯದ್ಯದ್ಧಿ ಕುರುತೇ ಜಂತುಃ ತತ್ತತ್ ಕಾಮಸ್ಯ
ಚೇಷ್ಟಿತಂ” (ಮನು. 2-4)ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಶ್ಚ ; ನ್ಯಾಯಾಚ್ಚ —
ನ ಹಿ ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸನ್ನ್ಯಾಸೇ ಕಶ್ಚಿತ್ ಸ್ಪಂದಿತುಮಪಿ ಶಕ್ತಃ । ತಸ್ಮಾತ್
“ಸರ್ವಸಂಕಲ್ಪಸನ್ನ್ಯಾಸೀ” ಇತಿ ವಚನಾತ್ ಸರ್ವಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ
ಚ ತ್ಯಾಜಯತಿ ಭಗವಾನ್ ॥ ಯದಾ ಏವಂ ಯೋಗಾರೂಢಃ, ತದಾ ತೇನ ಆತ್ಮಾ ಉದ್ಧೃತೋ
ಭವತಿ ಸಂಸಾರಾದನರ್ಥಜಾತಾತ್ । ಅತಃ —
ಉದ್ಧರೇದಾತ್ಮನಾತ್ಮಾನಂ ನಾತ್ಮಾನಮವಸಾದಯೇತ್ ।
ಆತ್ಮೈವ ಹ್ಯಾತ್ಮನೋ ಬಂಧುರಾತ್ಮೈವ ರಿಪುರಾತ್ಮನಃ ॥ 6-5 ॥
ಉದ್ಧರೇತ್ ಸಂಸಾರಸಾಗರೇ ನಿಮಗ್ನಂ ಆತ್ಮನಾ ಆತ್ಮಾನಂ ತತಃ ಉತ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ಹರೇತ್
ಉದ್ಧರೇತ್, ಯೋಗಾರೂಢತಾಮಾಪಾದಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಆತ್ಮಾನಂ ಅವಸಾಧಯೇತ್ ನ ಅಧಃ
ನಯೇತ್, ನ ಅಧಃ ಗಮಯೇತ್ । ಆತ್ಮೈವ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಆತ್ಮನಃ ಬಂಧುಃ । ನ ಹಿ ಅನ್ಯಃ
ಕಶ್ಚಿತ್ ಬಂಧುಃ, ಯಃ ಸಂಸಾರಮುಕ್ತಯೇ ಭವತಿ । ಬಂಧುರಪಿ ತಾವತ್ ಮೋಕ್ಷಂ
ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಕೂಲ ಏವ, ಸ್ನೇಹಾದಿಬಂಧನಾಯತನತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯುಕ್ತಮವಧಾರಣಂ
“ಆತ್ಮೈವ ಹ್ಯಾತ್ಮನೋ ಬಂಧುಃ” ಇತಿ । ಆತ್ಮೈವ ರಿಪುಃ ಶತ್ರುಃ । ಯಃ
ಅನ್ಯಃ ಅಪಕಾರೀ ಬಾಹ್ಯಃ ಶತ್ರುಃ ಸೋಽಪಿ ಆತ್ಮಪ್ರಯುಕ್ತ ಏವೇತಿ ಯುಕ್ತಮೇವ ಅವಧಾರಣಂ
“ಆತ್ಮೈವ ರಿಪುರಾತ್ಮನಃ” ಇತಿ ॥ ಆತ್ಮೈವ ಬಂಧುಃ ಆತ್ಮೈವ ರಿಪುಃ ಆತ್ಮನಃ
ಇತ್ಯುಕ್ತಂ । ತತ್ರ ಕಿಂಲಕ್ಷಣ ಆತ್ಮಾ ಆತ್ಮನೋ ಬಂಧುಃ, ಕಿಂಲಕ್ಷಣೋ ವಾ ಆತ್ಮಾ ಆತ್ಮನೋ
ರಿಪುಃ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಬಂಧುರಾತ್ಮಾತ್ಮನಸ್ತಸ್ಯ ಯೇನಾತ್ಮೈವಾತ್ಮನಾ ಜಿತಃ ।
ಅನಾತ್ಮನಸ್ತು ಶತ್ರುತ್ವೇ ವರ್ತೇತಾತ್ಮೈವ ಶತ್ರುವತ್ ॥ 6-6 ॥
ಬಂಧುಃ ಆತ್ಮಾ ಆತ್ಮನಃ ತಸ್ಯ, ತಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಸ ಆತ್ಮಾ ಬಂಧುಃ ಯೇನ ಆತ್ಮನಾ ಆತ್ಮೈವ
ಜಿತಃ, ಆತ್ಮಾ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೋ ಯೇನ ವಶೀಕೃತಃ, ಜಿತೇಂದ್ರಿಯ ಇತ್ಯರ್ಥ– ।
ಅನಾತ್ಮನಸ್ತು ಅಜಿತಾತ್ಮನಸ್ತು ಶತ್ರುತ್ವೇ ಶತ್ರುಭಾವೇ ವರ್ತೇತ ಆತ್ಮೈವ ಶತ್ರುವತ್,
ಯಥಾ ಅನಾತ್ಮಾ ಶತ್ರುಃ ಆತ್ಮನಃ ಅಪಕಾರೀ, ತಥಾ ಆತ್ಮಾ ಆತ್ಮನ ಅಪಕಾರೇ ವರ್ತೇತ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಜಿತಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಶಾಂತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸಮಾಹಿತಃ ।
ಶೀತೋಷ್ಣಸುಖದುಃಖೇಷು ತಥಾ ಮಾನಾಪಮಾನಯೋಃ ॥ 6-7 ॥
ಜಿತಾತ್ಮನಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತ ಆತ್ಮಾ ಜಿತೋ ಯೇನ ಸಃ ಜಿತಾತ್ಮಾ ತಸ್ಯಜಿತಾತ್ಮನಃ,
ಪ್ರಶಾಂತಸ್ಯ ಪ್ರಸನ್ನಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಸತಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸಮಾಹಿತಃ
ಸಾಕ್ಷಾದಾತ್ಮಭಾವೇನ ವರ್ತತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ ಶೀತೋಷ್ಣಸುಖದುಃಖೇಷು ತಥಾ
ಮಾನೇ ಅಪಮಾನೇ ಚ ಮಾನಾಪಮಾನಯೋಃ ಪೂಜಾಪರಿಭವಯೋಃ ಸಮಃ ಸ್ಯಾತ್ ॥
ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನತೃಪ್ತಾತ್ಮಾ ಕೂಟಸ್ಥೋ ವಿಜಿತೇಂದ್ರಿಯಃ ।
ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಯೋಗೀ ಸಮಲೋಷ್ಟಾಶ್ಮಕಾಂಚನಃ ॥ 6-8 ॥
ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನತೃಪ್ತಾತ್ಮಾ ಜ್ಞಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಪರಿಜ್ಞಾನಂ,
ವಿಜ್ಞಾನಂ ತು ಶಾಸ್ತ್ರತೋ ಜ್ಞಾತಾನಾಂ ತಥೈವ ಸ್ವಾನುಭವಕರಣಂ, ತಾಭ್ಯಾಂ
ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ತೃಪ್ತಃ ಸಂಜಾತಾಲಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಆತ್ಮಾ ಅಂತಃಕರಣಂ ಯಸ್ಯ
ಸಃ ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನತೃಪ್ತಾತ್ಮಾ, ಕೂಟಸ್ಥಃ ಅಪ್ರಕಂಪ್ಯಃ, ಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ;
ವಿಜಿತೇಂದ್ರಿಯಶ್ಚ । ಯ ಈದೃಶಃ, ಯುಕ್ತಃ ಸಮಾಹಿತಃ ಇತಿ ಸ ಉಚ್ಯತೇ ಕಥ್ಯತೇ ।
ಸ ಯೋಗೀ ಸಮಲೋಷ್ಟಾಶ್ಮಕಾಂಚನಃ ಲೋಷ್ಟಾಶ್ಮಕಾಂಚನಾನಿ ಸಮಾನಿ ಯಸ್ಯ ಸಃ
ಸಮಲೋಷ್ಟಾಶ್ಮಕಾಂಚನಃ ॥ ಕಿಂಚ —
ಸುಹೃನ್ಮಿತ್ರಾರ್ಯುದಾಸೀನಮಧ್ಯಸ್ಥದ್ವೇಷ್ಯಬಂಧುಷು ।
ಸಾಧುಷ್ವಪಿ ಚ ಪಾಪೇಷು ಸಮಬುದ್ಧಿರ್ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ॥ 6-9 ॥
“ಸುಹೃತ್” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕಾರ್ಧಂ ಏಕಂ ಪದಂ । ಸುಹೃತ್ ಇತಿ
ಪ್ರತ್ಯುಪಕಾರಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಉಪಕರ್ತಾ, ಮಿತ್ರಂ ಸ್ನೇಹವಾನ್, ಅರಿಃ ಶತ್ರುಃ,
ಉದಾಸೀನಃ ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಪಕ್ಷಂ ಭಜತೇ, ಮಧ್ಯಸ್ಥಃ ಯೋ ವಿರುದ್ಧಯೋಃ ಉಭಯೋಃ
ಹಿತೈಷೀ, ದ್ವೇಷ್ಯಃ ಆತ್ಮನಃ ಅಪ್ರಿಯಃ, ಬಂಧುಃ ಸಂಬಂಧೀ ಇತ್ಯೇತೇಷು ಸಾಧುಷು
ಶಾಸ್ತ್ರಾನುವರ್ತಿಷು ಅಪಿ ಚ ಪಾಪೇಷು ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಕಾರಿಷು ಸರ್ವೇಷು ಏತೇಷು
ಸಮಬುದ್ಧಿಃ “ಕಃ ಕಿಂಕರ್ಮಾ” ಇತ್ಯವ್ಯಾಪೃತಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಶಿಷ್ಯತೇ, “ವಿಮುಚ್ಯತೇ” ಇತಿ ವಾ ಪಾಠಾಂತರಂ । ಯೋಗಾರೂಢಾನಾಂ
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಅಯಂ ಉತ್ತಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಅತ ಏವಮುತ್ತಮಫಲಪ್ರಾಪ್ತಯೇ —
ಯೋಗೀ ಯುಂಜೀತ ಸತತಮಾತ್ಮಾನಂ ರಹಸಿ ಸ್ಥಿತಃ ।
ಏಕಾಕೀ ಯತಚಿತ್ತಾತ್ಮಾ ನಿರಾಶೀರಪರಿಗ್ರಹಃ ॥ 6-10 ॥
ಯೋಗೀ ಧ್ಯಾಯೀ ಯುಂಜೀತ ಸಮಾದಧ್ಯಾತ್ ಸತತಂ ಸರ್ವದಾ ಆತ್ಮಾನಂ ಅಂತಃಕರಣಂ ರಹಸಿ
ಏಕಾಂತೇ ಗಿರಿಗುಹಾದೌ ಸ್ಥಿತಃ ಸನ್ ಏಕಾಕೀ ಅಸಹಾಯಃ । “ರಹಸಿ ಸ್ಥಿತಃ ಏಕಾಕೀ
ಚ” ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ಸನ್ನ್ಯಾಸಂ ಕೃತ್ವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತಚಿತ್ತಾತ್ಮಾ ಚಿತ್ತಂ
ಅಂತಃಕರಣಂ ಆತ್ಮಾ ದೇಹಶ್ಚ ಸಂಯತೌ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಯತಚಿತ್ತಾತ್ಮಾ, ನಿರಾಶೀಃ
ವೀತತೃಷ್ಣಃ ಅಪರಿಗ್ರಹಃ ಪರಿಗ್ರಹರಹಿತಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸನ್ನ್ಯಾಸಿತ್ವೇಽಪಿ
ತ್ಯಕ್ತಸರ್ವಪರಿಗ್ರಹಃ ಸನ್ ಯುಂಜೀತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಅಥೇದಾನೀಂ ಯೋಗಂ ಯುಂಜತಃ
ಆಸನಾಹಾರವಿಹಾರಾದೀನಾಂ ಯೋಗಸಾಧನತ್ವೇನ ನಿಯಮೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ, ಪ್ರಾಪ್ತಯೋಗಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ
ತತ್ಫಲಾದಿ ಚ, ಇತ್ಯತ ಆರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಆಸನಮೇವ ತಾವತ್ ಪ್ರಥಮಮುಚ್ಯತೇ —
ಶುಚೌ ದೇಶೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪ್ಯ ಸ್ಥಿರಮಾಸನಮಾತ್ಮನಃ ।
ನಾತ್ಯುಚ್ಛ್ರಿತಂ ನಾತಿನೀಚಂ ಚೈಲಾಜಿನಕುಶೋತ್ತರಂ ॥ 6-11 ॥
ಶುಚೌ ಶುದ್ಧೇ ವಿವಿಕ್ತೇ ಸ್ವಭಾವತಃ ಸಂಸ್ಕಾರತೋ ವಾ, ದೇಶೇ ಸ್ಥಾನೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪ್ಯ
ಸ್ಥಿರಂ ಅಚಲಂ ಆತ್ಮನಃ ಆಸನಂ ನಾತ್ಯುಚ್ಛ್ರಿತಂ ನಾತೀವ ಉಚ್ಛ್ರಿತಂ ನ ಅಪಿ
ಅತಿನೀಚಂ, ತಚ್ಚ ಚೈಲಾಜಿನಕುಶೋತ್ತರಂ ಚೈಲಂ ಅಜಿನಂ ಕುಶಾಶ್ಚ ಉತ್ತರೇ
ಯಸ್ಮಿನ್ ಆಸನೇ ತತ್ ಆಸನಂ ಚೈಲಾಜಿನಕುಶೋತ್ತರಂ । ಪಾಠಕ್ರಮಾದ್ವಿಪರೀತಃ ಅತ್ರ
ಕ್ರಮಃ ಚೈಲಾದೀನಾಂ ॥ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪ್ಯ, ಕಿಂ ? —
ತತ್ರೈಕಾಗ್ರಂ ಮನಃ ಕೃತ್ವಾ ಯತಚಿತ್ತೇಂದ್ರಿಯಕ್ರಿಯಃ ।
ಉಪವಿಶ್ಯಾಸನೇ ಯುಂಜ್ಯಾದ್ಯೋಗಮಾತ್ಮವಿಶುದ್ಧಯೇ ॥ 6-12 ॥
ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ ಆಸನೇ ಉಪವಿಶ್ಯ ಯೋಗಂ ಯುಂಜ್ಯಾತ್ । ಕಥಂ ? ಸರ್ವವಿಷಯೇಭ್ಯಃ
ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ ಏಕಾಗ್ರಂ ಮನಃ ಕೃತ್ವಾ ಯತಚಿತ್ತೇಂದ್ರಿಯಕ್ರಿಯಃ ಚಿತ್ತಂ
ಚ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ಚಿತ್ತೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ತೇಷಾಂ ಕ್ರಿಯಾಃ ಸಂಯತಾ ಯಸ್ಯ ಸಃ
ಯತಚಿತ್ತೇಂದ್ರಿಯಕ್ರಿಯಃ । ಸ ಕಿಮರ್ಥಂ ಯೋಗಂ ಯುಂಜ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ —
ಆತ್ಮವಿಶುದ್ಧಯೇ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ವಿಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯೇತತ್ ॥ ಬಾಹ್ಯಮಾಸನಮುಕ್ತಂ ;
ಅಧುನಾ ಶರೀರಧಾರಣಂ ಕಥಂ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಸಮಂ ಕಾಯಶಿರೋಗ್ರೀವಂ ಧಾರಯನ್ನಚಲಂ ಸ್ಥಿರಃ ।
ಸಂಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯ ನಾಸಿಕಾಗ್ರಂ ಸ್ವಂ ದಿಶಶ್ಚಾನವಲೋಕಯನ್ ॥ 6-13 ॥
ಸಮಂ ಕಾಯಶಿರೋಗ್ರೀವಂ ಕಾಯಶ್ಚ ಶಿರಶ್ಚ ಗ್ರೀವಾ ಚ ಕಾಯಶಿರೋಗ್ರೀವಂ ತತ್ ಸಮಂ
ಧಾರಯನ್ ಅಚಲಂ ಚ । ಸಮಂ ಧಾರಯತಃ ಚಲನಂ ಸಂಭವತಿ ; ಅತಃ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ
— ಅಚಲಮಿತಿ । ಸ್ಥಿರಃ ಸ್ಥಿರೋ ಭೂತ್ವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಂ ನಾಸಿಕಾಗ್ರಂ ಸಂಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯ
ಸಮ್ಯಕ್ ಪ್ರೇಕ್ಷಣಂ ದರ್ಶನಂ ಕೃತ್ವೇವ ಇತಿ । ಇವಶಬ್ದೋ ಲುಪ್ತೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ನ ಹಿ ಸ್ವನಾಸಿಕಾಗ್ರಸಂಪ್ರೇಕ್ಷಣಮಿಹ ವಿಧಿತ್ಸಿತಂ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಚಕ್ಷುಷೋ
ದೃಷ್ಟಿಸನ್ನಿಪಾತಃ । ಸ ಚ ಅಂತಃಕರಣಸಮಾಧಾನಾಪೇಕ್ಷೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ।
ಸ್ವನಾಸಿಕಾಗ್ರಸಂಪ್ರೇಕ್ಷಣಮೇವ ಚೇತ್ ವಿವಕ್ಷಿತಂ, ಮನಃ ತತ್ರೈವ ಸಮಾಧೀಯೇತ,
ನಾತ್ಮನಿ । ಆತ್ಮನಿ ಹಿ ಮನಸಃ ಸಮಾಧಾನಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ “ಆತ್ಮಸಂಸ್ಥಂ ಮನಃ
ಕೃತ್ವಾ” (ಭ. ಗೀ. 6-25) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಇವಶಬ್ದಲೋಪೇನ ಅಕ್ಷ್ಣೋಃ
ದೃಷ್ಟಿಸನ್ನಿಪಾತ ಏವ “ಸಂಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯ” ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ದಿಶಶ್ಚ
ಅನವಲೋಕಯನ್ ದಿಶಾಂ ಚ ಅವಲೋಕನಮಂತರಾಕುರ್ವನ್ ಇತ್ಯೇತತ್ ॥ ಕಿಂಚ —
ಪ್ರಶಾಂತಾತ್ಮಾ ವಿಗತಭೀರ್ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿವ್ರತೇ ಸ್ಥಿತಃ ।
ಮನಃ ಸಂಯಮ್ಯ ಮಚ್ಚಿತ್ತೋ ಯುಕ್ತ ಆಸೀತ ಮತ್ಪರಃ ॥ 6-14 ॥
ಪ್ರಶಾಂತಾತ್ಮಾ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಶಾಂತಃ ಆತ್ಮಾ ಅಂತಃಕರಣಂ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಪ್ರಶಾಂತಾತ್ಮಾ,
ವಿಗತಭೀಃ ವಿಗತಭಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿವ್ರತೇ ಸ್ಥಿತಃ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣೋ ವ್ರತಂ
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಗುರುಶುಶ್ರೂಷಾಭಿಕ್ಷಾನ್ನಭುಕ್ತ್ಯಾದಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಸ್ಥಿತಃ, ತದನುಷ್ಠಾತಾ
ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ, ಮನಃ ಸಂಯಮ್ಯ ಮನಸಃ ವೃತ್ತೀಃ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ
ಇತ್ಯೇತತ್, ಮಚ್ಚಿತ್ತಃ ಮಯಿ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಚಿತ್ತಂ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಮಚ್ಚಿತ್ತಃ,
ಯುಕ್ತಃ ಸಮಾಹಿತಃ ಸನ್ ಆಸೀತ ಉಪವಿಶೇತ್ । ಮತ್ಪರಃ ಅಹಂ ಪರೋ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಮತ್ಪರೋ
ಭವತಿ । ಕಶ್ಚಿತ್ ರಾಗೀ ಸ್ತ್ರೀಚಿತ್ತಃ, ನ ತು ಸ್ತ್ರಿಯಮೇವ ಪರತ್ವೇನ ಗೃಹ್ಣಾತಿ
; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ರಾಜಾನಂ ಮಹಾದೇವಂ ವಾ । ಅಯಂ ತು ಮಚ್ಚಿತ್ತೋ ಮತ್ಪರಶ್ಚ ॥
ಅಥೇದಾನೀಂ ಯೋಗಫಲಮುಚ್ಯತೇ —
ಯುಂಜನ್ನೇವಂ ಸದಾತ್ಮಾನಂ ಯೋಗೀ ನಿಯತಮಾನಸಃ ।
ಶಾಂತಿಂ ನಿರ್ವಾಣಪರಮಾಂ ಮತ್ಸಂಸ್ಥಾಮಧಿಗಚ್ಛತಿ ॥ 6-15 ॥
ಯುಂಜನ್ ಸಮಾಧಾನಂ ಕುರ್ವನ್ ಏವಂ ಯತೋಕ್ತೇನ ವಿಧಾನೇನ ಸದಾ ಆತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವದಾ ಯೋಗೀ
ನಿಯತಮಾನಸಃ ನಿಯತಂ ಸಂಯತಂ ಮಾನಸಂ ಮನೋ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ನಿಯತಮಾನಸಃ,
ಶಾಂತಿಂ ಉಪರತಿಂ ನಿರ್ವಾಣಪರಮಾಂ ನಿರ್ವಾಣಂ ಮೋಕ್ಷಃ ತತ್ ಪರಮಾ ನಿಷ್ಟಾ ಯಸ್ಯಾಃ
ಶಾಂತೇಃ ಸಾ ನಿರ್ವಾಣಪರಮಾ ತಾಂ ನಿರ್ವಾಣಪರಮಾಂ, ಮತ್ಸಂಸ್ಥಾಂ ಮದಧೀನಾಂ
ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ॥ ಇದಾನೀಂ ಯೋಗಿನಃ ಆಹಾರಾದಿನಿಯಮ ಉಚ್ಯತೇ —
ನಾತ್ಯಶ್ನತಸ್ತು ಯೋಗೋಽಸ್ತಿ ನ ಚೈಕಾಂತಮನಶ್ನತಃ ।
ನ ಚಾತಿಸ್ವಪ್ನಶೀಲಸ್ಯ ಜಾಗ್ರತೋ ನೈವ ಚಾರ್ಜುನ ॥ 6-16 ॥
ನ ಅತ್ಯಶ್ನತಃ ಆತ್ಮಸಮ್ಮಿತಮನ್ನಪರಿಮಾಣಮತೀತ್ಯಾಶ್ನತಃ ಅತ್ಯಶ್ನತಃ ನ ಯೋಗಃ ಅಸ್ತಿ ।
ನ ಚ ಏಕಾಂತಂ ಅನಶ್ನತಃ ಯೋಗಃ ಅಸ್ತಿ । ”ಯದು ಹ ವಾ ಆತ್ಮಸಮ್ಮಿತಮನ್ನಂ
ತದವತಿ ತನ್ನ ಹಿನಸ್ತಿ ಯದ್ಭೂಯೋ ಹಿನಸ್ತಿ ತದ್ಯತ್ ಕನೀಯೋಽನ್ನಂ ನ ತದವತಿ”
(ಶ. ಬ್ರಾ.) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯೋಗೀ ನ ಆತ್ಮಸಮ್ಮಿತಾತ್ ಅನ್ನಾತ್ ಅಧಿಕಂ ನ್ಯೂನಂ
ವಾ ಅಶ್ನೀಯಾತ್ । ಅಥವಾ, ಯೋಗಿನಃ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪರಿಪಠೀತಾತ್ ಅನ್ನಪರಿಮಾಣಾತ್
ಅತಿಮಾತ್ರಮಶ್ನತಃ ಯೋಗೋ ನಾಸ್ತಿ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ — ”ಅರ್ಧಂ ಸವ್ಯಂಜನಾನ್ನಸ್ಯ
ತೃತೀಯಮುದಕಸ್ಯ ಚ । ವಾಯೋಃ ಸಂಚರಣಾರ್ಥಂ ತು ಚತುರ್ಥಮವಶೇಷಯೇತ್”
ಇತ್ಯಾದಿಪರಿಮಾಣಂ । ತಥಾ — ನ ಚ ಅತಿಸ್ವಪ್ನಶೀಲಸ್ಯ ಯೋಗೋ ಭವತಿ ನೈವ
ಚ ಅತಿಮಾತ್ರಂ ಜಾಗ್ರತೋ ಭವತಿ ಚ ಅರ್ಜುನ ॥ ಕಥಂ ಪುನಃ ಯೋಗೋ ಭವತಿ
ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಯುಕ್ತಾಹಾರವಿಹಾರಸ್ಯ ಯುಕ್ತಚೇಷ್ಟಸ್ಯ ಕರ್ಮಸು ।
ಯುಕ್ತಸ್ವಪ್ನಾವಬೋಧಸ್ಯ ಯೋಗೋ ಭವತಿ ದುಃಖಹಾ ॥ 6-17 ॥
ಯುಕ್ತಾಹಾರವಿಹಾರಸ್ಯ ಆಹ್ರಿಯತೇ ಇತಿ ಆಹಾರಃ ಅನ್ನಂ, ವಿಹರಣಂ ವಿಹಾರಃ ಪಾದಕ್ರಮಃ, ತೌ
ಯುಕ್ತೌ ನಿಯತಪರಿಮಾಣೌ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಯುಕ್ತಾಹಾರವಿಹಾರಃ ತಸ್ಯ, ತಥಾ ಯುಕ್ತಚೇಷ್ಟಸ್ಯ
ಯುಕ್ತಾ ನಿಯತಾ ಚೇಷ್ಟಾ ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಸು ತಸ್ಯ, ತಥಾ ಯುಕ್ತಸ್ವಪ್ನಾವಬೋಧಸ್ಯ ಯುಕ್ತೌ
ಸ್ವಪ್ನಶ್ಚ ಅವಬೋಧಶ್ಚ ತೌ ನಿಯತಕಾಲೌ ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯ, ಯುಕ್ತಾಹಾರವಿಹಾರಸ್ಯ
ಯುಕ್ತಚೇಷ್ಟಸ್ಯ ಕರ್ಮಸು ಯುಕ್ತಸ್ವಪ್ನಾವಬೋಧಸ್ಯ ಯೋಗಿನೋ ಯೋಗೋ ಭವತಿ ದುಃಖಹಾ
ದುಃಖಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಹಂತೀತಿ ದುಃಖಹಾ, ಸರ್ವಸಂಸಾರದುಃಖಕ್ಷಯಕೃತ್ ಯೋಗಃ
ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಅಥ ಅಧುನಾ ಕದಾ ಯುಕ್ತೋ ಭವತಿ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಯದಾ ವಿನಿಯತಂ ಚಿತ್ತಮಾತ್ಮನ್ಯೇವಾವತಿಷ್ಠತೇ ।
ನಿಃಸ್ಪೃಹಃ ಸರ್ವಕಾಮೇಭ್ಯೋ ಯುಕ್ತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ತದಾ ॥ 6-18 ॥
ಯದಾ ವಿನಿಯತಂ ವಿಶೇಷೇಣ ನಿಯತಂ ಸಂಯತಂ ಏಕಾಗ್ರತಾಮಾಪನ್ನಂ ಚಿತ್ತಂ ಹಿತ್ವಾ
ಬಾಹ್ಯಾರ್ಥಚಿಂತಾಂ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಕೇವಲೇ ಅವತಿಷ್ಠತೇ, ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸ್ಥಿತಿಂ ಲಭತೇ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿಃಸ್ಪೃಹಃ ಸರ್ವಕಾಮೇಭ್ಯಃ ನಿರ್ಗತಾ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟವಿಷಯೇಭ್ಯಃ
ಸ್ಪೃಹಾ ತೃಷ್ಣಾ ಯಸ್ಯ ಯೋಗಿನಃ ಸಃ ಯುಕ್ತಃ ಸಮಾಹಿತಃ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ॥
ತಸ್ಯ ಯೋಗಿನಃ ಸಮಾಹಿತಂ ಯತ್ ಚಿತ್ತಂ ತಸ್ಯೋಪಮಾ ಉಚ್ಯತೇ —
ಯದಾ ದೀಪೋ ನಿವಾತಸ್ಥೋ ನೇಂಗತೇ ಸೋಪಮಾ ಸ್ಮೃತಾ ।
ಯೋಗಿನೋ ಯತಚಿತ್ತಸ್ಯ ಯುಂಜತೋ ಯೋಗಮಾತ್ಮನಃ ॥ 6-19 ॥
ಯಥಾ ದೀಪಃ ಪ್ರದೀಪಃ ನಿವಾತಸ್ಥಃ ನಿವಾತೇ ವಾತವರ್ಜಿತೇ ದೇಶೇ ಸ್ಥಿತಃ ನ ಇಂಗತೇ ನ
ಚಲತಿ, ಸಾ ಉಪಮಾ ಉಪಮೀಯತೇ ಅನಯಾ ಇತ್ಯುಪಮಾ ಯೋಗಜ್ಞೈಃ ಚಿತ್ತಪ್ರಚಾರದರ್ಶಿಭಿಃ
ಸ್ಮೃತಾ ಚಿಂತಿತಾ ಯೋಗಿನೋ ಯತಚಿತ್ತಸ್ಯ ಸಂಯತಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಯುಂಚತೋ
ಯೋಗಂ ಅನುತಿಷ್ಠತಃ ಆತ್ಮನಃ ಸಮಾಧಿಮನುತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಏವಂ
ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಬಲಾದೇಕಾಗ್ರೀಭೂತಂ ನಿವಾತಪ್ರದೀಪಕಲ್ಪಂ ಸತ್ —
ಯತ್ರೋಪರಮತೇ ಚಿತ್ತಂ ನಿರುದ್ಧಂ ಯೋಗಸೇವಯಾ ।
ಯತ್ರ ಚೈವಾತ್ಮನಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯನ್ನಾತ್ಮನಿ ತುಷ್ಯತಿ ॥ 6-20 ॥
ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಉಪರಮತೇ ಚಿತ್ತಂ ಉಪರತಿಂ ಗಚ್ಛತಿ ನಿರುದ್ಧಂ ಸರ್ವತೋ
ನಿವಾರಿತಪ್ರಚಾರಂ ಯೋಗಸೇವಯಾ ಯೋಗಾನುಷ್ಠಾನೇನ, ಯತ್ರ ಚೈವ ಯಸ್ಮಿಂಶ್ಚ
ಕಾಲೇ ಆತ್ಮನಾ ಸಮಾಧಿಪರಿಶುದ್ಧೇನ ಅಂತಃಕರಣೇನ ಆತ್ಮಾನಂ ಪರಂ ಚೈತನ್ಯಂ
ಜ್ಯೋತಿಃಸ್ವರೂಪಂ ಪಶ್ಯನ್ ಉಪಲಭಮಾನಃ ಸ್ವೇ ಏವ ಆತ್ಮನಿ ತುಷ್ಯತಿ ತುಷ್ಟಿಂ ಭಜತೇ ॥
ಕಿಂಚ —
ಸುಖಮಾತ್ಯಂತಿಕಂ ಯತ್ತದ್ಬುದ್ಧಿಗ್ರಾಹ್ಯಮತೀಂದ್ರಿಯಂ ।
ವೇತ್ತಿ ಯತ್ರ ನ ಚೈವಾಯಂ ಸ್ಥಿತಶ್ಚಲತಿ ತತ್ತ್ವತಃ ॥ 6-21 ॥
ಸುಖಂ ಆತ್ಯಂತಿಕಂ ಅತ್ಯಂತಮೇವ ಭವತಿ ಇತ್ಯಾತ್ಯಂತಿಕಂ ಅನಂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಯತ್
ತತ್ ಬುದ್ಧಿಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಬುದ್ಧ್ಯೈವ ಇಂದ್ರಿಯನಿರಪೇಕ್ಷಯಾ ಗೃಹ್ಯತೇ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿಗ್ರಾಹ್ಯಂ
ಅತೀಂದ್ರಿಯಂ ಇಂದ್ರಿಯಗೋಚರಾತೀತಂ ಅವಿಷಯಜನಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ವೇತ್ತಿ ತತ್ ಈದೃಶಂ
ಸುಖಮನುಭವತಿ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ, ನ ಚ ಏವ ಅಯಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪೇ ಸ್ಥಿತಃ
ತಸ್ಮಾತ್ ನೈವ ಚಲತಿ ತತ್ತ್ವತಃ ತತ್ತ್ವಸ್ವರೂಪಾತ್ ನ ಪ್ರಚ್ಯವತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಕಿಂಚ —
ಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಚಾಪರಂ ಲಾಭಂ ಮನ್ಯತೇ ನಾಧಿಕಂ ತತಃ ।
ಯಸ್ಮಿನ್ಸ್ಥಿತೋ ನ ದುಃಖೇನ ಗುರುಣಾಪಿ ವಿಚಾಲ್ಯತೇ ॥ 6-22 ॥
ಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಯಂ ಆತ್ಮಲಾಭಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಚ ಅಪರಂ ಅನ್ಯತ್ ಲಾಭಂ ಲಾಭಾಂತರಂ
ತತಃ ಅಧಿಕಂ ಅಸ್ತೀತಿ ನ ಮನ್ಯತೇ ನ ಚಿಂತಯತಿ । ಕಿಂಚ, ಯಸ್ಮಿನ್ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವೇ
ಸ್ಥಿತಃ ದುಃಖೇನ ಶಸ್ತ್ರನಿಪಾತಾದಿಲಕ್ಷಣೇನ ಗುರುಣಾ ಮಹತಾ ಅಪಿ ನ ವಿಚಾಲ್ಯತೇ ॥
“ಯತ್ರೋಪರಮತೇ” (ಭ. ಗೀ. 6-20) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾರಭ್ಯ ಯಾವದ್ಭಿಃ ವಿಶೇಷಣೈಃ
ವಿಶಿಷ್ಟ ಆತ್ಮಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಃ ಯೋಗಃ ಉಕ್ತಃ —
ತಂ ವಿದ್ಯಾದ್ದುಃಖಸಂಯೋಗವಿಯೋಗಂ ಯೋಗಸಂಜ್ಞಿತಂ ।
ಸ ನಿಶ್ಚಯೇನ ಯೋಕ್ತವ್ಯೋ ಯೋಗೋಽನಿರ್ವಿಣ್ಣಚೇತಸಾ ॥ 6-23 ॥
ತಂ ವಿದ್ಯಾತ್ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ ದುಃಖಸಂಯೋಗವಿಯೋಗಂ ದುಃಖೈಃ ಸಂಯೋಗಃ ದುಃಖಸಂಯೋಗಃ,
ತೇನ ವಿಯೋಗಃ ದುಃಖಸಂಯೋಗವಿಯೋಗಃ, ತಂ ದುಃಖಸಂಯೋಗವಿಯೋಗಂ ಯೋಗ
ಇತ್ಯೇವ ಸಂಜ್ಞಿತಂ ವಿಪರೀತಲಕ್ಷಣೇನ ವಿದ್ಯಾತ್ ವಿಜಾನೀಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯೋಗಫಲಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ ಪುನರನ್ವಾರಂಭೇಣ ಯೋಗಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತಾ ಉಚ್ಯತೇ
ನಿಶ್ಚಯಾನಿರ್ವೇದಯೋಃ ಯೋಗಸಾಧನತ್ವವಿಧಾನಾರ್ಥಂ । ಸ ಯಥೋಕ್ತಫಲೋ ಯೋಗಃ
ನಿಶ್ಚಯೇನ ಅಧ್ಯವಸಾಯೇನ ಯೋಕ್ತವ್ಯಃ ಅನಿರ್ವಿಣ್ಣಚೇತಸಾ ನ ನಿರ್ವಿಣ್ಣಂ ಅನಿರ್ವಿಣ್ಣಂ ।
ಕಿಂ ತತ್ ? ಚೇತಃ ತೇನ ನಿರ್ವೇದರಹಿತೇನ ಚೇತಸಾ ಚಿತ್ತೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕಿಂಚ —
ಸಂಕಲ್ಪಪ್ರಭವಾನ್ಕಾಮಾಂಸ್ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಸರ್ವಾನಶೇಷತಃ ।
ಮನಸೈವೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಮಂ ವಿನಿಯಮ್ಯ ಸಮಂತತಃ ॥ 6-24 ॥
ಸಂಕಲ್ಪಪ್ರಭವಾನ್ ಸಂಕಲ್ಪಃ ಪ್ರಭವಃ ಯೇಷಾಂ ಕಾಮಾನಾಂ ತೇ ಸಂಕಲ್ಪಪ್ರಭವಾಃ
ಕಾಮಾಃ ತಾನ್ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಸರ್ವಾನ್ ಅಶೇಷತಃ ನಿರ್ಲೇಪೇನ । ಕಿಂಚ, ಮನಸೈವ
ವಿವೇಕಯುಕ್ತೇನ ಇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಮಂ ಇಂದ್ರಿಯಸಮುದಾಯಂ ವಿನಿಯಮ್ಯ ನಿಯಮನಂ ಕೃತ್ವಾ
ಸಮಂತತಃ ಸಮಂತಾತ್ ॥
ಶನೈಃ ಶನೈರುಪರಮೇದ್ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಧೃತಿಗೃಹೀತಯಾ ।
ಆತ್ಮಸಂಸ್ಥಂ ಮನಃ ಕೃತ್ವಾ ನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಚಿಂತಯೇತ್ ॥ 6-25 ॥
ಶನೈಃ ಶನೈಃ ನ ಸಹಸಾ ಉಪರಮೇತ್ ಉಪರತಿಂ ಕುರ್ಯಾತ್ । ಕಯಾ ? ಬುದ್ಧ್ಯಾ ।
ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಯಾ ? ಧೃತಿಗೃಹೀತಯಾ ಧೃತ್ಯಾ ಧೈರ್ಯೇಣ ಗೃಹೀತಯಾ
ಧೃತಿಗೃಹೀತಯಾ ಧೈರ್ಯೇಣ ಯುಕ್ತಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮಸಂಸ್ಥಂ ಆತ್ಮನಿ ಸಂಸ್ಥಿತಂ
“ಆತ್ಮೈವ ಸರ್ವಂ ನ ತತೋಽನ್ಯತ್ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ” ಇತ್ಯೇವಮಾತ್ಮಸಂಸ್ಥಂ
ಮನಃ ಕೃತ್ವಾ ನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಚಿಂತಯೇತ್ । ಏಷ ಯೋಗಸ್ಯ ಪರಮೋ ವಿಧಿಃ ॥
ತತ್ರ ಏವಮಾತ್ಮಸಂಸ್ಥಂ ಮನಃ ಕರ್ತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ಯೋಗೀ —
ಯತೋ ಯತೋ ನಿಶ್ಚರತಿ ಮನಶ್ಚಂಚಲಮಸ್ಥಿರಂ ।
ತತಸ್ತತೋ ನಿಯಮ್ಯೈತದಾತ್ಮನ್ಯೇವ ವಶಂ ನಯೇತ್ ॥ 6-26 ॥
ಯತೋ ಯತಃ ಯಸ್ಮಾದ್ಯಸ್ಮಾತ್ ನಿಮಿತ್ತಾತ್ ಶಬ್ದಾದೇಃ ನಿಶ್ಚರತಿ ನಿರ್ಗಚ್ಛತಿ
ಸ್ವಭಾವದೋಷಾತ್ ಮನಃ ಚಂಚಲಂ ಅತ್ಯರ್ಥಂ ಚಲಂ, ಅತ ಏವ ಅಸ್ಥಿರಂ, ತತಸ್ತತಃ
ತಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಮಾತ್ ಶಬ್ದಾದೇಃ ನಿಮಿತ್ತಾತ್ ನಿಯಮ್ಯ ತತ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯನಿರೂಪಣೇನ
ಆಭಾಸೀಕೃತ್ಯ ವೈರಾಗ್ಯಭಾವನಯಾ ಚ ಏತತ್ ಮನಃ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ವಶಂ ನಯೇತ್
ಆತ್ಮವಶ್ಯತಾಮಾಪಾದಯೇತ್ । ಏವಂ ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಬಲಾತ್ ಯೋಗಿನಃ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಪ್ರಶಾಮ್ಯತಿ
ಮನಃ ॥
ಪ್ರಶಾಂತಮನಸಂ ಹ್ಯೇನಂ ಯೋಗಿನಂ ಸುಖಮುತ್ತಮಂ ।
ಉಪೈತಿ ಶಾಂತರಜಸಂ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಮಕಲ್ಮಷಂ ॥ 6-27 ॥
ಪ್ರಶಾಂತಮನಸಂ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಶಾಂತಂ ಮನಃ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಪ್ರಶಾಂತಮನಾಃ
ತಂ ಪ್ರಶಾಂತಮನಸಂ ಹಿ ಏನಂ ಯೋಗಿನಂ ಸುಖಂ ಉತ್ತಮಂ ನಿರತಿಶಯಂ ಉಪೈತಿ
ಉಪಗಚ್ಛತಿ ಶಾಂತರಜಸಂ ಪ್ರಕ್ಷೀಣಮೋಹಾದಿಕ್ಲೇಶರಜಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಂ
ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಂ, “ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸರ್ವಂ” ಇತ್ಯೇವಂ ನಿಶ್ಚಯವಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಂ
ಅಕಲ್ಮಷಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದಿವರ್ಜಿತಂ ॥
ಯುಂಜನ್ನೇವಂ ಸದಾತ್ಮಾನಂ ಯೋಗೀ ವಿಗತಕಲ್ಮಷಃ ।
ಸುಖೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಪರ್ಶಮತ್ಯಂತಂ ಸುಖಮಶ್ನುತೇ ॥ 6-28 ॥
ಯುಂಜನ್ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಯೋಗೀ ಯೋಗಾಂತರಾಯವರ್ಜಿತಃ ಸದಾ ಸರ್ವದಾ ಆತ್ಮಾನಂ
ವಿಗತಕಲ್ಮಷಃ ವಿಗತಪಾಪಃ, ಸುಖೇನ ಅನಾಯಾಸೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಪರ್ಶಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ
ಪರೇಣ ಸಂಸ್ಪರ್ಶೋ ಯಸ್ಯ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಪರ್ಶಂ ಸುಖಂ ಅತ್ಯಂತಂ ಅಂತಮತೀತ್ಯ
ವರ್ತತ ಇತ್ಯತ್ಯಂತಂ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಂ ನಿರತಿಶಯಂ ಅಶ್ನುತೇ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ॥ ಇದಾನೀಂ
ಯೋಗಸ್ಯ ಯತ್ ಫಲಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶನಂ ಸರ್ವಸಂಸಾರವಿಚ್ಛೇದಕಾರಣಂ ತತ್
ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ —
ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಮಾತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಚಾತ್ಮನಿ ।
ಈಕ್ಷತೇ ಯೋಗಯುಕ್ತಾತ್ಮಾ ಸರ್ವತ್ರ ಸಮದರ್ಶನಃ ॥ 6-29 ॥
ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಸ್ಥಿತಂ ಸ್ವಂ ಆತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಚ
ಆತ್ಮನಿ ಬ್ರಹ್ಮಾದೀನಿ ಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಾನಿ ಚ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಆತ್ಮನಿ ಏಕತಾಂ ಗತಾನಿ
ಈಕ್ಷತೇ ಪಶ್ಯತಿ ಯೋಗಯುಕ್ತಾತ್ಮಾ ಸಮಾಹಿತಾಂತಃಕರಣಃ ಸರ್ವತ್ರ ಸಮದರ್ಶನಃ
ಸರ್ವೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ಥಾವರಾಂತೇಷು ವಿಷಮೇಷು ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಸಮಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಷಯಂ ದರ್ಶನಂ ಜ್ಞಾನಂ ಯಸ್ಯ ಸ ಸರ್ವತ್ರ ಸಮದರ್ಶನಃ ॥
ಏತಸ್ಯ ಆತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶನಸ್ಯ ಫಲಂ ಉಚ್ಯತೇ —
ಯೋ ಮಾಂ ಪಶ್ಯತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವಂ ಚ ಮಯಿ ಪಶ್ಯತಿ ।
ತಸ್ಯಾಹಂ ನ ಪ್ರಣಶ್ಯಾಮಿ ಸ ಚ ಮೇ ನ ಪ್ರಣಶ್ಯತಿ ॥ 6-30 ॥
ಯೋ ಮಾಂ ಪಶ್ಯತಿ ವಾಸುದೇವಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಆತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು
ಸರ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಭೂತಜಾತಂ ಮಯಿ ಸರ್ವಾತ್ಮನಿ ಪಶ್ಯತಿ, ತಸ್ಯ ಏವಂ
ಆತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶಿನಃ ಅಹಂ ಈಶ್ವರೋ ನ ಪ್ರಣಶ್ಯಾಮಿ ನ ಪರೋಕ್ಷತಾಂ ಗಮಿಷ್ಯಾಮಿ ।
ಸ ಚ ಮೇ ನ ಪ್ರಣಶ್ಯತಿ ಸ ಚ ವಿದ್ವಾನ್ ಮಮ ವಾಸುದೇವಸ್ಯ ನ ಪ್ರಣಶ್ಯತಿ ನ
ಪರೋಕ್ಷೋ ಭವತಿ, ತಸ್ಯ ಚ ಮಮ ಚ ಏಕಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ; ಸ್ವಾತ್ಮಾ ಹಿ ನಾಮ ಆತ್ಮನಃ
ಪ್ರಿಯ ಏವ ಭವತಿ, ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಅಹಮೇವ ಸರ್ವಾತ್ಮೈಕತ್ವದರ್ಶೀ ॥ ಇತ್ಯೇತತ್
ಪೂರ್ವಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಮನೂದ್ಯ ತತ್ಫಲಂ ಮೋಕ್ಷಃ ಅಭಿಧೀಯತೇ —
ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಿತಂ ಯೋ ಮಾಂ ಭಜತ್ಯೇಕತ್ವಮಾಸ್ಥಿತಃ ।
ಸರ್ವಥಾ ವರ್ತಮಾನೋಽಪಿ ಸ ಯೋಗೀ ಮಯಿ ವರ್ತತೇ ॥ 6-31 ॥
ಸರ್ವಥಾ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೈಃ ವರ್ತಮಾನೋಽಪಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶೀ ಯೋಗೀ ಮಯಿ ವೈಷ್ಣವೇ ಪರಮೇ
ಪದೇ ವರ್ತತೇ, ನಿತ್ಯಮುಕ್ತ ಏವ ಸಃ, ನ ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರತಿ ಕೇನಚಿತ್ ಪ್ರತಿಬಧ್ಯತೇ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕಿಂಚ ಅನ್ಯತ್ —
ಆತ್ಮೌಪಮ್ಯೇನ ಸರ್ವತ್ರ ಸಮಂ ಪಶ್ಯತಿ ಯೋಽರ್ಜುನ ।
ಶುಖಂ ವಾ ಯದಿ ವಾ ದುಃಖಂ ಸ ಯೋಗೀ ಪರಮೋ ಮತಃ ॥ 6-32 ॥
ಆತ್ಮೌಪಮ್ಯೇನ ಆತ್ಮಾ ಸ್ವಯಮೇವ ಉಪಮೀಯತೇ ಅನಯಾ ಇತ್ಯುಪಮಾ ತಸ್ಯಾ ಉಪಮಾಯಾ ಭಾವಃ
ಔಪಮ್ಯಂ ತೇನ ಆತ್ಮೌಪಮ್ಯೇನ, ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಸಮಂ ತುಲ್ಯಂ ಪಶ್ಯತಿ ಯಃ
ಅರ್ಜುನ, ಸ ಚ ಕಿಂ ಸಮಂ ಪಶ್ಯತಿ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಮಮ ಸುಖಂ ಇಷ್ಟಂ
ತಥಾ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಸುಖಂ ಅನುಕೂಲಂ । ವಾಶಬ್ದಃ ಚಾರ್ಥೇ । ಯದಿ ವಾ ಯಚ್ಚ
ದುಃಖಂ ಮಮ ಪ್ರತಿಕೂಲಂ ಅನಿಷ್ಟಂ ಯಥಾ ತಥಾ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ದುಃಖಂ ಅನಿಷ್ಟಂ
ಪ್ರತಿಕೂಲಂ ಇತ್ಯೇವಂ ಆತ್ಮೌಪಮ್ಯೇನ ಸುಖದುಃಖೇ ಅನುಕೂಲಪ್ರತಿಕೂಲೇ ತುಲ್ಯತಯಾ
ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಸಮಂ ಪಶ್ಯತಿ, ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಪ್ರತಿಕೂಲಮಾಚರತಿ, ಅಹಿಂಸಕ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಃ ಏವಮಹಿಂಸಕಃ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನನಿಷ್ಠಃ ಸ ಯೋಗೀ ಪರಮಃ
ಉತ್ಕೃಷ್ಟಃ ಮತಃ ಅಭಿಪ್ರೇತಃ ಸರ್ವಯೋಗಿನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ॥ ಏತಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಯೋಗಸ್ಯ ದುಃಖಸಂಪಾದ್ಯತಾಮಾಲಕ್ಷ್ಯ ಶುಶ್ರೂಷುಃ
ಧ್ರುವಂ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಮರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಯೋಽಯಂ ಯೋಗಸ್ತ್ವಯಾ ಪ್ರೋಕ್ತಃ ಸಾಮ್ಯೇನ ಮಧುಸೂದನ ।
ಏತಸ್ಯಾಹಂ ನ ಪಶ್ಯಾಮಿ ಚಂಚಲತ್ವಾತ್ಸ್ಥಿತಿಂ ಸ್ಥಿರಾಂ ॥ 6-33 ॥
ಯಃ ಅಯಂ ಯೋಗಃ ತ್ವಯಾ ಪ್ರೋಕ್ತಃ ಸಾಮ್ಯೇನ ಸಮತ್ವೇನ ಹೇ ಮಧುಸೂದನ ಏತಸ್ಯ ಯೋಗಸ್ಯ
ಅಹಂ ನ ಪಶ್ಯಾಮಿ ನೋಪಲಭೇ, ಚಂಚಲತ್ವಾತ್ ಮನಸಃ । ಕಿಂ ? ಸ್ಥಿರಾಂ ಅಚಲಾಂ
ಸ್ಥಿತಿಂ ॥ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇತತ್ —
ಚಂಚಲಂ ಹಿ ಮನಃ ಕೃಷ್ಣ ಪ್ರಮಾಥಿ ಬಲವದ್ದೃಢಂ ।
ತಸ್ಯಾಹಂ ನಿಗ್ರಹಂ ಮನ್ಯೇ ವಾಯೋರಿವ ಸುದುಷ್ಕರಂ ॥ 6-34 ॥
ಚಂಚಲಂ ಹಿ ಮನಃ । ಕೃಷ್ಣ ಇತಿ ಕೃಷತೇಃ ವಿಲೇಖನಾರ್ಥಸ್ಯ ರೂಪಂ ।
ಭಕ್ತಜನಪಾಪಾದಿದೋಷಾಕರ್ಷಣಾತ್ ಕೃಷ್ಣಃ, ತಸ್ಯ ಸಂಬುದ್ಧಿಃ ಹೇ ಕೃಷ್ಣ ।
ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಮನಃ ಚಂಚಲಂ ನ ಕೇವಲಮತ್ಯರ್ಥಂ ಚಂಚಲಂ, ಪ್ರಮಾಥಿ
ಚ ಪ್ರಮಥನಶೀಲಂ, ಪ್ರಮಥ್ನಾತಿ ಶರೀರಂ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ವಿಕ್ಷಿಪತ್ ಸತ್
ಪರವಶೀಕರೋತಿ । ಕಿಂಚ — ಬಲವತ್ ಪ್ರಬಲಂ, ನ ಕೇನಚಿತ್ ನಿಯಂತುಂ
ಶಕ್ಯಂ, ದುರ್ನಿವಾರತ್ವಾತ್ । ಕಿಂಚ — ದೃಢಂ ತಂತುನಾಗವತ್ ಅಚ್ಛೇದ್ಯಂ ।
ತಸ್ಯ ಏವಂಭೂತಸ್ಯ ಮನಸಃ ಅಹಂ ನಿಗ್ರಹಂ ನಿರೋಧಂ ಮನ್ಯೇ ವಾಯೋರಿವ ಯಥಾ ವಾಯೋಃ
ದುಷ್ಕರೋ ನಿಗ್ರಹಃ ತತೋಽಪಿ ದುಷ್ಕರಂ ಮನ್ಯೇ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ,
ಏವಂ ಏತತ್ ಯಥಾ ಬ್ರವೀಷಿ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಅಸಂಶಯಂ ಮಹಾಬಾಹೋ ಮನೋ ದುರ್ನಿಗ್ರಹಂ ಚಲಂ ।
ಅಭ್ಯಾಸೇನ ತು ಕೌಂತೇಯ ವೈರಾಗ್ಯೇಣ ಚ ಗೃಹ್ಯತೇ ॥ 6-35 ॥
ಅಸಂಶಯಂ ನಾಸ್ತಿ ಸಂಶಯಃ “ಮನೋ ದುರ್ನಿಗ್ರಹಂ ಚಲಂ”
ಇತ್ಯತ್ರ ಹೇ ಮಹಾಬಾಹೋ । ಕಿಂತು ಅಭ್ಯಾಸೇನ ತು ಅಭ್ಯಾಸೋ ನಾಮ ಚಿತ್ತಭೂಮೌ
ಕಸ್ಯಾಂಚಿತ್ ಸಮಾನಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತಿಃ ಚಿತ್ತಸ್ಯ । ವೈರಾಗ್ಯೇಣ ವೈರಾಗ್ಯಂ ನಾಮ
ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟೇಷ್ಟಭೋಗೇಷು ದೋಷದರ್ಶನಾಭ್ಯಾಸಾತ್ ವೈತೃಷ್ಣ್ಯಂ । ತೇನ ಚ
ವೈರಾಗ್ಯೇಣ ಗೃಹ್ಯತೇ ವಿಕ್ಷೇಪರೂಪಃ ಪ್ರಚಾರಃ ಚಿತ್ತಸ್ಯ । ಏವಂ ತತ್ ಮನಃ
ಗೃಹ್ಯತೇ ನಿಗೃಹ್ಯತೇ ನಿರುಧ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಯಃ ಪುನಃ ಅಸಂಯತಾತ್ಮಾ, ತೇನ —
ಅಸಂಯತಾತ್ಮನಾ ಯೋಗೋ ದುಷ್ಪ್ರಾಪ ಇತಿ ಮೇ ಮತಿಃ ।
ವಶ್ಯಾತ್ಮನಾ ತು ಯತತಾ ಶಕ್ಯೋಽವಾಪ್ತುಮುಪಾಯತಃ ॥ 6-36 ॥
ಅಸಂಯತಾತ್ಮನಾ ಅಭ್ಯಾಸವೈರಾಗ್ಯಾಭ್ಯಾಮಸಂಯತಃ ಆತ್ಮಾ ಅಂತಃಕರಣಂ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ
ಅಸಂಯತಾತ್ಮಾ ತೇನ ಅಸಂಯತಾತ್ಮನಾ ಯೋಗೋ ದುಷ್ಪ್ರಾಪಃ ದುಃಖೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯತ ಇತಿ ಮೇ ಮತಿಃ ।
ಯಸ್ತು ಪುನಃ ವಶ್ಯಾತ್ಮಾ ಅಭ್ಯಾಸವೈರಾಗ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ವಶ್ಯತ್ವಮಾಪಾದಿತಃ ಆತ್ಮಾ ಮನಃ
ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ವಶ್ಯಾತ್ಮಾ ತೇನ ವಶ್ಯಾತ್ಮನಾ ತು ಯತತಾ ಭೂಯೋಽಪಿ ಪ್ರಯತ್ನಂ ಕುರ್ವತಾ
ಶಕ್ಯಃ ಅವಾಪ್ತುಂ ಯೋಗಃ ಉಪಾಯತಃ ಯಥೋಕ್ತಾದುಪಾಯಾತ್ ॥ ತತ್ರ ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಾಂಗೀಕರಣೇನ
ಇಹಲೋಕಪರಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸನ್ನ್ಯಸ್ತಾನಿ, ಯೋಗಸಿದ್ಧಿಫಲಂ ಚ
ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ, ಯೋಗೀ ಯೋಗಮಾರ್ಗಾತ್ ಮರಣಕಾಲೇ
ಚಲಿತಚಿತ್ತಃ ಇತಿ ತಸ್ಯ ನಾಶಮಶಂಕ್ಯ ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಅಯತಿಃ ಶ್ರದ್ಧಯೋಪೇತೋ ಯೋಗಾಚ್ಚಲಿತಮಾನಸಃ ।
ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಯೋಗಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ಕಾಂ ಗತಿಂ ಕೃಷ್ಣ ಗಚ್ಛತಿ ॥ 6-37 ॥
ಅಯತಿಃ ಅಪ್ರಯತ್ನವಾನ್ ಯೋಗಮಾರ್ಗೇ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಆಸ್ತಿಕ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾ ಚ ಉಪೇತಃ ಯೋಗಾತ್
ಅಂತಕಾಲೇ ಚ ಚಲಿತಂ ಮಾನಸಂ ಮನೋ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಚಲಿತಮಾನಸಃ ಭ್ರಷ್ಟಸ್ಮೃತಿಃ
ಸಃ ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಯೋಗಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ಯೋಗಫಲಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಕಾಂ ಗತಿಂ ಹೇ ಕೃಷ್ಣ
ಗಚ್ಛತಿ ॥
ಕಚ್ಚಿನ್ನೋಭಯವಿಭ್ರಷ್ಟಶ್ಛಿನ್ನಾಭ್ರಮಿವ ನಶ್ಯತಿ ।
ಅಪ್ರತಿಷ್ಠೋ ಮಹಾಬಾಹೋ ವಿಮೂಢೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಥಿ ॥ 6-38 ॥
ಕಚ್ಚಿತ್ ಕಿಂ ನ ಉಭಯವಿಭ್ರಷ್ಟಃ ಕರ್ಮಮಾರ್ಗಾತ್ ಯೋಗಮಾರ್ಗಾಚ್ಚ ವಿಭ್ರಷ್ಟಃ
ಸನ್ ಛಿನ್ನಾಭ್ರಮಿವ ನಶ್ಯತಿ, ಕಿಂ ವಾ ನ ನಶ್ಯತಿ ಅಪ್ರತಿಷ್ಠೋ ನಿರಾಶ್ರಯಃ ಹೇ
ಮಹಾಬಾಹೋ ವಿಮೂಢಃ ಸನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪಥಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾರ್ಗೇ ॥
ಏತನ್ಮೇ ಸಂಶಯಂ ಕೃಷ್ಣ ಚ್ಛೇತ್ತುಮರ್ಹಸ್ಯಶೇಷತಃ ।
ತ್ವದನ್ಯಃ ಸಂಶಯಸ್ಯಾಸ್ಯ ಚ್ಛೇತ್ತಾ ನ ಹ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ॥ 6-39 ॥
ಏತತ್ ಮೇ ಮಮ ಸಂಶಯಂ ಕೃಷ್ಣ ಚ್ಛೇತ್ತುಂ ಅಪನೇತುಂ ಅರ್ಹಸಿ ಅಶೇಷತಃ ।
ತ್ವದನ್ಯಃ ತ್ವತ್ತಃ ಅನ್ಯಃ ಋಷಿಃ ದೇವೋ ವಾ ಚ್ಛೇತ್ತಾ ನಾಶಯಿತಾ ಸಂಶಯಸ್ಯ ಅಸ್ಯ ನ
ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಉಪಪದ್ಯತೇ ನ ಸಂಭವತಿ । ಅತಃ ತ್ವಮೇವ ಚ್ಛೇತ್ತುಮರ್ಹಸಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಪಾರ್ಥ ನೈವೇಹ ನಾಮುತ್ರ ವಿನಾಶಸ್ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯತೇ ।
ನ ಹಿ ಕಲ್ಯಾಣಕೃತ್ಕಶ್ಚಿದ್ದುರ್ಗತಿಂ ತಾತ ಗಚ್ಛತಿ ॥ 6-40 ॥
ಹೇ ಪಾರ್ಥ ನೈವ ಇಹ ಲೋಕೇ ನಾಮುತ್ರ ಪರಸ್ಮಿನ್ ವಾ ಲೋಕೇ ವಿನಾಶಃ ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯತೇ
ನಾಸ್ತಿ । ನಾಶೋ ನಾಮ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ ಹೀನಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಸ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ।
ನ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಕಲ್ಯಾಣಕೃತ್ ಶುಭಕೃತ್ ಕಶ್ಚಿತ್ ದುರ್ಗತಿಂ ಕುತ್ಸಿತಾಂ ಗತಿಂ ಹೇ
ತಾತ, ತನೋತಿ ಆತ್ಮಾನಂ ಪುತ್ರರೂಪೇಣೇತಿ ಪಿತಾ ತಾತ ಉಚ್ಯತೇ । ಪಿತೈವ ಪುತ್ರ ಇತಿ
ಪುತ್ರೋಽಪಿ ತಾತ ಉಚ್ಯತೇ । ಶಿಷ್ಯೋಽಪಿ ಪುತ್ರ ಉಚ್ಯತೇ । ಯತೋ ನ ಗಚ್ಛತಿ ॥
ಕಿಂ ತು ಅಸ್ಯ ಭವತಿ ?–
ಪ್ರಾಪ್ಯ ಪುಣ್ಯಕೃತಾಂ ಲೋಕಾನುಷಿತ್ವಾ ಶಾಶ್ವತೀಃ ಸಮಾಃ ।
ಶುಚೀನಾಂ ಶ್ರೀಮತಾಂ ಗೇಹೇ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟೋಽಭಿಜಾಯತೇ ॥ 6-41 ॥
ಯೋಗಮಾರ್ಗೇ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಗತ್ವಾ ಪುಣ್ಯಕೃತಾಂ
ಅಶ್ವಮೇಧಾದಿಯಾಜಿನಾಂ ಲೋಕಾನ್, ತತ್ರ ಚ ಉಷಿತ್ವಾ ವಾಸಮನುಭೂಯ ಶಾಶ್ವತೀಃ
ನಿತ್ಯಾಃ ಸಮಾಃ ಸಂವತ್ಸರಾನ್, ತದ್ಭೋಗಕ್ಷಯೇ ಶುಚೀನಾಂ ಯತೋಕ್ತಕಾರಿಣಾಂ ಶ್ರೀಮತಾಂ
ವಿಭೂತಿಮತಾಂ ಗೇಹೇ ಗೃಹೇ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಃ ಅಭಿಜಾಯತೇ ॥
ಅಥವಾ ಯೋಗಿನಾಮೇವ ಕುಲೇ ಭವತಿ ಧೀಮತಾಂ ।
ಏತದ್ಧಿ ದುರ್ಲಭತರಂ ಲೋಕೇ ಜನ್ಮ ಯದೀದೃಶಂ ॥ 6-42 ॥
ಅಥವಾ ಶ್ರೀಮತಾಂ ಕುಲಾತ್ ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಯೋಗಿನಾಮೇವ ದರಿದ್ರಾಣಾಂ ಕುಲೇ ಭವತಿ
ಜಾಯತೇ ಧೀಮತಾಂ ಬುದ್ಧಿಮತಾಂ । ಏತತ್ ಹಿ ಜನ್ಮ, ಯತ್ ದರಿದ್ರಾಣಾಂ ಯೋಗಿನಾಂ ಕುಲೇ,
ದುರ್ಲಭತರಂ ದುಃಖಲಭ್ಯತರಂ ಪೂರ್ವಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಲೋಕೇ ಜನ್ಮ ಯತ್ ಈದೃಶಂ
ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣೇ ಕುಲೇ ॥ ಯಸ್ಮಾತ್ —
ತತ್ರ ತಂ ಬುದ್ಧಿಸಂಯೋಗಂ ಲಭತೇ ಪೌರ್ವದೇಹಿಕಂ ।
ಯತತೇ ಚ ತತೋ ಭೂಯಃ ಸಂಸಿದ್ಧೌ ಕುರುನಂದನ ॥ 6-43 ॥
ತತ್ರ ಯೋಗಿನಾಂ ಕುಲೇ ತಂ ಬುದ್ಧಿಸಂಯೋಗಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಂಯೋಗಂ ಬುದ್ಧಿಸಂಯೋಗಂ
ಲಭತೇ ಪೌರ್ವದೇಹಿಕಂ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ದೇಹೇ ಭವಂ ಪೌರ್ವ- ದೇಹಿಕಂ । ಯತತೇ
ಚ ಪ್ರಯತ್ನಂ ಚ ಕರೋತಿ ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ ಪೂರ್ವಕೃತಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ ಭೂಯಃ ಬಹುತರಂ
ಸಂಸಿದ್ಧೌ ಸಂಸಿದ್ಧಿನಿಮಿತ್ತಂ ಹೇ ಕುರುನಂದನ ॥ ಕಥಂ ಪೂರ್ವದೇಹಬುದ್ಧಿಸಂಯೋಗ
ಇತಿ ತದುಚ್ಯತೇ —
ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಾಸೇನ ತೇನೈವ ಹ್ರಿಯತೇ ಹ್ಯವಶೋಽಪಿ ಸಃ ।
ಜಿಜ್ಞಾಸುರಪಿ ಯೋಗಸ್ಯ ಶಬ್ದಬ್ರಹ್ಮಾತಿವರ್ತತೇ ॥ 6-44 ॥
ಯಃ ಪೂರ್ವಜನ್ಮನಿ ಕೃತಃ ಅಭ್ಯಾಸಃ ಸಃ ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಾಸಃ, ತೇನೈವ ಬಲವತಾ
ಹ್ರಿಯತೇ ಸಂಸಿದ್ಧೌ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅವಶೋಽಪಿ ಸಃ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಃ ; ನ ಕೃತಂ
ಚೇತ್ ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಜಾತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ ಬಲವತ್ತರಮಧರ್ಮಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮ,
ತದಾ ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಜನಿತೇನ ಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ಹ್ರಿಯತೇ ; ಅಧರ್ಮಶ್ಚೇತ್ ಬಲವತ್ತರಃ
ಕೃತಃ, ತೇನ ಯೋಗಜೋಽಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಅಭಿಭೂಯತ ಏವ, ತತ್ಕ್ಷಯೇ ತು ಯೋಗಜಃ
ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಕಾರ್ಯಮಾರಭತೇ, ನ ದೀರ್ಘಕಾಲಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ವಿನಾಶಃ ತಸ್ಯ
ಅಸ್ತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ಜಿಜ್ಞಾಸುರಪಿ ಯೋಗಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛನ್ ಅಪಿ
ಯೋಗಮಾರ್ಗೇ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಃ, ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಸೋಽಪಿ ಶಬ್ದಬ್ರಹ್ಮ
ವೇದೋಕ್ತಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಫಲಂ ಅತಿವರ್ತತೇ ಅತಿಕ್ರಾಮತಿ ಅಪಾಕರಿಷ್ಯತಿ ; ಕಿಮುತ
ಬುದ್ಧ್ವಾ ಯಃ ಯೋಗಂ ತನ್ನಿಷ್ಠಃ ಅಭ್ಯಾಸಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ॥ ಕುತಶ್ಚ ಯೋಗಿತ್ವಂ ಶ್ರೇಯಃ
ಇತಿ —
ಪ್ರಯತ್ನಾದ್ಯತಮಾನಸ್ತು ಯೋಗೀ ಸಂಶುದ್ಧಕಿಲ್ಬಿಷಃ ।
ಅನೇಕಜನ್ಮಸಂಸಿದ್ಧಸ್ತತೋ ಯಾತಿ ಪರಾಂ ಗತಿಂ ॥ 6-45 ॥
ಪ್ರಯತ್ನಾತ್ ಯತಮಾನಃ, ಅಧಿಕಂ ಯತಮಾನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಯೋಗೀ ವಿದ್ವಾನ್
ಸಂಶುದ್ಧಕಿಲ್ಬಿಷಃ ವಿಶುದ್ಧಕಿಲ್ಬಿಷಃ ಸಂಶುದ್ಧಪಾಪಃ ಅನೇಕಜನ್ಮಸಂಸಿದ್ಧಃ
ಅನೇಕೇಷು ಜನ್ಮಸು ಕಿಂಚಿತ್ಕಿಂಚಿತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಜಾತಂ ಉಪಚಿತ್ಯ ತೇನ ಉಪಚಿತೇನ
ಅನೇಕಜನ್ಮಕೃತೇನ ಸಂಸಿದ್ಧಃ ಅನೇಕಜನ್ಮಸಂಸಿದ್ಧಃ ತತಃ ಲಬ್ಧಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಃ
ಸನ್ ಯಾತಿ ಪರಾಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಂ ಗತಿಂ ॥ ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ತಸ್ಮಾತ್ —
ತಪಸ್ವಿಭ್ಯೋಽಧಿಕೋ ಯೋಗೀ ಜ್ಞಾನಿಭ್ಯೋಽಪಿ ಮತೋಽಧಿಕಃ ।
ಕರ್ಮಿಭ್ಯಶ್ಚಾಧಿಕೋ ಯೋಗೀ ತಸ್ಮಾದ್ಯೋಗೀ ಭವಾರ್ಜುನ ॥ 6-46 ॥
ತಪಸ್ವಿಭ್ಯಃ ಅಧಿಕಃ ಯೋಗೀ, ಜ್ಞಾನಿಭ್ಯೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನಮತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಪಾಂಡಿತ್ಯಂ,
ತದ್ವದ್ಭ್ಯೋಽಪಿ ಮತಃ ಜ್ಞಾತಃ ಅಧಿಕಃ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ ಇತಿ । ಕರ್ಮಿಭ್ಯಃ, ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ
ಕರ್ಮ, ತದ್ವದ್ಭ್ಯಃ ಅಧಿಕಃ ಯೋಗೀ ವಿಶಿಷ್ಟಃ ಯಸ್ಮಾತ್ ತಸ್ಮಾತ್ ಯೋಗೀ ಭವ ಅರ್ಜುನ ॥
ಯೋಗಿನಾಮಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಮದ್ಗತೇನಾಂತರಾತ್ಮನಾ ।
ಶ್ರದ್ಧಾವಾನ್ಭಜತೇ ಯೋ ಮಾಂ ಸ ಮೇ ಯುಕ್ತತಮೋ ಮತಃ ॥ 6-47 ॥
ಯೋಗಿನಾಮಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ರುದ್ರಾದಿತ್ಯಾದಿಧ್ಯಾನಪರಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಮದ್ಗತೇನ ಮಯಿ ವಾಸುದೇವೇ
ಸಮಾಹಿತೇನ ಅಂತರಾತ್ಮನಾ ಅಂತಃಕರಣೇನ ಶ್ರದ್ಧಾವಾನ್ ಶ್ರದ್ದಧಾನಃ ಸನ್ ಭಜತೇ
ಸೇವತೇ ಯೋ ಮಾಂ, ಸ ಮೇ ಮಮ ಯುಕ್ತತಮಃ ಅತಿಶಯೇನ ಯುಕ್ತಃ ಮತಃ ಅಭಿಪ್ರೇತಃ ಇತಿ ॥
ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಸೂಪನಿಷತ್ಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ
ಶ್ರೀಕೃಷ್ನಾರ್ಜುನಸಂವಾದೇ ಧ್ಯಾನಯೋಗೋ ನಾಮ ಷಷ್ಠೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥6 ॥
ಇತಿ
ಶ್ರೀಮದ್-ಪರಮಹಂಸ-ಪರಿವ್ರಾಜಕ-ಆಚಾರ್ಯ-ಪೂಜ್ಯಪಾದ-ಶ್ರೀಶಂಕರ-ಭಗವತಾ
ಕೃತೌ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ-ಭಾಷ್ಯೇ ಅಘ್ಯಾಸ-ಯೋಗಃ ನಾಮ ಷಷ್ಠಃ
ಅಧ್ಯಾಯಃ ॥
॥ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ ಶಾಂಕರ-ಭಾಷ್ಯಂ ॥ ॥ ಸಪ್ತಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
“ಯೋಗಿನಾಮಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಮದ್ಗತೇನಾಂತರಾತ್ಮನಾ । ಶ್ರದ್ಧಾವಾನ್ಭಜತೇ ಯೋ ಮಾಂ
ಸ ಮೇ ಯುಕ್ತತಮೋ ಮತಃ” (ಭ. ಗೀ. 6-47) ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಬೀಜಂ ಉಪನ್ಯಸ್ಯ,
ಸ್ವಯಮೇವ “ಈದೃಶಂ ಮದೀಯಂ ತತ್ತ್ವಂ, ಏವಂ ಮದ್ಗತಾಂತರಾತ್ಮಾ ಸ್ಯಾತ್”
ಇತ್ಯೇತತ್ ವಿವಕ್ಷುಃ ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಮಯ್ಯಾಸಕ್ತಮನಾಃ ಪಾರ್ಥ ಯೋಗಂ ಯುಂಜನ್ಮದಾಶ್ರಯಃ ।
ಅಸಂಶಯಂ ಸಮಗ್ರಂ ಮಾಂ ಯಥಾ ಜ್ಞಾಸ್ಯಸಿ ತಚ್ಛೃಣು ॥ 7-1 ॥
ಮಯಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷಣೇ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಆಸಕ್ತಂ ಮನಃ ಯಸ್ಯ ಸಃ
ಮಯ್ಯಾಸಕ್ತಮನಾಃ, ಹೇ ಪಾರ್ಥ ಯೋಗಂ ಯುಂಜನ್ ಮನಃಸಮಾಧಾನಂ ಕುರ್ವನ್,
ಮದಾಶ್ರಯಃ ಅಹಮೇವ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಆಶ್ರಯೋ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಮದಾಶ್ರಯಃ ।
ಯೋ ಹಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ಪುರುಷಾರ್ಥೇನ ಕೇನಚಿತ್ ಅರ್ಥೀ ಭವತಿ ಸ ತತ್ಸಾಧನಂ
ಕರ್ಮ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ತಪಃ ದಾನಂ ವಾ ಕಿಂಚಿತ್ ಆಶ್ರಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಅಯಂ
ತು ಯೋಗೀ ಮಾಮೇವ ಆಶ್ರಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಹಿತ್ವಾ ಅನ್ಯತ್ ಸಾಧನಾಂತರಂ ಮಯ್ಯೇವ
ಆಸಕ್ತಮನಾಃ ಭವತಿ । ಯಃ ತ್ವಂ ಏವಂಭೂತಃ ಸನ್ ಅಸಂಶಯಂ ಸಮಗ್ರಂ ಸಮಸ್ತಂ
ವಿಭೂತಿಬಲಶಕ್ತ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾದಿಗುಣಸಂಪನ್ನಂ ಮಾಂ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಜ್ಞಾಸ್ಯಸಿ
ಸಂಶಯಮಂತರೇಣ “ಏವಮೇವ ಭಗವಾನ್” ಇತಿ, ತತ್ ಶೃಣು ಉಚ್ಯಮಾನಂ
ಮಯಾ ॥ ತಚ್ಚ ಮದ್ವಿಷಯಂ —
ಜ್ಞಾನಂ ತೇಽಹಂ ಸವಿಜ್ಞಾನಮಿದಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮ್ಯಶೇಷತಃ ।
ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾ ನೇಹ ಭೂಯೋಽನ್ಯಜ್ಜ್ಞಾತವ್ಯಮವಶಿಷ್ಯತೇ ॥ 7-2 ॥
ಜ್ಞಾನಂ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ಅಹಂ ಸವಿಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಸಹಿತಂ ಸ್ವಾನುಭವಯುಕ್ತಂ ಇದಂ
ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಕಥಯಿಷ್ಯಾಮಿ ಅಶೇಷತಃ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನ । ತತ್ ಜ್ಞಾನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸ್ತೌತಿ
ಶ್ರೋತುಃ ಅಭಿಮುಖೀಕರಣಾಯ — ಯತ್ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಯತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ನ ಇಹ ಭೂಯಃ
ಪುನಃ ಅನ್ಯತ್ ಜ್ಞಾತವ್ಯಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನಂ ಅವಶಿಷ್ಯತೇ ನಾವಶಿಷ್ಟಂ ಭವತಿ ।
ಇತಿ ಮತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞೋ ಯಃ, ಸಃ ಸರ್ವಜ್ಞೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋ ವಿಶಿಷ್ಟಫಲತ್ವಾತ್
ದುರ್ಲಭಂ ಜ್ಞಾನಂ ॥ ಕಥಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಸಹಸ್ರೇಷು ಕಶ್ಚಿದ್ಯತತಿ ಸಿದ್ಧಯೇ ।
ಯತತಾಮಪಿ ಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಕಶ್ಚಿನ್ಮಾಂ ವೇತ್ತಿ ತತ್ತ್ವತಃ ॥ 7-3 ॥
ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಸಹಸ್ರೇಷು ಅನೇಕೇಷು ಕಶ್ಚಿತ್ ಯತತಿ ಪ್ರಯತ್ನಂ ಕರೋತಿ
ಸಿದ್ಧಯೇ ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ । ತೇಷಾಂ ಯತತಾಮಪಿ ಸಿದ್ಧಾನಾಂ, ಸಿದ್ಧಾ ಏವ ಹಿ ತೇ ಯೇ
ಮೋಕ್ಷಾಯ ಯತಂತೇ, ತೇಷಾಂ ಕಶ್ಚಿತ್ ಏವ ಹಿ ಮಾಂ ವೇತ್ತಿ ತತ್ತ್ವತಃ ಯಥಾವತ್ ॥
ಶ್ರೋತಾರಂ ಪ್ರರೋಚನೇನ ಅಭಿಮುಖೀಕೃತ್ಯಾಹ —
ಭೂಮಿರಾಪೋಽನಲೋ ವಾಯುಃ ಖಂ ಮನೋ ಬುದ್ಧಿರೇವ ಚ ।
ಅಹಂಕಾರ ಇತೀಯಂ ಮೇ ಭಿನ್ನಾ ಪ್ರಕೃತಿರಷ್ಟಧಾ ॥ 7-4 ॥
ಭೂಮಿಃ ಇತಿ ಪೃಥಿವೀತನ್ಮಾತ್ರಮುಚ್ಯತೇ, ನ ಸ್ಥೂಲಾ, “ಭಿನ್ನಾ
ಪ್ರಕೃತಿರಷ್ಟಧಾ” ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ತಥಾ ಅಬಾದಯೋಽಪಿ ತನ್ಮಾತ್ರಾಣ್ಯೇವ
ಉಚ್ಯಂತೇ — ಆಪಃ ಅನಲಃ ವಾಯುಃ ಖಂ । ಮನಃ ಇತಿ ಮನಸಃ ಕಾರಣಮಹಂಕಾರೋ
ಗೃಹ್ಯತೇ । ಬುದ್ಧಿಃ ಇತಿ ಅಹಂಕಾರಕಾರಣಂ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಂ । ಅಹಂಕಾರಃ ಇತಿ
ಅವಿದ್ಯಾಸಂಯುಕ್ತಮವ್ಯಕ್ತಂ । ಯಥಾ ವಿಷಸಂಯುಕ್ತಮನ್ನಂ ವಿಷಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ,
ಏವಮಹಂಕಾರವಾಸನಾವತ್ ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಮೂಲಕಾರಣಮಹಂಕಾರ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಾತ್
ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ । ಅಹಂಕಾರ ಏವ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಿಬೀಜಂ ದೃಷ್ಟಂ ಲೋಕೇ ।
ಇತೀಯಂ ಯಥೋಕ್ತಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಮೇ ಮಮ ಐಶ್ವರೀ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಃ ಅಷ್ಟಧಾ ಭಿನ್ನಾ
ಭೇದಮಾಗತಾ ॥
ಅಪರೇಯಮಿತಸ್ತ್ವನ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಧಿ ಮೇ ಪರಾಂ ।
ಜೀವಭೂತಾಂ ಮಹಾಬಾಹೋ ಯಯೇದಂ ಧಾರ್ಯತೇ ಜಗತ್ ॥ 7-5 ॥
ಅಪರಾ ನ ಪರಾ ನಿಕೃಷ್ಟಾ ಅಶುದ್ಧಾ ಅನರ್ಥಕರೀ ಸಂಸಾರಬಂಧನಾತ್ಮಿಕಾ ಇಯಂ ।
ಇತಃ ಅಸ್ಯಾಃ ಯಥೋಕ್ತಾಯಾಃ ತು ಅನ್ಯಾಂ ವಿಶುದ್ಧಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಮಮ ಆತ್ಮಭೂತಾಂ ವಿದ್ಧಿ
ಮೇ ಪರಾಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಂ ಜೀವಭೂತಾಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಲಕ್ಷಣಾಂ ಪ್ರಾಣಧಾರಣನಿಮಿತ್ತಭೂತಾಂ
ಹೇ ಮಹಾಬಾಹೋ, ಯಯಾ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಇದಂ ಧಾರ್ಯತೇ ಜಗತ್ ಅಂತಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟಯಾ ॥
ಏತದ್ಯೋನೀನಿ ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವಾಣೀತ್ಯುಪಧಾರಯ ।
ಅಹಂ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪ್ರಭವಃ ಪ್ರಲಯಸ್ತಥಾ ॥ 7-6 ॥
ಏತದ್ಯೋನೀನಿ ಏತೇ ಪರಾಪರೇ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಲಕ್ಷಣೇ ಪ್ರಕೃತೀ ಯೋನಿಃ ಯೇಷಾಂ
ಭೂತಾನಾಂ ತಾನಿ ಏತದ್ಯೋನೀನಿ, ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಇತಿ ಏವಂ ಉಪಧಾರಯ ಜಾನೀಹಿ । ಯಸ್ಮಾತ್
ಮಮ ಪ್ರಕೃತೀ ಯೋನಿಃ ಕಾರಣಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ, ಅತಃ ಅಹಂ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ
ಜಗತಃ ಪ್ರಭವಃ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಲಯಃ ವಿನಾಶಃ ತಥಾ । ಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯದ್ವಾರೇಣ
ಅಹಂ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಈಶ್ವರಃ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಯತಃ ತಸ್ಮಾತ್ —
ಮತ್ತಃ ಪರತರಂ ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ಧನಂಜಯ ।
ಮಯಿ ಸರ್ವಮಿದಂ ಪ್ರೋತಂ ಸೂತ್ರೇ ಮಣಿಗಣಾ ಇವ ॥ 7-7 ॥
ಮತ್ತಃ ಪರಮೇಶ್ವರಾತ್ ಪರತರಂ ಅನ್ಯತ್ ಕಾರಣಾಂತರಂ ಕಿಂಚಿತ್ ನಾಸ್ತಿ ನ ವಿದ್ಯತೇ,
ಅಹಮೇವ ಜಗತ್ಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಹೇ ಧನಂಜಯ । ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ತಸ್ಮಾತ್ ಮಯಿ
ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್ ಪ್ರೋತಂ ಅನುಸ್ಯೂತಂ ಅನುಗತಂ
ಅನುವಿದ್ಧಂ ಗ್ರಥಿತಮಿತ್ಯರ್ಥ, ದೀರ್ಘತಂತುಷು ಪಟವತ್, ಸೂತ್ರೇ ಚ ಮಣಿಗಣಾ
ಇವ ॥ ಕೇನ ಕೇನ ಧರ್ಮೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟೇ ತ್ವಯಿ ಸರ್ವಮಿದಂ ಪ್ರೋತಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ರಸೋಽಹಮಪ್ಸು ಕೌಂತೇಯ ಪ್ರಭಾಸ್ಮಿ ಶಶಿಸೂರ್ಯಯೋಃ ।
ಪ್ರಣವಃ ಸರ್ವವೇದೇಷು ಶಬ್ದಃ ಖೇ ಪೌರುಷಂ ನೃಷು ॥ 7-8 ॥
ರಸಃ ಅಹಂ, ಅಪಾಂ ಯಃ ಸಾರಃ ಸ ರಸಃ, ತಸ್ಮಿನ್ ರಸಭೂತೇ ಮಯಿ ಆಪಃ ಪ್ರೋತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಸರ್ವತ್ರ । ಯಥಾ ಅಹಂ ಅಪ್ಸು ರಸಃ, ಏವಂ ಪ್ರಭಾ ಅಸ್ಮಿ ಶಶಿಸೂರ್ಯಯೋಃ ।
ಪ್ರಣವಃ ಓಂಕಾರಃ ಸರ್ವವೇದೇಷು, ತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಣವಭೂತೇ ಮಯಿ ಸರ್ವೇ ವೇದಾಃ ಪ್ರೋತಾಃ ।
ತಥಾ ಖೇ ಆಕಾಶೇ ಶಬ್ದಃ ಸಾರಭೂತಃ, ತಸ್ಮಿನ್ ಮಯಿ ಖಂ ಪ್ರೋತಂ । ತಥಾ ಪೌರುಷಂ
ಪುರುಷಸ್ಯ ಭಾವಃ ಪೌರುಷಂ ಯತಃ ಪುಂಬುದ್ಧಿಃ ನೃಷು, ತಸ್ಮಿನ್ ಮಯಿ ಪುರುಷಾಃ
ಪ್ರೋತಾಃ ॥
ಪುಣ್ಯೋ ಗಂಧಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಚ ತೇಜಶ್ಚಾಸ್ಮಿ ವಿಭಾವಸೌ ।
ಜೀವನಂ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ತಪಶ್ಚಾಸ್ಮಿ ತಪಸ್ವಿಷು ॥ 7-9 ॥
ಪುಣ್ಯಃ ಸುರಭಿಃ ಗಂಧಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಚ ಅಹಂ, ತಸ್ಮಿನ್ ಮಯಿ ಗಂಧಭೂತೇ
ಪೃಥಿವೀ ಪ್ರೋತಾ । ಪುಣ್ಯತ್ವಂ ಗಂಧಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ದರ್ಶಿತಂ
ಅಬಾದಿಷು ರಸಾದೇಃ ಪುಣ್ಯತ್ವೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ । ಅಪುಣ್ಯತ್ವಂ ತು ಗಂಧಾದೀನಾಂ
ಅವಿದ್ಯಾಧರ್ಮಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಂ ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ಭೂತವಿಶೇಷಸಂಸರ್ಗನಿಮಿತ್ತಂ ಭವತಿ ।
ತೇಜಶ್ಚ ದೀಪ್ತಿಶ್ಚ ಅಸ್ಮಿ ವಿಭಾವಸೌ ಅಗ್ನೌ । ತಥಾ ಜೀವನಂ ಸರ್ವಭೂತೇಷು,
ಯೇನ ಜೀವಂತಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ತತ್ ಜೀವನಂ । ತಪಶ್ಚ ಅಸ್ಮಿ ತಪಸ್ವಿಷು, ತಸ್ಮಿನ್
ತಪಸಿ ಮಯಿ ತಪಸ್ವಿನಃ ಪ್ರೋತಾಃ ॥
ಬೀಜಂ ಮಾಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಪಾರ್ಥ ಸನಾತನಂ ।
ಬುದ್ಧಿರ್ಬುದ್ಧಿಮತಾಮಸ್ಮಿ ತೇಜಸ್ತೇಜಸ್ವಿನಾಮಹಂ ॥ 7-10 ॥
ಬೀಜಂ ಪ್ರರೋಹಕಾರಣಂ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಹೇ ಪಾರ್ಥ ಸನಾತನಂ ಚಿರಂತನಂ ।
ಕಿಂಚ, ಬುದ್ಧಿಃ ವಿವೇಕಶಕ್ತಿಃ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಮತಾಂ ವಿವೇಕಶಕ್ತಿಮತಾಂ
ಅಸ್ಮಿ, ತೇಜಃ ಪ್ರಾಗಲ್ಭ್ಯಂ ತದ್ವತಾಂ ತೇಜಸ್ವಿನಾಂ ಅಹಂ ॥
ಬಲಂ ಬಲವತಾಂ ಚಾಹಂ ಕಾಮರಾಗವಿವರ್ಜಿತಂ ।
ಧರ್ಮಾವಿರುದ್ಧೋ ಭೂತೇಷು ಕಾಮೋಽಸ್ಮಿ ಭರತರ್ಷಭ ॥ 7-11 ॥
ಬಲಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಓಜೋ ಬಲವತಾಂ ಅಹಂ, ತಚ್ಚ ಬಲಂ ಕಾಮರಾಗವಿವರ್ಜಿತಂ,
ಕಾಮಶ್ಚ ರಾಗಶ್ಚ ಕಾಮರಾಗೌ — ಕಾಮಃ ತೃಷ್ಣಾ ಅಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟೇಷು
ವಿಷಯೇಷು, ರಾಗೋ ರಂಜನಾ ಪ್ರಾಪ್ತೇಷು ವಿಷಯೇಷು — ತಾಭ್ಯಾಂ ಕಾಮರಾಗಾಭ್ಯಾಂ
ವಿವರ್ಜಿತಂ ದೇಹಾದಿಧಾರಣಮಾತ್ರಾರ್ಥಂ ಬಲಂ ಸತ್ತ್ವಮಹಮಸ್ಮಿ ; ನ ತು ಯತ್ಸಂಸಾರಿಣಾಂ
ತೃಷ್ಣಾರಾಗಕಾರಣಂ । ಕಿಂಚ — ಧರ್ಮಾವಿರುದ್ಧಃ ಧರ್ಮೇಣ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೇನ
ಅವಿರುದ್ಧೋ ಯಃ ಪ್ರಾಣಿಷು ಭೂತೇಷು ಕಾಮಃ, ಯಥಾ ದೇಹಧಾರಣಮಾತ್ರಾದ್ಯರ್ಥಃ
ಅಶನಪಾನಾದಿವಿಷಯಃ, ಸ ಕಾಮಃ ಅಸ್ಮಿ ಹೇ ಭರತರ್ಷಭ ॥ ಕಿಂಚ —
ಯೇ ಚೈವ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾ ಭಾವಾ ರಾಜಸಾಸ್ತಮಸಾಶ್ಚ ಯೇ ।
ಮತ್ತ ಏವೇತಿ ತಾನ್ವಿದ್ಧಿ ನ ತ್ವಹಂ ತೇಷು ತೇ ಮಯಿ ॥ 7-12 ॥
ಯೇ ಚೈವ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾಃ ಸತ್ತ್ವನಿರ್ವೃತ್ತಾಃ ಭಾವಾಃ ಪದಾರ್ಥಾಃ, ರಾಜಸಾಃ
ರಜೋನಿರ್ವೃತ್ತಾಃ, ತಾಮಸಾಃ ತಮೋನಿರ್ವೃತ್ತಾಶ್ಚ, ಯೇ ಕೇಚಿತ್ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಸ್ವಕರ್ಮವಶಾತ್
ಜಾಯಂತೇ ಭಾವಾಃ, ತಾನ್ ಮತ್ತ ಏವ ಜಾಯಮಾನಾನ್ ಇತಿ ಏವಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಾನ್ ಸಮಸ್ತಾನೇವ ।
ಯದ್ಯಪಿ ತೇ ಮತ್ತಃ ಜಾಯಂತೇ, ತಥಾಪಿ ನ ತು ಅಹಂ ತೇಷು ತದಧೀನಃ ತದ್ವಶಃ,
ಯಥಾ ಸಂಸಾರಿಣಃ । ತೇ ಪುನಃ ಮಯಿ ಮದ್ವಶಾಃ ಮದಧೀನಾಃ ॥ ಏವಂಭೂತಮಪಿ
ಪರಮೇಶ್ವರಂ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಂ ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಾನಂ ನಿರ್ಗುಣಂ
ಸಂಸಾರದೋಷಬೀಜಪ್ರದಾಹಕಾರಣಂ ಮಾಂ ನಾಭಿಜಾನಾತಿ ಜಗತ್ ಇತಿ ಅನುಕ್ರೋಶಂ ದರ್ಶಯತಿ
ಭಗವಾನ್ । ತಚ್ಚ ಕಿನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಜಗತಃ ಅಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ತ್ರಿಭಿರ್ಗುಣಮಯೈರ್ಭಾವೈರೇಭಿಃ ಸರ್ವಮಿದಂ ಜಗತ್ ।
ಮೋಹಿತಂ ನಾಭಿಜಾನಾತಿ ಮಾಮೇಭ್ಯಃ ಪರಮವ್ಯಯಂ ॥ 7-13 ॥
ತ್ರಿಭಿಃ ಗುಣಮಯೈಃ ಗುಣವಿಕಾರೈಃ ರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹಾದಿಪ್ರಕಾರೈಃ ಭಾವೈಃ ಪದಾರ್ಥೈಃ
ಏಭಿಃ ಯಥೋಕ್ತೈಃ ಸರ್ವಂ ಇದಂ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಂ ಜಗತ್ ಮೋಹಿತಂ ಅವಿವೇಕಿತಾಮಾಪಾದಿತಂ ಸತ್ ನ
ಅಭಿಜಾನಾತಿ ಮಾಂ, ಏಭ್ಯಃ ಯಥೋಕ್ತೇಭ್ಯಃ ಗುಣೇಭ್ಯಃ ಪರಂ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ವಿಲಕ್ಷಣಂ
ಚ ಅವ್ಯಯಂ ವ್ಯಯರಹಿತಂ ಜನ್ಮಾದಿಸರ್ವಭಾವವಿಕಾರವರ್ಜಿತಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕಥಂ
ಪುನಃ ದೈವೀಂ ಏತಾಂ ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾಂ ವೈಷ್ಣವೀಂ ಮಾಯಾಮತಿಕ್ರಾಮತಿ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ದೈವೀ ಹ್ಯೇಷಾ ಗುಣಮಯೀ ಮಮ ಮಾಯಾ ದುರತ್ಯಯಾ ।
ಮಾಮೇವ ಯೇ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ಮಾಯಾಮೇತಾಂ ತರಂತಿ ತೇ ॥ 7-14 ॥
ದೈವೀ ದೇವಸ್ಯ ಮಮ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ವಿಷ್ಣೋಃ ಸ್ವಭಾವಭೂತಾ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಏಷಾ ಯಥೋಕ್ತಾ
ಗುಣಮಯೀ ಮಮ ಮಾಯಾ ದುರತ್ಯಯಾ ದುಃಖೇನ ಅತ್ಯಯಃ ಅತಿಕ್ರಮಣಂ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ದುರತ್ಯಯಾ ।
ತತ್ರ ಏವಂ ಸತಿ ಸರ್ವಧರ್ಮಾನ್ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಮಾಮೇವ ಮಾಯಾವಿನಂ ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತಂ
ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಯೇ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ತೇ ಮಾಯಾಂ ಏತಾಂ ಸರ್ವಭೂತಮೋಹಿನೀಂ ತರಂತಿ ಅತಿಕ್ರಾಮಂತಿ
; ತೇ ಸಂಸಾರಬಂಧನಾತ್ ಮುಚ್ಯಂತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಯದಿ ತ್ವಾಂ ಪ್ರಪನ್ನಾಃ ಮಾಯಾಮೇತಾಂ
ತರಂತಿ, ಕಸ್ಮಾತ್ ತ್ವಾಮೇವ ಸರ್ವೇ ನ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ನ ಮಾಂ ದುಷ್ಕೃತಿನೋ ಮೂಢಾಃ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ನರಾಧಮಾಃ ।
ಮಾಯಯಾಪಹೃತಜ್ಞಾನಾ ಆಸುರಂ ಭಾವಮಾಶ್ರಿತಾಃ ॥ 7-15 ॥
ನ ಮಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ನಾರಾಯಣಂ ದುಷ್ಕೃತಿನಃ ಪಾಪಕಾರಿಣಃ ಮೂಢಾಃ
ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ನರಾಧಮಾಃ ನರಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಅಧಮಾಃ ನಿಕೃಷ್ಟಾಃ । ತೇ ಚ ಮಾಯಯಾ
ಅಪಹೃತಜ್ಞಾನಾಃ ಸಮ್ಮುಷಿತಜ್ಞಾನಾಃ ಆಸುರಂ ಭಾವಂ ಹಿಂಸಾನೃತಾದಿಲಕ್ಷಣಂ
ಆಶ್ರಿತಾಃ ॥ ಯೇ ಪುನರ್ನರೋತ್ತಮಾಃ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಾಣಃ —
ಚತುರ್ವಿಧಾ ಭಜಂತೇ ಮಾಂ ಜನಾಃ ಸುಕೃತಿನೋಽರ್ಜುನ ।
ಆರ್ತೋ ಜಿಜ್ಞಾಸುರರ್ಥಾರ್ಥೀ ಜ್ಞಾನೀ ಚ ಭರತರ್ಷಭ ॥ 7-16 ॥
ಚತುರ್ವಿಧಾಃ ಚತುಃಪ್ರಕಾರಾಃ ಭಜಂತೇ ಸೇವಂತೇ ಮಾಂ ಜನಾಃ ಸುಕೃತಿನಃ
ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಾಣಃ ಹೇ ಅರ್ಜುನ । ಆರ್ತಃ ಆರ್ತಿಪರಿಗೃಹೀತಃ ತಸ್ಕರವ್ಯಾಘ್ರರೋಗಾದಿನಾ
ಅಭಿಭೂತಃ ಆಪನ್ನಃ, ಜಿಜ್ಞಾಸುಃ ಭಗವತ್ತತ್ತ್ವಂ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛತಿ ಯಃ, ಅರ್ಥಾರ್ಥೀ
ಧನಕಾಮಃ, ಜ್ಞಾನೀ ವಿಷ್ಣೋಃ ತತ್ತ್ವವಿಚ್ಚ ಹೇ ಭರತರ್ಷಭ ॥
ತೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನೀ ನಿತ್ಯಯುಕ್ತ ಏಕಭಕ್ತಿರ್ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ।
ಪ್ರಿಯೋ ಹಿ ಜ್ಞಾನಿನೋಽತ್ಯರ್ಥಮಹಂ ಸ ಚ ಮಮ ಪ್ರಿಯಃ ॥ 7-17 ॥
ತೇಷಾಂ ಚತುರ್ಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಜ್ಞಾನೀ ತತ್ತ್ವವಿತ್ ತತ್ವವಿತ್ತ್ವಾತ್ ನಿತ್ಯಯುಕ್ತಃ ಭವತಿ
ಏಕಭಕ್ತಿಶ್ಚ, ಅನ್ಯಸ್ಯ ಭಜನೀಯಸ್ಯ ಅದರ್ಶನಾತ್ ; ಅತಃ ಸ ಏಕಭಕ್ತಿಃ
ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ವಿಶೇಷಂ ಆಧಿಕ್ಯಂ ಆಪದ್ಯತೇ, ಅತಿರಿಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರಿಯೋ ಹಿ
ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಹಂ ಆತ್ಮಾ ಜ್ಞಾನಿನಃ, ಅತಃ ತಸ್ಯ ಅಹಂ ಅತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಿಯಃ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹಿ
ಲೋಕೇ “ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಿಯೋ ಭವತಿ” ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಜ್ಞಾನಿನಃ ಆತ್ಮತ್ವಾತ್ ವಾಸುದೇವಃ
ಪ್ರಿಯೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಚ ಜ್ಞಾನೀ ಮಮ ವಾಸುದೇವಸ್ಯ ಆತ್ಮೈವೇತಿ ಮಮ ಅತ್ಯರ್ಥಂ
ಪ್ರಿಯಃ ॥ ನ ತರ್ಹಿ ಆರ್ತಾದಯಃ ತ್ರಯಃ ವಾಸುದೇವಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಾಃ ? ನ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ?–
ಉದಾರಾಃ ಸರ್ವ ಏವೈತೇ ಜ್ಞಾನೀ ತ್ವಾತ್ಮೈವ ಮೇ ಮತಂ ।
ಆಸ್ಥಿತಃ ಸ ಹಿ ಯುಕ್ತಾತ್ಮಾ ಮಾಮೇವಾನುತ್ತಮಾಂ ಗತಿಂ ॥ 7-18 ॥
ಉದಾರಾಃ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಾಃ ಸರ್ವ ಏವ ಏತೇ, ತ್ರಯೋಽಪಿ ಮಮ ಪ್ರಿಯಾ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ
ಕಶ್ಚಿತ್ ಮದ್ಭಕ್ತಃ ಮಮ ವಾಸುದೇವಸ್ಯ ಅಪ್ರಿಯಃ ಭವತಿ । ಜ್ಞಾನೀ ತು ಅತ್ಯರ್ಥಂ
ಪ್ರಿಯೋ ಭವತೀತಿ ವಿಶೇಷಃ । ತತ್ ಕಸ್ಮಾತ್ ಇತ್ಯತ ಆಹ — ಜ್ಞಾನೀ ತು ಆತ್ಮೈವ
ನ ಅನ್ಯೋ ಮತ್ತಃ ಇತಿ ಮೇ ಮಮ ಮತಂ ನಿಶ್ಚಯಃ । ಆಸ್ಥಿತಃ ಆರೋಢುಂ ಪ್ರವೃತ್ತಃ
ಸಃ ಜ್ಞಾನೀ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ “ಅಹಮೇವ ಭಗವಾನ್ ವಾಸುದೇವಃ ನ ಅನ್ಯೋಽಸ್ಮಿ”
ಇತ್ಯೇವಂ ಯುಕ್ತಾತ್ಮಾ ಸಮಾಹಿತಚಿತ್ತಃ ಸನ್ ಮಾಮೇವ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಂತವ್ಯಂ ಅನುತ್ತಮಾಂ
ಗಂತುಂ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಜ್ಞಾನೀ ಪುನರಪಿ ಸ್ತೂಯತೇ —
ಬಹೂನಾಂ ಜನ್ಮನಾಮಂತೇ ಜ್ಞಾನವಾನ್ಮಾಂ ಪ್ರಪದ್ಯತೇ ।
ವಾಸುದೇವಃ ಸರ್ವಮಿತಿ ಸ ಮಹಾತ್ಮಾ ಸುದುರ್ಲಭಃ ॥ 7-19 ॥
ಬಹೂನಾಂ ಜನ್ಮನಾಂ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಸಂಸ್ಕಾರಾಶ್ರಯಾಣಾಂ ಅಂತೇ ಸಮಾಪ್ತೌ ಜ್ಞಾನವಾನ್
ಪ್ರಾಪ್ತಪರಿಪಾಕಜ್ಞಾನಃ ಮಾಂ ವಾಸುದೇವಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಃ
ಪ್ರಪದ್ಯತೇ । ಕಥಂ ? ವಾಸುದೇವಃ ಸರ್ವಂ ಇತಿ । ಯಃ ಏವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಮಾಂ
ನಾರಾಯಣಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ಸಃ ಮಹಾತ್ಮಾ ; ನ ತತ್ಸಮಃ ಅನ್ಯಃ ಅಸ್ತಿ, ಅಧಿಕೋ ವಾ ।
ಅತಃ ಸುದುರ್ಲಭಃ, “ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಸಹಸ್ರೇಷು” (ಭ. ಗೀ. 7-3) ಇತಿ ಹಿ
ಉಕ್ತಂ ॥ ಆತ್ಮೈವ ಸರ್ವೋ ವಾಸುದೇವ ಇತ್ಯೇವಮಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಕಾರಣಮುಚ್ಯತೇ —
ಕಾಮೈಸ್ತೈಸ್ತೈರ್ಹೃತಜ್ಞಾನಾಃ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇಽನ್ಯದೇವತಾಃ ।
ತಂ ತಂ ನಿಯಮಮಾಸ್ಥಾಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ನಿಯತಾಃ ಸ್ವಯಾ ॥ 7-20 ॥
ಕಾಮೈಃ ತೈಸ್ತೈಃ ಪುತ್ರಪಶುಸ್ವರ್ಗಾದಿವಿಷಯೈಃ ಹೃತಜ್ಞಾನಾಃ
ಅಪಹೃತವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಾಃ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ಅನ್ಯದೇವತಾಃ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ವಾಸುದೇವಾತ್ ಆತ್ಮನಃ
ಅನ್ಯಾಃ ದೇವತಾಃ ; ತಂ ತಂ ನಿಯಮಂ ದೇವತಾರಾಧನೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಯೋ ಯೋ ನಿಯಮಃ ತಂ
ತಂ ಆಸ್ಥಾಯ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಸ್ವಭಾವೇನ ಜನ್ಮಾಂತರಾರ್ಜಿತಸಂಸ್ಕಾರವಿಶೇಷೇಣ
ನಿಯತಾಃ ನಿಯಮಿತಾಃ ಸ್ವಯಾ ಆತ್ಮೀಯಯಾ ॥ ತೇಷಾಂ ಚ ಕಾಮೀನಾಂ —
ಯೋ ಯೋ ಯಾಂ ಯಾಂ ತನುಂ ಭಕ್ತಃ ಶ್ರದ್ಧಯಾರ್ಚಿತುಮಿಚ್ಛತಿ ।
ತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಚಲಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ತಾಮೇವ ವಿದಧಾಮ್ಯಹಂ ॥ 7-21 ॥
ಯಃ ಯಃ ಕಾಮೀ ಯಾಂ ಯಾಂ ದೇವತಾತನುಂ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಸಂಯುಕ್ತಃ ಭಕ್ತಶ್ಚ ಸನ್
ಅರ್ಚಿತುಂ ಪೂಜಯಿತುಂ ಇಚ್ಛತಿ, ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಕಾಮಿನಃ ಅಚಲಾಂ ಸ್ಥಿರಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾಂ
ತಾಮೇವ ವಿದಧಾಮಿ ಸ್ಥಿರೀಕರೋಮಿ ॥ ಯಥೈವ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ಸ್ವಭಾವತೋ ಯಃ
ಯಾಂ ದೇವತಾತನುಂ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಅರ್ಚಿತುಂ ಇಚ್ಛತಿ —
ಸ ತಯಾ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಯುಕ್ತಸ್ತಸ್ಯಾ ರಾಧನಮೀಹತೇ ।
ಲಭತೇ ಚ ತತಃ ಕಾಮಾನ್ಮಯೈವ ವಿಹಿತಾನ್ಹಿ ತಾನ್ ॥ 7-22 ॥
ಸ ತಯಾ ಮದ್ವಿಹಿತಯಾ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಯುಕ್ತಃ ಸನ್ ತಸ್ಯಾಃ ದೇವತಾತನ್ವಾಃ ರಾಧನಂ
ಆರಾಧನಂ ಈಹತೇ ಚೇಷ್ಟತೇ । ಲಭತೇ ಚ ತತಃ ತಸ್ಯಾಃ ಆರಾಧಿತಾಯಾಃ ದೇವತಾತನ್ವಾಃ
ಕಾಮಾನ್ ಈಪ್ಸಿತಾನ್ ಮಯೈವ ಪರಮೇಶ್ವರೇಣ ಸರ್ವಜ್ಞೇನ ಕರ್ಮಫಲವಿಭಾಗಜ್ಞತಯಾ
ವಿಹಿತಾನ್ ನಿರ್ಮಿತಾನ್ ತಾನ್, ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ತೇ ಭಗವತಾ ವಿಹಿತಾಃ ಕಾಮಾಃ ತಸ್ಮಾತ್ ತಾನ್
ಅವಶ್ಯಂ ಲಭತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । “ಹಿತಾನ್” ಇತಿ ಪದಚ್ಛೇದೇ ಹಿತತ್ವಂ
ಕಾಮಾನಾಮುಪಚರಿತಂ ಕಲ್ಪ್ಯಂ ; ನ ಹಿ ಕಾಮಾ ಹಿತಾಃ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ॥ ಯಸ್ಮಾತ್
ಅಂತವತ್ಸಾಧನವ್ಯಾಪಾರಾ ಅವಿವೇಕಿನಃ ಕಾಮಿನಶ್ಚ ತೇ, ಅತಃ —
ಅಂತವತ್ತು ಫಲಂ ತೇಷಾಂ ತದ್ಭವತ್ಯಲ್ಪಮೇಧಸಾಂ ।
ದೇವಾಂದೇವಯಜೋ ಯಾಂತಿ ಮದ್ಭಕ್ತಾ ಯಾಂತಿ ಮಾಮಪಿ ॥ 7-23 ॥
ಅಂತವತ್ ವಿನಾಶಿ ತು ಫಲಂ ತೇಷಾಂ ತತ್ ಭವತಿ ಅಲ್ಪಮೇಧಸಾಂ ಅಲ್ಪಪ್ರಜ್ಞಾನಾಂ ।
ದೇವಾಂದೇವಯಜೋ ಯಾಂತಿ ದೇವಾನ್ ಯಜಂತ ಇತಿ ದೇವಯಜಃ, ತೇ ದೇವಾನ್ ಯಾಂತಿ, ಮದ್ಭಕ್ತಾ
ಯಾಂತಿ ಮಾಮಪಿ । ಏವಂ ಸಮಾನೇ ಅಪಿ ಆಯಾಸೇ ಮಾಮೇವ ನ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ಅನಂತಫಲಾಯ,
ಅಹೋ ಖಲು ಕಷ್ಟಂ ವರ್ತಂತೇ, ಇತ್ಯನುಕ್ರೋಶಂ ದರ್ಶಯತಿ ಭಗವಾನ್ ॥ ಕಿನ್ನಿಮಿತ್ತಂ
ಮಾಮೇವ ನ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಅವ್ಯಕ್ತಂ ವ್ಯಕ್ತಿಮಾಪನ್ನಂ ಮನ್ಯಂತೇ ಮಾಮಬುದ್ಧಯಃ ।
ಪರಂ ಭಾವಮಜಾನಂತೋ ಮಮಾವ್ಯಯಮನುತ್ತಮಂ ॥ 7-24 ॥
ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಅಪ್ರಕಾಶಂ ವ್ಯಕ್ತಿಂ ಆಪನ್ನಂ ಪ್ರಕಾಶಂ ಗತಂ ಇದಾನೀಂ ಮನ್ಯಂತೇ
ಮಾಂ ನಿತ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಮೀಶ್ವರಮಪಿ ಸಂತಂ ಅಬುದ್ಧಯಃ ಅವಿವೇಕಿನಃ ಪರಂ ಭಾವಂ
ಪರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಅಜಾನಂತಃ ಅವಿವೇಕಿನಃ ಮಮ ಅವ್ಯಯಂ ವ್ಯಯರಹಿತಂ ಅನುತ್ತಮಂ
ನಿರತಿಶಯಂ ಮದೀಯಂ ಭಾವಮಜಾನಂತಃ ಮನ್ಯಂತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ತದಜ್ಞಾನಂ
ಕಿನ್ನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ನಾಹಂ ಪ್ರಕಾಶಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಯೋಗಮಾಯಾಸಮಾವೃತಃ ।
ಮೂಢೋಽಯಂ ನಾಭಿಜಾನಾತಿ ಲೋಕೋ ಮಾಮಜಮವ್ಯಯಂ ॥ 7-25 ॥
ನ ಅಹಂ ಪ್ರಕಾಶಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ, ಕೇಷಾಂಚಿದೇವ ಮದ್ಭಕ್ತಾನಾಂ ಪ್ರಕಾಶಃ
ಅಹಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯೋಗಮಾಯಾಸಮಾವೃತಃ ಯೋಗಃ ಗುಣಾನಾಂ ಯುಕ್ತಿಃ ಘಟನಂ
ಸೈವ ಮಾಯಾ ಯೋಗಮಾಯಾ, ತಯಾ ಯೋಗಮಾಯಯಾ ಸಮಾವೃತಃ, ಸಂಛನ್ನಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಏವ ಮೂಢೋ ಲೋಕಃ ಅಯಂ ನ ಅಭಿಜಾನಾತಿ ಮಾಂ ಅಜಂ ಅವ್ಯಯಂ ॥ ಯಯಾ ಯೋಗಮಾಯಯಾ
ಸಮಾವೃತಂ ಮಾಂ ಲೋಕಃ ನಾಭಿಜಾನಾತಿ, ನಾಸೌ ಯೋಗಮಾಯಾ ಮದೀಯಾ ಸತೀ ಮಮ ಈಶ್ವರಸ್ಯ
ಮಾಯಾವಿನೋ ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಬಧ್ನಾತಿ, ಯಥಾ ಅನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಮಾಯಾವಿನಃ
ಮಾಯಾಜ್ಞಾನಂ ತದ್ವತ್ ॥ ಯತಃ ಏವಂ, ಅತಃ —
ವೇದಾಹಂ ಸಮತೀತಾನಿ ವರ್ತಮಾನಾನಿ ಚಾರ್ಜುನ ।
ಭವಿಷ್ಯಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಮಾಂ ತು ವೇದ ನ ಕಶ್ಚನ ॥ 7-26 ॥
ಅಹಂ ತು ವೇದ ಜಾನೇ ಸಮತೀತಾನಿ ಸಮತಿಕ್ರಾಂತಾನಿ ಭೂತಾನಿ, ವರ್ತಮಾನಾನಿ ಚ ಅರ್ಜುನ,
ಭವಿಷ್ಯಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ವೇದ ಅಹಂ । ಮಾಂ ತು ವೇದ ನ ಕಶ್ಚನ ಮದ್ಭಕ್ತಂ
ಮಚ್ಛರಣಂ ಏಕಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ; ಮತ್ತತ್ತ್ವವೇದನಾಭಾವಾದೇವ ನ ಮಾಂ ಭಜತೇ ॥ ಕೇನ
ಪುನಃ ಮತ್ತತ್ತ್ವವೇದನಪ್ರತಿಬಂಧೇನ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಾನಿ ಸಂತಿ ಜಾಯಮಾನಾನಿ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ
ಮಾಂ ನ ವಿದಂತಿ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಿದಮಾಹ —
ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಸಮುತ್ಥೇನ ದ್ವಂದ್ವಮೋಹೇನ ಭಾರತ ।
ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಸಮ್ಮೋಹಂ ಸರ್ಗೇ ಯಾಂತಿ ಪರಂತಪ ॥ 7-27 ॥
ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಸಮುತ್ಥೇನ ಇಚ್ಛಾ ಚ ದ್ವೇಷಶ್ಚ ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷೌ ತಾಭ್ಯಾಂ
ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಸಮುತ್ಥಃ ತೇನ ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಸಮುತ್ಥೇನ ।
ಕೇನೇತಿ ವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಿದಮಾಹ — ದ್ವಂದ್ವಮೋಹೇನ ದ್ವಂದ್ವನಿಮಿತ್ತಃ
ಮೋಹಃ ದ್ವಂದ್ವಮೋಹಃ ತೇನ । ತಾವೇವ ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷೌ ಶೀತೋಷ್ಣವತ್
ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧೌ ಸುಖದುಃಖತದ್ಧೇತುವಿಷಯೌ ಯಥಾಕಾಲಂ
ಸರ್ವಭೂತೈಃ ಸಂಬಧ್ಯಮಾನೌ ದ್ವಂದ್ವಶಬ್ದೇನ ಅಭಿಧೀಯೇತೇ । ಯತ್ರ
ಯದಾ ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷೌ ಸುಖದುಃಖತದ್ಧೇತುಸಂಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಲಬ್ಧಾತ್ಮಕೌ
ಭವತಃ, ತದಾ ತೌ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಜ್ಞಾಯಾಃ ಸ್ವವಶಾಪಾದನದ್ವಾರೇಣ
ಪರಮಾರ್ಥಾತ್ಮತತ್ತ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿ-ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣಂ ಮೋಹಂ ಜನಯತಃ । ನ
ಹಿ ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷದೋಷವಶೀಕೃತಚಿತ್ತಸ್ಯ ಯಥಾಭೂತಾರ್ಥವಿಷಯಜ್ಞಾನಮುತ್ಪದ್ಯತೇ
ಬಹಿರಪಿ ; ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಂ ತಾಭ್ಯಾಮಾವಿಷ್ಟಬುದ್ಧೇಃ ಸಮ್ಮೂಢಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ
ಬಹುಪ್ರತಿಬಂಧೇ ಜ್ಞಾನಂ ನೋತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ । ಅತಃ ತೇನ ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಸಮುತ್ಥೇನ
ದ್ವಂದ್ವಮೋಹೇನ, ಭಾರತ ಭರತಾನ್ವಯಜ, ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಸಮ್ಮೋಹಿತಾನಿ ಸಂತಿ ಸಮ್ಮೋಹಂ
ಸಮ್ಮೂಢತಾಂ ಸರ್ಗೇ ಜನ್ಮನಿ, ಉತ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಇತ್ಯೇತತ್, ಯಾಂತಿ ಗಚ್ಛಂತಿ ಹೇ ಪರಂತಪ ।
ಮೋಹವಶಾನ್ಯೇವ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಜಾಯಮಾನಾನಿ ಜಾಯಂತೇ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯತಃ ಏವಂ,
ಅತಃ ತೇನ ದ್ವಂದ್ವಮೋಹೇನ ಪ್ರತಿಬದ್ಧಪ್ರಜ್ಞಾನಾನಿ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಸಮ್ಮೋಹಿತಾನಿ
ಮಾಮಾತ್ಮಭೂತಂ ನ ಜಾನಂತಿ ; ಅತ ಏವ ಆತ್ಮಭಾವೇ ಮಾಂ ನ ಭಜಂತೇ ॥ ಕೇ ಪುನಃ
ಅನೇನ ದ್ವಂದ್ವಮೋಹೇನ ನಿರ್ಮುಕ್ತಾಃ ಸಂತಃ ತ್ವಾಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಮಾತ್ಮಭಾವೇನ
ಭಜಂತೇ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಿತುಂ ಉಚ್ಯತೇ —
ಯೇಷಾಂ ತ್ವಂತಗತಂ ಪಾಪಂ ಜನಾನಾಂ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ।
ತೇ ದ್ವಂದ್ವಮೋಹನಿರ್ಮುಕ್ತಾ ಭಜಂತೇ ಮಾಂ ದೃಢವ್ರತಾಃ ॥ 7-28 ॥
ಯೇಷಾಂ ತು ಪುನಃ ಅಂತಗತಂ ಸಮಾಪ್ತಪ್ರಾಯಂ ಕ್ಷೀಣಂ ಪಾಪಂ ಜನಾನಾಂ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ
ಪುಣ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಯೇಷಾಂ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಕಾರಣಂ ವಿದ್ಯತೇ ತೇ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಾಣಃ ತೇಷಾಂ
ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ, ತೇ ದ್ವಂದ್ವಮೋಹನಿರ್ಮುಕ್ತಾಃ ಯಥೋಕ್ತೇನ ದ್ವಂದ್ವಮೋಹೇನ ನಿರ್ಮುಕ್ತಾಃ
ಭಜಂತೇ ಮಾಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ದೃಢವ್ರತಾಃ । “ಏವಮೇವ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ
ನಾನ್ಯಥಾ” ಇತ್ಯೇವಂ ಸರ್ವಪರಿತ್ಯಾಗವ್ರತೇನ ನಿಶ್ಚಿತವಿಜ್ಞಾನಾಃ ದೃಢವ್ರತಾಃ
ಉಚ್ಯಂತೇ ॥ ತೇ ಕಿಮರ್ಥಂ ಭಜಂತೇ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಜರಾಮರಣಮೋಕ್ಷಾಯ ಮಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಯತಂತಿ ಯೇ ।
ತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ವಿದುಃ ಕೃತ್ಸ್ನಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಕರ್ಮ ಚಾಖಿಲಂ ॥ 7-29 ॥
ಜರಾಮರಣಮೋಕ್ಷಾಯ ಜರಾಮರಣಯೋಃ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಂ ಮಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಆಶ್ರಿತ್ಯ
ಮತ್ಸಮಾಹಿತಚಿತ್ತಾಃ ಸಂತಃ ಯತಂತಿ ಪ್ರಯತಂತೇ ಯೇ, ತೇ ಯತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಂ ತತ್
ವಿದುಃ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಸಮಸ್ತಂ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿಷಯಂ ವಸ್ತು ತತ್ ವಿದುಃ,
ಕರ್ಮ ಚ ಅಖಿಲಂ ಸಮಸ್ತಂ ವಿದುಃ ॥
ಸಾಧಿಭೂತಾಧಿದೈವಂ ಮಾಂ ಸಾಧಿಯಜ್ಞಂ ಚ ಯೇ ವಿದುಃ ।
ಪ್ರಯಾಣಕಾಲೇಽಪಿ ಚ ಮಾಂ ತೇ ವಿದುರ್ಯುಕ್ತಚೇತಸಃ ॥ 7-30 ॥
ಸಾಧಿಭೂತಾಧಿದೈವಂ ಅಧಿಭೂತಂ ಚ ಅಧಿದೈವಂ ಚ ಅಧಿಭೂತಾಧಿದೈವಂ,
ಸಹ ಅಧಿಭೂತಾಧಿದೈವೇನ ವರ್ತತೇ ಇತಿ ಸಾಧಿಭೂತಾಧಿದೈವಂ ಚ ಮಾಂ ಯೇ ವಿದುಃ,
ಸಾಧಿಯಜ್ಞಂ ಚ ಸಹ ಅಧಿಯಜ್ಞೇನ ಸಾಧಿಯಜ್ಞಂ ಯೇ ವಿದುಃ, ಪ್ರಯಾಣಕಾಲೇ
ಮರಣಕಾಲೇ ಅಪಿ ಚ ಮಾಂ ತೇ ವಿದುಃ ಯುಕ್ತಚೇತಸಃ ಸಮಾಹಿತಚಿತ್ತಾ ಇತಿ ॥
ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಸೂಪನಿಷತ್ಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ
ಶ್ರೀಕೃಷ್ನಾರ್ಜುನಸಂವಾದೇ ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನಯೋಗೋ ನಾಮ ಸಪ್ತಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥7 ॥
ಇತಿ
ಶ್ರೀಮದ್-ಪರಮಹಂಸ-ಪರಿವ್ರಾಜಕ-ಆಚಾರ್ಯ-ಪೂಜ್ಯಪಾದ-ಶ್ರೀಶಂಕರ-ಭಗವತಾ
ಕೃತೌ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ-ಭಾಷ್ಯೇ ಜ್ಞಾನ-ವಿಜ್ಞಾನ-ಯೋಗಃ ನಾಮ ಸಪ್ತಮಃ
ಅಧ್ಯಾಯಃ ॥
॥ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ ಶಾಂಕರ-ಭಾಷ್ಯಂ ॥ ॥ ಅಷ್ಟಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
“ತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ವಿದುಃ ಕೃತ್ಸ್ನಂ” (ಭ. ಗೀ. 7-29) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಭಗವತಾ
ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಬೀಜಾನಿ ಉಪದಿಷ್ಟಾನಿ । ಅತಃ ತತ್ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಂ ಅರ್ಜುನಃ ಉವಾಚ —
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಕಿಂ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಕಿ ಕರ್ಮ ಪುರುಷೋತ್ತಮ ।
ಅಧಿಭೂತಂ ಚ ಕಿಂ ಪ್ರೋಕ್ತಮಧಿದೈವಂ ಕಿಮುಚ್ಯತೇ ॥ 8-1 ॥
ಅಧಿಯಜ್ಞಃ ಕಥಂ ಕೋಽತ್ರ ದೇಹೇಽಸ್ಮಿನ್ಮಧುಸೂದನ ।
ಪ್ರಯಾಣಕಾಲೇ ಚ ಕಥಂ ಜ್ಞೇಯೋಽಸಿ ನಿಯತಾತ್ಮಭಿಃ ॥ 8-2 ॥
ಏಷಾಂ ಪ್ರಶ್ನಾನಾಂ ಯಥಾಕ್ರಮಂ ನಿರ್ಣಯಾಯ ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಅಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಂ ಸ್ವಭಾವೋಽಧ್ಯಾತ್ಮಮುಚ್ಯತೇ ।
ಭೂತಭಾವೋದ್ಭವಕರೋ ವಿಸರ್ಗಃ ಕರ್ಮಸಂಜ್ಞಿತಃ ॥ 8-3 ॥
ಅಕ್ಷರಂ ನ ಕ್ಷರತೀತಿ ಅಕ್ಷರಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ, “ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ
ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ” (ಬೃ. ಉ. 3-8-9) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಚ
“ಓಮಿತ್ಯೇಕಾಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮ” (ಭ. ಗೀ. 8-13) ಇತಿ ಪರೇಣ ವಿಶೇಷಣಾತ್
ಅಗ್ರಹಣಂ । ಪರಮಂ ಇತಿ ಚ ನಿರತಿಶಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅಕ್ಷರೇ ಉಪಪನ್ನತರಂ
ವಿಶೇಷಣಂ । ತಸ್ಯೈವ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿದೇಹಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಭಾವಃ
ಸ್ವಭಾವಃ, ಸ್ವೋ ಭಾವಃ ಸ್ವಭಾವಃ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಉಚ್ಯತೇ । ಆತ್ಮಾನಂ ದೇಹಂ ಅಧಿಕೃತ್ಯ
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಪರಮಾರ್ಥಬ್ರಹ್ಮಾವಸಾನಂ ವಸ್ತು ಸ್ವಭಾವಃ
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಉಚ್ಯತೇ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಅಭಿಧೀಯತೇ । ಭೂತಭಾವೋದ್ಭವಕರಃ
ಭೂತಾನಾಂ ಭಾವಃ ಭೂತಭಾವಃ ತಸ್ಯ ಉದ್ಭವಃ ಭೂತಭಾವೋದ್ಭವಃ ತಂ ಕರೋತೀತಿ
ಭೂತಭಾವೋದ್ಭವಕರಃ, ಭೂತವಸ್ತೂತ್ಪತ್ತಿಕರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಸರ್ಗಃ ವಿಸರ್ಜನಂ
ದೇವತೋದ್ದೇಶೇನ ಚರುಪುರೋಡಾಶಾದೇಃ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಪರಿತ್ಯಾಗಃ ; ಸ ಏಷ ವಿಸರ್ಗಲಕ್ಷಣೋ
ಯಜ್ಞಃ ಕರ್ಮಸಂಜ್ಞಿತಃ ಕರ್ಮಶಬ್ದಿತ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಏತಸ್ಮಾತ್ ಹಿ ಬೀಜಭೂತಾತ್
ವೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಉದ್ಭವಂತಿ ॥
ಅಧಿಭೂತಂ ಕ್ಷರೋ ಭಾವಃ ಪುರುಷಶ್ಚಾಧಿದೈವತಂ ।
ಅಧಿಯಜ್ಞೋಽಹಮೇವಾತ್ರ ದೇಹೇ ದೇಹಭೃತಾಂ ವರ ॥ 8-4 ॥
ಅಧಿಭೂತಂ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಂ ಅಧಿಕೃತ್ಯ ಭವತೀತಿ । ಕೋಽಸೌ ? ಕ್ಷರಃ ಕ್ಷರತೀತಿ
ಕ್ಷರಃ ವಿನಾಶೀ, ಭಾವಃ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ ಜನಿಮತ್ ವಸ್ತು ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪುರುಷಃ ಪೂರ್ಣಂ
ಅನೇನ ಸರ್ವಮಿತಿ, ಪುರಿ ಶಯನಾತ್ ವಾ, ಪುರುಷಃ ಆದಿತ್ಯಾಂತರ್ಗತೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ,
ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಕರಣಾನಾಂ ಅನುಗ್ರಾಹಕಃ, ಸಃ ಅಧಿದೈವತಂ । ಅಧಿಯಜ್ಞಃ
ಸರ್ವಯಜ್ಞಾಭಿಮಾನಿನೀ ವಿಷ್ಣ್ವಾಖ್ಯಾ ದೇವತಾ, ”ಯಜ್ಞೋ ವೈ ವಿಷ್ಣುಃ”
(ತೈ. ಸಂ. 1-7-4) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಸ ಹಿ ವಿಷ್ಣುಃ ಅಹಮೇವ ; ಅತ್ರ ಅಸ್ಮಿನ್ ದೇಹೇ ಯೋ
ಯಜ್ಞಃ ತಸ್ಯ ಅಹಂ ಅಧಿಯಜ್ಞಃ ; ಯಜ್ಞೋ ಹಿ ದೇಹನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ್ವೇನ ದೇಹಸಮವಾಯೀ
ಇತಿ ದೇಹಾಧಿಕರಣೋ ಭವತಿ, ದೇಹಭೃತಾಂ ವರ ॥
ಅಂತಕಾಲೇ ಚ ಮಾಮೇವ ಸ್ಮರನ್ಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಲೇಬರಂ ।
ಯಃ ಪ್ರಯಾತಿ ಸ ಮದ್ಭಾವಂ ಯಾತಿ ನಾಸ್ತ್ಯತ್ರ ಸಂಶಯಃ ॥ 8-5 ॥
ಅಂತಕಾಲೇ ಮರಣಕಾಲೇ ಚ ಮಾಮೇವ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ವಿಷ್ಣುಂ ಸ್ಮರನ್ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ
ಕಲೇಬರಂ ಶರೀರಂ ಯಃ ಪ್ರಯಾತಿ ಗಚ್ಛತಿ, ಸಃ ಮದ್ಭಾವಂ ವೈಷ್ಣವಂ ತತ್ತ್ವಂ
ಯಾತಿ । ನಾಸ್ತಿ ನ ವಿದ್ಯತೇ ಅತ್ರ ಅಸ್ಮಿನ್ ಅರ್ಥೇ ಸಂಶಯಃ — ಯಾತಿ ವಾ ನ ವಾ ಇತಿ ॥
ನ ಮದ್ವಿಷಯ ಏವ ಅಯಂ ನಿಯಮಃ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? —
ಯಂ ಯಂ ವಾಪಿ ಸ್ಮರನ್ಭಾವಂ ತ್ಯಜತ್ಯಂತೇ ಕಲೇಬರಂ ।
ತಂ ತಮೇವೈತಿ ಕೌಂತೇಯ ಸದಾ ತದ್ಭಾವಭಾವಿತಃ ॥ 8-6 ॥
ಯಂ ಯಂ ವಾಪಿ ಯಂ ಯಂ ಭಾವಂ ದೇವತಾವಿಶೇಷಂ ಸ್ಮರನ್ ಚಿಂತಯನ್ ತ್ಯಜತಿ
ಪರಿತ್ಯಜತಿ ಅಂತೇ ಅಂತಕಾಲೇ ಪ್ರಾಣವಿಯೋಗಕಾಲೇ ಕಲೇಬರಂ ಶರೀರಂ ತಂ ತಮೇವ
ಸ್ಮೃತಂ ಭಾವಮೇವ ಏತಿ ನಾನ್ಯಂ ಕೌಂತೇಯ, ಸದಾ ಸರ್ವದಾ ತದ್ಭಾವಭಾವಿತಃ ತಸ್ಮಿನ್
ಭಾವಃ ತದ್ಭಾವಃ ಸ ಭಾವಿತಃ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣತಯಾ ಅಭ್ಯಸ್ತಃ ಯೇನ ಸಃ ತದ್ಭಾವಭಾವಿತಃ
ಸನ್ ॥ ಯಸ್ಮಾತ್ ಏವಂ ಅಂತ್ಯಾ ಭಾವನಾ ದೇಹಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕಾರಣಂ —
ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವೇಷು ಕಾಲೇಷು ಮಾಮನುಸ್ಮರ ಯುಧ್ಯ ಚ ।
ಮಯ್ಯರ್ಪಿತಮನೋಬುದ್ಧಿರ್ಮಾಮೇವೈಷ್ಯಸ್ಯಸಂಶಯಃ ॥ 8-7 ॥
ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವೇಷು ಕಾಲೇಷು ಮಾಂ ಅನುಸ್ಮರ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಂ । ಯುಧ್ಯ ಚ ಯುದ್ಧಂ
ಚ ಸ್ವಧರ್ಮಂ ಕುರು । ಮಯಿ ವಾಸುದೇವೇ ಅರ್ಪಿತೇ ಮನೋಬುದ್ಧೀ ಯಸ್ಯ ತವ ಸ ತ್ವಂ
ಮಯಿ ಅರ್ಪಿತಮನೋಬುದ್ಧಿಃ ಸನ್ ಮಾಮೇವ ಯಥಾಸ್ಮೃತಂ ಏಷ್ಯಸಿ ಆಗಮಿಷ್ಯಸಿ ;
ಅಸಂಶಯಃ ನ ಸಂಶಯಃ ಅತ್ರ ವಿದ್ಯತೇ ॥ ಕಿಂಚ–
ಅಭ್ಯಾಸಯೋಗಯುಕ್ತೇನ ಚೇತಸಾ ನಾನ್ಯಗಾಮಿನಾ ।
ಪರಮಂ ಪುರುಷಂ ದಿವ್ಯಂ ಯಾತಿ ಪಾರ್ಥಾನುಚಿಂತಯನ್ ॥ 8-8 ॥
ಅಭ್ಯಾಸಯೋಗಯುಕ್ತೇನ ಮಯಿ ಚಿತ್ತಸಮರ್ಪಣವಿಷಯಭೂತೇ ಏಕಸ್ಮಿನ್
ತುಲ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಃ ವಿಲಕ್ಷಣಪ್ರತ್ಯಯಾನಂತರಿತಃ ಅಭ್ಯಾಸಃ
ಸ ಚಾಭ್ಯಾಸೋ ಯೋಗಃ ತೇನ ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರೈವ ವ್ಯಾಪೃತಂ ಯೋಗಿನಃ ಚೇತಃ ತೇನ,
ಚೇತಸಾ ನಾನ್ಯಗಾಮಿನಾ ನ ಅನ್ಯತ್ರ ವಿಷಯಾಂತರೇ ಗಂತುಂ ಶೀಲಂ ಅಸ್ಯೇತಿ ನಾನ್ಯಗಾಮಿ
ತೇನ ನಾನ್ಯಗಾಮಿನಾ, ಪರಮಂ ನಿರತಿಶಯಂ ಪುರುಷಂ ದಿವ್ಯಂ ದಿವಿ ಸೂರ್ಯಮಂಡಲೇ
ಭವಂ ಯಾತಿ ಗಚ್ಛತಿ ಹೇ ಪಾರ್ಥ ಅನುಚಿಂತಯನ್ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಂ ಅನುಧ್ಯಾಯನ್
ಇತ್ಯೇತತ್ ॥ ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಂ ಚ ಪುರುಷಂ ಯಾತಿ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ —
ಕವಿಂ ಪುರಾಣಮನುಶಾಸಿತಾರಮಣೋರಣೀಯಾಂಸಮನುಸ್ಮರೇದ್ಯಃ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಧಾತಾರಮಚಿಂತ್ಯರೂಪಮಾದಿತ್ಯವರ್ಣಂ ತಮಸಃ ಪರಸ್ತಾತ್ ॥ 8-9 ॥
ಕವಿಂ ಕ್ರಾಂತದರ್ಶಿನಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪುರಾಣಂ ಚಿರಂತನಂ ಅನುಶಾಸಿತಾರಂ
ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪ್ರಶಾಸಿತಾರಂ ಅಣೋಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾದಪಿ ಅಣೀಯಾಂಸಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತರಂ
ಅನುಸ್ಮರೇತ್ ಅನುಚಿಂತಯೇತ್ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್, ಸರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಜಾತಸ್ಯ ಧಾತಾರಂ
ವಿಧಾತಾರಂ ವಿಚಿತ್ರತಯಾ ಪ್ರಾಣಿಭ್ಯೋ ವಿಭಕ್ತಾರಂ, ಅಚಿಂತ್ಯರೂಪಂ ನ ಅಸ್ಯ ರೂಪಂ
ನಿಯತಂ ವಿದ್ಯಮಾನಮಪಿ ಕೇನಚಿತ್ ಚಿಂತಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ಇತಿ ಅಚಿಂತ್ಯರೂಪಃ ತಂ,
ಆದಿತ್ಯವರ್ಣಂ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯೇವ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶೋ ವರ್ಣೋ ಯಸ್ಯ ತಂ ಆದಿತ್ಯವರ್ಣಂ,
ತಮಸಃ ಪರಸ್ತಾತ್ ಅಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಾತ್ ಮೋಹಾಂಧಕಾರಾತ್ ಪರಂ ತಂ ಅನುಚಿಂತಯನ್ ಯಾತಿ
ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ॥ ಕಿಂಚ —
ಪ್ರಯಾಣಕಾಲೇ ಮನಸಾಚಲೇನ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಯುಕ್ತೋ ಯೋಗಬಲೇನ ಚೈವ ।
ಭ್ರುವೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಮಾವೇಶ್ಯ ಸಮ್ಯ ಕ್ಸ ತಂ ಪರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತಿ ದಿವ್ಯಂ ॥ 8-10 ॥
ಪ್ರಯಾಣಕಾಲೇ ಮರಣಕಾಲೇ ಮನಸಾ ಅಚಲೇನ ಚಲನವರ್ಜಿತೇನ
ಭಕ್ತ್ಯಾ ಯುಕ್ತಃ ಭಜನಂ ಭಕ್ತಿಃ ತಯಾ ಯುಕ್ತಃ ಯೋಗಬಲೇನ ಚೈವ ಯೋಗಸ್ಯ
ಬಲಂ ಯೋಗಬಲಂ ಸಮಾಧಿಜಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಚಯಜನಿತಚಿತ್ತಸ್ಥೈರ್ಯಲಕ್ಷಣಂ
ಯೋಗಬಲಂ ತೇನ ಚ ಯುಕ್ತಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಪೂರ್ವಂ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕೇ ವಶೀಕೃತ್ಯ
ಚಿತ್ತಂ ತತಃ ಊರ್ಧ್ವಗಾಮಿನ್ಯಾ ನಾಡ್ಯಾ ಭೂಮಿಜಯಕ್ರಮೇಣ ಭ್ರುವೋಃ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಂ
ಆವೇಶ್ಯ ಸ್ಥಾಪಯಿತ್ವಾ ಸಮ್ಯಕ್ ಅಪ್ರಮತ್ತಃ ಸನ್, ಸಃ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಯೋಗೀ “ಕವಿಂ
ಪುರಾಣಂ” (ಭ. ಗೀ. 8-9) ಇತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ತಂ ಪರಂ ಪರತರಂ ಪುರುಷಂ
ಉಪೈತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ದಿವ್ಯಂ ದ್ಯೋತನಾತ್ಮಕಂ ॥ ಪುನರಪಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನ ಉಪಾಯೇನ
ಪ್ರತಿಪಿತ್ಸಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇದವಿದ್ವದನಾದಿವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯ ಅಭಿಧಾನಂ
ಕರೋತಿ ಭಗವಾನ್ —
ಯದಕ್ಷರಂ ವೇದವಿದೋ ವದಂತಿ ವಿಶಂತಿ ಯದ್ಯತಯೋ ವೀತರಾಗಾಃ ।
ಯದಿಚ್ಛಂತೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಚರಂತಿ ತತ್ತೇ ಪದಂ ಸಂಗ್ರಹೇಣ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯೇ ॥ 8-11 ॥
ಯತ್ ಅಕ್ಷರಂ ನ ಕ್ಷರತೀತಿ ಅಕ್ಷರಂ ಅವಿನಾಶಿ ವೇದವಿದಃ ವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾಃ
ವದಂತಿ, “ತದ್ವಾ ಏತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಅಭಿವದಂತಿ”
(ಬೃ. ಉ. 3-8-8) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಸರ್ವವಿಶೇಷನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ಅಭಿವದಂತಿ
“ಅಸ್ಥೂಲಮನಣು” ಇತ್ಯಾದಿ । ಕಿಂಚ — ವಿಶಂತಿ ಪ್ರವಿಶಂತಿ
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಯತ್ ಯತಯಃ ಯತನಶೀಲಾಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಃ ವೀತರಾಗಾಃ
ವೀತಃ ವಿಗತಃ ರಾಗಃ ಯೇಭ್ಯಃ ತೇ ವೀತರಾಗಾಃ । ಯಚ್ಚ ಅಕ್ಷರಮಿಚ್ಛಂತಃ —
ಜ್ಞಾತುಂ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ — ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಗುರೌ ಚರಂತಿ ಆಚರಂತಿ, ತತ್
ತೇ ಪದಂ ತತ್ ಅಕ್ಷರಾಖ್ಯಂ ಪದಂ ಪದನೀಯಂ ತೇ ತವ ಸಂಗ್ರಹೇಣ ಸಂಗ್ರಹಃ
ಸಂಕ್ಷೇಪಃ ತೇನ ಸಂಕ್ಷೇಪೇಣ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯೇ ಕಥಯಿಷ್ಯಾಮಿ ॥ “ಸ ಯೋ ಹ ವೈ
ತದ್ಭಗವನ್ಮನುಷ್ಯೇಷು ಪ್ರಾಯಣಾಂತಮೋಂಕಾರಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತ ಕತಮಂ ವಾವ ಸ ತೇನ
ಲೋಕಂ ಜಯತೀತಿ ।” (ಪ್ರ. ಉ. 5-1) “ತಸ್ಮೈ ಸ ಹೋವಾಚ ಏತದ್ವೈ
ಸತ್ಯಕಾಮ ಪರಂ ಚಾಪರಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಯದೋಂಕಾರಃ” (ಪ್ರ. ಉ. 5-2)
ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ “ಯಃ ಪುನರೇತಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರೇಣೋಮಿತ್ಯೇತೇನೈವಾಕ್ಷರೇಣ
ಪರಂ ಪುರುಷಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತ — ಸ ಸಾಮಭಿರುನ್ನೀಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ”
(ಪ್ರ. ಉ. 5-5) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಚನೇನ, “ಅನ್ಯತ್ರ ಧರ್ಮಾದನ್ಯತ್ರಾಧರ್ಮಾತ್”
(ಕ. ಉ. 1-2-14) ಇತಿ ಚ ಉಪಕ್ರಮ್ಯ “ಸರ್ವೇ ವೇದಾ ಯತ್ಪದಮಾಮನಂತಿ ।
ತಪಾಂಸಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಯದ್ವದಂತಿ । ಯದಿಚ್ಛಂತೋ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಚರಂತಿ ತತ್ತೇ
ಪದಂ ಸಂಗ್ರಹೇಣ ಬ್ರವೀಮ್ಯೋಮಿತ್ಯೇತತ್” (ಕ. ಉ. 1-2-15) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಶ್ಚ
ವಚನೈಃ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಚಕರೂಪೇಣ, ಪ್ರತಿಮಾವತ್ ಪ್ರತೀಕರೂಪೇಣ ವಾ,
ಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಾಧನತ್ವೇನ ಮಂದಮಧ್ಯಮಬುದ್ಧೀನಾಂ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ಯ
ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಉಪಾಸನಂ ಕಾಲಾಂತರೇ ಮುಕ್ತಿಫಲಂ ಉಕ್ತಂ ಯತ್, ತದೇವ ಇಹಾಪಿ “ಕವಿಂ
ಪುರಾಣಮನುಶಾಸಿತಾರಂ” (ಭ. ಗೀ. 8-9) “ಯದಕ್ಷರಂ ವೇದವಿದೋ
ವದಂತಿ” (ಭ. ಗೀ. 8-11) ಇತಿ ಚ ಉಪನ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ
ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೂಪೇಣ ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯಭೂತಸ್ಯ ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಕಾಲಾಂತರಮುಕ್ತಿಫಲಂ
ಉಪಾಸನಂ ಯೋಗಧಾರಣಾಸಹಿತಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ, ಪ್ರಸಕ್ತಾನುಪ್ರಸಕ್ತಂ ಚ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್,
ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಃ ಉತ್ತರೋ ಗ್ರಂಥ ಆರಭ್ಯತೇ —
ಸರ್ವದ್ವಾರಾಣಿ ಸಂಯಮ್ಯ ಮನೋ ಹೃದಿ ನಿರುಧ್ಯ ಚ ।
ಮೂರ್ಧ್ನ್ಯಾಧಾಯಾತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣಮಾಸ್ಥಿತೋ ಯೋಗಧಾರಣಾಂ ॥ 8-12 ॥
ಸರ್ವದ್ವಾರಾಣಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ತಾನಿ ದ್ವಾರಾಣಿ ಚ ಸರ್ವದ್ವಾರಾಣಿ ಉಪಲಬ್ಧೌ,
ತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಸಂಯಮ್ಯ ಸಂಯಮನಂ ಕೃತ್ವಾ ಮನಃ ಹೃದಿ ಹೃದಯಪುಂಡರೀಕೇ
ನಿರುಧ್ಯ ನಿರೋಧಂ ಕೃತ್ವಾ ನಿಷ್ಪ್ರಚಾರಮಾಪಾದ್ಯ, ತತ್ರ ವಶೀಕೃತೇನ ಮನಸಾ
ಹೃದಯಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಗಾಮಿನ್ಯಾ ನಾಡ್ಯಾ ಊರ್ಧ್ವಮಾರುಹ್ಯ ಮೂರ್ಧ್ನಿಂ ಆಧಾಯ ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣಂ
ಆಸ್ಥಿತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ಯೋಗಧಾರಣಾಂ ಧಾರಯಿತುಂ ॥ ತತ್ರೈವ ಚ ಧಾರಯನ್ —
ಓಮಿತ್ಯೇಕಾಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯಾಹರನ್ಮಾಮನುಸ್ಮರನ್ ।
ಯಃ ಪ್ರಯಾತಿ ತ್ಯಜಂದೇಹಂ ಸ ಯಾತಿ ಪರಮಾಂ ಗತಿಂ ॥ 8-13 ॥
ಓಮಿತಿ ಏಕಾಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅಭಿಧಾನಭೂತಂ ಓಂಕಾರಂ ವ್ಯಾಹರನ್
ಉಚ್ಚಾರಯನ್, ತದರ್ಥಭೂತಂ ಮಾಂ ಈಶ್ವರಂ ಅನುಸ್ಮರನ್ ಅನುಚಿಂತಯನ್ ಯಃ
ಪ್ರಯಾತಿ ಮ್ರಿಯತೇ, ಸಃ ತ್ಯಜನ್ ಪರಿತ್ಯಜನ್ ದೇಹಂ ಶರೀರಂ — “ತ್ಯಜನ್
ದೇಹಂ” ಇತಿ ಪ್ರಯಾಣವಿಶೇಷಣಾರ್ಥಂ ದೇಹತ್ಯಾಗೇನ ಪ್ರಯಾಣಂ ಆತ್ಮನಃ, ನ
ಸ್ವರೂಪನಾಶೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ — ಸಃ ಏವಂ ಯಾತಿ ಗಚ್ಛತಿ ಪರಮಾಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಂ
ಗತಿಂ ॥ ಕಿಂಚ —
ಅನನ್ಯಚೇತಾಃ ಸತತಂ ಯೋ ಮಾಂ ಸ್ಮರತಿ ನಿತ್ಯಶಃ ।
ತಸ್ಯಾಹಂ ಸುಲಭಃ ಪಾರ್ಥ ನಿತ್ಯಯುಕ್ತಸ್ಯ ಯೋಗಿನಃ ॥ 8-14 ॥
ಅನನ್ಯಚೇತಾಃ ನ ಅನ್ಯವಿಷಯೇ ಚೇತಃ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಅನನ್ಯಚೇತಾಃ, ಯೋಗೀ
ಸತತಂ ಸರ್ವದಾ ಯಃ ಮಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಸ್ಮರತಿ ನಿತ್ಯಶಃ । ಸತತಂ
ಇತಿ ನೈರಂತರ್ಯಂ ಉಚ್ಯತೇ, ನಿತ್ಯಶಃ ಇತಿ ದೀರ್ಘಕಾಲತ್ವಂ ಉಚ್ಯತೇ । ನ
ಷಣ್ಮಾಸಂ ಸಂವತ್ಸರಂ ವಾ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ನೈರಂತರ್ಯೇಣ ಯಃ
ಮಾಂ ಸ್ಮರತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ ಯೋಗಿನಃ ಅಹಂ ಸುಲಭಃ ಸುಖೇನ ಲಭ್ಯಃ ಹೇ
ಪಾರ್ಥ, ನಿತ್ಯಯುಕ್ತಸ್ಯ ಸದಾ ಸಮಾಹಿತಚಿತ್ತಸ್ಯ ಯೋಗಿನಃ । ಯತಃ ಏವಂ,
ಅತಃ ಅನನ್ಯಚೇತಾಃ ಸನ್ ಮಯಿ ಸದಾ ಸಮಾಹಿತಃ ಭವೇತ್ ॥ ತವ ಸೌಲಭ್ಯೇನ
ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ಶೃಣು ತತ್ ಮಮ ಸೌಲಭ್ಯೇನ ಯತ್ ಭವತಿ —
ಮಾಮುಪೇತ್ಯ ಪುನರ್ಜನ್ಮ ದುಃಖಾಲಯಮಶಾಶ್ವತಂ ।
ನಾಪ್ನುವಂತಿ ಮಹಾತ್ಮಾನಃ ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ಪರಮಾಂ ಗತಾಃ ॥ 8-15 ॥
ಮಾಂ ಉಪೇತ್ಯ ಮಾಂ ಈಶ್ವರಂ ಉಪೇತ್ಯ ಮದ್ಭಾವಮಾಪದ್ಯ ಪುನರ್ಜನ್ಮ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಂ
ನಾಪ್ನುವಂತಿ ನ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ । ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಂ ಪುನರ್ಜನ್ಮ ನ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ಇತಿ,
ತದ್ವಿಶೇಷಣಮಾಹ — ದುಃಖಾಲಯಂ ದುಃಖಾನಾಂ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾದೀನಾಂ ಆಲಯಂ
ಆಶ್ರಯಂ ಆಲೀಯಂತೇ ಯಸ್ಮಿನ್ ದುಃಖಾನಿ ಇತಿ ದುಃಖಾಲಯಂ ಜನ್ಮ । ನ ಕೇವಲಂ
ದುಃಖಾಲಯಂ, ಅಶಾಶ್ವತಂ ಅನವಸ್ಥಿತಸ್ವರೂಪಂ ಚ । ನಾಪ್ನುವಂತಿ ಈದೃಶಂ
ಪುನರ್ಜನ್ಮ ಮಹಾತ್ಮಾನಃ ಯತಯಃ ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಾಂ ಪರಮಾಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಂ
ಗತಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ । ಯೇ ಪುನಃ ಮಾಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ತೇ ಪುನಃ ಆವರ್ತಂತೇ ॥ ಕಿಂ
ಪುನಃ ತ್ವತ್ತಃ ಅನ್ಯತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ಪುನರಾವರ್ತಂತೇ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ —
ಆ ಬ್ರಹ್ಮಭುವನಾಲ್ಲೋಕಾಃ ಪುನರಾವರ್ತಿನೋಽರ್ಜುನ ।
ಮಾಮುಪೇತ್ಯ ತು ಕೌಂತೇಯ ಪುನರ್ಜನ್ಮ ನ ವಿದ್ಯತೇ ॥ 8-16 ॥
ಆ ಬ್ರಹ್ಮಭುವನಾತ್ ಭವಂತಿ ಅಸ್ಮಿನ್ ಭೂತಾನಿ ಇತಿ ಭುವನಂ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋ
ಭುವನಂ ಬ್ರಹ್ಮಭುವನಂ, ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಆ ಬ್ರಹ್ಮಭುವನಾತ್ ಸಹ
ಬ್ರಹ್ಮಭುವನೇನ ಲೋಕಾಃ ಸರ್ವೇ ಪುನರಾವರ್ತಿನಃ ಪುನರಾವರ್ತನಸ್ವಭಾವಾಃ ಹೇ
ಅರ್ಜುನ । ಮಾಂ ಏಕಂ ಉಪೇತ್ಯ ತು ಕೌಂತೇಯ ಪುನರ್ಜನ್ಮ ಪುನರುತ್ಪತ್ತಿಃ ನ ವಿದ್ಯತೇ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸಹಿತಾಃ ಲೋಕಾಃ ಕಸ್ಮಾತ್ ಪುನರಾವರ್ತಿನಃ ? ಕಾಲಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ ।
ಕಥಂ ? —
ಸಹಸ್ರಯುಗಪರ್ಯಂತಮಹರ್ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದುಃ ।
ರಾತ್ರಿಂ ಯುಗಸಹಸ್ರಾಂತಾಂ ತೇಽಹೋರಾತ್ರವಿದೋ ಜನಾಃ ॥ 8-17 ॥
ಸಹಸ್ರಯುಗಪರ್ಯಂತಂ ಸಹಸ್ರಾಣಿ ಯುಗಾನಿ ಪರ್ಯಂತಃ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಯಸ್ಯ ಅಹ್ನಃ
ತತ್ ಅಹಃ ಸಹಸ್ರಯುಗಪರ್ಯಂತಂ, ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ವಿರಾಜಃ ವಿದುಃ, ರಾತ್ರಿಂ
ಅಪಿ ಯುಗಸಹಸ್ರಾಂತಾಂ ಅಹಃಪರಿಮಾಣಾಮೇವ । ಕೇ ವಿದುರಿತ್ಯಾಹ — ತೇ ಅಹೋರಾತ್ರವಿದಃ
ಕಾಲಸಂಖ್ಯಾವಿದೋ ಜನಾಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತಃ ಏವಂ ಕಾಲಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಃ ತೇ, ಅತಃ
ಪುನರಾವರ್ತಿನೋ ಲೋಕಾಃ ॥ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಅಹನಿ ಯತ್ ಭವತಿ ರಾತ್ರೌ ಚ, ತತ್ ಉಚ್ಯತೇ
—
ಅವ್ಯಕ್ತಾದ್ವ್ಯಕ್ತಯಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಭವಂತ್ಯಹರಾಗಮೇ ।
ರಾತ್ರ್ಯಾಗಮೇ ಪ್ರಲೀಯಂತೇ ತತ್ರೈವಾವ್ಯಕ್ತಸಂಜ್ಞಕೇ ॥ 8-18 ॥
ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಸ್ವಾಪಾವಸ್ಥಾ ತಸ್ಮಾತ್ ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ ವ್ಯಕ್ತಯಃ
ವ್ಯಜ್ಯಂತ ಇತಿ ವ್ಯಕ್ತಯಃ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಲಕ್ಷಣಾಃ ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರಜಾಃ
ಪ್ರಭವಂತಿ ಅಭಿವ್ಯಜ್ಯಂತೇ, ಅಹ್ನಃ ಆಗಮಃ ಅಹರಾಗಮಃ ತಸ್ಮಿನ್ ಅಹರಾಗಮೇ
ಕಾಲೇ ಬ್ರಹ್ಮಃ ಪ್ರಬೋಧಕಾಲೇ । ತಥಾ ರಾತ್ರ್ಯಾಗಮೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಾಪಕಾಲೇ
ಪ್ರಲೀಯಂತೇ ಸರ್ವಾಃ ವ್ಯಕ್ತಯಃ ತತ್ರೈವ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇ ಅವ್ಯಕ್ತಸಂಜ್ಞಕೇ ॥
ಅಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಕೃತವಿಪ್ರಣಾಶದೋಷಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ,
ಬಂಧಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿಸಾಫಲ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ
ಅವಿದ್ಯಾದಿಕ್ಲೇಶಮೂಲಕರ್ಮಾಶಯವಶಾಚ್ಚ ಅವಶಃ ಭೂತಗ್ರಾಮಃ ಭೂತ್ವಾ ಭೂತ್ವಾ
ಪ್ರಲೀಯತೇ ಇತ್ಯತಃ ಸಂಸಾರೇ ವೈರಾಗ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಚ ಇದಮಾಹ —
ಭೂತಗ್ರಾಮಃ ಸ ಏವಾಯಂ ಭೂತ್ವಾ ಭೂತ್ವಾ ಪ್ರಲೀಯತೇ ।
ರಾತ್ರ್ಯಾಗಮೇಽವಶಃ ಪಾರ್ಥ ಪ್ರಭವತ್ಯಹರಾಗಮೇ ॥ 8-19 ॥
ಭೂತಗ್ರಾಮಃ ಭೂತಸಮುದಾಯಃ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಲಕ್ಷಣಃ ಯಃ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪೇ
ಆಸೀತ್ ಸ ಏವ ಅಯಂ ನಾನ್ಯಃ । ಭೂತ್ವಾ ಭೂತ್ವಾ ಅಹರಾಗಮೇ, ಪ್ರಲೀಯತೇ ಪುನಃ ಪುನಃ
ರಾತ್ರ್ಯಾಗಮೇ ಅಹ್ನಃ ಕ್ಷಯೇ ಅವಶಃ ಅಸ್ವತಂತ್ರ ಏವ, ಹೇ ಪಾರ್ಥ, ಪ್ರಭವತಿ ಜಾಯತೇ
ಅವಶ ಏವ ಅಹರಾಗಮೇ ॥ ಯತ್ ಉಪನ್ಯಸ್ತಂ ಅಕ್ಷರಂ, ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯೋ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ
“ಓಮಿತ್ಯೇಕಾಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮ” (ಭ. ಗೀ. 8-13) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಅಥ ಇದಾನೀಂ
ಅಕ್ಷರಸ್ಯೈವ ಸ್ವರೂಪನಿರ್ದಿದಿಕ್ಷಯಾ ಇದಂ ಉಚ್ಯತೇ, ಅನೇನ ಯೋಗಮಾರ್ಗೇಣ ಇದಂ
ಗಂತವ್ಯಮಿತಿ —
ಪರಸ್ತಸ್ಮಾತ್ತು ಭಾವೋಽನ್ಯೋಽವ್ಯಕ್ತೋಽವ್ಯಕ್ತಾತ್ಸನಾತನಃ ।
ಯಃ ಸ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ನಶ್ಯತ್ಸು ನ ವಿನಶ್ಯತಿ ॥ 8-20 ॥
ಪರಃ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಭಿನ್ನಃ ; ಕುತಃ ? ತಸ್ಮಾತ್ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾತ್ । ತು–ಶಬ್ದಃ
ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯವಿಶೇಷಣಾರ್ಥಃ ।
ಭಾವಃ ಅಕ್ಷರಾಖ್ಯಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವೇ ಸತ್ಯಪಿ
ಸಾಲಕ್ಷಣ್ಯಪ್ರಸಂಗೋಽಸ್ತೀತಿ ತದ್ವಿನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಆಹ — ಅನ್ಯಃ
ಇತಿ । ಅನ್ಯಃ ವಿಲಕ್ಷಣಃ । ಸ ಚ ಅವ್ಯಕ್ತಃ ಅನಿಂದ್ರಿಯಗೋಚರಃ ।
“ಪರಸ್ತಸ್ಮಾತ್” ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ; ಕಸ್ಮಾತ್ ಪುನಃ ಪರಃ ? ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾತ್
ಭೂತಗ್ರಾಮಬೀಜಭೂತಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾತ್ ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ । ಅನ್ಯಃ ವಿಲಕ್ಷಣಃ ಭಾವಃ
ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಸನಾತನಃ ಚಿರಂತನಃ ಯಃ ಸಃ ಭಾವಃ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು
ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಷು ನಶ್ಯತ್ಸು ನ ವಿನಶ್ಯತಿ ॥
ಅವ್ಯಕ್ತೋಽಕ್ಷರ ಇತ್ಯುಕ್ತಸ್ತಮಾಹುಃ ಪರಮಾಂ ಗತಿಂ ।
ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನ ನಿವರ್ತಂತೇ ತದ್ಧಾಮ ಪರಮಂ ಮಮ ॥ 8-21 ॥
ಸೋಽಸೌ ಅವ್ಯಕ್ತಃ ಅಕ್ಷರಃ ಇತ್ಯುಕ್ತಃ, ತಮೇವ ಅಕ್ಷರಸಂಜ್ಞಕಂ ಅವ್ಯಕ್ತಂ
ಭಾವಂ ಆಹುಃ ಪರಮಾಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಂ ಗತಿಂ । ಯಂ ಪರಂ ಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಗತ್ವಾ
ನ ನಿವರ್ತಂತೇ ಸಂಸಾರಾಯ, ತತ್ ಧಾಮ ಸ್ಥಾನಂ ಪರಮಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ಮಮ,
ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ತಲ್ಲಬ್ಧೇಃ ಉಪಾಯಃ ಉಚ್ಯತೇ —
ಪುರುಷಃ ಸ ಪರಃ ಪಾರ್ಥ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಲಭ್ಯಸ್ತ್ವನನ್ಯಯಾ ।
ಯಸ್ಯಾಂತಃಸ್ಥಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಯೇನ ಸರ್ವಮಿದಂ ತತಂ ॥ 8-22 ॥
ಪುರುಷಃ ಪುರಿ ಶಯನಾತ್ ಪೂರ್ಣತ್ವಾದ್ವಾ, ಸ ಪರಃ ಪಾರ್ಥ, ಪರಃ
ನಿರತಿಶಯಃ, ಯಸ್ಮಾತ್ ಪುರುಷಾತ್ ನ ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್ । ಸಃ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಲಭ್ಯಸ್ತು
ಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಯಾ ಅನನ್ಯಯಾ ಆತ್ಮವಿಷಯಯಾ । ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಅಂತಃಸ್ಥಾನಿ
ಮಧ್ಯಸ್ಥಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಕಾರ್ಯಭೂತಾನಿ ; ಕಾರ್ಯಂ ಹಿ ಕಾರಣಸ್ಯ ಅಂತರ್ವರ್ತಿ ಭವತಿ ।
ಯೇನ ಪುರುಷೇಣ ಸರ್ವಂ ಇದಂ ಜಗತ್ ತತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ಆಕಾಶೇನೇವ ಘಟಾದಿ ॥
ಪ್ರಕೃತಾನಾಂ ಯೋಗಿನಾಂ ಪ್ರಣವಾವೇಶಿತಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧೀನಾಂ ಕಾಲಾಂತರಮುಕ್ತಿಭಾಜಾಂ
ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಉತ್ತರೋ ಮಾರ್ಗೋ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ “ಯತ್ರ ಕಾಲೇ”
ಇತ್ಯಾದಿ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸಮರ್ಪಣಾರ್ಥಂ ಉಚ್ಯತೇ, ಆವೃತ್ತಿಮಾರ್ಗೋಪನ್ಯಾಸಃ
ಇತರಮಾರ್ಗಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಃ —
ಯತ್ರ ಕಾಲೇ ತ್ವನಾವೃತ್ತಿಮಾವೃತ್ತಿಂ ಚೈವ ಯೋಗಿನಃ ।
ಪ್ರಯಾತಾ ಯಾಂತಿ ತಂ ಕಾಲಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಭರತರ್ಷಭ ॥ 8-23 ॥
ಯತ್ರ ಕಾಲೇ ಪ್ರಯಾತಾಃ ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ತು
ಅನಾವೃತ್ತಿಂ ಅಪುನರ್ಜನ್ಮ ಆವೃತ್ತಿಂ ತದ್ವಿಪರೀತಾಂ ಚೈವ । ಯೋಗಿನಃ ಇತಿ ಯೋಗಿನಃ
ಕರ್ಮಿಣಶ್ಚ ಉಚ್ಯಂತೇ, ಕರ್ಮಿಣಸ್ತು ಗುಣತಃ — “ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಯೋಗಿನಾಂ”
(ಭ. ಗೀ. 3-3) ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ — ಯೋಗಿನಃ । ಯತ್ರ ಕಾಲೇ ಪ್ರಯಾತಾಃ ಮೃತಾಃ
ಯೋಗಿನಃ ಅನಾವೃತ್ತಿಂ ಯಾಂತಿ, ಯತ್ರ ಕಾಲೇ ಚ ಪ್ರಯಾತಾಃ ಆವೃತ್ತಿಂ ಯಾಂತಿ, ತಂ
ಕಾಲಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಭರತರ್ಷಭ ॥ ತಂ ಕಾಲಮಾಹ —
ಅಗ್ನಿರ್ಜ್ಯೋತಿರಹಃ ಶುಕ್ಲಃ ಷಣ್ಮಾಸಾ ಉತ್ತರಾಯಣಂ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಯಾತಾ ಗಚ್ಛಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಜನಾಃ ॥ 8-24 ॥
ಅಗ್ನಿಃ ಕಾಲಾಭಿಮಾನಿನೀ ದೇವತಾ । ತಥಾ ಜ್ಯೋತಿರಪಿ ದೇವತೈವ ಕಾಲಾಭಿಮಾನಿನೀ ।
ಅಥವಾ, ಅಗ್ನಿಜ್ಯೋತಿಷೀ ಯಥಾಶ್ರುತೇ ಏವ ದೇವತೇ । ಭೂಯಸಾ ತು ನಿರ್ದೇಶೋ
“ಯತ್ರ ಕಾಲೇ” “ತಂ ಕಾಲಂ” ಇತಿ ಆಮ್ರವಣವತ್ । ತಥಾ
ಅಹಃ ದೇವತಾ ಅಹರಭಿಮಾನಿನೀ ; ಶುಕ್ಲಃ ಶುಕ್ಲಪಕ್ಷದೇವತಾ ; ಷಣ್ಮಾಸಾ
ಉತ್ತರಾಯಣಂ, ತತ್ರಾಪಿ ದೇವತೈವ ಮಾರ್ಗಭೂತಾ ಇತಿ ಸ್ಥಿತಃ ಅನ್ಯತ್ರ
ಅಯಂ ನ್ಯಾಯಃ । ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ ಮಾರ್ಗೇ ಪ್ರಯಾತಾಃ ಮೃತಾಃ ಗಚ್ಛಂತಿ ಬ್ರಹ್ಮ
ಬ್ರಹ್ಮವಿದೋ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸಕಾಃ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಪರಾ ಜನಾಃ । “ಕ್ರಮೇಣ”
ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ನ ಹಿ ಸದ್ಯೋಮುಕ್ತಿಭಾಜಾಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನನಿಷ್ಠಾನಾಂ
ಗತಿಃ ಆಗತಿರ್ವಾ ಕ್ವಚಿತ್ ಅಸ್ತಿ, “ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾ ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಿ”
(ಬೃ. ಉ. 4-4-6) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಬ್ರಹ್ಮಸಂಲೀನಪ್ರಾಣಾ ಏವ ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಮಯಾ
ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಾ ಏವ ತೇ ॥
ಧೂಮೋ ರಾತ್ರಿಸ್ತಥಾ ಕೃಷ್ಣಃ ಷಣ್ಮಾಸಾ ದಕ್ಷಿಣಾಯನಂ ।
ತತ್ರ ಚಾಂದ್ರಮಸಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಯೋಗೀ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನಿವರ್ತತೇ ॥ 8-25 ॥
ಧೂಮೋ ರಾತ್ರಿಃ ಧೂಮಾಭಿಮಾನಿನೀ ರಾತ್ರ್ಯಭಿಮಾನಿನೀ ಚ ದೇವತಾ । ತಥಾ ಕೃಷ್ಣಃ
ಕೃಷ್ಣಪಕ್ಷದೇವತಾ । ಷಣ್ಮಾಸಾ ದಕ್ಷಿಣಾಯನಂ ಇತಿ ಚ ಪೂರ್ವವತ್ ದೇವತೈವ ।
ತತ್ರ ಚಂದ್ರಮಸಿ ಭವಂ ಚಾಂದ್ರಮಸಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಫಲಂ ಇಷ್ಟಾದಿಕಾರೀ ಯೋಗೀ
ಕರ್ಮೀ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಭುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ಕ್ಷಯಾತ್ ಇಹ ಪುನಃ ನಿವರ್ತತೇ ॥
ಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣೇ ಗತೀ ಹ್ಯೇತೇ ಜಗತಃ ಶಾಶ್ವತೇ ಮತೇ ।
ಏಕಯಾ ಯಾತ್ಯನಾವೃತ್ತಿಮನ್ಯಯಾವರ್ತತೇ ಪುನಃ ॥ 8-26 ॥
ಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣೇ ಶುಕ್ಲಾ ಚ ಕೃಷ್ಣಾ ಚ ಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣೇ, ಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾತ್
ಶುಕ್ಲಾ, ತದಭಾವಾತ್ ಕೃಷ್ಣಾ ; ಏತೇ ಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣೇ ಹಿ ಗತೀ ಜಗತಃ ಇತಿ
ಅಧಿಕೃತಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ, ನ ಜಗತಃ ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಏತೇ ಗತೀ ಸಂಭವತಃ ;
ಶಾಶ್ವತೇ ನಿತ್ಯೇ, ಸಂಸಾರಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್, ಮತೇ ಅಭಿಪ್ರೇತೇ । ತತ್ರ ಏಕಯಾ ಶುಕ್ಲಯಾ
ಯಾತಿ ಅನಾವೃತ್ತಿಂ, ಅನ್ಯಯಾ ಇತರಯಾ ಆವರ್ತತೇ ಪುನಃ ಭೂಯಃ ॥
ನೈತೇ ಸೃತೀ ಪಾರ್ಥ ಜಾನನ್ಯೋಗೀ ಮುಹ್ಯತಿ ಕಶ್ಚನ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವೇಷು ಕಾಲೇಷು ಯೋಗಯುಕ್ತೋ ಭವಾರ್ಜುನ ॥ 8-27 ॥
ನ ಏತೇ ಯಥೋಕ್ತೇ ಸೃತೀ ಮಾರ್ಗೌ ಪಾರ್ಥ ಜಾನನ್ ಸಂಸಾರಾಯ ಏಕಾ, ಅನ್ಯಾ ಮೋಕ್ಷಾಯ
ಇತಿ, ಯೋಗೀ ನ ಮುಹ್ಯತಿ ಕಶ್ಚನ ಕಶ್ಚಿದಪಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವೇಷು ಕಾಲೇಷು
ಯೋಗಯುಕ್ತಃ ಸಮಾಹಿತೋ ಭವ ಅರ್ಜುನ ॥ ಶೃಣು ತಸ್ಯ ಯೋಗಸ್ಯ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ —
ವೇದೇಷು ಯಜ್ಞೇಷು ತಪಃಸು ಚೈವ ದಾನೇಷು ಯತ್ಪುಣ್ಯಫಲಂ ಪ್ರದಿಷ್ಟಂ ।
ಅತ್ಯೇತಿ ತತ್ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಯೋಗೀ ಪರಂ ಸ್ಥಾನಮುಪೈತಿ ಚಾದ್ಯಂ ॥ 8-28 ॥
ವೇದೇಷು ಸಮ್ಯಗಧೀತೇಷು ಯಜ್ಞೇಷು ಚ ಸಾದ್ಗುಣ್ಯೇನ ಅನುಷ್ಠಿತೇನ ತಪಃಸು ಚ
ಸುತಪ್ತೇಷು ದಾನೇಷು ಚ ಸಮ್ಯಗ್ದತ್ತೇಷು, ಏತೇಷು ಯತ್ ಪುಣ್ಯಫಲಂ ಪ್ರದಿಷ್ಟಂ
ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ, ಅತ್ಯೇತಿ ಅತೀತ್ಯ ಗಚ್ಛತಿ ತತ್ ಸರ್ವಂ ಫಲಜಾತಂ ; ಇದಂ ವಿದಿತ್ವಾ
ಸಪ್ತಪ್ರಶ್ನನಿರ್ಣಯದ್ವಾರೇಣ ಉಕ್ತಂ ಅರ್ಥಂ ಸಮ್ಯಕ್ ಅವಧಾರ್ಯ ಅನುಷ್ಠಾಯ ಯೋಗೀ,
ಪರಂ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಂ ಐಶ್ವರಂ ಸ್ಥಾನಂ ಉಪೈತಿ ಚ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಆದ್ಯಂ ಆದೌ ಭವಂ,
ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಸೂಪನಿಷತ್ಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ
ಶ್ರೀಕೃಷ್ನಾರ್ಜುನಸಂವಾದೇ ಅಕ್ಷರಬ್ರಹ್ಮಯೋಗೋ ನಾಮ ಅಷ್ಟಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥8 ॥
ಇತಿ
ಶ್ರೀಮದ್-ಪರಮಹಂಸ-ಪರಿವ್ರಾಜಕ-ಆಚಾರ್ಯ-ಪೂಜ್ಯಪಾದ-ಶ್ರೀಶಂಕರ-ಭಗವತಾ
ಕೃತೌ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ-ಭಾಷ್ಯೇ ತಾರಕ-ಬ್ರಹ್ಮ-ಯೋಗಃ ನಾಮ ಅಷ್ಟಮಃ
ಅಧ್ಯಾಯಃ ॥
॥ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ ಶಾಂಕರ-ಭಾಷ್ಯಂ ॥ ॥ ನವಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
ಅಷ್ಟಮೇ ನಾಡೀದ್ವಾರೇಣ ಧಾರಣಾಯೋಗಃ ಸಗುಣಃ ಉಕ್ತಃ । ತಸ್ಯ ಚ ಫಲಂ
ಅಗ್ನ್ಯರ್ಚಿರಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಕಾಲಾಂತರೇ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಮೇವ ಅನಾವೃತ್ತಿರೂಪಂ
ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ । ತತ್ರ “ಅನೇನೈವ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಮೋಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಂ ಅಧಿಗಮ್ಯತೇ,
ನ ಅನ್ಯಥಾ” ಇತಿ ತದಾಶಂಕಾವ್ಯಾವಿವರ್ತಯಿಷಯಾ ಶ್ರೀಭಗವಾನ್ ಉವಾಚ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಇದಂ ತು ತೇ ಗುಹ್ಯತಮಂ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮ್ಯನಸೂಯವೇ ।
ಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಸಹಿತಂ ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮೋಕ್ಷ್ಯಸೇಽಶುಭಾತ್ ॥ 9-1 ॥
ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಉಕ್ತಂ ಚ ಪೂರ್ವೇಷು ಅಧ್ಯಾಯೇಷು, ತತ್ ಬುದ್ಧೌ
ಸನ್ನಿಧೀಕೃತ್ಯ ಇದಂ ಇತ್ಯಾಹ । ತು–ಶಬ್ದೋ ವಿಶೇಷನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಃ । ಇದಮೇವ ತು
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಮೋಕ್ಷಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ “ವಾಸುದೇವಃ ಸರ್ವಮಿತಿ”
(ಭ. ಗೀ. 7-19) “ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಂ” (ಛಾ. ಉ. 7-25-2)
“ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ” (ಛಾ. ಉ. 6-2-1) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಃ
; ನಾನ್ಯತ್, “ಅಥ ತೇ ಯೇಽನ್ಯಥಾತೋ ವಿದುಃ ಅನ್ಯರಾಜಾನಃ ತೇ ಕ್ಷಯ್ಯಲೋಕಾ
ಭವಂತಿ” (ಛಾ. ಉ. 7-25-2) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಶ್ಚ । ತೇ ತುಭ್ಯಂ
ಗುಹ್ಯತಮಂ ಗೋಪ್ಯತಮಂ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಕಥಯಿಷ್ಯಾಮಿ ಅನಸೂಯವೇ ಅಸೂಯಾರಹಿತಾಯ ।
ಕಿಂ ತತ್ ? ಜ್ಞಾನಂ । ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಂ ? ವಿಜ್ಞಾನಸಹಿತಂ ಅನುಭವಯುಕ್ತಂ, ಯತ್
ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಮೋಕ್ಷ್ಯಸೇ ಅಶುಭಾತ್ ಸಂಸಾರಬಂಧನಾತ್ ॥ ತಚ್ಚ —
ರಾಜವಿದ್ಯಾ ರಾಜಗುಹ್ಯಂ ಪವಿತ್ರಮಿದಮುತ್ತಮಂ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಗಮಂ ಧರ್ಮ್ಯಂ ಸುಸುಖಂ ಕರ್ತುಮವ್ಯಯಂ ॥ 9-2 ॥
ರಾಜವಿದ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾನಾಂ ರಾಜಾ, ದೀಪ್ತ್ಯತಿಶಯವತ್ತ್ವಾತ್ ; ದೀಪ್ಯತೇ ಹಿ ಇಯಂ
ಅತಿಶಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಸರ್ವವಿದ್ಯಾನಾಂ । ತಥಾ ರಾಜಗುಹ್ಯಂ ಗುಹ್ಯಾನಾಂ ರಾಜಾ ।
ಪವಿತ್ರಂ ಪಾವನಂ ಇದಂ ಉತ್ತಮಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪಾವನಾನಾಂ ಶುದ್ಧಿಕಾರಣಂ
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಉತ್ಕೃಷ್ಟತಮಂ । ಅನೇಕಜನ್ಮಸಹಸ್ರಸಂಚಿತಮಪಿ
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದಿ ಸಮೂಲಂ ಕರ್ಮ ಕ್ಷಣಮಾತ್ರಾದೇವ ಭಸ್ಮೀಕರೋತಿ ಇತ್ಯತಃ ಕಿಂ
ತಸ್ಯ ಪಾವನತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ । ಕಿಂಚ — ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಗಮಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ
ಸುಖಾದೇರಿವ ಅವಗಮೋ ಯಸ್ಯ ತತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಗಮಂ । ಅನೇಕಗುಣವತೋಽಪಿ
ಧರ್ಮವಿರುದ್ಧತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಂ, ನ ತಥಾ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಧರ್ಮವಿರೋಧಿ, ಕಿಂತು
ಧರ್ಮ್ಯಂ ಧರ್ಮಾದನಪೇತಂ । ಏವಮಪಿ, ಸ್ಯಾದ್ದುಃಖಸಂಪಾದ್ಯಮಿತ್ಯತ ಆಹ —
ಸುಸುಖಂ ಕರ್ತುಂ, ಯಥಾ ರತ್ನವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಂ । ತತ್ರ ಅಲ್ಪಾಯಾಸಾನಾಮನ್ಯೇಷಾಂ
ಕರ್ಮಣಾಂ ಸುಖಸಂಪಾದ್ಯಾನಾಂ ಅಲ್ಪಫಲತ್ವಂ ದುಷ್ಕರಾಣಾಂ ಚ ಮಹಾಫಲತ್ವಂ
ದೃಷ್ಟಮಿತಿ, ಇದಂ ತು ಸುಖಸಂಪಾದ್ಯತ್ವಾತ್ ಫಲಕ್ಷಯಾತ್ ವ್ಯೇತಿ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ,
ಆಹ — ಅವ್ಯಯಂ ಇತಿ । ನ ಅಸ್ಯ ಫಲತಃ ಕರ್ಮವತ್ ವ್ಯಯಃ ಅಸ್ತೀತಿ ಅವ್ಯಯಂ ।
ಅತಃ ಶ್ರದ್ಧೇಯಂ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ॥ ಯೇ ಪುನಃ —
ಅಶ್ರದ್ದಧಾನಾಃ ಪುರುಷಾ ಧರ್ಮಸ್ಯಾಸ್ಯ ಪರಂತಪ ।
ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮಾಂ ನಿವರ್ತಂತೇ ಮೃತ್ಯುಸಂಸಾರವರ್ತ್ಮನಿ ॥ 9-3 ॥
ಅಶ್ರದ್ದಧಾನಾಃ ಶ್ರದ್ಧಾವಿರಹಿತಾಃ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಅಸ್ಯ
ಸ್ವರೂಪೇ ತತ್ಫಲೇ ಚ ನಾಸ್ತಿಕಾಃ ಪಾಪಕಾರಿಣಃ, ಅಸುರಾಣಾಂ ಉಪನಿಷದಂ
ದೇಹಮಾತ್ರಾತ್ಮದರ್ಶನಮೇವ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ ಅಸುತೃಪಃ ಪಾಪಾಃ ಪುರುಷಾಃ
ಅಶ್ರದ್ದಧಾನಾಃ, ಪರಂತಪ, ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ,
ಮತ್ಪ್ರಾಪ್ತೌ ನೈವ ಆಶಂಕಾ ಇತಿ ಮತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾರ್ಗಭೇದಭಕ್ತಿಮಾತ್ರಮಪಿ
ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿವರ್ತಂತೇ ನಿಶ್ಚಯೇನ ವರ್ತಂತೇ ; ಕ್ವ ? —
ಮೃತ್ಯುಸಂಸಾರವರ್ತ್ಮನಿ ಮೃತ್ಯುಯುಕ್ತಃ ಸಂಸಾರಃ ಮೃತ್ಯುಸಂಸಾರಃ ತಸ್ಯ
ವರ್ತ್ಮ ನರಕತಿರ್ಯಗಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾರ್ಗಃ, ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ವರ್ತಂತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಸ್ತುತ್ಯಾ ಅರ್ಜುನಮಭಿಮುಖೀಕೃತ್ಯ ಆಹ —
ಮಯಾ ತತಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತದವ್ಯಕ್ತಮೂರ್ತಿನಾ ।
ಮತ್ಸ್ಥಾನಿ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ನ ಚಾಹಂ ತೇಷ್ವವಸ್ಥಿತಃ ॥ 9-4 ॥
ಮಯಾ ಮಮ ಯಃ ಪರೋ ಭಾವಃ ತೇನ ತತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ಸರ್ವಂ ಇದಂ ಜಗತ್
ಅವ್ಯಕ್ತಮೂರ್ತಿನಾ ನ ವ್ಯಕ್ತಾ ಮೂರ್ತಿಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಯಸ್ಯ ಮಮ ಸೋಽಹಮವ್ಯಕ್ತಮೂರ್ತಿಃ
ತೇನ ಮಯಾ ಅವ್ಯಕ್ತಮೂರ್ತಿನಾ, ಕರಣಾಗೋಚರಸ್ವರೂಪೇಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಿನ್ ಮಯಿ ಅವ್ಯಕ್ತಮೂರ್ತೌ ಸ್ಥಿತಾನಿ ಮತ್ಸ್ಥಾನಿ, ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಾದೀನಿ
ಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಾನಿ । ನ ಹಿ ನಿರಾತ್ಮಕಂ ಕಿಂಚಿತ್ ಭೂತಂ ವ್ಯವಹಾರಾಯ ಅವಕಲ್ಪತೇ ।
ಅತಃ ಮತ್ಸ್ಥಾನಿ ಮಯಾ ಆತ್ಮನಾ ಆತ್ಮವತ್ತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತಾನಿ, ಅತಃ ಮಯಿ ಸ್ಥಿತಾನಿ
ಇತಿ ಉಚ್ಯಂತೇ । ತೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಅಹಮೇವ ಆತ್ಮಾ ಇತ್ಯತಃ ತೇಷು ಸ್ಥಿತಃ ಇತಿ
ಮೂಢಬುದ್ಧೀನಾಂ ಅವಭಾಸತೇ ; ಅತಃ ಬ್ರವೀಮಿ — ನ ಚ ಅಹಂ ತೇಷು ಭೂತೇಷು
ಅವಸ್ಥಿತಃ, ಮೂರ್ತವತ್ ಸಂಶ್ಲೇಷಾಭಾವೇನ ಆಕಾಶಸ್ಯಾಪಿ ಅಂತರತಮೋ ಹಿ ಅಹಂ ।
ನ ಹಿ ಅಸಂಸರ್ಗಿ ವಸ್ತು ಕ್ವಚಿತ್ ಆಧೇಯಭಾವೇನ ಅವಸ್ಥಿತಂ ಭವತಿ ॥ ಅತ
ಏವ ಅಸಂಸರ್ಗಿತ್ವಾತ್ ಮಮ —
ನ ಚ ಮತ್ಸ್ಥಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪಶ್ಯ ಮೇ ಯೋಗಮೈಶ್ವರಂ ।
ಭೂತಭೃನ್ನ ಚ ಭೂತಸ್ಥೋ ಮಮಾತ್ಮಾ ಭೂತಭಾವನಃ ॥ 9-5 ॥
ನ ಚ ಮತ್ಸ್ಥಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಾದೀನಿ । ಪಶ್ಯ ಮೇ ಯೋಗಂ ಯುಕ್ತಿಂ ಘಟನಂ ಮೇ
ಮಮ ಐಶ್ವರಂ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಇಮಂ ಐಶ್ವರಂ, ಯೋಗಂ ಆತ್ಮನೋ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ಅಸಂಸರ್ಗಿತ್ವಾತ್ ಅಸಂಗತಾಂ ದರ್ಶಯತಿ — “ ಅಸಂಗೋ
ನ ಹಿ ಸಜ್ಜತೇ” (ಬೃ. ಉ. 3-9-26) ಇತಿ । ಇದಂ ಚ ಆಶ್ಚರ್ಯಂ ಅನ್ಯತ್
ಪಶ್ಯ — ಭೂತಭೃತ್ ಅಸಂಗೋಽಪಿ ಸನ್ ಭೂತಾನಿ ಬಿಭರ್ತಿ ; ನ ಚ ಭೂತಸ್ಥಃ,
ಯಥೋಕ್ತೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ ಭೂತಸ್ಥತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕಥಂ ಪುನರುಚ್ಯತೇ
“ಅಸೌ ಮಮ ಆತ್ಮಾ” ಇತಿ ? ವಿಭಜ್ಯ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಅಹಂಕಾರಂ
ಅಧ್ಯಾರೋಪ್ಯ ಲೋಕಬುದ್ಧಿಂ ಅನುಸರನ್ ವ್ಯಪದಿಶತಿ “ಮಮ ಆತ್ಮಾ” ಇತಿ,
ನ ಪುನಃ ಆತ್ಮನಃ ಆತ್ಮಾ ಅನ್ಯಃ ಇತಿ ಲೋಕವತ್ ಅಜಾನನ್ । ತಥಾ ಭೂತಭಾವನಃ ಭೂತಾನಿ
ಭಾವಯತಿ ಉತ್ಪಾದಯತಿ ವರ್ಧಯತೀತಿ ವಾ ಭೂತಭಾವನಃ ॥ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಶ್ಲೋಕದ್ವಯೇನ
ಉಕ್ತಂ ಅರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಉಪಪಾದಯನ್ ಆಹ —
ಯಥಾಕಾಶಸ್ಥಿತೋ ನಿತ್ಯಂ ವಾಯುಃ ಸರ್ವತ್ರಗೋ ಮಹಾನ್ ।
ತಥಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಮತ್ಸ್ಥಾನೀತ್ಯುಪಧಾರಯ ॥ 9-6 ॥
ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಆಕಾಶಸ್ಥಿತಃ ಆಕಾಶೇ ಸ್ಥಿತಃ ನಿತ್ಯಂ ಸದಾ ವಾಯುಃ ಸರ್ವತ್ರ
ಗಚ್ಛತೀತಿ ಸರ್ವತ್ರಗಃ ಮಹಾನ್ ಪರಿಮಾಣತಃ, ತಥಾ ಆಕಾಶವತ್ ಸರ್ವಗತೇ
ಮಯಿ ಅಸಂಶ್ಲೇಷೇಣೈವ ಸ್ಥಿತಾನಿ ಇತ್ಯೇವಂ ಉಪಧಾರಯ ವಿಜಾನೀಹಿ ॥ ಏವಂ ವಾಯುಃ
ಆಕಾಶೇ ಇವ ಮಯಿ ಸ್ಥಿತಾನಿ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ; ತಾನಿ —
ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಕೌಂತೇಯ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಯಾಂತಿ ಮಾಮಿಕಾಂ ।
ಕಲ್ಪಕ್ಷಯೇ ಪುನಸ್ತಾನಿ ಕಲ್ಪಾದೌ ವಿಸೃಜಾಮ್ಯಹಂ ॥ 9-7 ॥
ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಕೌಂತೇಯ ಪ್ರಕೃತಿಂ ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾಂ ಅಪರಾಂ ನಿಕೃಷ್ಟಾಂ
ಯಾಂತಿ ಮಾಮಿಕಾಂ ಮದೀಯಾಂ ಕಲ್ಪಕ್ಷಯೇ ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ । ಪುನಃ ಭೂಯಃ ತಾನಿ
ಭೂತಾನಿ ಉತ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಕಲ್ಪಾದೌ ವಿಸೃಜಾಮಿ ಉತ್ಪಾದಯಾಮಿ ಅಹಂ ಪೂರ್ವವತ್ ॥
ಏವಂ ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾಂ —
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಸ್ವಾಮವಷ್ಟಭ್ಯ ವಿಸೃಜಾಮಿ ಪುನಃ ಪುನಃ ।
ಭೂತಗ್ರಾಮಮಿಮಂ ಕೃತ್ಸ್ನಮವಶಂ ಪ್ರಕೃತೇರ್ವಶಾತ್ ॥ 9-8 ॥
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಸ್ವಾಂ ಸ್ವೀಯಾಂ ಅವಷ್ಟಭ್ಯ ವಶೀಕೃತ್ಯ ವಿಸೃಜಾಮಿ ಪುನಃ ಪುನಃ
ಪ್ರಕೃತಿತೋ ಜಾತಂ ಭೂತಗ್ರಾಮಂ ಭೂತಸಮುದಾಯಂ ಇಮಂ ವರ್ತಮಾನಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ
ಸಮಗ್ರಂ ಅವಶಂ ಅಸ್ವತಂತ್ರಂ, ಅವಿದ್ಯಾದಿದೋಷೈಃ ಪರವಶೀಕೃತಂ,
ಪ್ರಕೃತೇಃ ವಶಾತ್ ಸ್ವಭಾವವಶಾತ್ ॥ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ತೇ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ,
ಭೂತಗ್ರಾಮಂ ಇಮಂ ವಿಷಮಂ ವಿದಧತಃ, ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಂ
ಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ಇದಂ ಆಹ ಭಗವಾನ್ —
ನ ಚ ಮಾಂ ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ನಿಬಧ್ನಂತಿ ಧನಂಜಯ ।
ಉದಾಸೀನವದಾಸೀನಮಸಕ್ತಂ ತೇಷು ಕರ್ಮಸು ॥ 9-9 ॥
ನ ಚ ಮಾಂ ಈಶ್ವರಂ ತಾನಿ ಭೂತಗ್ರಾಮಸ್ಯ ವಿಷಮಸರ್ಗನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ
ನಿಬಧ್ನಂತಿ ಧನಂಜಯ । ತತ್ರ ಕರ್ಮಣಾಂ ಅಸಂಬಂಧಿತ್ವೇ ಕಾರಣಮಾಹ —
ಉದಾಸೀನವತ್ ಆಸೀನಂ ಯಥಾ ಉದಾಸೀನಃ ಉಪೇಕ್ಷಕಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ತದ್ವತ್ ಆಸೀನಂ,
ಆತ್ಮನಃ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್, ಅಸಕ್ತಂ ಫಲಾಸಂಗರಹಿತಂ, ಅಭಿಮಾನವರ್ಜಿತಂ
“ಅಹಂ ಕರೋಮಿ” ಇತಿ ತೇಷು ಕರ್ಮಸು । ಅತಃ ಅನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ
ಕರ್ತೃತ್ವಾಭಿಮಾನಾಭಾವಃ ಫಲಾಸಂಗಾಭಾವಶ್ಚ ಅಸಂಬಂಧಕಾರಣಂ,
ಅನ್ಯಥಾ ಕರ್ಮಭಿಃ ಬಧ್ಯತೇ ಮೂಢಃ ಕೋಶಕಾರವತ್ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ತತ್ರ “ಭೂತಗ್ರಾಮಮಿಮಂ ವಿಸೃಜಾಮಿ” (ಭ. ಗೀ. 9-8)
“ಉದಾಸೀನವದಾಸೀನಂ” (ಭ. ಗೀ. 9-9)ಇತಿ ಚ ವಿರುದ್ಧಂ ಉಚ್ಯತೇ,
ಇತಿ ತತ್ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಆಹ —
ಮಯಾಧ್ಯಕ್ಷೇಣ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಸೂಯತೇ ಸಚರಾಚರಂ ।
ಹೇತುನಾನೇನ ಕೌಂತೇಯ ಜಗದ್ವಿಪರಿವರ್ತತೇ ॥ 9-10 ॥
ಮಯಾ ಅಧ್ಯಕ್ಷೇಣ ಸರ್ವತೋ ದೃಶಿಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪೇಣ ಅವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮನಾ
ಅಧ್ಯಕ್ಷೇಣ ಮಯಾ, ಮಮ ಮಾಯಾ ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾ ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ
ಸೂಯತೇ ಉತ್ಪಾದಯತಿ ಸಚರಾಚರಂ ಜಗತ್ । ತಥಾ ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣಃ —
“ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ ।
ಕರ್ಮಾಧ್ಯಕ್ಷಃ ಸರ್ವಭೂತಾಧಿವಾಸಃ ಸಾಕ್ಷೀ ಚೇತಾ ಕೇವಲೋ ನಿರ್ಗುಣಶ್ಚ”
(ಶ್ವೇ. ಉ. 6-11) ಇತಿ । ಹೇತುನಾ ನಿಮಿತ್ತೇನ ಅನೇನ ಅಧ್ಯಕ್ಷತ್ವೇನ ಕೌಂತೇಯ
ಜಗತ್ ಸಚರಾಚರಂ ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಾತ್ಮಕಂ ವಿಪರಿವರ್ತತೇ ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾಸು ।
ದೃಶಿಕರ್ಮತ್ವಾಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾ ಹಿ ಜಗತಃ ಸರ್ವಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ — ಅಹಂ
ಇದಂ ಭೋಕ್ಷ್ಯೇ, ಪಶ್ಯಾಮಿ ಇದಂ, ಶೃಣೋಮಿ ಇದಂ, ಸುಖಮನುಭವಾಮಿ,
ದುಃಖಮನುಭವಾಮಿ, ತದರ್ಥಮಿದಂ ಕರಿಷ್ಯೇ, ಇದಂ ಜ್ಞಾಸ್ಯಾಮಿ,
ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ಅವಗತಿನಿಷ್ಠಾ ಅವಗತ್ಯವಸಾನೈವ । ”ಯೋ ಅಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷಃ
ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್” (ಋ. 10-129-7),(ತೈ. ಬ್ರಾ. 2-8-9)
ಇತ್ಯಾದಯಶ್ಚ ಮಂತ್ರಾಃ ಏತಮರ್ಥಂ ದರ್ಶಯಂತಿ । ತತಶ್ಚ ಏಕಸ್ಯ
ದೇವಸ್ಯ ಸರ್ವಾಧ್ಯಕ್ಷಭೂತಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥತಃ
ಸರ್ವಭೋಗಾನಭಿಸಂಬಂಧಿನಃ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಚೇತನಾಂತರಸ್ಯ ಅಭಾವೇ
ಭೋಕ್ತುಃ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಅಭಾವಾತ್ । ಕಿನ್ನಿಮಿತ್ತಾ ಇಯಂ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಇತ್ಯತ್ರ
ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನೇ ಅನುಪಪನ್ನೇ, ”ಕೋ ಅದ್ಧಾ ವೇದ ಕ ಇಹ ಪ್ರವೋಚತ್ ।
ಕುತ ಆಜಾತಾ ಕುತ ಇಯಂ ವಿಸೃಷ್ಟಿಃ” (ಋ. 10-129-6),
(ತೈ. ಬ್ರಾ. 2-8-9) ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರವರ್ಣೇಭ್ಯಃ । ದರ್ಶಿತಂ ಚ ಭಗವತಾ
— “ಅಜ್ಞಾನೇನಾವೃತಂ ಜ್ಞಾನಂ ತೇನ ಮುಹ್ಯಂತಿ ಜಂತವಃ”
(ಭ. ಗೀ. 5-15)ಇತಿ ॥ ಏವಂ ಮಾಂ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಂ
ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಜಂತೂನಾಂ ಆತ್ಮಾನಮಪಿ ಸಂತಂ —
ಅವಜಾನಂತಿ ಮಾಂ ಮೂಢಾ ಮಾನುಷೀಂ ತನುಮಾಶ್ರಿತಂ ।
ಪರಂ ಭಾವಮಜಾನಂತೋ ಮಮ ಭೂತಮಹೇಶ್ವರಂ ॥ 9-11 ॥
ಅವಜಾನಂತಿ ಅವಜ್ಞಾಂ ಪರಿಭವಂ ಕುರ್ವಂತಿ ಮಾಂ ಮೂಢಾಃ ಅವಿವೇಕಿನಃ
ಮಾನುಷೀಂ ಮನುಷ್ಯಸಂಬಂಧಿನೀಂ ತನುಂ ದೇಹಂ ಆಶ್ರಿತಂ, ಮನುಷ್ಯದೇಹೇನ
ವ್ಯವಹರಂತಮಿತ್ಯೇತತ್, ಪರಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ಭಾವಂ ಪರಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ
ಆಕಾಶಕಲ್ಪಂ ಆಕಾಶಾದಪಿ ಅಂತರತಮಂ ಅಜಾನಂತೋ ಮಮ ಭೂತಮಹೇಶ್ವರಂ
ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಮಹಾಂತಂ ಈಶ್ವರಂ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ । ತತಶ್ಚ ತಸ್ಯ ಮಮ
ಅವಜ್ಞಾನಭಾವನೇನ ಆಹತಾಃ ತೇ ವರಾಕಾಃ ॥ ಕಥಂ ? —
ಮೋಘಾಶಾ ಮೋಘಕರ್ಮಾಣೋ ಮೋಘಜ್ಞಾನಾ ವಿಚೇತಸಃ ।
ರಾಕ್ಷಸೀಮಾಸುರೀಂ ಚೈವ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಮೋಹಿನೀಂ ಶ್ರಿತಾಃ ॥ 9-12 ॥
ಮೋಘಾಶಾಃ ವೃಥಾ ಆಶಾಃ ಆಶಿಷಃ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಮೋಘಾಶಾಃ, ತಥಾ ಮೋಘಕರ್ಮಾಣಃ
ಯಾನಿ ಚ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಿ ತೈಃ ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಾನಿ ಚ, ತೇಷಾಂ
ಭಗವತ್ಪರಿಭವಾತ್, ಸ್ವಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಅವಜ್ಞಾನಾತ್, ಮೋಘಾನ್ಯೇವ ನಿಷ್ಫಲಾನಿ
ಕರ್ಮಾಣಿ ಭವಂತೀತಿ ಮೋಘಕರ್ಮಾಣಃ । ತಥಾ ಮೋಘಜ್ಞಾನಾಃ ಮೋಘಂ ನಿಷ್ಫಲಂ
ಜ್ಞಾನಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಮೋಘಜ್ಞಾನಾಃ, ಜ್ಞಾನಮಪಿ ತೇಷಾಂ ನಿಷ್ಫಲಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ ।
ವಿಚೇತಸಃ ವಿಗತವಿವೇಕಾಶ್ಚ ತೇ ಭವಂತಿ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕಿಂಚ —
ತೇ ಭವಂತಿ ರಾಕ್ಷಸೀಂ ರಕ್ಷಸಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಸ್ವಭಾವಂ ಆಸುರೀಂ ಅಸುರಾಣಾಂ ಚ
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಮೋಹಿನೀಂ ಮೋಹಕರೀಂ ದೇಹಾತ್ಮವಾದಿನೀಂ ಶ್ರಿತಾಃ ಆಶ್ರಿತಾಃ, ಛಿಂದ್ಧಿ,
ಭಿಂದ್ಧಿ, ಪಿಬ, ಖಾದ, ಪರಸ್ವಮಪಹರ, ಇತ್ಯೇವಂ ವದನಶೀಲಾಃ ಕ್ರೂರಕರ್ಮಾಣೋ
ಭವಂತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, “ಅಸುರ್ಯಾ ನಾಮ ತೇ ಲೋಕಾಃ” (ಈ. ಉ. 3) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥
ಯೇ ಪುನಃ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾಃ ಭಗವದ್ಭಕ್ತಿಲಕ್ಷಣೇ ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ —
ಮಹಾತ್ಮನಸ್ತು ಮಾಂ ಪಾರ್ಥ ದೈವೀಂ ಪ್ರಕೃತಿಮಾಶ್ರಿತಾಃ ।
ಭಜಂತ್ಯನನ್ಯಮನಸೋ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಭೂತಾದಿಮವ್ಯಯಂ ॥ 9-13 ॥
ಮಹಾತ್ಮಾನಸ್ತು ಅಕ್ಷುದ್ರಚಿತ್ತಾಃ ಮಾಂ ಈಶ್ವರಂ ಪಾರ್ಥ ದೈವೀಂ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ
ಶಮದಮದಯಾಶ್ರದ್ಧಾದಿಲಕ್ಷಣಾಂ ಆಶ್ರಿತಾಃ ಸಂತಃ ಭಜಂತಿ ಸೇವಂತೇ ಅನನ್ಯಮನಸಃ
ಅನನ್ಯಚಿತ್ತಾಃ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಭೂತಾದಿಂ ಭೂತಾನಾಂ ವಿಯದಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಚ ಆದಿಂ ಕಾರಣಂ
ಅವ್ಯಯಂ ॥ ಕಥಂ ? —
ಸತತಂ ಕೀರ್ತಯಂತೋ ಮಾಂ ಯತಂತಶ್ಚ ದೃಢವ್ರತಾಃ ।
ನಮಸ್ಯಂತಶ್ಚ ಮಾಂ ಭಕ್ತ್ಯಾ ನಿತ್ಯಯುಕ್ತಾ ಉಪಾಸತೇ ॥ 9-14 ॥
ಸತತಂ ಸರ್ವದಾ ಭಗವಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಮಾಂ ಕೀರ್ತಯಂತಃ, ಯತಂತಶ್ಚ
ಇಂದ್ರಿಯೋಪಸಂಹಾರಶಮದಮದಯಾಹಿಂಸಾದಿಲಕ್ಷಣೈಃ ಧರ್ಮೈಃ ಪ್ರಯತಂತಶ್ಚ,
ದೃಢವ್ರತಾಃ ದೃಢಂ ಸ್ಥಿರಂ ಅಚಾಲ್ಯಂ ವ್ರತಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ದೃಢವ್ರತಾಃ
ನಮಸ್ಯಂತಶ್ಚ ಮಾಂ ಹೃದಯೇಶಯಂ ಆತ್ಮಾನಂ ಭಕ್ತ್ಯಾ ನಿತ್ಯಯುಕ್ತಾಃ ಸಂತಃ
ಉಪಾಸತೇ ಸೇವಂತೇ ॥ ತೇ ಕೇನ ಕೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಉಪಾಸತೇ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ —
ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞೇನ ಚಾಪ್ಯನ್ಯೇ ಯಜಂತೋ ಮಾಮುಪಾಸತೇ ।
ಏಕತ್ವೇನ ಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ಬಹುಧಾ ವಿಶ್ವತೋಮುಖಂ ॥ 9-15 ॥
ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞೇನ ಜ್ಞಾನಮೇವ ಭಗವದ್ವಿಷಯಂ ಯಜ್ಞಃ ತೇನ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞೇನ,
ಯಜಂತಃ ಪೂಜಯಂತಃ ಮಾಂ ಈಶ್ವರಂ ಚ ಅಪಿ ಅನ್ಯೇ ಅನ್ಯಾಂ ಉಪಾಸನಾಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ
ಉಪಾಸತೇ । ತಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಂ — ಏಕತ್ವೇನ “ಏಕಮೇವ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ”
ಇತಿ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶನೇನ ಯಜಂತಃ ಉಪಾಸತೇ । ಕೇಚಿಚ್ಚ ಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ
“ಆದಿತ್ಯಚಂದ್ರಾದಿಭೇದೇನ ಸ ಏವ ಭಗವಾನ್ ವಿಷ್ಣುಃ ಅವಸ್ಥಿತಃ” ಇತಿ
ಉಪಾಸತೇ । ಕೇಚಿತ್ “ಬಹುಧಾ ಅವಸ್ಥಿತಃ ಸ ಏವ ಭಗವಾನ್ ಸರ್ವತೋಮುಖಃ
ವಿಶ್ವರೂಪಃ” ಇತಿ ತಂ ವಿಶ್ವರೂಪಂ ಸರ್ವತೋಮುಖಂ ಬಹುಧಾ ಬಹುಪ್ರಕಾರೇಣ
ಉಪಾಸತೇ ॥ ಯದಿ ಬಹುಭಿಃ ಪ್ರಕಾರೈಃ ಉಪಾಸತೇ, ಕಥಂ ತ್ವಾಮೇವ ಉಪಾಸತೇ ಇತಿ,
ಅತ ಆಹ —
ಅಹಂ ಕ್ರತುರಹಂ ಯಜ್ಞಃ ಸ್ವಧಾಹಮಹಮೌಷಧಂ ।
ಮಂತ್ರೋಽಹಮಹಮೇವಾಜ್ಯಮಹಮಗ್ನಿರಹಂ ಹುತಂ ॥ 9-16 ॥
ಅಹಂ ಕ್ರತುಃ ಶ್ರೌತಕರ್ಮಭೇದಃ ಅಹಮೇವ । ಅಹಂ ಯಜ್ಞಃ ಸ್ಮಾರ್ತಃ । ಕಿಂಚ
ಸ್ವಧಾ ಅನ್ನಂ ಅಹಂ, ಪಿತೃಭ್ಯೋ ಯತ್ ದೀಯತೇ । ಅಹಂ ಔಷಧಂ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಭಿಃ
ಯತ್ ಅದ್ಯತೇ ತತ್ ಔಷಧಶಬ್ದಶಬ್ದಿತಂ ವ್ರೀಹಿಯವಾದಿಸಾಧಾರಣಂ ।
ಅಥವಾ ಸ್ವಧಾ ಇತಿ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಸಾಧಾರಣಂ ಅನ್ನಂ, ಔಷಧಂ ಇತಿ
ವ್ಯಾಧ್ಯುಪಶಮನಾರ್ಥಂ ಭೇಷಜಂ । ಮಂತ್ರಃ ಅಹಂ, ಯೇನ ಪಿತೃಭ್ಯೋ
ದೇವತಾಭ್ಯಶ್ಚ ಹವಿಃ ದೀಯತೇ । ಅಹಮೇವ ಆಜ್ಯಂ ಹವಿಶ್ಚ । ಅಹಂ ಅಗ್ನಿಃ,
ಯಸ್ಮಿನ್ ಹೂಯತೇ ಹವಿಃ ಸಃ ಅಗ್ನಿಃ ಅಹಂ । ಅಹಂ ಹುತಂ ಹವನಕರ್ಮ ಚ ॥
ಕಿಂಚ —
ಪಿತಾಹಮಸ್ಯ ಜಗತೋ ಮಾತಾ ಧಾತಾ ಪಿತಾಮಹಃ ।
ವೇದ್ಯಂ ಪವಿತ್ರಮೋಂಕಾರ ಋಕ್ಸಾಮ ಯಜುರೇವ ಚ ॥ 9-17 ॥
ಪಿತಾ ಜನಯಿತಾ ಅಹಂ ಅಸ್ಯ ಜಗತಃ, ಮಾತಾ ಜನಯಿತ್ರೀ, ಧಾತಾ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ
ಪ್ರಾಣಿಭ್ಯೋ ವಿಧಾತಾ, ಪಿತಾಮಹಃ ಪಿತುಃ ಪಿತಾ, ವೇದ್ಯಂ ವೇದಿತವ್ಯಂ, ಪವಿತ್ರಂ
ಪಾವನಂ ಓಂಕಾರಃ, ಋಕ್ ಸಾಮ ಯಜುಃ ಏವ ಚ ॥ ಕಿಂಚ–
ಗತಿರ್ಭರ್ತಾ ಪ್ರಭುಃ ಸಾಕ್ಷೀ ನಿವಾಸಃ ಶರಣಂ ಸುಹೃತ್ ।
ಪ್ರಭವಃ ಪ್ರಲಯಃ ಸ್ಥಾನಂ ನಿಧಾನಂ ಬೀಜಮವ್ಯಯಂ ॥ 9-18 ॥
ಗತಿಃ ಕರ್ಮಫಲಂ, ಭರ್ತಾ ಪೋಷ್ಟಾ, ಪ್ರಭುಃ ಸ್ವಾಮೀ, ಸಾಕ್ಷೀ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ
ಕೃತಾಕೃತಸ್ಯ, ನಿವಾಸಃ ಯಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಾಣಿನೋ ನಿವಸಂತಿ, ಶರಣಂ ಆರ್ತಾನಾಂ,
ಪ್ರಪನ್ನಾನಾಮಾರ್ತಿಹರಃ । ಸುಹೃತ್ ಪ್ರತ್ಯುಪಕಾರಾನಪೇಕ್ಷಃ ಸನ್ ಉಪಕಾರೀ,
ಪ್ರಭವಃ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಜಗತಃ, ಪ್ರಲಯಃ ಪ್ರಲೀಯತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ಇತಿ, ತಥಾ ಸ್ಥಾನಂ
ತಿಷ್ಠತಿ ಅಸ್ಮಿನ್ ಇತಿ, ನಿಧಾನಂ ನಿಕ್ಷೇಪಃ ಕಾಲಾಂತರೋಪಭೋಗ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ,
ಬೀಜಂ ಪ್ರರೋಹಕಾರಣಂ ಪ್ರರೋಹಧರ್ಮಿಣಾಂ, ಅವ್ಯಯಂ ಯಾವತ್ಸಂಸಾರಭಾವಿತ್ವಾತ್
ಅವ್ಯಯಂ, ನ ಹಿ ಅಬೀಜಂ ಕಿಂಚಿತ್ ಪ್ರರೋಹತಿ ; ನಿತ್ಯಂ ಚ ಪ್ರರೋಹದರ್ಶನಾತ್
ಬೀಜಸಂತತಿಃ ನ ವ್ಯೇತಿ ಇತಿ ಗಮ್ಯತೇ ॥ ಕಿಂಚ —
ತಪಾಮ್ಯಹಮಹಂ ವರ್ಷಂ ನಿಗೃಹ್ಣಾಮ್ಯುತ್ಸೃಜಾಮಿ ಚ ।
ಅಮೃತಂ ಚೈವ ಮೃತ್ಯುಶ್ಚ ಸದಸಚ್ಚಾಹಮರ್ಜುನ ॥ 9-19 ॥
ತಪಾಮಿ ಅಹಂ ಆದಿತ್ಯೋ ಭೂತ್ವಾ ಕೈಶ್ಚಿತ್ ರಶ್ಮಿಭಿಃ ಉಲ್ಬಣೈಃ । ಅಹಂ
ವರ್ಷಂ ಕೈಶ್ಚಿತ್ ರಶ್ಮಿಭಿಃ ಉತ್ಸೃಜಾಮಿ । ಉತ್ಸೃಜ್ಯ ಪುನಃ ನಿಗೃಹ್ಣಾಮಿ
ಕೈಶ್ಚಿತ್ ರಶ್ಮಿಭಿಃ ಅಷ್ಟಭಿಃ ಮಾಸೈಃ ಪುನಃ ಉತ್ಸೃಜಾಮಿ ಪ್ರಾವೃಷಿ ।
ಅಮೃತಂ ಚೈವ ದೇವಾನಾಂ, ಮೃತ್ಯುಶ್ಚ ಮರ್ತ್ಯಾನಾಂ । ಸತ್ ಯಸ್ಯ ಯತ್
ಸಂಬಂಧಿತಯಾ ವಿದ್ಯಮಾನಂ ತತ್, ತದ್ವಿಪರೀತಂ ಅಸಚ್ಚ ಏವ ಅಹಂ ಅರ್ಜುನ ।
ನ ಪುನಃ ಅತ್ಯಂತಮೇವ ಅಸತ್ ಭಗವಾನ್, ಸ್ವಯಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣೇ ವಾ ಸದಸತೀ ॥
ಯೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೈಃ ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಕಾರೈಃ ಏಕತ್ವಪೃಥಕ್ತ್ವಾದಿವಿಜ್ಞಾನೈಃ ಯಜ್ಞೈಃ
ಮಾಂ ಪೂಜಯಂತಃ ಉಪಾಸತೇ ಜ್ಞಾನವಿದಃ, ತೇ ಯಥಾವಿಜ್ಞಾನಂ ಮಾಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ।
ಯೇ ಪುನಃ ಅಜ್ಞಾಃ ಕಾಮಕಾಮಾಃ —
ತ್ರೈವಿದ್ಯಾ ಮಾಂ ಸೋಮಪಾಃ ಪೂತಪಾಪಾ ಯಜ್ಞೈರಿಷ್ಟ್ವಾ ಸ್ವರ್ಗತಿಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯಂತೇ ।
ತೇ ಪುಣ್ಯಮಾಸಾದ್ಯ ಸುರೇಂದ್ರಲೋಕಮಶ್ನಂತಿ ದಿವ್ಯಾಂದಿವಿ ದೇವಭೋಗಾನ್ ॥ 9-20 ॥
ತ್ರೈವಿದ್ಯಾಃ ಋಗ್ಯಜುಃಸಾಮವಿದಃ ಮಾಂ ವಸ್ವಾದಿದೇವರೂಪಿಣಂ ಸೋಮಪಾಃ ಸೋಮಂ
ಪಿಬಂತೀತಿ ಸೋಮಪಾಃ, ತೇನೈವ ಸೋಮಪಾನೇನ ಪೂತಪಾಪಾಃ ಶುದ್ಧಕಿಲ್ಬಿಷಾಃ, ಯಜ್ಞೈಃ
ಅಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಾದಿಭಿಃ ಇಷ್ಟ್ವಾ ಪೂಜಯಿತ್ವಾ ಸ್ವರ್ಗತಿಂ ಸ್ವರ್ಗಗಮನಂ ಸ್ವರೇವ ಗತಿಃ
ಸ್ವರ್ಗತಿಃ ತಾಂ, ಪ್ರಾರ್ಥಯಂತೇ । ತೇ ಚ ಪುಣ್ಯಂ ಪುಣ್ಯಫಲಂ ಆಸಾದ್ಯ ಸಂಪ್ರಾಪ್ಯ
ಸುರೇಂದ್ರಲೋಕಂ ಶತಕ್ರತೋಃ ಸ್ಥಾನಂ ಅಶ್ನಂತಿ ಭುಂಜತೇ ದಿವ್ಯಾನ್ ದಿವಿ ಭವಾನ್
ಅಪ್ರಾಕೃತಾನ್ ದೇವಭೋಗಾನ್ ದೇವಾನಾಂ ಭೋಗಾನ್ ॥
ತೇ ತಂ ಭುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಂ ವಿಶಾಲಂ ಕ್ಷೀಣೇ ಪುಣ್ಯೇ ಮರ್ತ್ಯಲೋಕಂ ವಿಶಂತಿ ।
ಏವಂ ತ್ರಯೀಧರ್ಮಮನುಪ್ರಪನ್ನಾ ಗತಾಗತಂ ಕಾಮಕಾಮಾ ಲಭಂತೇ ॥ 9-21 ॥
ತೇ ತಂ ಭುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಂ ವಿಶಾಲಂ ವಿಸ್ತೀರ್ಣಂ ಕ್ಷೀಣೇ ಪುಣ್ಯೇ ಮರ್ತ್ಯಲೋಕಂ
ವಿಶಂತಿ ಆವಿಶಂತಿ । ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ತ್ರಯೀಧರ್ಮಂ ಕೇವಲಂ
ವೈದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಅನುಪ್ರಪನ್ನಾಃ ಗತಾಗತಂ ಗತಂ ಚ ಆಗತಂ ಚ ಗತಾಗತಂ
ಗಮನಾಗಮನಂ ಕಾಮಕಾಮಾಃ ಕಾಮಾನ್ ಕಾಮಯಂತೇ ಇತಿ ಕಾಮಕಾಮಾಃ ಲಭಂತೇ
ಗತಾಗತಮೇವ, ನ ತು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಕ್ವಚಿತ್ ಲಭಂತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಯೇ ಪುನಃ
ನಿಷ್ಕಾಮಾಃ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿನಃ —
ಅನನ್ಯಾಶ್ಚಿಂತಯಂತೋ ಮಾಂ ಯೇ ಜನಾಃ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ ।
ತೇಷಾಂ ನಿತ್ಯಾಭಿಯುಕ್ತಾನಾಂ ಯೋಗಕ್ಷೇಮಂ ವಹಾಮ್ಯಹಂ ॥ 9-22 ॥
ಅನನ್ಯಾಃ ಅಪೃಥಗ್ಭೂತಾಃ ಪರಂ ದೇವಂ ನಾರಾಯಣಂ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಗತಾಃ
ಸಂತಃ ಚಿಂತಯಂತಃ ಮಾಂ ಯೇ ಜನಾಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಃ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ, ತೇಷಾಂ
ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶಿನಾಂ ನಿತ್ಯಾಭಿಯುಕ್ತಾನಾಂ ಸತತಾಭಿಯೋಗಿನಾಂ ಯೋಗಕ್ಷೇಮಂ ಯೋಗಃ
ಅಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪಣಂ ಕ್ಷೇಮಃ ತದ್ರಕ್ಷಣಂ ತದುಭಯಂ ವಹಾಮಿ ಪ್ರಾಪಯಾಮಿ ಅಹಂ
; “ಜ್ಞಾನೀ ತ್ವಾತ್ಮೈವ ಮೇ ಮತಂ” (ಭ. ಗೀ. 7-18) “ಸ ಚ
ಮಮ ಪ್ರಿಯಃ” (ಭ. ಗೀ. 7-17) ಯಸ್ಮಾತ್, ತಸ್ಮಾತ್ ತೇ ಮಮ ಆತ್ಮಭೂತಾಃ
ಪ್ರಿಯಾಶ್ಚ ಇತಿ ॥ ನನು ಅನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಭಕ್ತಾನಾಂ ಯೋಗಕ್ಷೇಮಂ ವಹತ್ಯೇವ
ಭಗವಾನ್ । ಸತ್ಯಂ ವಹತ್ಯೇವ ; ಕಿಂತು ಅಯಂ ವಿಶೇಷಃ — ಅನ್ಯೇ ಯೇ ಭಕ್ತಾಃ
ತೇ ಆತ್ಮಾರ್ಥಂ ಸ್ವಯಮಪಿ ಯೋಗಕ್ಷೇಮಂ ಈಹಂತೇ ; ಅನನ್ಯದರ್ಶಿನಸ್ತು ನ ಆತ್ಮಾರ್ಥಂ
ಯೋಗಕ್ಷೇಮಂ ಈಹಂತೇ ; ನ ಹಿ ತೇ ಜೀವಿತೇ ಮರಣೇ ವಾ ಆತ್ಮನಃ ಗೃದ್ಧಿಂ ಕುರ್ವಂತಿ
; ಕೇವಲಮೇವ ಭಗವಚ್ಛರಣಾಃ ತೇ ; ಅತಃ ಭಗವಾನೇವ ತೇಷಾಂ ಯೋಗಕ್ಷೇಮಂ
ವಹತೀತಿ ॥ ನನು ಅನ್ಯಾ ಅಪಿ ದೇವತಾಃ ತ್ವಮೇವ ಚೇತ್, ತದ್ಭಕ್ತಾಶ್ಚ ತ್ವಾಮೇವ
ಯಜಂತೇ । ಸತ್ಯಮೇವಂ —
ಯೇಽಪ್ಯನ್ಯದೇವತಾಭಕ್ತಾ ಯಜಂತೇ ಶ್ರದ್ಧಯಾನ್ವಿತಾಃ ।
ತೇಽಪಿ ಮಾಮೇವ ಕೌಂತೇಯ ಯಜಂತ್ಯವಿಧಿಪೂರ್ವಕಂ ॥ 9-23 ॥
ಯೇಽಪಿ ಅನ್ಯದೇವತಾಭಕ್ತಾಃ ಅನ್ಯಾಸು ದೇವತಾಸು ಭಕ್ತಾಃ ಅನ್ಯದೇವತಾಭಕ್ತಾಃ ಸಂತಃ
ಯಜಂತೇ ಪೂಜಯಂತಿ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಆಸ್ತಿಕ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾ ಅನ್ವಿತಾಃ ಅನುಗತಾಃ, ತೇಽಪಿ
ಮಾಮೇವ ಕೌಂತೇಯ ಯಜಂತಿ ಅವಿಧಿಪೂರ್ವಕಂ ಅವಿಧಿಃ ಅಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಪೂರ್ವಕಂ
ಯಜಂತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕಸ್ಮಾತ್ ತೇ ಅವಿಧಿಪೂರ್ವಕಂ ಯಜಂತೇ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ;
ಯಸ್ಮಾತ್ —
ಅಹಂ ಹಿ ಸರ್ವಯಜ್ಞಾನಾಂ ಭೋಕ್ತಾ ಚ ಪ್ರಭುರೇವ ಚ ।
ನ ತು ಮಾಮಭಿಜಾನಂತಿ ತತ್ತ್ವೇನಾತಶ್ಚ್ಯವಂತಿ ತೇ ॥ 9-24 ॥
ಅಹಂ ಹಿ ಸರ್ವಯಜ್ಞಾನಾಂ ಶ್ರೌತಾನಾಂ ಸ್ಮಾರ್ತಾನಾಂ ಚ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಯಜ್ಞಾನಾಂ
ದೇವತಾತ್ಮತ್ವೇನ ಭೋಕ್ತಾ ಚ ಪ್ರಭುಃ ಏವ ಚ । ಮತ್ಸ್ವಾಮಿಕೋ ಹಿ ಯಜ್ಞಃ,
“ಅಧಿಯಜ್ಞೋಽಹಮೇವಾತ್ರ” (ಭ. ಗೀ. 8-4) ಇತಿ ಹಿ ಉಕ್ತಂ । ತಥಾ
ನ ತು ಮಾಂ ಅಭಿಜಾನಂತಿ ತತ್ತ್ವೇನ ಯಥಾವತ್ । ಅತಶ್ಚ ಅವಿಧಿಪೂರ್ವಕಂ ಇಷ್ಟ್ವಾ
ಯಾಗಫಲಾತ್ ಚ್ಯವಂತಿ ಪ್ರಚ್ಯವಂತೇ ತೇ ॥ ಯೇಽಪಿ ಅನ್ಯದೇವತಾಭಕ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನ
ಅವಿಧಿಪೂರ್ವಕಂ ಯಜಂತೇ, ತೇಷಾಮಪಿ ಯಾಗಫಲಂ ಅವಶ್ಯಂಭಾವಿ । ಕಥಂ
? —
ಯಾಂತಿ ದೇವವ್ರತಾ ದೇವಾನ್ಪಿತೄನ್ಯಾಂತಿ ಪಿತೃವ್ರತಾಃ ।
ಭೂತಾನಿ ಯಾಂತಿ ಭೂತೇಜ್ಯಾ ಯಾಂತಿ ಮದ್ಯಾಜಿನೋಽಪಿ ಮಾಂ ॥ 9-25 ॥
ಯಾಂತಿ ಗಚ್ಛಂತಿ ದೇವವ್ರತಾಃ ದೇವೇಷು ವ್ರತಂ ನಿಯಮೋ ಭಕ್ತಿಶ್ಚ
ಯೇಷಾಂ ತೇ ದೇವವ್ರತಾಃ ದೇವಾನ್ ಯಾಂತಿ । ಪಿತೄನ್ ಅಗ್ನಿಷ್ವಾತ್ತಾದೀನ್
ಯಾಂತಿ ಪಿತೃವ್ರತಾಃ ಶ್ರಾದ್ಧಾದಿಕ್ರಿಯಾಪರಾಃ ಪಿತೃಭಕ್ತಾಃ । ಭೂತಾನಿ
ವಿನಾಯಕಮಾತೃಗಣಚತುರ್ಭಗಿನ್ಯಾದೀನಿ ಯಾಂತಿ ಭೂತೇಜ್ಯಾಃ ಭೂತಾನಾಂ ಪೂಜಕಾಃ ।
ಯಾಂತಿ ಮದ್ಯಾಜಿನಃ ಮದ್ಯಜನಶೀಲಾಃ ವೈಷ್ಣವಾಃ ಮಾಮೇವ ಯಾಂತಿ । ಸಮಾನೇ ಅಪಿ
ಆಯಾಸೇ ಮಾಮೇವ ನ ಭಜಂತೇ ಅಜ್ಞಾನಾತ್, ತೇನ ತೇ ಅಲ್ಪಫಲಭಾಜಃ ಭವಂತಿ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ನ ಕೇವಲಂ ಮದ್ಭಕ್ತಾನಾಂ ಅನಾವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಅನಂತಫಲಂ,
ಸುಖಾರಾಧನಶ್ಚ ಅಹಂ । ಕಥಂ ? —
ಪತ್ರಂ ಪುಷ್ಪಂ ಫಲಂ ತೋಯಂ ಯೋ ಮೇ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ ।
ತದಹಂ ಭಕ್ತ್ಯುಪಹೃತಮಶ್ನಾಮಿ ಪ್ರಯತಾತ್ಮನಃ ॥ 9-26 ॥
ಪತ್ರಂ ಪುಷ್ಪಂ ಫಲಂ ತೋಯಂ ಉದಕಂ ಯಃ ಮೇ ಮಹ್ಯಂ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಯಚ್ಛತಿ,
ತತ್ ಅಹಂ ಪತ್ರಾದಿ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಉಪಹೃತಂ ಭಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಾಪಿತಂ
ಭಕ್ತ್ಯುಪಹೃತಂ ಅಶ್ನಾಮಿ ಗೃಹ್ಣಾಮಿ ಪ್ರಯತಾತ್ಮನಃ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧೇಃ ॥
ಯತಃ ಏವಂ, ಅತಃ —
ಯತ್ಕರೋಷಿ ಯದಶ್ನಾಸಿ ಯಜ್ಜುಹೋಷಿ ದದಾಸಿ ಯತ್ ।
ಯತ್ತಪಸ್ಯಸಿ ಕೌಂತೇಯ ತತ್ಕುರುಷ್ವ ಮದರ್ಪಣಂ ॥ 9-27 ॥
ಯತ್ ಕರೋಷಿ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಂ, ಯತ್ ಅಶ್ನಾಸಿ, ಯಚ್ಚ ಜುಹೋಷಿ ಹವನಂ
ನಿರ್ವರ್ತಯಸಿ ಶ್ರೌತಂ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ವಾ, ಯತ್ ದದಾಸಿ ಪ್ರಯಚ್ಛಸಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಭ್ಯಃ
ಹಿರಣ್ಯಾನ್ನಾಜ್ಯಾದಿ, ಯತ್ ತಪಸ್ಯಸಿ ತಪಃ ಚರಸಿ ಕೌಂತೇಯ, ತತ್ ಕುರುಷ್ವ
ಮದರ್ಪಣಂ ಮತ್ಸಮರ್ಪಣಂ ॥ ಏವಂ ಕುರ್ವತಃ ತವ ಯತ್ ಭವತಿ, ತತ್
ಶೃಣು —
ಶುಭಾಶುಭಫಲೈರೇವಂ ಮೋಕ್ಷ್ಯಸೇ ಕರ್ಮಬಂಧನೈಃ ।
ಸನ್ನ್ಯಾಸಯೋಗಯುಕ್ತಾತ್ಮಾ ವಿಮುಕ್ತೋ ಮಾಮುಪೈಷ್ಯಸಿ ॥ 9-28 ॥
ಶುಭಾಶುಭಫಲೈಃ ಶುಭಾಶುಭೇ ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೇ ಫಲೇ ಯೇಷಾಂ ತಾನಿ
ಶುಭಾಶುಭಫಲಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ತೈಃ ಶುಭಾಶುಭಫಲೈಃ ಕರ್ಮಬಂಧನೈಃ
ಕರ್ಮಾಣ್ಯೇವ ಬಂಧನಾನಿ ಕರ್ಮಬಂಧನಾನಿ ತೈಃ ಕರ್ಮಬಂಧನೈಃ ಏವಂ
ಮದರ್ಪಣಂ ಕುರ್ವನ್ ಮೋಕ್ಷ್ಯಸೇ । ಸೋಽಯಂ ಸನ್ನ್ಯಾಸಯೋಗೋ ನಾಮ, ಸನ್ನ್ಯಾಸಶ್ಚ
ಅಸೌ ಮತ್ಸಮರ್ಪಣತಯಾ ಕರ್ಮತ್ವಾತ್ ಯೋಗಶ್ಚ ಅಸೌ ಇತಿ, ತೇನ ಸನ್ನ್ಯಾಸಯೋಗೇನ
ಯುಕ್ತಃ ಆತ್ಮಾ ಅಂತಃಕರಣಂ ಯಸ್ಯ ತವ ಸಃ ತ್ವಂ ಸನ್ನ್ಯಾಸಯೋಗಯುಕ್ತಾತ್ಮಾ ಸನ್
ವಿಮುಕ್ತಃ ಕರ್ಮಬಂಧನೈಃ ಜೀವನ್ನೇವ ಪತಿತೇ ಚಾಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ಮಾಂ ಉಪೈಷ್ಯಸಿ
ಆಗಮಿಷ್ಯಸಿ ॥ ರಾಗದ್ವೇಷವಾನ್ ತರ್ಹಿ ಭಗವಾನ್, ಯತೋ ಭಕ್ತಾನ್ ಅನುಗೃಹ್ಣಾತಿ,
ನ ಇತರಾನ್ ಇತಿ । ತತ್ ನ —
ಸಮೋಽಹಂ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ನ ಮೇ ದ್ವೇಷ್ಯೋಽಸ್ತಿ ನ ಪ್ರಿಯಃ ।
ಯೇ ಭಜಂತಿ ತು ಮಾಂ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಮಯಿ ತೇ ತೇಷು ಚಾಪ್ಯಹಂ ॥ 9-29 ॥
ಸಮಃ ತುಲ್ಯಃ ಅಹಂ ಸರ್ವಭೂತೇಷು । ನ ಮೇ ದ್ವೇಷ್ಯಃ ಅಸ್ತಿ ನ ಪ್ರಿಯಃ ।
ಅಗ್ನಿವತ್ ಅಹಂ — ದೂರಸ್ಥಾನಾಂ ಯಥಾ ಅಗ್ನಿಃ ಶೀತಂ ನ ಅಪನಯತಿ, ಸಮೀಪಂ
ಉಪಸರ್ಪತಾಂ ಅಪನಯತಿ ; ತಥಾ ಅಹಂ ಭಕ್ತಾನ್ ಅನುಗೃಹ್ಣಾಮಿ, ನ ಇತರಾನ್ । ಯೇ
ಭಜಂತಿ ತು ಮಾಂ ಈಶ್ವರಂ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಮಯಿ ತೇ — ಸ್ವಭಾವತ ಏವ, ನ ಮಮ
ರಾಗನಿಮಿತ್ತಂ — ವರ್ತಂತೇ । ತೇಷು ಚ ಅಪಿ ಅಹಂ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ವರ್ತೇ,
ನ ಇತರೇಷು । ನ ಏತಾವತಾ ತೇಷು ದ್ವೇಷೋ ಮಮ ॥ ಶೃಣು ಮದ್ಭಕ್ತೇರ್ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ
—
ಅಪಿ ಚೇತ್ಸುದುರಾಚಾರೋ ಭಜತೇ ಮಾಮನನ್ಯಭಾಕ್ ।
ಸಾಧುರೇವ ಸ ಮಂತವ್ಯಃ ಸಮ್ಯಗ್ವ್ಯವಸಿತೋ ಹಿ ಸಃ ॥ 9-30 ॥
ಅಪಿ ಚೇತ್ ಯದ್ಯಪಿ ಸುದುರಾಚಾರಃ ಸುಷ್ಠು ದುರಾಚಾರಃ ಅತೀವ ಕುತ್ಸಿತಾಚಾರೋಽಪಿ
ಭಜತೇ ಮಾಂ ಅನನ್ಯಭಾಕ್ ಅನನ್ಯಭಕ್ತಿಃ ಸನ್, ಸಾಧುರೇವ ಸಮ್ಯಗ್ವೃತ್ತ
ಏವ ಸಃ ಮಂತವ್ಯಃ ಜ್ಞಾತವ್ಯಃ ; ಸಮ್ಯಕ್ ಯಥಾವತ್ ವ್ಯವಸಿತೋ ಹಿ ಸಃ,
ಯಸ್ಮಾತ್ ಸಾಧುನಿಶ್ಚಯಃ ಸಃ ॥ ಉತ್ಸೃಜ್ಯ ಚ ಬಾಹ್ಯಾಂ ದುರಾಚಾರತಾಂ ಅಂತಃ
ಸಮ್ಯಗ್ವ್ಯವಸಾಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ —
ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಭವತಿ ಧರ್ಮಾತ್ಮಾ ಶಶ್ವಚ್ಛಾಂತಿಂ ನಿಗಚ್ಛತಿ ।
ಕೌಂತೇಯ ಪ್ರತಿಜಾನೀಹಿ ನ ಮೇ ಭಕ್ತಃ ಪ್ರಣಶ್ಯತಿ ॥ 9-31 ॥
ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಶೀಘ್ರಂ ಭವತಿ ಧರ್ಮಾತ್ಮಾ ಧರ್ಮಚಿತ್ತಃ ಏವ । ಶಶ್ವತ್ ನಿತ್ಯಂ
ಶಾಂತಿಂ ಚ ಉಪಶಮಂ ನಿಗಚ್ಛತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಶೃಣು ಪರಮಾರ್ಥಂ,
ಕೌಂತೇಯ ಪ್ರತಿಜಾನೀಹಿ ನಿಶ್ಚಿತಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ ಕುರು, ನ ಮೇ ಮಮ ಭಕ್ತಃ
ಮಯಿ ಸಮರ್ಪಿತಾಂತರಾತ್ಮಾ ಮದ್ಭಕ್ತಃ ನ ಪ್ರಣಶ್ಯತಿ ಇತಿ ॥ ಕಿಂಚ —
ಮಾಂ ಹಿ ಪಾರ್ಥ ವ್ಯಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಯೇಽಪಿ ಸ್ಯುಃ ಪಾಪಯೋನಯಃ ।
ಸ್ತ್ರಿಯೋ ವೈಶ್ಯಾಸ್ತಥಾ ಶೂದ್ರಾಸ್ತೇಽಪಿ ಯಾಂತಿ ಪರಾಂ ಗತಿಂ ॥ 9-32 ॥
ಮಾಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಪಾರ್ಥ ವ್ಯಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಮಾಂ ಆಶ್ರಯತ್ವೇನ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಯೇಽಪಿ ಸ್ಯುಃ
ಭವೇಯುಃ ಪಾಪಯೋನಯಃ ಪಾಪಾ ಯೋನಿಃ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಪಾಪಯೋನಯಃ ಪಾಪಜನ್ಮಾನಃ । ಕೇ
ತೇ ಇತಿ, ಆಹ — ಸ್ತ್ರಿಯಃ ವೈಶ್ಯಾಃ ತಥಾ ಶೂದ್ರಾಃ ತೇಽಪಿ ಯಾಂತಿ ಗಚ್ಛಂತಿ
ಪರಾಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಂ ಗತಿಂ ॥
ಕಿಂ ಪುನರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಪುಣ್ಯಾ ಭಕ್ತಾ ರಾಜರ್ಷಯಸ್ತಥಾ ।
ಅನಿತ್ಯಮಸುಖಂ ಲೋಕಮಿಮಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಭಜಸ್ವ ಮಾಂ ॥ 9-33 ॥
ಕಿಂ ಪುನಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಪುಣ್ಯಾಃ ಪುಣ್ಯಯೋನಯಃ ಭಕ್ತಾಃ ರಾಜರ್ಷಯಃ ತಥಾ ।
ರಾಜಾನಶ್ಚ ತೇ ಋಷಯಶ್ಚ ರಾಜರ್ಷಯಃ । ಯತಃ ಏವಂ, ಅತಃ ಅನಿತ್ಯಂ
ಕ್ಷಣಭಂಗುರಂ ಅಸುಖಂ ಚ ಸುಖವರ್ಜಿತಂ ಇಮಂ ಲೋಕಂ ಮನುಷ್ಯಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ
ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನಂ ದುರ್ಲಭಂ ಮನುಷ್ಯತ್ವಂ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಭಜಸ್ವ ಸೇವಸ್ವ ಮಾಂ ॥
ಕಥಂ —
ಮನ್ಮನಾ ಭವ ಮದ್ಭಕ್ತೋ ಮದ್ಯಾಜೀ ಮಾಂ ನಮಸ್ಕುರು ।
ಮಾಮೇವೈಷ್ಯಸಿ ಯುಕ್ತ್ವೈವಮಾತ್ಮಾನಂ ಮತ್ಪರಾಯಣಃ ॥ 9-34 ॥
ಮಯಿ ವಾಸುದೇವೇ ಮನಃ ಯಸ್ಯ ತವ ಸ ತ್ವಂ ಮನ್ಮನಾಃ ಭವ । ತಥಾ ಮದ್ಭಕ್ತಃ
ಭವ ಮದ್ಯಾಜೀ ಮದ್ಯಜನಶೀಲಃ ಭವ । ಮಾಂ ಏವ ಚ ನಮಸ್ಕುರು । ಮಾಂ ಏವ
ಈಶ್ವರಂ ಏಷ್ಯಸಿ ಆಗಮಿಷ್ಯಸಿ ಯುಕ್ತ್ವಾ ಸಮಾಧಾಯ ಚಿತ್ತಂ । ಏವಂ ಆತ್ಮಾನಂ,
ಅಹಂ ಹಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಆತ್ಮಾ, ಪರಾ ಚ ಗತಿಃ, ಪರಂ ಅಯನಂ,
ತಂ ಮಾಂ ಏವಂಭೂತಂ, ಏಷ್ಯಸಿ ಇತಿ ಅತೀತೇನ ಸಂಬಂಧಃ, ಮತ್ಪರಾಯಣಃ ಸನ್
ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಸೂಪನಿಷತ್ಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ
ಶ್ರೀಕೃಷ್ನಾರ್ಜುನಸಂವಾದೇ ರಾಜವಿದ್ಯಾರಾಯಗುಹ್ಯಯೋಗೋ ನಾಮ ನವಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥9 ॥
ಇತಿ
ಶ್ರೀಮದ್-ಪರಮಹಂಸ-ಪರಿವ್ರಾಜಕ-ಆಚಾರ್ಯ-ಪೂಜ್ಯಪಾದ-ಶ್ರೀಶಂಕರ-ಭಗವತಾ
ಕೃತೌ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ-ಭಾಷ್ಯೇ ರಾಜವಿದ್ಯಾ-ರಾಯಗುಹ್ಯ-ಯೋಗಃ ನಾಮ
ನವಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
॥ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ ಶಾಂಕರ-ಭಾಷ್ಯಂ ॥ ॥ ದಶಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
ಸಪ್ತಮೇ ಅಧ್ಯಾಯೇ ಭಗವತಃ ತತ್ತ್ವಂ ವಿಭೂತಯಃ ಚ ಪ್ರಕಾಶಿತಾಃ, ನವಮೇ ಚ ।
ಅಥ ಇದಾನೀಂ ಯೇಷು ಯೇಷು ಭಾವೇಷು ಚಿಂತ್ಯಃ ಭಗವಾನ್, ತೇ ತೇ ಭಾವಾಃ ವಕ್ತವ್ಯಾಃ,
ತತ್ತ್ವಂ ಚ ಭಗವತಃ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಉಕ್ತಂ ಅಪಿ, ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್, ಇತಿ ಅತಃ
ಶ್ರೀ-ಭಗವಾನ್ ಉವಾಚ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಭೂಯ ಏವ ಮಹಾಬಾಹೋ ಶೃಣು ಮೇ ಪರಮಂ ವಚಃ ।
ಯತ್ತೇಽಹಂ ಪ್ರೀಯಮಾಣಾಯ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಹಿತಕಾಮ್ಯಯಾ ॥ 10-1 ॥
ಭೂಯಃ ಏವ ಭೂಯಃ ಪುನಃ ಹೇ ಮಹಾಬಾಹೋ ಶೃಣು ಮೇ ಮದೀಯಂ ಪರಮಂ
ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ನಿರತಿಶಯ-ವಸ್ತುನಃ ಪ್ರಕಾಶಕಂ ವಚಃ ವಾಕ್ಯಂ ಯತ್ ಪರಮಂ
ತೇ ತುಭ್ಯಂ ಪ್ರೀಯಮಾಣಾಯ — ಮತ್-ವಚನಾತ್ ಪ್ರೀಯಸೇ ತ್ವಂ ಅತೀವ ಅಮೃತಂ
ಇವ ಪಿಬನ್, ತತಃ — ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಹಿತ-ಕಾಮ್ಯಯಾ ಹಿತ-ಇಚ್ಛಯಾ ॥ ಕಿಂ
ಅರ್ಥಂ ಅಹಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಇತಿ ಅತಃ ಆಹ —
ನ ಮೇ ವಿದುಃ ಸುರಗಣಾಃ ಪ್ರಭವಂ ನ ಮಹರ್ಷಯಃ ।
ಅಹಮಾದಿರ್ಹಿ ದೇವಾನಾಂ ಮಹರ್ಷೀಣಾಂ ಚ ಸರ್ವಶಃ ॥ 10-2 ॥
ನ ಮೇ ವಿದುಃ ನ ಜಾನಂತಿ ಸುರ-ಗಣಾಃ ಬ್ರಹ್ಮಾ-ಆದಯಃ । ಕಿಂ ತೇ ನ
ವಿದುಃ? ಮಮ ಪ್ರಭವಂ ಪ್ರಭಾವಂ ಪ್ರಭು-ಶಕ್ತಿ-ಅತಿಶಯಂ, ಅಥವಾ
ಪ್ರಭವಂ ಪ್ರಭವನಂ ಉತ್ಪತ್ತಿಂ । ನ ಅಪಿ ಮಹರ್ಷಯಃ ಭೃಗು-ಆದಯಃ
ವಿದುಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ತೇ ನ ವಿದುಃ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ — ಅಹಂ ಆದಿಃ ಕಾರಣಂ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್
ದೇವಾನಾಂ ಮಹರ್ಷೀಣಾಂ ಚ ಸರ್ವಶಃ ಸರ್ವ-ಪ್ರಕಾರೈಃ ॥ ಕಿಂ ಚ —
ಯೋ ಮಾಮಜಮನಾದಿಂ ಚ ವೇತ್ತಿ ಲೋಕಮಹೇಶ್ವರಂ ।
ಅಸಮ್ಮೂಢಃ ಸ ಮರ್ತ್ಯೇಷು ಸರ್ವಪಾಪೈಃ ಪ್ರಮುಚ್ಯತೇ ॥ 10-3 ॥
ಯಃ ಮಾಂ ಅಜಂ ಅನಾದಿಂ ಚ, ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಹಂ ಆದಿಃ ದೇವಾನಾಂ ಮಹರ್ಷೀಣಾಂ ಚ,
ನ ಮಮ ಅನ್ಯಃ ಆದಿಃ ವಿದ್ಯತೇ; ಅತಃ ಅಹಂ ಅಜಃ ಅನಾದಿಃ ಚ; ಅನಾದಿತ್ವಂ ಅಜತ್ವೇ
ಹೇತುಃ, ತಂ ಮಾಂ ಅಜಂ ಅನಾದಿಂ ಚ ಯಃ ವೇತ್ತಿ ವಿಜಾನಾತಿ ಲೋಕ-ಮಹೇಶ್ವರಂ
ಲೋಕಾನಾಂ ಮಹಾಂತಂ ಈಶ್ವರಂ ತುರೀಯಂ ಅಜ್ಞಾನ-ತತ್-ಕಾರ್ಯ-ವರ್ಜಿತಂ ಅಸಮ್ಮೂಢಃ
ಸಮ್ಮೋಹ-ವರ್ಜಿತಃ ಸಃ ಮರ್ತ್ಯೇಷು ಮನುಷ್ಯೇಷು, ಸರ್ವ-ಪಾಪೈಃ ಸರ್ವೈಃ
ಪಾಪೈಃ ಮತಿಪೂರ್ವ-ಅಮತಿಪೂರ್ವ-ಕೃತೈಃ ಪ್ರಮುಚ್ಯತೇ ಪ್ರಮೋಕ್ಷ್ಯತೇ ॥
ಇತಃ ಚ ಅಹಂ ಮಹೇಶ್ವರಃ ಲೋಕಾನಾಂ —
ಬುದ್ಧಿರ್ಜ್ಞಾನಮಸಮ್ಮೋಹಃ ಕ್ಷಮಾ ಸತ್ಯಂ ದಮಃ ಶಮಃ ।
ಸುಖಂ ದುಃಖಂ ಭವೋಽಭಾವಃ ಭಯಂ ಚಾಭಯಮೇವ ಚ ॥ 10-4 ॥
ಬುದ್ಧಿಃ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮ-ಆದಿ-ಅರ್ಥ-ಅವಬೋಧನ-ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ,
ತದ್ವಂತಂ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ಇತಿ ಹಿ ವದಂತಿ । ಜ್ಞಾನಂ
ಆತ್ಮಾ-ಆದಿ-ಪದ-ಅರ್ಥಾನಾಂ-ಅವಬೋಧಃ । ಅಸಮ್ಮೋಹಃ ಪ್ರತಿ-ಉತ್ಪನ್ನೇಷು
ಬೋದ್ಧವ್ಯೇಷು ವಿವೇಕ-ಪೂರ್ವಿಕಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ । ಕ್ಷಮಾ ಆಕ್ರುಷ್ಟಸ್ಯ ತಾಡಿತಸ್ಯ
ವಾ ಅವಿಕೃತ-ಚಿತ್ತತಾ । ಸತ್ಯಂ ಯಥಾ-ದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಯಥಾ-ಶ್ರುತಸ್ಯ ಚ
ಆತ್ಮ-ಅನುಭವಸ್ಯ ಪರ-ಬುದ್ಧಿ-ಸಂಕ್ರಾಂತಯೇ ತಥಾ ಏವ ಉಚ್ಚಾರ್ಯಮಾಣಾ ವಾಕ್
ಸತ್ಯಂ ಉಚ್ಯತೇ । ದಮಃ ಬಾಹ್ಯ-ಇಂದ್ರಿಯ-ಉಪಶಮಃ । ಶಮಃ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ
ಉಪಶಮಃ । ಸುಖಂ ಆಹ್ಲಾದಃ । ದುಃಖಂ ಸಂತಾಪಃ । ಭವಃ ಉದ್ಭವಃ । ಅಭಾವಃ
ತತ್-ವಿಪರ್ಯಯಃ । ಭಯಂ ಚ ತ್ರಾಸಃ, ಅಭಯಂ ಏವ ಚ ತತ್-ವಿಪರೀತಂ ॥
ಅಹಿಂಸಾ ಸಮತಾ ತುಷ್ಟಿಃ ತಪೋ ದಾನಂ ಯಶೋಽಯಶಃ ।
ಭವಂತಿ ಭಾವಾ ಭೂತಾನಾಂ ಮತ್ತ ಏವ ಪೃಥಗ್ವಿಧಾಃ ॥ 10-5 ॥
ಅಹಿಂಸಾ ಅಪೀಡಾ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ । ಸಮತಾ ಸಮ-ಚಿತ್ತತಾ । ತುಷ್ಟಿಃ ಸಂತೋಷಃ
ಪರ್ಯಾಪ್ತ-ಬುದ್ಧಿಃ-ಲಾಭೇಷು । ತಪಃ ಇಂದ್ರಿಯ-ಸಂಯಮ-ಪೂರ್ವಕಂ ಶರೀರ-ಪೀಡನಂ ।
ದಾನಂ ಯಥಾ-ಶಕ್ತಿ ಸಂವಿಭಾಗಃ । ಯಶಃ ಧರ್ಮ-ನಿಮಿತ್ತಾ ಕೀರ್ತಿಃ । ಅಯಶಃ
ತು ಅಧರ್ಮ-ನಿಮಿತ್ತಾ ಅಕೀರ್ತಿಃ । ಭವಂತಿ ಭಾವಾಃ ಯಥೋಕ್ತಾಃ ಬುದ್ಧಿ-ಆದಯಃ
ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಮತ್ತಃ ಏವ ಈಶ್ವರಾತ್ ಪೃಥಗ್-ವಿಧಾಃ ನಾನಾ-ವಿಧಾಃ
ಸ್ವ-ಕರ್ಮ-ಅನುರೂಪೇಣ ॥ ಕಿಂ ಚ —
ಮಹರ್ಷಯಃ ಸಪ್ತ ಪೂರ್ವೇ ಚತ್ವಾರೋ ಮನವಸ್ತಥಾ ।
ಮದ್ಭಾವಾ ಮಾನಸಾ ಜಾತಾಃ ಯೇಷಾಂ ಲೋಕ ಇಮಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ॥ 10-6 ॥
ಮಹರ್ಷಯಃ ಸಪ್ತ ಭೃಗಿ-ಆದಯಃ ಪೂರ್ವೇ ಅತೀತ-ಕಾಲ-ಸಂಬಂಧಿನಃ,
ಚತ್ವಾರಃ ಮನವಃ ತಥಾ ಸಾವರ್ಣಾಃ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ, ತೇ ಚ ಮತ್-ಭಾವಾಃ
ಮತ್-ಗತ-ಭಾವನಾಃ ವೈಷ್ಣವೇನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಉಪೇತಾಃ, ಮಾನಸಾಃ ಮನಸ ಏವ
ಉತ್ಪಾದಿತಾಃ ಮಯಾ ಜಾತಾಃ ಉತ್ಪನ್ನಾಃ, ಯೇಷಾಂ ಮನೂನಾಂ ಮಹರ್ಷೀಣಾಂ ಚ ಸೃಷ್ಟಿಃ
ಲೋಕೇ ಇಮಾಃ ಸ್ಥಾವರ-ಜಂಗಮ-ಲಕ್ಷಣಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ॥
ಏತಾಂ ವಿಭೂತಿಂ ಯೋಗಂ ಚ ಮಮ ಯೋ ವೇತ್ತಿ ತತ್ತ್ವತಃ ।
ಸೋಽವಿಕಂಪೇನ ಯೋಗೇನ ಯುಜ್ಯತೇ ನಾತ್ರ ಸಂಶಯಃ ॥ 10-7 ॥
ಏತಾಂ ಯಥೋಕ್ತಾಂ ವಿಭೂತಿಂ ವಿಸ್ತಾರಂ ಯೋಗಂ ಚ ಯುಕ್ತಿಂ ಚ ಆತ್ಮನಃ ಘಟನಂ,
ಅಥವಾ ಯೋಗ-ಐಶ್ವರ್ಯ-ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಯೋಗಜಂ ಯೋಗಃ ಉಚ್ಯತೇ,
ಮಮ ಮದೀಯಂ ಯೋಗಂ ಯಃ ವೇತ್ತಿ ತತ್ತ್ವತಃ ತತ್ತ್ವೇನ ಯಥಾವತ್ ಇತಿ ಏತತ್, ಸಃ
ಅವಿಕಂಪೇನ ಅಪ್ರಚಲಿತೇನ ಯೋಗೇನ ಸಮ್ಯಗ್-ದರ್ಶನ-ಸ್ಥೈರ್ಯ-ಲಕ್ಷಣೇನ
ಯುಜ್ಯತೇ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ನ ಅತ್ರ ಸಂಶಯಃ ನ ಅಸ್ಮಿನ್ ಅರ್ಥೇ ಸಂಶಯಃ ಅಸ್ತಿ ॥
ಕೀದೃಶೇನ ಅವಿಕಂಪೇನ ಯೋಗೇನ ಯುಜ್ಯತೇ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ —
ಅಹಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಭವಃ ಮತ್ತಃ ಸರ್ವಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ।
ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಭಜಂತೇ ಮಾಂ ಬುಧಾ ಭಾವಸಮನ್ವಿತಾಃ ॥ 10-8 ॥
ಅಹಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಾಸುದೇವ-ಆಖ್ಯಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪ್ರಭವಃ
ಉತ್ಪತ್ತಿಃ । ಮತ್ತಃ ಏವ ಸ್ಥಿತಿ-ನಾಶ-ಕ್ರಿಯಾ-ಫಲ-ಉಪಭೋಗ-ಲಕ್ಷಣಂ
ವಿಕ್ರಿಯಾ-ರೂಪಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಇತಿ ಏವಂ ಮತ್ವಾ ಭಜಂತೇ ಸೇವಂತೇ
ಮಾಂ ಬುಧಾಃ ಅವಗತ-ಪರಮಾರ್ಥ-ತತ್ತ್ವಾಃ, ಭಾವ-ಸಮನ್ವಿತಾಃ ಭಾವಃ ಭಾವನಾ
ಪರಮಾರ್ಥ-ತತ್ತ್ವ-ಅಭಿನಿವೇಶಃ ತೇನ ಸಮನ್ವಿತಾಃ ಸಂಯುಕ್ತಾಃ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ ॥
ಕಿಂ ಚ —
ಮಚ್ಚಿತ್ತಾ ಮದ್ಗತಪ್ರಾಣಾಃ ಬೋಧಯಂತಃ ಪರಸ್ಪರಂ ।
ಕಥಯಂತಶ್ಚ ಮಾಂ ನಿತ್ಯಂ ತುಷ್ಯಂತಿ ಚ ರಮಂತಿ ಚ ॥ 10-9 ॥
ಮತ್-ಚಿತ್ತಾಃ, ಮಯಿ ಚಿತ್ತಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಮತ್-ಚಿತ್ತಾಃ, ಮತ್-ಗತ-ಪ್ರಾಣಾಃ ಮಾಂ
ಗತಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ಚಕ್ಷುಃ-ಆದಯಃ ಪ್ರಾಣಾಃ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಮತ್-ಗತ-ಪ್ರಾಣಾಃ, ಮಯಿ
ಉಪಸಂಹೃತ-ಕರಣಾಃ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ । ಅಥವಾ, ಮತ್-ಗತ-ಪ್ರಾಣಾಃ ಮತ್-ಗತ-ಜೀವನಾಃ
ಇತಿ ಏತತ್ । ಬೋಧಯಂತಃ ಅವಗಮಯಂತಃ ಪರಸ್ಪರಂ ಅನ್ಯೋನ್ಯಂ, ಕಥಯಂತಃ ಚ
ಜ್ಞಾನ-ಬಲ-ವೀರ್ಯ-ಆದಿ-ಧರ್ಮೈಃ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಮಾಂ, ತುಷ್ಯಂತಿ ಚ ಪರಿತೋಷಂ
ಉಪಯಾಂತಿ ಚ ರಮಂತಿ ಚ ರತಿಂ ಚ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ಪ್ರಿಯ-ಸಂಗತಿ ಏವ ॥ ಯೇ
ಯಥೋಕ್ತೈಃ ಪ್ರಕಾರೈಃ ಭಜಂತೇ ಮಾಂ ಭಕ್ತಾಃ ಸಂತಃ —
ತೇಷಾಂ ಸತತಯುಕ್ತಾನಾಂ ಭಜತಾಂ ಪ್ರೀತಿಪೂರ್ವಕಂ ।
ದದಾಮಿ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಂ ತಂ ಯೇನ ಮಾಮುಪಯಾಂತಿ ತೇ ॥ 10-10 ॥
ತೇಷಾಂ ಸತತ-ಯುಕ್ತಾನಾಂ ನಿತ್ಯ-ಅಭಿಯುಕ್ತಾನಾಂ
ನಿವೃತ್ತ-ಸರ್ವ-ಬಾಹ್ಯ-ಏಷಣಾನಾಂ ಭಜತಾಂ ಸೇವಮಾನಾನಾಂ । ಕಿಂ
ಅರ್ಥಿತ್ವ-ಆದಿನಾ ಕಾರಣೇನ? ನ ಇತಿ ಆಹ — ಪ್ರೀತಿ-ಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರೀತಿಃ ಸ್ನೇಹಃ
ತತ್-ಪೂರ್ವಕಂ ಮಾಂ ಭಜತಾಂ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ । ದದಾಮಿ ಪ್ರಯಚ್ಛಾಮಿ ಬುದ್ಧಿ-ಯೋಗಂ
ಬುದ್ಧಿಃ ಸಮ್ಯಗ್-ದರ್ಶನಂ ಮತ್-ತತ್ತ್ವ-ವಿಷಯಂ ತೇನ ಯೋಗಃ ಬುದ್ಧಿ-ಯೋಗಃ
ತಂ ಬುದ್ಧಿ-ಯೋಗಂ, ಯೇನ ಬುದ್ಧಿ-ಯೋಗೇನ ಸಮ್ಯಗ್-ದರ್ಶನ-ಲಕ್ಷಣೇನ
ಮಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಆತ್ಮ-ಭೂತಂ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಉಪಯಾಂತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ ।
ಕೇ? ತೇ ಯೇ ಮತ್-ಚಿತ್ತತ್ವ-ಆದಿ-ಪ್ರಕಾರೈಃ ಮಾಂ ಭಜಂತೇ ॥ ಕಿಂ ಅರ್ಥಂ,
ಕಸ್ಯ ವಾ, ತ್ವತ್-ಪ್ರಾಪ್ತಿ-ಪ್ರತಿಬಂಧ-ಹೇತೋಃ ನಾಶಕಂ ಬುದ್ಧಿ-ಯೋಗಂ ತೇಷಾಂ
ತ್ವತ್-ಭಕ್ತಾನಾಂ ದದಾಸಿ ಇತಿ ಅಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಆಹ —
ತೇಷಾಮೇವಾನುಕಂಪಾರ್ಥಂ ಅಹಮಜ್ಞಾನಜಂ ತಮಃ ।
ನಾಶಯಾಮ್ಯಾತ್ಮಭಾವಸ್ಥಃ ಜ್ಞಾನದೀಪೇನ ಭಾಸ್ವತಾ ॥ 10-11 ॥
ತೇಷಾಂ ಏವ ಕಥಂ ನು ನಾಮ ಶ್ರೇಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಅನುಕಂಪ-ಅರ್ಥಂ ದಯಾ-ಹೇತೋಃ
ಅಹಂ ಅಜ್ಞಾನ-ಜಂ ಅವಿವೇಕತಃ ಜಾತಂ ಮಿಥ್ಯಾ-ಪ್ರತ್ಯಯ-ಲಕ್ಷಣಂ
ಮೋಹ-ಅಂಧಕಾರಂ ತಮಃ ನಾಶಯಾಮಿ, ಆತ್ಮ-ಭಾವಸ್ಥಃ ಆತ್ಮನಃ
ಭಾವಃ ಅಂತಃಕರಣ-ಆಶಯಃ ತಸ್ಮಿನ್ ಏವ ಸ್ಥಿತಃ ಸನ್ ಜ್ಞಾನ-ದೀಪೇನ
ವಿವೇಕ-ಪ್ರತ್ಯಯ-ರೂಪೇಣ ಭಕ್ತಿ-ಪ್ರಸಾದ-ಸ್ನೇಹ-ಭಿಷಿಕ್ತೇನ
ಮತ್-ಭಾವನಾ-ಅಭಿನಿವೇಶ-ವಾತ-ಈರಿತೇನ
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯ-ಆದಿ-ಸಾಧನ-ಸಂಸ್ಕಾರವತ್-ಪ್ರಜ್ಞಾ-ಆವರ್ತಿನಾ
ವಿರಕ್ತ-ಅಂತಃಕರಣ-ಆಧಾರೇಣ
ವಿಷಯ-ವ್ಯಾವೃತ್ತ-ಚಿತ್ತ-ರಾಗ-ದ್ವೇಷ-ಅಕಲುಷಿತ-
ನಿವಾತ-ಅಪವರಕ-ಸ್ಥೇನ
ನಿತ್ಯ-ಪ್ರವೃತ್ತ-ಏಕಾಗ್ರ್ಯ-ಧ್ಯಾನ-ಜನಿತ-ಸಮ್ಯಗ್-ದರ್ಶನ-ಭಾಸ್ವತಾ
ಜ್ಞಾನ-ದೀಪೇನ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ ॥ ಯಥೋಕ್ತಾಂ ಭಗವತಃ ವಿಭೂತಿಂ ಯೋಗಂ ಚ
ಶ್ರುತ್ವಾ ಅರ್ಜುನಃ ಉವಾಚ —
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಂ ಧಾಮ ಪವಿತ್ರಂ ಪರಮಂ ಭವಾನ್ ।
ಪುರುಷಂ ಶಾಶ್ವತಂ ದಿವ್ಯಂ ಆದಿದೇವಮಜಂ ವಿಭುಂ ॥ 10-12 ॥
ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪರಂ ಧಾಮ ಪರಂ ತೇಜಃ ಪವಿತ್ರಂ ಪಾವನಂ
ಪರಮಂ ಪ್ರಕೃ-ಷ್ಟಂ ಭವಾನ್ । ಪುರಷಂ ಶಾಶ್ವತಂ ನಿತ್ಯಂ ದಿವ್ಯಂ ದಿವಿ
ಭವಂ ಆದಿ-ದೇವಂ ಸರ್ವ-ದೇವಾನಾಂ ಆದೌ ಭವಂ ಆದಿ-ದೇವಂ ಅಜಂ ವಿಭುಂ
ವಿಭವನ-ಶೀಲಂ ॥ ಈದೃಶಂ —
ಆಹುಸ್ತ್ವಾಮೃಷಯಃ ಸರ್ವೇ ದೇವರ್ಷಿರ್ನಾರದಸ್ತಥಾ ।
ಅಸಿತೋ ದೇವಲೋ ವ್ಯಾಸಃ ಸ್ವಯಂ ಚೈವ ಬ್ರವೀಷಿ ಮೇ ॥ 10-13 ॥
ಆಹುಃ ಕಥಯಂತಿ ತ್ವಾಂ ಋಷಯಃ ವಸಿಷ್ಠ-ಆದಯಃ ಸರ್ವೇ ದೇವ-ಋಷಿಃ
ನಾರದಃ ತಥಾ । ಅಸಿತಃ ದೇವಲಃ ಅಪಿ ಏವಂ ಏವ ಆಹ, ವ್ಯಾಸಃ ಚ, ಸ್ವಯಂ
ಚ ಏವ ತ್ವಂ ಚ ಬ್ರವೀಷಿ ಮೇ ॥
ಸರ್ವಮೇತದೃತಂ ಮನ್ಯೇ ಯನ್ಮಾಂ ವದಸಿ ಕೇಶವ । ನ ಹಿ ತೇ ಭಗವನ್ವ್ಯಕ್ತಿಂ
ವಿದುರ್ದೇವಾ ನ ದಾನವಾಃ ॥ 10-14 ॥
ಸರ್ವಂ ಏತತ್ ಯಥೋಕ್ತಂ ಋಷಿಭಿಃ ತ್ವಯಾ ಚ ಏತತ್ ಋತಂ ಸತ್ಯಂ ಏವ ಮನ್ಯೇ,
ಯತ್ ಮಾಂ ಪ್ರತಿ ವದಸಿ ಭಾಷಸೇ ಹೇ ಕೇಶವ । ನ ಹಿ ತೇ ತವ ಭಗವನ್ ವ್ಯಕ್ತಿಂ
ಪ್ರಭವಂ ವಿದುಃ ನ ದೇವಾಃ, ನ ದಾನವಾಃ ॥ ಯತಃ ತ್ವಂ ದೇವ-ಆದೀನಾಂ ಆದಿಃ,
ಅತಃ —
ಸ್ವಯಮೇವಾತ್ಮನಾತ್ಮಾನಂ ವೇತ್ಥ ತ್ವಂ ಪುರುಷೋತ್ತಮ । ಭೂತಭಾವನ ಭೂತೇಶ
ದೇವದೇವ ಜಗತ್ಪತೇ ॥ 10-15 ॥
ಸ್ವಯಂ ಏವ ಆತ್ಮನಾ ಆತ್ಮಾನಂ ವೇತ್ಥ ಜಾನಾಸಿ ತ್ವಂ
ನಿರತಿಶಯ-ಜ್ಞಾನ-ಐಶ್ವರ್ಯ-ಬಲ-ಆದಿ-ಶಕ್ತಿ-ಮಂತಂ ಈಶ್ವರಂ
ಪುರುಷೋತ್ತಮ । ಭೂತಾನಿ ಭಾವಯತಿ ತಿ ಭೂತ-ಭಾವನಃ, ಹೇ ಭೂತಭಾವನ ।
ಭೂತೇಶ ಭೂತಾನಾಂ ಈಶಿತಃ । ಹೇ ದೇವ-ದೇವ ಜಗತ್-ಪತೇ ॥
ವಕ್ತುಮರ್ಹಸ್ಯಶೇಷೇಣ ದಿವ್ಯಾ ಹ್ಯಾತ್ಮವಿಭೂತಯಃ । ಯಾಭಿರ್ವಿಭೂತಿಭಿರ್ಲೋಕಾನ್
ಇಮಾಂಸ್ತ್ವಂ ವ್ಯಾಪ್ಯ ತಿಷ್ಠಸಿ ॥ 10-16 ॥
ಅಕ್ತುಂ ಕಥಯಿತುಂ ಅರ್ಹಸಿ ಅಶೇಷೇಣ । ದಿವ್ಯಾಃ ಹಿ ಆತ್ಮ-ವಿಭೂತಯಃ ।
ಆತ್ಮನಃ ವಿಭೂತಯಃ ಯಾಃ ತಾಃ ವಕ್ತುಂ ಅರ್ಹಸಿ । ಯಾಭಿಃ ವಿಭೂತಿಭಿಃ ಆತ್ಮನಃ
ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯ-ವಿಸ್ತರೈಃ ಇಮಾನ್ ಲೋಕಾನ್ ತ್ವಂ ವ್ಯಾಪ್ಯ ತಿಷ್ಠಸಿ ॥
ಕಥಂ ವಿದ್ಯಾಮಹಂ ಯೋಗಿನ್ ತ್ವಾಂ ಸದಾ ಪರಿಚಿಂತಯನ್ । ಕೇಷು ಕೇಷು ಚ ಭಾವೇಷು
ಚಿಂತ್ಯೋಽಸಿ ಭಗವನ್ಮಯಾ ॥ 10-17 ॥
ಕಥಂ ವಿದ್ಯಾಂ ವಿಜಾನೀಯಾಂ ಅಹಂ ಹೇ ಯೋಗಿನ್ ತ್ವಾಂ ಸದಾ ಪರಿ-ಚಿಂತಯನ್ । ಕೇಷು
ಕೇಷು ಚ ಭಾವೇಷು ವಸ್ತುಷು ಚಿಂತ್ಯಃ ಅಸಿ ಧ್ಯೇಯಃ ಅಸಿ ಭಗವನ್ ಮಯಾ ॥
ವಿಸ್ತರೇಣಾತ್ಮನೋ ಯೋಗಂ ವಿಭೂತಿಂ ಚ ಜನಾರ್ದನ ।
ಭೂಯಃ ಕಥಯ ತೃಪ್ತಿರ್ಹಿ ಶೃಣ್ವತೋ ನಾಸ್ತಿ ಮೇಽಮೃತಂ ॥ 10-18 ॥
ವಿಸ್ತರೇಣ ಆತ್ಮನಃ ಯೋಗಂ ಯೋಗ-ಐಶ್ವರ್ಯ-ಶಕ್ತಿ-ವಿಶೇಷಂ ವಿಭೂತಿಂ ಚ
ವಿಸ್ತರಂ ಧ್ಯೇಯ-ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಹೇ ಜನಾರ್ದನ, ಅರ್ದತೇಃ ಗತಿ-ಕರ್ಮಣಃ ರೂಪಂ,
ಅಸುರಾಣಾಂ ದೇವ-ಪ್ರತಿಪಕ್ಷ-ಭೂತಾನಾಂ ಜನಾನಾಂ ನರಕ-ಆದಿ-ಗಮಯಿತೃತ್ವಾತ್
ಜನಾರ್ದನಃ ಅಭ್ಯುದಯ-ನಿಃಶ್ರೇಯಸ-ಪುರುಷಾರ್ಥ-ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸರ್ವೈಃ ಜನೈಃ
ಯಾಚ್ಯತೇ ಇತಿ ವಾ । ಭೂಯಃ ಪೂರ್ವಂ ಉಕ್ತಂ ಅಪಿ ಕಥಯ; ತೃಪ್ತಿಃ ಪರಿತೋಷಃ ಹಿ
ಯಸ್ಮಾತ್ ನ ಅಸ್ತಿ ಮೇ ಮಮ ಶೃಣ್ವತಃ ತ್ವತ್-ಮುಖ-ನಿಃಸೃತ-ವಾಕ್ಯ-ಅಮೃತಂ
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಹಂತ ತೇ ಕಥಯಿಷ್ಯಾಮಿ ದಿವ್ಯಾ ಹ್ಯಾತ್ಮವಿಭೂತಯಃ ।
ಪ್ರಾಧಾನ್ಯತಃ ಕುರುಶ್ರೇಷ್ಠ ನಾಸ್ತ್ಯಂತೋ ವಿಸ್ತರಸ್ಯ ಮೇ ॥ 10-19 ॥
ಹಂತ ಇದಾನೀಂ ತೇ ತವ ದಿವ್ಯಾಃ ದಿವಿ ಭವಾಃ ಆತ್ಮ-ವಿಭೂತಯಃ ಆತ್ಮನಃ ಮಮ
ವಿಭೂತಯಃ ಯಾಃ ತಾಃ ಕಥಯಿಷ್ಯಾಮಿ ಇತಿ ಏತತ್ । ಪ್ರಾಧಾನ್ಯತಃ ಯತ್ರ ಯತ್ರ
ಪ್ರಧಾನಾ ಯಾ ಯಾ ವಿಭೂತಿಃ ತಾಂ ತಾಂ ಪ್ರಧಾನಾಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯತಃ ಕಥಯಿಷ್ಯಾಮಿ ಅಹಂ
ಕುರು-ಶ್ರೇಷ್ಠ । ಅಶೇಷತಃ ತು ವರ್ಷ-ಶತೇನ-ಅಪಿ ನ ಶಕ್ಯಾ ವಕ್ತುಂ,
ಯತಃ ನ ಅಸ್ತಿ ಅಂತಃ ವಿಸ್ತರಸ್ಯ ಮೇ ಮಮ ವಿಭೂತೀನಾಂ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ ॥ ತತ್ರ
ಪ್ರಥಮಂ ಏವ ತಾವತ್ ಶೃಣು —
ಅಹಮಾತ್ಮಾ ಗುಡಾಕೇಶ ಸರ್ವಭೂತಾಶಯಸ್ಥಿತಃ ।
ಅಹಮಾದಿಶ್ಚ ಮಧ್ಯಂ ಚ ಭೂತಾನಾಮಂತ ಏವ ಚ ॥ 10-20 ॥
ಅಹಂ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರತ್ಯಗ್-ಆತ್ಮಾ ಗುಡಾಕೇಶ, ಗುಡಾಕಾ ನಿದ್ರಾ ತಸ್ಯಾಃ ಈಶಃ
ಗುಡಾಕೇಶಃ, ಜಿತ-ನಿದ್ರಃ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ; ಘನ-ಕೇಶಃ ಇತಿ ವಾ ।
ಸರ್ವ-ಭೂತ-ಆಶಯ-ಸ್ಥಿತಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಆಶಯೇ ಅಂತರ್-ಹೃದಿ
ಸ್ಥಿತಃ ಅಹಂ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರತ್ಯಗ್-ಆತ್ಮಾ ನಿತ್ಯಂ ಧ್ಯೇಯಃ । ತತ್-ಅಶಕ್ತೇನ ಚ
ಉತ್ತರೇಷು ಭಾವೇಷು ಚಿಂತ್ಯಃ ಅಹಂ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಹಂ ಏವ ಆದಿಃ ಭೂತಾನಾಂ ಕಾರಣಂ
ತಥಾ ಮಧ್ಯಂ ಚ ಸ್ಥಿತಿಃ ಅಂತಃ ಪ್ರಲಯಃ ಚ ॥ ಏವಂ ಚ ಧ್ಯೇಯಃ ಅಹಂ —
ಆದಿತ್ಯಾನಾಮಹಂ ವಿಷ್ಣುಃ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ರವಿರಂಶುಮಾನ್ ।
ಮರೀಚಿರ್ಮರುತಾಮಸ್ಮಿ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಾಮಹಂ ಶಶೀ ॥ 10-21 ॥
ಆದಿತ್ಯಾನಾಂ ದ್ವಾದಶಾನಾಂ ವಿಷ್ಣುಃ ನಾಮ ಆದಿತ್ಯಃ ಅಹಂ । ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ರವಿಃ
ಪ್ರಕಾಶಯಿತೄಣಾಂ ಅಂಶುಮಾನ್ ರಶ್ಮಿಮಾನ್ । ಮರೀಚಿಃ ನಾಮ ಮರುತಾಂ
ಮರುತ್-ದೇವತಾ-ಭೇದಾನಾಂ ಅಸ್ಮಿ । ನಕ್ಷತ್ರಾಣಾಂ ಅಹಂ ಶಶೀ ಚಂದ್ರಮಾಃ ॥
ವೇದಾನಾಂ ಸಾಮವೇದೋಽಸ್ಮಿ ದೇವಾನಾಮಸ್ಮಿ ವಾಸವಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಮನಶ್ಚಾಸ್ಮಿ ಭೂತಾನಾಮಸ್ಮಿ ಚೇತನಾ ॥ 10-22 ॥
ವೇದಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಸಾಮ-ವೇದಃ ಅಸ್ಮಿ । ದೇವಾನಾಂ ರುದ್ರ-ಆದಿತ್ಯ-ಆದೀನಾಂ ವಾಸವಃ
ಇಂದ್ರಃ ಅಸ್ಮಿ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಏಕಾದಶಾನಾಂ ಚಕ್ಷುಃ-ಆದೀನಾಂ ಮನಃ ಚ ಅಸ್ಮಿ
ಸಂಕಲ್ಪ-ವಿಕಲ್ಪ-ಆತ್ಮಕಂ ಮನಃ ಚ ಅಸ್ಮಿ । ಭೂತಾನಾಂ ಅಸ್ಮಿ ಚೇತನಾ
ಕಾರ್ಯ-ಕರಣ-ಸಂಘಾತೇ ನಿತ್ಯಾ-ಆಭಿವ್ಯಕ್ತಾ ಬುದ್ಧಿ-ವೃತ್ತಿಃ ಚೇತನಾ ॥
ರುದ್ರಾಣಾಂ ಶಂಕರಶ್ಚಾಸ್ಮಿ ವಿತ್ತೇಶೋ ಯಕ್ಷರಕ್ಷಸಾಂ ।
ವಸೂನಾಂ ಪಾವಕಶ್ಚಾಸ್ಮಿ ಮೇರುಃ ಶಿಖರಿಣಾಮಹಂ ॥ 10-23 ॥
ರುದ್ರಾಣಾಂ ಏಕಾದಶಾನಾಂ ಶಂಕರಹ್ ಚ ಅಸ್ಮಿ । ವಿತ್ತೇಶಃ ಕುಬೇರಃ
ಯಕ್ಷ-ರಕ್ಷಸಾಂ ಯಕ್ಷಾಣಾಂ ರಕ್ಷಸಾಂ ಚ । ವಸೂನಾಂ ಅಷ್ಟಾನಾಂ ಪಾವಕಹ್
ಚ ಅಸ್ಮಿ ಅಗ್ನಿಃ । ಮೇರುಃ ಶಿಖರಿಣಾಂ ಶಿಖರ-ವತಾಂ ಅಹಂ ॥
ಪುರೋಧಸಾಂ ಚ ಮುಖ್ಯಂ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಪಾರ್ಥ ಬೃಹಸ್ಪತಿಂ ।
ಸೇನಾನೀನಾಮಹಂ ಸ್ಕಂದಃ ಸರಸಾಮಸ್ಮಿ ಸಾಗರಃ ॥ 10-24 ॥
ಪುರೋಧಸಾಂ ಚ ರಾಜ-ಪುರೋಹಿತಾನಾಂ ಚ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ
ಹೇ ಪಾರ್ಥ ಬೃಹಸ್ಪತಿಂ । ಸಹ್ ಹಿ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಇತಿ ಮುಖ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ಪುರೋಧಾಃ ।
ಸೇನಾನೀನಾಂ ಸೇನಾ-ಪತೀನಾಂ ಅಹಂ ಸ್ಕಂದಃ ದೇವ-ಸೇನಾ-ಪತಿಃ । ಸರಸಾಂ ಯಾನಿ
ದೇವಖಾತಾನಿ ಸರಾಂಸಿ ತೇಷಾಂ ಸರಸಾಂ ಸಾಗರಃ ಅಸ್ಮಿ ಭವಾಮಿ ॥
ಮಹರ್ಷೀಣಾಂ ಭೃಗುರಹಂ ಗಿರಾಮಸ್ಮ್ಯೇಕಮಕ್ಷರಂ ।
ಯಜ್ಞಾನಾಂ ಜಪಯಜ್ಞೋಽಸ್ಮಿ ಸ್ಥಾವರಾಣಾಂ ಹಿಮಾಲಯಃ ॥ 10-25 ॥
ಮಹರ್ಷೀಣಾಂ ಭೃಗುಃ ಅಹಂ । ಗಿರಾಂ ವಾಚಾಂ ಪದ-ಲಕ್ಷಣಾನಾಂ ಏಕಂ ಅಕ್ಷರಂ
ಓಂಕಾರಃ ಅಸ್ಮಿ । ಯಜ್ಞಾನಾಂ ಜಪ-ಯಜ್ಞಃ ಅಸ್ಮಿ, ಸ್ಥಾವರಾಣಾಂ ಸ್ಥಿತಿ-ಮತಾಂ
ಹಿಮಾಲಯಃ ॥
ಅಶ್ವತ್ಥಃ ಸರ್ವವೃಕ್ಷಾಣಾಂ ದೇವರ್ಷೀಣಾಂ ಚ ನಾರದಃ ।
ಗಂಧರ್ವಾಣಾಂ ಚಿತ್ರರಥಃ ಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಕಪಿಲೋ ಮುನಿಃ ॥ 10-26 ॥
ಅಶ್ವತ್ಥಃ ಸರ್ವ-ವೃಕ್ಷಾಣಾಂ, ದೇವ-ಋಷೀಣಾಂ ಚ ನಾರದಃ ದೇವಾಃ
ಏವ ಸಂತಃ ಋಷಿತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ಮಂತ್ರ-ದರ್ಶಿತ್ವಾತ್ ತೇ ದೇವ-ಋಷಯಃ,
ತೇಷಾಂ ನಾರದಃ ಅಸ್ಮಿ । ಗಂಧರ್ವಾಣಾಂ ಚಿತ್ರರಥಃ ನಾಮ ಗಂಧರ್ವಃ ಅಸ್ಮಿ ।
ಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಜನ್ಮನ ಏವ ಧರ್ಮ-ಜ್ಞಾನ-ವೈರಾಗ್ಯ-ಐಶ್ವರ್ಯ-ಅತಿಶಯಂ
ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ಕಪಿಲಃ ಮುನಿಃ ॥
ಉಚ್ಚೈಃಶ್ರವಸಮಶ್ವಾನಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಮಾಮಮೃತೋದ್ಭವಂ ।
ಐರಾವತಂ ಗಜೇಂದ್ರಾಣಾಂ ನರಾಣಾಂ ಚ ನರಾಧಿಪಂ ॥ 10-27 ॥
ಉಚ್ಚೈಃಶ್ರವಸಂ ಅಶ್ವಾನಾಂ ಉಚ್ಚೈಃಶ್ರವಾಃ ನಾಮ ಅಶ್ವ-ರಾಜಃ ತಂ ಮಾಂ
ವಿದ್ಧಿ ವಿಜಾನೀಹಿ ಅಮೃತ-ಉದ್ಭವಂ ಅಮೃತ-ನಿಮಿತ್ತ-ಮಥನ-ಉದ್ಭವಂ ।
ಐರಾವತಂ ಇರಾವತ್ಯಾಃ ಅಪತ್ಯಂ ಗಜೇಂದ್ರಾಣಾಂ ಹಸ್ತಿ-ಈಶ್ವರಾಣಾಂ, ತಂ ಮಾಂ
ವಿದ್ಧಿ ಇತಿ ಅನುವರ್ತತೇ । ನರಾಣಾಂ ಚ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ನರ-ಅಧಿಪಂ ರಾಜಾನಂ
ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಜಾನೀಹಿ ॥
ಆಯುಧಾನಾಮಹಂ ವಜ್ರಂ ಧೇನೂನಾಮಸ್ಮಿ ಕಾಮಧುಕ್ ।
ಪ್ರಜನಶ್ಚಾಸ್ಮಿ ಕಂದರ್ಪಃ ಸರ್ಪಾಣಾಮಸ್ಮಿ ವಾಸುಕಿಃ ॥ 10-28 ॥
ಆಯುಧಾನಾಂ ಅಹಂ ವಜ್ರಂ ದಧೀಚಿ-ಅಸ್ಥಿ-ಸಂಭವಂ । ಧೇನೂನಾಂ ದೋಗ್ಧ್ರೀಣಾಂ
ಅಸ್ಮಿ ಕಾಮ-ಧುಕ್ ವಸಿಷ್ಠಸ್ಯ ಸರ್ವ-ಕಾಮಾನಾಂ ದೋಗ್ಧ್ರೀ, ಸಾಮಾನ್ಯಾ ವಾ
ಕಾಮ-ಧುಕ್ । ಪ್ರಜನಃ ಪ್ರಜನಯಿತಾ ಅಸ್ಮಿ ಕಂದರ್ಪಃ ಕಾಮಃ ಸರ್ಪಾಣಾಂ
ಸರ್ಪ-ಭೇದಾನಾಂ ಅಸ್ಮಿ ವಾಸುಕಿಃ ಸರ್ಪ-ರಾಜಃ ॥
ಅನಂತಶ್ಚಾಸ್ಮಿ ನಾಗಾನಾಂ ವರುಣೋ ಯಾದಸಾಮಹಂ ।
ಪಿತೄಣಾಮರ್ಯಮಾ ಚಾಸ್ಮಿ ಯಮಃ ಸಂಯಮತಾಮಹಂ ॥ 10-29 ॥
ಅನಂತಃ ಚ ಅಸ್ಮಿ ನಾಗಾನಾಂ ನಾಗ-ವಿಶೇಷಾಣಾಂ ನಾಗ-ರಾಜಃ ಚ ಅಸ್ಮಿ ।
ವರುಣಃ ಯಾದಸಾಂ ಅಹಂ ಅಬ್-ದೇವತಾನಾಂ ರಾಜಾ ಅಹಂ । ಪಿತೄಣಾಂ ಅರ್ಯಮಾ ನಾಮ
ಪಿತೃ-ರಾಜಃ ಚ ಅಸ್ಮಿ । ಯಮಃ ಸಂಯಮತಾಂ ಸಂಯಮನಂ ಕುರ್ವತಾಂ ಅಹಂ ॥
ಪ್ರಹ್ಲಾದಶ್ಚಾಸ್ಮಿ ದೈತ್ಯಾನಾಂ ಕಾಲಃ ಕಲಯತಾಮಹಂ ।
ಮೃಗಾಣಾಂ ಚ ಮೃಗೇಂದ್ರೋಽಹಂ ವೈನತೇಯಶ್ಚ ಪಕ್ಷಿಣಾಂ ॥ 10-30 ॥
ಪ್ರಹ್ಲಾದಃ ನಾಮ ಚ ಅಸ್ಮಿ ದೈತ್ಯಾನಾಂ ದಿತಿ-ವಂಶ್ಯಾನಾಂ । ಕಾಲಃ ಕಲಯತಾಂ
ಕಲನಂ ಗಣನಂ ಕುರ್ವತಾಂ ಅಹಂ । ಮೃಗಾಣಾಂ ಚ ಮೃಗ-ಇಂದ್ರಃ ಸಿಂಹಃ
ವ್ಯಾಘ್ರಃ ವಾ ಅಹಂ । ವೈನತೇಯಃ ಚ ಗರುತ್ಮಾನ್ ವಿನತಾ-ಸುತಃ ಪಕ್ಷಿಣಾಂ
ಪತತ್ರಿಣಾಂ ॥
ಪವನಃ ಪವತಾಮಸ್ಮಿ ರಾಮಃ ಶಸ್ತ್ರಭೃತಾಮಹಂ ।
ಝಷಾಣಾಂ ಮಕರಶ್ಚಾಸ್ಮಿ ಸ್ರೋತಸಾಮಸ್ಮಿ ಜಾಹ್ನವೀ ॥ 10-31 ॥
ಪವನಃ ವಾಯುಃ ಪವತಾಂ ಪಾವಯಿತೄಣಾಂ ಅಸ್ಮಿ । ರಾಮಃ ಶಸ್ತ್ರ-ಭೃತಾಂ
ಅಹಂ ಶಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ಧಾರಯಿತೄಣಾಂ ದಾಶರಥಿಃ ರಾಮಃ ಅಹಂ । ಝಷಾಣಾಂ
ಮತ್ಸ್ಯ-ಆದೀನಾಂ ಮಕರಃ ನಾಮ ಜಾತಿ-ವಿಶೇಷಃ ಅಹಂ । ಸ್ರೋತಸಾಂ ಸ್ರವಂತೀನಾಂ
ಅಸ್ಮಿ ಜಾಹ್ನವೀ ಗಂಗಾ ॥
ಸರ್ಗಾಣಾಮಾದಿರಂತಶ್ಚ ಮಧ್ಯಂ ಚೈವಾಹಮರ್ಜುನ ।
ಅಧ್ಯಾತ್ಮವಿದ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾನಾಂ ವಾದಃ ಪ್ರವದತಾಮಹಂ ॥ 10-32 ॥
ಸರ್ಗಾಣಾಂ ಸೃಷ್ಟೀನಾಂ ಆದಿಃ ಅಂತಃ ಚ ಮಧ್ಯಂ ಚೈವ ಅಹಂ
ಉತ್ಪತ್ತಿ-ಸ್ಥಿತಿ-ಲಯಾಃ ಅಹಂ ಅರ್ಜುನ । ಭೂತಾನಾಂ ಜೀವ-ಅಧಿಷ್ಠಿತಾನಾಂ ಏವ
ಆದಿಃ ಅಂತಃ ಚ ಇತ್ಯಾದಿ ಉಕ್ತಂ ಉಪಕ್ರಮೇ, ಇಹ ತು ಸರ್ವಸ್ಯ ಏವ ಸರ್ಗ-ಮಾತ್ರಸ್ಯ
ಇತಿ ವಿಶೇಷಃ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮ-ವಿದ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾನಾಂ ಮೋಕ್ಷ-ಅರ್ಥತ್ವಾತ್ ಪ್ರಧಾನಂ ಅಸ್ಮಿ ।
ವಾದಃ ಅರ್ಥ-ನಿರ್ಣಯ-ಹೇತುತ್ವಾತ್ ಪ್ರವದತಾಂ ಪ್ರಧಾನಂ, ಅತಃ ಸಃ ಅಹಂ
ಅಸ್ಮಿ । ಪ್ರವಕ್ತೄ-ದ್ವಾರೇಣ ವದನ-ಭೇದಾನಾಂ ಏವ ವಾದ-ಜಲ್ಪ-ವಿತಂಡಾನಾಂ
ಇಹ ಗ್ರಹಣಂ ಪ್ರವದತಾಂ ಇತಿ ॥
ಅಕ್ಷರಾಣಾಮಕಾರೋಽಸ್ಮಿ ದ್ವಂದ್ವಃ ಸಾಮಾಸಿಕಸ್ಯ ಚ ।
ಅಹಮೇವಾಕ್ಷಯಃ ಕಾಲಃ ಧಾತಾಹಂ ವಿಶ್ವತೋಮುಖಃ ॥ 10-33 ॥
ಅಕ್ಷರಾಣಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ಅಕಾರಃ ವರ್ಣಃ ಅಸ್ಮಿ ।
ದ್ವಂದ್ವಃ ಸಮಾಸಃ ಅಸ್ಮಿ ಸಾಮಾಸಿಕಸ್ಯ ಚ ಸಮಾಸ-ಸಮೂಹಸ್ಯ ।
ಕಿಂ ಚ ಅಹಂ ಏವ ಅಕ್ಷಯಃ ಅಕ್ಷೀಣಃ ಕಾಲಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಕ್ಷಣ-ಆದಿ-ಆಖ್ಯಃ,
ಅಥವಾ ಪರಮೇಶ್ವರಃ ಕಾಲಸ್ಯ ಅಪಿ ಕಾಲಃ ಅಸ್ಮಿ । ಧಾತಾ ಅಹಂ ಕರ್ಮ-ಫಲಸ್ಯ
ವಿಧಾತಾ ಸರ್ವ-ಜಗತಃ ವಿಶ್ವತೋ-ಮುಖಃ ಸರ್ವತೋ-ಮುಖಃ ॥
ಮೃತ್ಯುಃ ಸರ್ವಹರಶ್ಚಾಹಂ ಉದ್ಭವಶ್ಚ ಭವಿಷ್ಯತಾಂ ।
ಕೀರ್ತಿಃ ಶ್ರೀರ್ವಾಕ್ಚ ನಾರೀಣಾಂ ಸ್ಮೃತಿರ್ಮೇಧಾ ಧೃತಿಃ ಕ್ಷಮಾ ॥ 10-34 ॥
ಮೃತ್ಯುಃ ದ್ವಿವಿಧಃ ಧನ-ಆದಿ-ಹರಃ ಪ್ರಾಣ-ಹರಃ ಚ; ತತ್ರ ಯಃ
ಪ್ರಾಣ-ಹರಃ, ಸಃ ಸರ್ವ-ಹರಃ ಉಚ್ಯತೇ; ಸಃ ಅಹಂ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ । ಅಥವಾ,
ಪರಃ ಈಶ್ವರಃ ಪ್ರಲಯೇ ಸರ್ವ-ಹರಣಾತ್ ಸರ್ವ-ಹರಃ, ಸಃ ಅಹಂ । ಉದ್ಭವಃ
ಉತ್ಕರ್ಷಃ ಅಭ್ಯುದಯಃ ತತ್-ಪ್ರಾಪ್ತಿ-ಹೇತುಃ ಚ ಅಹಂ । ಕೇಷಾಂ? ಭವಿಷ್ಯತಾಂ
ಭಾವಿ-ಕಲ್ಯಾಣಾನಾಂ, ಉತ್ಕರ್ಷ-ಪ್ರಾಪ್ತಿ-ಯೋಗ್ಯಾನಾಂ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ । ಕೀರ್ತಿಃ ಶ್ರೀಃ ವಾಕ್
ಚ ನಾರೀಣಾಂ ಸ್ಮೃತಿಃ ಮೇಧಾ ಧೃತಿಃ ಕ್ಷಮಾ ಇತಿ ಏತಾಃ ಉತ್ತಮಾಃ ಸ್ತ್ರೀಣಾಂ ಅಹಂ ಅಸ್ಮಿ,
ಯಾಸಾಂ ಆಭಾಸ-ಮಾತ್ರ-ಸಂಬಂಧೇನ ಅಪಿ ಲೋಕಃ ಕೃತಾರ್ಥಂ-ಆತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯತೇ ॥
ಬೃಹತ್ಸಾಮ ತಥಾ ಸಾಮ್ನಾಂ ಗಾಯತ್ರೀ ಚ್ಛಂದಸಾಮಹಂ ।
ಮಾಸಾನಾಂ ಮಾರ್ಗಶೀರ್ಷೋಽಹಂ ಋತೂನಾಂ ಕುಸುಮಾಕರಃ ॥ 10-35 ॥
ಬೃಹತ್-ಸಾಮ ತಥಾ ಸಾಮ್ನಾಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಅಸ್ಮಿ । ಗಾಯತ್ರೀ ಚ್ಛಂದಸಾಂ ಅಹಂ
ಗಾಯತ್ರಿ-ಆದಿ-ಚ್ಛಂದೋ-ವಿಶಿಷ್ಟಾನಾಂ ಋಚಾಂ ಗಾಯತ್ರೀ ಋಕ್ ಅಹಂ ಅಸ್ಮಿ ಇತಿ
ಅರ್ಥಃ । ಮಾಸಾನಾಂ ಮಾರ್ಗಶೀರ್ಷಃ ಅಹಂ, ಋತೂನಾಂ ಕುಸುಮಾಕರಃ ವಸಂತಃ ॥
ದ್ಯೂತಂ ಛಲಯತಾಮಸ್ಮಿ ತೇಜಸ್ತೇಜಸ್ವಿನಾಮಹಂ ।
ಜಯೋಽಸ್ಮಿ ವ್ಯವಸಾಯೋಽಸ್ಮಿ ಸತ್ತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವವತಾಮಹಂ ॥ 10-36 ॥
ದ್ಯೂತಂ ಅಕ್ಷದೇವನ-ಆದಿ-ಲಕ್ಷಣಂ ಛಲಯತಾಂ ಛಲಸ್ಯ ಕರ್ತೄಣಾಂ
ಅಸ್ಮಿ । ತೇಜಸ್ವಿನಾಂ ತೇಜಃ ಅಹಂ । ಜಯಃ ಅಸ್ಮಿ ಜೇತೄಣಾಂ, ವ್ಯವಸಾಯಃ ಅಸ್ಮಿ
ವ್ಯವಸಾಯಿನಾಂ, ಸತ್ತ್ವಂ ಸತ್ತ್ವ-ವತಾಂ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾನಾಂ ಅಹಂ ॥
ವೃಷ್ಣೀನಾಂ ವಾಸುದೇವೋಽಸ್ಮಿ ಪಾಂಡವಾನಾಂ ಧನಂಜಯಃ ।
ಮುನೀನಾಮಪ್ಯಹಂ ವ್ಯಾಸಃ ಕವೀನಾಮುಶನಾ ಕವಿಃ ॥ 10-37 ॥
ವೃಷ್ಣೀನಾಂ ಯಾದವಾನಾಂ ವಾಸುದೇವಃ ಅಸ್ಮಿ ಅಯಂ ಏವ ಅಹಂ ತ್ವತ್-ಸಖಃ ।
ಪಾಂಡವಾನಾಂ ಧನಂಜಯಃ ತ್ವಂ ಏವ । ಮುನೀನಾಂ ಮನನ-ಶೀಲಾನಾಂ
ಸರ್ವ-ಪದ-ಅರ್ಥ-ಜ್ಞಾನಿನಾಂ ಅಪಿ ಅಹಂ ವ್ಯಾಸಃ, ಕವೀನಾಂ ಕ್ರಾಂತ-ದರ್ಶಿನಾಂ
ಉಶನಾ ಕವಿಃ ಅಸ್ಮಿ ॥
ದಂಡೋ ದಮಯತಾಮಸ್ಮಿ ನೀತಿರಸ್ಮಿ ಜಿಗೀಷತಾಂ ।
ಮೌನಂ ಚೈವಾಸ್ಮಿ ಗುಹ್ಯಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನವತಾಮಹಂ ॥ 10-38 ॥
ದಂಡಃ ದಮಯತಾಂ ದಮಯಿತೄಣಾಂ ಅಸ್ಮಿ ಅದಾಂತಾನಾಂ ದಮನ-ಕಾರಣಂ । ನೀತಿಃ
ಅಸ್ಮಿ ಜಿಗೀಷತಾಂ ಜೇತುಂ-ಇಚ್ಛತಾಂ । ಮೌನಂ ಚ ಏವ ಅಸ್ಮಿ ಗುಹ್ಯಾನಾಂ ಗೋಪ್ಯಾನಾಂ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನವತಾಂ ಅಹಂ ॥
ಯಚ್ಚಾಪಿ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಬೀಜಂ ತದಹಮರ್ಜುನ ।
ನ ತದಸ್ತಿ ವಿನಾ ಯತ್ಸ್ಯಾತ್ ಮಯಾ ಭೂತಂ ಚರಾಚರಂ ॥ 10-39 ॥
ಯಚ್ತ್ ಚ ಆಪಿ ಸರ್ವ-ಭೂತಾನಾಂ ಬೀಜಂ ಪ್ರರೋಹ-ಕಾರಣಂ, ತತ್ ಅಹಂ ಅರ್ಜುನ ।
ಪ್ರಕರಣ-ಉಪಸಂಹಾರ-ಅರ್ಥಂ ವಿಭೂತಿ-ಸಂಕ್ಷೇಪಂ-ಆಹ — ನ ತತ್ ಅಸ್ತಿ
ಭೂತಂ ಚರ-ಅಚರಂ ಚರಂ ಅಚರಂ ವಾ, ಮಯಾ ವಿನಾ ಯತ್ ಸ್ಯಾತ್ ಭವೇತ್ ।
ಮಯಾ ಅಪಕೃಷ್ಟಂ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಂ ನಿರಾತ್ಮಕಂ ಶೂನ್ಯಂ ಹಿ ತತ್ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತಃ
ಮತ್-ಆತ್ಮಕಂ ಸರ್ವಂ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ ॥
ನಾಂತೋಽಸ್ತಿ ಮಮ ದಿವ್ಯಾನಾಂ ವಿಭೂತೀನಾಂ ಪರಂತಪ ।
ಏಷ ತೂದ್ದೇಶತಃ ಪ್ರೋಕ್ತಃ ವಿಭೂತೇರ್ವಿಸ್ತರೋ ಮಯಾ ॥ 10-40 ॥
ನ ಅಂತಃ ಅಸ್ತಿ ಮಮ ದಿವ್ಯಾನಾಂ ವಿಭೂತೀನಾಂ ವಿಸ್ತರಾಣಾಂ ಪರಂತಪ । ನ
ಹಿ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸರ್ವ-ಆತ್ಮನಃ ದಿವ್ಯಾನಾಂ ವಿಭೂತೀನಾಂ ಇಯತ್ತಾ ಶಕ್ಯಾ ವಕ್ತುಂ
ಜ್ಞಾತುಂ ವಾ ಕೇನಚಿತ್ । ಏಷಃ ತು ಉದ್ದೇಶತಃ ಏಕ-ದೇಶೇನ ಪ್ರೋಕ್ತಃ ವಿಭೂತೇಃ
ವಿಸ್ತರಃ ಮಯಾ ॥
ಯದ್ಯದ್ವಿಭೂತಿಮತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಶ್ರೀಮದೂರ್ಜಿತಮೇವ ವಾ ।
ತತ್ತದೇವಾವಗಚ್ಛ ತ್ವಂ ಮಮ ತೇಜೋಂಶಸಂಭವಂ ॥ 10-41 ॥
ಯತ್ ಯತ್ ಲೋಕೇ ವಿಭೂತಿ-ಮತ್ ವಿಭೂತಿ-ಯುಕ್ತಂ ಸತ್ತ್ವಂ ವಸ್ತು ಶ್ರೀ-ಮತ್
ಊರ್ಜಿತಂ ಏವ ವಾ ಶ್ರೀಃ ಲಕ್ಷ್ಮೀಃ ತಯಾಃ ಸಹಿತಂ ಉತ್ಸಾಹ-ಉಪೇತಂ ವಾ, ತತ್-ತತ್
ಏವ ಅವಗಚ್ಛ ತ್ವಂ ಜಾನೀಹಿ ಮಮ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತೇಜೋ-ಅಂಶ-ಸಂಭವಂ ತೇಜಸಃ
ಅಂಶಃ ಏಕ-ದೇಶಃ ಸಂಭವಃ ಯಸ್ಯ ತತ್ ತೇಜೋಂಶ-ಸಂಭವಂ ಇತಿ ಅವಗಚ್ಛ
ತ್ವಂ ॥
ಅಥವಾ ಬಹುನೈತೇನ ಕಿಂ ಜ್ಞಾತೇನ ತವಾರ್ಜುನ ।
ವಿಷ್ಟಭ್ಯಾಹಮಿದಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಏಕಾಂಶೇನ ಸ್ಥಿತೋ ಜಗತ್ ॥ 10-42 ॥
ಅಥವಾ ಬಹುನಾ ಏತೇನ ಏವಂ-ಆದಿನಾ ಕಿಂ ಜ್ಞಾತೇನ ತವ ಅರ್ಜುನ ಸ್ಯಾತ್
ಸ-ಅವಶೇಷೇಣ । ಅಶೇಷತಃ ತ್ವಂ ಉಚ್ಯಮಾನಂ ಅರ್ಥಂ ಶೃಣು —
ವಿಷ್ಟಭ್ಯ ವಿಶೇಷತಃ ಸ್ತಂಭನಂ ದೃಢಂ ಕೃತ್ವಾ ಇದಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗತ್
ಏಕ-ಅಂಶೇನ ಏಕ-ಅವಯವೇನ ಏಕ-ಪಾದೇನ, ಸರ್ವ-ಭೂತ-ಸ್ವರೂಪೇಣ ಇತಿ
ಏತತ್; ತಥಾ ಚ ಮಂತ್ರ-ವರ್ಣಃ — ॒`ಪಾದಃ ಅಸ್ಯ ವಿಶ್ವಾ ಭೂತಾನಿ”
(ಋ. 10-8-90-3) ಇತಿ; ಸ್ಥಿತಃ ಅಹಂ ಇತಿ ॥
ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾಸು ಉಪನಿಷತ್ಸು ಬ್ರಹ್ಮ-ವಿದ್ಯಾಯಾಂ
ಯೋಗ-ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಶ್ರೀ-ಕೃಷ್ಣ-ಅರ್ಜುನ-ಸಂವಾದೇ ವಿಭೂತಿ-ಯೋಗಃ ನಾಮ ದಶಮಃ
ಅಧ್ಯಾಯಃ ॥10 ॥
ಇತಿ
ಶ್ರೀಮದ್-ಪರಮಹಂಸ-ಪರಿವ್ರಾಜಕ-ಆಚಾರ್ಯ-ಪೂಜ್ಯಪಾದ-ಶ್ರೀಶಂಕರ-ಭಗವತಾ
ಕೃತೌ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ-ಭಾಷ್ಯೇ ವಿಭೂತಿ-ಯೋಗಃ ನಾಮ ದಶಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
॥ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ ಶಾಂಕರ-ಭಾಷ್ಯಂ ॥ ॥ ಏಕಾದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
ಭಗವತೋ ವಿಭೂತಯ ಉಕ್ತಾಃ । ತತ್ರ ಚ “ವಿಷ್ಟಭ್ಯಾಹಮಿದಂ
ಕೃತ್ಸ್ನಮೇಕಾಂಶೇನ ಸ್ಥಿತೋ ಜಗತ್” (ಭ. ಗೀ. 10-42) ಇತಿ ಭಗವತಾ ಅಭಿಹಿತಂ
ಶ್ರುತ್ವಾ, ಯತ್ ಜಗದಾತ್ಮರೂಪಂ ಆದ್ಯಮೈಶ್ವರಂ ತತ್ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತುಮಿಚ್ಛನ್, ಅರ್ಜುನ
ಉವಾಚ — ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಮದನುಗ್ರಹಾಯ ಪರಮಂ ಗುಹ್ಯಮಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಜ್ಞಿತಂ ।
ಯತ್ತ್ವಯೋಕ್ತಂ ವಚಸ್ತೇನ ಮೋಹೋಽಯಂ ವಿಗತೋ ಮಮ ॥ 11-1 ॥
ಮದನುಗ್ರಹಾಯ ಮಮಾನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಪರಮಂ ನಿರತಿಶಯಂ ಗುಹ್ಯಂ ಗೋಪ್ಯಂ
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಸಂಜ್ಞಿತಂ ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮವಿವೇಕವಿಷಯಂ ಯತ್ ತ್ವಯಾ ಉಕ್ತಂ ವಚಃ ವಾಕ್ಯಂ
ತೇನ ತೇ ವಚಸಾ ಮೋಹಃ ಅಯಂ ವಿಗತಃ ಮಮ, ಅವಿವೇಕಬುದ್ಧಿಃ ಅಪಗತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಕಿಂಚ —
ಭವಾಪ್ಯಯೌ ಹಿ ಭೂತಾನಾಂ ಶ್ರುತೌ ವಿಸ್ತರಶೋ ಮಯಾ ।
ತ್ವತ್ತಃ ಕಮಲಪತ್ರಾಕ್ಷ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮಪಿ ಚಾವ್ಯಯಂ ॥ 11-2 ॥
ಭವಃ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಅಪ್ಯಯಃ ಪ್ರಲಯಃ ತೌ ಭವಾಪ್ಯಯೌ ಹಿ ಭೂತಾನಾಂ
ಶ್ರುತೌ ವಿಸ್ತರಶಃ ಮಯಾ, ನ ಸಂಕ್ಷೇಪತಃ, ತ್ವತ್ತಃ ತ್ವತ್ಸಕಾಶಾತ್,
ಕಮಲಪತ್ರಾಕ್ಷ ಕಮಲಸ್ಯ ಪತ್ರಂ ಕಮಲಪತ್ರಂ ತದ್ವತ್ ಅಕ್ಷಿಣೀ ಯಸ್ಯ ತವ
ಸ ತ್ವಂ ಕಮಲಪತ್ರಾಕ್ಷಃ ಹೇ ಕಮಲಪತ್ರಾಕ್ಷ, ಮಹಾತ್ಮನಃ ಭಾವಃ
ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮಪಿ ಚ ಅವ್ಯಯಂ ಅಕ್ಷಯಂ “ಶ್ರುತಂ” ಇತಿ ಅನುವರ್ತತೇ ॥
ಏವಮೇತದ್ಯಥಾತ್ಥ ತ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ಪರಮೇಶ್ವರ ।
ದ್ರಷ್ಟುಮಿಚ್ಛಾಮಿ ತೇ ರೂಪಮೈಶ್ವರಂ ಪುರುಷೋತ್ತಮ ॥ 11-3 ॥
ಏವಮೇತತ್ ನಾನ್ಯಥಾ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಆತ್ಥ ಕಥಯಸಿ
ತ್ವಂ ಆತ್ಮಾನಂ ಪರಮೇಶ್ವರ । ತಥಾಪಿ ದ್ರಷ್ಟುಮಿಚ್ಛಾಮಿ ತೇ ತವ
ಜ್ಞಾನೈಶ್ವರ್ಯಶಕ್ತಿಬಲವೀರ್ಯತೇಜೋಭಿಃ ಸಂಪನ್ನಂ ಐಶ್ವರಂ ವೈಷ್ಣವಂ
ರೂಪಂ ಪುರುಷೋತ್ತಮ ॥
ಮನ್ಯಸೇ ಯದಿ ತಚ್ಛಕ್ಯಂ ಮಯಾ ದ್ರಷ್ಟುಮಿತಿ ಪ್ರಭೋ ।
ಯೋಗೇಶ್ವರ ತತೋ ಮೇ ತ್ವಂ ದರ್ಶಯಾತ್ಮಾನಮವ್ಯಯಂ ॥ 11-4 ॥
ಮನ್ಯಸೇ ಚಿಂತಯಸಿ ಯದಿ ಮಯಾ ಅರ್ಜುನೇನ ತತ್ ಶಕ್ಯಂ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಇತಿ ಪ್ರಭೋ,
ಸ್ವಾಮಿನ್, ಯೋಗೇಶ್ವರ ಯೋಗಿನೋ ಯೋಗಾಃ, ತೇಷಾಂ ಈಶ್ವರಃ ಯೋಗೇಶ್ವರಃ, ಹೇ
ಯೋಗೇಶ್ವರ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಹಂ ಅತೀವ ಅರ್ಥೀ ದ್ರಷ್ಟುಂ, ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ ಮೇ ಮದರ್ಥಂ
ದರ್ಶಯ ತ್ವಂ ಆತ್ಮಾನಂ ಅವ್ಯಯಂ ॥ ಏವಂ ಚೋದಿತಃ ಅರ್ಜುನೇನ ಭಗವಾನ್ ಉವಾಚ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಪಶ್ಯ ಮೇ ಪಾರ್ಥ ರೂಪಾಣಿ ಶತಶೋಽಥ ಸಹಸ್ರಶಃ ।
ನಾನಾವಿಧಾನಿ ದಿವ್ಯಾನಿ ನಾನಾವರ್ಣಾಕೃತೀನಿ ಚ ॥ 11-5 ॥
ಪಶ್ಯ ಮೇ ಪಾರ್ಥ, ರೂಪಾಣಿ ಶತಶಃ ಅಥ ಸಹಸ್ರಶಃ, ಅನೇಕಶಃ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾನಿ ಚ ನಾನಾವಿಧಾನಿ ಅನೇಕಪ್ರಕಾರಾಣಿ ದಿವಿ ಭವಾನಿ ದಿವ್ಯಾನಿ
ಅಪ್ರಾಕೃತಾನಿ ನಾನಾವರ್ಣಾಕೃತೀನಿ ಚ ನಾನಾ ವಿಲಕ್ಷಣಾಃ ನೀಲಪೀತಾದಿಪ್ರಕಾರಾಃ
ವರ್ಣಾಃ ತಥಾ ಆಕೃತಯಶ್ಚ ಅವಯವಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾಃ ಯೇಷಾಂ ರೂಪಾಣಾಂ
ತಾನಿ ನಾನಾವರ್ಣಾಕೃತೀನಿ ಚ ॥
ಪಶ್ಯಾದಿತ್ಯಾನ್ವಸೂನ್ರುದ್ರಾನಶ್ವಿನೌ ಮರುತಸ್ತಥಾ ।
ಬಹೂನ್ಯದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಾಣಿ ಪಶ್ಯಾಶ್ಚರ್ಯಾಣಿ ಭಾರತ ॥ 11-6 ॥
ಪಶ್ಯ ಆದಿತ್ಯಾನ್ ದ್ವಾದಶ, ವಸೂನ್ ಅಷ್ಟೌ, ರುದ್ರಾನ್ ಏಕಾದಶ, ಅಶ್ವಿನೌ
ದ್ವೌ, ಮರುತಃ ಸಪ್ತ ಸಪ್ತ ಗಣಾಃ ಯೇ ತಾನ್ । ತಥಾ ಚ ಬಹೂನಿ ಅನ್ಯಾನ್ಯಪಿ
ಅದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಾಣಿ ಮನುಷ್ಯಲೋಕೇ ತ್ವಯಾ, ತ್ವತ್ತಃ ಅನ್ಯೇನ ವಾ ಕೇನಚಿತ್,
ಪಶ್ಯ ಆಶ್ಚರ್ಯಾಣಿ ಅದ್ಭುತಾನಿ ಭಾರತ ॥ ನ ಕೇವಲಂ ಏತಾವದೇವ —
ಇಹೈಕಸ್ಥಂ ಜಗತ್ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಪಶ್ಯಾದ್ಯ ಸಚರಾಚರಂ ।
ಮಮ ದೇಹೇ ಗುಡಾಕೇಶ ಯಚ್ಚಾನ್ಯದ್ದ್ರಷ್ಟುಮಿಚ್ಛಸಿ ॥ 11-7 ॥
ಇಹ ಏಕಸ್ಥಂ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಸ್ಥಿತಂ ಜಗತ್ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಸಮಸ್ತಂ ಪಶ್ಯ ಅದ್ಯ
ಇದಾನೀಂ ಸಚರಾಚರಂ ಸಹ ಚರೇಣ ಅಚರೇಣ ಚ ವರ್ತತೇ ಮಮ ದೇಹೇ ಗುಡಾಕೇಶ ।
ಯಚ್ಚ ಅನ್ಯತ್ ಜಯಪರಾಜಯಾದಿ, ಯತ್ ಶಂಕಸೇ, “ಯದ್ವಾ ಜಯೇಮ ಯದಿ
ವಾ ನೋ ಜಯೇಯುಃ” (ಭ. ಗೀ. 2-6) ಇತಿ ಯತ್ ಅವೋಚಃ, ತದಪಿ ದ್ರಷ್ಟುಂ
ಯದಿ ಇಚ್ಛಸಿ ॥ ಕಿಂ ತು —
ನ ತು ಮಾಂ ಶಕ್ಯಸೇ ದ್ರಷ್ಟುಮನೇನೈವ ಸ್ವಚಕ್ಷುಷಾ । ದಿವ್ಯಂ ದದಾಮಿ ತೇ
ಚಕ್ಷುಃ ಪಶ್ಯ ಮೇ ಯೋಗಮೈಶ್ವರಂ ॥ 11-8 ॥
ನ ತು ಮಾಂ ವಿಶ್ವರೂಪಧರಂ ಶಕ್ಯಸೇ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಅನೇನೈವ ಪ್ರಾಕೃತೇನ
ಸ್ವಚಕ್ಷುಷಾ ಸ್ವಕೀಯೇನ ಚಕ್ಷುಷಾ । ಯೇನ ತು ಶಕ್ಯಸೇ ದ್ರಷ್ಟುಂ ದಿವ್ಯೇನ,
ತತ್ ದಿವ್ಯಂ ದದಾಮಿ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ಚಕ್ಷುಃ । ತೇನ ಪಶ್ಯ ಮೇ ಯೋಗಂ ಐಶ್ವರಂ
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಮಮ ಐಶ್ವರಂ
ಯೋಗಂ ಯೋಗಶಕ್ತ್ಯತಿಶಯಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಸಂಜಯ ಉವಾಚ —
ಏವಮುಕ್ತ್ವಾ ತತೋ ರಾಜನ್ಮಹಾಯೋಗೇಶ್ವರೋ ಹರಿಃ ।
ದರ್ಶಯಾಮಾಸ ಪಾರ್ಥಾಯ ಪರಮಂ ರೂಪಮೈಶ್ವರಂ ॥ 11-9 ॥
ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಉಕ್ತ್ವಾ ತತಃ ಅನಂತರಂ ರಾಜನ್ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರ,
ಮಹಾಯೋಗೇಶ್ವರಃ ಮಹಾಂಶ್ಚ ಅಸೌ ಯೋಗೇಶ್ವರಶ್ಚ ಹರಿಃ ನಾರಾಯಣಃ
ದರ್ಶಯಾಮಾಸ ದರ್ಶಿತವಾನ್ ಪಾರ್ಥಾಯ ಪೃಥಾಸುತಾಯ ಪರಮಂ ರೂಪಂ ವಿಶ್ವರೂಪಂ
ಐಶ್ವರಂ ॥
ಅನೇಕವಕ್ತ್ರನಯನಮನೇಕಾದ್ಭುತದರ್ಶನಂ ।
ಅನೇಕದಿವ್ಯಾಭರಣಂ ದಿವ್ಯಾನೇಕೋದ್ಯತಾಯುಧಂ ॥ 11-10 ॥
ಅನೇಕವಕ್ತ್ರನಯನಂ ಅನೇಕಾನಿ ವಕ್ತ್ರಾಣಿ ನಯನಾನಿ ಚ ಯಸ್ಮಿನ್ ರೂಪೇ
ತತ್ ಅನೇಕವಕ್ತ್ರನಯನಂ, ಅನೇಕಾದ್ಭುತದರ್ಶನಂ ಅನೇಕಾನಿ ಅದ್ಭುತಾನಿ
ವಿಸ್ಮಾಪಕಾನಿ ದರ್ಶನಾನಿ ಯಸ್ಮಿನ್ ರೂಪೇ ತತ್ ಅನೇಕಾದ್ಭುತದರ್ಶನಂ ರೂಪಂ,
ತಥಾ ಅನೇಕದಿವ್ಯಾಭರಣಂ ಅನೇಕಾನಿ ದಿವ್ಯಾನಿ ಆಭರಣಾನಿ ಯಸ್ಮಿನ್ ತತ್
ಅನೇಕದಿವ್ಯಾಭರಣಂ, ತಥಾ ದಿವ್ಯಾನೇಕೋದ್ಯತಾಯುಧಂ ದಿವ್ಯಾನಿ ಅನೇಕಾನಿ
ಅಸ್ಯಾದೀನಿ ಉದ್ಯತಾನಿ ಆಯುಧಾನಿ ಯಸ್ಮಿನ್ ತತ್ ದಿವ್ಯಾನೇಕೋದ್ಯತಾಯುಧಂ,
“ದರ್ಶಯಾಮಾಸ” ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ॥ ಕಿಂಚ —
ದಿವ್ಯಮಾಲ್ಯಾಂಬರಧರಂ ದಿವ್ಯಗಂಧಾನುಲೇಪನಂ ।
ಸರ್ವಾಶ್ಚರ್ಯಮಯಂ ದೇವಮನಂತಂ ವಿಶ್ವತೋಮುಖಂ ॥ 11-11 ॥
ದಿವ್ಯಮಾಲ್ಯಾಂಬರಧರಂ ದಿವ್ಯಾನಿ ಮಾಲ್ಯಾನಿ ಪುಷ್ಪಾಣಿ ಅಂಬರಾಣಿ ವಸ್ತ್ರಾಣಿ ಚ
ಧ್ರಿಯಂತೇ ಯೇನ ಈಶ್ವರೇಣ ತಂ ದಿವ್ಯಮಾಲ್ಯಾಂಬರಧರಂ, ದಿವ್ಯಗಂಧಾನುಲೇಪನಂ
ದಿವ್ಯಂ ಗಂಧಾನುಲೇಪನಂ ಯಸ್ಯ ತಂ ದಿವ್ಯಗಂಧಾನುಲೇಪನಂ, ಸರ್ವಾಶ್ಚರ್ಯಮಯಂ
ಸರ್ವಾಶ್ಚರ್ಯಪ್ರಾಯಂ ದೇವಂ ಅನಂತಂ ನ ಅಸ್ಯ ಅಂತಃ ಅಸ್ತಿ ಇತಿ ಅನಂತಃ ತಂ,
ವಿಶ್ವತೋಮುಖಂ ಸರ್ವತೋಮುಖಂ ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಭೂತತ್ವಾತ್, ತಂ ದರ್ಶಯಾಮಾಸ ।
“ಅರ್ಜುನಃ ದದರ್ಶ” ಇತಿ ವಾ ಅಧ್ಯಾಹ್ರಿಯತೇ ॥ ಯಾ ಪುನರ್ಭಗವತಃ
ವಿಶ್ವರೂಪಸ್ಯ ಭಾಃ, ತಸ್ಯಾ ಉಪಮಾ ಉಚ್ಯತೇ —
ದಿವಿ ಸೂರ್ಯಸಹಸ್ರಸ್ಯ ಭವೇದ್ಯುಗಪದುತ್ಥಿತಾ ।
ಯದಿ ಭಾಃ ಸದೃಶೀ ಸಾ ಸ್ಯಾದ್ಭಾಸಸ್ತಸ್ಯ ಮಹಾತ್ಮನಃ ॥ 11-12 ॥
ದಿವಿ ಅಂತರಿಕ್ಷೇ ತೃತೀಯಸ್ಯಾಂ ವಾ ದಿವಿ ಸೂರ್ಯಾಣಾಂ ಸಹಸ್ರಂ ಸೂರ್ಯಸಹಸ್ರಂ
ತಸ್ಯ ಯುಗಪದುತ್ಥಿತಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಸಹಸ್ರಸ್ಯ ಯಾ ಯುಗಪದುತ್ಥಿತಾ ಭಾಃ, ಸಾ ಯದಿ,
ಸದೃಶೀ ಸ್ಯಾತ್ ತಸ್ಯ ಮಹಾತ್ಮನಃ ವಿಶ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಭಾಸಃ । ಯದಿ ವಾ ನ ಸ್ಯಾತ್,
ತತಃ ವಿಶ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಭಾಃ ಅತಿರಿಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ಕಿಂಚ —
ತತ್ರೈಕಸ್ಥಂ ಜಗತ್ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಮನೇಕಧಾ ।
ಅಪಶ್ಯದ್ದೇವದೇವಸ್ಯ ಶರೀರೇ ಪಾಂಡವಸ್ತದಾ ॥ 11-13 ॥
ತತ್ರ ತಸ್ಮಿನ್ ವಿಶ್ವರೂಪೇ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಸ್ಥಿತಂ ಏಕಸ್ಥಂ ಜಗತ್ ಕೃತ್ಸ್ನಂ
ಪ್ರವಿಭಕ್ತಂ ಅನೇಕಧಾ ದೇವಪಿತೃಮನುಷ್ಯಾದಿಭೇದೈಃ ಅಪಶ್ಯತ್ ದೃಷ್ಟವಾನ್
ದೇವದೇವಸ್ಯ ಹರೇಃ ಶರೀರೇ ಪಾಂಡವಃ ಅರ್ಜುನಃ ತದಾ ॥
ತತಃ ಸ ವಿಸ್ಮಯಾವಿಷ್ಟೋ ಹೃಷ್ಟರೋಮಾ ಧನಂಜಯಃ ।
ಪ್ರಣಮ್ಯ ಶಿರಸಾ ದೇವಂ ಕೃತಾಂಜಲಿರಭಾಷತ ॥ 11-14 ॥
ತತಃ ತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಸಃ ವಿಸ್ಮಯೇನ ಆವಿಷ್ಟಃ ವಿಸ್ಮಯಾವಿಷ್ಟಃ ಹೃಷ್ಟಾನಿ
ರೋಮಾಣಿ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಅಯಂ ಹೃಷ್ಟರೋಮಾ ಚ ಅಭವತ್ ಧನಂಜಯಃ ।
ಪ್ರಣಮ್ಯ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ನಮನಂ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಹ್ವೀಭೂತಃ ಸನ್ ಶಿರಸಾ ದೇವಂ
ವಿಶ್ವರೂಪಧರಂ ಕೃತಾಂಜಲಿಃ ನಮಸ್ಕಾರಾರ್ಥಂ ಸಂಪುಟೀಕೃತಹಸ್ತಃ ಸನ್
ಅಭಾಷತ ಉಕ್ತವಾನ್ ॥ ಕಥಂ? ಯತ್ ತ್ವಯಾ ದರ್ಶಿತಂ ವಿಶ್ವರೂಪಂ, ತತ್ ಅಹಂ
ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ಸ್ವಾನುಭವಮಾವಿಷ್ಕುರ್ವನ್ ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಪಶ್ಯಾಮಿ ದೇವಾಂಸ್ತವ ದೇವ ದೇಹೇ ಸರ್ವಾಂಸ್ತಥಾ ಭೂತವಿಶೇಷಸಂಘಾನ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾಣಮೀಶಂ ಕಮಲಾಸನಸ್ಥಮೃಷೀಂಶ್ಚ ಸರ್ವಾನುರಗಾಂಶ್ಚ ದಿವ್ಯಾನ್ ॥ 11-15 ॥
ಪಶ್ಯಾಮಿ ಉಪಲಭೇ ಹೇ ದೇವ, ತವ ದೇಹೇ ದೇವಾನ್ ಸರ್ವಾನ್,
ತಥಾ ಭೂತವಿಶೇಷಸಂಘಾನ್ ಭೂತವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾನಾಂ
ನಾನಾಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಸಂಘಾಃ ಭೂತವಿಶೇಷಸಂಘಾಃ ತಾನ್, ಕಿಂಚ
— ಬ್ರಹ್ಮಾಣಂ ಚತುರ್ಮುಖಂ ಈಶಂ ಈಶಿತಾರಂ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಕಮಲಾಸನಸ್ಥಂ
ಪೃಥಿವೀಪದ್ಮಮಧ್ಯೇ ಮೇರುಕರ್ಣಿಕಾಸನಸ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ, ಋಷೀಂಶ್ಚ ವಸಿಷ್ಠಾದೀನ್
ಸರ್ವಾನ್, ಉರಗಾಂಶ್ಚ ವಾಸುಕಿಪ್ರಭೃತೀನ್ ದಿವ್ಯಾನ್ ದಿವಿ ಭವಾನ್ ॥
ಅನೇಕಬಾಹೂದರವಕ್ತ್ರನೇತ್ರಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ ತ್ವಾ ಸರ್ವತೋಽನಂತರೂಪಂ ।
ನಾಂತಂ ನ ಮಧ್ಯಂ ನ ಪುನಸ್ತವಾದಿಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ ವಿಶ್ವೇಶ್ವರ ವಿಶ್ವರೂಪ ॥ 11-16 ॥
ಅನೇಕಬಾಹೂದರವಕ್ತ್ರನೇತ್ರಂ ಅನೇಕೇ ಬಾಹವಃ ಉದರಾಣಿ ವಕ್ತ್ರಾಣಿ ನೇತ್ರಾಣಿ ಚ
ಯಸ್ಯ ತವ ಸಃ ತ್ವಂ ಅನೇಕಬಾಹೂದರವಕ್ತ್ರನೇತ್ರಃ ತಂ ಅನೇಕಬಾಹೂದರವಕ್ತ್ರನೇತ್ರಂ ।
ಪಶ್ಯಾಮಿ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಸರ್ವತಃ ಸರ್ವತ್ರ ಅನಂತರೂಪಂ ಅನಂತಾನಿ ರೂಪಾಣಿ ಅಸ್ಯ ಇತಿ
ಅನಂತರೂಪಃ ತಂ ಅನಂತರೂಪಂ । ನ ಅಂತಂ, ಅಂತಃ ಅವಸಾನಂ, ನ ಮಧ್ಯಂ, ಮಧ್ಯಂ
ನಾಮ ದ್ವಯೋಃ ಕೋಟ್ಯೋಃ ಅಂತರಂ, ನ ಪುನಃ ತವ ಆದಿಂ — ನ ದೇವಸ್ಯ ಅಂತಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ,
ನ ಮಧ್ಯಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ, ನ ಪುನಃ ಆದಿಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ, ಹೇ ವಿಶ್ವೇಶ್ವರ ವಿಶ್ವರೂಪ ॥
ಕಿಂಚ —
ಕಿರೀಟಿನಂ ಗದಿನಂ ಚಕ್ರಿಣಂ ಚ ತೇಜೋರಾಶಿಂ ಸರ್ವತೋದೀಪ್ತಿಮಂತಂ ।
ಪಶ್ಯಾಮಿ ತ್ವಾಂ ದುರ್ನಿರೀಕ್ಷ್ಯಂ ಸಮಂತಾದ್ದೀಪ್ತಾನಲಾರ್ಕದ್ಯುತಿಮಪ್ರಮೇಯಂ ॥ 11-17 ॥
ಕಿರೀಟಿನಂ ಕಿರೀಟಂ ನಾಮ ಶಿರೋಭೂಷಣವಿಶೇಷಃ ತತ್ ಯಸ್ಯ ಅಸ್ತಿ ಸಃ
ಕಿರೀಟೀ ತಂ ಕಿರೀಟಿನಂ, ತಥಾ ಗದಿನಂ ಗದಾ ಅಸ್ಯ ವಿದ್ಯತೇ ಇತಿ ಗದೀ ತಂ
ಗದಿನಂ, ತಥಾ ಚಕ್ರಿಣಂ ಚಕ್ರಂ ಅಸ್ಯ ಅಸ್ತೀತಿ ಚಕ್ರೀ ತಂ ಚಕ್ರಿಣಂ ಚ,
ತೇಜೋರಾಶಿಂ ತೇಜಃಪುಂಜಂ ಸರ್ವತೋದೀಪ್ತಿಮಂತಂ ಸರ್ವತೋದೀಪ್ತಿಃ ಅಸ್ಯ ಅಸ್ತೀತಿ
ಸರ್ವತೋದೀಪ್ತಿಮಾನ್, ತಂ ಸರ್ವತೋದೀಪ್ತಿಮಂತಂ ಪಶ್ಯಾಮಿ ತ್ವಾಂ ದುರ್ನಿರೀಕ್ಷ್ಯಂ
ದುಃಖೇನ ನಿರೀಕ್ಷ್ಯಃ ದುರ್ನಿರೀಕ್ಷ್ಯಃ ತಂ ದುರ್ನಿರೀಕ್ಷ್ಯಂ ಸಮಂತಾತ್ ಸಮಂತತಃ
ಸರ್ವತ್ರ ದೀಪ್ತಾನಲಾರ್ಕದ್ಯುತಿಂ ಅನಲಶ್ಚ ಅರ್ಕಶ್ಚ ಅನಲಾರ್ಕೌ ದೀಪ್ತೌ
ಅನಲಾರ್ಕೌ ದೀಪ್ತಾನಲಾರ್ಕೌ ತಯೋಃ ದೀಪ್ತಾನಲಾರ್ಕಯೋಃ ದ್ಯುತಿರಿವ ದ್ಯುತಿಃ ತೇಜಃ ಯಸ್ಯ
ತವ ಸ ತ್ವಂ ದೀಪ್ತಾನಲಾರ್ಕದ್ಯುತಿಃ ತಂ ತ್ವಾಂ ದೀಪ್ತಾನಲಾರ್ಕದ್ಯುತಿಂ, ಅಪ್ರಮೇಯಂ
ನ ಪ್ರಮೇಯಂ ಅಶಕ್ಯಪರಿಚ್ಛೇದಂ ಇತ್ಯೇತತ್ ॥ ಇತ ಏವ ತೇ ಯೋಗಶಕ್ತಿದರ್ಶನಾತ್
ಅನುಮಿನೋಮಿ —
ತ್ವಮಕ್ಷರಂ ಪರಮಂ ವೇದಿತವ್ಯಂ ತ್ವಮಸ್ಯ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಪರಂ ನಿಧಾನಂ ।
ತ್ವಮವ್ಯಯಃ ಶಾಶ್ವತಧರ್ಮಗೋಪ್ತಾ ಸನಾತನಸ್ತ್ವಂ ಪುರುಷೋ ಮತೋ ಮೇ ॥ 11-18 ॥
ತ್ವಂ ಅಕ್ಷರಂ ನ ಕ್ಷರತೀತಿ, ಪರಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಿತವ್ಯಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಂ
ಮುಮುಕ್ಷುಭಿಃ । ತ್ವಂ ಅಸ್ಯ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪರಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ
ನಿಧಾನಂ ನಿಧೀಯತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ನಿಧಾನಂ ಪರಃ ಆಶ್ರಯಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚ,
ತ್ವಂ ಅವ್ಯಯಃ ನ ತವ ವ್ಯಯೋ ವಿದ್ಯತೇ ಇತಿ ಅವ್ಯಯಃ, ಶಾಶ್ವತಧರ್ಮಗೋಪ್ತಾ
ಶಶ್ವದ್ಭವಃ ಶಾಶ್ವತಃ ನಿತ್ಯಃ ಧರ್ಮಃ ತಸ್ಯ ಗೋಪ್ತಾ ಶಾಶ್ವತಧರ್ಮಗೋಪ್ತಾ ।
ಸನಾತನಃ ಚಿರಂತನಃ ತ್ವಂ ಪುರುಷಃ ಪರಮಃ ಮತಃ ಅಭಿಪ್ರೇತಃ ಮೇ ಮಮ ॥
ಕಿಂಚ —
ಅನಾದಿಮಧ್ಯಾಂತಮನಂತವೀರ್ಯಮನಂತಬಾಹುಂ ಶಶಿಸೂರ್ಯನೇತ್ರಂ ।
ಪಶ್ಯಾಮಿ ತ್ವಾಂ ದೀಪ್ತಹುತಾಶವಕ್ತ್ರಂ ಸ್ವತೇಜಸಾ ವಿಶ್ವಮಿದಂ ತಪಂತಂ ॥ 11-19 ॥
ಅನಾದಿಮಧ್ಯಾಂತಂ ಆದಿಶ್ಚ ಮಧ್ಯಂ ಚ ಅಂತಶ್ಚ ನ ವಿದ್ಯತೇ ಯಸ್ಯ ಸಃ
ಅಯಂ ಅನಾದಿಮಧ್ಯಾಂತಃ ತಂ ತ್ವಾಂ ಅನಾದಿಮಧ್ಯಾಂತಂ, ಅನಂತವೀರ್ಯಂ ನ ತವ
ವೀರ್ಯಸ್ಯ ಅಂತಃ ಅಸ್ತಿ ಇತಿ ಅನಂತವೀರ್ಯಃ ತಂ ತ್ವಾಂ ಅನಂತವೀರ್ಯಂ, ತಥಾ
ಅನಂತಬಾಹುಂ ಅನಂತಾಃ ಬಾಹವಃ ಯಸ್ಯ ತವ ಸಃ ತ್ವಂ, ಅನಂತಬಾಹುಃ ತಂ ತ್ವಾಂ
ಅನಂತಬಾಹುಂ, ಶಶಿಸೂರ್ಯನೇತ್ರಂ ಶಶಿಶೂರ್ಯೌ ನೇತ್ರೇ ಯಸ್ಯ ತವ ಸಃ
ತ್ವಂ ಶಶಿಸೂರ್ಯನೇತ್ರಃ ತಂ ತ್ವಾಂ ಶಶಿಸೂರ್ಯನೇತ್ರಂ ಚಂದ್ರಾದಿತ್ಯನಯನಂ,
ಪಶ್ಯಾಮಿ ತ್ವಾಂ ದೀಪ್ತಹುತಾಶವಕ್ತ್ರಂ ದೀಪ್ತಶ್ಚ ಅಸೌ ಹುತಾಶಶ್ಚ ವಕ್ತ್ರಂ
ಯಸ್ಯ ತವ ಸಃ ತ್ವಂ ದೀಪ್ತಹುತಾಶವಕ್ತ್ರಃ ತಂ ತ್ವಾಂ ದೀಪ್ತಹುತಾಶವಕ್ತ್ರಂ,
ಸ್ವತೇಜಸಾ ವಿಶ್ವಂ ಇದಂ ಸಮಸ್ತಂ ತಪಂತಂ ॥
ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೋರಿದಮಂತರಂ ಹಿ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ತ್ವಯೈಕೇನ ದಿಶಶ್ಚ ಸರ್ವಾಃ ।
ದೃಷ್ಟ್ವಾದ್ಭುತಂ ರೂಪಮಿದಂ ತವೋಗ್ರಂ ಲೋಕತ್ರಯಂ ಪ್ರವ್ಯಥಿತಂ ಮಹಾತ್ಮನ್ ॥ 11-20 ॥
ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯೋಃ ಇದಂ ಅಂತರಂ ಹಿ ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ತ್ವಯಾ
ಏಕೇನ ವಿಶ್ವರೂಪಧರೇಣ ದಿಶಶ್ಚ ಸರ್ವಾಃ ವ್ಯಾಪ್ತಾಃ । ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಉಪಲಭ್ಯ
ಅದ್ಭುತಂ ವಿಸ್ಮಾಪಕಂ ರೂಪಂ ಇದಂ ತವ ಉಗ್ರಂ ಕ್ರೂರಂ ಲೋಕಾನಾಂ ತ್ರಯಂ ಲೋಕತ್ರಯಂ
ಪ್ರವ್ಯಥಿತಂ ಭೀತಂ ಪ್ರಚಲಿತಂ ವಾ ಹೇ ಮಹಾತ್ಮನ್ ಅಕ್ಷುದ್ರಸ್ವಭಾವ ॥ ಅಥ
ಅಧುನಾ ಪುರಾ “ಯದ್ವಾ ಜಯೇಮ ಯದಿ ವಾ ನೋ ಜಯೇಯುಃ” (ಭ. ಗೀ. 2-6)
ಇತಿ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಯಃ ಸಂಶಯಃ ಆಸೀತ್, ತನ್ನಿರ್ಣಯಾಯ ಪಾಂಡವಜಯಂ ಐಕಾಂತಿಕಂ
ದರ್ಶಯಾಮಿ ಇತಿ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ಭಗವಾನ್ । ತಂ ಪಶ್ಯನ್ ಆಹ — ಕಿಂಚ —
ಅಮೀ ಹಿ ತ್ವಾ ಸುರಸಂಘಾ ವಿಶಂತಿ ಕೇಚಿದ್ಭೀತಾಃ ಪ್ರಾಂಜಲಯೋ ಗೃಣಂತಿ ।
ಸ್ವಸ್ತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಮಹರ್ಷಿಸಿದ್ಧಸಂಘಾಃ ಸ್ತುವಂತಿ ತ್ವಾಂ ಸ್ತುತಿಭಿಃ ಪುಷ್ಕಲಾಭಿಃ ॥ 11-21 ॥
ಅಮೀ ಹಿ ಯುಧ್ಯಮಾನಾ ಯೋದ್ಧಾರಃ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಸುರಸಂಘಾಃ ಯೇ ಅತ್ರ
ಭೂಭಾರಾವತಾರಾಯ ಅವತೀರ್ಣಾಃ ವಸ್ವಾದಿದೇವಸಂಘಾಃ ಮನುಷ್ಯಸಂಸ್ಥಾನಾಃ ತ್ವಾಂ
ವಿಶಂತಿ ಪ್ರವಿಶಂತಃ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತತ್ರ ಕೇಚಿತ್ ಭೀತಾಃ ಪ್ರಾಂಜಲಯಃ
ಸಂತೋ ಗೃಣಂತಿ ಸ್ತುವಂತಿ ತ್ವಾಂ ಅನ್ಯೇ ಪಲಾಯನೇಽಪಿ ಅಶಕ್ತಾಃ ಸಂತಃ । ಯುದ್ಧೇ
ಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಿತೇ ಉತ್ಪಾತಾದಿನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಉಪಲಕ್ಷ್ಯ ಸ್ವಸ್ತಿ ಅಸ್ತು ಜಗತಃ ಇತಿ ಉಕ್ತ್ವಾ
ಮಹರ್ಷಿಸಿದ್ಧಸಂಘಾಃ ಮಹರ್ಷೀಣಾಂ ಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಚ ಸಂಘಾಃ ಸ್ತುವಂತಿ ತ್ವಾಂ
ಸ್ತುತಿಭಿಃ ಪುಷ್ಕಲಾಭಿಃ ಸಂಪೂರ್ಣಾಭಿಃ ॥ ಕಿಂಚಾನ್ಯತ್ —
ರುದ್ರಾದಿತ್ಯಾ ವಸವೋ ಯೇ ಚ ಸಾಧ್ಯಾ ವಿಶ್ವೇಽಶ್ವಿನೌ ಮರುತಶ್ಚೋಷ್ಮಪಾಶ್ಚ ।
ಗಂಧರ್ವಯಕ್ಷಾಸುರಸಿದ್ಧಸಂಘಾ ವೀಕ್ಷಂತೇ ತ್ವಾಂ ವಿಸ್ಮಿತಾಶ್ಚೈವ ಸರ್ವೇ ॥ 11-22 ॥
ರುದ್ರಾದಿತ್ಯಾಃ ವಸವೋ ಯೇ ಚ ಸಾಧ್ಯಾಃ ರುದ್ರಾದಯಃ ಗಣಾಃ
ವಿಶ್ವೇದೇವಾಃ ಅಶ್ವಿನೌ ಚ ದೇವೌ ಮರುತಶ್ಚ ಊಷ್ಮಪಾಶ್ಚ ಪಿತರಃ,
ಗಂಧರ್ವಯಕ್ಷಾಸುರಸಿದ್ಧಸಂಘಾಃ ಗಂಧರ್ವಾಃ ಹಾಹಾಹೂಹೂಪ್ರಭೃತಯಃ ಯಕ್ಷಾಃ
ಕುಬೇರಪ್ರಭೃತಯಃ ಅಸುರಾಃ ವಿರೋಚನಪ್ರಭೃತಯಃ ಸಿದ್ಧಾಃ ಕಪಿಲಾದಯಃ
ತೇಷಾಂ ಸಂಘಾಃ ಗಂಧರ್ವಯಕ್ಷಾಸುರಸಿದ್ಧಸಂಘಾಃ, ತೇ ವೀಕ್ಷಂತೇ ಪಶ್ಯಂತಿ
ತ್ವಾಂ ವಿಸ್ಮಿತಾಃ ವಿಸ್ಮಯಮಾಪನ್ನಾಃ ಸಂತಃ ತೇ ಏವ ಸರ್ವೇ ॥ ಯಸ್ಮಾತ್ —
ರೂಪಂ ಮಹತ್ತೇ ಬಹುವಕ್ತ್ರನೇತ್ರಂ ಮಹಾಬಾಹೋ ಬಹುಬಾಹೂರುಪಾದಂ ।
ಬಹೂದರಂ ಬಹುದಂಷ್ಟ್ರಾಕರಾಲಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಲೋಕಾಃ ಪ್ರವ್ಯಥಿತಾಸ್ತಥಾಹಂ ॥ 11-23 ॥
ರೂಪಂ ಮಹತ್ ಅತಿಪ್ರಮಾಣಂ ತೇ ತವ ಬಹುವಕ್ತ್ರನೇತ್ರಂ ಬಹೂನಿ ವಕ್ತ್ರಾಣಿ
ಮುಖಾನಿ ನೇತ್ರಾಣಿ ಚಕ್ಷೂಂಷಿ ಚ ಯಸ್ಮಿನ್ ತತ್ ರೂಪಂ ಬಹುವಕ್ತ್ರನೇತ್ರಂ,
ಹೇ ಮಹಾಬಾಹೋ, ಬಹುಬಾಹೂರುಪಾದಂ ಬಹವೋ ಬಾಹವಃ ಊರವಃ ಪಾದಾಶ್ಚ ಯಸ್ಮಿನ್
ರೂಪೇ ತತ್ ಬಹುಬಾಹೂರುಪಾದಂ, ಕಿಂಚ, ಬಹೂದರಂ ಬಹೂನಿ ಉದರಾಣಿ ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ
ಬಹೂದರಂ, ಬಹುದಂಷ್ಟ್ರಾಕರಾಲಂ ಬಹ್ವೀಭಿಃ ದಂಷ್ಟ್ರಾಭಿಃ ಕರಾಲಂ ವಿಕೃತಂ
ತತ್ ಬಹುದಂಷ್ಟ್ರಾಕರಾಲಂ, ದೃಷ್ಟ್ವಾ ರೂಪಂ ಈದೃಶಂ ಲೋಕಾಃ ಲೌಕಿಕಾಃ
ಪ್ರಾಣಿನಃ ಪ್ರವ್ಯಥಿತಾಃ ಪ್ರಚಲಿತಾಃ ಭಯೇನ; ತಥಾ ಅಹಮಪಿ ॥ ತತ್ರೇದಂ
ಕಾರಣಂ —
ನಭಃಸ್ಪೃಶಂ ದೀಪ್ತಮನೇಕವರ್ಣಂ ವ್ಯಾತ್ತಾನನಂ ದೀಪ್ತವಿಶಾಲನೇತ್ರಂ ।
ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಹಿ ತ್ವಾಂ ಪ್ರವ್ಯಥಿತಾಂತರಾತ್ಮಾ ಧೃತಿಂ ನ ವಿಂದಾಮಿ ಶಮಂ ಚ
ವಿಷ್ಣೋ ॥ 11-24 ॥
ನಭಃಸ್ಪೃಶಂ ದ್ಯುಸ್ಪರ್ಶಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ದೀಪ್ತಂ ಪ್ರಜ್ವಲಿತಂ,
ಅನೇಕವರ್ಣಂ ಅನೇಕೇ ವರ್ಣಾಃ ಭಯಂಕರಾಃ ನಾನಾಸಂಸ್ಥಾನಾಃ ಯಸ್ಮಿನ್ ತ್ವಯಿ ತಂ ತ್ವಾಂ
ಅನೇಕವರ್ಣಂ, ವ್ಯಾತ್ತಾನನಂ ವ್ಯಾತ್ತಾನಿ ವಿವೃತಾನಿ ಆನನಾನಿ ಮುಖಾನಿ ಯಸ್ಮಿನ್ ತ್ವಯಿ
ತಂ ತ್ವಾಂ ವ್ಯಾತ್ತಾನನಂ, ದೀಪ್ತವಿಶಾಲನೇತ್ರಂ ದೀಪ್ತಾನಿ ಪ್ರಜ್ವಲಿತಾನಿ ವಿಶಾಲಾನಿ
ವಿಸ್ತೀರ್ಣಾನಿ ನೇತ್ರಾಣಿ ಯಸ್ಮಿನ್ ತ್ವಯಿ ತಂ ತ್ವಾಂ ದೀಪ್ತವಿಶಾಲನೇತ್ರಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಹಿ
ತ್ವಾಂ ಪ್ರವ್ಯಥಿತಾಂತರಾತ್ಮಾ ಪ್ರವ್ಯಥಿತಃ ಪ್ರಭೀತಃ ಅಂತರಾತ್ಮಾ ಮನಃ ಯಸ್ಯ
ಮಮ ಸಃ ಅಹಂ ಪ್ರವ್ಯಥಿತಾಂತರಾತ್ಮಾ ಸನ್ ಧೃತಿಂ ಧೈರ್ಯಂ ನ ವಿಂದಾಮಿ ನ
ಲಭೇ ಶಮಂ ಚ ಉಪಶಮನಂ ಮನಸ್ತುಷ್ಟಿಂ ಹೇ ವಿಷ್ಣೋ ॥ ಕಸ್ಮಾತ್ —
ದಂಷ್ಟ್ರಾಕರಾಲಾನಿ ಚ ತೇ ಮುಖಾನಿ ದೃಷ್ಟ್ವೈವ ಕಾಲಾನಲಸನ್ನಿಭಾನಿ ।
ದಿಶೋ ನ ಜಾನೇ ನ ಲಭೇ ಚ ಶರ್ಮ ಪ್ರಸೀದ ದೇವೇಶ ಜಗನ್ನಿವಾಸ ॥ 11-25 ॥
ದಂಷ್ಟ್ರಾಕರಾಲಾನಿ ದಂಷ್ಟ್ರಾಭಿಃ ಕರಾಲಾನಿ ವಿಕೃತಾನಿ ತೇ ತವ ಮುಖಾನಿ
ದೃಷ್ಟ್ವೈವ ಉಪಲಭ್ಯ ಕಾಲಾನಲಸನ್ನಿಭಾನಿ ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ ಲೋಕಾನಾಂ ದಾಹಕಃ
ಅಗ್ನಿಃ ಕಾಲಾನಲಃ ತತ್ಸದೃಶಾನಿ ಕಾಲಾನಲಸನ್ನಿಭಾನಿ ಮುಖಾನಿ ದೃಷ್ಟ್ವೇತ್ಯೇತತ್ ।
ದಿಶಃ ಪೂರ್ವಾಪರವಿವೇಕೇನ ನ ಜಾನೇ ದಿಙ್ಮೂಢೋ ಜಾತಃ ಅಸ್ಮಿ । ಅತಃ ನ ಲಭೇ ಚ
ನ ಉಪಲಭೇ ಚ ಶರ್ಮ ಸುಖಂ । ಅತಃ ಪ್ರಸೀದ ಪ್ರಸನ್ನೋ ಭವ ಹೇ ದೇವೇಶ,
ಜಗನ್ನಿವಾಸ ॥ ಯೇಭ್ಯೋ ಮಮ ಪರಾಜಯಾಶಂಕಾ ಯಾ ಆಸೀತ್ ಸಾ ಚ ಅಪಗತಾ । ಯತಃ —
ಅಮೀ ಚ ತ್ವಾಂ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರಸ್ಯ ಪುತ್ರಾಃ ಸರ್ವೇ ಸಹೈವಾವನಿಪಾಲಸಂಘೈಃ ।
ಭೀಷ್ಮೋ ದ್ರೋಣಃ ಸೂತಪುತ್ರಸ್ತಥಾಸೌ ಸಹಾಸ್ಮದೀಯೈರಪಿ ಯೋಧಮುಖ್ಯೈಃ ॥ 11-26 ॥
ಅಮೀ ಚ ತ್ವಾಂ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರಸ್ಯ ಪುತ್ರಾಃ ದುರ್ಯೋಧನಪ್ರಭೃತಯಃ
— “ತ್ವರಮಾಣಾಃ ವಿಶಂತಿ” ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ — ಸರ್ವೇ
ಸಹೈವ ಸಹಿತಾಃ ಅವನಿಪಾಲಸಂಘೈಃ ಅವನಿಂ ಪೃಥ್ವೀಂ ಪಾಲಯಂತೀತಿ ಅವನಿಪಾಲಾಃ
ತೇಷಾಂ ಸಂಘೈಃ, ಕಿಂಚ ಭೀಷ್ಮೋ ದ್ರೋಣಃ ಸೂತಪುತ್ರಃ ಕರ್ಣಃ ತಥಾ ಅಸೌ ಸಹ
ಅಸ್ಮದೀಯೈರಪಿ ಧೃಷ್ಟದ್ಯುಮ್ನಪ್ರಭೃತಿಭಿಃ ಯೋಧಮುಖ್ಯೈಃ ಯೋಧಾನಾಂ ಮುಖ್ಯೈಃ
ಪ್ರಧಾನೈಃ ಸಹ ॥ ಕಿಂಚ —
ವಕ್ತ್ರಾಣಿ ತೇ ತ್ವರಮಾಣಾ ವಿಶಂತಿ ದಂಷ್ಟ್ರಾಕರಾಲಾನಿ ಭಯಾನಕಾನಿ ।
ಕೇಚಿದ್ವಿಲಗ್ನಾ ದಶನಾಂತರೇಷು ಸಂದೃಶ್ಯಂತೇ ಚೂರ್ಣಿತೈರುತ್ತಮಾಂಗೈಃ ॥ 11-27 ॥
ವಕ್ತ್ರಾಣಿ ಮುಖಾನಿ ತೇ ತವ ತ್ವರಮಾಣಾಃ ತ್ವರಾಯುಕ್ತಾಃ ಸಂತಃ ವಿಶಂತಿ,
ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಾನಿ ಮುಖಾನಿ? ದಂಷ್ಟ್ರಾಕರಾಲಾನಿ ಭಯಾನಕಾನಿ ಭಯಂಕರಾಣಿ । ಕಿಂಚ,
ಕೇಚಿತ್ ಮುಖಾನಿ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ವಿಲಗ್ನಾಃ ದಶನಾಂತರೇಷು ಮಾಂಸಮಿವ
ಭಕ್ಷಿತಂ ಸಂದೃಶ್ಯಂತೇ ಉಪಲಭ್ಯಂತೇ ಚೂರ್ಣಿತೈಃ ಚೂರ್ಣೀಕೃತೈಃ ಉತ್ತಮಾಂಗೈಃ
ಶಿರೋಭಿಃ ॥ ಕಥಂ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಮುಖಾನಿ ಇತ್ಯಾಹ —
ಯಥಾ ನದೀನಾಂ ಬಹವೋಽಮ್ಬುವೇಗಾಃ ಸಮುದ್ರಮೇವಾಭಿಮುಖಾ ದ್ರವಂತಿ ।
ತಥಾ ತವಾಮೀ ನರಲೋಕವೀರಾ ವಿಶಂತಿ ವಕ್ತ್ರಾಣ್ಯಭಿವಿಜ್ವಲಂತಿ ॥ 11-28 ॥
ಯಥಾ ನದೀನಾಂ ಸ್ರವಂತೀನಾಂ ಬಹವಃ ಅನೇಕೇ ಅಂಬೂನಾಂ ವೇಗಾಃ ಅಂಬುವೇಗಾಃ ತ್ವರಾವಿಶೇಷಾಃ
ಸಮುದ್ರಮೇವ ಅಭಿಮುಖಾಃ ಪ್ರತಿಮುಖಾಃ ದ್ರವಂತಿ ಪ್ರವಿಶಂತಿ, ತಥಾ ತದ್ವತ್ ತವ ಅಮೀ
ಭೀಷ್ಮಾದಯಃ ನರಲೋಕವೀರಾಃ ಮನುಷ್ಯಲೋಕೇ ಶೂರಾಃ ವಿಶಂತಿ ವಕ್ತ್ರಾಣಿ ಅಭಿವಿಜ್ವಲಂತಿ
ಪ್ರಕಾಶಮಾನಾನಿ ॥ ತೇ ಕಿಮರ್ಥಂ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಕಥಂ ಚ ಇತ್ಯಾಹ —
ಯಥಾ ಪ್ರದೀಪ್ತಂ ಜ್ವಲನಂ ಪತಂಗಾ ವಿಶಂತಿ ನಾಶಾಯ ಸಮೃದ್ಧವೇಗಾಃ ।
ತಥೈವ ನಾಶಾಯ ವಿಶಂತಿ ಲೋಕಾಸ್ತವಾಪಿ ವಕ್ತ್ರಾಣಿ ಸಮೃದ್ಧವೇಗಾಃ ॥ 11-29 ॥
ಯಥಾ ಪ್ರದೀಪ್ತಂ ಜ್ವಲನಂ ಅಗ್ನಿಂ ಪತಂಗಾಃ ಪಕ್ಷಿಣಃ ವಿಶಂತಿ ನಾಶಾಯ ವಿನಾಶಾಯ
ಸಮೃದ್ಧವೇಗಾಃ ಸಮೃದ್ಧಃ ಉದ್ಭೂತಃ ವೇಗಃ ಗತಿಃ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಸಮೃದ್ಧವೇಗಾಃ,
ತಥೈವ ನಾಶಾಯ ವಿಶಂತಿ ಲೋಕಾಃ ಪ್ರಾಣಿನಃ ತವಾಪಿ ವಕ್ತ್ರಾಣಿ ಸಮೃದ್ಧವೇಗಾಃ ॥
ತ್ವಂ ಪುನಃ —
ಲೇಲಿಹ್ಯಸೇ ಗ್ರಸಮಾನಃ ಸಮಂತಾಲ್ಲೋಕಾನ್ಸಮಗ್ರಾನ್ವದನೈರ್ಜ್ವಲದ್ಭಿಃ ।
ತೇಜೋಭಿರಾಪೂರ್ಯ ಜಗತ್ಸಮಗ್ರಂ ಭಾಸಸ್ತವೋಗ್ರಾಃ ಪ್ರತಪಂತಿ ವಿಷ್ಣೋ ॥ 11-30 ॥
ಲೇಲಿಹ್ಯಸೇ ಆಸ್ವಾದಯಸಿ ಗ್ರಸಮಾನಃ ಅಂತಃ ಪ್ರವೇಶಯನ್ ಸಮಂತಾತ್ ಸಮಂತತಃ
ಲೋಕಾನ್ ಸಮಗ್ರಾನ್ ಸಮಸ್ತಾನ್ ವದನೈಃ ವಕ್ತ್ರೈಃ ಜ್ವಲದ್ಭಿಃ ದೀಪ್ಯಮಾನೈಃ ತೇಜೋಭಿಃ
ಆಪೂರ್ಯ ಸಂವ್ಯಾಪ್ಯ ಜಗತ್ ಸಮಗ್ರಂ ಸಹ ಅಗ್ರೇಣ ಸಮಸ್ತಂ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಕಿಂಚ,
ಭಾಸಃ ದೀಪ್ತಯಃ ತವ ಉಗ್ರಾಃ ಕ್ರೂರಾಃ ಪ್ರತಪಂತಿ ಪ್ರತಾಪಂ ಕುರ್ವಂತಿ ಹೇ ವಿಷ್ಣೋ
ವ್ಯಾಪನಶೀಲ ॥ ಯತಃ ಏವಮುಗ್ರಸ್ವಭಾವಃ, ಅತಃ —
ಆಖ್ಯಾಹಿ ಮೇ ಕೋ ಭವಾನುಗ್ರರೂಪೋ ನಮೋಽಸ್ತು ತೇ ದೇವವರ ಪ್ರಸೀದ ।
ವಿಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛಾಮಿ ಭವಂತಮಾದ್ಯಂ ನ ಹಿ ಪ್ರಜಾನಾಮಿ ತವ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ॥ 11-31 ॥
ಆಖ್ಯಾಹಿ ಕಥಯ ಮೇ ಮಹ್ಯಂ ಕಃ ಭವಾನ್ ಉಗ್ರರೂಪಃ ಕ್ರೂರಾಕಾರಃ, ನಮಃ ಅಸ್ತು
ತೇ ತುಭ್ಯಂ ಹೇ ದೇವವರ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನ, ಪ್ರಸೀದ ಪ್ರಸಾದಂ ಕುರು । ವಿಜ್ಞಾತುಂ
ವಿಶೇಷೇಣ ಜ್ಞಾತುಂ ಇಚ್ಛಾಮಿ ಭವಂತಂ ಆದ್ಯಂ ಆದೌ ಭವಂ ಆದ್ಯಂ, ನ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್
ಪ್ರಜಾನಾಮಿ ತವ ತ್ವದೀಯಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಚೇಷ್ಟಾಂ ॥
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಕಾಲೋಽಸ್ಮಿ ಲೋಕಕ್ಷಯಕೃತ್ಪ್ರವೃದ್ಧೋ ಲೋಕಾನ್ಸಮಾಹರ್ತುಮಿಹ ಪ್ರವೃತ್ತಃ ।
ಋತೇಽಪಿ ತ್ವಾ ನ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ ಸರ್ವೇ ಯೇಽವಸ್ಥಿತಾಃ ಪ್ರತ್ಯನೀಕೇಷು ಯೋಧಾಃ ॥ 11-32 ॥
ಕಾಲಃ ಅಸ್ಮಿ ಲೋಕಕ್ಷಯಕೃತ್ ಲೋಕಾನಾಂ ಕ್ಷಯಂ ಕರೋತೀತಿ ಲೋಕಕ್ಷಯಕೃತ್
ಪ್ರವೃದ್ಧಃ ವೃದ್ಧಿಂ ಗತಃ । ಯದರ್ಥಂ ಪ್ರವೃದ್ಧಃ ತತ್ ಶೃಣು —
ಲೋಕಾನ್ ಸಮಾಹರ್ತುಂ ಸಂಹರ್ತುಂ ಇಹ ಅಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಪ್ರವೃತ್ತಃ । ಋತೇಽಪಿ ವಿನಾಪಿ
ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ನ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ ಭೀಷ್ಮದ್ರೋಣಕರ್ಣಪ್ರಭೃತಯಃ ಸರ್ವೇ, ಯೇಭ್ಯಃ
ತವ ಆಶಂಕಾ, ಯೇ ಅವಸ್ಥಿತಾಃ ಪ್ರತ್ಯನೀಕೇಷು ಅನೀಕಮನೀಕಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯನೀಕೇಷು
ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಭೂತೇಷು ಅನೀಕೇಷು ಯೋಧಾಃ ಯೋದ್ಧಾರಃ ॥ ಯಸ್ಮಾತ್ ಏವಂ —
ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವಮುತ್ತಿಷ್ಠ ಯಶೋ ಲಭಸ್ವ ಜಿತ್ವಾ ಶತ್ರೂನ್ಭುಂಕ್ಷ್ವ ರಾಜ್ಯಂ ಸಮೃದ್ಧಂ ।
ಮಯೈವೈತೇ ನಿಹತಾಃ ಪೂರ್ವಮೇವ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರಂ ಭವ ಸವ್ಯಸಾಚಿನ್ ॥ 11-33 ॥
ತಸ್ಮಾತ್ ತ್ವಂ ಉತ್ತಿಷ್ಠ “ಭೀಷ್ಮಪ್ರಭೃತಯಃ ಅತಿರಥಾಃ ಅಜೇಯಾಃ ದೇವೈರಪಿ,
ಅರ್ಜುನೇನ ಜಿತಾಃ” ಇತಿ ಯಶಃ ಲಭಸ್ವ; ಕೇವಲಂ ಪುಣ್ಯೈಃ ಹಿ ತತ್ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ।
ಜಿತ್ವಾ ಶತ್ರೂನ್ ದುರ್ಯೋಧನಪ್ರಭೃತೀನ್ ಭುಂಕ್ಷ್ವ ರಾಜ್ಯಂ ಸಮೃದ್ಧಂ ಅಸಪತ್ನಂ
ಅಕಂಟಕಂ । ಮಯಾ ಏವ ಏತೇ ನಿಹತಾಃ ನಿಶ್ಚಯೇನ ಹತಾಃ ಪ್ರಾಣೈಃ ವಿಯೋಜಿತಾಃ ಪೂರ್ವಮೇವ ।
ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರಂ ಭವ ತ್ವಂ ಹೇ ಸವ್ಯಸಾಚಿನ್, ಸವ್ಯೇನ ವಾಮೇನಾಪಿ ಹಸ್ತೇನ ಶರಾಣಾಂ
ಕ್ಷೇಪ್ತಾ ಸವ್ಯಸಾಚೀ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ ಅರ್ಜುನಃ ॥
ದ್ರೋಣಂ ಚ ಭೀಷ್ಮಂ ಚ ಜಯದ್ರಥಂ ಚ ಕರ್ಣಂ ತಥಾನ್ಯಾನಪಿ ಯೋಧವೀರಾನ್ ।
ಮಯಾ ಹತಾಂಸ್ತ್ವಂ ಜಹಿ ಮಾ ವ್ಯಥಿಷ್ಠಾ ಯುಧ್ಯಸ್ವ ಜೇತಾಸಿ ರಣೇ ಸಪತ್ನಾನ್ ॥ 11-34 ॥
ದ್ರೋಣಂ ಚ, ಯೇಷು ಯೇಷು ಯೋಧೇಷು ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಆಶಂಕಾ ತಾಂಸ್ತಾನ್
ವ್ಯಪದಿಶತಿ ಭಗವಾನ್, ಮಯಾ ಹತಾನಿತಿ । ತತ್ರ ದ್ರೋಣಭೀಷ್ಮಯೋಃ
ತಾವತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಆಶಂಕಾಕಾರಣಂ । ದ್ರೋಣಸ್ತು ಧನುರ್ವೇದಾಚಾರ್ಯಃ
ದಿವ್ಯಾಸ್ತ್ರಸಂಪನ್ನಃ, ಆತ್ಮನಶ್ಚ ವಿಶೇಷತಃ ಗುರುಃ ಗರಿಷ್ಠಃ ।
ಭೀಷ್ಮಶ್ಚ ಸ್ವಚ್ಛಂದಮೃತ್ಯುಃ ದಿವ್ಯಾಸ್ತ್ರಸಂಪನ್ನಶ್ಚ ಪರಶುರಾಮೇಣ
ದ್ವಂದ್ವಯುದ್ಧಂ ಅಗಮತ್, ನ ಚ ಪರಾಜಿತಃ । ತಥಾ ಜಯದ್ರಥಃ, ಯಸ್ಯ
ಪಿತಾ ತಪಃ ಚರತಿ “ಮಮ ಪುತ್ರಸ್ಯ ಶಿರಃ ಭೂಮೌ ನಿಪಾತಯಿಷ್ಯತಿ
ಯಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಶಿರಃ ಪತಿಷ್ಯತಿ” ಇತಿ । ಕರ್ಣೋಽಪಿ ವಾಸವದತ್ತಯಾ
ಶಕ್ತ್ಯಾ ತ್ವಮೋಘಯಾ ಸಂಪನ್ನಃ ಸೂರ್ಯಪುತ್ರಃ ಕಾನೀನಃ ಯತಃ, ಅತಃ ತನ್ನಾಮ್ನೈವ
ನಿರ್ದೇಶಃ । ಮಯಾ ಹತಾನ್ ತ್ವಂ ಜಹಿ ನಿಮಿತ್ತಮಾತ್ರೇಣ । ಮಾ ವ್ಯಥಿಷ್ಠಾಃ ತೇಭ್ಯಃ
ಭಯಂ ಮಾ ಕಾರ್ಷೀಃ । ಯುಧ್ಯಸ್ವ ಜೇತಾಸಿ ದುರ್ಯೋಧನಪ್ರಭೃತೀನ್ ರಣೇ ಯುದ್ಧೇ
ಸಪತ್ನಾನ್ ಶತ್ರೂನ್ ॥ ಸಂಜಯ ಉವಾಚ —
ಏತಚ್ಛ್ರುತ್ವಾ ವಚನಂ ಕೇಶವಸ್ಯ ಕೃತಾಂಜಲಿರ್ವೇಪಮಾನಃ ಕಿರೀಟೀ ।
ನಮಸ್ಕೃತ್ವಾ ಭೂಯ ಏವಾಹ ಕೃಷ್ಣಂ ಸಗದ್ಗದಂ ಭೀತಭೀತಃ ಪ್ರಣಮ್ಯ ॥ 11-35 ॥
ಏತತ್ ಶ್ರುತ್ವಾ ವಚನಂ ಕೇಶವಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಕೃತಾಂಜಲಿಃ ಸನ್
ವೇಪಮಾನಃ ಕಂಪಮಾನಃ ಕಿರೀಟೀ ನಮಸ್ಕೃತ್ವಾ, ಭೂಯಃ ಪುನಃ ಏವ ಆಹ ಉಕ್ತವಾನ್
ಕೃಷ್ಣಂ ಸಗದ್ಗದಂ ಭಯಾವಿಷ್ಟಸ್ಯ ದುಃಖಾಭಿಘಾತಾತ್ ಸ್ನೇಹಾವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಚ
ಹರ್ಷೋದ್ಭವಾತ್, ಅಶ್ರುಪೂರ್ಣನೇತ್ರತ್ವೇ ಸತಿ ಶ್ಲೇಷ್ಮಣಾ ಕಂಠಾವರೋಧಃ;
ತತಶ್ಚ ವಾಚಃ ಅಪಾಟವಂ ಮಂದಶಬ್ದತ್ವಂ ಯತ್ ಸ ಗದ್ಗದಃ ತೇನ ಸಹ
ವರ್ತತ ಇತಿ ಸಗದ್ಗದಂ ವಚನಂ ಆಹ ಇತಿ ವಚನಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಂ ಏತತ್ ।
ಭೀತಭೀತಃ ಪುನಃ ಪುನಃ ಭಯಾವಿಷ್ಟಚೇತಾಃ ಸನ್ ಪ್ರಣಮ್ಯ ಪ್ರಹ್ವಃ
ಭೂತ್ವಾ, “ಆಹ” ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ ॥ ಅತ್ರ ಅವಸರೇ
ಸಂಜಯವಚನಂ ಸಾಭಿಪ್ರಾಯಂ । ಕಥಂ? ದ್ರೋಣಾದಿಷು ಅರ್ಜುನೇನ ನಿಹತೇಷು
ಅಜೇಯೇಷು ಚತುರ್ಷು, ನಿರಾಶ್ರಯಃ ದುರ್ಯೋಧನಃ ನಿಹತಃ ಏವ ಇತಿ ಮತ್ವಾ
ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರಃ ಜಯಂ ಪ್ರತಿ ನಿರಾಶಃ ಸನ್ ಸಂಧಿಂ ಕರಿಷ್ಯತಿ, ತತಃ
ಶಾಂತಿಃ ಉಭಯೇಷಾಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಇತಿ । ತದಪಿ ನ ಅಶ್ರೌಷೀತ್ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರಃ
ಭವಿತವ್ಯವಶಾತ್ ॥
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಸ್ಥಾನೇ ಹೃಷೀಕೇಶ ತವ ಪ್ರಕೀರ್ತ್ಯಾ ಜಗತ್ಪ್ರಹೃಷ್ಯತ್ಯನುರಜ್ಯತೇ ಚ ।
ರಕ್ಷಾಂಸಿ ಭೀತಾನಿ ದಿಶೋ ದ್ರವಂತಿ ಸರ್ವೇ ನಮಸ್ಯಂತಿ ಚ ಸಿದ್ಧಸಂಘಾಃ ॥ 11-36 ॥
ಸ್ಥಾನೇ ಯುಕ್ತಂ । ಕಿಂ ತತ್? ತವ ಪ್ರಕೀರ್ತ್ಯಾ ತ್ವನ್ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಕೀರ್ತನೇನ ಶ್ರುತೇನ,
ಹೇ ಹೃಷೀಕೇಶ, ಯತ್ ಜಗತ್ ಪ್ರಹೃಷ್ಯತಿ ಪ್ರಹರ್ಷಂ ಉಪೈತಿ, ತತ್ ಸ್ಥಾನೇ
ಯುಕ್ತಂ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥವಾ ವಿಷಯವಿಶೇಷಣಂ ಸ್ಥಾನೇ ಇತಿ । ಯುಕ್ತಃ
ಹರ್ಷಾದಿವಿಷಯಃ ಭಗವಾನ್, ಯತಃ ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಭೂತಸುಹೃಚ್ಚ
ಇತಿ । ತಥಾ ಅನುರಜ್ಯತೇ ಅನುರಾಗಂ ಚ ಉಪೈತಿ; ತಚ್ಚ ವಿಷಯೇ ಇತಿ
ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ । ಕಿಂಚ, ರಕ್ಷಾಂಸಿ ಭೀತಾನಿ ಭಯಾವಿಷ್ಟಾನಿ ದಿಶಃ ದ್ರವಂತಿ
ಗಚ್ಛಂತಿ; ತಚ್ಚ ಸ್ಥಾನೇ ವಿಷಯೇ । ಸರ್ವೇ ನಮಸ್ಯಂತಿ ನಮಸ್ಕುರ್ವಂತಿ
ಚ ಸಿದ್ಧಸಂಘಾಃ ಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಸಮುದಾಯಾಃ ಕಪಿಲಾದೀನಾಂ, ತಚ್ಚ ಸ್ಥಾನೇ ॥
ಭಗವತೋ ಹರ್ಷಾದಿವಿಷಯತ್ವೇ ಹೇತುಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಕಸ್ಮಾಚ್ಚ ತೇ ನ ನಮೇರನ್ಮಹಾತ್ಮನ್ಗರೀಯಸೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯಾದಿಕರ್ತ್ರೇ ।
ಅನಂತ ದೇವೇಶ ಜಗನ್ನಿವಾಸ ತ್ವಮಕ್ಷರಂ ಸದಸತ್ತತ್ಪರಂ ಯತ್ ॥ 11-37 ॥
ಕಸ್ಮಾಚ್ಚ ಹೇತೋಃ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ನ ನಮೇರನ್ ನಮಸ್ಕುರ್ಯುಃ ಹೇ ಮಹಾತ್ಮನ್, ಗರೀಯಸೇ
ಗುರುತರಾಯ; ಯತಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಅಪಿ ಆದಿಕರ್ತಾ ಕಾರಣಂ
ಅತಃ ತಸ್ಮಾತ್ ಆದಿಕರ್ತ್ರೇ । ಕಥಂ ಏತೇ ನ ನಮಸ್ಕುರ್ಯುಃ? ಅತಃ ಹರ್ಷಾದೀನಾಂ
ನಮಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಚ ಸ್ಥಾನಂ ತ್ವಂ ಅರ್ಹಃ ವಿಷಯಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಹೇ ಅನಂತ ದೇವೇಶ
ಹೇ ಜಗನ್ನಿವಾಸ ತ್ವಂ ಅಕ್ಷರಂ ತತ್ ಪರಂ, ಯತ್ ವೇದಾಂತೇಷು ಶ್ರೂಯತೇ । ಕಿಂ
ತತ್? ಸದಸತ್ ಇತಿ । ಸತ್ ವಿದ್ಯಮಾನಂ, ಅಸತ್ ಚ ಯತ್ರ ನಾಸ್ತಿ ಇತಿ ಬುದ್ಧಿಃ;
ತೇ ಉಪಧಾನಭೂತೇ ಸದಸತೀ ಯಸ್ಯ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ, ಯದ್ವಾರೇಣ ಸದಸತೀ ಇತಿ
ಉಪಚರ್ಯತೇ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತು ಸದಸತೋಃ ಪರಂ ತತ್ ಅಕ್ಷರಂ ಯತ್ ಅಕ್ಷರಂ
ವೇದವಿದಃ ವದಂತಿ । ತತ್ ತ್ವಮೇವ, ನ ಅನ್ಯತ್ ಇತಿ ಅಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ಪುನರಪಿ
ಸ್ತೌತಿ —
ತ್ವಮಾದಿದೇವಃ ಪುರುಷಃ ಪುರಾಣಸ್ತ್ವಮಸ್ಯ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಪರಂ ನಿಧಾನಂ ।
ವೇತ್ತಾಸಿ ವೇದ್ಯಂ ಚ ಪರಂ ಚ ಧಾಮ ತ್ವಯಾ ತತಂ ವಿಶ್ವಮನಂತರೂಪ ॥ 11-38 ॥
ತ್ವಂ ಆದಿದೇವಃ, ಜಗತಃ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾತ್ । ಪುರುಷಃ, ಪುರಿ ಶಯನಾತ್ ಪುರಾಣಃ
ಚಿರಂತನಃ ತ್ವಂ ಏವ ಅಸ್ಯ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಪರಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ನಿಧಾನಂ ನಿಧೀಯತೇ
ಅಸ್ಮಿನ್ ಜಗತ್ ಸರ್ವಂ ಮಹಾಪ್ರಲಯಾದೌ ಇತಿ । ಕಿಂಚ, ವೇತ್ತಾ ಅಸಿ, ವೇದಿತಾ
ಅಸಿ ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ವೇದ್ಯಜಾತಸ್ಯ । ಯತ್ ಚ ವೇದ್ಯಂ ವೇದನಾರ್ಹಂ ತಚ್ಚ ಅಸಿ
ಪರಂ ಚ ಧಾಮ ಪರಮಂ ಪದಂ ವೈಷ್ಣವಂ । ತ್ವಯಾ ತತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ವಿಶ್ವಂ
ಸಮಸ್ತಂ, ಹೇ ಅನಂತರೂಪ ಅಂತೋ ನ ವಿದ್ಯತೇ ತವ ರೂಪಾಣಾಂ ॥ ಕಿಂಚ —
ವಾಯುರ್ಯಮೋಽಗ್ನಿರ್ವರುಣಃ ಶಶಾಂಕಃ ಪ್ರಜಾಪತಿಸ್ತ್ವಂ ಪ್ರಪಿತಾಮಹಶ್ಚ ।
ನಮೋ ನಮಸ್ತೇಽಸ್ತು ಸಹಸ್ರಕೃತ್ವಃ ಪುನಶ್ಚ ಭೂಯೋಽಪಿ ನಮೋ ನಮಸ್ತೇ ॥ 11-39 ॥
ವಾಯುಃ ತ್ವಂ ಯಮಶ್ಚ ಅಗ್ನಿಃ ವರುಣಃ ಅಪಾಂ ಪತಿಃ ಶಶಾಂಕಃ ಚಂದ್ರಮಾಃ
ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ತ್ವಂ ಕಶ್ಯಪಾದಿಃ ಪ್ರಪಿತಾಮಹಶ್ಚ ಪಿತಾಮಹಸ್ಯಾಪಿ ಪಿತಾ ಪ್ರಪಿತಾಮಹಃ,
ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಪಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಮೋ ನಮಃ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ಅಸ್ತು ಸಹಸ್ರಕೃತ್ವಃ ।
ಪುನಶ್ಚ ಭೂಯೋಽಪಿ ನಮೋ ನಮಃ ತೇ । ಬಹುಶೋ ನಮಸ್ಕಾರಕ್ರಿಯಾಭ್ಯಾಸಾವೃತ್ತಿಗಣನಂ
ಕೃತ್ವಸುಚಾ ಉಚ್ಯತೇ । “ಪುನಶ್ಚ” “ಭೂಯೋಽಪಿ” ಇತಿ
ಶ್ರದ್ಧಾಭಕ್ತ್ಯತಿಶಯಾತ್ ಅಪರಿತೋಷಂ ಆತ್ಮನಃ ದರ್ಶಯತಿ ॥ ತಥಾ —
ನಮಃ ಪುರಸ್ತಾದಥ ಪೃಷ್ಠತಸ್ತೇ ನಮೋಽಸ್ತು ತೇ ಸರ್ವತ ಏವ ಸರ್ವ ।
ಅನಂತವೀರ್ಯಾಮಿತವಿಕ್ರಮಸ್ತ್ವಂ ಸರ್ವಂ ಸಮಾಪ್ನೋಷಿ ತತೋಽಸಿ ಸರ್ವಃ ॥ 11-40 ॥
ನಮಃ ಪುರಸ್ತಾತ್ ಪೂರ್ವಸ್ಯಾಂ ದಿಶಿ ತುಭ್ಯಂ, ಅಥ ಪೃಷ್ಠತಃ ತೇ ಪೃಷ್ಠತಃ ಅಪಿ
ಚ ತೇ ನಮೋಽಸ್ತು, ತೇ ಸರ್ವತ ಏವ ಸರ್ವಾಸು ದಿಕ್ಷು ಸರ್ವತ್ರ ಸ್ಥಿತಾಯ ಹೇ ಸರ್ವ ।
ಅನಂತವೀರ್ಯಾಮಿತವಿಕ್ರಮಃ ಅನಂತಂ ವೀರ್ಯಂ ಅಸ್ಯ, ಅಮಿತಃ ವಿಕ್ರಮಃ ಅಸ್ಯ । ವೀರ್ಯಂ
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ವಿಕ್ರಮಃ ಪರಾಕ್ರಮಃ । ವೀರ್ಯವಾನಪಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ಶತ್ರುವಧಾದಿವಿಷಯೇ ನ
ಪರಾಕ್ರಮತೇ, ಮಂದಪರಾಕ್ರಮೋ ವಾ । ತ್ವಂ ತು ಅನಂತವೀರ್ಯಃ ಅಮಿತವಿಕ್ರಮಶ್ಚ ಇತಿ
ಅನಂತವೀರ್ಯಾಮಿತವಿಕ್ರಮಃ । ಸರ್ವಂ ಸಮಸ್ತಂ ಜಗತ್ ಸಮಾಪ್ತೋಷಿ ಸಮ್ಯಕ್ ಏಕೇನ ಆತ್ಮನಾ
ವ್ಯಾಪ್ನೋಷಿ ಯತಃ, ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ ಅಸಿ ಭವಸಿ ಸರ್ವಃ ತ್ವಂ, ತ್ವಯಾ ವಿನಾಭೂತಂ ನ
ಕಿಂಚಿತ್ ಅಸ್ತಿ ಇತಿ ಅಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ಯತಃ ಅಹಂ ತ್ವನ್ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಅಪರಾದ್ಧಃ,
ಅತಃ —
ಸಖೇತಿ ಮತ್ವಾ ಪ್ರಸಭಂ ಯದುಕ್ತಂ ಹೇ ಕೃಷ್ಣ ಹೇ ಯಾದವ ಹೇ ಸಖೇತಿ ।
ಅಜಾನತಾ ಮಹಿಮಾನಂ ತವೇದಂ ಮಯಾ ಪ್ರಮಾದಾತ್ಪ್ರಣಯೇನ ವಾಪಿ ॥ 11-41 ॥
ಸಖಾ ಸಮಾನವಯಾಃ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿಪರೀತಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರಸಭಂ ಅಭಿಭೂಯ
ಪ್ರಸಹ್ಯ ಯತ್ ಉಕ್ತಂ ಹೇ ಕೃಷ್ಣ ಹೇ ಯಾದವ ಹೇ ಸಖೇತಿ ಚ ಅಜಾನತಾ
ಅಜ್ಞಾನಿನಾ ಮೂಢೇನ; ಕಿಂ ಅಜಾನತಾ ಇತಿ ಆಹ — ಮಹಿಮಾನಂ ಮಹಾತ್ಮ್ಯಂ ತವ
ಇದಂ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ವಿಶ್ವರೂಪಂ । “ತವ ಇದಂ ಮಹಿಮಾನಂ ಅಜಾನತಾ”
ಇತಿ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಸಂಬಂಧಃ । “ತವೇಮಂ” ಇತಿ ಪಾಠಃ ಯದಿ
ಅಸ್ತಿ, ತದಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮೇವ । ಮಯಾ ಪ್ರಮಾದಾತ್ ವಿಕ್ಷಿಪ್ತಚಿತ್ತತಯಾ,
ಪ್ರಣಯೇನ ವಾಪಿ, ಪ್ರಣಯೋ ನಾಮ ಸ್ನೇಹನಿಮಿತ್ತಃ ವಿಸ್ರಂಭಃ ತೇನಾಪಿ ಕಾರಣೇನ
ಯತ್ ಉಕ್ತವಾನ್ ಅಸ್ಮಿ ॥
ಯಚ್ಚಾವಹಾಸಾರ್ಥಮಸತ್ಕೃತೋಽಸಿ ವಿಹಾರಶಯ್ಯಾಸನಭೋಜನೇಷು ।
ಏಕೋಽಥವಾಪ್ಯಚ್ಯುತ ತತ್ಸಮಕ್ಷಂ ತತ್ಕ್ಷಾಮಯೇ ತ್ವಾಮಹಮಪ್ರಮೇಯಂ ॥ 11-42 ॥
ಯಚ್ಚ ಅವಹಾಸಾರ್ಥಂ ಪರಿಹಾಸಪ್ರಯೋಜನಾಯ ಅಸತ್ಕೃತಃ
ಪರಿಭೂತಃ ಅಸಿ ಭವಸಿ; ಕ್ವ? ವಿಹಾರಶಯ್ಯಾಸನಭೋಜನೇಷು, ವಿಹರಣಂ ವಿಹಾರಃ
ಪಾದವ್ಯಾಯಾಮಃ, ಶಯನಂ ಶಯ್ಯಾ, ಆಸನಂ ಆಸ್ಥಾಯಿಕಾ, ಭೋಜನಂ ಅದನಂ, ಇತಿ ಏತೇಷು
ವಿಹಾರಶಯ್ಯಾಸನಭೋಜನೇಷು, ಏಕಃ ಪರೋಕ್ಷಃ ಸನ್ ಅಸತ್ಕೃತಃ ಅಸಿ ಪರಿಭೂತಃ
ಅಸಿ; ಅಥವಾಪಿ ಹೇ ಅಚ್ಯುತ, ತತ್ ಸಮಕ್ಷಂ, ತಚ್ಛಬ್ದಃ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಾರ್ಥಃ,
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ವಾ ಅಸತ್ಕೃತಃ ಅಸಿ ತತ್ ಸರ್ವಂ ಅಪರಾಧಜಾತಂ ಕ್ಷಾಮಯೇ ಕ್ಷಮಾಂ
ಕಾರಯೇ ತ್ವಾಂ ಅಹಂ ಅಪ್ರಮೇಯಂ ಪ್ರಮಾಣಾತೀತಂ ॥ ಯತಃ ತ್ವಂ —
ಪಿತಾಸಿ ಲೋಕಸ್ಯ ಚರಾಚರಸ್ಯ ತ್ವಮಸ್ಯ ಪೂಜ್ಯಶ್ಚ ಗುರುರ್ಗರೀಯಾನ್ ।
ನ ತ್ವತ್ಸಮೋಽಸ್ತ್ಯಭ್ಯಧಿಕಃ ಕುತೋಽನ್ಯೋ ಲೋಕತ್ರಯೇಽಪ್ಯಪ್ರತಿಮಪ್ರಭಾವ ॥ 11-43 ॥
ಪಿತಾ ಅಸಿ ಜನಯಿತಾ ಅಸಿ ಲೋಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಸ್ಯ ಚರಾಚರಸ್ಯ
ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಸ್ಯ । ನ ಕೇವಲಂ ತ್ವಂ ಅಸ್ಯ ಜಗತಃ ಪಿತಾ, ಪೂಜ್ಯಶ್ಚ ಪೂಜಾರ್ಹಃ,
ಯತಃ ಗುರುಃ ಗರೀಯಾನ್ ಗುರುತರಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ಗುರುತರಃ ತ್ವಂ ಇತಿ ಆಹ — ನ
ತ್ವತ್ಸಮಃ ತ್ವತ್ತುಲ್ಯಃ ಅಸ್ತಿ । ನ ಹಿ ಈಶ್ವರದ್ವಯಂ ಸಂಭವತಿ, ಅನೇಕೇಶ್ವರತ್ವೇ
ವ್ಯವಹಾರಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ತ್ವತ್ಸಮ ಏವ ತಾವತ್ ಅನ್ಯಃ ನ ಸಂಭವತಿ; ಕುತಃ ಏವ ಅನ್ಯಃ
ಅಭ್ಯಧಿಕಃ ಸ್ಯಾತ್ ಲೋಕತ್ರಯೇಽಪಿ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್? ಅಪ್ರತಿಮಪ್ರಭಾವ ಪ್ರತಿಮೀಯತೇ ಯಯಾ ಸಾ
ಪ್ರತಿಮಾ, ನ ವಿದ್ಯತೇ ಪ್ರತಿಮಾ ಯಸ್ಯ ತವ ಪ್ರಭಾವಸ್ಯ ಸಃ ತ್ವಂ ಅಪ್ರತಿಮಪ್ರಭಾವಃ,
ಹೇ ಅಪ್ರತಿಮಪ್ರಭಾವ ನಿರತಿಶಯಪ್ರಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಯತಃ ಏವಂ —
ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಣಮ್ಯ ಪ್ರಣಿಧಾಯ ಕಾಯಂ ಪ್ರಸಾದಯೇ ತ್ವಾಮಹಮೀಶಮೀಡ್ಯಂ ।
ಪಿತೇವ ಪುತ್ರಸ್ಯ ಸಖೇವ ಸಖ್ಯುಃ ಪ್ರಿಯಃ ಪ್ರಿಯಾಯಾರ್ಹಸಿ ದೇವ ಸೋಢುಂ ॥ 11-44 ॥
ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಣಮ್ಯ ನಮಸ್ಕೃತ್ಯ, ಪ್ರಣಿಧಾಯ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ನೀಚೈಃ ಧೃತ್ವಾ
ಕಾಯಂ ಶರೀರಂ, ಪ್ರಸಾದಯೇ ಪ್ರಸಾದಂ ಕಾರಯೇ ತ್ವಾಂ ಅಹಂ ಈಶಂ ಈಶಿತಾರಂ, ಈಡ್ಯಂ
ಸ್ತುತ್ಯಂ । ತ್ವಂ ಪುನಃ ಪುತ್ರಸ್ಯ ಅಪರಾಧಂ ಪಿತಾ ಯಥಾ ಕ್ಷಮತೇ, ಸರ್ವಂ ಸಖಾ
ಇವ ಸಖ್ಯುಃ ಅಪರಾಧಂ, ಯಥಾ ವಾ ಪ್ರಿಯಃ ಪ್ರಿಯಾಯಾಃ ಅಪರಾಧಂ ಕ್ಷಮತೇ, ಏವಂ
ಅರ್ಹಸಿ ಹೇ ದೇವ ಸೋಢುಂ ಪ್ರಸಹಿತುಂ ಕ್ಷಂತುಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಅದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಂ ಹೃಷಿತೋಽಸ್ಮಿ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಭಯೇನ ಚ ಪ್ರವ್ಯಥಿತಂ ಮನೋ ಮೇ ।
ತದೇವ ಮೇ ದರ್ಶಯ ದೇವ ರೂಪಂ ಪ್ರಸೀದ ದೇವೇಶ ಜಗನ್ನಿವಾಸ ॥ 11-45 ॥
ಅದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಂ ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಂ ಇದಂ ವಿಶ್ವರೂಪಂ ತವ ಮಯಾ
ಅನ್ಯೈರ್ವಾ, ತತ್ ಅಹಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಹೃಷಿತಃ ಅಸ್ಮಿ । ಭಯೇನ ಚ ಪ್ರವ್ಯಥಿತಂ
ಮನಃ ಮೇ । ಅತಃ ತದೇವ ಮೇ ಮಮ ದರ್ಶಯ ಹೇ ದೇವ ರೂಪಂ ಯತ್ ಮತ್ಸಖಂ ।
ಪ್ರಸೀದ ದೇವೇಶ, ಜಗನ್ನಿವಾಸ ಜಗತೋ ನಿವಾಸೋ ಜಗನ್ನಿವಾಸಃ, ಹೇ ಜಗನ್ನಿವಾಸ ॥
ಕಿರೀಟಿನಂ ಗದಿನಂ ಚಕ್ರಹಸ್ತಮಿಚ್ಛಾಮಿ ತ್ವಾಂ ದ್ರಷ್ಟುಮಹಂ ತಥೈವ ।
ತೇನೈವ ರೂಪೇಣ ಚತುರ್ಭುಜೇನ ಸಹಸ್ರಬಾಹೋ ಭವ ವಿಶ್ವಮೂರ್ತೇ ॥ 11-46 ॥
ಕಿರೀಟಿನಂ ಕಿರೀಟವಂತಂ ತಥಾ ಗದಿನಂ ಗದಾವಂತಂ ಚಕ್ರಹಸ್ತಂ ಇಚ್ಛಾಮಿ ತ್ವಾಂ
ಪ್ರಾರ್ಥಯೇ ತ್ವಾಂ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಅಹಂ ತಥೈವ, ಪೂರ್ವವತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತಃ ಏವಂ, ತಸ್ಮಾತ್
ತೇನೈವ ರೂಪೇಣ ವಸುದೇವಪುತ್ರರೂಪೇಣ ಚತುರ್ಭುಜೇನ, ಸಹಸ್ರಬಾಹೋ ವಾರ್ತಮಾನಿಕೇನ
ವಿಶ್ವರೂಪೇಣ, ಭವ ವಿಶ್ವಮೂರ್ತೇ; ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ ವಿಶ್ವರೂಪಂ, ತೇನೈವ ರೂಪೇಣ
ಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಅರ್ಜುನಂ ಭೀತಂ ಉಪಲಭ್ಯ, ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ ವಿಶ್ವರೂಪಂ,
ಪ್ರಿಯವಚನೇನ ಆಶ್ವಾಸಯನ್ ಶ್ರೀಭಗವಾನ್ ಉವಾಚ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಮಯಾ ಪ್ರಸನ್ನೇನ ತವಾರ್ಜುನೇದಂ ರೂಪಂ ಪರಂ ದರ್ಶಿತಮಾತ್ಮಯೋಗಾತ್ ।
ತೇಜೋಮಯಂ ವಿಶ್ವಮನಂತಮಾದ್ಯಂ ಯನ್ಮೇ ತ್ವದನ್ಯೇನ ನ ದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಂ ॥ 11-47 ॥
ಮಯಾ ಪ್ರಸನ್ನೇನ, ಪ್ರಸಾದೋ ನಾಮ ತ್ವಯಿ ಅನುಗ್ರಹಬುದ್ಧಿಃ, ತದ್ವತಾ ಪ್ರಸನ್ನೇನ ಮಯಾ
ತವ ಹೇ ಅರ್ಜುನ, ಇದಂ ಪರಂ ರೂಪಂ ವಿಶ್ವರೂಪಂ ದರ್ಶಿತಂ ಆತ್ಮಯೋಗಾತ್ ಆತ್ಮನಃ
ಐಶ್ವರ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತೇಜೋಮಯಂ ತೇಜಃಪ್ರಾಯಂ ವಿಶ್ವಂ ಸಮಸ್ತಂ ಅನಂತಂ
ಅಂತರಹಿತಂ ಆದೌ ಭವಂ ಆದ್ಯಂ ಯತ್ ರೂಪಂ ಮೇ ಮಮ ತ್ವದನ್ಯೇನ ತ್ವತ್ತಃ ಅನ್ಯೇನ
ಕೇನಚಿತ್ ನ ದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಂ ॥ ಆತ್ಮನಃ ಮಮ ರೂಪದರ್ಶನೇನ ಕೃತಾರ್ಥ ಏವ
ತ್ವಂ ಸಂವೃತ್ತಃ ಇತಿ ತತ್ ಸ್ತೌತಿ —
ನ ವೇದಯಜ್ಞಾಧ್ಯಯನೈರ್ನ ದಾನೈರ್ನ ಚ ಕ್ರಿಯಾಭಿರ್ನ ತಪೋಭಿರುಗ್ರೈಃ ।
ಏವಂರೂಪಃ ಶಕ್ಯ ಅಹಂ ನೃಲೋಕೇ ದ್ರಷ್ಟುಂ ತ್ವದನ್ಯೇನ ಕುರುಪ್ರವೀರ ॥ 11-48 ॥
ನ ವೇದಯಜ್ಞಾಧ್ಯಯನೈಃ ಚತುರ್ಣಾಮಪಿ ವೇದಾನಾಂ ಅಧ್ಯಯನೈಃ ಯಥಾವತ್
ಯಜ್ಞಾಧ್ಯಯನೈಶ್ಚ — ವೇದಾಧ್ಯಯನೈರೇವ ಯಜ್ಞಾಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್
ಪೃಥಕ್ ಯಜ್ಞಾಧ್ಯಯನಗ್ರಹಣಂ ಯಜ್ಞವಿಜ್ಞಾನೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ — ತಥಾ ನ
ದಾನೈಃ ತುಲಾಪುರುಷಾದಿಭಿಃ, ನ ಚ ಕ್ರಿಯಾಭಿಃ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಭಿಃ ಶ್ರೌತಾದಿಭಿಃ, ನ
ಅಪಿ ತಪೋಭಿಃ ಉಗ್ರೈಃ ಚಾಂದ್ರಾಯಣಾದಿಭಿಃ ಉಗ್ರೈಃ ಘೋರೈಃ, ಏವಂರೂಪಃ ಯಥಾದರ್ಶಿತಂ
ವಿಶ್ವರೂಪಂ ಯಸ್ಯ ಸೋಽಹಂ ಏವಂರೂಪಃ ನ ಶಕ್ಯಃ ಅಹಂ ನೃಲೋಕೇ ಮನುಷ್ಯಲೋಕೇ
ದ್ರಷ್ಟುಂ ತ್ವದನ್ಯೇನ ತ್ವತ್ತಃ ಅನ್ಯೇನ ಕುರುಪ್ರವೀರ ॥
ಮಾ ತೇ ವ್ಯಥಾ ಮಾ ಚ ವಿಮೂಢಭಾವೋ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ರೂಪಂ ಘೋರಮೀದೃಙ್ಮಮೇದಂ ।
ವ್ಯಪೇತಭೀಃ ಪ್ರೀತಮನಾಃ ಪುನಸ್ತ್ವಂ ತದೇವ ಮೇ ರೂಪಮಿದಂ ಪ್ರಪಶ್ಯ ॥ 11-49 ॥
ಮಾ ತೇ ವ್ಯಥಾ ಮಾ ಭೂತ್ ತೇ ಭಯಂ, ಮಾ ಚ ವಿಮೂಢಭಾವಃ ವಿಮೂಢಚಿತ್ತತಾ,
ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಉಪಲಭ್ಯ ರೂಪಂ ಘೋರಂ ಈದೃಕ್ ಯಥಾದರ್ಶಿತಂ ಮಮ ಇದಂ । ವ್ಯಪೇತಭೀಃ
ವಿಗತಭಯಃ, ಪ್ರೀತಮನಾಶ್ಚ ಸನ್ ಪುನಃ ಭೂಯಃ ತ್ವಂ ತದೇವ ಚತುರ್ಭುಜಂ
ರೂಪಂ ಶಂಖಚಕ್ರಗದಾಧರಂ ತವ ಇಷ್ಟಂ ರೂಪಂ ಇದಂ ಪ್ರಪಶ್ಯ ॥ ಸಂಜಯ
ಉವಾಚ —
ಇತ್ಯರ್ಜುನಂ ವಾಸುದೇವಸ್ತಥೋಕ್ತ್ವಾ ಸ್ವಕಂ ರೂಪಂ ದರ್ಶಯಾಮಾಸ ಭೂಯಃ ।
ಆಶ್ವಾಸಯಾಮಾಸ ಚ ಭೀತಮೇನಂ ಭೂತ್ವಾ ಪುನಃಸೌಮ್ಯವಪುರ್ಮಹಾತ್ಮಾ ॥ 11-50 ॥
ಇತಿ ಏವಂ ಅರ್ಜುನಂ ವಾಸುದೇವಃ ತಥಾಭೂತಂ ವಚನಂ ಉಕ್ತ್ವಾ, ಸ್ವಕಂ ವಸುದೇವಸ್ಯ
ಗೃಹೇ ಜಾತಂ ರೂಪಂ ದರ್ಶಯಾಮಾಸ ದರ್ಶಿತವಾನ್ ಭೂಯಃ ಪುನಃ । ಆಶ್ವಾಸಯಾಮಾಸ
ಚ ಆಶ್ವಾಸಿತವಾನ್ ಭೀತಂ ಏನಂ, ಭೂತ್ವಾ ಪುನಃ ಸೌಮ್ಯವಪುಃ ಪ್ರಸನ್ನದೇಹಃ
ಮಹಾತ್ಮಾ ॥
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ದೃಷ್ಟ್ವೇದಂ ಮಾನುಷಂ ರೂಪಂ ತವ ಸೌಮ್ಯಂ ಜನಾರ್ದನ ।
ಇದಾನೀಮಸ್ಮಿ ಸಂವೃತ್ತಃ ಸಚೇತಾಃ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಗತಃ ॥ 11-51 ॥
ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಇದಂ ಮಾನುಷಂ ರೂಪಂ ಮತ್ಸಖಂ ಪ್ರಸನ್ನಂ
ತವ ಸೌಮ್ಯಂ ಜನಾರ್ದನ, ಇದಾನೀಂ ಅಧುನಾ
ಅಸ್ಮಿ ಸಂವೃತ್ತಃ ಸಂಜಾತಃ । ಕಿಂ? ಸಚೇತಾಃ ಪ್ರಸನ್ನಚಿತ್ತಃ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಸ್ವಭಾವಂ
ಗತಶ್ಚ ಅಸ್ಮಿ ॥
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಸುದುರ್ದರ್ಶಮಿದಂ ರೂಪಂ ದೃಷ್ಟವಾನಸಿ ಯನ್ಮಮ ।
ದೇವಾ ಅಪ್ಯಸ್ಯ ರೂಪಸ್ಯ ನಿತ್ಯಂ ದರ್ಶನಕಾಂಕ್ಷಿಣಃ ॥ 11-52 ॥
ಸುದುರ್ದರ್ಶಂ ಸುಷ್ಠು ದುಃಖೇನ ದರ್ಶನಂ ಅಸ್ಯ ಇತಿ
ಸುದುರ್ದರ್ಶಂ, ಇದಂ ರೂಪಂ ದೃಷ್ಟವಾನ್ ಅಸಿ
ಯತ್ ಮಮ, ದೇವಾಃ ಅಪಿ ಅಸ್ಯ ಮಮ ರೂಪಸ್ಯ ನಿತ್ಯಂ ಸರ್ವದಾ ದರ್ಶನಕಾಂಕ್ಷಿಣಃ;
ದರ್ಶನೇಪ್ಸವೋಽಪಿ ನ ತ್ವಮಿವ ದೃಷ್ಟವಂತಃ,
ನ ದ್ರಕ್ಷ್ಯಂತಿ ಚ ಇತಿ ಅಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ಕಸ್ಮಾತ್? —
ನಾಹಂ ವೇದೈರ್ನ ತಪಸಾ ನ ದಾನೇನ ನ ಚೇಜ್ಯಯಾ ।
ಶಕ್ಯ ಏವಂವಿಧೋ ದ್ರಷ್ಟುಂ ದೃಷ್ಟವಾನಸಿ ಮಾಂ ಯಥಾ ॥ 11-53 ॥
ನ ಅಹಂ ವೇದೈಃ ಋಗ್ಯಜುಃಸಾಮಾಥರ್ವವೇದೈಃ ಚತುರ್ಭಿರಪಿ, ನ ತಪಸಾ
ಉಗ್ರೇಣ ಚಾಂದ್ರಾಯಣಾದಿನಾ, ನ ದಾನೇನ ಗೋಭೂಹಿರಣ್ಯಾದಿನಾ, ನ ಚ ಇಜ್ಯಯಾ
ಯಜ್ಞೇನ ಪೂಜಯಾ ವಾ ಶಕ್ಯಃ ಏವಂವಿಧಃ ಯಥಾದರ್ಶಿತಪ್ರಕಾರಃ ದ್ರಷ್ಟುಂ
ದೃಷ್ಟಾವಾನ್ ಅಸಿ ಮಾಂ ಯಥಾ ತ್ವಂ ॥ ಕಥಂ ಪುನಃ ಶಕ್ಯಃ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ —
ಭಕ್ತ್ಯಾ ತ್ವನನ್ಯಯಾ ಶಕ್ಯ ಅಹಮೇವಂವಿಧೋಽರ್ಜುನ ।
ಜ್ಞಾತುಂ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಚ ತತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರವೇಷ್ಟುಂ ಚ ಪರಂತಪ ॥ 11-54 ॥
ಭಕ್ತ್ಯಾ ತು ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಯಾ ಇತಿ ಆಹ — ಅನನ್ಯಯಾ ಅಪೃಥಗ್ಭೂತಯಾ, ಭಗವತಃ
ಅನ್ಯತ್ರ ಪೃಥಕ್ ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ಯಾ ಭವತಿ ಸಾ ತ್ವನನ್ಯಾ ಭಕ್ತಿಃ । ಸರ್ವೈರಪಿ
ಕರಣೈಃ ವಾಸುದೇವಾದನ್ಯತ್ ನ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ಯಯಾ, ಸಾ ಅನನ್ಯಾ ಭಕ್ತಿಃ, ತಯಾ ಭಕ್ತ್ಯಾ
ಶಕ್ಯಃ ಅಹಂ ಏವಂವಿಧಃ ವಿಶ್ವರೂಪಪ್ರಕಾರಃ ಹೇ ಅರ್ಜುನ, ಜ್ಞಾತುಂ ಶಾಸ್ತ್ರತಃ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಾಸ್ತ್ರತಃ, ದ್ರಷ್ಟುಂ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತುಂ ತತ್ತ್ವೇನ ತತ್ತ್ವತಃ,
ಪ್ರವೇಷ್ಟುಂ ಚ ಮೋಕ್ಷಂ ಚ ಗಂತುಂ ಪರಂತಪ ॥ ಅಧುನಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ
ಸಾರಭೂತಃ ಅರ್ಥಃ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಾರ್ಥಃ ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನ ಸಮುಚ್ಚಿತ್ಯ ಉಚ್ಯತೇ —
ಮತ್ಕರ್ಮಕೃನ್ಮತ್ಪರಮೋ ಮದ್ಭಕ್ತಃ ಸಂಗವರ್ಜಿತಃ ।
ನಿರ್ವೈರಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಯಃ ಸ ಮಾಮೇತಿ ಪಾಂಡವ ॥ 11-55 ॥
ಮತ್ಕರ್ಮಕೃತ್ ಮದರ್ಥಂ ಕರ್ಮ ಮತ್ಕರ್ಮ, ತತ್ ಕರೋತೀತಿ ಮತ್ಕರ್ಮಕೃತ್ ।
ಮತ್ಪರಮಃ — ಕರೋತಿ ಭೃತ್ಯಃ ಸ್ವಾಮಿಕರ್ಮ, ನ ತು ಆತ್ಮನಃ ಪರಮಾ ಪ್ರೇತ್ಯ
ಗಂತವ್ಯಾ ಗತಿರಿತಿ ಸ್ವಾಮಿನಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ; ಅಯಂ ತು ಮತ್ಕರ್ಮಕೃತ್ ಮಾಮೇವ
ಪರಮಾಂ ಗತಿಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ಮತ್ಪರಮಃ, ಅಹಂ ಪರಮಃ ಪರಾ ಗತಿಃ
ಯಸ್ಯ ಸೋಽಯಂ ಮತ್ಪರಮಃ । ತಥಾ ಮದ್ಭಕ್ತಃ ಮಾಮೇವ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೈಃ
ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವೋತ್ಸಾಹೇನ ಭಜತೇ ಇತಿ ಮದ್ಭಕ್ತಃ । ಸಂಗವರ್ಜಿತಃ
ಧನಪುತ್ರಮಿತ್ರಕಲತ್ರಬಂಧುವರ್ಗೇಷು ಸಂಗವರ್ಜಿತಃ ಸಂಗಃ ಪ್ರೀತಿಃ ಸ್ನೇಹಃ
ತದ್ವರ್ಜಿತಃ । ನಿರ್ವೈರಃ ನಿರ್ಗತವೈರಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಶತ್ರುಭಾವರಹಿತಃ
ಆತ್ಮನಃ ಅತ್ಯಂತಾಪಕಾರಪ್ರವೃತ್ತೇಷ್ವಪಿ । ಯಃ ಈದೃಶಃ ಮದ್ಭಕ್ತಃ ಸಃ
ಮಾಂ ಏತಿ, ಅಹಮೇವ ತಸ್ಯ ಪರಾ ಗತಿಃ, ನ ಅನ್ಯಾ ಗತಿಃ ಕಾಚಿತ್ ಭವತಿ ।
ಅಯಂ ತವ ಉಪದೇಶಃ ಇಷ್ಟಃ ಮಯಾ ಉಪದಿಷ್ಟಃ ಹೇ ಪಾಂಡವ ಇತಿ ॥
ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಸೂಪನಿಷತ್ಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ
ಶ್ರೀಕೃಷ್ನಾರ್ಜುನಸಂವಾದೇ ವಿಶ್ವರೂಪದರ್ಶನಂ ನಾಮ ಏಕಾದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥11 ॥
ಇತಿ
ಶ್ರೀಮದ್-ಪರಮಹಂಸ-ಪರಿವ್ರಾಜಕ-ಆಚಾರ್ಯ-ಪೂಜ್ಯಪಾದ-ಶ್ರೀಶಂಕರ-ಭಗವತಾ
ಕೃತೌ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ-ಭಾಷ್ಯೇ ವಿಶ್ವರೂಪ-ದರ್ಶನಂ ನಾಮ ಏಕಾದಶಃ
ಅಧ್ಯಾಯಃ ॥
॥ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ ಶಾಂಕರ-ಭಾಷ್ಯಂ ॥ ॥ ದ್ವಾದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
ದ್ವಿತೀಯ-ಅಧ್ಯಾಯ-ಪ್ರಭೃತಿಷು ವಿಭೂತಿ-ಅಂತೇಷು ಅಧ್ಯಾಯೇಷು ಪರಮಾತ್ಮನಃ
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ವಿಧ್ವಸ್ತ-ಸರ್ವ-ಉಪಾಧಿ-ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಉಪಾಸನಂ
ಉಕ್ತಂ; ಸರ್ವ-ಯೋಗ-ಐಶ್ವರ್ಯ-ಸರ್ವಜ್ಞಾನ-ಶಕ್ತಿಮತ್-ಸತ್ತ್ವ-ಉಪಾಧೇಃ
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತವ ಚ ಉಪಾಸನಂ ತತ್ರ ತತ್ರ ಉಕ್ತಂ । ವಿಶ್ವ-ರೂಪ-ಅಧ್ಯಾಯೇ
ತು ಐಶ್ವರಂ ಆದ್ಯಂ ಸಮಸ್ತ-ಜಗತ್-ಆತ್ಮ-ರೂಪಂ ವಿಶ್ವ-ರೂಪಂ ತ್ವದೀಯಂ
ದರ್ಶಿತಂ ಉಪಾಸನಾ-ಅರ್ಥಂ ಏವ ತ್ವಯಾ । ತತ್ ಚ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಉಕ್ತವಾನ್ ಅಸಿ
“ಮತ್-ಕರ್ಮ-ಕೃತ್” (ಭ. ಗೀ. 11-55) ಇತ್ಯಾದಿ । ಅತಃ ಅಹಂ ಅನಯೋಃ
ಉಭಯೋಃ ಪಕ್ಷಯೋಃ ವಿಶಿಷ್ಟತರ-ಬುಭುತ್ಸಯಾ ತ್ವಾಂ ಪೃಚ್ಛಾಮಿ ಇತಿ ಅರ್ಜುನಃ
ಉವಾಚ —
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಏವಂ ಸತತಯುಕ್ತಾ ಯೇ ಭಕ್ತಾಸ್ತ್ವಾಂ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ ।
ಯೇ ಚಾಪ್ಯಕ್ಷರಮವ್ಯಕ್ತಂ ತೇಷಾಂ ಕೇ ಯೋಗವಿತ್ತಮಾಃ ॥ 12-1 ॥
ಏವಂ ಇತಿ ಅತೀತ-ಅನಂತರ-ಶ್ಲೋಕೇನ ಉಕ್ತಂ ಅರ್ಥಂ ಪರಾಮೃಶತಿ
“ಮತ್-ಕರ್ಮ-ಕೃತ್” (ಭ. ಗೀ. 11-55) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಏವಂ
ಸತತ-ಯುಕ್ತಾಃ, ನೈರಂತರ್ಯೇಣ ಭಗವತ್-ಕರ್ಮ-ಆದೌ ಯಥೋಕ್ತೇ ಅರ್ಥೇ ಸಮಾಹಿತಾಃ
ಸಂತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾಃ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ । ಯೇ ಭಕ್ತಾಃ ಅನನ್ಯ-ಶರಣಾಃ ಸಂತಃ ತ್ವಾಂ
ಯಥಾ-ದರ್ಶಿತಂ ವಿಶ್ವ-ರೂಪಂ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ ಧ್ಯಾಯಂತಿ; ಯೇ ಚ ಅನ್ಯೇಽಪಿ
ತ್ಯಕ್ತ-ಸರ್ವ-ಏಷಣಾಃ ಸನ್ನ್ಯಸ್ತ-ಸರ್ವ-ಕರ್ಮಾಣಃ ಯಥಾ-ವಿಶೇಷಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ
ಅಕ್ಷರಂ ನಿರಸ್ತ-ಸರ್ವ-ಉಪಾಧಿತ್ವಾತ್ ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಅಕರಣ-ಗೋಚರಂ । ಯತ್ ಹಿ
ಕರಣ-ಗೋಚರಂ ತತ್ ವ್ಯಕ್ತಂ ಉಚ್ಯತೇ, ಅಂಜೇಃ ಧಾತೋಃ ತತ್-ಕರ್ಮಕತ್ವಾತ್; ಇದಂ ತು
ಅಕ್ಷರಂ ತತ್-ವಿಪರೀತಂ, ಶಿಷ್ಟೈಃ ಚ ಉಚ್ಯಮಾನೈಃ ವಿಶೇಷಣೈಃ ವಿಶಿಷ್ಟಂ,
ತತ್ ಯೇ ಚ ಅಪಿ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ, ತೇಷಾಂ ಉಭಯೇಷಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಕೇ ಯೋಗ-ವಿತ್-ತಮಾಃ? ಕೇ
ಅತಿಶಯೇನ ಯೋಗ-ವಿದಃ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ ॥
ಶ್ರೀ-ಭಗವಾನ್ ಉವಾಚ — ಯೇ ತು ಅಕ್ಷರ-ಉಪಾಸಕಾಃ ಸಮ್ಯಗ್-ದರ್ಶಿನಃ
ನಿವೃತ್ತ-ಏಷಣಾಃ, ತೇ ತಾವತ್ ತಿಷ್ಠಂತು; ತಾನ್ ಪ್ರತಿ ಯತ್ ವಕ್ತವ್ಯಂ, ತತ್
ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ಯೇ ತು ಇತರೇ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಮಯ್ಯಾವೇಶ್ಯ ಮನೋ ಯೇ ಮಾಂ ನಿತ್ಯಯುಕ್ತಾ ಉಪಾಸತೇ ।
ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಪರಯೋಪೇತಾಃ ತೇ ಮೇ ಯುಕ್ತತಮಾ ಮತಾಃ ॥ 12-2 ॥
ಮಯಿ ವಿಶ್ವ-ರೂಪೇ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಆವೇಶ್ಯ ಸಮಾಧಾಯ ಮನಃ, ಯೇ
ಭಕ್ತಾಃ ಸಂತಃ, ಮಾಂ ಸರ್ವ-ಯೋಗೇಶ್ವರಾಣಾಂ ಅಧೀಶ್ವರಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ
ವಿಮುಕ್ತ-ರಾಗ-ಆದಿ-ಕ್ಲೇಶ-ತಿಮಿರ-ದೃಷ್ಟಿಂ, ನಿತ್ಯ-ಯುಕ್ತಾಃ
ಅತೀತ-ಅನಂತರ-ಅಧ್ಯಾಯ-ಅಂತ-ಉಕ್ತ-ಶ್ಲೋಕ-ಅರ್ಥ-ನ್ಯಾಯೇನ ಸತತ-ಯುಕ್ತಾಃ
ಸಂತಃ ಉಪಾಸತೇ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಪರಯಾ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಯಾ ಉಪೇತಾಃ, ತೇ ಮೇ ಮಮ ಮತಾಃ
ಅಭಿಪ್ರೇತಾಃ ಯುಕ್ತ-ತಮಾಃ ಇತಿ । ನೈರಂತರ್ಯೇಣ ಹಿ ತೇ ಮತ್-ಚಿತ್ತತಯಾ ಅಹೋ-ರಾತ್ರಂ
ಅತಿವಾಹಯಂತಿ । ಅತಃ ಯುಕ್ತಂ ತಾನ್ ಪ್ರತಿ ಯುಕ್ತ-ತಮಾಃ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ॥
ಕಿಂ ಇತರೇ ಯುಕ್ತ-ತಮಾಃ ನ ಭವಂತಿ? ನ; ಕಿಂ ತು ತಾನ್ ಪ್ರತಿ ಯತ್ ವಕ್ತವ್ಯಂ,
ತತ್ ಶೃಣು —
ಯೇ ತ್ವಕ್ಷರಮನಿರ್ದೇಶ್ಯಂ ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ ।
ಸರ್ವತ್ರಗಮಚಿಂತ್ಯಂ ಚ ಕೂಟಸ್ಥಮಚಲಂ ಧ್ರುವಂ ॥ 12-3 ॥
ಯೇ ತು ಅಕ್ಷರಂ ಅನಿರ್ದೇಶ್ಯಂ, ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ ಅಶಬ್ದ-ಗೋಚರಃ ಇತಿ ನ
ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಅತಃ ಅನಿರ್ದೇಶ್ಯಂ, ಅವ್ಯಕ್ತಂ ನ ಕೇನ ಅಪಿ ಪ್ರಮಾಣೇನ
ವ್ಯಜ್ಯತೇ ಇತಿ ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಪರಿ-ಉಪಾಸತೇ ಪರಿ ಸಮಂತಾತ್ ಉಪಾಸತೇ । ಉಪಾಸನಂ ನಾಮ
ಯಥಾ-ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಉಪಾಸ್ಯಸ್ಯ ಅರ್ಥಸ್ಯ ವಿಷಯೀ-ಕರಣೇನ ಸಾಮೀಪ್ಯಂ ಉಪಗಮ್ಯ
ತೈಲ-ಧಾರಾವತ್ ಸಮಾನ-ಪ್ರತ್ಯಯ-ಪ್ರವಾಹೇಣ ದೀರ್ಘ-ಕಾಲಂ ಯತ್ ಆಸನಂ,
ತತ್ ಉಪಾಸನಂ ಆಚಕ್ಷತೇ । ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಂ ಆಹ ಉಪಾಸ್ಯಸ್ಯ —
ಸರ್ವತ್ರ-ಗಂ ವ್ಯೋಮವತ್ ವ್ಯಾಪಿ ಅಚಿಂತ್ಯಂ ಚ ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಾತ್ ಅಚಿಂತ್ಯಂ । ಯತ್ ಹಿ
ಕರಣ-ಗೋಚರಂ, ತತ್ ಮನಸಾ ಅಪಿ ಚಿಂತ್ಯಂ, ತತ್-ವಿಪರೀತತ್ವಾತ್ ಅಚಿಂತ್ಯಂ
ಅಕ್ಷರಂ, ಕೂಟಸ್ಥಂ ದೃಶ್ಯಮಾನ-ಗುಣಂ ಅಂತರ್-ದೋಷಂ ವಸ್ತು ಕೂಟಂ ।
“ಕೂಟ-ರೂಪಂ” ಕೂಟ-ಸಾಕ್ಷ್ಯಂ” ಇತಿ-ಆದೌ ಕೂಟ-ಶಬ್ದಃ
ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಲೋಕೇ । ತಥಾ ಚ ಅವಿದ್ಯಾ-ಆದಿ-ಅನೇಕ-ಸಂಸಾರ-ಬೀಜಂ ಅಂತರ್-ದೋಷವತ್
ಮಾಯಾ-ಅವ್ಯಾಕೃತ-ಆದಿ-ಶಬ್ದ-ವಾಚ್ಯತಯಾ “ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾತ್
ಮಾಯಿನಂ ತು ಮಹೇಶ್ವರಂ” (ಶ್ವೇ. ಉ. 4-10) “ಮಮ ಮಾಯಾ ದುರತ್ಯಯಾ”
(ಭ. ಗೀ. 7-14) ಇತಿ-ಆದೌ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಯತ್ ತತ್ ಕೂಟಂ, ತಸ್ಮಿನ್ ಕೂಟೇ ಸ್ಥಿತಂ
ಕೂಟ-ಸ್ಥಂ ತತ್-ಅಧ್ಯಕ್ಷತಯಾ । ಅಥವಾ, ರಾಶಿಃ ಇವ ಸ್ಥಿತಂ ಕೂಟ-ಸ್ಥಂ ।
ಅತಃ ಏವ ಅಚಲಂ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಚಲಂ, ತಸ್ಮಾತ್ ಧ್ರುವಂ, ನಿತ್ಯಂ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ ॥
ಸನ್ನಿಯಮ್ಯೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಮಂ ಸರ್ವತ್ರ ಸಮಬುದ್ಧಯಃ ।
ತೇ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ಮಾಮೇವ ಸರ್ವಭೂತಹಿತೇ ರತಾಃ ॥ 12-4 ॥
ಸನ್ನಿಯಮ್ಯ ಸಮ್ಯಕ್ ನಿಯಮ್ಯ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯ-ಗ್ರಾಮಂ ಇಂದ್ರಿಯ-ಸಮುದಾಯಂ
ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಸಮ-ಬುದ್ಧಯಃ ಸಮಾ ತುಲ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಯೇಷಾಂ
ಇಷ್ಟ-ಅನಿಷ್ಟ-ಪ್ರಾಪ್ತೌ ತೇ ಸಮ-ಬುದ್ಧಯಃ । ತೇ ಯೇ ಏವಂ-ವಿಧಾಃ ತೇ
ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ಮಾಂ ಏವ ಸರ್ವ-ಭೂತ-ಹಿತೇ ರತಾಃ । ನ ತು ತೇಷಾಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ
ಕಿಂಚಿತ್ “ಮಾಂ ತೇ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ” ಇತಿ; “ಜ್ಞಾನೀ ತು ಆತ್ಮಾ ಏವ ಮೇ
ಮತಂ” (ಭ. ಗೀ. 7-18) ಇತಿ ಹಿ ಉಕ್ತಂ । ನ ಹಿ ಭಗವತ್-ಸ್ವರೂಪಾಣಾಂ ಸತಾಂ
ಯುಕ್ತ-ತಮತ್ವಂ-ಅಯುಕ್ತ-ತಮತ್ವಂ ವಾ ವಾಚ್ಯಂ ॥ ಕಿಂ ತು —
ಕ್ಲೇಶೋಽಧಿಕತರಸ್ತೇಷಾಂ ಅವ್ಯಕ್ತಾಸಕ್ತಚೇತಸಾಂ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಾ ಹಿ ಗತಿರ್ದುಃಖಂ ದೇಹವದ್ಭಿರವಾಪ್ಯತೇ ॥ 12-5 ॥
ಕ್ಲೇಶಃ ಅಧಿಕತರಃ, ಯದ್ಯಪಿ ಮತ್-ಕರ್ಮ-ಆದಿ-ಪರಾಣಾಂ ಕ್ಲೇಶಃ ಅಧಿಕಃ
ಏವ ಕ್ಲೇಶಃ ಅಧಿಕತರಃ ತು ಅಕ್ಷರ-ಆತ್ಮನಾಂ ಪರಮಾತ್ಮ-ದರ್ಶಿನಾಂ
ದೇಹ-ಅಭಿಮಾನ-ಪರಿತ್ಯಾಗ-ನಿಮಿತ್ತಃ । ಅವ್ಯಕ್ತ-ಆಸಕ್ತ-ಚೇತಸಾಂ ಅವ್ಯಕ್ತೇ ಆಸಕ್ತಂ
ಚೇತಃ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಅವ್ಯಕ್ತ-ಆಸಕ್ತ-ಚೇತಸಃ ತೇಷಾಂ ಅವ್ಯಕ್ತ-ಆಸಕ್ತ-ಚೇತಸಾಂ ।
ಅವ್ಯಕ್ತಾ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಯಾ ಗತಿಃ ಅಕ್ಷರ-ಆತ್ಮಿಕಾ ದುಃಖಂ ಸಾ ದೇಹವದ್ಭಿಃ
ದೇಹ-ಅಭಿಮಾನವದ್ಭಿಃ ಅವಾಪ್ಯತೇ, ಅತಃ ಕ್ಲೇಶಃ ಅಧಿಕತರಃ ॥ ಅಕ್ಷರ-ಉಪಾಸಕಾನಾಂ
ಯತ್ ವರ್ತನಂ, ತತ್ ಉಪರಿಷ್ಟಾತ್ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ —
ಯೇ ತು ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಮಯಿ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯ ಮತ್ಪರಾಃ ।
ಅನನ್ಯೇನೈವ ಯೋಗೇನ ಮಾಂ ಧ್ಯಾಯಂತ ಉಪಾಸತೇ ॥ 12-6 ॥
ಯೇ ತು ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಮಯಿ ಈಶ್ವರೇ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯ ಮತ್-ಪರಾಃ ಅಹಂ ಪರಃ ಯೇಷಾಂ
ತೇ ಮತ್-ಪರಾಃ ಸಂತಃ ಅನನ್ಯೇನ ಏವ ಅವಿದ್ಯಮಾನಂ ಅನ್ಯತ್ ಆಲಂಬನಂ ವಿಶ್ವ-ರೂಪಂ
ದೇವಂ ಆತ್ಮಾನಂ ಮುಕ್ತ್ವಾ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಅನನ್ಯಃ ತೇನ ಅನನ್ಯೇನ ಏವ; ಕೇನ? ಯೋಗೇನ
ಸಮಾಧಿನಾ ಮಾಂ ಧ್ಯಾಯಂತಃ ಚಿಂತಯಂತಃ ಉಪಾಸತೇ ॥ ತೇಷಾಂ ಕಿಂ? —
ತೇಷಾಮಹಂ ಸಮುದ್ಧರ್ತಾ ಮೃತ್ಯುಸಂಸಾರಸಾಗರಾತ್ ।
ಭವಾಮಿ ನ ಚಿರಾತ್ಪಾರ್ಥ ಮಯ್ಯಾವೇಶಿತಚೇತಸಾಂ ॥ 12-7 ॥
ತೇಷಾಂ ಮತ್-ಉಪಾಸನ-ಏಕ-ಪರಾಣಾಂ ಅಹಂ ಈಶ್ವರಃ ಸಮುದ್ಧರ್ತಾ । ಕುತಃ ಇತಿ ಆಹ
— ಮೃತ್ಯು-ಸಂಸಾರ-ಸಾಗರಾತ್ ಮೃತ್ಯು-ಯುಕ್ತಃ ಸಂಸಾರಃ ಮೃತ್ಯು-ಸಂಸಾರಃ,
ಸಃ ಏವ ಸಾಗರಃ ಇವ ಸಾಗರಃ, ದುಸ್ತರತ್ವಾತ್, ತಸ್ಮಾತ್ ಮೃತ್ಯು-ಸಂಸಾರ-ಸಾಗರಾತ್
ಅಹಂ ತೇಷಾಂ ಸಮುದ್ಧರ್ತಾ ಭವಾಮಿ ನ ಚಿರಾತ್ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ? ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಏವ ಹೇ ಪಾರ್ಥ,
ಮಯಿ ಆವೇಶಿತ-ಚೇತಸಾಂ ಮಯಿ ವಿಶ್ವ-ರೂಪೇ ಆವೇಶಿತಂ ಸಮಾಹಿತಂ ಚೇತಃ ಯೇಷಾಂ
ತೇ ಮಯಿ-ಆವೇಶಿತ-ಚೇತಸಃ ತೇಷಾಂ ॥ ಯತಃ ಏವಂ, ತಸ್ಮಾತ್ —
ಮಯ್ಯೇವ ಮನ ಆಧತ್ಸ್ವ ಮಯಿ ಬುದ್ಧಿಂ ನಿವೇಶಯ ।
ನಿವಸಿಷ್ಯಸಿ ಮಯ್ಯೇವ ಅತ ಊರ್ಧ್ವಂ ನ ಸಂಶಯಃ ॥ 12-8 ॥
ಮಯಿ ಏವ ವಿಶ್ವ-ರೂಪೇ ಈಶ್ವರೇ ಮನಃ ಸಂಕಲ್ಪ-ವಿಕಲ್ಪ-ಆತ್ಮಕಂ ಆಧತ್ಸ್ವ
ಸ್ಥಾಪಯ । ಮಯಿ ಏವ ಅಧ್ಯವಸಾಯಂ ಕುರ್ವತೀಂ ಬುದ್ಧಿಂ ಆಧತ್ಸ್ವ ನಿವೇಶಯ ।
ತತಃ ತೇ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಶೃಣು — ನಿವಸಿಷ್ಯಸಿ ನಿವತ್ಸ್ಯಸಿ ನಿಶ್ಚಯೇನ
ಮತ್-ಆತ್ಮನಾ ಮಯಿ ನಿವಾಸಂ ಕರಿಷ್ಯಸಿ ಏವ ಅತಃ ಶರೀರ-ಪಾತಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಂ । ನ
ಸಂಶಯಃ ಸಂಶಯಃ ಅತ್ರ ನ ಕರ್ತವ್ಯಃ ॥
ಅಥ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾಧಾತುಂ ನ ಶಕ್ನೋಷಿ ಮಯಿ ಸ್ಥಿರಂ ।
ಅಭ್ಯಾಸಯೋಗೇನ ತತಃ ಮಾಮಿಚ್ಛಾಪ್ತುಂ ಧನಂಜಯ ॥ 12-9 ॥
ಅಥ ಏವಂ ಯಥಾ ಅವೋಚಂ ತಥಾ ಮಯಿ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾಧಾತುಂ ಸ್ಥಾಪಯಿತುಂ ಸ್ಥಿರಂ
ಅಚಲಂ ನ ಶಕ್ನೋಷಿ ಚೇತ್, ತತಃ ಪಶ್ಚಾತ್ ಅಭ್ಯಾಸ-ಯೋಗೇನ, ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಏಕಸ್ಮಿನ್
ಆಲಂಬನೇ ಸರ್ವತಃ ಸಮಾಹೃತ್ಯ ಪುನಃ ಪುನಃ ಸ್ಥಾಪನಂ ಅಭ್ಯಾಸಃ, ತತ್-ಪೂರ್ವಕಃ
ಯೋಗಃ ಸಮಾಧಾನ-ಲಕ್ಷಣಃ ತೇನ ಅಭ್ಯಾಸ-ಯೋಗೇನ ಮಾಂ ವಿಶ್ವ-ರೂಪಂ ಇಚ್ಛ
ಪ್ರಾರ್ಥಯಸ್ವ ಆಪ್ತುಂ ಪ್ರಾಪ್ತುಂ ಹೇ ಧನಂಜಯ ॥
ಅಭ್ಯಾಸೇಽಪ್ಯಸಮರ್ಥೋಽಸಿ ಮತ್ಕರ್ಮಪರಮೋ ಭವ ।
ಮದರ್ಥಮಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರ್ವನ್ಸಿದ್ಧಿಮವಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ॥ 12-10 ॥
ಅಭ್ಯಾಸೇ ಅಪಿ ಅಸಮರ್ಥಃ ಅಸಿ ಅಶಕ್ತಃ ಅಸಿ, ತರ್ಹಿ ಮತ್-ಕರ್ಮ-ಪರಮಃ
ಭವ ಮತ್-ಅರ್ಥಂ ಕರ್ಮ ಮತ್-ಕರ್ಮ ತತ್-ಪರಮಃ ಮತ್-ಕರ್ಮ-ಪರಮಃ,
ಮತ್-ಕರ್ಮ-ಪ್ರಧಾನಃ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ । ಅಭ್ಯಾಸೇನ ವಿನಾ ಮತ್-ಅರ್ಥಂ ಅಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ
ಕೇವಲಂ ಕುರ್ವನ್ ಸಿದ್ಧಿಂ ಸತ್ತ್ವ-ಶುದ್ಧಿ-ಯೋಗ-ಜ್ಞಾನ-ಪ್ರಾಪ್ತಿ-ದ್ವಾರೇಣ
ಅವಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ॥
ಅಥೈತದಪ್ಯಶಕ್ತೋಽಸಿ ಕರ್ತುಂ ಮದ್ಯೋಗಮಾಶ್ರಿತಃ ।
ಸರ್ವಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಂ ತತಃ ಕುರು ಯತಾತ್ಮವಾನ್ ॥ 12-11 ॥
ಅಥ ಪುನಃ ಏತತ್ ಅಪಿ ಯತ್ ಉಕ್ತಂ ಮತ್-ಕರ್ಮ-ಪರಮತ್ವಂ, ತತ್ ಕರ್ತುಂ ಅಶಕ್ತಃ ಅಸಿ,
ಮತ್-ಯೋಗಂ ಆಶ್ರಿತಃ ಮಯಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸನ್ನ್ಯಸ್ಯ ಯತ್ ಕರಣಂ ತೇಷಾಂ
ಅನುಷ್ಠಾನಂ ಸಃ ಮತ್-ಯೋಗಃ, ತಂ ಆಶ್ರಿತಃ ಸನ್, ಸರ್ವ-ಕರ್ಮ-ಫಲ-ತ್ಯಾಗಂ
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲ-ಸನ್ನ್ಯಾಸಂ ಸರ್ವ-ಕರ್ಮ-ಫಲ-ತ್ಯಾಗಂ ತತಃ
ಅನಂತರಂ ಕುರು ಯತ-ಆತ್ಮವಾನ್ ಸಂಯತ-ಚಿತ್ತಃ ಸನ್ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ ॥ ಇದಾನೀಂ
ಸರ್ವ-ಕರ್ಮ-ಫಲ-ತ್ಯಾಗಂ ಸ್ತೌತಿ —
ಶ್ರೇಯೋ ಹಿ ಜ್ಞಾನಮಭ್ಯಾಸಾತ್ ಜ್ಞಾನಾದ್ಧ್ಯಾನಂ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ।
ಧ್ಯಾನಾತ್ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಃ ತ್ಯಾಗಾಚ್ಛಾಂತಿರನಂತರಂ ॥ 12-12 ॥
ಶ್ರೇಯಃ ಹಿ ಪ್ರಶಸ್ಯ-ತರಂ ಜ್ಞಾನಂ । ಕಸ್ಮಾತ್? ಅವಿವೇಕ-ಪೂರ್ವಕಾತ್ ಅಭ್ಯಾಸಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಅಪಿ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಜ್ಞಾನ-ಪೂರ್ವಕಂ ಧ್ಯಾನಂ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ । ಜ್ಞಾನವತಃ ಧ್ಯಾನಾತ್
ಅಪಿ ಕರ್ಮ-ಫಲ-ತ್ಯಾಗಃ, “ವಿಶಿಷ್ಯತೇ” ಇತಿ ಅನುಷಜ್ಯತೇ । ಏವಂ
ಕರ್ಮ-ಫಲ-ತ್ಯಾಗಾತ್ ಪೂರ್ವ-ವಿಶೇಷಣ-ವತಃ ಶಾಂತಿಃ ಉಪಶಮಃ ಸಹೇತುಕಸ್ಯ
ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಅನಂತರಂ ಏವ ಸ್ಯಾತ್, ನ ತು ಕಾಲಾಂತರಂ ಅಪೇಕ್ಷತೇ ॥ ಅಜ್ಞಸ್ಯ
ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವ-ಉಪದಿಷ್ಟ-ಉಪಾಯ-ಅನುಷ್ಠಾನ-ಅಶಕ್ತೌ
ಸರ್ವ-ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲ-ತ್ಯಾಗಃ ಶ್ರೇಯಃ-ಸಾಧನಂ ಉಪದಿಷ್ಟಂ, ನ
ಪ್ರಥಮಂ ಏವ । ಅತಃ ಚ “ಶ್ರೇಯಃ ಹಿ ಜ್ಞಾನಂ-ಅಭ್ಯಾಸಾತ್” ಇತಿ
ಉತ್ತರ-ಉತ್ತರ-ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವ-ಉಪದೇಶೇನ ಸರ್ವ-ಕರ್ಮ-ಫಲ-ತ್ಯಾಗಃ
ಸ್ತೂಯತೇ, ಸಂಪನ್ನ-ಸಾಧನ-ಅನುಷ್ಠಾನ-ಅಶಕ್ತೌ ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನ ಶ್ರುತತ್ವಾತ್ ।
ಕೇನ ಸಾಧರ್ಮ್ಯೇಣ ಸ್ತುತಿತ್ವಂ ? “ಯದಾ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಮುಚ್ಯಂತೇ”
(ಕ. ಉ. 2-3-14) ಇತಿ ಸರ್ವ-ಕಾಮ-ಪ್ರಹಾಣಾತ್ ಅಮೃತತ್ವಂ ಉಕ್ತಂ; ತತ್
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ । ಕಾಮಾಃ ಚ ಸರ್ವೇ ಶ್ರೌತ-ಸ್ಮಾರ್ತ-ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಾನಿ ।
ತತ್-ತ್ಯಾಗೇ ಚ ವಿದುಷಃ ಧ್ಯಾನ-ನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಅನಂತರಾ ಏವ ಶಾಂತಿಃ ಇತಿ
ಸರ್ವ-ಕಾಮ-ತ್ಯಾಗ-ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಅಜ್ಞ-ಕರ್ಮ-ಫಲ-ತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಅಸ್ತಿ ಇತಿ
ತತ್-ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಸರ್ವ-ಕರ್ಮ-ಫಲ-ತ್ಯಾಗ-ಸ್ತುತಿಃ ಇಯಂ ಪ್ರರೋಚನ-ಅರ್ಥಾ ।
ಯಥಾ ಅಗಸ್ತ್ಯೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಸಮುದ್ರಃ ಪೀತಃ ಇತಿ ಇದಾನೀಂತನಾಃ ಅಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ
ಬ್ರಾಹ್ಮಣತ್ವ-ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ ಸ್ತೂಯಂತೇ, ಏವಂ ಕರ್ಮ-ಫಲ-ತ್ಯಾಗಾತ್ ಕರ್ಮ-ಯೋಗಸ್ಯ
ಶ್ರೇಯಃ-ಸಾಧನತ್ವಂ ಅಭಿಹಿತಂ ॥ ಅತ್ರ ಚ ಆತ್ಮ-ಈಶ್ವರ-ಭೇದಂ-ಆಶ್ರಿತ್ಯ
ವಿಶ್ವ-ರೂಪೇ ಈಶ್ವರೇ ಚೇತಃ-ಸಮಾಧಾನ-ಲಕ್ಷಣಃ ಯೋಗಃ ಉಕ್ತಃ, ಈಶ್ವರ-ಅರ್ಥಂ
ಕರ್ಮ-ಅನುಷ್ಠಾನ-ಆದಿ ಚ । “ಅಥ ಏತತ್ ಅಪಿ ಅಶಕ್ತಃ ಅಸಿ”
(ಭ. ಗೀ. 12-11) ಇತಿ ಅಜ್ಞಾನ-ಕಾರ್ಯ-ಸೂಚನಾತ್ ನ ಅಭೇದ-ದರ್ಶಿನಃ
ಅಕ್ಷರ-ಉಪಾಸಕಸ್ಯ ಕರ್ಮ-ಯೋಗಃ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ; ತಥಾ
ಕರ್ಮ-ಯೋಗಿನಃ ಅಕ್ಷರ-ಉಪಾಸನಾ-ಅನುಪಪತ್ತಿಂ । “ತೇ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ ಮಾಂ
ಏವ” (ಭ. ಗೀ. 12-4) ಇತಿ ಅಕ್ಷರ-ಉಪಾಸಕಾನಾಂ ಕೈವಲ್ಯ-ಪ್ರಾಪ್ತೌ
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಉಕ್ತ್ವಾ, ಇತರೇಷಾಂ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾತ್ ಈಶ್ವರ-ಅಧೀನತಾಂ ದರ್ಶಿತವಾನ್
“ತೇಷಾಂ ಅಹಂ ಸಮುದ್ಧರ್ತಾ” (ಭ. ಗೀ. 12-7) ಇತಿ । ಯದಿ ಹಿ
ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಆತ್ಮ-ಭೂತಾಃ ತೇ ಮತಾಃ ಅಭೇದ-ದರ್ಶಿತ್ವಾತ್, ಅಕ್ಷರ-ಸ್ವರೂಪಾಃ ಏವ
ತೇ ಇತಿ ಸಮುದ್ಧರಣ-ಕರ್ಮ-ವಚನಂ ತಾನ್ ಪ್ರತಿ ಅಪೇಶಲಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಚ
ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಅತ್ಯಂತಂ ಏವ ಹಿತ ಏಷೀ ಭಗವಾನ್ ತಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್-ದರ್ಶನ-ಅನನ್ವಿತಂ
ಕರ್ಮ-ಯೋಗಂ ಭೇದ-ದೃಷ್ಟಿಮಂತಂ ಏವ ಉಪದಿಶತಿ । ನ ಚ ಆತ್ಮಾನಂ ಈಶ್ವರಂ
ಪ್ರಮಾಣತಃ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಗುಣ-ಭಾವಂ ಜಿಗಮಿಷತಿ ಕಶ್ಚಿತ್, ವಿರೋಧಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಅಕ್ಷರ-ಉಪಾಸಕಾನಾಂ ಸಮ್ಯಗ್-ದರ್ಶನ-ನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಾಂ
ತ್ಯಕ್ತ-ಸರ್ವ-ಏಷಣಾನಾಂ “ಅದ್ವೇಷ್ಟಾ ಸರ್ವ-ಭೂತಾನಾಂ” ಇತ್ಯಾದಿ
ಧರ್ಮ-ಪೂಗಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಅಮೃತತ್ವ-ಕಾರಣಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಇತಿ ಪ್ರವರ್ತತೇ —
ಅದ್ವೇಷ್ಟಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಮೈತ್ರಃ ಕರುಣ ಏವ ಚ ।
ನಿರ್ಮಮೋ ನಿರಹಂಕಾರಃ ಸಮದುಃಖಸುಖಃ ಕ್ಷಮೀ ॥ 12-13 ॥
ಅದ್ವೇಷ್ಟಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ನ ದ್ವೇಷ್ಟಾ, ಆತ್ಮನಃ ದುಃಖ-ಹೇತುಂ ಅಪಿ ನ ಕಿಂಚಿತ್
ದ್ವೇಷ್ಟಿ, ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಹಿ ಪಶ್ಯತಿ । ಮೈತ್ರಃ ಮಿತ್ರ-ಭಾವಃ ಮೈತ್ರೀ
ಮಿತ್ರತಯಾ ವರ್ತತೇ ಇತಿ ಮೈತ್ರಃ । ಕರುಣಃ ಏವ ಚ, ಕರುಣಾ ಕೃಪಾ ದುಃಖಿತೇಷು
ದಯಾ, ತದ್ವಾನ್ ಕರುಣಃ, ಸರ್ವ-ಭೂತ-ಅಭಯ-ಪ್ರದಃ, ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಇತಿ ಅರ್ಥಃ ।
ನಿರ್ಮಮಃ ಮಮ-ಪ್ರತ್ಯಯ-ವರ್ಜಿತಃ । ನಿರಹಂಕಾರಃ ನಿರ್ಗತ-ಅಹಂ-ಪ್ರತ್ಯಯಃ ।
ಸಮ-ದುಃಖ-ಸುಖಃ ಸಮೇ ದುಃಖ-ಸುಖೇ ದ್ವೇಷ-ರಾಗಯೋಃ ಅಪ್ರವರ್ತಕೇ ಯಸ್ಯ
ಸಃ ಸಮ-ದುಃಖ-ಸುಖಃ । ಕ್ಷಮೀ ಕ್ಷಮಾವಾನ್, ಆಕ್ರುಷ್ಟಃ ಅಭಿಹತಃ ವಾ ಅವಿಕ್ರಿಯಃ
ಏವ ಆಸ್ತೇ ॥
ಸಂತುಷ್ಟಃ ಸತತಂ ಯೋಗೀ ಯತಾತ್ಮಾ ದೃಢನಿಶ್ಚಯಃ ।
ಮಯ್ಯರ್ಪಿತಮನೋಬುದ್ಧಿಃ ಯೋ ಮದ್ಭಕ್ತಃ ಸ ಮೇ ಪ್ರಿಯಃ ॥ 12-14 ॥
ಸಂತುಷ್ಟಃ ಸತತಂ ನಿತ್ಯಂ ದೇಹ-ಸ್ಥಿತಿ-ಕಾರಣಸ್ಯ ಲಾಭೇ ಅಲಾಭೇ ಚ
ಉತ್ಪನ್ನ-ಅಲಂ-ಪ್ರತ್ಯಯಃ । ತಥಾ ಗುಣವತ್-ಲಾಭೇ ವಿಪರ್ಯಯೇ ಚ ಸಂತುಷ್ಟಃ ।
ಸತತಂ ಯೋಗೀ ಸಮಾಹಿತ-ಚಿತ್ತಃ । ಯತ-ಆತ್ಮಾ ಸಂಯತ-ಸ್ವಭಾವಃ ।
ದೃಢ-ನಿಶ್ಚಯಃ ದೃಢಃ ಸ್ಥಿರಃ ನಿಶ್ಚಯಃ ಅಧ್ಯವಸಾಯಃ ಯಸ್ಯ
ಆತ್ಮ-ತತ್ತ್ವ-ವಿಷಯೇ ಸಃ ದೃಢ-ನಿಶ್ಚಯಃ । ಮಯಿ-ಅರ್ಪಿತ-ಮನೋ-ಬುದ್ಧಿಃ
ಸಂಕಲ್ಪ-ವಿಕಲ್ಪ-ಆತ್ಮಕಂ ಮನಃ, ಅಧ್ಯವಸಾಯ-ಲಕ್ಷಣಾ ಬುದ್ಧಿಃ, ತೇ ಮಯಿ
ಏವ ಅರ್ಪಿತೇ ಸ್ಥಾಪಿತೇ ಯಸ್ಯ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಃ ಸಃ ಮಯಿ-ಅರ್ಪಿತ-ಮನೋ-ಬುದ್ಧಿಃ । ಯಃ
ಈದೃಶಃ ಮತ್-ಭಕ್ತಃ ಸಃ ಮೇ ಪ್ರಿಯಃ । “ಪ್ರಿಯಃ ಹಿ ಜ್ಞಾನಿನಃ ಅತ್ಯರ್ಥಮಹಂ
ಸಃ ಚ ಮಮ ಪ್ರಿಯಃ” (ಭ. ಗೀ. 7-17) ಇತಿ ಸಪ್ತಮೇ ಅಧ್ಯಾಯೇ ಸೂಚಿತಂ,
ತತ್ ಇಹ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತೇ ॥
ಯಸ್ಮಾನ್ನೋದ್ವಿಜತೇ ಲೋಕಃ ಲೋಕಾನ್ನೋದ್ವಿಜತೇ ಚ ಯಃ ।
ಹರ್ಷಾಮರ್ಷಭಯೋದ್ವೇಗೈಃ ಮುಕ್ತೋ ಯಃ ಸ ಚ ಮೇ ಪ್ರಿಯಃ ॥ 12-15 ॥
ಯಸ್ಮಾತ್ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಃ ನ ಉದ್ವಿಜತೇ ನ ಉದ್ವೇಗಂ ಗಚ್ಛತಿ ನ
ಸಂತಪ್ಯತೇ ನ ಸಂಕ್ಷುಭ್ಯತಿ ಲೋಕಃ, ತಥಾ ಲೋಕಾತ್ ನ ಉದ್ವಿಜತೇ ಚ ಯಃ,
ಹರ್ಷ-ಅಮರ್ಷ-ಭಯ-ಉದ್ವೇಗೈಃ ಹರ್ಷಃ ಚ ಅಮರ್ಷಃ ಚ ಭಯಂ ಚ ಉದ್ವೇಗಃ
ಚ ತೈಃ ಹರ್ಷ-ಅಮರ್ಷ-ಭಯ-ಉದ್ವೇಗೈಃ ಮುಕ್ತಃ; ಹರ್ಷಃ ಪ್ರಿಯ-ಲಾಭೇ
ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಉತ್ಕರ್ಷಃ ರೋಮಾಂಚನ-ಅಶ್ರು-ಪಾತ-ಆದಿ-ಲಿಂಗಃ, ಅಮರ್ಷಃ
ಅಸಹಿಷ್ಣುತಾ, ಭಯಂ ತ್ರಾಸಃ, ಉದ್ವೇಗಃ ಉದ್ವಿಗ್ನತಾ, ತೈಃ ಮುಕ್ತಃ ಯಃ ಸಃ ಚ ಮೇ
ಪ್ರಿಯಃ ॥
ಅನಪೇಕ್ಷಃ ಶುಚಿರ್ದಕ್ಷ ಉದಾಸೀನೋ ಗತವ್ಯಥಃ ।
ಸರ್ವಾರಂಭಪರಿತ್ಯಾಗೀ ಯೋ ಮದ್ಭಕ್ತಃ ಸ ಮೇ ಪ್ರಿಯಃ ॥ 12-16 ॥
ದೇಹ-ಇಂದ್ರಿಯ-ವಿಷಯ-ಸಂಬಂಧ-ಆದಿಷು ಅಪೇಕ್ಷಾ-ವಿಷಯೇಷು ಅನಪೇಕ್ಷಃ
ನಿಃಸ್ಪೃಹಃ । ಶುಚಿಃ ಬಾಹ್ಯೇನ ಆಭ್ಯಂತರೇಣ ಚ ಶೌಚೇನ ಸಂಪನ್ನಃ ।
ದಕ್ಷಃ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನೇಷು ಕಾರ್ಯೇಷು ಸದ್ಯಃ ಯಥಾವತ್ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಸಮರ್ಥಃ ।
ಉದಾಸೀನಃ ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಮಿತ್ರ-ಆದೇಃ ಪಕ್ಷಂ ಭಜತೇ ಯಃ, ಸಃ ಉದಾಸೀನಃ ಯತಿಃ ।
ಗತ-ವ್ಯಥಃ ಗತ-ಭಯಃ । ಸರ್ವ-ಆರಂಭ-ಪರಿತ್ಯಾಗೀ ಆರಭ್ಯಂತೇ ಇತಿ ಆರಂಭಾಃ
ಇಹ-ಅಮುತ್ರ-ಫಲ-ಭೋಗ-ಅರ್ಥಾನಿ ಕಾಮ-ಹೇತೂನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸರ್ವ-ಆರಂಭಾಃ,
ತಾನ್ ಪರಿತ್ಯಕ್ತುಂ ಶೀಲಂ ಅಸ್ಯ ಇತಿ ಸರ್ವ-ಆರಂಭ-ಪರಿತ್ಯಾಗೀ ಯಃ ಮತ್-ಭಕ್ತಃ
ಸಃ ಮೇ ಪ್ರಿಯಃ ॥ ಕಿಂ ಚ —
ಯೋ ನ ಹೃಷ್ಯತಿ ನ ದ್ವೇಷ್ಟಿ ನ ಶೋಚತಿ ನ ಕಾಂಕ್ಷತಿ ।
ಶುಭಾಶುಭಪರಿತ್ಯಾಗೀ ಭಕ್ತಿಮಾನ್ಯಃ ಸ ಮೇ ಪ್ರಿಯಃ ॥ 12-17 ॥
ಯಃ ನ ಹೃಷ್ಯತಿ ಇಷ್ಟ-ಪ್ರಾಪ್ತೌ, ನ ದ್ವೇಷ್ಟಿ ಅನಿಷ್ಟ-ಪ್ರಾಪ್ತೌ, ನ ಶೋಚತಿ
ಪ್ರಿಯ-ವಿಯೋಗೇ, ನ ಚ ಅಪ್ರಾಪ್ತಂ ಕಾಂಕ್ಷತಿ, ಶುಭ-ಅಶುಭೇ ಕರ್ಮಣೀ ಪರಿತ್ಯಕ್ತುಂ
ಶೀಲಂ ಅಸ್ಯ ಇತಿ ಶುಭ-ಅಶುಭ-ಪರಿತ್ಯಾಗೀ ಭಕ್ತಿಮಾನ್ ಯಃ ಸಃ ಮೇ ಪ್ರಿಯಃ ॥
ಸಮಃ ಶತ್ರೌ ಚ ಮಿತ್ರೇ ಚ ತಥಾ ಮಾನಾಪಮಾನಯೋಃ ।
ಶೀತೋಷ್ಣಸುಖದುಃಖೇಷು ಸಮಃ ಸಂಗವಿವರ್ಜಿತಃ ॥ 12-18 ॥
ಸಮಃ ಶತ್ರೌ ಚ ಮಿತ್ರೇ ಚ, ತಥಾ ಮಾನ-ಅಪಮಾನಯೋಃ ಪೂಜಾ-ಪರಿಭವಯೋಃ,
ಶೀತ-ಉಷ್ಣ-ಸುಖ-ದುಃಖೇಷು ಸಮಃ, ಸರ್ವತ್ರ ಚ ಸಂಗ-ವಿವರ್ಜಿತಃ ॥
ಕಿಂ ಚ —
ತುಲ್ಯನಿಂದಾಸ್ತುತಿರ್ಮೌನೀ ಸಂತುಷ್ಟೋ ಯೇನ ಕೇನಚಿತ್ ।
ಅನಿಕೇತಃ ಸ್ಥಿರಮತಿಃ ಭಕ್ತಿಮಾನ್ಮೇ ಪ್ರಿಯೋ ನರಃ ॥ 12-19 ॥
ತುಲ್ಯ-ನಿಂದಾ-ಸ್ತುತಿಃ ನಿಂದಾ ಚ ಸ್ತುತಿಃ ಚ ನಿಂದಾ-ಸ್ತುತೀ ತೇ ತುಲ್ಯೇ ಯಸ್ಯ
ಸಃ ತುಲ್ಯ-ನಿಂದಾ-ಸ್ತುತಿಃ । ಮೌನೀ ಮೌನವಾನ್ ಸಂಯತ-ವಾಕ್ । ಸಂತುಷ್ಟಃ
ಯೇನ ಕೇನಚಿತ್ ಶರೀರ-ಸ್ಥಿತಿ-ಹೇತು-ಮಾತ್ರೇಣ; ತಥಾ ಚ ಉಕ್ತಂ —
“ಯೇನ ಕೇನಚಿತ್ ಆಚ್ಛನ್ನಃ ಯೇನಕೇನಚಿತ್ ಆಶಿತಃ । ಯತ್ರ ಕ್ವಚನ
ಶಾಯೀ ಸ್ಯಾತ್ ತಂ ದೇವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ವಿದುಃ” (ಮೋ. ಧ. 245-12) ಇತಿ । ಕಿಂ
ಚ, ಅನಿಕೇತಃ ನಿಕೇತಃ ಆಶ್ರಯಃ ನಿವಾಸಃ ನಿಯತಃ ನ ವಿದ್ಯತೇ ಯಸ್ಯ ಸಃ
ಅನಿಕೇತಃ, “ನಾಗಾರೇ” ಇತ್ಯಾದಿ ಸ್ಮೃತಿ-ಅಂತರಾತ್ । ಸ್ಥಿರ-ಮತಿಃ
ಸ್ಥಿರಾ ಪರಮಾರ್ಥ-ವಿಷಯಾ ಯಸ್ಯ ಮತಿಃ ಸಃ ಸ್ಥಿರ-ಮತಿಃ । ಭಕ್ತಿಮಾನ್ ಮೇ
ಪ್ರಿಯಃ ನರಃ ॥
“ಅದ್ವೇಷ್ಟಾ ಸರ್ವ-ಭೂತಾನಾಂ” (ಭ. ಗೀ. 12-13), ಇತ್ಯಾದಿನಾ
ಅಕ್ಷರ-ಉಪಾಸಕಾನಾಂ ನಿವೃತ್ತ-ಸರ್ವ-ಏಷಣಾನಾಂ ಸನ್ಯಾಸಿನಾಂ
ಪರಮಾರ್ಥ-ಜ್ಞಾನ-ನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಧರ್ಮ-ಜಾತಂ ಪ್ರಕ್ರಾಂತಂ ಉಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ —
ಯೇ ತು ಧರ್ಮ್ಯಾಮೃತಮಿದಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ ।
ಶ್ರದ್ದಧಾನಾ ಮತ್ಪರಮಾಃ ಭಕ್ತಾಸ್ತೇಽತೀವ ಮೇ ಪ್ರಿಯಾಃ ॥ 12-20 ॥
ಯೇ ತು ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಃ ಧರ್ಮ್ಯ-ಅಮೃತಂ ಧರ್ಮಾತ್ ಅನಪೇತಂ ಧರ್ಮ್ಯಂ ಚ ತತ್
ಅಮೃತಂ ಚ ತತ್, ಅಮೃತತ್ವ-ಹೇತುತ್ವಾತ್, ಇದಂ ಯಥೋಕ್ತಂ “ಅದ್ವೇಷ್ಟಾ
ಸರ್ವ-ಭೂತಾನಾಂ” (ಭ. ಗೀ. 12-13) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪರ್ಯುಪಾಸತೇ ಅನುತಿಷ್ಠಂತಿ
ಶ್ರದ್ದಧಾನಾಃ ಸಂತಃ ಮತ್-ಪರಮಾಃ ಯಥೋಕ್ತಃ ಅಹಂ ಅಕ್ಷರ-ಆತ್ಮಾ ಪರಮಃ
ನಿರತಿಶಯಾ ಗತಿಃ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಮತ್-ಪರಮಾಃ, ಮತ್-ಭಕ್ತಾಃ ಚ ಉತ್ತಮಾಂ
ಪರಮಾರ್ಥ-ಜ್ಞಾನ-ಲಕ್ಷಣಾಂ ಭಕ್ತಿಂ-ಆಶ್ರಿತಾಃ, ತೇ ಅತೀವ ಮೇ ಪ್ರಿಯಾಃ ॥
“ಪ್ರಿಯಃ ಹಿ ಜ್ಞಾನಿನಃ ಅತ್ಯರ್ಥಂ” (ಭ. ಗೀ. 7-17) ಇತಿ ಯತ್ ಸೂಚಿತಂ
ತತ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಃ ಇಹ ಉಪಸಂಹೃತಂ “ಭಕ್ತಾಃ ತೇಽತೀವ ಮೇ ಪ್ರಿಯಾಃ”
ಇತಿ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಧರ್ಮ್ಯ-ಅಮೃತಂ ಇದಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಅನುತಿಷ್ಠನ್ ಭಗವತಃ
ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಅತೀವ ಪ್ರಿಯಃ ಭವತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ ಇದಂ ಧರ್ಮ್ಯ-ಅಮೃತಂ
ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ಯತ್ನತಃ ಅನುಷ್ಠೇಯಂ ವಿಷ್ಣೋಃ ಪ್ರಿಯಂ ಪರಂ ಧಾಮ ಜಿಗಮಿಷುಣಾ ಇತಿ
ವಾಕ್ಯ-ಅರ್ಥಃ ॥
ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾಸು ಉಪನಿಷತ್ಸು ಬ್ರಹ್ಮ-ವಿದ್ಯಾಯಾಂ
ಯೋಗ-ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಶ್ರೀ-ಕೃಷ್ಣ-ಅರ್ಜುನ-ಸಂವಾದೇ ಭಕ್ತಿ-ಯೋಗಃ ನಾಮ ದ್ವಾದಶಃ
ಅಧ್ಯಾಯಃ ॥12 ॥
ಇತಿ
ಶ್ರೀಮದ್-ಪರಮಹಂಸ-ಪರಿವ್ರಾಜಕ-ಆಚಾರ್ಯ-ಪೂಜ್ಯಪಾದ-ಶ್ರೀಶಂಕರ-ಭಗವತಾ
ಕೃತೌ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ-ಭಾಷ್ಯೇ ಭಕ್ತಿ-ಯೋಗಃ ನಾಮ
ದ್ವಾದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
॥ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ ಶಾಂಕರ-ಭಾಷ್ಯಂ ॥ ॥ ತ್ರಯೋದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
(ಪಾಠಭೇದಃ-
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ ।
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪುರುಷಂ ಚೈವ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಮೇವ ಚ ।
ಏತದ್ವೇದಿತುಮಿಚ್ಛಾಮಿ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಚ ಕೇಶವ ॥ 13-1 ॥)
ಸಪ್ತಮೇ ಅಧ್ಯಾಯೇ ಸೂಚಿತೇ ದ್ವೇ ಪ್ರಕೃತೀ ಈಶ್ವರಸ್ಯ —
ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾ ಅಷ್ಟಧಾ ಭಿನ್ನಾ ಅಪರಾ, ಸಂಸಾರಹೇತುತ್ವಾತ್; ಪರಾ ಚ
ಅನ್ಯಾ ಜೀವಭೂತಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಲಕ್ಷಣಾ ಈಶ್ವರಾತ್ಮಿಕಾ — ಯಾಭ್ಯಾಂ
ಪ್ರಕೃತಿಭ್ಯಾಮೀಶ್ವರಃ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಲಯಹೇತುತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ।
ತತ್ರ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಲಕ್ಷಣಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯನಿರೂಪಣದ್ವಾರೇಣ
ತದ್ವತಃ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತತ್ತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಂ ಕ್ಷೇತ್ರಾಧ್ಯಾಯಃ ಆರಭ್ಯತೇ ।
ಅತೀತಾನಂತರಾಧ್ಯಾಯೇ ಚ “ಅದ್ವೇಷ್ಟಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ”
(ಭ. ಗೀ. 12-13)ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಯಾವತ್ ಅಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಃ ತಾವತ್
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಿನಾಂ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಾಂ ನಿಷ್ಠಾ ಯಥಾ ತೇ ವರ್ತಂತೇ ಇತ್ಯೇತತ್ ಉಕ್ತಂ ।
ಕೇನ ಪುನಃ ತೇ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಯುಕ್ತಾಃ ಯಥೋಕ್ತಧರ್ಮಾಚರಣಾತ್ ಭಗವತಃ
ಪ್ರಿಯಾ ಭವಂತೀತಿ ಏವಮರ್ಥಶ್ಚ ಅಯಮಧ್ಯಾಯಃ ಆರಭ್ಯತೇ । ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ
ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಕರಣವಿಷಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣತಾ ಪುರುಷಸ್ಯ
ಭೋಗಾಪವರ್ಗಾರ್ಥಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಸಂಹನ್ಯತೇ । ಸೋಽಯಂ
ಸಂಘಾತಃ ಇದಂ ಶರೀರಂ । ತದೇತತ್ ಭಗವಾನ್ ಉವಾಚ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಇದಂ ಶರೀರಂ ಕೌಂತೇಯ ಕ್ಷೇತ್ರಮಿತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ ।
ಏತದ್ಯೋ ವೇತ್ತಿ ತಂ ಪ್ರಾಹುಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಇತಿ ತದ್ವಿದಃ ॥ 13-1 ॥
ಇದಂ ಇತಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಉಕ್ತಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ ಶರೀರಂ ಇತಿ । ಹೇ
ಕೌಂತೇಯ, ಕ್ಷತತ್ರಾಣಾತ್, ಕ್ಷಯಾತ್, ಕ್ಷರಣಾತ್, ಕ್ಷೇತ್ರವದ್ವಾ ಅಸ್ಮಿನ್
ಕರ್ಮಫಲನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಇತಿ — ಇತಿಶಬ್ದಃ ಏವಂಶಬ್ದಪದಾರ್ಥಕಃ
— ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಇತ್ಯೇವಂ ಅಭಿಧೀಯತೇ ಕಥ್ಯತೇ । ಏತತ್ ಶರೀರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಂ
ಯಃ ವೇತ್ತಿ ವಿಜಾನಾತಿ, ಆಪಾದತಲಮಸ್ತಕಂ ಜ್ಞಾನೇನ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ,
ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇನ ಔಪದೇಶಿಕೇನ ವಾ ವೇದನೇನ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ ವಿಭಾಗಶಃ,
ತಂ ವೇದಿತಾರಂ ಪ್ರಾಹುಃ ಕಥಯಂತಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಇತಿ — ಇತಿಶಬ್ದಃ
ಏವಂಶಬ್ದಪದಾರ್ಥಕಃ ಏವ ಪೂರ್ವವತ್ — ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಆಹುಃ ।
ಕೇ? ತದ್ವಿದಃ ತೌ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೌ ಯೇ ವಿದಂತಿ ತೇ ತದ್ವಿದಃ ॥ ಏವಂ
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೌ ಉಕ್ತೌ । ಕಿಂ ಏತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣ ಜ್ಞಾನೇನ ಜ್ಞಾತವ್ಯೌ ಇತಿ? ನ
ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ —
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಭಾರತ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರ್ಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಮತಂ ಮಮ ॥ 13-2 ॥
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ
ಅಸಂಸಾರಿಣಂ ವಿದ್ಧಿ ಜಾನೀಹಿ । ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಯಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ
ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಾನೇಕಕ್ಷೇತ್ರೋಪಾಧಿಪ್ರವಿಭಕ್ತಃ, ತಂ
ನಿರಸ್ತಸರ್ವೋಪಾಧಿಭೇದಂ ಸದಸದಾದಿಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಾಗೋಚರಂ
ವಿದ್ಧಿ ಇತಿ ಅಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಹೇ ಭಾರತ, ಯಸ್ಮಾತ್
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇಶ್ವರಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನ ಜ್ಞಾನಗೋಚರಂ
ಅನ್ಯತ್ ಅವಶಿಷ್ಟಂ ಅಸ್ತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋಃ ಜ್ಞೇಯಭೂತಯೋಃ
ಯತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೌ ಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ವಿಷಯೀಕ್ರಿಯೇತೇ, ತತ್
ಜ್ಞಾನಂ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಂ ಇತಿ ಮತಂ ಅಭಿಪ್ರಾಯಃ ಮಮ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ವಿಷ್ಣೋಃ ॥
ನನು ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಏಕ ಏವ ಈಶ್ವರಃ, ನ ಅನ್ಯಃ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಭೋಕ್ತಾ
ವಿದ್ಯತೇ ಚೇತ್, ತತಃ ಈಸ್ವರಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ; ಈಶ್ವರವ್ಯತಿರೇಕೇಣ
ವಾ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಅಭಾವಾತ್ ಸಂಸಾರಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ । ತಚ್ಚ
ಉಭಯಮನಿಷ್ಟಂ, ಬಂಧಮೋಕ್ಷತದ್ಧೇತುಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್,
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ತಾವತ್
ಸುಖದುಃಖತದ್ಧೇತುಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಸಾರಃ ಉಪಲಭ್ಯತೇ;
ಜಗದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯೋಪಲಬ್ಧೇಶ್ಚ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮನಿಮಿತ್ತಃ ಸಂಸಾರಃ
ಅನುಮೀಯತೇ । ಸರ್ವಮೇತತ್ ಅನುಪಪನ್ನಮಾತ್ಮೇಶ್ವರೈಕತ್ವೇ ॥ ನ;
ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋಃ ಅನ್ಯತ್ವೇನೋಪಪತ್ತೇಃ — “ದೂರಮೇತೇ ವಿಪರೀತೇ
ವಿಷೂಚೀ ಅವಿದ್ಯಾ ಯಾ ಚ ವಿದ್ಯೇತಿ ಜ್ಞಾತಾ” (ಕ. ಉ. 1-2-4) ।
ತಥಾ ತಯೋಃ ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಾವಿಷಯಯೋಃ ಫಲಭೇದೋಽಪಿ ವಿರುದ್ಧಃ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ
— “ಶ್ರೇಯಶ್ಚ ಪ್ರೇಯಶ್ಚ” (ಕ. ಉ. 1-2-2) ಇತಿ;
ವಿದ್ಯಾವಿಷಯಃ ಶ್ರೇಯಃ, ಪ್ರೇಯಸ್ತು ಅವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಂ ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ವ್ಯಾಸಃ —
”ದ್ವಾವಿಮಾವಥ ಪಂಥಾನೌ” (ಮೋ. ಧ. 241-6) ಇತ್ಯಾದಿ, “ಇಮೌ
ದ್ವಾವೇವ ಪಂಥಾನೌ” ಇತ್ಯಾದಿ ಚ । ಇಹ ಚ ದ್ವೇ ನಿಷ್ಠೇ ಉಕ್ತೇ । ಅವಿದ್ಯಾ ಚ
ಸಹ ಕಾರ್ಯೇಣ ಹಾತವ್ಯಾ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯೇಭ್ಯಃ ಅವಗಮ್ಯತೇ । ಶ್ರುತಯಃ
ತಾವತ್ — “ಇಹ ಚೇದವೇದೀದಥ ಸತ್ಯಮಸ್ತಿ ನ ಚೇದಿಹಾವೇದೀನ್ಮಹತೀ
ವಿನಷ್ಟಿಃ” (ಕೇ. ಉ. 2-5) ”ತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನಮೃತ ಇಹ ಭವತಿ ।
ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ” (ತೈ. ಆ. 3-13) “ವಿದ್ವಾನ್ನ
ಬಿಭೇತಿ ಕುತಶ್ಚನ” (ತೈ. ಉ. 2-9-1) । ಅವಿದುಷಸ್ತು
–“ಅಥ ತಸ್ಯ ಭಯಂ ಭವತಿ” (ತೈ. ಉ. 2-7-1),
“ಅವಿದ್ಯಾಯಾಮಂತರೇ ವರ್ತಮಾನಾಃ” (ಕ. ಉ. 1-2-5),
“ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ”“ಅನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ
ನ ಸ ವೇದ ಯಥಾ ಪಶುರೇವಂ ಸ ದೇವಾನಾಂ” (ಬೃ. ಉ. 1-4-10)
ಆತ್ಮವಿತ್ ಯಃ “ಸ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಭವತಿ” (ಬೃ. ಉ. 1-4-10)
; “ಯದಾ ಚರ್ಮವತ್” (ಶ್ವೇ. ಉ. 6-20) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಸಹಸ್ರಶಃ ।
ಸ್ಮೃತಯಶ್ಚ — “ಅಜ್ಞಾನೇನಾವೃತಂ ಜ್ಞಾನಂ ತೇನ ಮುಹ್ಯಂತಿ
ಜಂತವಃ” (ಭ. ಗೀ. 5-15) “ಇಹೈವ ತೈರ್ಜಿತಃ ಸರ್ಗೋ ಯೇಷಾಂ
ಸಾಮ್ಯೇ ಸ್ಥಿತಂ ಮನಃ” (ಭ. ಗೀ. 5-19) “ಸಮಂ ಪಶ್ಯನ್
ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ” (ಭ. ಗೀ. 13-28) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ । ನ್ಯಾಯತಶ್ಚ
— ”ಸರ್ಪಾನ್ಕುಶಾಗ್ರಾಣಿ ತಥೋದಪಾನಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮನುಷ್ಯಾಃ
ಪರಿವರ್ಜಯಂತಿ । ಅಜ್ಞಾನತಸ್ತತ್ರ ಪತಂತಿ ಕೇಚಿಜ್ಜ್ಞಾನೇ ಫಲಂ ಪಶ್ಯ
ಯಥಾವಿಶಿಷ್ಟಂ” (ಮೋ. ಧ. 201-17) । ತಥಾ ಚ — ದೇಹಾದಿಷು
ಆತ್ಮಬುದ್ಧಿಃ ಅವಿದ್ವಾನ್ ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಕೃತ್
ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ಚ ಇತಿ ಅವಗಮ್ಯತೇ; ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮದರ್ಶಿನಃ
ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಪ್ರಹಾಣಾಪೇಕ್ಷಧರ್ಮಾಧರ್ಮ-ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುಪಶಮಾತ್ ಮುಚ್ಯಂತೇ
ಇತಿ ನ ಕೇನಚಿತ್ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಶಕ್ಯಂ ನ್ಯಾಯತಃ । ತತ್ರ ಏವಂ ಸತಿ,
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಈಶ್ವರಸ್ಯೈವ ಸತಃ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತೋಪಾಧಿಭೇದತಃ
ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಿವ ಭವತಿ, ಯಥಾ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವಮಾತ್ಮನಃ । ಸರ್ವಜಂತೂನಾಂ
ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ದೇಹಾದಿಷು ಅನಾತ್ಮಸು ಆತ್ಮಭಾವಃ ನಿಶ್ಚಿತಃ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಃ,
ಯಥಾ ಸ್ಥಾಣೌ ಪುರುಷನಿಶ್ಚಯಃ; ನ ಚ ಏತಾವತಾ ಪುರುಷಧರ್ಮಃ ಸ್ಥಾಣೋಃ
ಭವತಿ, ಸ್ಥಾಣುಧರ್ಮೋ ವಾ ಪುರುಷಸ್ಯ, ತಥಾ ನ ಚೈತನ್ಯಧರ್ಮೋ ದೇಹಸ್ಯ,
ದೇಹಧರ್ಮೋ ವಾ ಚೇತನಸ್ಯ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿಃ ಆತ್ಮನಃ ನ ಯುಕ್ತಃ;
ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್, ಜರಾಮೃತ್ಯುವತ್ ॥ ನ, ಅತುಲ್ಯತ್ವಾತ್; ಇತಿ ಚೇತ್
— ಸ್ಥಾಣುಪುರುಷೌ ಜ್ಞೇಯಾವೇವ ಸಂತೌ ಜ್ಞಾತ್ರಾ ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಅಧ್ಯಸ್ತೌ
ಅವಿದ್ಯಯಾ; ದೇಹಾತ್ಮನೋಸ್ತು ಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾತ್ರೋರೇವ ಇತರೇತರಾಧ್ಯಾಸಃ, ಇತಿ ನ
ಸಮಃ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ಅತಃ ದೇಹಧರ್ಮಃ ಜ್ಞೇಯೋಽಪಿ ಜ್ಞಾತುರಾತ್ಮನಃ
ಭವತೀತಿ ಚೇತ್, ನ; ಅಚೈತನ್ಯಾದಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಯದಿ ಹಿ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ
ದೇಹಾದೇಃ ಕ್ಷೇತ್ರಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹೇಚ್ಛಾದಯಃ ಜ್ಞಾತುಃ
ಭವಂತಿ, ತರ್ಹಿ, “ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಃ ಕೇಚಿತ್ ಆತ್ಮನಃ
ಭವಂತಿ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಾಃ, ಜರಾಮರಣಾದಯಸ್ತು ನ ಭವಂತಿ”
ಇತಿ ವಿಶೇಷಹೇತುಃ ವಕ್ತವ್ಯಃ । “ನ ಭವಂತಿ” ಇತಿ ಅಸ್ತಿ
ಅನುಮಾನಂ — ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತತ್ವಾತ್ ಜರಾಮರಣಾದಿವತ್ ಇತಿ, ಹೇಯತ್ವಾತ್,
ಉಪಾದೇಯತ್ವಾಚ್ಚ ಇತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ಏವಂ ಸತಿ, ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಲಕ್ಷಣಃ
ಸಂಸಾರಃ ಜ್ಞೇಯಸ್ಥಃ ಜ್ಞಾತರಿ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಃ ಇತಿ, ನ ತೇನ
ಜ್ಞಾತುಃ ಕಿಂಚಿತ್ ದುಷ್ಯತಿ, ಯಥಾ ಬಾಲೈಃ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತೇನ ಆಕಾಶಸ್ಯ
ತಲಮಲಿನತ್ವಾದಿನಾ ॥ ಏವಂ ಚ ಸತಿ, ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷ್ವಪಿ ಸತಃ ಭಗವತಃ
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಗಂಧಮಾತ್ರಮಪಿ ನಾಶಂಕ್ಯಂ । ನ ಹಿ
ಕ್ವಚಿದಪಿ ಲೋಕೇ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತೇನ ಧರ್ಮೇಣ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಉಪಕಾರಃ ಅಪಕಾರೋ ವಾ
ದೃಷ್ಟಃ ॥ ಯತ್ತು ಉಕ್ತಂ — ನ ಸಮಃ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಇತಿ, ತತ್ ಅಸತ್ ।
ಕಥಂ? ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾಸಮಾತ್ರಂ ಹಿ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಯೋಃ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಂ
ವಿವಕ್ಷಿತಂ । ತತ್ ನ ವ್ಯಭಿಚರತಿ । ಯತ್ತು ಜ್ಞಾತರಿ ವ್ಯಭಿಚರತಿ ಇತಿ
ಮನ್ಯಸೇ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಅನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಂ ಜರಾದಿಭಿಃ ॥ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವಾತ್
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ; ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ತಾಮಸತ್ವಾತ್ । ತಾಮಸೋ ಹಿ
ಪ್ರತ್ಯಯಃ, ಆವರಣಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾ ವಿಪರೀತಗ್ರಾಹಕಃ, ಸಂಶಯೋಪಸ್ಥಾಪಕೋ
ವಾ, ಅಗ್ರಹಣಾತ್ಮಕೋ ವಾ; ವಿವೇಕಪ್ರಕಾಶಭಾವೇ ತದಭಾವಾತ್, ತಾಮಸೇ ಚ
ಆವರಣಾತ್ಮಕೇ ತಿಮಿರಾದಿದೋಷೇ ಸತಿ ಅಗ್ರಹಣಾದೇಃ ಅವಿದ್ಯಾತ್ರಯಸ್ಯ ಉಪಲಬ್ಧೇಃ ॥
ಅತ್ರ ಆಹ — ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಜ್ಞಾತೃಧರ್ಮಃ ಅವಿದ್ಯಾ । ನ; ಕರಣೇ ಚಕ್ಷುಷಿ
ತೈಮಿರಿಕತ್ವಾದಿದೋಷೋಪಲಬ್ಧೇಃ । ಯತ್ತು ಮನ್ಯಸೇ — ಜ್ಞಾತೃಧರ್ಮಃ ಅವಿದ್ಯಾ,
ತದೇವ ಚ ಅವಿದ್ಯಾಧರ್ಮವತ್ತ್ವಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ; ತತ್ರ ಯದುಕ್ತಂ
“ಈಶ್ವರ ಏವ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ, ನ ಸಂಸಾರೀ” ಇತ್ಯೇತತ್ ಅಯುಕ್ತಮಿತಿ —
ತತ್ ನ; ಯಥಾ ಕರಣೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ವಿಪರೀತಗ್ರಾಹಕಾದಿದೋಷಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ ।
ನ ವಿಪರೀತಾದಿಗ್ರಹಣಂ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ತೈಮಿರಿಕತ್ವಾದಿದೋಷಃ ಗ್ರಹೀತುಃ,
ಚಕ್ಷುಷಃ ಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ತಿಮಿರೇ ಅಪನೀತೇ ಗ್ರಹೀತುಃ
ಅದರ್ಶನಾತ್ ನ ಗ್ರಹೀತುರ್ಧರ್ಮಃ ಯಥಾ; ತಥಾ ಸರ್ವತ್ರೈವ
ಅಗ್ರಹಣವಿಪರೀತಸಂಶಯಪ್ರತ್ಯಯಾಸ್ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾಃ ಕರಣಸ್ಯೈವ ಕಸ್ಯಚಿತ್
ಭವಿತುಮರ್ಹಂತಿ, ನ ಜ್ಞಾತುಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ । ಸಂವೇದ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತೇಷಾಂ
ಪ್ರದೀಪಪ್ರಕಾಶವತ್ ನ ಜ್ಞಾತೃಧರ್ಮತ್ವಂ — ಸಂವೇದ್ಯತ್ವಾದೇವ
ಸ್ವಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಂವೇದ್ಯತ್ವಂ; ಸರ್ವಕರಣವಿಯೋಗೇ ಚ ಕೈವಲ್ಯೇ
ಸರ್ವವಾದಿಭಿಃ ಅವಿದ್ಯಾದಿದೋಷವತ್ತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಆತ್ಮನಃ ಯದಿ
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಅಗ್ನ್ಯುಷ್ಣವತ್ ಸ್ವಃ ಧರ್ಮಃ, ತತಃ ನ ಕದಾಚಿದಪಿ
ತೇನ ವಿಯೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಚ ವ್ಯೋಮವತ್ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಅಮೂರ್ತಸ್ಯ
ಆತ್ಮನಃ ಕೇನಚಿತ್ ಸಂಯೋಗವಿಯೋಗಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಸಿದ್ಧಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ
ನಿತ್ಯಮೇವ ಈಶ್ವರತ್ವಂ; “ಅನಾದಿತ್ವಾನ್ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್”
(ಭ. ಗೀ. 13-31) ಇತ್ಯಾದೀಶ್ವರವಚನಾಚ್ಚ ॥ ನನು ಏವಂ ಸತಿ
ಸಂಸಾರಸಂಸಾರಿತ್ವಾಭಾವೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಾದಿದೋಷಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್, ನ;
ಸರ್ವೈರಭ್ಯುಪಗತತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವೈರ್ಹಿ ಆತ್ಮವಾದಿಭಿಃ ಅಭ್ಯುಪಗತಃ ದೋಷಃ
ನ ಏಕೇನ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಃ ಭವತಿ । ಕಥಂ ಅಭ್ಯುಪಗತಃ ಇತಿ? ಮುಕ್ತಾತ್ಮನಾಂ
ಹಿ ಸಂಸಾರಸಂಸಾರಿತ್ವವ್ಯವಹಾರಾಭಾವಃ ಸರ್ವೈರೇವ ಆತ್ಮವಾದಿಭಿಃ ಇಷ್ಯತೇ ।
ನ ಚ ತೇಷಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಾದಿದೋಷಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಅಭ್ಯುಪಗತಾ । ತಥಾ
ನಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನಾಂ ಈಶ್ವರೈಕತ್ವೇ ಸತಿ, ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಭವತು;
ಅವಿದ್ಯಾವಿಷಯೇ ಚ ಅರ್ಥವತ್ತ್ವಂ — ಯಥಾ ದ್ವೈತಿನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ
ಬಂಧಾವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಂ, ನ ಮುಕ್ತಾವಸ್ಥಾಯಾಂ, ಏವಂ ॥
ನನು ಆತ್ಮನಃ ಬಂಧಮುಕ್ತಾವಸ್ಥೇ ಪರಮಾರ್ಥತ ಏವ ವಸ್ತುಭೂತೇ ದ್ವೈತಿನಾಂ
ಸರ್ವೇಷಾಂ । ಅತಃ ಹೇಯೋಪಾದೇಯತತ್ಸಾಧನಸದ್ಭಾವೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಅದ್ವೈತಿನಾಂ ಪುನಃ, ದ್ವೈತಸ್ಯ ಅಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾತ್, ಅವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾತ್
ಬಂಧಾವಸ್ಥಾಯಾಶ್ಚ ಆತ್ಮನಃ ಅಪರಮಾರ್ಥತ್ವೇ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಾತ್,
ಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ; ಆತ್ಮನಃ ಅವಸ್ಥಾಭೇದಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯದಿ
ತಾವತ್ ಆತ್ಮನಃ ಬಂಧಮುಕ್ತಾವಸ್ಥೇ, ಯುಗಪತ್ ಸ್ಯಾತಾಂ, ಕ್ರಮೇಣ ವಾ । ಯುಗಪತ್
ತಾವತ್ ವಿರೋಧಾತ್ ನ ಸಂಭವತಃ ಸ್ಥಿತಿಗತೀ ಇವ ಏಕಸ್ಮಿನ್ । ಕ್ರಮಭಾವಿತ್ವೇ
ಚ, ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ । ಅನ್ಯನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಚ ಸ್ವತಃ
ಅಭಾವಾತ್ ಅಪರಮಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಅಭ್ಯುಪಗಮಹಾನಿಃ ।
ಕಿಂಚ, ಬಂಧಮುಕ್ತಾವಸ್ಥಯೋಃ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯನಿರೂಪಣಾಯಾಂ ಬಂಧಾವಸ್ಥಾ
ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಕಲ್ಪ್ಯಾ, ಅನಾದಿಮತೀ ಅಂತವತೀ ಚ; ತಚ್ಚ ಪ್ರಮಾಣವಿರುದ್ಧಂ ।
ತಥಾ ಮೋಕ್ಷಾವಸ್ಥಾ ಆದಿಮತೀ ಅನಂತಾ ಚ ಪ್ರಮಾಣವಿರುದ್ಧೈವ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ।
ನ ಚ ಅವಸ್ಥಾವತಃ ಅವಸ್ಥಾಂತರಂ ಗಚ್ಛತಃ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಉಪಪಾದಯಿತುಂ
ಶಕ್ಯಂ । ಅಥ ಅನಿತ್ಯತ್ವದೋಷಪರಿಹಾರಾಯ ಬಂಧಮುಕ್ತಾವಸ್ಥಾಭೇದೋ ನ
ಕಲ್ಪ್ಯತೇ, ಅತಃ ದ್ವೈತಿನಾಮಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಾದಿದೋಷಃ ಅಪರಿಹಾರ್ಯ
ಏವ; ಇತಿ ಸಮಾನತ್ವಾತ್ ನ ಅದ್ವೈತವಾದಿನಾ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಃ ದೋಷಃ ॥ ನ
ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಂ, ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಿದ್ವತ್ಪುರುಷವಿಷಯತ್ವಾತ್
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ । ಅವಿದುಷಾಂ ಹಿ ಫಲಹೇತ್ವೋಃ ಅನಾತ್ಮನೋಃ ಆತ್ಮದರ್ಶನಂ,
ನ ವಿದುಷಾಂ; ವಿದುಷಾಂ ಹಿ ಫಲಹೇತುಭ್ಯಾಂ ಆತ್ಮನಃ ಅನ್ಯತ್ವದರ್ಶನೇ
ಸತಿ, ತಯೋಃ ಅಹಮಿತಿ ಆತ್ಮದರ್ಶನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ ಅತ್ಯಂತಮೂಢಃ
ಉನ್ಮತ್ತಾದಿರಪಿ ಜಲಾಗ್ನ್ಯೋಃ ಛಾಯಾಪ್ರಕಾಶಯೋರ್ವಾ ಐಕಾತ್ಮ್ಯಂ ಪಶ್ಯತಿ; ಕಿಮುತ
ವಿವೇಕೀ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ ತಾವತ್ ಫಲಹೇತುಭ್ಯಾಂ
ಆತ್ಮನಃ ಅನ್ಯತ್ವದರ್ಶಿನಃ ಭವತಿ । ನ ಹಿ “ದೇವದತ್ತ, ತ್ವಂ ಇದಂ
ಕುರು” ಇತಿ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿತ್ ಕರ್ಮಣಿ ನಿಯುಕ್ತೇ, ವಿಷ್ಣುಮಿತ್ರಃ “ಅಹಂ
ನಿಯುಕ್ತಃ” ಇತಿ ತತ್ರಸ್ಥಃ ನಿಯೋಗಂ ಶೃಣ್ವನ್ನಪಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ।
ವಿಯೋಗವಿಷಯವಿವೇಕಾಗ್ರಹಣಾತ್ ತು ಉಪಪದ್ಯತೇ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ; ತಥಾ
ಫಲಹೇತ್ವೋರಪಿ ॥ ನನು ಪ್ರಾಕೃತಸಂಬಂಧಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಯುಕ್ತೈವ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವಿಷಯಾ — ಫಲಹೇತುಭ್ಯಾಂ ಅನ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯದರ್ಶನೇಽಪಿ
ಸತಿ — ಇಷ್ಟಫಲಹೇತೌ ಪ್ರವರ್ತಿತಃ ಅಸ್ಮಿ, ಅನಿಷ್ಟಫಲಹೇತೋಶ್ಚ
ನಿವರ್ತಿತಃ ಅಸ್ಮೀತಿ; ಯಥಾ ಪಿತೃಪುತ್ರಾದೀನಾಂ ಇತರೇತರಾತ್ಮಾನ್ಯತ್ವದರ್ಶನೇ
ಸತ್ಯಪಿ ಅನ್ಯೋನ್ಯನಿಯೋಗಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ನ;
ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮ-ದರ್ಶನಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗೇವ ಫಲಹೇತ್ವೋಃ ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನಸ್ಯ
ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತಿಪನ್ನನಿಯೋಗಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥೋ ಹಿ ಫಲಹೇತುಭ್ಯಾಂ ಆತ್ಮನಃ
ಅನ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ನ ಪೂರ್ವಂ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ
ಅವಿದ್ವದ್ವಿಷಯಂ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಂ ॥ ನನು ”ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ” ”ನ
ಕಲಂಜಂ ಭಕ್ಷಯೇತ್” ಇತ್ಯಾದೌ ಆತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕದರ್ಶಿನಾಂ ಅಪ್ರವೃತ್ತೌ,
ಕೇವಲದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮದೃಷ್ಟೀನಾಂ ಚ; ಅತಃ ಕರ್ತುಃ ಅಭಾವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತಿ
ಚೇತ್, ನ; ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿತ ಏವ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ।
ಈಶ್ವರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೈಕತ್ವದರ್ಶೀ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ ತಾವತ್ ನ ಪ್ರವರ್ತತೇ ।
ತಥಾ ನೈರಾತ್ಮ್ಯವಾದ್ಯಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಪರಲೋಕಃ ಇತಿ ನ ಪ್ರವರ್ತತೇ ।
ಯಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿತಸ್ತು ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಶ್ರವಣಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ
ಅನುಮಿತಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಃ ಆತ್ಮವಿಶೇಷಾನಭಿಜ್ಞಃ ಕರ್ಮಫಲಸಂಜಾತತೃಷ್ಣಃ
ಶ್ರದ್ದಧಾನತಯಾ ಚ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಇತಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ನಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ । ಅತಃ
ನ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ॥ ವಿವೇಕಿನಾಂ ಅಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ ತದನುಗಾಮಿನಾಂ
ಅಪ್ರವೃತ್ತೌ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ; ಕಸ್ಯಚಿದೇವ ವಿವೇಕೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಅನೇಕೇಷು ಹಿ ಪ್ರಾಣಿಷು ಕಶ್ಚಿದೇವ ವಿವೇಕೀ ಸ್ಯಾತ್, ಯಥೇದಾನೀಂ । ನ ಚ
ವಿವೇಕಿನಂ ಅನುವರ್ತಂತೇ ಮೂಢಾಃ, ರಾಗಾದಿದೋಷತಂತ್ರತ್ವಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ,
ಅಭಿಚರಣಾದೌ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್, ಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾಚ್ಚ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ
— “ಸ್ವಭಾವಸ್ತು ಪ್ರವರ್ತತೇ” (ಭ. ಗೀ. 5-14) ಇತಿ ಹಿ
ಉಕ್ತಂ ॥ ತಸ್ಮಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಂ ಸಂಸಾರಃ ಯಥಾದೃಷ್ಟವಿಷಯಃ ಏವ । ನ
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಚ । ನ ಚ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ
ಪರಮಾರ್ಥವಸ್ತು ದೂಷಯಿತುಂ ಸಮರ್ಥಂ । ನ ಹಿ ಊಷರದೇಶಂ ಸ್ನೇಹೇನ
ಪಂಕೀಕರ್ತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ ಮರೀಚ್ಯುದಕಂ । ತಥಾ ಅವಿದ್ಯಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ನ
ಕಿಂಚಿತ್ ಕರ್ತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ । ಅತಶ್ಚೇದಮುಕ್ತಂ — “ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ
ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ” (ಭ. ಗೀ. 13-2), “ಅಜ್ಞಾನೇನಾವೃತಂ
ಜ್ಞಾನಂ” (ಭ. ಗೀ. 5-15) ಇತಿ ಚ ॥ ಅಥ ಕಿಮಿದಂ ಸಂಸಾರಿಣಾಮಿವ
“ಅಹಮೇವಂ” “ಮಮೈವೇದಂ” ಇತಿ ಪಂಡಿತಾನಾಮಪಿ? ಶೃಣು;
ಇದಂ ತತ್ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ, ಯತ್ ಕ್ಷೇತ್ರೇ ಏವ ಆತ್ಮದರ್ಶನಂ । ಯದಿ ಪುನಃ
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಅವಿಕ್ರಿಯಂ ಪಶ್ಯೇಯುಃ, ತತಃ ನ ಭೋಗಂ ಕರ್ಮ ವಾ ಆಕಾಂಕ್ಷೇಯುಃ
“ಮಮ ಸ್ಯಾತ್” ಇತಿ । ವಿಕ್ರಿಯೈವ ಭೋಗಕರ್ಮಣೀ । ಅಥ ಏವಂ ಸತಿ,
ಫಲಾರ್ಥಿತ್ವಾತ್ ಅವಿದ್ವಾನ್ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ವಿದುಷಃ ಪುನಃ ಅವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮದರ್ಶಿನಃ
ಫಲಾರ್ಥಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೌ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತವ್ಯಾಪಾರೋಪರಮೇ
ನಿವೃತ್ತಿಃ ಉಪಚರ್ಯತೇ ॥ ಇದಂ ಚ ಅನ್ಯತ್ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ ಅಸ್ತು
— ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಈಶ್ವರ ಏವ । ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಚ ಅನ್ಯತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯೈವ
ವಿಷಯಃ । ಅಹಂ ತು ಸಂಸಾರೀ ಸುಖೀ ದುಃಖೀ ಚ । ಸಂಸಾರೋಪರಮಶ್ಚ
ಮಮ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞವಿಜ್ಞಾನೇನ, ಧ್ಯಾನೇನ ಚ ಈಶ್ವರಂ
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತ್ವಾ ತತ್ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನೇನೇತಿ । ಯಶ್ಚ
ಏವಂ ಬುಧ್ಯತೇ, ಯಶ್ಚ ಬೋಧಯತಿ, ನಾಸೌ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಇತಿ । ಏವಂ
ಮನ್ವಾನಃ ಯಃ ಸಃ ಪಂಡಿತಾಪಸದಃ, ಸಂಸಾರಮೋಕ್ಷಯೋಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಚ
ಅರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ಕರೋಮೀತಿ; ಆತ್ಮಹಾ ಸ್ವಯಂ ಮೂಢಃ ಅನ್ಯಾಂಶ್ಚ ವ್ಯಾಮೋಹಯತಿ
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸಂಪ್ರದಾಯರಹಿತತ್ವಾತ್, ಶ್ರುತಹಾನಿಂ ಅಶ್ರುತಕಲ್ಪನಾಂ ಚ
ಕುರ್ವನ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅಸಂಪ್ರದಾಯವಿತ್ ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರವಿದಪಿ ಮೂರ್ಖವದೇವ
ಉಪೇಕ್ಷಣೀಯಃ ॥ ಯತ್ತೂಕ್ತಂ “ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೈಕತ್ವೇ
ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನಾಂ ಚ ಈಶ್ವರೈಕತ್ವೇ
ಸಂಸಾರಿಣಃ ಅಭಾವಾತ್ ಸಂಸಾರಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ” ಇತಿ, ಏತೌ ದೋಷೌ
ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೌ “ವಿದ್ಯಾವಿದ್ಯಯೋಃ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್”
ಇತಿ । ಕಥಂ? ಅವಿದ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತದೋಷೇಣ ತದ್ವಿಷಯಂ ವಸ್ತು
ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ನ ದುಷ್ಯತೀತಿ । ತಥಾ ಚ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ ದರ್ಶಿತಃ —
ಮರೀಚ್ಯಂಭಸಾ ಊಷರದೇಶೋ ನ ಪಂಕೀಕ್ರಿಯತೇ ಇತಿ । ಸಂಸಾರಿಣಃ ಅಭಾವಾತ್
ಸಂಸಾರಾಭಾವಪ್ರಸಂಗದೋಷೋಽಪಿ ಸಂಸಾರಸಂಸಾರಿಣೋಃ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತತ್ವೋಪಪತ್ತ್ಯಾ
ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಃ ॥ ನನು ಅವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವಮೇವ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವದೋಷಃ ।
ತತ್ಕೃತಂ ಚ ಸುಖಿತ್ವದುಃಖಿತ್ವಾದಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ಇತಿ
ಚೇತ್, ನ; ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಧರ್ಮತ್ವಾತ್, ಜ್ಞಾತುಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ
ತತ್ಕೃತದೋಷಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯಾವತ್ ಕಿಂಚಿತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ದೋಷಜಾತಂ
ಅವಿದ್ಯಮಾನಂ ಆಸಂಜಯಸಿ, ತಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ಕ್ಷೇತ್ರಧರ್ಮತ್ವಮೇವ,
ನ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಧರ್ಮತ್ವಂ । ನ ಚ ತೇನ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ದುಷ್ಯತಿ, ಜ್ಞೇಯೇನ
ಜ್ಞಾತುಃ ಸಂಸರ್ಗಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯದಿ ಹಿ ಸಂಸರ್ಗಃ ಸ್ಯಾತ್, ಜ್ಞೇಯತ್ವಮೇವ
ನೋಪಪದ್ಯೇತ । ಯದಿ ಆತ್ಮನಃ ಧರ್ಮಃ ಅವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವಂ ದುಃಖಿತ್ವಾದಿ ಚ
ಕಥಂ ಭೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಉಪಲಭ್ಯತೇ, ಕಥಂ ವಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಧರ್ಮಃ ।
“ಜ್ಞೇಯಂ ಚ ಸರ್ವಂ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಜ್ಞಾತೈವ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ”
ಇತಿ ಅವಧಾರಿತೇ, “ಅವಿದ್ಯಾದುಃಖಿತ್ವಾದೇಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞವಿಶೇಷಣತ್ವಂ
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಧರ್ಮತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಲಭ್ಯತ್ವಂ” ಇತಿ
ವಿರುದ್ಧಂ ಉಚ್ಯತೇ ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಾವಷ್ಟಂಭಾತ್ ಕೇವಲಂ ॥ ಅತ್ರ ಆಹ — ಸಾ
ಅವಿದ್ಯಾ ಕಸ್ಯ ಇತಿ । ಯಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ಏವ । ಕಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತೇ ಇತಿ ।
ಅತ್ರ ಉಚ್ಯತೇ — “ಅವಿದ್ಯಾ ಕಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತೇ?” ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ
ನಿರರ್ಥಕಃ । ಕಥಂ? ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತ್ ಅವಿದ್ಯಾ, ತದ್ವಂತಮಪಿ ಪಶ್ಯಸಿ ।
ನ ಚ ತದ್ವತಿ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನೇ “ಸಾ ಕಸ್ಯ?” ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ಯುಕ್ತಃ ।
ನ ಹಿ ಗೋಮತಿ ಉಪಲಭ್ಯಮಾನೇ “ಗಾವಃ ಕಸ್ಯ?” ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಃ
ಅರ್ಥವಾನ್ ಭವತಿ । ನನು ವಿಷಮೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ಗವಾಂ ತದ್ವತಶ್ಚ
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ ತತ್ಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ನಿರರ್ಥಕಃ ।
ನ ತಥಾ ಅವಿದ್ಯಾ ತದ್ವಾಂಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೌ, ಯತಃ ಪ್ರಶ್ನಃ ನಿರರ್ಥಕಃ
ಸ್ಯಾತ್ । ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಅವಿದ್ಯಾವತಾ ಅವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧೇ ಜ್ಞಾತೇ, ಕಿಂ ತವ
ಸ್ಯಾತ್? ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಅನರ್ಥಹೇತುತ್ವಾತ್ ಪರಿಹರ್ತವ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾ,
ಸಃ ತಾಂ ಪರಿಹರಿಷ್ಯತಿ । ನನು ಮಮೈವ ಅವಿದ್ಯಾ । ಜಾನಾಸಿ ತರ್ಹಿ ಅವಿದ್ಯಾಂ
ತದ್ವಂತಂ ಚ ಆತ್ಮಾನಂ । ಜಾನಾಮಿ, ನ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ । ಅನುಮಾನೇನ ಚೇತ್
ಜಾನಾಸಿ, ಕಥಂ ಸಂಬಂಧಗ್ರಹಣಂ? ನ ಹಿ ತವ ಜ್ಞಾತುಃ ಜ್ಞೇಯಭೂತಯಾ
ಅವಿದ್ಯಯಾ ತತ್ಕಾಲೇ ಸಂಬಂಧಃ ಗ್ರಹೀತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿಷಯತ್ವೇನೈವ
ಜ್ಞಾತುಃ ಉಪಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಜ್ಞಾತುಃ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ಯಃ
ಗ್ರಹೀತಾ, ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಅನ್ಯತ್ ತದ್ವಿಷಯಂ ಸಂಭವತಿ; ಅನವಸ್ಥಾಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ।
ಯದಿ ಜ್ಞಾತ್ರಾಪಿ ಜ್ಞೇಯಸಂಬಂಧೋ ಜ್ಞಾಯತೇ, ಅನ್ಯಃ ಜ್ಞಾತಾ ಕಲ್ಪ್ಯಃ ಸ್ಯಾತ್,
ತಸ್ಯಾಪಿ ಅನ್ಯಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಅನ್ಯಃ ಇತಿ ಅನವಸ್ಥಾ ಅಪರಿಹಾರ್ಯಾ । ಯದಿ
ಪುನಃ ಅವಿದ್ಯಾ ಜ್ಞೇಯಾ, ಅನ್ಯದ್ವಾ ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞೇಯಮೇವ । ತಥಾ ಜ್ಞಾತಾಪಿ
ಜ್ಞಾತೈವ, ನ ಜ್ಞೇಯಂ ಭವತಿ । ಯದಾ ಚ ಏವಂ, ಅವಿದ್ಯಾದುಃಖಿತ್ವಾದ್ಯೈಃ
ನ ಜ್ಞಾತುಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಕಿಂಚಿತ್ ದುಷ್ಯತಿ ॥ ನನು ಅಯಮೇವ ದೋಷಃ, ಯತ್
ದೋಷವತ್ಕ್ಷೇತ್ರವಿಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ; ನ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯ
ವಿಜ್ಞಾತೃತ್ವೋಪಚಾರಾತ್; ಯಥಾ ಉಷ್ಣತಾಮಾತ್ರೇಣ ಅಗ್ನೇಃ ತಪ್ತಿಕ್ರಿಯೋಪಚಾರಃ
ತದ್ವತ್ । ಯಥಾ ಅತ್ರ ಭಗವತಾ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾತ್ಮತ್ವಾಭಾವಃ ಆತ್ಮನಿ
ಸ್ವತ ಏವ ದರ್ಶಿತಃ — ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಃ ಏವ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಾದಿಃ ಆತ್ಮನಿ
ಉಪಚರ್ಯತೇ; ತಥಾ ತತ್ರ ತತ್ರ “ಯ ಏವಂ ವೇತ್ತಿ ಹಂತಾರಂ”
(ಭ. ಗೀ. 2-19),“ಪ್ರಕೃತೇಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಿ ಗುಣೈಃ ಕರ್ಮಾಣಿ
ಸರ್ವಶಃ” (ಭ. ಗೀ. 3-27), “ನಾದತ್ತೇ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪಾಪಂ”
(ಭ. ಗೀ. 5-15)ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಕರಣೇಷು ದರ್ಶಿತಃ । ತಥೈವ ಚ
ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಅಸ್ಮಾಭಿಃ । ಉತ್ತರೇಷು ಚ ಪ್ರಕರಣೇಷು ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ ॥
ಹಂತ । ತರ್ಹಿ ಆತ್ಮನಿ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾತ್ಮತಾಯಾಃ ಸ್ವತಃ ಅಭಾವೇ,
ಅವಿದ್ಯಯಾ ಚ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತತ್ವೇ, ಕರ್ಮಾಣಿ ಅವಿದ್ವತ್ಕರ್ತವ್ಯಾನ್ಯೇವ, ನ
ವಿದುಷಾಂ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಂ । ಸತ್ಯಂ ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ, ಏತದೇವ ಚ “ನ ಹಿ
ದೇಹಭೃತಾ ಶಕ್ಯಂ” (ಭ. ಗೀ. 18-11)ಇತ್ಯತ್ರ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ ।
ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಪ್ರಕರಣೇ ಚ “ಸಮಾಸೇನೈವ ಕೌಂತೇಯ
ನಿಷ್ಠಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಾ ಪರಾ” (ಭ. ಗೀ. 18-50)ಇತ್ಯತ್ರ ವಿಶೇಷತಃ
ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ಅಲಂ ಇಹ ಬಹುಪ್ರಪಂಚನೇನ, ಇತಿ ಉಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ॥
“ಇದಂ ಶರೀರಂ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕೋಪದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಸ್ಯ
ಸಂಗ್ರಹಶ್ಲೋಕಃ ಅಯಂ ಉಪನ್ಯಸ್ಯತೇ “ತತ್ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಯಚ್ಚ” ಇತ್ಯಾದಿ,
ವ್ಯಾಚಿಖ್ಯಾಸಿತಸ್ಯ ಹಿ ಅರ್ಥಸ್ಯ ಸಂಗ್ರಹೋಪನ್ಯಾಸಃ ನ್ಯಾಯ್ಯಃ ಇತಿ —
ತತ್ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಯಚ್ಚ ಯಾದೃಕ್ಚ ಯದ್ವಿಕಾರಿ ಯತಶ್ಚ ಯತ್ ।
ಸ ಚ ಯೋ ಯತ್ಪ್ರಭಾವಶ್ಚ ತತ್ಸಮಾಸೇನ ಮೇ ಶೃಣು ॥ 13-3 ॥
ಯತ್ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ “ಇದಂ ಶರೀರಂ” ಇತಿ ತತ್ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ
ಪರಾಮೃಶತಿ । ಯಚ್ಚ ಇದಂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ತತ್ ಯಾದೃಕ್
ಯಾದೃಶಂ ಸ್ವಕೀಯೈಃ ಧರ್ಮೈಃ । ಚ-ಶಬ್ದಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ ।
ಯದ್ವಿಕಾರಿ ಯಃ ವಿಕಾರಃ ಯಸ್ಯ ತತ್ ಯದ್ವಿಕಾರಿ, ಯತಃ ಯಸ್ಮಾತ್ ಚ ಯತ್,
ಕಾರ್ಯಂ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ । ಸ ಚ ಯಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ
ಸಃ ಯತ್ಪ್ರಭಾವಃ ಯೇ ಪ್ರಭಾವಾಃ ಉಪಾಧಿಕೃತಾಃ ಶಕ್ತಯಃ ಯಸ್ಯ ಸಃ
ಯತ್ಪ್ರಭಾವಶ್ಚ । ತತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋಃ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಯಥಾವಿಶೇಷಿತಂ
ಸಮಾಸೇನ ಸಂಕ್ಷೇಪೇಣ ಮೇ ಮಮ ವಾಕ್ಯತಃ ಶೃಣು, ಶ್ರುತ್ವಾ ಅವಧಾರಯ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ತತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಸ್ತೌತಿ
ಶ್ರೋತೃಬುದ್ಧಿಪ್ರರೋಚನಾರ್ಥಂ —
ಋಷಿಭಿರ್ಬಹುಧಾ ಗೀತಂ ಛಂದೋಭಿರ್ವಿವಿಧೈಃ ಪೃಥಕ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಪದೈಶ್ಚೈವ ಹೇತುಮದ್ಭಿರ್ವಿನಿಶ್ಚಿತೈಃ ॥ 13-4 ॥
ಋಷಿಭಿಃ ವಸಿಷ್ಠಾದಿಭಿಃ ಬಹುಧಾ ಬಹುಪ್ರಕಾರಂ ಗೀತಂ ಕಥಿತಂ ।
ಛಂದೋಭಿಃ ಛಂದಾಂಸಿ ಋಗಾದೀನಿ ತೈಃ ಛಂದೋಭಿಃ ವಿವಿಧೈಃ ನಾನಾಭಾವೈಃ
ನಾನಾಪ್ರಕಾರೈಃ ಪೃಥಕ್ ವಿವೇಕತಃ ಗೀತಂ । ಕಿಂಚ, ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಪದೈಶ್ಚ
ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೂಚಕಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಾಣಿ ತೈಃ ಪದ್ಯತೇ ಗಮ್ಯತೇ
ಜ್ಞಾಯತೇ ಇತಿ ತಾನಿ ಪದಾನಿ ಉಚ್ಯಂತೇ ತೈರೇವ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ
“ಗೀತಂ” ಇತಿ ಅನುವರ್ತತೇ ।“ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ”
(ಬೃ. ಉ. 1-4-7) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಭಿಃ ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಪದೈಃ ಆತ್ಮಾ
ಜ್ಞಾಯತೇ, ಹೇತುಮದ್ಭಿಃ ಯುಕ್ತಿಯುಕ್ತೈಃ ವಿನಿಶ್ಚಿತೈಃ ನಿಃಸಂಶಯರೂಪೈಃ
ನಿಶ್ಚಿತಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪಾದಕೈಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಸ್ತುತ್ಯಾ ಅಭಿಮುಖೀಭೂತಾಯ ಅರ್ಜುನಾಯ
ಆಹ ಭಗವಾನ್ —
ಮಹಾಭೂತಾನ್ಯಹಂಕಾರೋ ಬುದ್ಧಿರವ್ಯಕ್ತಮೇವ ಚ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ದಶೈಕಂ ಚ ಪಂಚ ಚೇಂದ್ರಿಯಗೋಚರಾಃ ॥ 13-5 ॥
ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಮಹಾಂತಿ ಚ ತಾನಿ ಸರ್ವವಿಕಾರವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ ಭೂತಾನಿ ಚ
ಸೂಕ್ಷ್ಮಾಣಿ । ಸ್ಥೂಲಾನಿ ತು ಇಂದ್ರಿಯಗೋಚರಶಬ್ದೇನ ಅಭಿಧಾಯಿಷ್ಯಂತೇ
ಅಹಂಕಾರಃ ಮಹಾಭೂತಕಾರಣಂ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಲಕ್ಷಣಃ । ಅಹಂಕಾರಕಾರಣಂ
ಬುದ್ಧಿಃ ಅಧ್ಯವಸಾಯಲಕ್ಷಣಾ । ತತ್ಕಾರಣಂ ಅವ್ಯಕ್ತಮೇವ ಚ,
ನ ವ್ಯಕ್ತಂ ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಅವ್ಯಾಕೃತಂ ಈಶ್ವರಶಕ್ತಿಃ “ಮಮ
ಮಾಯಾ ದುರತ್ಯಯಾ” (ಭ. ಗೀ. 7-14) ಇತ್ಯುಕ್ತಂ । ಏವಶಬ್ದಃ
ಪ್ರಕೃತ್ಯವಧಾರಣಾರ್ಥಃ ಏತಾವತ್ಯೇವ ಅಷ್ಟಧಾ ಭಿನ್ನಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ ।
ಚ-ಶಬ್ದಃ ಭೇದಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ದಶ, ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ
ಪಂಚ ಬುದ್ಧ್ಯುತ್ಪಾದಕತ್ವಾತ್ ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ವಾಕ್ಪಾಣ್ಯಾದೀನಿ ಪಂಚ
ಕರ್ಮನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ; ತಾನಿ ದಶ । ಏಕಂ ಚ; ಕಿಂ ತತ್? ಮನಃ
ಏಕಾದಶಂ ಸಂಕಲ್ಪಾದ್ಯಾತ್ಮಕಂ । ಪಂಚ ಚ ಇಂದ್ರಿಯಗೋಚರಾಃ ಶಬ್ದಾದಯೋ
ವಿಷಯಾಃ । ತಾನಿ ಏತಾನಿ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ ಚತುರ್ವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನಿ ಆಚಕ್ಷತೇ ॥
ಇಚ್ಛಾ ದ್ವೇಷಃ ಸುಖಂ ದುಃಖಂ ಸಂಘಾತಶ್ಚೇತನಾ ಧೃತಿಃ ।
ಏತತ್ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಸಮಾಸೇನ ಸವಿಕಾರಮುದಾಹೃತಂ ॥ 13-6 ॥
ಇಚ್ಛಾ, ಯಜ್ಜಾತೀಯಂ ಸುಖಹೇತುಮರ್ಥಂ ಉಪಲಬ್ಧವಾನ್ ಪೂರ್ವಂ, ಪುನಃ
ತಜ್ಜಾತೀಯಮುಪಲಭಮಾನಃ ತಮಾದಾತುಮಿಚ್ಛತಿ ಸುಖಹೇತುರಿತಿ; ಸಾ ಇಯಂ ಇಚ್ಛಾ
ಅಂತಃಕರಣಧರ್ಮಃ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಂ । ತಥಾ ದ್ವೇಷಃ, ಯಜ್ಜಾತೀಯಮರ್ಥಂ
ದುಃಖಹೇತುತ್ವೇನ ಅನುಭೂತವಾನ್, ಪುನಃ ತಜ್ಜಾತೀಯಮರ್ಥಮುಪಲಭಮಾನಃ ತಂ
ದ್ವೇಷ್ಟಿ; ಸೋಽಯಂ ದ್ವೇಷಃ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಮೇವ । ತಥಾ ಸುಖಂ ಅನುಕೂಲಂ
ಪ್ರಸನ್ನಸತ್ತ್ವಾತ್ಮಕಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಮೇವ । ದುಃಖಂ ಪ್ರತಿಕೂಲಾತ್ಮಕಂ;
ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ತದಪಿ ಕ್ಷೇತ್ರಂ । ಸಂಘಾತಃ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸಂಹತಿಃ ।
ತಸ್ಯಾಮಭಿವ್ಯಕ್ತಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಃ, ತಪ್ತ ಇವ ಲೋಹಪಿಂಡೇ ಅಗ್ನಿಃ
ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯಾಭಾಸರಸವಿದ್ಧಾ ಚೇತನಾ; ಸಾ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್ ।
ಧೃತಿಃ ಯಯಾ ಅವಸಾದಪ್ರಾಪ್ತಾನಿ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಧ್ರಿಯಂತೇ; ಸಾ ಚ ಜ್ಞೇಯತ್ವಾತ್
ಕ್ಷೇತ್ರಂ । ಸರ್ವಾಂತಃಕರಣಧರ್ಮೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಇಚ್ಛಾದಿಗ್ರಹಣಂ । ಯತ
ಉಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ — ಏತತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಸಮಾಸೇನ ಸವಿಕಾರಂ ಸಹ ವಿಕಾರೇಣ
ಮಹದಾದಿನಾ ಉದಾಹೃತಂ ಉಕ್ತಂ ॥ ಯಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಭೇದಜಾತಸ್ಯ ಸಂಹತಿಃ
“ಇದಂ ಶರೀರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಂ” (ಭ. ಗೀ. 13-1) ಇತಿ ಉಕ್ತಂ, ತತ್
ಕ್ಷೇತ್ರಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಮಹಾಭೂತಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಂ ಧೃತ್ಯಂತಂ । ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷಣಃ — ಯಸ್ಯ ಸಪ್ರಭಾವಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್
ಅಮೃತತ್ವಂ ಭವತಿ, ತಂ “ಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್ತತ್ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ”
(ಭ. ಗೀ. 13-12) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸವಿಶೇಷಣಂ ಸ್ವಯಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯತಿ
ಭಗವಾನ್ । ಅಧುನಾ ತು ತಜ್ಜ್ಞಾನಸಾಧನಗಣಮಮಾನಿತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಂ,
ಯಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ತಜ್ಜ್ಞೇಯವಿಜ್ಞಾನೇ ಯೋಗ್ಯಃ ಅಧಿಕೃತಃ ಭವತಿ, ಯತ್ಪರಃ
ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಃ ಉಚ್ಯತೇ, ತಂ ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿಗಣಂ ಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವಾತ್
ಜ್ಞಾನಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ವಿದಧಾತಿ ಭಗವಾನ್ —
ಅಮಾನಿತ್ವಮದಂಭಿತ್ವಮಹಿಂಸಾ ಕ್ಷಾಂತಿರಾರ್ಜವಂ ।
ಆಚಾರ್ಯೋಪಾಸನಂ ಶೌಚಂ ಸ್ಥೈರ್ಯಮಾತ್ಮವಿನಿಗ್ರಹಃ ॥ 13-7 ॥
ಅಮಾನಿತ್ವಂ ಮಾನಿನಃ ಭಾವಃ ಮಾನಿತ್ವಮಾತ್ಮನಃ ಶ್ಲಾಘನಂ, ತದಭಾವಃ ಅಮಾನಿತ್ವಂ ।
ಅದಂಭಿತ್ವಂ ಸ್ವಧರ್ಮಪ್ರಕಟೀಕರಣಂ ದಂಭಿತ್ವಂ, ತದಭಾವಃ ಅದಂಭಿತ್ವಂ ।
ಅಹಿಂಸಾ ಅಹಿಂಸನಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮಪೀಡನಂ । ಕ್ಷಾಂತಿಃ ಪರಾಪರಾಧಪ್ರಾಪ್ತೌ ಅವಿಕ್ರಿಯಾ ।
ಆರ್ಜವಂ ಋಜುಭಾವಃ ಅವಕ್ರತ್ವಂ । ಆಚಾರ್ಯೋಪಾಸನಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನೋಪದೇಷ್ಟುಃ
ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಶುಶ್ರೂಷಾದಿಪ್ರಯೋಗೇಣ ಸೇವನಂ । ಶೌಚಂ ಕಾಯಮಲಾನಾಂ
ಮೃಜ್ಜಲಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಕ್ಷಾಲನಂ; ಅಂತಶ್ಚ ಮನಸಃ ಪ್ರತಿಪಕ್ಷಭಾವನಯಾ
ರಾಗಾದಿಮಲಾನಾಮಪನಯನಂ ಶೌಚಂ । ಸ್ಥೈರ್ಯಂ ಸ್ಥಿರಭಾವಃ, ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗೇ
ಏವ ಕೃತಾಧ್ಯವಸಾಯತ್ವಂ । ಆತ್ಮವಿನಿಗ್ರಹಃ ಆತ್ಮನಃ ಅಪಕಾರಕಸ್ಯ
ಆತ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ವಿನಿಗ್ರಹಃ ಸ್ವಭಾವೇನ ಸರ್ವತಃ
ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಸನ್ಮಾರ್ಗೇ ಏವ ನಿರೋಧಃ ಆತ್ಮವಿನಿಗ್ರಹಃ ॥ ಕಿಂಚ —
ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ವೈರಾಗ್ಯಮನಹಂಕಾರ ಏವ ಚ ।
ಜನ್ಮಮೃತ್ಯುಜರಾವ್ಯಾಧಿದುಃಖದೋಷಾನುದರ್ಶನಂ ॥ 13-8 ॥
ಇಂದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ಶಬ್ದಾದಿಷು ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟೇಷು ಭೋಗೇಷು
ವಿರಾಗಭಾವೋ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಅನಹಂಕಾರಃ ಅಹಂಕಾರಾಭಾವಃ ಏವ ಚ
ಜನ್ಮಮೃತ್ಯುಜರಾವ್ಯಾಧಿದುಃಖದೋಷಾನುದರ್ಶನಂ ಜನ್ಮ ಚ ಮೃತ್ಯುಶ್ಚ ಜರಾ
ಚ ವ್ಯಾಧಯಶ್ಚ ದುಃಖಾನಿ ಚ ತೇಷು ಜನ್ಮಾದಿದುಃಖಾಂತೇಷು ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ
ದೋಷಾನುದರ್ಶನಂ । ಜನ್ಮನಿ ಗರ್ಭವಾಸಯೋನಿದ್ವಾರನಿಃಸರಣಂ ದೋಷಃ,
ತಸ್ಯ ಅನುದರ್ಶನಮಾಲೋಚನಂ । ತಥಾ ಮೃತ್ಯೌ ದೋಷಾನುದರ್ಶನಂ । ತಥಾ
ಜರಾಯಾಂ ಪ್ರಜ್ಞಾಶಕ್ತಿತೇಜೋನಿರೋಧದೋಷಾನುದರ್ಶನಂ ಪರಿಭೂತತಾ ಚೇತಿ ।
ತಥಾ ವ್ಯಾಧಿಷು ಶಿರೋರೋಗಾದಿಷು ದೋಷಾನುದರ್ಶನಂ । ತಥಾ ದುಃಖೇಷು
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಭೂತಾಧಿದೈವನಿಮಿತ್ತೇಷು । ಅಥವಾ ದುಃಖಾನ್ಯೇವ ದೋಷಃ ದುಃಖದೋಷಃ
ತಸ್ಯ ಜನ್ಮಾದಿಷು ಪೂರ್ವವತ್ ಅನುದರ್ಶನಂ — ದುಃಖಂ ಜನ್ಮ, ದುಃಖಂ ಮೃತ್ಯುಃ,
ದುಃಖಂ ಜರಾ, ದುಃಖಂ ವ್ಯಾಧಯಃ । ದುಃಖನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ಜನ್ಮಾದಯಃ ದುಃಖಂ,
ನ ಪುನಃ ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ದುಃಖಮಿತಿ । ಏವಂ ಜನ್ಮಾದಿಷು ದುಃಖದೋಷಾನುದರ್ಶನಾತ್
ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿವಿಷಯಭೋಗೇಷು ವೈರಾಗ್ಯಮುಪಜಾಯತೇ । ತತಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಿ
ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಕರಣಾನಾಮಾತ್ಮದರ್ಶನಾಯ । ಏವಂ ಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತೇ
ಜನ್ಮಾದಿದುಃಖದೋಷಾನುದರ್ಶನಂ ॥ ಕಿಂಚ —
ಅಸಕ್ತಿರನಭಿಷ್ವಂಗಃ ಪುತ್ರದಾರಗೃಹಾದಿಷು ।
ನಿತ್ಯಂ ಚ ಸಮಚಿತ್ತತ್ವಮಿಷ್ಟಾನಿಷ್ಟೋಪಪತ್ತಿಷು ॥ 13-9 ॥
ಅಸಕ್ತಿಃ ಸಕ್ತಿಃ ಸಂಗನಿಮಿತ್ತೇಷು ವಿಷಯೇಷು ಪ್ರೀತಿಮಾತ್ರಂ, ತದಭಾವಃ ಅಸಕ್ತಿಃ ।
ಅನಭಿಷ್ವಂಗಃ ಅಭಿಷ್ವಂಗಾಭಾವಃ । ಅಭಿಷ್ವಂಗೋ ನಾಮ ಆಸಕ್ತಿವಿಶೇಷ ಏವ
ಅನನ್ಯಾತ್ಮಭಾವನಾಲಕ್ಷಣಃ; ಯಥಾ ಅನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಸುಖಿನಿ ದುಃಖಿನಿ ವಾ “ಅಹಮೇವ
ಸುಖೀ, ದುಃಖೀ ಚ,” ಜೀವತಿ ಮೃತೇ ವಾ “ಅಹಮೇವ ಜೀವಾಮಿ ಮರಿಷ್ಯಾಮಿ
ಚ” ಇತಿ । ಕ್ವ ಇತಿ ಆಹ — ಪುತ್ರದಾರಗೃಹಾದಿಷು, ಪುತ್ರೇಷು ದಾರೇಷು
ಗೃಹೇಷು ಆದಿಗ್ರಹಣಾತ್ ಅನ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಅತ್ಯಂತೇಷ್ಟೇಷು ದಾಸವರ್ಗಾದಿಷು । ತಚ್ಚ
ಉಭಯಂ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತೇ । ನಿತ್ಯಂ ಚ ಸಮಚಿತ್ತತ್ವಂ ತುಲ್ಯಚಿತ್ತತಾ ।
ಕ್ವ? ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಠೋಪಪತ್ತಿಷು ಇಷ್ಟಾನಾಮನಿಷ್ಟಾನಾಂ ಚ ಉಪಪತ್ತಯಃ ಸಂಪ್ರಾಪ್ತಯಃ
ತಾಸು ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಠೋಪಪತ್ತಿಷು ನಿತ್ಯಮೇವ ತುಲ್ಯಚಿತ್ತತಾ । ಇಷ್ಟೋಪಪತ್ತಿಷು
ನ ಹೃಷ್ಯತಿ, ನ ಕುಪ್ಯತಿ ಚ ಅನಿಷ್ಟೋಪಪತ್ತಿಷು । ತಚ್ಚ ಏತತ್ ನಿತ್ಯಂ
ಸಮಚಿತ್ತತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಂ ॥ ಕಿಂಚ —
ಮಯಿ ಚಾನನ್ಯಯೋಗೇನ ಭಕ್ತಿರವ್ಯಭಿಚಾರಿಣೀ ।
ವಿವಿಕ್ತದೇಶಸೇವಿತ್ವಮರತಿರ್ಜನಸಂಸದಿ ॥ 13-10 ॥
ಮಯಿ ಚ ಈಶ್ವರೇ ಅನನ್ಯಯೋಗೇನ ಅಪೃಥಕ್ಸಮಾಧಿನಾ “ನ ಅನ್ಯೋ
ಭಗವತೋ ವಾಸುದೇವಾತ್ ಪರಃ ಅಸ್ತಿ, ಅತಃ ಸ ಏವ ನಃ ಗತಿಃ” ಇತ್ಯೇವಂ
ನಿಶ್ಚಿತಾ ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿಣೀ ಬುದ್ಧಿಃ ಅನನ್ಯಯೋಗಃ, ತೇನ ಭಜನಂ ಭಕ್ತಿಃ ನ
ವ್ಯಭಿಚರಣಶೀಲಾ ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿಣೀ । ಸಾ ಚ ಜ್ಞಾನಂ । ವಿವಿಕ್ತದೇಶಸೇವಿತ್ವಂ,
ವಿವಿಕ್ತಃ ಸ್ವಭಾವತಃ ಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ವಾ ಅಶುಚ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸರ್ಪವ್ಯಾಘ್ರಾದಿಭಿಶ್ಚ
ರಹಿತಃ ಅರಣ್ಯನದೀಪುಲಿನದೇವಗೃಹಾದಿಭಿರ್ವಿವಿಕ್ತೋ ದೇಶಃ, ತಂ ಸೇವಿತುಂ
ಶೀಲಮಸ್ಯ ಇತಿ ವಿವಿಕ್ತದೇಶಸೇವೀ, ತದ್ಭಾವಃ ವಿವಿಕ್ತದೇಶಸೇವಿತ್ವಂ । ವಿವಿಕ್ತೇಷು
ಹಿ ದೇಶೇಷು ಚಿತ್ತಂ ಪ್ರಸೀದತಿ ಯತಃ ತತಃ ಆತ್ಮಾದಿಭಾವನಾ ವಿವಿಕ್ತೇ ಉಪಜಾಯತೇ ।
ಅತಃ ವಿವಿಕ್ತದೇಶಸೇವಿತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತೇ । ಅರತಿಃ ಅರಮಣಂ ಜನಸಂಸದಿ,
ಜನಾನಾಂ ಪ್ರಾಕೃತಾನಾಂ ಸಂಸ್ಕಾರಶೂನ್ಯಾನಾಂ ಅವಿನೀತಾನಾಂ ಸಂಸತ್ ಸಮವಾಯಃ
ಜನಸಂಸತ್; ನ ಸಂಸ್ಕಾರವತಾಂ ವಿನೀತಾನಾಂ ಸಂಸತ್; ತಸ್ಯಾಃ ಜ್ಞಾನೋಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ ।
ಅತಃ ಪ್ರಾಕೃತಜನಸಂಸದಿ ಅರತಿಃ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಂ ॥ ಕಿಂಚ —
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನನಿತ್ಯತ್ವಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥದರ್ಶನಂ ।
ಏತಜ್ಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಪ್ರೋಕ್ತಮಜ್ಞಾನಂ ಯದತೋಽನ್ಯಥಾ ॥ 13-11 ॥
ಅಧ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನನಿತ್ಯತ್ವಂ ಆತ್ಮಾದಿವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ,
ತಸ್ಮಿನ್ ನಿತ್ಯಭಾವಃ ನಿತ್ಯತ್ವಂ । ಅಮಾನಿತ್ವಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾನಾಂ
ಭಾವನಾಪರಿಪಾಕನಿಮಿತ್ತಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ, ತಸ್ಯ ಅರ್ಥಃ ಮೋಕ್ಷಃ
ಸಂಸಾರೋಪರಮಃ; ತಸ್ಯ ಆಲೋಚನಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥದರ್ಶನಂ;
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಫಲಾಲೋಚನೇ ಹಿ ತತ್ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।
ಏತತ್ ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥದರ್ಶನಾಂತಮುಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಇತಿ ಪ್ರೋಕ್ತಂ
ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಅಜ್ಞಾನಂ ಯತ್ ಅತಃ ಅಸ್ಮಾತ್ ಯಥೋಕ್ತಾತ್ ಅನ್ಯಥಾ ವಿಪರ್ಯಯೇಣ ।
ಮಾನಿತ್ವಂ ದಂಭಿತ್ವಂ ಹಿಂಸಾ ಅಕ್ಷಾಂತಿಃ ಅನಾರ್ಜವಂ ಇತ್ಯಾದಿ ಅಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞೇಯಂ
ಪರಿಹರಣಾಯ, ಸಂಸಾರಪ್ರವೃತ್ತಿಕಾರಣತ್ವಾತ್ ಇತಿ ॥ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಜ್ಞಾನೇನ
ಜ್ಞಾತವ್ಯಂ ಕಿಂ ಇತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ — “ಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್ತತ್” ಇತ್ಯಾದಿ ।
ನನು ಯಮಾಃ ನಿಯಮಾಶ್ಚ ಅಮಾನಿತ್ವಾದಯಃ । ನ ತೈಃ ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾಯತೇ । ನ ಹಿ
ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ವಸ್ತುನಃ ಪರಿಚ್ಛೇದಕಂ ದೃಷ್ಟಂ । ಸರ್ವತ್ರೈವ ಚ
ಯದ್ವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ತದೇವ ತಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇದಕಂ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ನ ಹಿ ಅನ್ಯವಿಷಯೇಣ ಜ್ಞಾನೇನ ಅನ್ಯತ್ ಉಪಲಭ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಘಟವಿಷಯೇಣ
ಜ್ಞಾನೇನ ಅಗ್ನಿಃ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಮುಚ್ಯತೇ ಇತಿ
ಹಿ ಅವೋಚಾಮ; ಜ್ಞಾನಸಹಕಾರಿಕಾರಣತ್ವಾಚ್ಚ —
ಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್ತತ್ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ ।
ಅನಾದಿಮತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ ॥ 13-12 ॥
ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಂ ಯತ್ ತತ್ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಯಥಾವತ್ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ।
ಕಿಂಫಲಂ ತತ್ ಇತಿ ಪ್ರರೋಚನೇನ ಶ್ರೋತುಃ ಅಭಿಮುಖೀಕರಣಾಯ ಆಹ —
ಯತ್ ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಅಮೃತಂ ಅಮೃತತ್ವಂ ಅಶ್ನುತೇ, ನ ಪುನಃ ಮ್ರಿಯತೇ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನಾದಿಮತ್ ಆದಿಃ ಅಸ್ಯ ಅಸ್ತೀತಿ ಆದಿಮತ್, ನ ಆದಿಮತ್ ಅನಾದಿಮತ್; ಕಿಂ
ತತ್? ಪರಂ ನಿರತಿಶಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ, “ಜ್ಞೇಯಂ” ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಂ ॥
ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ “ಅನಾದಿ ಮತ್ಪರಂ” ಇತಿ ಪದಂ ಛಿಂದಂತಿ, ಬಹುವ್ರೀಹಿಣಾ
ಉಕ್ತೇ ಅರ್ಥೇ ಮತುಪಃ ಆನರ್ಥಕ್ಯಂ ಅನಿಷ್ಟಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ । ಅರ್ಥವಿಶೇಷಂ ಚ
ದರ್ಶಯಂತಿ — ಅಹಂ ವಾಸುದೇವಾಖ್ಯಾ ಪರಾ ಶಕ್ತಿಃ ಯಸ್ಯ ತತ್ ಮತ್ಪರಂ ಇತಿ ।
ಸತ್ಯಮೇವಮಪುನರುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್, ಅರ್ಥಃ ಚೇತ್ ಸಂಭವತಿ । ನ ತು ಅರ್ಥಃ
ಸಂಭವತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧೇನೈವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಪಯಿಷಿತತ್ವಾತ್
“ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ” ಇತಿ । ವಿಶಿಷ್ಟಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಂ
ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧಶ್ಚ ಇತಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ । ತಸ್ಮಾತ್ ಮತುಪಃ ಬಹುವ್ರೀಹಿಣಾ
ಸಮಾನಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ಶ್ಲೋಕಪೂರಣಾರ್ಥಃ ॥ ಅಮೃತತ್ವಫಲಂ
ಜ್ಞೇಯಂ ಮಯಾ ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ ಪ್ರರೋಚನೇನ ಅಭಿಮುಖೀಕೃತ್ಯ ಆಹ —
ನ ಸತ್ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಮುಚ್ಯತೇ ಇತಿ ನ ಅಪಿ ಅಸತ್ ತತ್ ಉಚ್ಯತೇ ॥ ನನು ಮಹತಾ
ಪರಿಕರಬಂಧೇನ ಕಂಠರವೇಣ ಉದ್ಘುಷ್ಯ “ಜ್ಞೇಯಂ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ”
ಇತಿ, ಅನನುರೂಪಮುಕ್ತಂ “ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ” ಇತಿ । ನ,
ಅನುರೂಪಮೇವ ಉಕ್ತಂ । ಕಥಂ? ಸರ್ವಾಸು ಹಿ ಉಪನಿಷತ್ಸು ಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ
“ನೇತಿ ನೇತಿ” (ಬೃ. ಉ. 2-3-6) “ಅಸ್ಥೂಲಮನಣು”
(ಬೃ. ಉ. 3-8-8) ಇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧೇನೈವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ, ನ
“ಇದಂ ತತ್” ಇತಿ, ವಾಚಃ ಅಗೋಚರತ್ವಾತ್ ॥ ನನು ನ ತದಸ್ತಿ,
ಯದ್ವಸ್ತು ಅಸ್ತಿಶಬ್ದೇನ ನೋಚ್ಯತೇ । ಅಥ ಅಸ್ತಿಶಬ್ದೇನ ನೋಚ್ಯತೇ, ನಾಸ್ತಿ
ತತ್ ಜ್ಞೇಯಂ । ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಚ — “ಜ್ಞೇಯಂ ತತ್,”
“ಅಸ್ತಿಶಬ್ದೇನ ನೋಚ್ಯತೇ” ಇತಿ ಚ । ನ ತಾವನ್ನಾಸ್ತಿ,
ನಾಸ್ತಿಬುದ್ಧ್ಯವಿಷಯತ್ವಾತ್ ॥ ನನು ಸರ್ವಾಃ ಬುದ್ಧಯಃ ಅಸ್ತಿನಾಸ್ತಿಬುದ್ಧ್ಯನುಗತಾಃ
ಏವ । ತತ್ರ ಏವಂ ಸತಿ ಜ್ಞೇಯಮಪಿ ಅಸ್ತಿಬುದ್ಧ್ಯನುಗತಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಂ ವಾ
ಸ್ಯಾತ್, ನಾಸ್ತಿಬುದ್ಧ್ಯನುಗತಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನ, ಅತೀಂದ್ರಿಯತ್ವೇನ
ಉಭಯಬುದ್ಧ್ಯನುಗತಪ್ರತ್ಯಯಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಧಿ ಇಂದ್ರಿಯಗಮ್ಯಂ
ವಸ್ತು ಘಟಾದಿಕಂ, ತತ್ ಅಸ್ತಿಬುದ್ಧ್ಯನುಗತಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಂ
ವಾ ಸ್ಯಾತ್, ನಾಸ್ತಿಬುದ್ಧ್ಯನುಗತಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಇದಂ ತು ಜ್ಞೇಯಂ ಅತೀಂದ್ರಿಯತ್ವೇನ ಶಬ್ದೈಕಪ್ರಮಾಣಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ ನ
ಘಟಾದಿವತ್ ಉಭಯಬುದ್ಧ್ಯನುಗತಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಂ ಇತ್ಯತಃ “ನ
ಸತ್ತನ್ನಾಸತ್” ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ ॥ ಯತ್ತು ಉಕ್ತಂ — ವಿರುದ್ಧಮುಚ್ಯತೇ,
“ಜ್ಞೇಯಂ ತತ್” “ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ” ಇತಿ —
ನ ವಿರುದ್ಧಂ, “ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ”
(ಕೇ. ಉ. 1-4) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಶ್ರುತಿರಪಿ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಾ ಇತಿ ಚೇತ್
— ಯಥಾ ಯಜ್ಞಾಯ ಶಾಲಾಮಾರಭ್ಯ”ಯದ್ಯಮುಷ್ಮಿಂಲ್ಲೋಕೇಽಸ್ತಿ
ವಾ ನ ವೇತಿ” (ತೈ. ಸಂ. 6-1-1-1) ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ಚೇತ್, ನ;
ವಿದಿತಾವಿದಿತಾಭ್ಯಾಮನ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇಃ ಅವಶ್ಯವಿಜ್ಞೇಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಾತ್
“ಯದ್ಯಮುಷ್ಮಿನ್” ಇತ್ಯಾದಿ ತು ವಿಧಿಶೇಷಃ ಅರ್ಥವಾದಃ ।
ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಸದಸದಾದಿಶಬ್ದೈಃ ಬ್ರಹ್ಮ ನೋಚ್ಯತೇ ಇತಿ । ಸರ್ವೋ ಹಿ
ಶಬ್ದಃ ಅರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಾಯ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ, ಶ್ರೂಯಮಾಣಶ್ಚ ಶ್ರೋತೃಭಿಃ,
ಜಾತಿಕ್ರಿಯಾಗುಣಸಂಬಂಧದ್ವಾರೇಣ ಸಂಕೇತಗ್ರಹಣಸವ್ಯಪೇಕ್ಷಃ
ಅರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯತಿ; ನ ಅನ್ಯಥಾ, ಅದೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ತತ್ ಯಥಾ
— “ಗೌಃ” “ಅಶ್ವಃ” ಇತಿ ವಾ ಜಾತಿತಃ,
“ಪಚತಿ” “ಪಠತಿ” ಇತಿ ವಾ ಕ್ರಿಯಾತಃ,
“ಶುಕ್ಲಃ” “ಕೃಷ್ಣಃ” ಇತಿ ವಾ ಗುಣತಃ,
“ಧನೀ” “ಗೋಮಾನ್” ಇತಿ ವಾ ಸಂಬಂಧತಃ । ನ ತು
ಬ್ರಹ್ಮ ಜಾತಿಮತ್, ಅತಃ ನ ಸದಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ । ನಾಪಿ ಗುಣವತ್, ಯೇನ
ಗುಣಶಬ್ದೇನ ಉಚ್ಯೇತ, ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಕ್ರಿಯಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತ್ವಾತ್
“ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾಂತಂ” (ಶ್ವೇ. ಉ. 6-19) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ।
ನ ಚ ಸಂಬಂಧೀ, ಏಕತ್ವಾತ್ । ಅದ್ವಯತ್ವಾತ್ ಅವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮತ್ವಾಚ್ಚ ನ
ಕೇನಚಿತ್ ಶಬ್ದೇನ ಉಚ್ಯತೇ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ; “ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ”
(ತೈ. ಉ. 2-9-1) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಶ್ಚ ॥ ಸಚ್ಛಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಾವಿಷಯತ್ವಾತ್
ಅಸತ್ತ್ವಾಶಂಕಾಯಾಂ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಕರಣೋಪಾಧಿದ್ವಾರೇಣ ತದಸ್ತಿತ್ವಂ
ಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ ತದಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಾಹ —
ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಂ ತತ್ಸರ್ವತೋಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಂ ।
ಸರ್ವತಃಶ್ರುತಿಮಲ್ಲೋಕೇ ಸರ್ವಮಾವೃತ್ಯ ತಿಷ್ಠತಿ ॥ 13-13 ॥
ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಂ ಸರ್ವತಃ ಪಾಣಯಃ ಪಾದಾಶ್ಚ ಅಸ್ಯ ಇತಿ ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಂ
ತತ್ ಜ್ಞೇಯಂ । ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಕರಣೋಪಾಧಿಭಿಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಅಸ್ತಿತ್ವಂ
ವಿಭಾವ್ಯತೇ । ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶ್ಚ ಕ್ಷೇತ್ರೋಪಾಧಿತಃ ಉಚ್ಯತೇ । ಕ್ಷೇತ್ರಂ
ಚ ಪಾಣಿಪಾದಾದಿಭಿಃ ಅನೇಕಧಾ ಭಿನ್ನಂ । ಕ್ಷೇತ್ರೋಪಾಧಿಭೇದಕೃತಂ
ವಿಶೇಷಜಾತಂ ಮಿಥ್ಯೈವ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ, ಇತಿ ತದಪನಯನೇನ
ಜ್ಞೇಯತ್ವಮುಕ್ತಂ “ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ” ಇತಿ । ಉಪಾಧಿಕೃತಂ
ಮಿಥ್ಯಾರೂಪಮಪಿ ಅಸ್ತಿತ್ವಾಧಿಗಮಾಯ ಜ್ಞೇಯಧರ್ಮವತ್ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ಉಚ್ಯತೇ
“ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಂ” ಇತ್ಯಾದಿ । ತಥಾ ಹಿ ಸಂಪ್ರದಾಯವಿದಾಂ ವಚನಂ
–”ಅಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದಾಭ್ಯಾಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತೇ”
ಇತಿ । ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವದೇಹಾವಯವತ್ವೇನ ಗಮ್ಯಮಾನಾಃ ಪಾಣಿಪಾದಾದಯಃ
ಜ್ಞೇಯಶಕ್ತಿಸದ್ಭಾವನಿಮಿತ್ತಸ್ವಕಾರ್ಯಾಃ ಇತಿ ಜ್ಞೇಯಸದ್ಭಾವೇ ಲಿಂಗಾನಿ
“ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ” ಇತಿ ಉಪಚಾರತಃ ಉಚ್ಯಂತೇ । ತಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಂ
ಅನ್ಯತ್ । ಸರ್ವತಃಪಾಣಿಪಾದಂ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಂ । ಸರ್ವತೋಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಂ
ಸರ್ವತಃ ಅಕ್ಷೀಣಿ ಶಿರಾಂಸಿ ಮುಖಾನಿ ಚ ಯಸ್ಯ ತತ್ ಸರ್ವತೋಕ್ಷಿಶಿರೋಮುಖಂ;
ಸರ್ವತಃಶ್ರುತಿಮತ್ ಶ್ರುತಿಃ ಶ್ರವಣೇಂದ್ರಿಯಂ, ತತ್ ಯಸ್ಯ ತತ್ ಶ್ರುತಿಮತ್,
ಲೋಕೇ ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯೇ, ಸರ್ವಂ ಆವೃತ್ಯ ಸಂವ್ಯಾಪ್ಯ ತಿಷ್ಠತಿ ಸ್ಥಿತಿಂ ಲಭತೇ ॥
ಉಪಾಧಿಭೂತಪಾಣಿಪಾದಾದೀಂದ್ರಿಯಾಧ್ಯಾರೋಪಣಾತ್ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ತದ್ವತ್ತಾಶಂಕಾ ಮಾ ಭೂತ್
ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಃ ಶ್ಲೋಕಾರಂಭಃ —
ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಗುಣಾಭಾಸಂ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯವಿವರ್ಜಿತಂ ।
ಅಸಕ್ತಂ ಸರ್ವಭೃಚ್ಚೈವ ನಿರ್ಗುಣಂ ಗುಣಭೋಕ್ತೃ ಚ ॥ 13-14 ॥
ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಗುಣಾಭಾಸಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ತಾನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ
ಬುದ್ಧೀಂದ್ರಿಯಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಖ್ಯಾನಿ, ಅಂತಃಕರಣೇ ಚ ಬುದ್ಧಿಮನಸೀ,
ಜ್ಞೇಯೋಪಾಧಿತ್ವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್, ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಹಣೇನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಅಪಿ ಚ, ಅಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿದ್ವಾರೇಣೈವ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಮಪಿ ಉಪಾಧಿತ್ವಂ
ಇತ್ಯತಃ ಅಂತಃಕರಣಬಹಿಷ್ಕರಣೋಪಾಧಿಭೂತೈಃ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಗುಣೈಃ
ಅಧ್ಯವಸಾಯಸಂಕಲ್ಪಶ್ರವಣವಚನಾದಿಭಿಃ ಅವಭಾಸತೇ ಇತಿ
ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಗುಣಾಭಾಸಂ ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರೈಃ ವ್ಯಾಪೃತಮಿವ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಂ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ; “ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ” (ಬೃ. ಉ. 4-3-7)
ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಕಸ್ಮಾತ್ ಪುನಃ ಕಾರಣಾತ್ ನ ವ್ಯಾಪೃತಮೇವೇತಿ ಗೃಹ್ಯತೇ
ಇತ್ಯತಃ ಆಹ — ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯವಿವರ್ಜಿತಂ, ಸರ್ವಕರಣರಹಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತಃ ನ ಕರಣವ್ಯಾಪಾರೈಃ ವ್ಯಾಪೃತಂ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಂ । ಯಸ್ತು ಅಯಂ
ಮಂತ್ರಃ — “ಅಪಾಣಿಪಾದೋ ಜವನೋ ಗ್ರಹೀತಾ ಪಶ್ಯತ್ಯಚಕ್ಷುಃ
ಸ ಶೃಣೋತ್ಯಕರ್ಣಃ” (ಶ್ವೇ. ಉ. 3-19) ಇತ್ಯಾದಿಃ, ಸ
ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯೋಪಾಧಿಗುಣಾನುಗುಣ್ಯಭಜನಶಕ್ತಿಮತ್ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಂ ಇತ್ಯೇವಂ
ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ, ನ ತು ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಜವನಾದಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ ।
”ಅಂಧೋ ಮಣಿಮವಿಂದತ್” (ತೈ. ಆ. 1-11) ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಾರ್ಥವತ್
ತಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಅರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಕರಣವರ್ಜಿತಂ ಜ್ಞೇಯಂ,
ತಸ್ಮಾತ್ ಅಸಕ್ತಂ ಸರ್ವಸಂಶ್ಲೇಷವರ್ಜಿತಂ । ಯದ್ಯಪಿ ಏವಂ, ತಥಾಪಿ
ಸರ್ವಭೃಚ್ಚ ಏವ । ಸದಾಸ್ಪದಂ ಹಿ ಸರ್ವಂ ಸರ್ವತ್ರ ಸದ್ಬುದ್ಧ್ಯನುಗಮಾತ್ ।
ನ ಹಿ ಮೃಗತೃಷ್ಣಿಕಾದಯೋಽಪಿ ನಿರಾಸ್ಪದಾಃ ಭವಂತಿ । ಅತಃ ಸರ್ವಭೃತ್
ಸರ್ವಂ ಬಿಭರ್ತಿ ಇತಿ । ಸ್ಯಾತ್ ಇದಂ ಚ ಅನ್ಯತ್ ಜ್ಞೇಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾಧಿಗಮದ್ವಾರಂ
— ನಿರ್ಗುಣಂ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ ಗುಣಾಃ ತೈಃ ವರ್ಜಿತಂ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಂ,
ತಥಾಪಿ ಗುಣಭೋಕ್ತೃ ಚ ಗುಣಾನಾಂ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಸಾಂ ಶಬ್ದಾದಿದ್ವಾರೇಣ
ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾಕಾರಪರಿಣತಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃ ಚ ಉಪಲಬ್ಧೃ ಚ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಂ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕಿಂಚ —
ಬಹಿರಂತಶ್ಚ ಭೂತಾನಾಮಚರಂ ಚರಮೇವ ಚ ।
ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್ತದವಿಜ್ಞೇಯಂ ದೂರಸ್ಥಂ ಚಾಂತಿಕೇ ಚ ತತ್ ॥ 13-15 ॥
ಬಹಿಃ ತ್ವಕ್ಪರ್ಯಂತಂ ದೇಹಂ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಂ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ತಮೇವ
ಅವಧಿಂ ಕೃತ್ವಾ ಬಹಿಃ ಉಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾನಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ದೇಹಮೇವ
ಅವಧಿಂ ಕೃತ್ವಾ ಅಂತಃ ಉಚ್ಯತೇ । “ಬಹಿರಂತಶ್ಚ” ಇತ್ಯುಕ್ತೇ
ಮಧ್ಯೇ ಅಭಾವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಇದಮುಚ್ಯತೇ — ಅಚರಂ ಚರಮೇವ ಚ, ಯತ್
ಚರಾಚರಂ ದೇಹಾಭಾಸಮಪಿ ತದೇವ ಜ್ಞೇಯಂ ಯಥಾ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾಭಾಸಃ ।
ಯದಿ ಅಚರಂ ಚರಮೇವ ಚ ಸ್ಯಾತ್ ವ್ಯವಹಾರವಿಷಯಂ ಸರ್ವಂ ಜ್ಞೇಯಂ,
ಕಿಮರ್ಥಂ “ಇದಂ” ಇತಿ ಸರ್ವೈಃ ನ ವಿಜ್ಞೇಯಂ ಇತಿ? ಉಚ್ಯತೇ —
ಸತ್ಯಂ ಸರ್ವಾಭಾಸಂ ತತ್; ತಥಾಪಿ ವ್ಯೋಮವತ್ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ । ಅತಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್
ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಮಪಿ ಅವಿಜ್ಞೇಯಂ ಅವಿದುಷಾಂ । ವಿದುಷಾಂ ತು,
“ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಂ” (ಛಾ. ಉ. 7-25-2)“ಬ್ರಹ್ಮೈವೇದಂ
ಸರ್ವಂ” ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಮಾಣತಃ ನಿತ್ಯಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ । ಅವಿಜ್ಞಾತತಯಾ ದೂರಸ್ಥಂ
ವರ್ಷಸಹಸ್ರಕೋಟ್ಯಾಪಿ ಅವಿದುಷಾಂ ಅಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಂತಿಕೇ ಚ ತತ್, ಆತ್ಮತ್ವಾತ್
ವಿದುಷಾಂ ॥ ಕಿಂಚ —
ಅವಿಭಕ್ತಂ ಚ ಭೂತೇಷು ವಿಭಕ್ತಮಿವ ಚ ಸ್ಥಿತಂ ।
ಭೂತಭರ್ತೃ ಚ ತಜ್ಜ್ಞೇಯಂ ಗ್ರಸಿಷ್ಣು ಪ್ರಭವಿಷ್ಣು ಚ ॥ 13-16 ॥
ಅವಿಭಕ್ತಂ ಚ ಪ್ರತಿದೇಹಂ ವ್ಯೋಮವತ್ ತದೇಕಂ । ಭೂತೇಷು ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಷು
ವಿಭಕ್ತಮಿವ ಚ ಸ್ಥಿತಂ ದೇಹೇಷ್ವೇವ ವಿಭಾವ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ಭೂತಭರ್ತೃ
ಚ ಭೂತಾನಿ ಬಿಭರ್ತೀತಿ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಂ ಭೂತಭರ್ತೃ ಚ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲೇ ।
ಪ್ರಲಯಕಾಲೇ ಗೃಸಿಷ್ಣು ಗ್ರಸನಶೀಲಂ । ಉತ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಪ್ರಭವಿಷ್ಣು ಚ
ಪ್ರಭವನಶೀಲಂ ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾದಿಃ ಸರ್ಪಾದೇಃ ಮಿಥ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ॥ ಕಿಂಚ,
ಸರ್ವತ್ರ ವಿದ್ಯಮಾನಮಪಿ ಸತ್ ನ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ಚೇತ್, ಜ್ಞೇಯಂ ತಮಃ ತರ್ಹಿ? ನ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ? —
ಜ್ಯೋತಿಷಾಮಪಿ ತಜ್ಜ್ಯೋತಿಸ್ತಮಸಃ ಪರಮುಚ್ಯತೇ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾನಗಮ್ಯಂ ಹೃದಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿಷ್ಠಿತಂ ॥ 13-17 ॥
ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಆದಿತ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ತತ್ ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಯೋತಿಃ । ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯಜ್ಯೋತಿಷಾ
ಇದ್ಧಾನಿ ಹಿ ಆದಿತ್ಯಾದೀನಿ ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ದೀಪ್ಯಂತೇ, ”ಯೇನ ಸೂರ್ಯಸ್ತಪತಿ
ತೇಜಸೇದ್ಧಃ” (ತೈ. ಬ್ರಾ. 3-12-9) “ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ
ವಿಭಾತಿ” (ಮು. ಉ. 2-2-11)ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯಃ; ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ
ಇಹೈವ — “ಯದಾದಿತ್ಯಗತಂ ತೇಜಃ” (ಭ. ಗೀ. 15-12)
ಇತ್ಯಾದೇಃ । ತಮಸಃ ಅಜ್ಞಾನಾತ್ ಪರಂ ಅಸ್ಪೃಷ್ಟಂ ಉಚ್ಯತೇ । ಜ್ಞಾನಾದೇಃ
ದುಃಸಂಪಾದನಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಾವಸಾದಸ್ಯ ಉತ್ತಂಭನಾರ್ಥಮಾಹ —
ಜ್ಞಾನಂ ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿ; ಜ್ಞೇಯಂ “ಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್ ತತ್ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ”
(ಭ. ಗೀ. 13-12) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಕ್ತಂ; ಜ್ಞಾನಗಮ್ಯಂ ಜ್ಞೇಯಮೇವ ಜ್ಞಾತಂ ಸತ್
ಜ್ಞಾನಫಲಮಿತಿ ಜ್ಞಾನಗಮ್ಯಮುಚ್ಯತೇ; ಜ್ಞಾಯಮಾನಂ ತು ಜ್ಞೇಯಂ । ತತ್ ಏತತ್
ತ್ರಯಮಪಿ ಹೃದಿ ಬುದ್ಧೌ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಸ್ಯ ವಿಷ್ಠಿತಂ ವಿಶೇಷೇಣ
ಸ್ಥಿತಂ । ತತ್ರೈವ ಹಿ ತ್ರಯಂ ವಿಭಾವ್ಯತೇ ॥ ಯಥೋಕ್ತಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಃ
ಅಯಂ ಶ್ಲೋಕಃ ಆರಭ್ಯತೇ —
ಇತಿ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ತಥಾ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಚೋಕ್ತಂ ಸಮಾಸತಃ ।
ಮದ್ಭಕ್ತ ಏತದ್ವಿಜ್ಞಾಯ ಮದ್ಭಾವಾಯೋಪಪದ್ಯತೇ ॥ 13-18 ॥
ಇತಿ ಏವಂ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಮಹಾಭೂತಾದಿ ಧೃತ್ಯಂತಂ ತಥಾ ಜ್ಞಾನಂ ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿ
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥದರ್ಶನಪರ್ಯಂತಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಚ “ಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್
ತತ್” (ಭ. ಗೀ. 13-12) ಇತ್ಯಾದಿ “ತಮಸಃ ಪರಮುಚ್ಯತೇ”
(ಭ. ಗೀ. 13-17) ಇತ್ಯೇವಮಂತಂ ಉಕ್ತಂ ಸಮಾಸತಃ ಸಂಕ್ಷೇಪತಃ ।
ಏತಾವಾನ್ ಸರ್ವಃ ಹಿ ವೇದಾರ್ಥಃ ಗೀತಾರ್ಥಶ್ಚ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ ಉಕ್ತಃ । ಅಸ್ಮಿನ್
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇ ಕಃ ಅಧಿಕ್ರಿಯತೇ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ — ಮದ್ಭಕ್ತಃ ಮಯಿ ಈಶ್ವರೇ
ಸರ್ವಜ್ಞೇ ಪರಮಗುರೌ ವಾಸುದೇವೇ ಸಮರ್ಪಿತಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಃ, ಯತ್ ಪಶ್ಯತಿ
ಶೃಣೋತಿ ಸ್ಪೃಶತಿ ವಾ “ಸರ್ವಮೇವ ಭಗವಾನ್ ವಾಸುದೇವಃ”
ಇತ್ಯೇವಂಗ್ರಹಾವಿಷ್ಟಬುದ್ಧಿಃ ಮದ್ಭಕ್ತಃ ಸ ಏತತ್ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ
ವಿಜ್ಞಾಯ, ಮದ್ಭಾವಾಯ ಮಮ ಭಾವಃ ಮದ್ಭಾವಃ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಃ ತಸ್ಮೈ
ಮದ್ಭಾವಾಯ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಮೋಕ್ಷಂ ಗಚ್ಛತಿ ॥ ತತ್ರ ಸಪ್ತಮೇ ಈಶ್ವರಸ್ಯ
ದ್ವೇ ಪ್ರಕೃತೀ ಉಪನ್ಯಸ್ತೇ, ಪರಾಪರೇ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಲಕ್ಷಣೇ;
“ಏತದ್ಯೋನೀನಿ ಭೂತಾನಿ” (ಭ. ಗೀ. 7-6) ಇತಿ ಚ ಉಕ್ತಂ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯಯೋನಿತ್ವಂ ಕಥಂ ಭೂತಾನಾಮಿತಿ ಅಯಮರ್ಥಃ
ಅಧುನಾ ಉಚ್ಯತೇ —
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪುರುಷಂ ಚೈವ ವಿದ್ಧ್ಯನಾದೀ ಉಭಾವಪಿ ।
ವಿಕಾರಾಂಶ್ಚ ಗುಣಾಂಶ್ಚೈವ ವಿದ್ಧಿ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾನ್ ॥ 13-19 ॥
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪುರುಷಂ ಚೈವ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೀ ತೌ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷೌ
ಉಭಾವಪಿ ಅನಾದೀ ವಿದ್ಧಿ, ನ ವಿದ್ಯತೇ ಆದಿಃ ಯಯೋಃ ತೌ ಅನಾದೀ ।
ನಿತ್ಯೇಶ್ವರತ್ವಾತ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಕೃತ್ಯೋರಪಿ ಯುಕ್ತಂ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ
ಭವಿತುಂ । ಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯವತ್ತ್ವಮೇವ ಹಿ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಈಶ್ವರತ್ವಂ । ಯಾಭ್ಯಾಂ
ಪ್ರಕೃತಿಭ್ಯಾಂ ಈಶ್ವರಃ ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಹೇತುಃ, ತೇ ದ್ವೇ ಅನಾದೀ
ಸತ್ಯೌ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ॥ ನ ಆದೀ ಅನಾದೀ ಇತಿ ತತ್ಪುರುಷಸಮಾಸಂ ಕೇಚಿತ್
ವರ್ಣಯಂತಿ । ತೇನ ಹಿ ಕಿಲ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಯದಿ ಪುನಃ
ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಾವೇವ ನಿತ್ಯೌ ಸ್ಯಾತಾಂ ತತ್ಕೃತಮೇವ ಜಗತ್ ನ ಈಶ್ವರಸ್ಯ
ಜಗತಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ । ತತ್ ಅಸತ್ ; ಪ್ರಾಕ್ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಯೋಃ ಉತ್ಪತ್ತೇಃ
ಈಶಿತವ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಅನೀಶ್ವರತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್, ಸಂಸಾರಸ್ಯ
ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇ ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್
ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಪುನಃ ಈಶ್ವರಸ್ಯ
ಪ್ರಕೃತ್ಯೋಃ ಸರ್ವಮೇತತ್ ಉಪಪನ್ನಂ ಭವೇತ್ । ಕಥಂ? ವಿಕಾರಾಂಶ್ಚ
ಗುಣಾಂಶ್ಚೈವ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನ್ವಿಕಾರಾನ್ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾಂತಾನ್ ಗುಣಾಂಶ್ಚ
ಸುಖದುಃಖಮೋಹಪ್ರತ್ಯಯಾಕಾರಪರಿಣತಾನ್ ವಿದ್ಧಿ ಜಾನೀಹಿ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾನ್,
ಪ್ರಕೃತಿಃ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ವಿಕಾರಕಾರಣಶಕ್ತಿಃ ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾ ಮಾಯಾ, ಸಾ
ಸಂಭವೋ ಯೇಷಾಂ ವಿಕಾರಾಣಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ಚ ತಾನ್ ವಿಕಾರಾನ್ ಗುಣಾಂಶ್ಚ ವಿದ್ಧಿ
ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾನ್ ಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮಾನ್ ॥ ಕೇ ಪುನಃ ತೇ ವಿಕಾರಾಃ ಗುಣಾಶ್ಚ
ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾಃ —
ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಪ್ರಕೃತಿರುಚ್ಯತೇ ।
ಪುರುಷಃ ಸುಖದುಃಖಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುರುಚ್ಯತೇ ॥ 13-20 ॥
ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇ — ಕಾರ್ಯಂ ಶರೀರಂ ಕರಣಾನಿ ತತ್ಸ್ಥಾನಿ ತ್ರಯೋದಶ ।
ದೇಹಸ್ಯಾರಂಭಕಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಪಂಚ ವಿಷಯಾಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾಃ
ವಿಕಾರಾಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಃ ಇಹ ಕಾರ್ಯಗ್ರಹಣೇನ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಗುಣಾಶ್ಚ
ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾಃ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಾಃ ಕರಣಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ಕರಣಗ್ರಹಣೇನ
ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ತೇಷಾಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಉತ್ಪಾದಕತ್ವಂ ಯತ್ ತತ್
ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಕಾರಣಂ
ಆರಂಭಕತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಉಚ್ಯತೇ । ಏವಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇನ
ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ಪ್ರಕೃತಿಃ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣಕರ್ತೃತ್ವೇ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಪಿ
ಪಾಠೇ, ಕಾರ್ಯಂ ಯತ್ ಯಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಃ ತತ್ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ವಿಕಾರಃ ವಿಕಾರಿ
ಕಾರಣಂ ತಯೋಃ ವಿಕಾರವಿಕಾರಿಣೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಇತಿ । ಅಥವಾ,
ಷೋಡಶ ವಿಕಾರಾಃ ಕಾರ್ಯಂ ಸಪ್ತ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಯಃ ಕಾರಣಂ ತಾನ್ಯೇವ
ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾನ್ಯುಚ್ಯಂತೇ ತೇಷಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಉಚ್ಯತೇ,
ಆರಂಭಕತ್ವೇನೈವ । ಪುರುಷಶ್ಚ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ಯಥಾ ಸ್ಯಾತ್
ತತ್ ಉಚ್ಯತೇ — ಪುರುಷಃ ಜೀವಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಭೋಕ್ತಾ ಇತಿ ಪರ್ಯಾಯಃ,
ಸುಖದುಃಖಾನಾಂ ಭೋಗ್ಯಾನಾಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇ ಉಪಲಬ್ಧೃತ್ವೇ ಹೇತುಃ ಉಚ್ಯತೇ ॥
ಕಥಂ ಪುನಃ ಅನೇನ ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಸುಖದುಃಖಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ ಚ
ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಯೋಃ ಸಂಸಾರಕಾರಣತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಇತಿ, ಅತ್ರ ಉಚ್ಯತೇ —
ಕಾರ್ಯಕರಣಸುಖದುಃಖರೂಪೇಣ ಹೇತುಫಲಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಕೃತೇಃ ಪರಿಣಾಮಾಭಾವೇ,
ಪುರುಷಸ್ಯ ಚ ಚೇತನಸ್ಯ ಅಸತಿ ತದುಪಲಬ್ಧೃತ್ವೇ, ಕುತಃ ಸಂಸಾರಃ
ಸ್ಯಾತ್? ಯದಾ ಪುನಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಸುಖದುಃಖಸ್ವರೂಪೇಣ ಹೇತುಫಲಾತ್ಮನಾ
ಪರಿಣತಯಾ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಭೋಗ್ಯಯಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ತದ್ವಿಪರೀತಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ
ಅವಿದ್ಯಾರೂಪಃ ಸಂಯೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್, ತದಾ ಸಂಸಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ । ಅತಃ ಯತ್
ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೇನ ಸುಖದುಃಖಭೋಕ್ತೃತ್ವೇನ
ಚ ಸಂಸಾರಕಾರಣತ್ವಮುಕ್ತಂ, ತತ್ ಯುಕ್ತಂ । ಕಃ ಪುನಃ ಅಯಂ ಸಂಸಾರೋ
ನಾಮ? ಸುಖದುಃಖಸಂಭೋಗಃ ಸಂಸಾರಃ । ಪುರುಷಸ್ಯ ಚ ಸುಖದುಃಖಾನಾಂ
ಸಂಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮಿತಿ ॥ ಯತ್ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸುಖದುಃಖಾನಾಂ
ಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಇತಿ ಉಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ತತ್ ಕಿನ್ನಿಮಿತ್ತಮಿತಿ ಉಚ್ಯತೇ —
ಪುರುಷಃ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥೋ ಹಿ ಭುಂಕ್ತೇ ಪ್ರಕೃತಿಜಾನ್ಗುಣಾನ್ ।
ಕಾರಣಂ ಗುಣಸಂಗೋಽಸ್ಯ ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು ॥ 13-21 ॥
ಪುರುಷಃ ಭೋಕ್ತಾ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥಃ ಪ್ರಕೃತೌ ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ
ಕಾರ್ಯಕರಣರೂಪೇಣ ಪರಿಣತಾಯಾಂ ಸ್ಥಿತಃ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥಃ, ಪ್ರಕೃತಿಮಾತ್ಮತ್ವೇನ
ಗತಃ ಇತ್ಯೇತತ್, ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್, ತಸ್ಮಾತ್ ಭುಂಕ್ತೇ ಉಪಲಭತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಕೃತಿಜಾನ್ ಪ್ರಕೃತಿತಃ ಜಾತಾನ್ ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾಕಾರಾಭಿವ್ಯಕ್ತಾನ್ ಗುಣಾನ್
“ಸುಖೀ, ದುಃಖೀ, ಮೂಢಃ, ಪಂಡಿತಃ ಅಹಂ” ಇತ್ಯೇವಂ । ಸತ್ಯಾಮಪಿ
ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸುಖದುಃಖಮೋಹೇಷು ಗುಣೇಷು ಭುಜ್ಯಮಾನೇಷು ಯಃ ಸಂಗಃ ಆತ್ಮಭಾವಃ
ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಸಃ ಪ್ರಧಾನಂ ಕಾರಣಂ ಜನ್ಮನಃ, “ಸಃ ಯಥಾಕಾಮೋ ಭವತಿ
ತತ್ಕ್ರತುರ್ಭವತಿ” (ಬೃ. ಉ. 4-4-5)ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ತದೇತತ್ ಆಹ
— ಕಾರಣಂ ಹೇತುಃ ಗುಣಸಂಗಃ ಗುಣೇಷು ಸಂಗಃ ಅಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುಃ
ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು, ಸತ್ಯಶ್ಚ ಅಸತ್ಯಶ್ಚ ಯೋನಯಃ ಸದಸದ್ಯೋನಯಃ ತಾಸು
ಸದಸದ್ಯೋನಿಷು ಜನ್ಮಾನಿ ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಾನಿ, ತೇಷು ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು
ವಿಷಯಭೂತೇಷು ಕಾರಣಂ ಗುಣಸಂಗಃ । ಅಥವಾ, ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು
ಅಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಂ ಗುಣಸಂಗಃ ಇತಿ ಸಂಸಾರಪದಮಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಂ ।
ಸದ್ಯೋನಯಃ ದೇವಾದಿಯೋನಯಃ; ಅಸದ್ಯೋನಯಃ ಪಶ್ವಾದಿಯೋನಯಃ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್
ಸದಸದ್ಯೋನಯಃ ಮನುಷ್ಯಯೋನಯೋಽಪಿ ಅವಿರುದ್ಧಾಃ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಃ ॥ ಏತತ್ ಉಕ್ತಂ
ಭವತಿ — ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥತ್ವಾಖ್ಯಾ ಅವಿದ್ಯಾ, ಗುಣೇಷು ಚ ಸಂಗಃ ಕಾಮಃ,
ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಕಾರಣಮಿತಿ । ತಚ್ಚ ಪರಿವರ್ಜನಾಯ ಉಚ್ಯತೇ । ಅಸ್ಯ ಚ
ನಿವೃತ್ತಿಕಾರಣಂ ಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯೇ ಸಸನ್ನ್ಯಾಸೇ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ।
ತಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಪುರಸ್ತಾತ್ ಉಪನ್ಯಸ್ತಂ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞವಿಷಯಂ
“ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ” (ಭ. ಗೀ. 13-12) ಇತಿ । ಉಕ್ತಂ ಚ
ಅನ್ಯಾಪೋಹೇನ ಅತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾರೋಪೇಣ ಚ ॥ ತಸ್ಯೈವ ಪುನಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ನಿರ್ದೇಶಃ
ಕ್ರಿಯತೇ —
ಉಪದ್ರಷ್ಟಾನುಮಂತಾ ಚ ಭರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಮಹೇಶ್ವರಃ ।
ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಚಾಪ್ಯುಕ್ತೋ ದೇಹೇಽಸ್ಮಿನ್ಪುರುಷಃ ಪರಃ ॥ 13-22 ॥
ಉಪದ್ರಷ್ಟಾ ಸಮೀಪಸ್ಥಃ ಸನ್ ದ್ರಷ್ಟಾ ಸ್ವಯಂ ಅವ್ಯಾಪೃತಃ । ಯಥಾ
ಋತ್ವಿಗ್ಯಜಮಾನೇಷು ಯಜ್ಞಕರ್ಮವ್ಯಾಪೃತೇಷು ತಟಸ್ಥಃ ಅನ್ಯಃ ಅವ್ಯಾಪೃತಃ
ಯಜ್ಞವಿದ್ಯಾಕುಶಲಃ ಋತ್ವಿಗ್ಯಜಮಾನವ್ಯಾಪಾರಗುಣದೋಷಾಣಾಂ ಈಕ್ಷಿತಾ,
ತದ್ವಚ್ಚ ಕಾರ್ಯಕರಣವ್ಯಾಪಾರೇಷು ಅವ್ಯಾಪೃತಃ ಅನ್ಯಃ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಃ ತೇಷಾಂ
ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಂ ಸವ್ಯಾಪಾರಾಣಾಂ ಸಾಮೀಪ್ಯೇನ ದ್ರಷ್ಟಾ ಉಪದ್ರಷ್ಟಾ । ಅಥವಾ,
ದೇಹಚಕ್ಷುರ್ಮನೋಬುದ್ಧ್ಯಾತ್ಮಾನಃ ದ್ರಷ್ಟಾರಃ, ತೇಷಾಂ ಬಾಹ್ಯಃ ದ್ರಷ್ಟಾ ದೇಹಃ,
ತತಃ ಆರಭ್ಯ ಅಂತರತಮಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ ಸಮೀಪೇ ಆತ್ಮಾ ದ್ರಷ್ಟಾ, ಯತಃ ಪರಃ
ಅಂತರತಮಃ ನಾಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ; ಸಃ ಅತಿಶಯಸಾಮೀಪ್ಯೇನ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾತ್ ಉಪದ್ರಷ್ಟಾ
ಸ್ಯಾತ್ । ಯಜ್ಞೋಪದ್ರಷ್ಟೃವದ್ವಾ ಸರ್ವವಿಷಯೀಕರಣಾತ್ ಉಪದ್ರಷ್ಟಾ । ಅನುಮಂತಾ
ಚ, ಅನುಮೋದನಂ ಅನುಮನನಂ ಕುರ್ವತ್ಸು ತತ್ಕ್ರಿಯಾಸು ಪರಿತೋಷಃ, ತತ್ಕರ್ತಾ
ಅನುಮಂತಾ ಚ । ಅಥವಾ, ಅನುಮಂತಾ, ಕಾರ್ಯಕರಣಪ್ರವೃತ್ತಿಷು ಸ್ವಯಂ
ಅಪ್ರವೃತ್ತೋಽಪಿ ಪ್ರವೃತ್ತ ಇವ ತದನುಕೂಲಃ ವಿಭಾವ್ಯತೇ, ತೇನ ಅನುಮಂತಾ ।
ಅಥವಾ, ಪ್ರವೃತ್ತಾನ್ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಷು ತತ್ಸಾಕ್ಷಿಭೂತಃ ಕದಾಚಿದಪಿ ನ
ನಿವಾರಯತಿ ಇತಿ ಅನುಮಂತಾ । ಭರ್ತಾ, ಭರಣಂ ನಾಮ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧೀನಾಂ
ಸಂಹತಾನಾಂ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಪಾರಾರ್ಥ್ಯೇನ ನಿಮಿತ್ತಭೂತೇನ ಚೈತನ್ಯಾಭಾಸಾನಾಂ
ಯತ್ ಸ್ವರೂಪಧಾರಣಂ, ತತ್ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಕೃತಮೇವ ಇತಿ ಭರ್ತಾ ಆತ್ಮಾ
ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ । ಭೋಕ್ತಾ, ಅಗ್ನ್ಯುಷ್ಣವತ್ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪೇಣ ಬುದ್ಧೇಃ
ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಾಃ ಪ್ರತ್ಯಯಾಃ ಸರ್ವವಿಷಯವಿಷಯಾಃ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಗ್ರಸ್ತಾ
ಇವ ಜಾಯಮಾನಾಃ ವಿಭಕ್ತಾಃ ವಿಭಾವ್ಯಂತೇ ಇತಿ ಭೋಕ್ತಾ ಆತ್ಮಾ ಉಚ್ಯತೇ ।
ಮಹೇಶ್ವರಃ, ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾತ್ ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಾಚ್ಚ ಮಹಾನ್ ಈಶ್ವರಶ್ಚ ಇತಿ
ಮಹೇಶ್ವರಃ । ಪರಮಾತ್ಮಾ, ದೇಹಾದೀನಾಂ ಬುದ್ಧ್ಯಂತಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವೇನ
ಕಲ್ಪಿತಾನಾಂ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಪರಮಃ ಉಪದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ಆತ್ಮಾ ಇತಿ ಪರಮಾತ್ಮಾ ।
ಸಃ ಅತಃ “ಪರಮಾತ್ಮಾ” ಇತ್ಯನೇನ ಶಬ್ದೇನ ಚ ಅಪಿ ಉಕ್ತಃ ಕಥಿತಃ
ಶ್ರುತೌ । ಕ್ವ ಅಸೌ? ಅಸ್ಮಿನ್ ದೇಹೇ ಪುರುಷಃ ಪರಃ ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್, “ಉತ್ತಮಃ
ಪುರುಷಸ್ತ್ವನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯುದಾಹೃತಃ” (ಭ. ಗೀ. 15-17)
ಇತಿ ಯಃ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಃ ॥ “ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ”
(ಭ. ಗೀ. 13-2) ಇತಿ ಉಪನ್ಯಸ್ತಃ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಉಪಸಂಹೃತಶ್ಚ, ತಮೇತಂ
ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಆತ್ಮಾನಂ —
ಯ ಏವಂ ವೇತ್ತಿ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಚ ಗುಣೈಃ ಸಹ ।
ಸರ್ವಥಾ ವರ್ತಮಾನೋಽಪಿ ನ ಸ ಭೂಯೋಽಭಿಜಾಯತೇ ॥ 13-23 ॥
ಯಃ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ವೇತ್ತಿ ಪುರುಷಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಅಹಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಿಂ
ಚ ಯಥೋಕ್ತಾಂ ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾಂ ಗುಣೈಃ ಸ್ವವಿಕಾರೈಃ ಸಹ ನಿವರ್ತಿತಾಂ
ಅಭಾವಂ ಆಪಾದಿತಾಂ ವಿದ್ಯಯಾ, ಸರ್ವಥಾ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೇಣ ವರ್ತಮಾನೋಽಪಿ ಸಃ
ಭೂಯಃ ಪುನಃ ಪತಿತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ವಿದ್ವಚ್ಛರೀರೇ ದೇಹಾಂತರಾಯ ನ ಅಭಿಜಾಯತೇ
ನ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ, ದೇಹಾಂತರಂ ನ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿಶಬ್ದಾತ್
ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸ್ವವೃತ್ತಸ್ಥೋ ನ ಜಾಯತೇ ಇತಿ ಅಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ನನು,
ಯದ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯನಂತರಂ ಪುನರ್ಜನ್ಮಾಭಾವ ಉಕ್ತಃ, ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಕ್
ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಕೃತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಉತ್ತರಕಾಲಭಾವಿನಾಂ ಚ, ಯಾನಿ ಚ
ಅತಿಕ್ರಾಂತಾನೇಕಜನ್ಮಕೃತಾನಿ ತೇಷಾಂ ಚ, ಫಲಮದತ್ತ್ವಾ ನಾಶೋ ನ ಯುಕ್ತ
ಇತಿ, ಸ್ಯುಃ ತ್ರೀಣಿ ಜನ್ಮಾನಿ, ಕೃತವಿಪ್ರಣಾಶೋ ಹಿ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ, ಯಥಾ
ಫಲೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ಆರಬ್ಧಜನ್ಮನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ । ನ ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಶೇಷಃ
ಅವಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ತ್ರಿಪ್ರಕಾರಾಣ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ತ್ರೀಣಿ ಜನ್ಮಾನಿ ಆರಭೇರನ್;
ಸಂಹತಾನಿ ವಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಏಕಂ ಜನ್ಮ ಆರಭೇರನ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಕೃತವಿನಾಶೇ
ಸತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಅನಾಶ್ವಾಸಪ್ರಸಂಗಃ, ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಇತ್ಯತಃ ಇದಮಯುಕ್ತಮುಕ್ತಂ “ನ ಸ ಭೂಯೋಽಭಿಜಾಯತೇ” ಇತಿ । ನ;
“ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ” (ಮು. ಉ. 2-2-9) “ಬ್ರಹ್ಮ
ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ” (ಮು. ಉ. 3-2-9) “ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ
ಚಿರಂ” (ಛಾ. ಉ. 6-14-2)“ಇಷೀಕಾತೂಲವತ್ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ
ಪ್ರದೂಯಂತೇ” (ಛಾ. ಉ. 5-24-3) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಶತೇಭ್ಯಃ ಉಕ್ತೋ
ವಿದುಷಃ ಸರ್ವಕರ್ಮದಾಹಃ । ಇಹಾಪಿ ಚ ಉಕ್ತಃ “ಯಥೈಧಾಂಸಿ”
(ಭ. ಗೀ. 4-37) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸರ್ವಕರ್ಮದಾಹಃ, ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ ।
ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚ — ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕ್ಲೇಶಬೀಜನಿಮಿತ್ತಾನಿ ಹಿ ಕರ್ಮಾಣಿ
ಜನ್ಮಾಂತರಾಂಕುರಂ ಆರಭಂತೇ; ಇಹಾಪಿ ಚ “ಸಾಹಂಕಾರಾಭಿಸಂಧೀನಿ
ಕರ್ಮಾಣಿ ಫಲಾರಂಭಕಾಣಿ, ನ ಇತರಾಣಿ” ಇತಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಭಗವತಾ
ಉಕ್ತಂ । ”ಬೀಜಾನ್ಯಗ್ನ್ಯುಪದಗ್ಧಾನಿ ನ ರೋಹಂತಿ ಯಥಾ ಪುನಃ ।
ಜ್ಞಾನದಗ್ಧೈಸ್ತಥಾ ಕ್ಲೇಶೈರ್ನಾತ್ಮಾ ಸಂಪದ್ಯತೇ ಪುನಃ” (ಮೋ. 211-17)
ಇತಿ ಚ । ಅಸ್ತು ತಾವತ್ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯುತ್ತರಕಾಲಕೃತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ
ಜ್ಞಾನೇನ ದಾಹಃ ಜ್ಞಾನಸಹಭಾವಿತ್ವಾತ್ । ನ ತು ಇಹ ಜನ್ಮನಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೇಃ
ಪ್ರಾಕ್ ಕೃತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಅತೀತಜನ್ಮಕೃತಾನಾಂ ಚ ದಾಹಃ ಯುಕ್ತಃ ।
ನ; “ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ” (ಭ. ಗೀ. 4-37) ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ।
ಜ್ಞಾನೋತ್ತರಕಾಲಭಾವಿನಾಮೇವ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ; ಸಂಕೋಚೇ
ಕಾರಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯತ್ತು ಉಕ್ತಂ “ಯಥಾ ವರ್ತಮಾನಜನ್ಮಾರಂಭಕಾಣಿ
ಕರ್ಮಾಣಿ ನ ಕ್ಷೀಯಂತೇ ಫಲದಾನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾನ್ಯೇವ ಸತ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನೇ,
ತಥಾ ಅನಾರಬ್ಧಫಲಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕ್ಷಯೋ ನ ಯುಕ್ತಃ” ಇತಿ,
ತತ್ ಅಸತ್ । ಕಥಂ? ತೇಷಾಂ ಮುಕ್ತೇಷುವತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಫಲತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ
ಪೂರ್ವಂ ಲಕ್ಷ್ಯವೇಧಾಯ ಮುಕ್ತಃ ಇಷುಃ ಧನುಷಃ ಲಕ್ಷ್ಯವೇಧೋತ್ತರಕಾಲಮಪಿ
ಆರಬ್ಧವೇಗಕ್ಷಯಾತ್ ಪತನೇನೈವ ನಿವರ್ತತೇ, ಏವಂ ಶರೀರಾರಂಭಕಂ ಕರ್ಮ
ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಪ್ರಯೋಜನೇ ನಿವೃತ್ತೇಽಪಿ, ಆ ಸಂಸ್ಕಾರವೇಗಕ್ಷಯಾತ್ ಪೂರ್ವವತ್
ವರ್ತತೇ ಏವ । ಯಥಾ ಸ ಏವ ಇಷುಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನಾರಬ್ಧವೇಗಸ್ತು
ಅಮುಕ್ತೋ ಧನುಷಿ ಪ್ರಯುಕ್ತೋಽಪಿ ಉಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ, ತಥಾ ಅನಾರಬ್ಧಫಲಾನಿ
ಕರ್ಮಾಣಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸ್ಥಾನ್ಯೇವ ಜ್ಞಾನೇನ ನಿರ್ಬೀಜೀಕ್ರಿಯಂತೇ ಇತಿ, ಪತಿತೇ ಅಸ್ಮಿನ್
ವಿದ್ವಚ್ಛರೀರೇ “ನ ಸ ಭೂಯೋಽಭಿಜಾಯತೇ” ಇತಿ ಯುಕ್ತಮೇವ ಉಕ್ತಮಿತಿ
ಸಿದ್ಧಂ ॥ ಅತ್ರ ಆತ್ಮದರ್ಶನೇ ಉಪಾಯವಿಕಲ್ಪಾಃ ಇಮೇ ಧ್ಯಾನಾದಯಃ ಉಚ್ಯಂತೇ —
ಧ್ಯಾನೇನಾತ್ಮನಿ ಪಶ್ಯಂತಿ ಕೇಚಿದಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಾ ।
ಅನ್ಯೇ ಸಾಂಖ್ಯೇನ ಯೋಗೇನ ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಚಾಪರೇ ॥ 13-24 ॥
ಧ್ಯಾನೇನ, ಧ್ಯಾನಂ ನಾಮ ಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಷಯೇಭ್ಯಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ ಕರಣಾನಿ ಮನಸಿ
ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ, ಮನಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತಯಿತರಿ, ಏಕಾಗ್ರತಯಾ ಯತ್ ಚಿಂತನಂ
ತತ್ ಧ್ಯಾನಂ; ತಥಾ, ಧ್ಯಾಯತೀವ ಬಕಃ, ಧ್ಯಾಯತೀವ ಪೃಥಿವೀ, ಧ್ಯಾಯಂತೀವ
ಪರ್ವತಾಃ ಇತಿ ಉಪಮೋಪಾದಾನಾತ್ । ತೈಲಧಾರಾವತ್ ಸಂತತಃ ಅವಿಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತ್ಯಯೋ
ಧ್ಯಾನಂ; ತೇನ ಧ್ಯಾನೇನ ಆತ್ಮನಿ ಬುದ್ಧೌ ಪಶ್ಯಂತಿ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತನಂ
ಆತ್ಮನಾ ಸ್ವೇನೈವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತನೇನ ಧ್ಯಾನಸಂಸ್ಕೃತೇನ ಅಂತಃಕರಣೇನ ಕೇಚಿತ್
ಯೋಗಿನಃ । ಅನ್ಯೇ ಸಾಂಖ್ಯೇನ ಯೋಗೇನ, ಸಾಂಖ್ಯಂ ನಾಮ “ಇಮೇ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ
ಗುಣಾಃ ಮಯಾ ದೃಶ್ಯಾ ಅಹಂ ತೇಭ್ಯೋಽನ್ಯಃ ತದ್ವ್ಯಾಪಾರಸಾಕ್ಷಿಭೂತಃ ನಿತ್ಯಃ
ಗುಣವಿಲಕ್ಷಣಃ ಆತ್ಮಾ” ಇತಿ ಚಿಂತನಂ ಏಷಃ ಸಾಂಖ್ಯೋ ಯೋಗಃ, ತೇನ
“ಪಶ್ಯಂತಿ ಆತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಾ” ಇತಿ ವರ್ತತೇ । ಕರ್ಮಯೋಗೇನ, ಕರ್ಮೈವ ಯೋಗಃ,
ಈಶ್ವರಾರ್ಪಣಬುದ್ಧ್ಯಾ ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಂ ಘಟನರೂಪಂ ಯೋಗಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಯೋಗಃ ಉಚ್ಯತೇ
ಗುಣತಃ; ತೇನ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಚ ಅಪರೇ ॥
ಅನ್ಯೇ ತ್ವೇವಮಜಾನಂತಃ ಶ್ರುತ್ವಾನ್ಯೇಭ್ಯ ಉಪಾಸತೇ ।
ತೇಽಪಿ ಚಾತಿತರಂತ್ಯೇವ ಮೃತ್ಯುಂ ಶ್ರುತಿಪರಾಯಣಾಃ ॥ 13-25 ॥
ಅನ್ಯೇ ತು ಏಷು ವಿಕಲ್ಪೇಷು ಅನ್ಯತಮೇನಾಪಿ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಆತ್ಮಾನಂ ಅಜಾನಂತಃ
ಅನ್ಯೇಭ್ಯಃ ಆಚಾರ್ಯೇಭ್ಯಃ ಶ್ರುತ್ವಾ “ಇದಮೇವ ಚಿಂತಯತ”
ಇತಿ ಉಕ್ತಾಃ ಉಪಾಸತೇ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾಃ ಸಂತಃ ಚಿಂತಯಂತಿ । ತೇಽಪಿ ಚ
ಅತಿತರಂತ್ಯೇವ ಅತಿಕ್ರಾಮಂತ್ಯೇವ ಮೃತ್ಯುಂ, ಮೃತ್ಯುಯುಕ್ತಂ ಸಂಸಾರಂ
ಇತ್ಯೇತತ್ । ಶ್ರುತಿಪರಾಯಣಾಃ ಶ್ರುತಿಃ ಶ್ರವಣಂ ಪರಂ ಅಯನಂ ಗಮನಂ
ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗಪ್ರವೃತ್ತೌ ಪರಂ ಸಾಧನಂ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಶ್ರುತಿಪರಾಯಣಾಃ;
ಕೇವಲಪರೋಪದೇಶಪ್ರಮಾಣಾಃ ಸ್ವಯಂ ವಿವೇಕರಹಿತಾಃ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಕಿಮು
ವಕ್ತವ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವತಂತ್ರಾಃ ವಿವೇಕಿನಃ ಮೃತ್ಯುಂ ಅತಿತರಂತಿ ಇತಿ
ಅಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇಶ್ವರೈಕತ್ವವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಂ
“ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ” (ಭ. ಗೀ. 13-12)ಇತ್ಯುಕ್ತಂ,
ತತ್ ಕಸ್ಮಾತ್ ಹೇತೋರಿತಿ, ತದ್ಧೇತುಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಶ್ಲೋಕಃ ಆರಭ್ಯತೇ —
ಯಾವತ್ಸಂಜಾಯತೇ ಕಿಂಚಿತ್ಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಂ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಾತ್ತದ್ವಿದ್ಧಿ ಭರತರ್ಷಭ ॥ 13-26 ॥
ಯಾವತ್ ಯತ್ ಕಿಂಚಿತ್ ಸಂಜಾಯತೇ ಸಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಸತ್ತ್ವಂ ವಸ್ತು; ಕಿಂ
ಅವಿಶೇಷೇಣ? ನೇತ್ಯಾಹ — ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಂ ಸ್ಥಾವರಂ ಜಂಗಮಂ
ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಾತ್ ತತ್ ಜಾಯತೇ ಇತ್ಯೇವಂ ವಿದ್ಧಿ ಜಾನೀಹಿ
ಭರತರ್ಷಭ ॥ ಕಃ ಪುನಃ ಅಯಂ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋಃ ಸಂಯೋಗಃ
ಅಭಿಪ್ರೇತಃ? ನ ತಾವತ್ ರಜ್ಜ್ವೇವ ಘಟಸ್ಯ ಅವಯವಸಂಶ್ಲೇಷದ್ವಾರಕಃ
ಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಃ ಸಂಯೋಗಃ ಕ್ಷೇತ್ರೇಣ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಸಂಭವತಿ,
ಆಕಾಶವತ್ ನಿರವಯವತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಸಮವಾಯಲಕ್ಷಣಃ ತಂತುಪಟಯೋರಿವ
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋಃ ಇತರೇತರಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್
ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋಃ ವಿಷಯವಿಷಯಿಣೋಃ
ಭಿನ್ನಸ್ವಭಾವಯೋಃ ಇತರೇತರತದ್ಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಯೋಗಃ
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ವರೂಪ-ವಿವೇಕಾಭಾವನಿಬಂಧನಃ, ರಜ್ಜುಶುಕ್ತಿಕಾದೀನಾಂ
ತದ್ವಿವೇಕಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಸರ್ಪರಜತಾದಿಸಂಯೋಗವತ್ । ಸಃ ಅಯಂ
ಅಧ್ಯಾಸಸ್ವರೂಪಃ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಃ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಃ ।
ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಲಕ್ಷಣಭೇದಪರಿಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಾಕ್
ದರ್ಶಿತರೂಪಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಾತ್ ಮುಂಜಾದಿವ ಇಷೀಕಾಂ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ
ಪ್ರವಿಭಜ್ಯ “ನ ಸತ್ತನ್ನಾಸದುಚ್ಯತೇ” (ಭ. ಗೀ. 13-12)
ಇತ್ಯನೇನ ನಿರಸ್ತಸರ್ವೋಪಾಧಿವಿಶೇಷಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪೇಣ ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ,
ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಚ ಮಾಯಾನಿರ್ಮಿತಹಸ್ತಿಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟವಸ್ತುಗಂಧರ್ವನಗರಾದಿವತ್
“ಅಸದೇವ ಸದಿವ ಅವಭಾಸತೇ” ಇತಿ ಏವಂ ನಿಶ್ಚಿತವಿಜ್ಞಾನಃ ಯಃ,
ತಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನವಿರೋಧಾತ್ ಅಪಗಚ್ಛತಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ।
ತಸ್ಯ ಜನ್ಮಹೇತೋಃ ಅಪಗಮಾತ್ “ಯ ಏವಂ ವೇತ್ತಿ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ಚ
ಗುಣೈಃ ಸಹ” (ಭ. ಗೀ. 13-23) ಇತ್ಯನೇನ “ವಿದ್ವಾನ್ ಭೂಯಃ ನ
ಅಭಿಜಾಯತೇ” ಇತಿ ಯತ್ ಉಕ್ತಂ, ತತ್ ಉಪಪನ್ನಮುಕ್ತಂ ॥ “ನ ಸ
ಭೂಯೋಽಭಿಜಾಯತೇ” (ಭ. ಗೀ. 13-23) ಇತಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಫಲಂ
ಅವಿದ್ಯಾದಿಸಂಸಾರಬೀಜನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ ಜನ್ಮಭಾವಃ ಉಕ್ತಃ । ಜನ್ಮಕಾರಣಂ ಚ
ಅವಿದ್ಯಾನಿಮಿತ್ತಕಃ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಃ ಉಕ್ತಃ; ಅತಃ ತಸ್ಯಾಃ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ
ನಿವರ್ತಕಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಉಕ್ತಮಪಿ ಪುನಃ ಶಬ್ದಾಂತರೇಣ ಉಚ್ಯತೇ —
ಸಮಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ತಿಷ್ಠಂತಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ।
ವಿನಶ್ಯತ್ಸ್ವವಿನಶ್ಯಂತಂ ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ ಸ ಪಶ್ಯತಿ ॥ 13-27 ॥
ಸಮಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ತಿಷ್ಠಂತಂ ಸ್ಥಿತಿಂ ಕುರ್ವಂತಂ; ಕ್ವ? ಸರ್ವೇಷು
ಸಮಸ್ತೇಷು ಭೂತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ಥಾವರಾಂತೇಷು ಪ್ರಾಣಿಷು; ಕಂ? ಪರಮೇಶ್ವರಂ
ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧ್ಯವ್ಯಕ್ತಾತ್ಮನಃ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರಃ, ತಂ ಸರ್ವೇಷು
ಭೂತೇಷು ಸಮಂ ತಿಷ್ಠಂತಂ । ತಾನಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ ವಿನಶ್ಯತ್ಸು ಇತಿ,
ತಂ ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಅವಿನಶ್ಯಂತಂ ಇತಿ, ಭೂತಾನಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ
ಚ ಅತ್ಯಂತವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ । ಕಥಂ? ಸರ್ವೇಷಾಂ ಹಿ
ಭಾವವಿಕಾರಾಣಾಂ ಜನಿಲಕ್ಷಣಃ ಭಾವವಿಕಾರೋ ಮೂಲಂ; ಜನ್ಮೋತ್ತರಕಾಲಭಾವಿನಃ
ಅನ್ಯೇ ಸರ್ವೇ ಭಾವವಿಕಾರಾಃ ವಿನಾಶಾಂತಾಃ; ವಿನಾಶಾತ್ ಪರೋ ನ ಕಶ್ಚಿತ್ ಅಸ್ತಿ
ಭಾವವಿಕಾರಃ, ಭಾವಾಭಾವಾತ್ । ಸತಿ ಹಿ ಧರ್ಮಿಣಿ ಧರ್ಮಾಃ ಭವಂತಿ ।
ಅತಃ ಅಂತ್ಯಭಾವವಿಕಾರಾಭಾವಾನುವಾದೇನ ಪೂರ್ವಭಾವಿನಃ ಸರ್ವೇ ಭಾವವಿಕಾರಾಃ
ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾಃ ಭವಂತಿ ಸಹ ಕಾರ್ಯೈಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಭೂತೈಃ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ
ಅತ್ಯಂತಮೇವ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಂ, ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಂ ಏಕತ್ವಂ ಚ । ಯಃ
ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ಪಶ್ಯತಿ, ಸಃ ಪಶ್ಯತಿ ॥ ನನು ಸರ್ವೋಽಪಿ
ಲೋಕಃ ಪಶ್ಯತಿ, ಕಿಂ ವಿಶೇಷಣೇನ ಇತಿ । ಸತ್ಯಂ ಪಶ್ಯತಿ; ಕಿಂ ತು ವಿಪರೀತಂ
ಪಶ್ಯತಿ । ಅತಃ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ — ಸ ಏವ ಪಶ್ಯತೀತಿ । ಯಥಾ ತಿಮಿರದೃಷ್ಟಿಃ
ಅನೇಕಂ ಚಂದ್ರಂ ಪಶ್ಯತಿ, ತಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಏಕಚಂದ್ರದರ್ಶೀ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ —
ಸ ಏವ ಪಶ್ಯತೀತಿ; ತಥಾ ಇಹಾಪಿ ಏಕಂ ಅವಿಭಕ್ತಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಆತ್ಮಾನಂ ಯಃ
ಪಶ್ಯತಿ, ಸಃ ವಿಭಕ್ತಾನೇಕಾತ್ಮವಿಪರೀತದರ್ಶಿಭ್ಯಃ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ — ಸ
ಏವ ಪಶ್ಯತೀತಿ । ಇತರೇ ಪಶ್ಯಂತೋಽಪಿ ನ ಪಶ್ಯಂತಿ, ವಿಪರೀತದರ್ಶಿತ್ವಾತ್
ಅನೇಕಚಂದ್ರದರ್ಶಿವತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಯಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಸ್ಯ
ಫಲವಚನೇನ ಸ್ತುತಿಃ ಕರ್ತವ್ಯಾ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಃ ಆರಭ್ಯತೇ —
ಸಮಂ ಪಶ್ಯನ್ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ಸಮವಸ್ಥಿತಮೀಶ್ವರಂ ।
ನ ಹಿನಸ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾತ್ಮಾನಂ ತತೋ ಯಾತಿ ಪರಾಂ ಗತಿಂ ॥ 13-28 ॥
ಸಮಂ ಪಶ್ಯನ್ ಉಪಲಭಮಾನಃ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಸಮವಸ್ಥಿತಂ
ತುಲ್ಯತಯಾ ಅವಸ್ಥಿತಂ ಈಶ್ವರಂ ಅತೀತಾನಂತರಶ್ಲೋಕೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಂ ಪಶ್ಯನ್ ಕಿಂ? ನ ಹಿನಸ್ತಿ ಹಿಂಸಾಂ ನ ಕರೋತಿ ಆತ್ಮನಾ ಸ್ವೇನೈವ ಸ್ವಮಾತ್ಮಾನಂ ।
ತತಃ ತದಹಿಂಸನಾತ್ ಯಾತಿ ಪರಾಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಂ ಗತಿಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಾಂ ॥ ನನು
ನೈವ ಕಶ್ಚಿತ್ ಪ್ರಾಣೀ ಸ್ವಯಂ ಸ್ವಂ ಆತ್ಮಾನಂ ಹಿನಸ್ತಿ । ಕಥಂ ಉಚ್ಯತೇ ಅಪ್ರಾಪ್ತಂ
“ನ ಹಿನಸ್ತಿ” ಇತಿ? ಯಥಾ ”ನ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮಗ್ನಿಶ್ಚೇತವ್ಯೋ
ನಾಂತರಿಕ್ಷೇ” (ತೈ. ಸಂ. 5-2-7) ಇತ್ಯಾದಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ,
ಅಜ್ಞಾನಾಂ ಆತ್ಮತಿರಸ್ಕರಣೋಪಪತ್ತೇಃ । ಸರ್ವೋ ಹಿ ಅಜ್ಞಃ ಅತ್ಯಂತಪ್ರಸಿದ್ಧಂ
ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಅಪರೋಕ್ಷಾತ್ ಆತ್ಮಾನಂ ತಿರಸ್ಕೃತ್ಯ ಅನಾತ್ಮಾನಂ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಪರಿಗೃಹ್ಯ,
ತಮಪಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಕೃತ್ವಾ ಉಪಾತ್ತಂ ಆತ್ಮಾನಂ ಹತ್ವಾ ಅನ್ಯಂ ಆತ್ಮಾನಂ ಉಪಾದತ್ತೇ
ನವಂ ತಂ ಚೈವಂ ಹತ್ವಾ ಅನ್ಯಮೇವ ತಮಪಿ ಹತ್ವಾ ಅನ್ಯಂ ಇತ್ಯೇವಂ ಉಪಾತ್ತಮುಪಾತ್ತಂ
ಆತ್ಮಾನಂ ಹಂತಿ, ಇತಿ ಆತ್ಮಹಾ ಸರ್ವಃ ಅಜ್ಞಃ । ಯಸ್ತು ಪರಮಾರ್ಥಾತ್ಮಾ, ಅಸಾವಪಿ
ಸರ್ವದಾ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಹತ ಇವ, ವಿದ್ಯಮಾನಫಲಾಭಾವಾತ್, ಇತಿ ಸರ್ವೇ ಆತ್ಮಹನಃ
ಏವ ಅವಿದ್ವಾಂಸಃ । ಯಸ್ತು ಇತರಃ ಯಥೋಕ್ತಾತ್ಮದರ್ಶೀ, ಸಃ ಉಭಯಥಾಪಿ ಆತ್ಮನಾ
ಆತ್ಮಾನಂ ನ ಹಿನಸ್ತಿ ನ ಹಂತಿ । ತತಃ ಯಾತಿ ಪರಾಂ ಗತಿಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಂ
ತಸ್ಯ ಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಂ ಈಶ್ವರಂ ಸಮಂ ಪಶ್ಯನ್
“ನ ಹಿನಸ್ತಿ ಆತ್ಮನಾ ಆತ್ಮಾನಂ” ಇತಿ ಉಕ್ತಂ । ತತ್ ಅನುಪಪನ್ನಂ
ಸ್ವಗುಣಕರ್ಮವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಭೇದಭಿನ್ನೇಷು ಆತ್ಮಸು, ಇತ್ಯೇತತ್ ಆಶಂಕ್ಯ ಆಹ —
ಪ್ರಕೃತ್ಯೈವ ಚ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಿ ಸರ್ವಶಃ ।
ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ ತಥಾತ್ಮಾನಮಕರ್ತಾರಂ ಸ ಪಶ್ಯತಿ ॥ 13-29 ॥
ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಭಗವತಃ ಮಾಯಾ ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾ, “ಮಾಯಾಂ
ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾತ್” (ಶ್ವೇ. ಉ. 4-10) ಇತಿ ಮಂತ್ರವರ್ಣಾತ್,
ತಯಾ ಪ್ರಕೃತ್ಯೈವ ಚ ನ ಅನ್ಯೇನ ಮಹದಾದಿಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಕಾರಪರಿಣತಯಾ
ಕರ್ಮಾಣಿ ವಾಙ್ಮನಃಕಾಯಾರಭ್ಯಾಣಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಿ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಮಾನಾನಿ ಸರ್ವಶಃ
ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೈಃ ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ ಉಪಲಭತೇ, ತಥಾ ಆತ್ಮಾನಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ
ಅಕರ್ತಾರಂ ಸರ್ವೋಪಾಧಿವಿವರ್ಜಿತಂ ಸಃ ಪಶ್ಯತಿ, ಸಃ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶೀ
ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ; ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯ ಅಕರ್ತುಃ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಆಕಾಶಸ್ಯೇವ ಭೇದೇ
ಪ್ರಮಾಣಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಪುನರಪಿ ತದೇವ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ
ಶಬ್ದಾಂತರೇಣ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —
ಯದಾ ಭೂತಪೃಥಗ್ಭಾವಮೇಕಸ್ಥಮನುಪಶ್ಯತಿ ।
ತತ ಏವ ಚ ವಿಸ್ತಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಪದ್ಯತೇ ತದಾ ॥ 13-30 ॥
ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಭೂತಪೃಥಗ್ಭಾವಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪೃಥಗ್ಭಾವಂ ಪೃಥಕ್ತ್ವಂ
ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಆತ್ಮನಿ ಸ್ಥಿತಂ ಏಕಸ್ಥಂ ಅನುಪಶ್ಯತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಂ,
ಅನು ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇನ ಪಶ್ಯತಿ “ಆತ್ಮೈವ ಇದಂ ಸರ್ವಂ”
(ಛಾ. ಉ. 7-25-2) ಇತಿ, ತತ ಏವ ಚ ತಸ್ಮಾದೇವ ಚ ವಿಸ್ತಾರಂ ಉತ್ಪತ್ತಿಂ
ವಿಕಾಸಂ “ಆತ್ಮತಃ ಪ್ರಾಣ ಆತ್ಮತ ಆಶಾ ಆತ್ಮತಃ ಸ್ಮರ ಆತ್ಮತ ಆಕಾಶ
ಆತ್ಮತಸ್ತೇಜ ಆತ್ಮತ ಆಪ ಆತ್ಮತ ಆವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವಾವಾತ್ಮತೋಽನ್ನಂ”
(ಛಾ. ಉ. 7-26-1) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಪ್ರಕಾರೈಃ ವಿಸ್ತಾರಂ ಯದಾ ಪಶ್ಯತಿ, ಬ್ರಹ್ಮ
ಸಂಪದ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಏಕಸ್ಯ ಆತ್ಮಾನಃ
ಸರ್ವದೇಹಾತ್ಮತ್ವೇ ತದ್ದೋಷಸಂಬಂಧೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ, ಇದಂ ಉಚ್ಯತೇ —
ಅನಾದಿತ್ವಾನ್ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಾಯಮವ್ಯಯಃ ।
ಶರೀರಸ್ಥೋಽಪಿ ಕೌಂತೇಯ ನ ಕರೋತಿ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ॥ 13-31 ॥
ಅನಾದಿತ್ವಾತ್ ಅನಾದೇಃ ಭಾವಃ ಅನಾದಿತ್ವಂ, ಆದಿಃ ಕಾರಣಂ, ತತ್ ಯಸ್ಯ
ನಾಸ್ತಿ ತತ್ ಆನಾದಿ । ಯದ್ಧಿ ಆದಿಮತ್ ತತ್ ಸ್ವೇನ ಆತ್ಮನಾ ವ್ಯೇತಿ; ಅಯಂ ತು
ಅನಾದಿತ್ವಾತ್ ನಿರವಯವ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ನ ವ್ಯೇತಿ । ತಥಾ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್ ।
ಸಗುಣೋ ಹಿ ಗುಣವ್ಯಯಾತ್ ವ್ಯೇತಿ; ಅಯಂ ತು ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾಚ್ಚ ನ ವ್ಯೇತಿ; ಇತಿ
ಪರಮಾತ್ಮಾ ಅಯಂ ಅವ್ಯಯಃ; ನ ಅಸ್ಯ ವ್ಯಯೋ ವಿದ್ಯತೇ ಇತಿ ಅವ್ಯಯಃ । ಯತ
ಏವಮತಃ ಶರೀರಸ್ಥೋಽಪಿ, ಶರೀರೇಷು ಆತ್ಮನಃ ಉಪಲಬ್ಧಿಃ ಭವತೀತಿ
ಶರೀರಸ್ಥಃ ಉಚ್ಯತೇ; ತಥಾಪಿ ನ ಕರೋತಿ । ತದಕರಣಾದೇವ ತತ್ಫಲೇನ
ನ ಲಿಪ್ಯತೇ । ಯೋ ಹಿ ಕರ್ತಾ, ಸಃ ಕರ್ಮಫಲೇನ ಲಿಪ್ಯತೇ । ಅಯಂ ತು ಅಕರ್ತಾ,
ಅತಃ ನ ಫಲೇನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕಃ ಪುನಃ ದೇಹೇಷು ಕರೋತಿ ಲಿಪ್ಯತೇ
ಚ? ಯದಿ ತಾವತ್ ಅನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ದೇಹೀ ಕರೋತಿ ಲಿಪ್ಯತೇ ಚ, ತತಃ ಇದಂ
ಅನುಪಪನ್ನಂ ಉಕ್ತಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇಶ್ವರೈಕತ್ವಂ “ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ
ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ” (ಭ. ಗೀ. 13-2) ಇತ್ಯಾದಿ । ಅಥ ನಾಸ್ತಿ ಈಶ್ವರಾದನ್ಯೋ
ದೇಹೀ, ಕಃ ಕರೋತಿ ಲಿಪ್ಯತೇ ಚ? ಇತಿ ವಾಚ್ಯಂ; ಪರೋ ವಾ ನಾಸ್ತಿ ಇತಿ ಸರ್ವಥಾ
ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯಂ ದುರ್ವಾಚ್ಯಂ ಚ ಇತಿ ಭಗವತ್ಪ್ರೋಕ್ತಂ ಔಪನಿಷದಂ ದರ್ಶನಂ
ಪರಿತ್ಯಕ್ತಂ ವೈಶೇಷಿಕೈಃ ಸಾಂಖ್ಯಾರ್ಹತಬೌದ್ಧೈಶ್ಚ । ತತ್ರ ಅಯಂ
ಪರಿಹಾರೋ ಭಗವತಾ ಸ್ವೇನೈವ ಉಕ್ತಃ “ಸ್ವಭಾವಸ್ತು ಪ್ರವರ್ತತೇ”
(ಭ. ಗೀ. 5-14)ಇತಿ । ಅವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಸ್ವಭಾವೋ ಹಿ ಕರೋತಿ ಲಿಪ್ಯತೇ ಇತಿ
ವ್ಯವಹಾರೋ ಭವತಿ, ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥತ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ತತ್ ಅಸ್ತಿ ।
ಅತಃ ಏತಸ್ಮಿನ್ ಪರಮಾರ್ಥಸಾಂಖ್ಯದರ್ಶನೇ ಸ್ಥಿತಾನಾಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾನಾಂ
ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾನಾಂ ತಿರಸ್ಕೃತಾವಿದ್ಯಾವ್ಯವಹಾರಾಣಾಂ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರೋ ನಾಸ್ತಿ
ಇತಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ದರ್ಶಿತಂ ಭಗವತಾ ॥ ಕಿಮಿವ ನ ಕರೋತಿ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಇತಿ
ಅತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ಯಥಾ ಸರ್ವಗತಂ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾದಾಕಾಶಂ ನೋಪಲಿಪ್ಯತೇ ।
ಸರ್ವತ್ರಾವಸ್ಥಿತೋ ದೇಹೇ ತಥಾತ್ಮಾ ನೋಪಲಿಪ್ಯತೇ ॥ 13-32 ॥
ಯಥಾ ಸರ್ವಗತಂ ವ್ಯಾಪಿ ಅಪಿ ಸತ್ ಸೌಕ್ಷ್ಮ್ಯಾತ್ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭಾವಾತ್ ಆಕಾಶಂ ಖಂ
ನ ಉಪಲಿಪ್ಯತೇ ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ, ಸರ್ವತ್ರ ಅವಸ್ಥಿತಃ ದೇಹೇ ತಥಾ ಆತ್ಮಾ ನ
ಉಪಲಿಪ್ಯತೇ ॥ ಕಿಂಚ —
ಯಥಾ ಪ್ರಕಾಶಯತ್ಯೇಕಃ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಲೋಕಮಿಮಂ ರವಿಃ ।
ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಕ್ಷೇತ್ರೀ ತಥಾ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಭಾರತ ॥ 13-33 ॥
ಯಥಾ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಅವಭಾಸಯತಿ ಏಕಃ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಲೋಕಂ ಇಮಂ ರವಿಃ ಸವಿತಾ
ಆದಿತ್ಯಃ, ತಥಾ ತದ್ವತ್ ಮಹಾಭೂತಾದಿ ಧೃತ್ಯಂತಂ ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಏಕಃ ಸನ್
ಪ್ರಕಾಶಯತಿ । ಕಃ? ಕ್ಷೇತ್ರೀ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ರವಿದೃಷ್ಟಾಂತಃ ಅತ್ರ
ಆತ್ಮನಃ ಉಭಯಾರ್ಥೋಽಪಿ ಭವತಿ — ರವಿವತ್ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಏಕ ಏವ ಆತ್ಮಾ,
ಅಲೇಪಕಶ್ಚ ಇತಿ ॥ ಸಮಸ್ತಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಃ ಅಯಂ ಶ್ಲೋಕಃ —
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋರೇವಮಂತರಂ ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುಷಾ ।
ಭೂತಪ್ರಕೃತಿಮೋಕ್ಷಂ ಚ ಯೇ ವಿದುರ್ಯಾಂತಿ ತೇ ಪರಂ ॥ 13-34 ॥
ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋಃ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಯೋಃ ಏವಂ ಯಥಾಪ್ರದರ್ಶಿತಪ್ರಕಾರೇಣ
ಅಂತರಂ ಇತರೇತರವೈಲಕ್ಷಣ್ಯವಿಶೇಷಂ ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುಷಾ
ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯಪ್ರಸಾದೋಪದೇಶಜನಿತಂ ಆತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಿಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ಚಕ್ಷುಃ,
ತೇನ ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುಷಾ, ಭೂತಪ್ರಕೃತಿಮೋಕ್ಷಂ ಚ, ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಃ
ಅವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾ ಅವ್ಯಕ್ತಾಖ್ಯಾ, ತಸ್ಯಾಃ ಭೂತಪ್ರಕೃತೇಃ ಮೋಕ್ಷಣಂ
ಅಭಾವಗಮನಂ ಚ ಯೇ ವಿದುಃ ವಿಜಾನಂತಿ, ಯಾಂತಿ ಗಚ್ಛಂತಿ ತೇ ಪರಂ
ಪರಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ನ ಪುನಃ ದೇಹಂ ಆದದತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಸೂಪನಿಷತ್ಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ
ಶ್ರೀಕೃಷ್ನಾರ್ಜುನಸಂವಾದೇ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋಗೋ ನಾಮ ತ್ರಯೋದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥13 ॥
ಇತಿ
ಶ್ರೀಮದ್-ಪರಮಹಂಸ-ಪರಿವ್ರಾಜಕ-ಆಚಾರ್ಯ-ಪೂಜ್ಯಪಾದ-ಶ್ರೀಶಂಕರ-ಭಗವತಾ
ಕೃತೌ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ-ಭಾಷ್ಯೇ ಕ್ಷೇತ್ರ-ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ-ಯೋಗಃ ನಾಮ
ತ್ರಯೋದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
॥ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ ಶಾಂಕರ-ಭಾಷ್ಯಂ ॥ ॥ ಚತುರ್ದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
ಸರ್ವಂ ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನಂ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಾತ್ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ಉಕ್ತಂ । ತತ್
ಕಥಮಿತಿ, ತತ್ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ “ಪರಂ ಭೂಯಃ” ಇತ್ಯಾದಿಃ ಅಧ್ಯಾಯಃ
ಆರಭ್ಯತೇ । ಅಥವಾ, ಈಶ್ವರಪರತಂತ್ರಯೋಃ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಯೋಃ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ
ನ ತು ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಮಿವ ಸ್ವತಂತ್ರಯೋಃ ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಂ । ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥತ್ವಂ ಗುಣೇಷು
ಚ ಸಂಗಃ ಸಂಸಾರಕಾರಣಂ ಇತಿ ಉಕ್ತಂ । ಕಸ್ಮಿನ್ ಗುಣೇ ಕಥಂ ಸಂಗಃ? ಕೇ
ವಾ ಗುಣಾಃ? ಕಥಂ ವಾ ತೇ ಬಧ್ನಂತಿ ಇತಿ? ಗುಣೇಭ್ಯಶ್ಚ ಮೋಕ್ಷಣಂ ಕಥಂ
ಸ್ಯಾತ್? ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಚ ಲಕ್ಷಣಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ, ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಂ ಚ ಭಗವಾನ್ ಉವಾಚ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಪರಂ ಭೂಯಃ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಮುತ್ತಮಂ ।
ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮುನಯಃ ಸರ್ವೇ ಪರಾಂ ಸಿದ್ಧಿಮಿತೋ ಗತಾಃ ॥ 14-1 ॥
ಪರಂ ಜ್ಞಾನಂ ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ, ಭೂಯಃ ಪುನಃ
ಪೂರ್ವೇಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಧ್ಯಾಯೇಷು ಅಸಕೃತ್ ಉಕ್ತಮಪಿ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ।
ತಚ್ಚ ಪರಂ ಪರವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಕಿಂ ತತ್? ಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ
ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಉತ್ತಮಂ, ಉತ್ತಮಫಲತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಇತಿ ನ ಅಮಾನಿತ್ವಾದೀನಾಂ;
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ? ಯಜ್ಞಾದಿಜ್ಞೇಯವಸ್ತುವಿಷಯಾಣಾಂ ಇತಿ । ತಾನಿ ನ ಮೋಕ್ಷಾಯ, ಇದಂ ತು
ಮೋಕ್ಷಾಯ ಇತಿ ಪರೋತ್ತಮಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ತೌತಿ ಶ್ರೋತೃಬುದ್ಧಿರುಚ್ಯುತ್ಪಾದನಾರ್ಥಂ ।
ಯತ್ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಯತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಮುನಯಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಃ ಮನನಶೀಲಾಃ ಸರ್ವೇ
ಪರಾಂ ಸಿದ್ಧಿಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಾಂ ಇತಃ ಅಸ್ಮಾತ್ ದೇಹಬಂಧನಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ಗತಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ॥
ಅಸ್ಯಾಶ್ಚ ಸಿದ್ಧೇಃ ಐಕಾಂತಿಕತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಇದಂ ಜ್ಞಾನಮುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಮಮ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಮಾಗತಾಃ ।
ಸರ್ಗೇಽಪಿ ನೋಪಜಾಯಂತೇ ಪ್ರಲಯೇ ನ ವ್ಯಥಂತಿ ಚ ॥ 14-2 ॥
ಇದಂ ಜ್ಞಾನಂ ಯಥೋಕ್ತಮುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ, ಜ್ಞಾನಸಾಧನಂ ಅನುಷ್ಠಾಯ ಇತ್ಯೇತತ್, ಮಮ
ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಂ ಮತ್ಸ್ವರೂಪತಾಂ ಆಗತಾಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ತು
ಸಮಾನಧರ್ಮತಾ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಂ, ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇಶ್ವರಯೋಃ ಭೇದಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೇ ।
ಫಲವಾದಶ್ಚ ಅಯಂ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಉಚ್ಯತೇ । ಸರ್ಗೇಽಪಿ ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲೇಽಪಿ ನ
ಉಪಜಾಯಂತೇ । ನ ಉತ್ಪದ್ಯಂತೇ । ಪ್ರಲಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ವಿನಾಶಕಾಲೇ ನ ವ್ಯಥಂತಿ
ಚ ವ್ಯಥಾಂ ನ ಆಪದ್ಯಂತೇ, ನ ಚ್ಯವಂತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಯೋಗಃ
ಈದೃಶಃ ಭೂತಕಾರಣಂ ಇತ್ಯಾಹ —
ಮಮ ಯೋನಿರ್ಮಹದ್ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮಿನ್ಗರ್ಭಂ ದಧಾಮ್ಯಹಂ ।
ಸಂಭವಃ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ತತೋ ಭವತಿ ಭಾರತ ॥ 14-3 ॥
ಮಮ ಸ್ವಭೂತಾ ಮದೀಯಾ ಮಾಯಾ ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಯೋನಿಃ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ
ಕಾರಣಂ । ಸರ್ವಕಾರ್ಯೇಭ್ಯೋ ಮಹತ್ತ್ವಾತ್ ಭರಣಾಚ್ಚ ಸ್ವವಿಕಾರಾಣಾಂ ಮಹತ್
ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ಯೋನಿರೇವ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಿನ್ ಮಹತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯೋನೌ ಗರ್ಭಂ
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಸ್ಯ ಜನ್ಮನಃ ಬೀಜಂ ಸರ್ವಭೂತಜನ್ಮಕಾರಣಂ ಬೀಜಂ ದಧಾಮಿ
ನಿಕ್ಷಿಪಾಮಿ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪ್ರಕೃತಿದ್ವಯಶಕ್ತಿಮಾನ್ ಈಶ್ವರಃ ಅಹಂ,
ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಕರ್ಮೋಪಾಧಿಸ್ವರೂಪಾನುವಿಧಾಯಿನಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಕ್ಷೇತ್ರೇಣ ಸಂಯೋಜಯಾಮಿ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಭವಃ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋತ್ಪತ್ತಿದ್ವಾರೇಣ
ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ ಗರ್ಭಾಧಾನಾತ್ ಭವತಿ ಹೇ ಭಾರತ ॥
ಸರ್ವಯೋನಿಷು ಕೌಂತೇಯ ಮೂರ್ತಯಃ ಸಂಭವಂತಿ ಯಾಃ ।
ತಾಸಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಹದ್ಯೋನಿರಹಂ ಬೀಜಪ್ರದಃ ಪಿತಾ ॥ 14-4 ॥
ದೇವಪಿತೃಮನುಷ್ಯಪಶುಮೃಗಾದಿಸರ್ವಯೋನಿಷು ಕೌಂತೇಯ, ಮೂರ್ತಯಃ
ದೇಹಸಂಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಾಃ ಮೂರ್ಛಿತಾಂಗಾವಯವಾಃ ಮೂರ್ತಯಃ ಸಂಭವಂತಿ ಯಾಃ, ತಾಸಾಂ
ಮೂರ್ತೀನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಹತ್ ಸರ್ವಾವಸ್ಥಂ ಯೋನಿಃ ಕಾರಣಂ ಅಹಂ ಈಶ್ವರಃ ಬೀಜಪ್ರದಃ
ಗರ್ಭಾಧಾನಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ಪಿತಾ ॥ ಕೇ ಗುಣಾಃ ಕಥಂ ಬಧ್ನಂತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ —
ಸತ್ತ್ವಂ ರಜಸ್ತಮ ಇತಿ ಗುಣಾಃ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾಃ ।
ನಿಬಧ್ನಂತಿ ಮಹಾಬಾಹೋ ದೇಹೇ ದೇಹಿನಮವ್ಯಯಂ ॥ 14-5 ॥
ಸತ್ತ್ವಂ ರಜಃ ತಮಃ ಇತಿ ಏವನ್ನಾಮಾನಃ । ಗುಣಾಃ ಇತಿ ಪಾರಿಭಾಷಿಕಃ ಶಬ್ದಃ, ನ
ರೂಪಾದಿವತ್ ದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಿತಾಃ ಗುಣಾಃ । ನ ಚ ಗುಣಗುಣಿನೋಃ ಅನ್ಯತ್ವಮತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಗುಣಾ ಇವ ನಿತ್ಯಪರತಂತ್ರಾಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಪ್ರತಿ ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್
ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ನಿಬಧ್ನಂತೀವ । ತಂ ಆಸ್ಪದೀಕೃತ್ಯ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿಲಭಂತೇ ಇತಿ
ನಿಬಧ್ನಂತಿ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ । ತೇ ಚ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾಃ ಭಗವನ್ಮಾಯಾಸಂಭವಾಃ
ನಿಬಧ್ನಂತಿ ಇವ ಹೇ ಮಹಾಬಾಹೋ, ಮಹಾಂತೌ ಸಮರ್ಥತರೌ ಆಜಾನುಪ್ರಲಂಬೌ ಬಾಹೂ
ಯಸ್ಯ ಸಃ ಮಹಾಬಾಹುಃ, ಹೇ ಮಹಾಬಾಹೋ ದೇಹೇ ಶರೀರೇ ದೇಹಿನಂ ದೇಹವಂತಂ ಅವ್ಯಯಂ,
ಅವ್ಯಯತ್ವಂ ಚ ಉಕ್ತಂ “ಅನಾದಿತ್ವಾತ್” (ಭ. ಗೀ. 13-31) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕೇನ ।
ನನು “ದೇಹೀ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ” (ಭ. ಗೀ. 13-31) ಇತ್ಯುಕ್ತಂ । ತತ್ ಕಥಂ ಇಹ
ನಿಬಧ್ನಂತಿ ಇತಿ ಅನ್ಯಥಾ ಉಚ್ಯತೇ? ಪರಿಹೃತಂ ಅಸ್ಮಾಭಿಃ ಇವಶಬ್ದೇನ ನಿಬಧ್ನಂತಿ
ಇವ ಇತಿ ॥ ತತ್ರ ಸತ್ತ್ವಾದೀನಾಂ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯೈವ ತಾವತ್ ಲಕ್ಷಣಂ ಉಚ್ಯತೇ —
ತತ್ರ ಸತ್ತ್ವಂ ನಿರ್ಮಲತ್ವಾತ್ಪ್ರಕಾಶಕಮನಾಮಯಂ ।
ಸುಖಸಂಗೇನ ಬಧ್ನಾತಿ ಜ್ಞಾನಸಂಗೇನ ಚಾನಘ ॥ 14-6 ॥
ನಿರ್ಮಲತ್ವಾತ್ ಸ್ಫಟಿಕಮಣಿರಿವ ಪ್ರಕಾಶಕಂ ಅನಾಮಯಂ ನಿರುಪದ್ರವಂ
ಸತ್ತ್ವಂ ತನ್ನಿಬಧ್ನಾತಿ । ಕಥಂ? ಸುಖಸಂಗೇನ “ಸುಖೀ ಅಹಂ” ಇತಿ
ವಿಷಯಭೂತಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯ ವಿಷಯಿಣಿ ಆತ್ಮನಿ ಸಂಶ್ಲೇಷಾಪಾದನಂ ಮೃಷೈವ ಸುಖೇ
ಸಂಜನಂ ಇತಿ । ಸೈಷಾ ಅವಿದ್ಯಾ । ನ ಹಿ ವಿಷಯಧರ್ಮಃ ವಿಷಯಿಣಃ ಭವತಿ ।
ಇಚ್ಛಾದಿ ಚ ಧೃತ್ಯಂತಂ ಕ್ಷೇತ್ರಸ್ಯೈವ ವಿಷಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಃ ಇತಿ ಉಕ್ತಂ ಭಗವತಾ ।
ಅತಃ ಅವಿದ್ಯಯೈವ ಸ್ವಕೀಯಧರ್ಮಭೂತಯಾ ವಿಷಯವಿಷಯ್ಯವಿವೇಕಲಕ್ಷಣಯಾ
ಅಸ್ವಾತ್ಮಭೂತೇ ಸುಖೇ ಸಂಜಯತಿ ಇವ, ಆಸಕ್ತಮಿವ ಕರೋತಿ, ಅಸಂಗಂ ಸಕ್ತಮಿವ
ಕರೋತಿ, ಅಸುಖಿನಂ ಸುಖಿನಮಿವ । ತಥಾ ಜ್ಞಾನಸಂಗೇನ ಚ, ಜ್ಞಾನಮಿತಿ
ಸುಖಸಾಹಚರ್ಯಾತ್ ಕ್ಷೇತ್ರಸ್ಯೈವ ವಿಷಯಸ್ಯ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಧರ್ಮಃ, ನ ಆತ್ಮನಃ;
ಆತ್ಮಧರ್ಮತ್ವೇ ಸಂಗಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಬಂಧಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಸುಖೇ ಇವ ಜ್ಞಾನಾದೌ
ಸಂಗಃ ಮಂತವ್ಯಃ । ಹೇ ಅನಘ ಅವ್ಯಸನ ॥
ರಜೋ ರಾಗಾತ್ಮಕಂ ವಿದ್ಧಿ ತೃಷ್ಣಾಸಂಗಸಮುದ್ಭವಂ ।
ತನ್ನಿಬಧ್ನಾತಿ ಕೌಂತೇಯ ಕರ್ಮಸಂಗೇನ ದೇಹಿನಂ ॥ 14-7 ॥
ರಜಃ ರಾಗಾತ್ಮಕಂ ರಂಜನಾತ್ ರಾಗಃ ಗೈರಿಕಾದಿವದ್ರಾಗಾತ್ಮಕಂ ವಿದ್ಧಿ ಜಾನೀಹಿ ।
ತೃಷ್ಣಾಸಂಗಸಮುದ್ಭವಂ ತೃಷ್ಣಾ ಅಪ್ರಾಪ್ತಾಭಿಲಾಷಃ, ಆಸಂಗಃ ಪ್ರಾಪ್ತೇ
ವಿಷಯೇ ಮನಸಃ ಪ್ರೀತಿಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಶ್ಲೇಷಃ, ತೃಷ್ಣಾಸಂಗಯೋಃ ಸಮುದ್ಭವಂ
ತೃಷ್ಣಾಸಂಗಸಮುದ್ಭವಂ । ತನ್ನಿಬಧ್ನಾತಿ ತತ್ ರಜಃ ನಿಬಧ್ನಾತಿ ಕೌಂತೇಯ
ಕರ್ಮಸಂಗೇನ, ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥೇಷು ಕರ್ಮಸು ಸಂಜನಂ ತತ್ಪರತಾ
ಕರ್ಮಸಂಗಃ, ತೇನ ನಿಬಧ್ನಾತಿ ರಜಃ ದೇಹಿನಂ ॥
ತಮಸ್ತ್ವಜ್ಞಾನಜಂ ವಿದ್ಧಿ ಮೋಹನಂ ಸರ್ವದೇಹಿನಾಂ ।
ಪ್ರಮಾದಾಲಸ್ಯನಿದ್ರಾಭಿಸ್ತನ್ನಿಬಧ್ನಾತಿ ಭಾರತ ॥ 14-8 ॥
ತಮಃ ತೃತೀಯಃ ಗುಣಃ ಅಜ್ಞಾನಜಂ ಅಜ್ಞಾನಾತ್ ಜಾತಂ ಅಜ್ಞಾನಜಂ ವಿದ್ಧಿ
ಮೋಹನಂ ಮೋಹಕರಂ ಅವಿವೇಕಕರಂ ಸರ್ವದೇಹಿನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ದೇಹವತಾಂ ।
ಪ್ರಮಾದಾಲಸ್ಯನಿದ್ರಾಭಿಃ ಪ್ರಮಾದಶ್ಚ ಆಲಸ್ಯಂ ಚ ನಿದ್ರಾ ಚ ಪ್ರಮಾದಾಲಸ್ಯನಿದ್ರಾಃ
ತಾಭಿಃ ಪ್ರಮಾದಾಲಸ್ಯನಿದ್ರಾಭಿಃ ತತ್ ತಮಃ ನಿಬಧ್ನಾತಿ ಭಾರತ ॥ ಪುನಃ ಗುಣಾನಾಂ
ವ್ಯಾಪಾರಃ ಸಂಕ್ಷೇಪತಃ ಉಚ್ಯತೇ —
ಸತ್ತ್ವಂ ಸುಖೇ ಸಂಜಯತಿ ರಜಃ ಕರ್ಮಣಿ ಭಾರತ ।
ಜ್ಞಾನಮಾವೃತ್ಯ ತು ತಮಃ ಪ್ರಮಾದೇ ಸಂಜಯತ್ಯುತ ॥ 14-9 ॥
ಸತ್ತ್ವಂ ಸುಖೇ ಸಂಜಯತಿ ಸಂಶ್ಲೇಷಯತಿ, ರಜಃ ಕರ್ಮಣಿ ಹೇ ಭಾರತ ಸಂಜಯತಿ
ಇತಿ ಅನುವರ್ತತೇ । ಜ್ಞಾನಂ ಸತ್ತ್ವಕೃತಂ ವಿವೇಕಂ ಆವೃತ್ಯ ಆಚ್ಛಾದ್ಯ ತು ತಮಃ
ಸ್ವೇನ ಆವರಣಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಮಾದೇ ಸಂಜಯತಿ ಉತ ಪ್ರಮಾದಃ ನಾಮ ಪ್ರಾಪ್ತಕರ್ತವ್ಯಾಕರಣಂ ॥
ಉಕ್ತಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕದಾ ಕುರ್ವಂತಿ ಗುಣಾ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ —
ರಜಸ್ತಮಶ್ಚಾಭಿಭೂಯ ಸತ್ತ್ವಂ ಭವತಿ ಭಾರತ ।
ರಜಃ ಸತ್ತ್ವಂ ತಮಶ್ಚೈವ ತಮಃ ಸತ್ತ್ವಂ ರಜಸ್ತಥಾ ॥ 14-10 ॥
ರಜಃ ತಮಶ್ಚ ಉಭಾವಪಿ ಅಭಿಭೂಯ ಸತ್ತ್ವಂ ಭವತಿ ಉದ್ಭವತಿ ವರ್ಧತೇ ಯದಾ,
ತದಾ ಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಂ ಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಸುಖಾದಿ ಆರಭತೇ ಹೇ ಭಾರತ । ತಥಾ
ರಜೋಗುಣಃ ಸತ್ತ್ವಂ ತಮಶ್ಚ ಏವ ಉಭಾವಪಿ ಅಭಿಭೂಯ ವರ್ಧತೇ ಯದಾ, ತದಾ ಕರ್ಮ
ಕೃಷ್ಯಾದಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ಆರಭತೇ । ತಮ ಆಖ್ಯೋ ಗುಣಃ ಸತ್ತ್ವಂ ರಜಶ್ಚ ಉಭಾವಪಿ
ಅಭಿಭೂಯ ತಥೈವ ವರ್ಧತೇ ಯದಾ, ತದಾ ಜ್ಞಾನಾವರಣಾದಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ಆರಭತೇ ॥
ಯದಾ ಯೋ ಗುಣಃ ಉದ್ಭೂತಃ ಭವತಿ, ತದಾ ತಸ್ಯ ಕಿಂ ಲಿಂಗಮಿತಿ ಉಚ್ಯತೇ —
ಸರ್ವದ್ವಾರೇಷು ದೇಹೇಽಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕಾಶ ಉಪಜಾಯತೇ ।
ಜ್ಞಾನಂ ಯದಾ ತದಾ ವಿದ್ಯಾದ್ವಿವೃದ್ಧಂ ಸತ್ತ್ವಮಿತ್ಯುತ ॥ 14-11 ॥
ಸರ್ವದ್ವಾರೇಷು, ಆತ್ಮನಃ ಉಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಾಣಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರಣಾನಿ,
ತೇಷು ಸರ್ವದ್ವಾರೇಷು ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಬುದ್ಧೇಃ ವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಕಾಶಃ ದೇಹೇ ಅಸ್ಮಿನ್
ಉಪಜಾಯತೇ । ತದೇವ ಜ್ಞಾನಂ । ಯದಾ ಏವಂ ಪ್ರಕಾಶೋ ಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಃ ಉಪಜಾಯತೇ, ತದಾ
ಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾಶೇನ ಲಿಂಗೇನ ವಿದ್ಯಾತ್ ವಿವೃದ್ಧಂ ಉದ್ಭೂತಂ ಸತ್ತ್ವಂ ಇತಿ ಉತ ಅಪಿ ॥
ರಜಸಃ ಉದ್ಭೂತಸ್ಯ ಇದಂ ಚಿಹ್ನಂ —
ಲೋಭಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿರಾರಂಭಃ ಕರ್ಮಣಾಮಶಮಃ ಸ್ಪೃಹಾ ।
ರಜಸ್ಯೇತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ ವಿವೃದ್ಧೇ ಭರತರ್ಷಭ ॥ 14-12 ॥
ಲೋಭಃ ಪರದ್ರವ್ಯಾದಿತ್ಸಾ, ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರವರ್ತನಂ ಸಾಮಾನ್ಯಚೇಷ್ಟಾ, ಆರಂಭಃ;
ಕಸ್ಯ? ಕರ್ಮಣಾಂ । ಅಶಮಃ ಅನುಪಶಮಃ, ಹರ್ಷರಾಗಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಸ್ಪೃಹಾ
ಸರ್ವಸಾಮಾನ್ಯವಸ್ತುವಿಷಯಾ ತೃಷ್ಣಾ — ರಜಸಿ ಗುಣೇ ವಿವೃದ್ಧೇ ಏತಾನಿ ಲಿಂಗಾನಿ
ಜಾಯಂತೇ ಹೇ ಭರತರ್ಷಭ ॥
ಅಪ್ರಕಾಶೋಽಪ್ರವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಪ್ರಮಾದೋ ಮೋಹ ಏವ ಚ ।
ತಮಸ್ಯೇತಾನಿ ಜಾಯಂತೇ ವಿವೃದ್ಧೇ ಕುರುನಂದನ ॥ 14-13 ॥
ಅಪ್ರಕಾಶಃ ಅವಿವೇಕಃ, ಅತ್ಯಂತಂ ಅಪ್ರವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಃ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ
ಪ್ರಮಾದೋ ಮೋಹ ಏವ ಚ ಅವಿವೇಕಃ ಮೂಢತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಮಸಿ ಗುಣೇ ವಿವೃದ್ಧೇ
ಏತಾನಿ ಲಿಂಗಾನಿ ಜಾಯಂತೇ ಹೇ ಕುರುನಂದನ ॥ ಮರಣದ್ವಾರೇಣಾಪಿ ಯತ್ ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ,
ತದಪಿ ಸಂಗರಾಗಹೇತುಕಂ ಸರ್ವಂ ಗೌಣಮೇವ ಇತಿ ದರ್ಶಯನ್ ಆಹ —
ಯದಾ ಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರವೃದ್ಧೇ ತು ಪ್ರಲಯಂ ಯಾತಿ ದೇಹಭೃತ್ ।
ತದೋತ್ತಮವಿದಾಂ ಲೋಕಾನಮಲಾನ್ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ॥ 14-14 ॥
ಯದಾ ಸತ್ತ್ವೇ ಪ್ರವೃದ್ಧೇ ಉದ್ಭೂತೇ ತು ಪ್ರಲಯಂ ಮರಣಂ ಯಾತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ
ದೇಹಭೃತ್ ಆತ್ಮಾ, ತದಾ ಉತ್ತಮವಿದಾಂ ಮಹದಾದಿತತ್ತ್ವವಿದಾಂ ಇತ್ಯೇತತ್, ಲೋಕಾನ್ ಅಮಲಾನ್
ಮಲರಹಿತಾನ್ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಇತ್ಯೇತತ್ ॥
ರಜಸಿ ಪ್ರಲಯಂ ಗತ್ವಾ ಕರ್ಮಸಂಗಿಷು ಜಾಯತೇ ।
ತಥಾ ಪ್ರಲೀನಸ್ತಮಸಿ ಮೂಢಯೋನಿಷು ಜಾಯತೇ ॥ 14-15 ॥
ರಜಸಿ ಗುಣೇ ವಿವೃದ್ಧೇ ಪ್ರಲಯಂ ಮರಣಂ ಗತ್ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಕರ್ಮಸಂಗಿಷು
ಕರ್ಮಾಸಕ್ತಿಯುಕ್ತೇಷು ಮನುಷ್ಯೇಷು ಜಾಯತೇ । ತಥಾ ತದ್ವದೇವ ಪ್ರಲೀನಃ ಮೃತಃ
ತಮಸಿ ವಿವೃದ್ಧೇ ಮೂಢಯೋನಿಷು ಪಶ್ವಾದಿಯೋನಿಷು ಜಾಯತೇ ॥ ಅತೀತಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಸ್ಯೈವ
ಸಂಕ್ಷೇಪಃ ಉಚ್ಯತೇ —
ಕರ್ಮಣಃ ಸುಕೃತಸ್ಯಾಹುಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ನಿರ್ಮಲಂ ಫಲಂ ।
ರಜಸಸ್ತು ಫಲಂ ದುಃಖಮಜ್ಞಾನಂ ತಮಸಃ ಫಲಂ ॥ 14-16 ॥
ಕರ್ಮಣಃ ಸುಕೃತಸ್ಯ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಆಹುಃ ಶಿಷ್ಟಾಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಏವ
ನಿರ್ಮಲಂ ಫಲಂ ಇತಿ । ರಜಸಸ್ತು ಫಲಂ ದುಃಖಂ ರಾಜಸಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ,
ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಾತ್ ಫಲಂ ಅಪಿ ದುಃಖಂ ಏವ, ಕಾರಣಾನುರೂಪ್ಯಾತ್ ರಾಜಸಮೇವ । ತಥಾ
ಅಜ್ಞಾನಂ ತಮಸಃ ತಾಮಸಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಅಧರ್ಮಸ್ಯ ಪೂರ್ವವತ್ ॥ ಕಿಂಚ ಗುಣೇಭ್ಯೋ
ಭವತಿ —
ಸತ್ತ್ವಾತ್ಸಂಜಾಯತೇ ಜ್ಞಾನಂ ರಜಸೋ ಲೋಭ ಏವ ಚ ।
ಪ್ರಮಾದಮೋಹೌ ತಮಸೋ ಭವತೋಽಜ್ಞಾನಮೇವ ಚ ॥ 14-17 ॥
ಸತ್ತ್ವಾತ್ ಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಾತ್ ಸಂಜಾಯತೇ ಸಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ಜ್ಞಾನಂ, ರಜಸೋ ಲೋಭ ಏವ ಚ,
ಪ್ರಮಾದಮೋಹೌ ಚ ಉಭೌ ತಮಸೋ ಭವತಃ, ಅಜ್ಞಾನಮೇವ ಚ ಭವತಿ ॥ ಕಿಂಚ —
ಊರ್ಧ್ವಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ಸತ್ತ್ವಸ್ಥಾ ಮಧ್ಯೇ ತಿಷ್ಠಂತಿ ರಾಜಸಾಃ ।
ಜಘನ್ಯಗುಣವೃತ್ತಸ್ಥಾ ಅಧೋ ಗಚ್ಛಂತಿ ತಾಮಸಾಃ ॥ 14-18 ॥
ಊರ್ಧ್ವಂ ಗಚ್ಛಂತಿ ದೇವಲೋಕಾದಿಷು ಉತ್ಪದ್ಯಂತೇ ಸತ್ತ್ವಸ್ಥಾಃ ಸತ್ತ್ವಗುಣವೃತ್ತಸ್ಥಾಃ ।
ಮಧ್ಯೇ ತಿಷ್ಠಂತಿ ಮನುಷ್ಯೇಷು ಉತ್ಪದ್ಯಂತೇ ರಾಜಸಾಃ । ಜಘನ್ಯಗುಣವೃತ್ತಸ್ಥಾಃ
ಜಘನ್ಯಶ್ಚ ಅಸೌ ಗುಣಶ್ಚ ಜಘನ್ಯಗುಣಃ ತಮಃ, ತಸ್ಯ ವೃತ್ತಂ ನಿದ್ರಾಲಸ್ಯಾದಿ,
ತಸ್ಮಿನ್ ಸ್ಥಿತಾಃ ಜಘನ್ಯಗುಣವೃತ್ತಸ್ಥಾಃ ಮೂಢಾಃ ಅಧಃ ಗಚ್ಛಂತಿ ಪಶ್ವಾದಿಷು
ಉತ್ಪದ್ಯಂತೇ ತಾಮಸಾಃ ॥ ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥತ್ವರೂಪೇಣ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನೇನ
ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯೇಷು ಗುಣೇಷು ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕೇಷು “ಸುಖೀ ದುಃಖೀ
ಮೂಢಃ ಅಹಂ ಅಸ್ಮಿ” ಇತ್ಯೇವಂರೂಪಃ ಯಃ ಸಂಗಃ ತತ್ಕಾರಣಂ ಪುರುಷಸ್ಯ
ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಇತಿ ಸಮಾಸೇನ ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಯೇ ಯತ್
ಉಕ್ತಂ, ತತ್ ಇಹ “ಸತ್ತ್ವಂ ರಜಸ್ತಮ ಇತಿ ಗುಣಾಃ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾಃ”
(ಭ. ಗೀ. 14-5) ಇತಿ ಆರಭ್ಯ ಗುಣಸ್ವರೂಪಂ, ಗುಣವೃತ್ತಂ, ಸ್ವವೃತ್ತೇನ ಚ
ಗುಣಾನಾಂ ಬಂಧಕತ್ವಂ, ಗುಣವೃತ್ತನಿಬದ್ಧಸ್ಯ ಚ ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಾ ಗತಿಃ,
ಇತ್ಯೇತತ್ ಸರ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮೂಲಂ ಬಂಧಕಾರಣಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ಉಕ್ತ್ವಾ, ಅಧುನಾ
ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾನ್ಮೋಕ್ಷೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ ಇತ್ಯತ ಆಹ ಭಗವಾನ್ —
ನಾನ್ಯಂ ಗುಣೇಭ್ಯಃ ಕರ್ತಾರಂ ಯದಾ ದ್ರಷ್ಟಾನುಪಶ್ಯತಿ ।
ಗುಣೇಭ್ಯಶ್ಚ ಪರಂ ವೇತ್ತಿ ಮದ್ಭಾವಂ ಸೋಽಧಿಗಚ್ಛತಿ ॥ 14-19 ॥
ನ ಅನ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಕರಣವಿಷಯಾಕಾರಪರಿಣತೇಭ್ಯಃ ಗುಣೇಭ್ಯಃ ಕರ್ತಾರಂ ಅನ್ಯಂ ಯದಾ
ದ್ರಷ್ಟಾ ವಿದ್ವಾನ್ ಸನ್ ನ ಅನುಪಶ್ಯತಿ, ಗುಣಾ ಏವ ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಕರ್ತಾರಃ
ಇತ್ಯೇವಂ ಪಶ್ಯತಿ, ಗುಣೇಭ್ಯಶ್ಚ ಪರಂ ಗುಣವ್ಯಾಪಾರಸಾಕ್ಷಿಭೂತಂ ವೇತ್ತಿ, ಮದ್ಭಾವಂ
ಮಮ ಭಾವಂ ಸಃ ದ್ರಷ್ಟಾ ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ ॥ ಕಥಂ ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ —
ಗುಣಾನೇತಾನತೀತ್ಯ ತ್ರೀಂದೇಹೀ ದೇಹಸಮುದ್ಭವಾನ್ ।
ಜನ್ಮಮೃತ್ಯುಜರಾದುಃಖೈರ್ವಿಮುಕ್ತೋಽಮೃತಮಶ್ನುತೇ ॥ 14-20 ॥
ಗುಣಾನ್ ಏತಾನ್ ಯಥೋಕ್ತಾನ್ ಅತೀತ್ಯ ಜೀವನ್ನೇವ ಅತಿಕ್ರಮ್ಯ ಮಾಯೋಪಾಧಿಭೂತಾನ್ ತ್ರೀನ್ ದೇಹೀ
ದೇಹಸಮುದ್ಭವಾನ್ ದೇಹೋತ್ಪತ್ತಿಬೀಜಭೂತಾನ್ ಜನ್ಮಮೃತ್ಯುಜರಾದುಃಖೈಃ ಜನ್ಮ ಚ
ಮೃತ್ಯುಶ್ಚ ಜರಾ ಚ ದುಃಖಾನಿ ಚ ಜನ್ಮಮೃತ್ಯುಜರಾದುಃಖಾನಿ ತೈಃ ಜೀವನ್ನೇವ
ವಿಮುಕ್ತಃ ಸನ್ ವಿದ್ವಾನ್ ಅಮೃತಂ ಅಶ್ನುತೇ, ಏವಂ ಮದ್ಭಾವಂ ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಜೀವನ್ನೇವ ಗುಣಾನ್ ಅತೀತ್ಯ ಅಮೃತಂ ಅಶ್ನುತೇ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಬೀಜಂ ಪ್ರತಿಲಭ್ಯ,
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಕೈರ್ಲಿಂಗೈಸ್ತ್ರೀನ್ಗುಣಾನೇತಾನತೀತೋ ಭವತಿ ಪ್ರಭೋ ।
ಕಿಮಾಚಾರಃ ಕಥಂ ಚೈತಾಂಸ್ತ್ರೀನ್ಗುಣಾನತಿವರ್ತತೇ ॥ 14-21 ॥
ಕೈಃ ಲಿಂಗೈಃ ಚಿಹ್ನೈಃ ತ್ರೀನ್ ಏತಾನ್ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾನ್ ಗುಣಾನ್ ಅತೀತಃ ಅತಿಕ್ರಾಂತಃ
ಭವತಿ ಪ್ರಭೋ, ಕಿಮಾಚಾರಃ ಕಃ ಅಸ್ಯ ಆಚಾರಃ ಇತಿ ಕಿಮಾಚಾರಃ ಕಥಂ ಕೇನ ಚ
ಪ್ರಕಾರೇಣ ಏತಾನ್ ತ್ರೀನ್ ಗುಣಾನ್ ಅತಿವರ್ತತೇ ಅತೀತ್ಯ ವರ್ತತೇ ॥ ಗುಣಾತೀತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ
ಗುಣಾತೀತತ್ವೋಪಾಯಂ ಚ ಅರ್ಜುನೇನ ಪೃಷ್ಟಃ ಅಸ್ಮಿನ್ ಶ್ಲೋಕೇ ಪ್ರಶ್ನದ್ವಯಾರ್ಥಂ
ಪ್ರತಿವಚನಂ ಭಗವಾನ್ ಉವಾಚ । ಯತ್ ತಾವತ್ “ಕೈಃ ಲಿಂಗೈಃ ಯುಕ್ತೋ ಗುಣಾತೀತೋ
ಭವತಿ” ಇತಿ, ತತ್ ಶೃಣು —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಪ್ರಕಾಶಂ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಚ ಮೋಹಮೇವ ಚ ಪಾಂಡವ ।
ನ ದ್ವೇಷ್ಟಿ ಸಂಪ್ರವೃತ್ತಾನಿ ನ ನಿವೃತ್ತಾನಿ ಕಾಂಕ್ಷತಿ ॥ 14-22 ॥
ಪ್ರಕಾಶಂ ಚ ಸತ್ತ್ವಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಚ ರಜಃಕಾರ್ಯಂ ಮೋಹಮೇವ ಚ
ತಮಃಕಾರ್ಯಂ ಇತ್ಯೇತಾನಿ ನ ದ್ವೇಷ್ಟಿ ಸಂಪ್ರವೃತ್ತಾನಿ ಸಮ್ಯಗ್ವಿಷಯಭಾವೇನ
ಉದ್ಭೂತಾನಿ — “ಮಮ ತಾಮಸಃ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಜಾತಃ, ತೇನ ಅಹಂ ಮೂಢಃ; ತಥಾ
ರಾಜಸೀ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಮಮ ಉತ್ಪನ್ನಾ ದುಃಖಾತ್ಮಿಕಾ, ತೇನ ಅಹಂ ರಜಸಾ ಪ್ರವರ್ತಿತಃ
ಪ್ರಚಲಿತಃ ಸ್ವರೂಪಾತ್; ಕಷ್ಟಂ ಮಮ ವರ್ತತೇ ಯಃ ಅಯಂ ಮತ್ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಾತ್
ಭ್ರಂಶಃ; ತಥಾ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೋ ಗುಣಃ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಾ ಮಾಂ ವಿವೇಕಿತ್ವಂ ಆಪಾದಯನ್ ಸುಖೇ
ಚ ಸಂಜಯನ್ ಬಧ್ನಾತಿ” ಇತಿ ತಾನಿ ದ್ವೇಷ್ಟಿ ಅಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶಿತ್ವೇನ । ತತ್
ಏವಂ ಗುಣಾತೀತೋ ನ ದ್ವೇಷ್ಟಿ ಸಂಪ್ರವೃತ್ತಾನಿ । ಯಥಾ ಚ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾದಿಪುರುಷಃ
ಸತ್ತ್ವಾದಿಕಾರ್ಯಾಣಿ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಕಾಶ್ಯ ನಿವೃತ್ತಾನಿ ಕಾಂಕ್ಷತಿ, ನ ತಥಾ
ಗುಣಾತೀತೋ ನಿವೃತ್ತಾನಿ ಕಾಂಕ್ಷತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತತ್ ನ ಪರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ
ಲಿಂಗಂ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ? ಸ್ವಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮಾರ್ಥಮೇವ ಏತತ್ ಲಕ್ಷಣಂ ।
ನ ಹಿ ಸ್ವಾತ್ಮವಿಷಯಂ ದ್ವೇಷಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಂ ವಾ ಪರಃ ಪಶ್ಯತಿ ॥ ಅಥ ಇದಾನೀಂ
“ಗುಣಾತೀತಃ ಕಿಮಾಚಾರಃ?” ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಆಹ —
ಉದಾಸೀನವದಾಸೀನೋ ಗುಣೈರ್ಯೋ ನ ವಿಚಾಲ್ಯತೇ ।
ಗುಣಾ ವರ್ತಂತ ಇತ್ಯೇವ ಯೋಽವತಿಷ್ಠತಿ ನೇಂಗತೇ ॥ 14-23 ॥
ಉದಾಸೀನವತ್ ಯಥಾ ಉದಾಸೀನಃ ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಪಕ್ಷಂ ಭಜತೇ, ತಥಾ ಅಯಂ
ಗುಣಾತೀತತ್ವೋಪಾಯಮಾರ್ಗೇಽವಸ್ಥಿತಃ ಆಸೀನಃ ಆತ್ಮವಿತ್ ಗುಣೈಃ ಯಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸೀ ನ
ವಿಚಾಲ್ಯತೇ ವಿವೇಕದರ್ಶನಾವಸ್ಥಾತಃ । ತದೇತತ್ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ — ಗುಣಾಃ
ಕಾರ್ಯಕರಣವಿಷಯಾಕಾರಪರಿಣತಾಃ ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ವರ್ತಂತೇ ಇತಿ ಯಃ ಅವತಿಷ್ಠತಿ ।
ಛಂದೋಭಂಗಭಯಾತ್ ಪರಸ್ಮೈಪದಪ್ರಯೋಗಃ । ಯೋಽನುತಿಷ್ಠತೀತಿ ವಾ ಪಾಠಾಂತರಂ ।
ನ ಇಂಗತೇ ನ ಚಲತಿ, ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥ ಏವ ಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕಿಂಚ —
ಸಮದುಃಖಸುಖಃ ಸ್ವಸ್ಥಃ ಸಮಲೋಷ್ಟಾಶ್ಮಕಾಂಚನಃ ।
ತುಲ್ಯಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೋ ಧೀರಸ್ತುಲ್ಯನಿಂದಾತ್ಮಸಂಸ್ತುತಿಃ ॥ 14-24 ॥
ಸಮದುಃಖಸುಖಃ ಸಮೇ ದುಃಖಸುಖೇ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಸಮದುಃಖಸುಖಃ, ಸ್ವಸ್ಥಃ ಸ್ವೇ
ಆತ್ಮನಿ ಸ್ಥಿತಃ ಪ್ರಸನ್ನಃ, ಸಮಲೋಷ್ಟಾಶ್ಮಕಾಂಚನಃ ಲೋಷ್ಟಂ ಚ ಅಶ್ಮಾ ಚ
ಕಾಂಚನಂ ಚ ಲೋಷ್ಟಾಶ್ಮಕಾಂಚನಾನಿ ಸಮಾನಿ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಸಮಲೋಷ್ಟಾಶ್ಮಕಾಂಚನಃ,
ತುಲ್ಯಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಃ ಪ್ರಿಯಂ ಚ ಅಪ್ರಿಯಂ ಚ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ತುಲ್ಯೇ ಸಮೇ ಯಸ್ಯ
ಸೋಽಯಂ ತುಲ್ಯಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಃ, ಧೀರಃ ಧೀಮಾನ್, ತುಲ್ಯನಿಂದಾತ್ಮಸಂಸ್ತುತಿಃ ನಿಂದಾ ಚ
ಆತ್ಮಸಂಸ್ತುತಿಶ್ಚ ನಿಂದಾತ್ಮಸಂಸ್ತುತೀ, ತುಲ್ಯೇ ನಿಂದಾತ್ಮಸಂಸ್ತುತೀ ಯಸ್ಯ ಯತೇಃ ಸಃ
ತುಲ್ಯನಿಂದಾತ್ಮಸಂಸ್ತುತಿಃ ॥ ಕಿಂಚ —
ಮಾನಾಪಮಾನಯೋಸ್ತುಲ್ಯಸ್ತುಲ್ಯೋ ಮಿತ್ರಾರಿಪಕ್ಷಯೋಃ ।
ಸರ್ವಾರಂಭಪರಿತ್ಯಾಗೀ ಗುಣಾತೀತಃ ಸ ಉಚ್ಯತೇ ॥ 14-25 ॥
ಮಾನಾಪಮಾನಯೋಃ ತುಲ್ಯಃ ಸಮಃ ನಿರ್ವಿಕಾರಃ; ತುಲ್ಯಃ ಮಿತ್ರಾರಿಪಕ್ಷಯೋಃ,
ಯದ್ಯಪಿ ಉದಾಸೀನಾ ಭವಂತಿ ಕೇಚಿತ್ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ, ತಥಾಪಿ ಪರಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ
ಮಿತ್ರಾರಿಪಕ್ಷಯೋರಿವ ಭವಂತಿ ಇತಿ ತುಲ್ಯೋ ಮಿತ್ರಾರಿಪಕ್ಷಯೋಃ ಇತ್ಯಾಹ ।
ಸರ್ವಾರಂಭಪರಿತ್ಯಾಗೀ, ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಆರಭ್ಯಂತೇ ಇತಿ
ಆರಂಭಾಃ, ಸರ್ವಾನ್ ಆರಂಭಾನ್ ಪರಿತ್ಯಕ್ತುಂ ಶೀಲಂ ಅಸ್ಯ ಇತಿ ಸರ್ವಾರಂಭಪರಿತ್ಯಾಗೀ,
ದೇಹಧಾರಣಮಾತ್ರನಿಮಿತ್ತವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಸರ್ವಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗೀ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುಣಾತೀತಃ ಸಃ ಉಚ್ಯತೇ ॥ “ಉದಾಸೀನವತ್” (ಭ. ಗೀ. 14-23) ಇತ್ಯಾದಿ
“ಗುಣಾತೀತಃ ಸ ಉಚ್ಯತೇ” (ಭ. ಗೀ. 14-25)ಇತ್ಯೇತದಂತಂ ಉಕ್ತಂ ಯಾವತ್
ಯತ್ನಸಾಧ್ಯಂ ತಾವತ್ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಃ ಅನುಷ್ಠೇಯಂ ಗುಣಾತೀತತ್ವಸಾಧನಂ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ;
ಸ್ಥಿರೀಭೂತಂ ತು ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯಂ ಸತ್ ಗುಣಾತೀತಸ್ಯ ಯತೇಃ ಲಕ್ಷಣಂ ಭವತಿ ಇತಿ ।
ಅಧುನಾ“ಕಥಂ ಚ ತ್ರೀನ್ಗುಣಾನತಿವರ್ತತೇ?” (ಭ. ಗೀ. 14-21) ಇತ್ಯಸ್ಯ
ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಆಹ —
ಮಾಂ ಚ ಯೋಽವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ಭಕ್ತಿಯೋಗೇನ ಸೇವತೇ ।
ಸ ಗುಣಾನ್ಸಮತೀತ್ಯೈತಾನ್ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ॥ 14-26 ॥
ಮಾಂ ಚ ಈಶ್ವರಂ ನಾರಾಯಣಂ ಸರ್ವಭೂತಹೃದಯಾಶ್ರಿತಂ ಯೋ ಯತಿಃ ಕರ್ಮೀ ವಾ
ಅವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ನ ಕದಾಚಿತ್ ಯೋ ವ್ಯಭಿಚರತಿ ಭಕ್ತಿಯೋಗೇನ ಭಜನಂ ಭಕ್ತಿಃ
ಸೈವ ಯೋಗಃ ತೇನ ಭಕ್ತಿಯೋಗೇನ ಸೇವತೇ, ಸಃ ಗುಣಾನ್ ಸಮತೀತ್ಯ ಏತಾನ್ ಯಥೋಕ್ತಾನ್
ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾಯ, ಭವನಂ ಭೂಯಃ, ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಭವನಾಯ ಮೋಕ್ಷಾಯ
ಕಲ್ಪತೇ ಸಮರ್ಥೋ ಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಕುತ ಏತದಿತಿ ಉಚ್ಯತೇ —
ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಹಮಮೃತಸ್ಯಾವ್ಯಯಸ್ಯ ಚ ।
ಶಾಶ್ವತಸ್ಯ ಚ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯೈಕಾಂತಿಕಸ್ಯ ಚ ॥ 14-27 ॥
ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಅಹಂ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ಅಸ್ಮಿನ್ ಇತಿ
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಅಹಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ । ಕೀದೃಶಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ? ಅಮೃತಸ್ಯ ಅವಿನಾಶಿನಃ
ಅವ್ಯಯಸ್ಯ ಅವಿಕಾರಿಣಃ ಶಾಶ್ವತಸ್ಯ ಚ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಧರ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ
ಜ್ಞಾನಯೋಗಧರ್ಮಪ್ರಾಪ್ಯಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯ ಆನಂದರೂಪಸ್ಯ ಐಕಾಂತಿಕಸ್ಯ ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿಣಃ
ಅಮೃತಾದಿಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಪರಮಾನಂದರೂಪಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ,
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನೇನ ಪರಮಾತ್ಮತಯಾ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ತದೇತತ್ “ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾಯ
ಕಲ್ಪತೇ” (ಭ. ಗೀ. 14-26) ಇತಿ ಉಕ್ತಂ । ಯಯಾ ಚ ಈಶ್ವರಶಕ್ತ್ಯಾ
ಭಕ್ತಾನುಗ್ರಹಾದಿಪ್ರಯೋಜನಾಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಷ್ಠತೇ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ಸಾ ಶಕ್ತಿಃ
ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಅಹಂ, ಶಕ್ತಿಶಕ್ತಿಮತೋಃ ಅನನ್ಯತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅಥವಾ,
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ ಸವಿಕಲ್ಪಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಃ
ಅಹಮೇವ ನಾನ್ಯಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಆಶ್ರಯಃ । ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ? ಅಮೃತಸ್ಯ
ಅಮರಣಧರ್ಮಕಸ್ಯ ಅವ್ಯಯಸ್ಯ ವ್ಯಯರಹಿತಸ್ಯ । ಕಿಂಚ, ಶಾಶ್ವತಸ್ಯ ಚ
ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯ ತಜ್ಜನಿತಸ್ಯ ಐಕಾಂತಿಕಸ್ಯ
ಏಕಾಂತನಿಯತಸ್ಯ ಚ, “ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಅಹಂ” ಇತಿ ವರ್ತತೇ ॥
ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಸೂಪನಿಷತ್ಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ
ಶ್ರೀಕೃಷ್ನಾರ್ಜುನಸಂವಾದೇ ಗುಣತ್ರಯವಿಭಾಗಯೋಗೋ ನಾಮ ಚತುರ್ದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥14 ॥
ಇತಿ
ಶ್ರೀಮದ್-ಪರಮಹಂಸ-ಪರಿವ್ರಾಜಕ-ಆಚಾರ್ಯ-ಪೂಜ್ಯಪಾದ-ಶ್ರೀಶಂಕರ-ಭಗವತಾ
ಕೃತೌ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ-ಭಾಷ್ಯೇ ಗುಣ-ತ್ರಯ-ವಿಭಾಗ-ಯೋಗಃ ನಾಮ
ಚತುರ್ದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
॥ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ ಶಾಂಕರ-ಭಾಷ್ಯಂ ॥ ॥ ಪಂಚದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
ಯಸ್ಮಾತ್ ಮದಧೀನಂ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ಜ್ಞಾನಿನಾಂ ಚ ಜ್ಞಾನಫಲಂ, ಅತಃ
ಭಕ್ತಿಯೋಗೇನ ಮಾಂ ಯೇ ಸೇವಂತೇ ತೇ ಮಮ ಪ್ರಸಾದಾತ್ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತಿಕ್ರಮೇಣ ಗುಣಾತೀತಾಃ
ಮೋಕ್ಷಂ ಗಚ್ಛಂತಿ । ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಂ ಆತ್ಮನಃ ತತ್ತ್ವಮೇವ ಸಮ್ಯಕ್ ವಿಜಾನಂತಃ
ಇತಿ ಅತಃ ಭಗವಾನ್ ಅರ್ಜುನೇನ ಅಪೃಷ್ಟೋಽಪಿ ಆತ್ಮನಃ ತತ್ತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷುಃ ಉವಾಚ
“ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಂ” ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತತ್ರ ತಾವತ್ ವೃಕ್ಷರೂಪಕಕಲ್ಪನಯಾ
ವೈರಾಗ್ಯಹೇತೋಃ ಸಂಸಾರಸ್ವರೂಪಂ ವರ್ಣಯತಿ — ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ಹಿ ಸಂಸಾರಾತ್
ಭಗವತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಅಧಿಕಾರಃ, ನ ಅನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ॥
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಮಧಃಶಾಖಮಶ್ವತ್ಥಂ ಪ್ರಾಹುರವ್ಯಯಂ ।
ಛಂದಾಂಸಿ ಯಸ್ಯ ಪರ್ಣಾನಿ ಯಸ್ತಂ ವೇದ ಸ ವೇದವಿತ್ ॥ 15-1 ॥
ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಂ ಕಾಲತಃ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾತ್ ಕಾರಣತ್ವಾತ್ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ಮಹತ್ತ್ವಾಚ್ಚ
ಊರ್ಧ್ವಂ; ಉಚ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಮತ್, ತತ್ ಮೂಲಂ ಅಸ್ಯೇತಿ ಸೋಽಯಂ
ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಃ ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಃ । ಶ್ರುತೇಶ್ಚ — “ಊರ್ಧ್ವಮೂಲೋಽವಾಕ್ಶಾಖ
ಏಷೋಽಶ್ವತ್ಥಃ ಸನಾತನಃ” (ಕ. ಉ. 2-3-1)ಇತಿ । ಪುರಾಣೇ ಚ —
“ಅವ್ಯಕ್ತಮೂಲಪ್ರಭವಸ್ತಸ್ಯೈವಾನುಗ್ರಹೋತ್ಥಿತಃ । ಬುದ್ಧಿಸ್ಕಂಧಮಯಶ್ಚೈವ
ಇಂದ್ರಿಯಾಂತರಕೋಟರಃ ॥ ಮಹಾಭೂತವಿಶಾಖಶ್ಚ ವಿಷಯೈಃ ಪತ್ರವಾಂಸ್ತಥಾ ।
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಸುಪುಷ್ಪಶ್ಚ ಸುಖದುಃಖಫಲೋದಯಃ ॥ ಆಜೀವ್ಯಃ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ
ಬ್ರಹ್ಮವೃಕ್ಷಃ ಸನಾತನಃ । ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮವನಂ ಚೈವ ಬ್ರಹ್ಮಾಚರತಿ ನಿತ್ಯಶಃ ॥
ಏತಚ್ಛಿತ್ತ್ವಾ ಚ ಭಿತ್ತ್ವಾ ಚ ಜ್ಞಾನೇನ ಪರಮಾಸಿನಾ । ತತಶ್ಚಾತ್ಮರತಿಂ
ಪ್ರಾಪ್ಯ ತಸ್ಮಾನ್ನಾವರ್ತತೇ ಪುನಃ ॥” — ಇತ್ಯಾದಿ । ತಂ ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಂ ಸಂಸಾರಂ
ಮಾಯಾಮಯಂ ವೃಕ್ಷಂ ಅಧಃಶಾಖಂ ಮಹದಹಂಕಾರತನ್ಮಾತ್ರಾದಯಃ ಶಾಖಾ ಇವ ಅಸ್ಯ
ಅಧಃ ಭವಂತೀತಿ ಸೋಽಯಂ ಅಧಃಶಾಖಃ, ತಂ ಅಧಃಶಾಖಂ । ನ ಶ್ವೋಽಪಿ ಸ್ಥಾತಾ
ಇತಿ ಅಶ್ವತ್ಥಃ ತಂ ಕ್ಷಣಪ್ರಧ್ವಂಸಿನಂ ಅಶ್ವತ್ಥಂ ಪ್ರಾಹುಃ ಕಥಯಂತಿ ಅವ್ಯಯಂ
ಸಂಸಾರಮಾಯಾಯಾಃ ಅನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ ಸೋಽಯಂ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಃ ಅವ್ಯಯಃ,
ಅನಾದ್ಯಂತದೇಹಾದಿಸಂತಾನಾಶ್ರಯಃ ಹಿ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧಃ, ತಂ ಅವ್ಯಯಂ । ತಸ್ಯೈವ
ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಇದಂ ಅನ್ಯತ್ ವಿಶೇಷಣಂ — ಛಂದಾಂಸಿ ಯಸ್ಯ ಪರ್ಣಾನಿ,
ಛಂದಾಂಸಿ ಚ್ಛಾದನಾತ್ ಋಗ್ಯಜುಃಸಾಮಲಕ್ಷಣಾನಿ ಯಸ್ಯ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಸ್ಯ
ಪರ್ಣಾನೀವ ಪರ್ಣಾನಿ । ಯಥಾ ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಪರಿರಕ್ಷಣಾರ್ಥಾನಿ ಪರ್ಣಾನಿ, ತಥಾ ವೇದಾಃ
ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಪರಿರಕ್ಷಣಾರ್ಥಾಃ, ಧರ್ಮಾಧರ್ಮತದ್ಧೇತುಫಲಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ।
ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಂ ಸಮೂಲಂ ಯಃ ತಂ ವೇದ ಸಃ ವೇದವಿತ್,
ವೇದಾರ್ಥವಿತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಹಿ ಸಮೂಲಾತ್ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಾತ್ ಅಸ್ಮಾತ್ ಜ್ಞೇಯಃ
ಅನ್ಯಃ ಅಣುಮಾತ್ರೋಽಪಿ ಅವಶಿಷ್ಟಃ ಅಸ್ತಿ ಇತ್ಯತಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವೇದಾರ್ಥವಿದಿತಿ
ಸಮೂಲಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ಸ್ತೌತಿ ॥ ತಸ್ಯ ಏತಸ್ಯ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಅಪರಾ
ಅವಯವಕಲ್ಪನಾ ಉಚ್ಯತೇ —
ಅಧಶ್ಚೋರ್ಧ್ವಂ ಪ್ರಸೃತಾಸ್ತಸ್ಯ ಶಾಖಾ ಗುಣಪ್ರವೃದ್ಧಾ ವಿಷಯಪ್ರವಾಲಾಃ ।
ಅಧಶ್ಚ ಮೂಲಾನ್ಯನುಸಂತತಾನಿ ಕರ್ಮಾನುಬಂಧೀನಿ ಮನುಷ್ಯಲೋಕೇ ॥ 15-2 ॥
ಅಧಃ ಮನುಷ್ಯಾದಿಭ್ಯೋ ಯಾವತ್ ಸ್ಥಾವರಂ ಊರ್ಧ್ವಂ ಚ ಯಾವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ವಿಶ್ವಸೃಜೋ
ಧಾಮ ಇತ್ಯೇತದಂತಂ ಯಥಾಕರ್ಮ ಯಥಾಶ್ರುತಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಫಲಾನಿ, ತಸ್ಯ
ವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಶಾಖಾ ಇವ ಶಾಖಾಃ ಪ್ರಸೃತಾಃ ಪ್ರಗತಾಃ, ಗುಣಪ್ರವೃದ್ಧಾಃ
ಗುಣೈಃ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋಭಿಃ ಪ್ರವೃದ್ಧಾಃ ಸ್ಥೂಲೀಕೃತಾಃ ಉಪಾದಾನಭೂತೈಃ,
ವಿಷಯಪ್ರವಾಲಾಃ ವಿಷಯಾಃ ಶಬ್ದಾದಯಃ ಪ್ರವಾಲಾಃ ಇವ ದೇಹಾದಿಕರ್ಮಫಲೇಭ್ಯಃ
ಶಾಖಾಭ್ಯಃ ಅಂಕುರೀಭವಂತೀವ, ತೇನ ವಿಷಯಪ್ರವಾಲಾಃ ಶಾಖಾಃ ।
ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಸ್ಯ ಪರಮಮೂಲಂ ಉಪಾದಾನಕಾರಣಂ ಪೂರ್ವಂ ಉಕ್ತಂ । ಅಥ ಇದಾನೀಂ
ಕರ್ಮಫಲಜನಿತರಾಗದ್ವೇಷಾದಿವಾಸನಾಃ ಮೂಲಾನೀವ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿಕಾರಣಾನಿ
ಅವಾಂತರಭಾವೀನಿ ತಾನಿ ಅಧಶ್ಚ ದೇವಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಮೂಲಾನಿ ಅನುಸಂತತಾನಿ
ಅನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾನಿ ಕರ್ಮಾನುಬಂಧೀನಿ ಕರ್ಮ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಂ ಅನುಬಂಧಃ
ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿ, ಯೇಷಾಂ ಉದ್ಭೂತಿಂ ಅನು ಉದ್ಭವತಿ, ತಾನಿ ಕರ್ಮಾನುಬಂಧೀನಿ ಮನುಷ್ಯಲೋಕೇ
ವಿಶೇಷತಃ । ಅತ್ರ ಹಿ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ॥ ಯಸ್ತು ಅಯಂ
ವರ್ಣಿತಃ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಃ —
ನ ರೂಪಮಸ್ಯೇಹ ತಥೋಪಲಭ್ಯತೇ ನಾಂತೋ ನ ಚಾದಿರ್ನ ಚ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ।
ಅಶ್ವತ್ಥಮೇನಂ ಸುವಿರೂಢಮೂಲಮಸಂಗಶಸ್ತ್ರೇಣ ದೃಢೇನ ಛಿತ್ತ್ವಾ ॥ 15-3 ॥
ನ ರೂಪಂ ಅಸ್ಯ ಇಹ ಯಥಾ ಉಪವರ್ಣಿತಂ ತಥಾ ನೈವ ಉಪಲಭ್ಯತೇ,
ಸ್ವಪ್ನಮರೀಚ್ಯುದಕಮಾಯಾಗಂಧರ್ವನಗರಸಮತ್ವಾತ್; ದೃಷ್ಟನಷ್ಟಸ್ವರೂಪೋ ಹಿ ಸ
ಇತಿ ಅತ ಏವ ನ ಅಂತಃ ನ ಪರ್ಯಂತಃ ನಿಷ್ಠಾ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿರ್ವಾ ವಿದ್ಯತೇ । ತಥಾ ನ
ಚ ಆದಿಃ, “ಇತಃ ಆರಭ್ಯ ಅಯಂ ಪ್ರವೃತ್ತಃ” ಇತಿ ನ ಕೇನಚಿತ್ ಗಮ್ಯತೇ ।
ನ ಚ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಸ್ಥಿತಿಃ ಮಧ್ಯಂ ಅಸ್ಯ ನ ಕೇನಚಿತ್ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ।
ಅಶ್ವತ್ಥಂ ಏನಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಸುವಿರೂಢಮೂಲಂ ಸುಷ್ಠು ವಿರೂಢಾನಿ ವಿರೋಹಂ ಗತಾನಿ
ಸುದೃಢಾನಿ ಮೂಲಾನಿ ಯಸ್ಯ ತಂ ಏನಂ ಸುವಿರೂಢಮೂಲಂ, ಅಸಂಗಶಸ್ತ್ರೇಣ
ಅಸಂಗಃ ಪುತ್ರವಿತ್ತಲೋಕೈಷಣಾಭ್ಯಃ ವ್ಯುತ್ಥಾನಂ ತೇನ ಅಸಂಗಶಸ್ತ್ರೇಣ
ದೃಢೇನ ಪರಮಾತ್ಮಾಭಿಮುಖ್ಯನಿಶ್ಚಯದೃಢೀಕೃತೇನ ಪುನಃ ಪುನಃ
ವಿವೇಕಾಭ್ಯಾಸಾಶ್ಮನಿಶಿತೇನ ಚ್ಛಿತ್ವಾ ಸಂಸಾರವೃಕ್ಷಂ ಸಬೀಜಂ ಉದ್ಧೃತ್ಯ ॥
ತತಃ ಪದಂ ತತ್ಪರಿಮಾರ್ಗಿತವ್ಯಂ ಯಸ್ಮಿನ್ಗತಾ ನ ನಿವರ್ತಂತಿ ಭೂಯಃ ।
ತಮೇವ ಚಾದ್ಯಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ಯತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಸೃತಾ ಪುರಾಣೀ ॥ 15-4 ॥
ತತಃ ಪಶ್ಚಾತ್ ಯತ್ ಪದಂ ವೈಷ್ಣವಂ ತತ್ ಪರಿಮಾರ್ಗಿತವ್ಯಂ, ಪರಿಮಾರ್ಗಣಂ
ಅನ್ವೇಷಣಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಿನ್ ಪದೇ ಗತಾಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾಃ ನ ನಿವರ್ತಂತಿ
ನ ಆವರ್ತಂತೇ ಭೂಯಃ ಪುನಃ ಸಂಸಾರಾಯ । ಕಥಂ ಪರಿಮಾರ್ಗಿತವ್ಯಮಿತಿ ಆಹ —
ತಮೇವ ಚ ಯಃ ಪದಶಬ್ದೇನ ಉಕ್ತಃ ಆದ್ಯಂ ಆದೌ ಭವಂ ಆದ್ಯಂ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ
ಇತ್ಯೇವಂ ಪರಿಮಾರ್ಗಿತವ್ಯಂ ತಚ್ಛರಣತಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಃ ಅಸೌ ಪುರುಷಃ ಇತಿ,
ಉಚ್ಯತೇ — ಯತಃ ಯಸ್ಮಾತ್ ಪುರುಷಾತ್ ಸಂಸಾರಮಾಯಾವೃಕ್ಷಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಸೃತಾ
ನಿಃಸೃತಾ, ಐಂದ್ರಜಾಲಿಕಾದಿವ ಮಾಯಾ, ಪುರಾಣೀ ಚಿರಂತನೀ ॥ ಕಥಂಭೂತಾಃ ತತ್
ಪದಂ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ —
ನಿರ್ಮಾನಮೋಹಾ ಜಿತಸಂಗದೋಷಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮನಿತ್ಯಾ ವಿನಿವೃತ್ತಕಾಮಾಃ ।
ದ್ವಂದ್ವೈರ್ವಿಮುಕ್ತಾಃ ಸುಖದುಃಖಸಂಜ್ಞೈರ್ಗಚ್ಛಂತ್ಯಮೂಢಾಃ ಪದಮವ್ಯಯಂ ತತ್ ॥ 15-5 ॥
ನಿರ್ಮಾನಮೋಹಾಃ ಮಾನಶ್ಚ ಮೋಹಶ್ಚ ಮಾನಮೋಹೌ, ತೌ ನಿರ್ಗತೌ ಯೇಭ್ಯಃ ತೇ
ನಿರ್ಮಾನಮೋಹಾಃ ಮಾನಮೋಹವರ್ಜಿತಾಃ । ಜಿತಸಂಗದೋಷಾಃ ಸಂಗ ಏವ ದೋಷಃ
ಸಂಗದೋಷಃ, ಜಿತಃ ಸಂಗದೋಷಃ ಯೈಃ ತೇ ಜಿತಸಂಗದೋಷಾಃ । ಅಧ್ಯಾತ್ಮನಿತ್ಯಾಃ
ಪರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾಲೋಚನನಿತ್ಯಾಃ ತತ್ಪರಾಃ । ವಿನಿವೃತ್ತಕಾಮಾಃ ವಿಶೇಷತೋ ನಿರ್ಲೇಪೇನ
ನಿವೃತ್ತಾಃ ಕಾಮಾಃ ಯೇಷಾಂ ತೇ ವಿನಿವೃತ್ತಕಾಮಾಃ ಯತಯಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಃ ದ್ವಂದ್ವೈಃ
ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯಾದಿಭಿಃ ವಿಮುಕ್ತಾಃ ಸುಖದುಃಖಸಂಜ್ಞೈಃ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಾಃ ಗಚ್ಛಂತಿ ಅಮೂಢಾಃ
ಮೋಹವರ್ಜಿತಾಃ ಪದಂ ಅವ್ಯಯಂ ತತ್ ಯಥೋಕ್ತಂ ॥ ತದೇವ ಪದಂ ಪುನಃ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ —
ನ ತದ್ಭಾಸಯತೇ ಸೂರ್ಯೋ ನ ಶಶಾಂಕೋ ನ ಪಾವಕಃ ।
ಯದ್ಗತ್ವಾ ನ ನಿವರ್ತಂತೇ ತದ್ಧಾಮ ಪರಮಂ ಮಮ ॥ 15-6 ॥
ತತ್ ಧಾಮ ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಧಾಮ್ನಾ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ತತ್ ಧಾಮ ತೇಜೋರೂಪಂ ಪದಂ
ನ ಭಾಸಯತೇ ಸೂರ್ಯಃ ಆದಿತ್ಯಃ ಸರ್ವಾವಭಾಸನಶಕ್ತಿಮತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಸತಿ । ತಥಾ ನ
ಶಶಾಂಕಃ ಚಂದ್ರಃ, ನ ಪಾವಕಃ ನ ಅಗ್ನಿರಪಿ । ಯತ್ ಧಾಮ ವೈಷ್ಣವಂ ಪದಂ ಗತ್ವಾ
ಪ್ರಾಪ್ಯ ನ ನಿವರ್ತಂತೇ, ಯಚ್ಚ ಸೂರ್ಯಾದಿಃ ನ ಭಾಸಯತೇ, ತತ್ ಧಾಮ ಪದಂ ಪರಮಂ
ವಿಷ್ಣೋಃ ಮಮ ಪದಂ, ಯತ್ ಗತ್ವಾ ನ ನಿವರ್ತಂತೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ॥ ನನು ಸರ್ವಾ ಹಿ ಗತಿಃ
ಆಗತ್ಯಂತಾ, “ಸಂಯೋಗಾಃ ವಿಪ್ರಯೋಗಾಂತಾಃ” ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ । ಕಥಂ ಉಚ್ಯತೇ
“ತತ್ ಧಾಮ ಗತಾನಾಂ ನಾಸ್ತಿ ನಿವೃತ್ತಿಃ” ಇತಿ? ಶೃಣು ತತ್ರ ಕಾರಣಂ —
ಮಮೈವಾಂಶೋ ಜೀವಲೋಕೇ ಜೀವಭೂತಃ ಸನಾತನಃ ।
ಮನಃಷಷ್ಠಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥಾನಿ ಕರ್ಷತಿ ॥ 15-7 ॥
ಮಮೈವ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ನಾರಾಯಣಸ್ಯ, ಅಂಶಃ ಭಾಗಃ ಅವಯವಃ ಏಕದೇಶಃ ಇತಿ
ಅನರ್ಥಾಂತರಂ ಜಿವಲೋಕೇ ಜೀವಾನಾಂ ಲೋಕೇ ಸಂಸಾರೇ ಜೀವಭೂತಃ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಇತಿ
ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಸನಾತನಃ ಚಿರಂತನಃ; ಯಥಾ ಜಲಸೂರ್ಯಕಃ ಸೂರ್ಯಾಂಶಃ ಜಲನಿಮಿತ್ತಾಪಾಯೇ
ಸೂರ್ಯಮೇವ ಗತ್ವಾ ನ ನಿವರ್ತತೇ ಚ ತೇನೈವ ಆತ್ಮನಾ ಗಚ್ಛತಿ, ಏವಮೇವ; ಯಥಾ
ಘಟಾದ್ಯುಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ಘಟಾದ್ಯಾಕಾಶಃ ಆಕಾಶಾಂಶಃ ಸನ್ ಘಟಾದಿನಿಮಿತ್ತಾಪಾಯೇ
ಆಕಾಶಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನ ನಿವರ್ತತೇ । ಅತಃ ಉಪಪನ್ನಂ ಉಕ್ತಂ “ಯದ್ಗತ್ವಾ ನ
ನಿವರ್ತಂತೇ” (ಭ. ಗೀ. 15-6) ಇತಿ । ನನು ನಿರವಯವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ
ಕುತಃ ಅವಯವಃ ಏಕದೇಶಃ ಅಂಶಃ ಇತಿ? ಸಾವಯವತ್ವೇ ಚ ವಿನಾಶಪ್ರಸಂಗಃ
ಅವಯವವಿಭಾಗಾತ್ । ನೈಷ ದೋಷಃ, ಅವಿದ್ಯಾಕೃತೋಪಾಧಿಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಃ ಏಕದೇಶಃ
ಅಂಶ ಇವ ಕಲ್ಪಿತೋ ಯತಃ । ದರ್ಶಿತಶ್ಚ ಅಯಮರ್ಥಃ ಕ್ಷೇತ್ರಾಧ್ಯಾಯೇ ವಿಸ್ತರಶಃ ।
ಸ ಚ ಜೀವೋ ಮದಂಶತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತಃ ಕಥಂ ಸಂಸರತಿ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಿ ಚ ಇತಿ,
ಉಚ್ಯತೇ — ಮನಃಷಷ್ಠಾನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ಥಾನಿ ಸ್ವಸ್ಥಾನೇ
ಕರ್ಣಶಷ್ಕುಲ್ಯಾದೌ ಪ್ರಕೃತೌ ಸ್ಥಿತಾನಿ ಕರ್ಷತಿ ಆಕರ್ಷತಿ ॥ ಕಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ? —
ಶರೀರಂ ಯದವಾಪ್ನೋತಿ ಯಚ್ಚಾಪ್ಯುತ್ಕ್ರಾಮತೀಶ್ವರಃ ।
ಗೃಹೀತ್ವೈತಾನಿ ಸಂಯಾತಿ ವಾಯುರ್ಗಂಧಾನಿವಾಶಯಾತ್ ॥ 15-8 ॥
ಯಚ್ಚಾಪಿ ಯದಾ ಚಾಪಿ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಿ ಈಶ್ವರಃ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಸ್ವಾಮೀ ಜೀವಃ, ತದಾ
“ಕರ್ಷತಿ” ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಪಾದಃ ಅರ್ಥವಶಾತ್ ಪ್ರಾಥಮ್ಯೇನ
ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಯದಾ ಚ ಪೂರ್ವಸ್ಮಾತ್ ಶರೀರಾತ್ ಶರೀರಾಂತರಂ ಅವಾಪ್ನೋತಿ ತದಾ ಗೃಹೀತ್ವಾ
ಏತಾನಿ ಮನಃಷಷ್ಠಾನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸಂಯಾತಿ ಸಮ್ಯಕ್ ಯಾತಿ ಗಚ್ಛತಿ । ಕಿಮಿವ ಇತಿ,
ಆಹ — ವಾಯುಃ ಪವನಃ ಗಂಧಾನಿವ ಆಶಯಾತ್ ಪುಷ್ಪಾದೇಃ ॥ ಕಾನಿ ಪುನಃ ತಾನಿ —
ಶ್ರೋತ್ರಂ ಚಕ್ಷುಃ ಸ್ಪರ್ಶನಂ ಚ ರಸನಂ ಘ್ರಾಣಮೇವ ಚ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾಯ ಮನಶ್ಚಾಯಂ ವಿಷಯಾನುಪಸೇವತೇ ॥ 15-9 ॥
ಶ್ರೋತ್ರಂ ಚಕ್ಷುಃ ಸ್ಪರ್ಶನಂ ಚ ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯಂ ರಸನಂ ಘ್ರಾಣಮೇವ ಚ ಮನಶ್ಚ
ಷಷ್ಠಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಇಂದ್ರಿಯೇಣ ಸಹ, ಅಧಿಷ್ಠಾಯ ದೇಹಸ್ಥಃ ವಿಷಯಾನ್ ಶಬ್ದಾದೀನ್
ಉಪಸೇವತೇ ॥ ಏವಂ ದೇಹಗತಂ ದೇಹಾತ್ —
ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಂ ಸ್ಥಿತಂ ವಾಪಿ ಭುಂಜಾನಂ ವಾ ಗುಣಾನ್ವಿತಂ ।
ವಿಮೂಢಾ ನಾನುಪಶ್ಯಂತಿ ಪಶ್ಯಂತಿ ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುಷಃ ॥ 15-10 ॥
ಉತ್ಕ್ರಾಮಂತಂ ದೇಹಂ ಪೂರ್ವೋಪಾತ್ತಂ ಪರಿತ್ಯಜಂತಂ ಸ್ಥಿತಂ ವಾಪಿ ದೇಹೇ
ತಿಷ್ಠಂತಂ ಭುಂಜಾನಂ ವಾ ಶಬ್ದಾದೀಂಶ್ಚ ಉಪಲಭಮಾನಂ ಗುಣಾನ್ವಿತಂ
ಸುಖದುಃಖಮೋಹಾದ್ಯೈಃ ಗುಣೈಃ ಅನ್ವಿತಂ ಅನುಗತಂ ಸಂಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂಭೂತಮಪಿ ಏನಂ ಅತ್ಯಂತದರ್ಶನಗೋಚರಪ್ರಾಪ್ತಂ ವಿಮೂಢಾಃ
ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟವಿಷಯಭೋಗಬಲಾಕೃಷ್ಟಚೇತಸ್ತಯಾ ಅನೇಕಧಾ ಮೂಢಾಃ ನ
ಅನುಪಶ್ಯಂತಿ — ಅಹೋ ಕಷ್ಟಂ ವರ್ತತೇ ಇತಿ ಅನುಕ್ರೋಶತಿ ಚ ಭಗವಾನ್ — ಯೇ
ತು ಪುನಃ ಪ್ರಮಾಣಜನಿತಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುಷಃ ತೇ ಏನಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುಷಃ
ವಿವಿಕ್ತದೃಷ್ಟಯಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಯತಂತೋ ಯೋಗಿನಶ್ಚೈನಂ ಪಶ್ಯಂತ್ಯಾತ್ಮನ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ।
ಯತಂತೋಽಪ್ಯಕೃತಾತ್ಮಾನೋ ನೈನಂ ಪಶ್ಯಂತ್ಯಚೇತಸಃ ॥ 15-11 ॥
ಯತಂತಃ ಪ್ರಯತ್ನಂ ಕುರ್ವಂತಃ ಯೋಗಿನಶ್ಚ ಸಮಾಹಿತಚಿತ್ತಾಃ ಏನಂ ಪ್ರಕೃತಂ
ಆತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯಂತಿ “ಅಯಂ ಅಹಂ ಅಸ್ಮಿ” ಇತಿ ಉಪಲಭಂತೇ ಆತ್ಮನಿ
ಸ್ವಸ್ಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ಅವಸ್ಥಿತಂ । ಯತಂತೋಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಪ್ರಮಾಣೈಃ, ಅಕೃತಾತ್ಮಾನಃ
ಅಸಂಸ್ಕೃತಾತ್ಮಾನಃ ತಪಸಾ ಇಂದ್ರಿಯಜಯೇನ ಚ, ದುಶ್ಚರಿತಾತ್ ಅನುಪರತಾಃ,
ಅಶಾಂತದರ್ಪಾಃ, ಪ್ರಯತ್ನಂ ಕುರ್ವಂತೋಽಪಿ ನ ಏವಂ ಪಶ್ಯಂತಿ ಅಚೇತಸಃ ಅವಿವೇಕಿನಃ ॥
ಯತ್ ಪದಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಅವಭಾಸಕಮಪಿ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಕಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ನ ಅವಭಾಸಯತೇ,
ಯತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಾಶ್ಚ ಮುಮುಕ್ಷವಃ ಪುನಃ ಸಂಸಾರಾಭಿಮುಖಾಃ ನ ನಿವರ್ತಂತೇ, ಯಸ್ಯ
ಚ ಪದಸ್ಯ ಉಪಾಧಿಭೇದಂ ಅನುವಿಧೀಯಮಾನಾಃ ಜೀವಾಃ — ಘಟಾಕಾಶಾದಯಃ ಇವ
ಆಕಾಶಸ್ಯ — ಅಂಶಾಃ, ತಸ್ಯ ಪದಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಸ್ಪದತ್ವಂ
ಚ ವಿವಕ್ಷುಃ ಚತುರ್ಭಿಃ ಶ್ಲೋಕೈಃ ವಿಭೂತಿಸಂಕ್ಷೇಪಮಾಹ ಭಗವಾನ್ —
ಯದಾದಿತ್ಯಗತಂ ತೇಜೋ ಜಗದ್ಭಾಸಯತೇಽಖಿಲಂ ।
ಯಚ್ಚಂದ್ರಮಸಿ ಯಚ್ಚಾಗ್ನೌ ತತ್ತೇಜೋ ವಿದ್ಧಿ ಮಾಮಕಂ ॥ 15-12 ॥
ಯತ್ ಆದಿತ್ಯಗತಂ ಆದಿತ್ಯಾಶ್ರಯಂ । ಕಿಂ ತತ್? ತೇಜಃ ದೀಪ್ತಿಃ ಪ್ರಕಾಶಃ ಜಗತ್
ಭಾಸಯತೇ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಅಖಿಲಂ ಸಮಸ್ತಂ; ಯತ್ ಚಂದ್ರಮಸಿ ಶಶಭೃತಿ
ತೇಜಃ ಅವಭಾಸಕಂ ವರ್ತತೇ, ಯಚ್ಚ ಅಗ್ನೌ ಹುತವಹೇ, ತತ್ ತೇಜಃ ವಿದ್ಧಿ
ವಿಜಾನೀಹಿ ಮಾಮಕಂ ಮದೀಯಂ ಮಮ ವಿಷ್ಣೋಃ ತತ್ ಜ್ಯೋತಿಃ । ಅಥವಾ, ಆದಿತ್ಯಗತಂ
ತೇಜಃ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಜ್ಯೋತಿಃ, ಯಚ್ಚಂದ್ರಮಸಿ, ಯಚ್ಚ ಅಗ್ನೌ ವರ್ತತೇ ತತ್
ತೇಜಃ ವಿದ್ಧಿ ಮಾಮಕಂ ಮದೀಯಂ ಮಮ ವಿಷ್ಣೋಃ ತತ್ ಜ್ಯೋತಿಃ ॥ ನನು ಸ್ಥಾವರೇಷು
ಜಂಗಮೇಷು ಚ ತತ್ ಸಮಾನಂ ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಜ್ಯೋತಿಃ । ತತ್ರ ಕಥಂ ಇದಂ
ವಿಶೇಷಣಂ — “ಯದಾದಿತ್ಯಗತಂ” ಇತ್ಯಾದಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ,
ಸತ್ತ್ವಾಧಿಕ್ಯಾತ್ ಆವಿಸ್ತರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಆದಿತ್ಯಾದಿಷು ಹಿ ಸತ್ತ್ವಂ ಅತ್ಯಂತಪ್ರಕಾಶಂ
ಅತ್ಯಂತಭಾಸ್ವರಂ; ಅತಃ ತತ್ರೈವ ಆವಿಸ್ತರಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಇತಿ ತತ್ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ, ನ
ತು ತತ್ರೈವ ತತ್ ಅಧಿಕಮಿತಿ । ಯಥಾ ಹಿ ಶ್ಲೋಕೇ ತುಲ್ಯೇಽಪಿ ಮುಖಸಂಸ್ಥಾನೇ ನ
ಕಾಷ್ಠಕುಡ್ಯಾದೌ ಮುಖಂ ಆವಿರ್ಭವತಿ, ಆದರ್ಶಾದೌ ತು ಸ್ವಚ್ಛೇ ಸ್ವಚ್ಛತರೇ ಚ
ತಾರತಮ್ಯೇನ ಆವಿರ್ಭವತಿ; ತದ್ವತ್ ॥ ಕಿಂಚ —
ಗಾಮಾವಿಶ್ಯ ಚ ಭೂತಾನಿ ಧಾರಯಾಮ್ಯಹಮೋಜಸಾ ।
ಪುಷ್ಣಾಮಿ ಚೌಷಧೀಃ ಸರ್ವಾಃ ಸೋಮೋ ಭೂತ್ವಾ ರಸಾತ್ಮಕಃ ॥ 15-13 ॥
ಗಾಂ ಪೃಥಿವೀಂ ಆವಿಶ್ಯ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಧಾರಯಾಮಿ ಭೂತಾನಿ ಜಗತ್ ಅಹಂ ಓಜಸಾ ಬಲೇನ; ಯತ್
ಬಲಂ ಕಾಮರಾಗವಿವರ್ಜಿತಂ ಐಶ್ವರಂ ರೂಪಂ ಜಗದ್ವಿಧಾರಣಾಯ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಆವಿಷ್ಟಂ
ಯೇನ ಪೃಥಿವೀ ಗುರ್ವೀ ನ ಅಧಃ ಪತತಿ ನ ವಿದೀರ್ಯತೇ ಚ । ತಥಾ ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣಃ
— ”ಯೇನ ದ್ಯೌರುಗ್ರಾ ಪೃಥಿವೀ ಚ ದೃಢಾ” (ತೈ. ಸಂ. 4-1-8)
ಇತಿ, ”ಸ ದಾಧಾರ ಪೃಥಿವೀಂ” (ತೈ. ಸಂ. 4-1-8) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಚ ।
ಅತಃ ಗಾಮಾವಿಶ್ಯ ಚ ಭೂತಾನಿ ಚರಾಚರಾಣಿ ಧಾರಯಾಮಿ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮುಕ್ತಂ । ಕಿಂಚ,
ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಜಾತಾಃ ಓಷಧೀಃ ಸರ್ವಾಃ ವ್ರೀಹಿಯವಾದ್ಯಾಃ ಪುಷ್ಣಾಮಿ ಪುಷ್ಟಿಮತೀಃ
ರಸಸ್ವಾದುಮತೀಶ್ಚ ಕರೋಮಿ ಸೋಮೋ ಭೂತ್ವಾ ರಸಾತ್ಮಕಃ ಸೋಮಃ ಸನ್ ರಸಾತ್ಮಕಃ
ರಸಸ್ವಭಾವಃ । ಸರ್ವರಸಾನಾಂ ಆಕರಃ ಸೋಮಃ । ಸ ಹಿ ಸರ್ವರಸಾತ್ಮಕಃ ಸರ್ವಾಃ
ಓಷಧೀಃ ಸ್ವಾತ್ಮರಸಾನ್ ಅನುಪ್ರವೇಶ್ಯನ್ ಪುಷ್ಣಾತಿ ॥ ಕಿಂಚ —
ಅಹಂ ವೈಶ್ವಾನರೋ ಭೂತ್ವಾ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ದೇಹಮಾಶ್ರಿತಃ ।
ಪ್ರಾಣಾಪಾನಸಮಾಯುಕ್ತಃ ಪಚಾಮ್ಯನ್ನಂ ಚತುರ್ವಿಧಂ ॥ 15-14 ॥
ಅಹಮೇವ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಉದರಸ್ಥಃ ಅಗ್ನಿಃ ಭೂತ್ವಾ —
“ಅಯಮಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರೋ ಯೋಽಯಮಂತಃ ಪುರುಷೇ ಯೇನೇದಮನ್ನಂ ಪಚ್ಯತೇ”
(ಬೃ. ಉ. 5-9-1)ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ; ವೈಶ್ವಾನರಃ ಸನ್ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಪ್ರಾಣವತಾಂ ದೇಹಂ
ಆಶ್ರಿತಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಸಮಾಯುಕ್ತಃ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾಭ್ಯಾಂ ಸಮಾಯುಕ್ತಃ ಸಂಯುಕ್ತಃ
ಪಚಾಮಿ ಪಕ್ತಿಂ ಕರೋಮಿ ಅನ್ನಂ ಅಶನಂ ಚತುರ್ವಿಧಂ ಚತುಷ್ಪ್ರಕಾರಂ ಭೋಜ್ಯಂ
ಭಕ್ಷ್ಯಂ ಚೋಷ್ಯಂ ಲೇಹ್ಯಂ ಚ । “ಭೋಕ್ತಾ ವೈಶ್ವಾನರಃ ಅಗ್ನಿಃ, ಅಗ್ನೇಃ
ಭೋಜ್ಯಂ ಅನ್ನಂ ಸೋಮಃ, ತದೇತತ್ ಉಭಯಂ ಅಗ್ನೀಷೋಮೌ ಸರ್ವಂ” ಇತಿ ಪಶ್ಯತಃ
ಅನ್ನದೋಷಲೇಪಃ ನ ಭವತಿ ॥ ಕಿಂಚ —
ಸರ್ವಸ್ಯ ಚಾಹಂ ಹೃದಿ ಸನ್ನಿವಿಷ್ಟೋ ಮತ್ತಃ ಸ್ಮೃತಿರ್ಜ್ಞಾನಮಪೋಹನಂ ಚ ।
ವೇದೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈರಹಮೇವ ವೇದ್ಯೋ ವೇದಾಂತಕೃದ್ವೇದವಿದೇವ ಚಾಹಂ ॥ 15-15 ॥
ಸರ್ವಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಸ್ಯ ಅಹಂ ಆತ್ಮಾ ಸನ್ ಹೃದಿ ಬುದ್ಧೌ ಸನ್ನಿವಿಷ್ಟಃ । ಅತಃ
ಮತ್ತಃ ಆತ್ಮನಃ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಸ್ಮೃತಿಃ ಜ್ಞಾನಂ ತದಪೋಹನಂ ಚ ಅಪಗಮನಂ
ಚ; ಯೇಷಾಂ ಯಥಾ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಾನುರೋಧೇನ ಜ್ಞಾನಸ್ಮೃತೀ ಭವತಃ,
ತಥಾ ಪಾಪಕರ್ಮಣಾಂ ಪಾಪಕರ್ಮಾನುರೂಪೇಣ ಸ್ಮೃತಿಜ್ಞಾನಯೋಃ ಅಪೋಹನಂ ಚ ಅಪಾಯನಂ
ಅಪಗಮನಂ ಚ । ವೇದೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈಃ ಅಹಮೇವ ಪರಮಾತ್ಮಾ ವೇದ್ಯಃ ವೇದಿತವ್ಯಃ ।
ವೇದಾಂತಕೃತ್ ವೇದಾಂತಾರ್ಥಸಂಪ್ರದಾಯಕೃತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ವೇದವಿತ್ ವೇದಾರ್ಥವಿತ್ ಏವ
ಚ ಅಹಂ ॥ ಭಗವತಃ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ನಾರಾಯಣಾಖ್ಯಸ್ಯ ವಿಭೂತಿಸಂಕ್ಷೇಪಃ ಉಕ್ತಃ
ವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಧಿಕೃತಃ“ಯದಾದಿತ್ಯಗತಂ ತೇಜಃ” (ಭ. ಗೀ. 15-12)
ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಅಥ ಅಧುನಾ ತಸ್ಯೈವ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರೋಪಾಧಿಪ್ರವಿಭಕ್ತತಯಾ ನಿರುಪಾಧಿಕಸ್ಯ
ಕೇವಲಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪನಿರ್ದಿಧಾರಯಿಷಯಾ ಉತ್ತರೇ ಶ್ಲೋಕಾಃ ಆರಭ್ಯಂತೇ । ತತ್ರ ಸರ್ವಮೇವ
ಅತೀತಾನಾಗತಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಜಾತಂ ತ್ರಿಧಾ ರಾಶೀಕೃತ್ಯ ಆಹ —
ದ್ವಾವಿಮೌ ಪುರುಷೌ ಲೋಕೇ ಕ್ಷರಶ್ಚಾಕ್ಷರ ಏವ ಚ ।
ಕ್ಷರಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಕೂಟಸ್ಥೋಽಕ್ಷರ ಉಚ್ಯತೇ ॥ 15-16 ॥
ದ್ವೌ ಇಮೌ ಪೃಥಗ್ರಾಶೀಕೃತೌ ಪುರುಷೌ ಇತಿ ಉಚ್ಯೇತೇ ಲೋಕೇ ಸಂಸಾರೇ —
ಕ್ಷರಶ್ಚ ಕ್ಷರತೀತಿ ಕ್ಷರಃ ವಿನಾಶೀ ಇತಿ ಏಕೋ ರಾಶಿಃ; ಅಪರಃ ಪುರುಷಃ ಅಕ್ಷರಃ
ತದ್ವಿಪರೀತಃ, ಭಗವತಃ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಃ, ಕ್ಷರಾಖ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತಿಬೀಜಂ
ಅನೇಕಸಂಸಾರಿಜಂತುಕಾಮಕರ್ಮಾದಿಸಂಸ್ಕಾರಾಶ್ರಯಃ, ಅಕ್ಷರಃ ಪುರುಷಃ ಉಚ್ಯತೇ । ಕೌ
ತೌ ಪುರುಷೌ ಇತಿ ಆಹ ಸ್ವಯಮೇವ ಭಗವಾನ್ — ಕ್ಷರಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ, ಸಮಸ್ತಂ
ವಿಕಾರಜಾತಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕೂಟಸ್ಥಃ ಕೂಟಃ ರಾಶೀ ರಾಶಿರಿವ ಸ್ಥಿತಃ । ಅಥವಾ, ಕೂಟಃ
ಮಾಯಾ ವಂಚನಾ ಜಿಹ್ಮತಾ ಕುಟಿಲತಾ ಇತಿ ಪರ್ಯಾಯಾಃ, ಅನೇಕಮಾಯಾವಂಚನಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣ
ಸ್ಥಿತಃ ಕೂಟಸ್ಥಃ, ಸಂಸಾರಬೀಜಾನಂತ್ಯಾತ್ ನ ಕ್ಷರತಿ ಇತಿ ಅಕ್ಷರಃ ಉಚ್ಯತೇ ॥
ಆಭ್ಯಾಂ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರಾಭ್ಯಾಂ ಅನ್ಯಃ ವಿಲಕ್ಷಣಃ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರೋಪಾಧಿದ್ವಯದೋಷೇಣ
ಅಸ್ಪೃಷ್ಟಃ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಃ —
ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷಸ್ತ್ವನ್ಯಃ ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯುದಾಹೃತಃ ।
ಯೋ ಲೋಕತ್ರಯಮಾವಿಶ್ಯ ಬಿಭರ್ತ್ಯವ್ಯಯ ಈಶ್ವರಃ ॥ 15-17 ॥
ಉತ್ತಮಃ ಉತ್ಕೃಷ್ಟತಮಃ ಪುರುಷಸ್ತು ಅನ್ಯಃ ಅತ್ಯಂತವಿಲಕ್ಷಣಃ ಆಭ್ಯಾಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ
ಇತಿ ಪರಮಶ್ಚ ಅಸೌ ದೇಹಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಕೃತಾತ್ಮಭ್ಯಃ, ಆತ್ಮಾ ಚ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಚೇತನಃ, ಇತ್ಯತಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಇತಿ ಉದಾಹೃತಃ ಉಕ್ತಃ ವೇದಾಂತೇಷು । ಸ ಏವ
ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ಯಃ ಲೋಕತ್ರಯಂ ಭೂರ್ಭುವಃಸ್ವರಾಖ್ಯಂ ಸ್ವಕೀಯಯಾ ಚೈತನ್ಯಬಲಶಕ್ತ್ಯಾ
ಆವಿಶ್ಯ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಬಿಭರ್ತಿ ಸ್ವರೂಪಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ಬಿಭರ್ತಿ ಧಾರಯತಿ; ಅವ್ಯಯಃ
ನ ಅಸ್ಯ ವ್ಯಯಃ ವಿದ್ಯತೇ ಇತಿ ಅವ್ಯಯಃ । ಕಃ? ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ನಾರಾಯಣಾಖ್ಯಃ
ಈಶನಶೀಲಃ ॥ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಸ್ಯ ಈಶ್ವರಸ್ಯ “ಪುರುಷೋತ್ತಮಃ” ಇತ್ಯೇತತ್
ನಾಮ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ । ತಸ್ಯ ನಾಮನಿರ್ವಚನಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಅರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ನಾಮ್ನೋ ದರ್ಶಯನ್
“ನಿರತಿಶಯಃ ಅಹಂ ಈಶ್ವರಃ” ಇತಿ ಆತ್ಮಾನಂ ದರ್ಶಯತಿ ಭಗವಾನ್ —
ಯಸ್ಮಾತ್ಕ್ಷರಮತೀತೋಽಹಮಕ್ಷರಾದಪಿ ಚೋತ್ತಮಃ ।
ಅತೋಽಸ್ಮಿ ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ಪ್ರಥಿತಃ ಪುರುಷೋತ್ತಮಃ ॥ 15-18 ॥
ಯಸ್ಮಾತ್ ಕ್ಷರಂ ಅತೀತಃ ಅಹಂ ಸಂಸಾರಮಾಯಾವೃಕ್ಷಂ ಅಶ್ವತ್ಥಾಖ್ಯಂ ಅತಿಕ್ರಾಂತಃ ಅಹಂ
ಅಕ್ಷರಾದಪಿ ಸಂಸಾರಮಾಯಾರೂಪವೃಕ್ಷಬೀಜಭೂತಾದಪಿ ಚ ಉತ್ತಮಃ ಉತ್ಕೃಷ್ಟತಮಃ
ಊರ್ಧ್ವತಮೋ ವಾ, ಅತಃ ತಾಭ್ಯಾಂ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರಾಭ್ಯಾಂ ಉತ್ತಮತ್ವಾತ್ ಅಸ್ಮಿ ಲೋಕೇ
ವೇದೇ ಚ ಪ್ರಥಿತಃ ಪ್ರಖ್ಯಾತಃ । ಪುರುಷೋತ್ತಮಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಮಾಂ ಭಕ್ತಜನಾಃ
ವಿದುಃ । ಕವಯಃ ಕಾವ್ಯಾದಿಷು ಚ ಇದಂ ನಾಮ ನಿಬಧ್ನಂತಿ । ಪುರುಷೋತ್ತಮ
ಇತ್ಯನೇನಾಭಿಧಾನೇನಾಭಿಗೃಣಂತಿ ॥ ಅಥ ಇದಾನೀಂ ಯಥಾನಿರುಕ್ತಂ ಆತ್ಮಾನಂ ಯೋ ವೇದ,
ತಸ್ಯ ಇದಂ ಫಲಂ ಉಚ್ಯತೇ —
ಯೋ ಮಾಮೇವಮಸಮ್ಮೂಢೋ ಜಾನಾತಿ ಪುರುಷೋತ್ತಮಂ ।
ಸ ಸರ್ವವಿದ್ಭಜತಿ ಮಾಂ ಸರ್ವಭಾವೇನ ಭಾರತ ॥ 15-19 ॥
ಯಃ ಮಾಂ ಈಶ್ವರಂ ಯಥೋಕ್ತವಿಶೇಷಣಂ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಅಸಮ್ಮೂಢಃ
ಸಮ್ಮೋಹವರ್ಜಿತಃ ಸನ್ ಜಾನಾತಿ “ಅಯಂ ಅಹಂ ಅಸ್ಮಿ” ಇತಿ ಪುರುಷೋತ್ತಮಂ ಸಃ
ಸರ್ವವಿತ್ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಸರ್ವಂ ವೇತ್ತೀತಿ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಂ ಭಜತಿ ಮಾಂ
ಸರ್ವಭಾವೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮತಯಾ ಹೇ ಭಾರತ ॥ ಅಸ್ಮಿನ್ ಅಧ್ಯಾಯೇ ಭಗವತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ
ಮೋಕ್ಷಫಲಂ ಉಕ್ತ್ವಾ, ಅಥ ಇದಾನೀಂ ತತ್ ಸ್ತೌತಿ —
ಇತಿ ಗುಹ್ಯತಮಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿದಮುಕ್ತಂ ಮಯಾನಘ ।
ಏತದ್ಬುದ್ಧ್ವಾ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ಸ್ಯಾತ್ಕೃತಕೃತ್ಯಶ್ಚ ಭಾರತ ॥ 15-20 ॥
ಇತಿ ಏತತ್ ಗುಹ್ಯತಮಂ ಗೋಪ್ಯತಮಂ, ಅತ್ಯಂತರಹಸ್ಯಂ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಕಿಂ ತತ್? ಶಾಸ್ತ್ರಂ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಗೀತಾಖ್ಯಂ ಸಮಸ್ತಂ “ಶಾಸ್ತ್ರಂ” ಉಚ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ಅಯಮೇವ
ಅಧ್ಯಾಯಃ ಇಹ “ಶಾಸ್ತ್ರಂ” ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಕರಣಾತ್ । ಸರ್ವೋ
ಹಿ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ ಅಸ್ಮಿನ್ ಅಧ್ಯಾಯೇ ಸಮಾಸೇನ ಉಕ್ತಃ । ನ ಕೇವಲಂ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥ
ಏವ, ಕಿಂತು ಸರ್ವಶ್ಚ ವೇದಾರ್ಥಃ ಇಹ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಃ । “ಯಸ್ತಂ ವೇದ ಸ
ವೇದವಿತ್” (ಭ. ಗೀ. 15-1) “ವೇದೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈರಹಮೇವ ವೇದ್ಯಃ”
(ಭ. ಗೀ. 15-15) ಇತಿ ಚ ಉಕ್ತಂ । ಇದಂ ಉಕ್ತಂ ಕಥಿತಂ ಮಯಾ ಹೇ ಅನಘ
ಅಪಾಪ । ಏತತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಯಥಾದರ್ಶಿತಾರ್ಥಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ಸ್ಯಾತ್ ಭವೇತ್
ನ ಅನ್ಯಥಾ ಕೃತಕೃತ್ಯಶ್ಚ ಭಾರತ ಕೃತಂ ಕೃತ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಯೇನ ಸಃ
ಕೃತಕೃತ್ಯಃ; ವಿಶಿಷ್ಟಜನ್ಮಪ್ರಸೂತೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಯತ್ ಕರ್ತವ್ಯಂ ತತ್ ಸರ್ವಂ
ಭಗವತ್ತತ್ತ್ವೇ ವಿದಿತೇ ಕೃತಂ ಭವೇತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ; ನ ಚ ಅನ್ಯಥಾ ಕರ್ತವ್ಯಂ
ಪರಿಸಮಾಪ್ಯತೇ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । “ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮಾಖಿಲಂ ಪಾರ್ಥ
ಜ್ಞಾನೇ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯತೇ” (ಭ. ಗೀ. 4-33) ಇತಿ ಚ ಉಕ್ತಂ ।
”ಏತದ್ಧಿ ಜನ್ಮಸಾಮಗ್ರ್ಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ವಿಶೇಷತಃ । ಪ್ರಾಪ್ಯೈತತ್ಕೃತಕೃತ್ಯೋ
ಹಿ ದ್ವಿಜೋ ಭವತಿ ನಾನ್ಯಥಾ” (ಮನು. 12-93) ಇತಿ ಚ ಮಾನವಂ ವಚನಂ ।
ಯತಃ ಏತತ್ ಪರಮಾರ್ಥತತ್ತ್ವಂ ಮತ್ತಃ ಶ್ರುತವಾನ್ ಅಸಿ, ಅತಃ ಕೃತಾರ್ಥಃ ತ್ವಂ
ಭಾರತ ಇತಿ ॥
ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಸೂಪನಿಷತ್ಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ
ಶ್ರೀಕೃಷ್ನಾರ್ಜುನಸಂವಾದೇ ಪುರುಷೋತ್ತಮಯೋಗೋ ನಾಮ ಪಽಚದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥15 ॥
ಇತಿ
ಶ್ರೀಮದ್-ಪರಮಹಂಸ-ಪರಿವ್ರಾಜಕ-ಆಚಾರ್ಯ-ಪೂಜ್ಯಪಾದ-ಶ್ರೀಶಂಕರ-ಭಗವತಾ
ಕೃತೌ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ-ಭಾಷ್ಯೇ ಪುರುಷೋತ್ತಮ-ಯೋಗಃ ನಾಮ ಪಽಚದಶಃ
ಅಧ್ಯಾಯಃ ॥
॥ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ ಶಾಂಕರ-ಭಾಷ್ಯಂ ॥ ॥ ಷೋಡಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
ದೈವೀ ಆಸುರೀ ರಾಕ್ಷಸೀ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಿಣಾಂ ಪ್ರಕೃತಯಃ ನವಮೇ ಅಧ್ಯಾಯೇ ಸೂಚಿತಾಃ ।
ತಾಸಾಂ ವಿಸ್ತರೇಣ ಪ್ರದರ್ಶನಾಯ “ಅಭಯಂ ಸತ್ತ್ವಸಂಶುದ್ಧಿಃ”
ಇತ್ಯಾದಿಃ ಅಧ್ಯಾಯಃ ಆರಭ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಸಂಸಾರಮೋಕ್ಷಾಯ ದೈವೀ ಪ್ರಕೃತಿಃ,
ನಿಬಂಧಾಯ ಆಸುರೀ ರಾಕ್ಷಸೀ ಚ ಇತಿ ದೈವ್ಯಾಃ ಆದಾನಾಯ ಪ್ರದರ್ಶನಂ ಕ್ರಿಯತೇ,
ಇತರಯೋಃ ಪರಿವರ್ಜನಾಯ ಚ ॥
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಅಭಯಂ ಸತ್ತ್ವಸಂಶುದ್ಧಿರ್ಜ್ಞಾನಯೋಗವ್ಯವಸ್ಥಿತಿಃ ।
ದಾನಂ ದಮಶ್ಚ ಯಜ್ಞಶ್ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ತಪ ಆರ್ಜವಂ ॥ 16-1 ॥
ಅಭಯಂ ಅಭೀರುತಾ । ಸತ್ತ್ವಸಂಶುದ್ಧಿಃ ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಸಂಶುದ್ಧಿಃ
ಸಂವ್ಯವಹಾರೇಷು ಪರವಂಚನಾಮಾಯಾನೃತಾದಿಪರಿವರ್ಜನಂ ಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಭಾವೇನ
ವ್ಯವಹಾರಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಯೋಗವ್ಯವಸ್ಥಿತಿಃ ಜ್ಞಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರತಃ
ಆಚಾರ್ಯತಶ್ಚ ಆತ್ಮಾದಿಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಅವಗಮಃ, ಅವಗತಾನಾಂ ಇಂದ್ರಿಯಾದ್ಯುಪಸಂಹಾರೇಣ
ಏಕಾಗ್ರತಯಾ ಸ್ವಾತ್ಮಸಂವೇದ್ಯತಾಪಾದನಂ ಯೋಗಃ, ತಯೋಃ ಜ್ಞಾನಯೋಗಯೋಃ ವ್ಯಾವಸ್ಥಿತಿಃ
ವ್ಯವಸ್ಥಾನಂ ತನ್ನಿಷ್ಠತಾ । ಏಷಾ ಪ್ರಧಾನಾ ದೈವೀ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀ ಸಂಪತ್ । ಯತ್ರ
ಯೇಷಾಂ ಅಧಿಕೃತಾನಾಂ ಯಾ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಸಂಭವತಿ, ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀ ಸಾ ಉಚ್ಯತೇ । ದಾನಂ
ಯಥಾಶಕ್ತಿ ಸಂವಿಭಾಗಃ ಅನ್ನಾದೀನಾಂ । ದಮಶ್ಚ ಬಾಹ್ಯಕರಣಾನಾಂ ಉಪಶಮಃ;
ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಉಪಶಮಂ ಶಾಂತಿಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಯಜ್ಞಶ್ಚ ಶ್ರೌತಃ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಃ ।
ಸ್ಮಾರ್ತಶ್ಚ ದೇವಯಜ್ಞಾದಿಃ, ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಃ ಋಗ್ವೇದಾದ್ಯಧ್ಯಯನಂ ಅದೃಷ್ಟಾರ್ಥಂ ।
ತಪಃ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಶಾರೀರಾದಿ । ಆರ್ಜವಂ ಋಜುತ್ವಂ ಸರ್ವದಾ ॥ ಕಿಂಚ —
ಅಹಿಂಸಾ ಸತ್ಯಮಕ್ರೋಧಸ್ತ್ಯಾಗಃ ಶಾಂತಿರಪೈಶುನಂ ।
ದಯಾ ಭೂತೇಷ್ವಲೋಲುಪ್ತ್ವಂ ಮಾರ್ದವಂ ಹ್ರೀರಚಾಪಲಂ ॥ 16-2 ॥
ಅಹಿಂಸಾ ಅಹಿಂಸನಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಪೀಡಾವರ್ಜನಂ । ಸತ್ಯಂ ಅಪ್ರಿಯಾನೃತವರ್ಜಿತಂ
ಯಥಾಭೂತಾರ್ಥವಚನಂ । ಅಕ್ರೋಧಃ ಪರೈಃ ಆಕ್ರುಷ್ಟಸ್ಯ ಅಭಿಹತಸ್ಯ ವಾ
ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಕ್ರೋಧಸ್ಯ ಉಪಶಮನಂ । ತ್ಯಾಗಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಃ, ಪೂರ್ವಂ ದಾನಸ್ಯ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ ।
ಶಾಂತಿಃ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಉಪಶಮಃ । ಅಪೈಶುನಂ ಅಪಿಶುನತಾ; ಪರಸ್ಮೈ
ಪರರಂಧ್ರಪ್ರಕಟೀಕರಣಂ ಪೈಶುನಂ, ತದಭಾವಃ ಅಪೈಶುನಂ । ದಯಾ ಕೃಪಾ
ಭೂತೇಷು ದುಃಖಿತೇಷು । ಅಲೋಲುಪ್ತ್ವಂ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಷಯಸನ್ನಿಧೌ ಅವಿಕ್ರಿಯಾ ।
ಮಾರ್ದವಂ ಮೃದುತಾ ಅಕ್ರೌರ್ಯಂ । ಹ್ರೀಃ ಲಜ್ಜಾ । ಅಚಾಪಲಂ ಅಸತಿ ಪ್ರಯೋಜನೇ
ವಾಕ್ಪಾಣಿಪಾದಾದೀನಾಂ ಅವ್ಯಾಪಾರಯಿತೃತ್ವಂ ॥ ಕಿಂಚ —
ತೇಜಃ ಕ್ಷಮಾ ಧೃತಿಃ ಶೌಚಮದ್ರೋಹೋ ನಾತಿಮಾನಿತಾ ।
ಭವಂತಿ ಸಂಪದಂ ದೈವೀಮಭಿಜಾತಸ್ಯ ಭಾರತ ॥ 16-3 ॥
ತೇಜಃ ಪ್ರಾಗಲ್ಭ್ಯಂ ನ ತ್ವಗ್ಗತಾ ದೀಪ್ತಿಃ । ಕ್ಷಮಾ ಆಕ್ರುಷ್ಟಸ್ಯ ತಾಡಿತಸ್ಯ ವಾ
ಅಂತರ್ವಿಕ್ರಿಯಾನುತ್ಪತ್ತಿಃ, ಉತ್ಪನ್ನಾಯಾಂ ವಿಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಉಪಶಮನಂ ಅಕ್ರೋಧಃ ಇತಿ ಅವೋಚಾಮ ।
ಇತ್ಥಂ ಕ್ಷಮಾಯಾಃ ಅಕ್ರೋಧಸ್ಯ ಚ ವಿಶೇಷಃ । ಧೃತಿಃ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯೇಷು ಅವಸಾದಂ
ಪ್ರಾಪ್ತೇಷು ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧಕಃ ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಃ, ಯೇನ ಉತ್ತಂಭಿತಾನಿ
ಕರಣಾನಿ ದೇಹಶ್ಚ ನ ಅವಸೀದಂತಿ । ಶೌಚಂ ದ್ವಿವಿಧಂ ಮೃಜ್ಜಲಕೃತಂ
ಬಾಹ್ಯಂ ಆಭ್ಯಂತರಂ ಚ ಮನೋಬುದ್ಧ್ಯೋಃ ನೈರ್ಮಲ್ಯಂ ಮಾಯಾರಾಗಾದಿಕಾಲುಷ್ಯಾಭಾವಃ;
ಏವಂ ದ್ವಿವಿಧಂ ಶೌಚಂ । ಅದ್ರೋಹಃ ಪರಜಿಘಾಂಸಾಭಾವಃ ಅಹಿಂಸನಂ । ನಾತಿಮಾನಿತಾ
ಅತ್ಯರ್ಥಂ ಮಾನಃ ಅತಿಮಾನಃ, ಸಃ ಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯತೇ ಸಃ ಅತಿಮಾನೀ, ತದ್ಭಾವಃ ಅತಿಮಾನಿತಾ,
ತದಭಾವಃ ನಾತಿಮಾನಿತಾ ಆತ್ಮನಃ ಪೂಜ್ಯತಾತಿಶಯಭಾವನಾಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಭವಂತಿ
ಅಭಯಾದೀನಿ ಏತದಂತಾನಿ ಸಂಪದಂ ಅಭಿಜಾತಸ್ಯ । ಕಿಂವಿಶಿಷ್ಟಾಂ ಸಂಪದಂ? ದೈವೀಂ
ದೇವಾನಾಂ ಯಾ ಸಂಪತ್ ತಾಂ ಅಭಿಲಕ್ಷ್ಯ ಜಾತಸ್ಯ ದೇವವಿಭೂತ್ಯರ್ಹಸ್ಯ ಭಾವಿಕಲ್ಯಾಣಸ್ಯ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಹೇ ಭಾರತ ॥ ಅಥ ಇದಾನೀಂ ಆಸುರೀ ಸಂಪತ್ ಉಚ್ಯತೇ —
ದಂಭೋ ದರ್ಪೋಽತಿಮಾನಶ್ಚ ಕ್ರೋಧಃ ಪಾರುಷ್ಯಮೇವ ಚ ।
ಅಜ್ಞಾನಂ ಚಾಭಿಜಾತಸ್ಯ ಪಾರ್ಥ ಸಂಪದಮಾಸುರೀಂ ॥ 16-4 ॥
ದಂಭಃ ಧರ್ಮಧ್ವಜಿತ್ವಂ । ದರ್ಪಃ ವಿದ್ಯಾಧನಸ್ವಜನಾದಿನಿಮಿತ್ತಃ ಉತ್ಸೇಕಃ ।
ಅತಿಮಾನಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಃ । ಕ್ರೋಧಶ್ಚ । ಪಾರುಷ್ಯಮೇವ ಚ ಪರುಷವಚನಂ
— ಯಥಾ ಕಾಣಂ “ಚಕ್ಷುಷ್ಮಾನ್” ವಿರೂಪಂ “ರೂಪವಾನ್”
ಹೀನಾಭಿಜನಂ “ಉತ್ತಮಾಭಿಜನಃ” ಇತ್ಯಾದಿ । ಅಜ್ಞಾನಂ ಚ ಅವಿವೇಕಜ್ಞಾನಂ
ಕರ್ತವ್ಯಾಕರ್ತವ್ಯಾದಿವಿಷಯಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಃ । ಅಭಿಜಾತಸ್ಯ ಪಾರ್ಥ । ಕಿಂ
ಅಭಿಜಾತಸ್ಯೇತಿ, ಆಹ — ಸಂಪದಂ ಆಸುರೀಂ ಅಸುರಾಣಾಂ ಸಂಪತ್ ಆಸುರೀ ತಾಂ ಅಭಿಜಾತಸ್ಯ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಅನಯೋಃ ಸಂಪದೋಃ ಕಾರ್ಯಂ ಉಚ್ಯತೇ —
ದೈವೀ ಸಂಪದ್ವಿಮೋಕ್ಷಾಯ ನಿಬಂಧಾಯಾಸುರೀ ಮತಾ ।
ಮಾ ಶುಚಃ ಸಂಪದಂ ದೈವೀಮಭಿಜಾತೋಽಸಿ ಪಾಂಡವ ॥ 16-5 ॥
ದೈವೀ ಸಂಪತ್ ಯಾ, ಸಾ ವಿಮೋಕ್ಷಾಯ ಸಂಸಾರಬಂಧನಾತ್ । ನಿಬಂಧಾಯ ನಿಯತಃ
ಬಂಧಃ ನಿಬಂಧಃ ತದರ್ಥಂ ಆಸುರೀ ಸಂಪತ್ ಮತಾ ಅಭಿಪ್ರೇತಾ । ತಥಾ ರಾಕ್ಷಸೀ
ಚ । ತತ್ರ ಏವಂ ಉಕ್ತೇ ಸತಿ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ಅಂತರ್ಗತಂ ಭಾವಂ “ಕಿಂ ಅಹಂ
ಆಸುರಸಂಪದ್ಯುಕ್ತಃ? ಕಿಂ ವಾ ದೈವಸಂಪದ್ಯುಕ್ತಃ?” ಇತ್ಯೇವಂ ಆಲೋಚನಾರೂಪಂ
ಆಲಕ್ಷ್ಯ ಆಹ ಭಗವಾನ್ — ಮಾ ಶುಚಃ ಶೋಕಂ ಮಾ ಕಾರ್ಷೀಃ । ಸಂಪದಂ ದೈವೀಂ
ಅಭಿಜಾತಃ ಅಸಿ ಅಭಿಲಕ್ಷ್ಯ ಜಾತೋಽಸಿ, ಭಾವಿಕಲ್ಯಾಣಃ ತ್ವಂ ಅಸಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಹೇ
ಪಾಂಡವ ॥
ದ್ವೌ ಭೂತಸರ್ಗೌ ಲೋಕೇಽಸ್ಮಿಂದೈವ ಆಸುರ ಏವ ಚ ।
ದೈವೋ ವಿಸ್ತರಶಃ ಪ್ರೋಕ್ತ ಆಸುರಂ ಪಾರ್ಥ ಮೇ ಶೃಣು ॥ 16-6 ॥
ದ್ವೌ ದ್ವಿಸಂಖ್ಯಾಕೌ ಭೂತಸರ್ಗೌ ಭೂತಾನಾಂ ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಸರ್ಗೌ ಸೃಷ್ಟೀ ಭೂತಸರ್ಗೌ
ಸೃಜ್ಯೇತೇತಿ ಸರ್ಗೌ ಭೂತಾನ್ಯೇವ ಸೃಜ್ಯಮಾನಾನಿ ದೈವಾಸುರಸಂಪದ್ವಯಯುಕ್ತಾನಿ
ಇತಿ ದ್ವೌ ಭೂತಸರ್ಗೌ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ, “ದ್ವಯಾ ಹ ವೈ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾ
ದೇವಾಶ್ಚಾಸುರಾಶ್ಚ” (ಬೃ. ಉ. 1-3-1) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಲೋಕೇ ಅಸ್ಮಿನ್,
ಸಂಸಾರೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಸರ್ವೇಷಾಂ ದ್ವೈವಿಧ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಕೌ ತೌ ಭೂತಸರ್ಗೌ ಇತಿ,
ಉಚ್ಯತೇ — ಪ್ರಕೃತಾವೇವ ದೈವ ಆಸುರ ಏವ ಚ । ಉಕ್ತಯೋರೇವ ಪುನಃ ಅನುವಾದೇ
ಪ್ರಯೋಜನಂ ಆಹ — ದೈವಃ ಭೂತಸರ್ಗಃ “ಅಭಯಂ ಸತ್ತ್ವಸಂಶುದ್ಧಿಃ”
(ಭ. ಗೀ. 16-1) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಸ್ತರಶಃ ವಿಸ್ತರಪ್ರಕಾರೈಃ ಪ್ರೋಕ್ತಃ ಕಥಿತಃ, ನ ತು
ಆಸುರಃ ವಿಸ್ತರಶಃ; ಅತಃ ತತ್ಪರಿವರ್ಜನಾರ್ಥಂ ಆಸುರಂ ಪಾರ್ಥ, ಮೇ ಮಮ ವಚನಾತ್
ಉಚ್ಯಮಾನಂ ವಿಸ್ತರಶಃ ಶೃಣು ಅವಧಾರಯ ॥ ಆ ಅಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತೇಃ ಆಸುರೀ
ಸಂಪತ್ ಪ್ರಾಣಿವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಕರಣೇನ ಚ ಶಕ್ಯತೇ
ತಸ್ಯಾಃ ಪರಿವರ್ಜನಂ ಕರ್ತುಮಿತಿ —
ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಚ ನಿವೃತ್ತಿಂ ಚ ಜನಾ ನ ವಿದುರಾಸುರಾಃ ।
ನ ಶೌಚಂ ನಾಪಿ ಚಾಚಾರೋ ನ ಸತ್ಯಂ ತೇಷು ವಿದ್ಯತೇ ॥ 16-7 ॥
ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಚ ಪ್ರವರ್ತನಂ ಯಸ್ಮಿನ್ ಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನೇ ಕರ್ತವ್ಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ತಾಂ,
ನಿವೃತ್ತಿಂ ಚ ಏತದ್ವಿಪರೀತಾಂ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅನರ್ಥಹೇತೋಃ ನಿವರ್ತಿತವ್ಯಂ ಸಾ ನಿವೃತ್ತಿಃ
ತಾಂ ಚ, ಜನಾಃ ಆಸುರಾಃ ನ ವಿದುಃ ನ ಜಾನಂತಿ । ನ ಕೇವಲಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ
ಏವ ತೇ ನ ವಿದುಃ, ನ ಶೌಚಂ ನಾಪಿ ಚ ಆಚಾರಃ ನ ಸತ್ಯಂ ತೇಷು ವಿದ್ಯತೇ;
ಅಶೌಚಾಃ ಅನಾಚಾರಾಃ ಮಾಯಾವಿನಃ ಅನೃತವಾದಿನೋ ಹಿ ಆಸುರಾಃ ॥ ಕಿಂಚ —
ಅಸತ್ಯಮಪ್ರತಿಷ್ಠಂ ತೇ ಜಗದಾಹುರನೀಶ್ವರಂ ।
ಅಪರಸ್ಪರಸಂಭೂತಂ ಕಿಮನ್ಯತ್ಕಾಮಹೈತುಕಂ ॥ 16-8 ॥
ಅಸತ್ಯಂ ಯಥಾ ವಯಂ ಅನೃತಪ್ರಾಯಾಃ ತಥಾ ಇದಂ ಜಗತ್ ಸರ್ವಂ ಅಸತ್ಯಂ, ಅಪ್ರತಿಷ್ಠಂ
ಚ ನ ಅಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಅತಃ ಅಪ್ರತಿಷ್ಠಂ ಚ, ಇತಿ ತೇ ಆಸುರಾಃ
ಜನಾಃ ಜಗತ್ ಆಹುಃ, ಅನೀಶ್ವರಂ ನ ಚ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಸವ್ಯಪೇಕ್ಷಕಃ ಅಸ್ಯ ಶಾಸಿತಾ
ಈಶ್ವರಃ ವಿದ್ಯತೇ ಇತಿ ಅತಃ ಅನೀಶ್ವರಂ ಜಗತ್ ಆಹುಃ । ಕಿಂಚ, ಅಪರಸ್ಪರಸಂಭೂತಂ
ಕಾಮಪ್ರಯುಕ್ತಯೋಃ ಸ್ತ್ರೀಪುರುಷಯೋಃ ಅನ್ಯೋನ್ಯಸಂಯೋಗಾತ್ ಜಗತ್ ಸರ್ವಂ ಸಂಭೂತಂ ।
ಕಿಮನ್ಯತ್ ಕಾಮಹೈತುಕಂ ಕಾಮಹೇತುಕಮೇವ ಕಾಮಹೈತುಕಂ । ಕಿಮನ್ಯತ್ ಜಗತಃ
ಕಾರಣಂ? ನ ಕಿಂಚಿತ್ ಅದೃಷ್ಟಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದಿ ಕಾರಣಾಂತರಂ ವಿದ್ಯತೇ ಜಗತಃ
“ಕಾಮ ಏವ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಕಾರಣಂ” ಇತಿ ಲೋಕಾಯತಿಕದೃಷ್ಟಿಃ ಇಯಂ ॥
ಏತಾಂ ದೃಷ್ಟಿಮವಷ್ಟಭ್ಯ ನಷ್ಟಾತ್ಮಾನೋಽಲ್ಪಬುದ್ಧಯಃ ।
ಪ್ರಭವಂತ್ಯುಗ್ರಕರ್ಮಾಣಃ ಕ್ಷಯಾಯ ಜಗತೋಽಹಿತಾಃ ॥ 16-9 ॥
ಏತಾಂ ದೃಷ್ಟಿಂ ಅವಷ್ಟಭ್ಯ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ನಷ್ಟಾತ್ಮಾನಃ ನಷ್ಟಸ್ವಭಾವಾಃ
ವಿಭ್ರಷ್ಟಪರಲೋಕಸಾಧನಾಃ ಅಲ್ಪಬುದ್ಧಯಃ ವಿಷಯವಿಷಯಾ ಅಲ್ಪೈವ ಬುದ್ಧಿಃ
ಯೇಷಾಂ ತೇ ಅಲ್ಪಬುದ್ಧಯಃ ಪ್ರಭವಂತಿ ಉದ್ಭವಂತಿ ಉಗ್ರಕರ್ಮಾಣಃ ಕ್ರೂರಕರ್ಮಾಣಃ
ಹಿಂಸಾತ್ಮಕಾಃ । ಕ್ಷಯಾಯ ಜಗತಃ ಪ್ರಭವಂತಿ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಜಗತಃ ಅಹಿತಾಃ,
ಶತ್ರವಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ತೇ ಚ —
ಕಾಮಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ದುಷ್ಪೂರಂ ದಂಭಮಾನಮದಾನ್ವಿತಾಃ ।
ಮೋಹಾದ್ಗೃಹೀತ್ವಾಸದ್ಗ್ರಾಹಾನ್ಪ್ರವರ್ತಂತೇಽಶುಚಿವ್ರತಾಃ ॥ 16-10 ॥
ಕಾಮಂ ಇಚ್ಛಾವಿಶೇಷಂ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ಅವಷ್ಟಭ್ಯ ದುಷ್ಪೂರಂ ಅಶಕ್ಯಪೂರಣಂ
ದಂಭಮಾನಮದಾನ್ವಿತಾಃ ದಂಭಶ್ಚ ಮಾನಶ್ಚ ಮದಶ್ಚ ದಂಭಮಾನಮದಾಃ ತೈಃ
ಅನ್ವಿತಾಃ ದಂಭಮಾನಮದಾನ್ವಿತಾಃ ಮೋಹಾತ್ ಅವಿವೇಕತಃ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಉಪಾದಾಯ ಅಸದ್ಗ್ರಾಹಾನ್
ಅಶುಭನಿಶ್ಚಯಾನ್ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ ಲೋಕೇ ಅಶುಚಿವ್ರತಾಃ ಅಶುಚೀನಿ ವ್ರತಾನಿ ಯೇಷಾಂ
ತೇ ಅಶುಚಿವ್ರತಾಃ ॥ ಕಿಂಚ —
ಚಿಂತಾಮಪರಿಮೇಯಾಂ ಚ ಪ್ರಲಯಾಂತಾಮುಪಾಶ್ರಿತಾಃ ।
ಕಾಮೋಪಭೋಗಪರಮಾ ಏತಾವದಿತಿ ನಿಶ್ಚಿತಾಃ ॥ 16-11 ॥
ಚಿಂತಾಂ ಅಪರಿಮೇಯಾಂ ಚ, ನ ಪರಿಮಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ಯಸ್ಯಾಃ ಚಿಂತಾಯಾಃ ಇಯತ್ತಾ ಸಾ
ಅಪರಿಮೇಯಾ, ತಾಂ ಅಪರಿಮೇಯಾಂ, ಪ್ರಲಯಾಂತಾಂ ಮರಣಾಂತಾಂ ಉಪಾಶ್ರಿತಾಃ, ಸದಾ ಚಿಂತಾಪರಾಃ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾಮೋಪಭೋಗಪರಮಾಃ, ಕಾಮ್ಯಂತೇ ಇತಿ ಕಾಮಾಃ ವಿಷಯಾಃ ಶಬ್ದಾದಯಃ
ತದುಪಭೋಗಪರಮಾಃ “ಅಯಮೇವ ಪರಮಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ ಯಃ ಕಾಮೋಪಭೋಗಃ”
ಇತ್ಯೇವಂ ನಿಶ್ಚಿತಾತ್ಮಾನಃ, ಏತಾವತ್ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತಾಃ ॥
ಆಶಾಪಾಶಶತೈರ್ಬದ್ಧಾಃ ಕಾಮಕ್ರೋಧಪರಾಯಣಾಃ ।
ಈಹಂತೇ ಕಾಮಭೋಗಾರ್ಥಮನ್ಯಾಯೇನಾರ್ಥಸಂಚಯಾನ್ ॥ 16-12 ॥
ಆಶಾಪಾಶಶತೈಃ ಆಶಾ ಏವ ಪಾಶಾಃ ತಚ್ಛತೈಃ ಬದ್ಧಾಃ ನಿಯಂತ್ರಿತಾಃ ಸಂತಃ
ಸರ್ವತಃ ಆಕೃಷ್ಯಮಾಣಾಃ, ಕಾಮಕ್ರೋಧಪರಾಯಣಾಃ ಕಾಮಕ್ರೋಧೌ ಪರಂ ಅಯನಂ
ಆಶ್ರಯಃ ಯೇಷಾಂ ತೇ ಕಾಮಕ್ರೋಧಪರಾಯಣಾಃ, ಈಹಂತೇ ಚೇಷ್ಟಂತೇ ಕಾಮಭೋಗಾರ್ಥಂ
ಕಾಮಭೋಗಪ್ರಯೋಜನಾಯ ನ ಧರ್ಮಾರ್ಥಂ, ಅನ್ಯಾಯೇನ ಪರಸ್ವಾಪಹರಣಾದಿನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ;
ಕಿಂ? ಅರ್ಥಸಂಚಯಾನ್ ಅರ್ಥಪ್ರಚಯಾನ್ ॥ ಈದೃಶಶ್ಚ ತೇಷಾಂ ಅಭಿಪ್ರಾಯಃ —
ಇದಮದ್ಯ ಮಯಾ ಲಬ್ಧಮಿದಂ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯೇ ಮನೋರಥಂ ।
ಇದಮಸ್ತೀದಮಪಿ ಮೇ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಪುನರ್ಧನಂ ॥ 16-13 ॥
ಇದಂ ದ್ರವ್ಯಂ ಅದ್ಯ ಇದಾನೀಂ ಮಯಾ ಲಬ್ಧಂ । ಇದಂ ಚ ಅನ್ಯತ್ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯೇ ಮನೋರಥಂ
ಮನಸ್ತುಷ್ಟಿಕರಂ । ಇದಂ ಚ ಅಸ್ತಿ ಇದಮಪಿ ಮೇ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಆಗಾಮಿನಿ ಸಂವತ್ಸರೇ
ಪುನಃ ಧನಂ ತೇನ ಅಹಂ ಧನೀ ವಿಖ್ಯಾತಃ ಭವಿಷ್ಯಾಮಿ ಇತಿ ॥
ಅಸೌ ಮಯಾ ಹತಃ ಶತ್ರುರ್ಹನಿಷ್ಯೇ ಚಾಪರಾನಪಿ ।
ಈಶ್ವರೋಽಹಮಹಂ ಭೋಗೀ ಸಿದ್ಧೋಽಹಂ ಬಲವಾನ್ಸುಖೀ ॥ 16-14 ॥
ಅಸೌ ದೇವದತ್ತನಾಮಾ ಮಯಾ ಹತಃ ದುರ್ಜಯಃ ಶತ್ರುಃ । ಹನಿಷ್ಯೇ ಚ ಅಪರಾನ್ ಅನ್ಯಾನ್
ವರಾಕಾನ್ ಅಪಿ । ಕಿಂ ಏತೇ ಕರಿಷ್ಯಂತಿ ತಪಸ್ವಿನಃ; ಸರ್ವಥಾಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಮತ್ತುಲ್ಯಃ ।
ಕಥಂ? ಈಶ್ವರಃ ಅಹಂ, ಅಹಂ ಭೋಗೀ । ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೇಣ ಚ ಸಿದ್ಧಃ ಅಹಂ ಸಂಪನ್ನಃ
ಪುತ್ರೈಃ ನಪ್ತೃಭಿಃ, ನ ಕೇವಲಂ ಮಾನುಷಃ, ಬಲವಾನ್ ಸುಖೀ ಚ ಅಹಮೇವ; ಅನ್ಯೇ
ತು ಭೂಮಿಭಾರಾಯಾವಿತೀರ್ಣಾಃ ॥
ಆಢ್ಯೋಽಭಿಜನವಾನಸ್ಮಿ ಕೋಽನ್ಯೋಽಸ್ತಿ ಸದೃಶೋ ಮಯಾ ।
ಯಕ್ಷ್ಯೇ ದಾಸ್ಯಾಮಿ ಮೋದಿಷ್ಯ ಇತ್ಯಜ್ಞಾನವಿಮೋಹಿತಾಃ ॥ 16-15 ॥
ಆಢ್ಯಃ ಧನೇನ, ಅಭಿಜನವಾನ್ ಸಪ್ತಪುರುಷಂ ಶ್ರೋತ್ರಿಯತ್ವಾದಿಸಂಪನ್ನಃ —
ತೇನಾಪಿ ನ ಮಮ ತುಲ್ಯಃ ಅಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿತ್ । ಕಃ ಅನ್ಯಃ ಅಸ್ತಿ ಸದೃಶಃ ತುಲ್ಯಃ
ಮಯಾ? ಕಿಂಚ, ಯಕ್ಷ್ಯೇ ಯಾಗೇನಾಪಿ ಅನ್ಯಾನ್ ಅಭಿಭವಿಷ್ಯಾಮಿ, ದಾಸ್ಯಾಮಿ ನಟಾದಿಭ್ಯಃ,
ಮೋದಿಷ್ಯೇ ಹರ್ಷಂ ಚ ಅತಿಶಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಾಮಿ, ಇತಿ ಏವಂ ಅಜ್ಞಾನವಿಮೋಹಿತಾಃ ಅಜ್ಞಾನೇನ
ವಿಮೋಹಿತಾಃ ವಿವಿಧಂ ಅವಿವೇಕಭಾವಂ ಆಪನ್ನಾಃ ॥
ಅನೇಕಚಿತ್ತವಿಭ್ರಾಂತಾ ಮೋಹಜಾಲಸಮಾವೃತಾಃ ।
ಪ್ರಸಕ್ತಾಃ ಕಾಮಭೋಗೇಷು ಪತಂತಿ ನರಕೇಽಶುಚೌ ॥ 16-16 ॥
ಅನೇಕಚಿತ್ತವಿಭ್ರಾಂತಾಃ ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರೈಃ ಅನೇಕೈಃ ಚಿತ್ತೈಃ ವಿವಿಧಂ ಭ್ರಾಂತಾಃ
ಅನೇಕಚಿತ್ತವಿಭ್ರಾಂತಾಃ, ಮೋಹಜಾಲಸಮಾವೃತಾಃ ಮೋಹಃ ಅವಿವೇಕಃ ಅಜ್ಞಾನಂ ತದೇವ
ಜಾಲಮಿವ ಆವರಣಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್, ತೇನ ಸಮಾವೃತಾಃ । ಪ್ರಸಕ್ತಾಃ ಕಾಮಭೋಗೇಷು
ತತ್ರೈವ ನಿಷಣ್ಣಾಃ ಸಂತಃ ತೇನ ಉಪಚಿತಕಲ್ಮಷಾಃ ಪತಂತಿ ನರಕೇ ಅಶುಚೌ
ವೈತರಣ್ಯಾದೌ ॥
ಆತ್ಮಸಂಭಾವಿತಾಃ ಸ್ತಬ್ಧಾ ಧನಮಾನಮದಾನ್ವಿತಾಃ ।
ಯಜಂತೇ ನಾಮಯಜ್ಞೈಸ್ತೇ ದಂಭೇನಾವಿಧಿಪೂರ್ವಕಂ ॥ 16-17 ॥
ಆತ್ಮಸಂಭಾವಿತಾಃ ಸರ್ವಗುಣವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಆತ್ಮನೈವ ಸಂಭಾವಿತಾಃ ಆತ್ಮಸಂಭಾವಿತಾಃ,
ನ ಸಾಧುಭಿಃ । ಸ್ತಬ್ಧಾಃ ಅಪ್ರಣತಾತ್ಮಾನಃ । ಧನಮಾನಮದಾನ್ವಿತಾಃ ಧನನಿಮಿತ್ತಃ
ಮಾನಃ ಮದಶ್ಚ, ತಾಭ್ಯಾಂ ಧನಮಾನಮದಾಭ್ಯಾಂ ಅನ್ವಿತಾಃ । ಯಜಂತೇ ನಾಮಯಜ್ಞೈಃ
ನಾಮಮಾತ್ರೈಃ ಯಜ್ಞೈಃ ತೇ ದಂಭೇನ ಧರ್ಮಧ್ವಜಿತಯಾ ಅವಿಧಿಪೂರ್ವಕಂ
ವಿಧಿವಿಹಿತಾಂಗೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾರಹಿತಂ ॥
ಅಹಂಕಾರಂ ಬಲಂ ದರ್ಪಂ ಕಾಮಂ ಕ್ರೋಧಂ ಚ ಸಂಶ್ರಿತಾಃ ।
ಮಾಮಾತ್ಮಪರದೇಹೇಷು ಪ್ರದ್ವಿಷಂತೋಽಭ್ಯಸೂಯಕಾಃ ॥ 16-18 ॥
ಅಹಂಕಾರಂ ಅಹಂಕರಣಂ ಅಹಂಕಾರಃ, ವಿದ್ಯಮಾನೈಃ ಅವಿದ್ಯಮಾನೈಶ್ಚ ಗುಣೈಃ ಆತ್ಮನಿ
ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತೈಃ “ವಿಶಿಷ್ಟಮಾತ್ಮಾನಮಹಂ” ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ, ಸಃ ಅಹಂಕಾರಃ
ಅವಿದ್ಯಾಖ್ಯಃ ಕಷ್ಟತಮಃ, ಸರ್ವದೋಷಾಣಾಂ ಮೂಲಂ ಸರ್ವಾನರ್ಥಪ್ರವೃತ್ತೀನಾಂ ಚ,
ತಂ । ತಥಾ ಬಲಂ ಪರಾಭಿಭವನಿಮಿತ್ತಂ ಕಾಮರಾಗಾನ್ವಿತಂ । ದರ್ಪಂ ದರ್ಪೋ ನಾಮ
ಯಸ್ಯ ಉದ್ಭವೇ ಧರ್ಮಂ ಅತಿಕ್ರಾಮತಿ ಸಃ ಅಯಂ ಅಂತಃಕರಣಾಶ್ರಯಃ ದೋಷವಿಶೇಷಃ ।
ಕಾಮಂ ಸ್ತ್ರ್ಯಾದಿವಿಷಯಂ । ಕ್ರೋಧಂ ಅನಿಷ್ಟವಿಷಯಂ । ಏತಾನ್ ಅನ್ಯಾಂಶ್ಚ ಮಹತೋ
ದೋಷಾನ್ ಸಂಶ್ರಿತಾಃ । ಕಿಂಚ ತೇ ಮಾಂ ಈಶ್ವರಂ ಆತ್ಮಪರದೇಹೇಷು ಸ್ವದೇಹೇ ಪರದೇಹೇಷು
ಚ ತದ್ಬುದ್ಧಿಕರ್ಮಸಾಕ್ಷಿಭೂತಂ ಮಾಂ ಪ್ರದ್ವಿಷಂತಃ, ಮಚ್ಛಾಸನಾತಿವರ್ತಿತ್ವಂ
ಪ್ರದ್ವೇಷಃ, ತಂ ಕುರ್ವಂತಃ ಅಭ್ಯಸೂಯಕಾಃ ಸನ್ಮಾರ್ಗಸ್ಥಾನಾಂ ಗುಣೇಷು ಅಸಹಮಾನಾಃ ॥
ತಾನಹಂ ದ್ವಿಷತಃ ಕ್ರೂರಾನ್ಸಂಸಾರೇಷು ನರಾಧಮಾನ್ ।
ಕ್ಷಿಪಾಮ್ಯಜಸ್ರಮಶುಭಾನಾಸುರೀಷ್ವೇವ ಯೋನಿಷು ॥ 16-19 ॥
ತಾನ್ ಅಹಂ ಸನ್ಮಾರ್ಗಪ್ರತಿಪಕ್ಷಭೂತಾನ್ ಸಾಧುದ್ವೇಷಿಣಃ ದ್ವಿಷತಶ್ಚ ಮಾಂ ಕ್ರೂರಾನ್
ಸಂಸಾರೇಷು ಏವ ಅನೇಕನರಕಸಂಸರಣಮಾರ್ಗೇಷು ನರಾಧಮಾನ್ ಅಧರ್ಮದೋಷವತ್ತ್ವಾತ್
ಕ್ಷಿಪಾಮಿ ಪ್ರಕ್ಷಿಪಾಮಿ ಅಜಸ್ರಂ ಸಂತತಂ ಅಶುಭಾನ್ ಅಶುಭಕರ್ಮಕಾರಿಣಃ
ಆಸುರೀಷ್ವೇವ ಕ್ರೂರಕರ್ಮಪ್ರಾಯಾಸು ವ್ಯಾಘ್ರಸಿಂಹಾದಿಯೋನಿಷು “ಕ್ಷಿಪಾಮಿ”
ಇತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧಃ ॥
ಆಸುರೀಂ ಯೋನಿಮಾಪನ್ನಾ ಮೂಢಾ ಜನ್ಮನಿ ಜನ್ಮನಿ ।
ಮಾಮಪ್ರಾಪ್ಯೈವ ಕೌಂತೇಯ ತತೋ ಯಾಂತ್ಯಧಮಾಂ ಗತಿಂ ॥ 16-20 ॥
ಆಸುರೀಂ ಯೋನಿಂ ಆಪನ್ನಾಃ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ ಮೂಢಾಃ ಅವಿವೇಕಿನಃ ಜನ್ಮನಿ ಜನ್ಮನಿ ಪ್ರತಿಜನ್ಮ
ತಮೋಬಹುಲಾಸ್ವೇವ ಯೋನಿಷು ಜಾಯಮಾನಾಃ ಅಧೋ ಗಚ್ಛಂತೋ ಮೂಢಾಃ ಮಾಂ ಈಶ್ವರಂ ಅಪ್ರಾಪ್ಯ
ಅನಾಸಾದ್ಯ ಏವ ಹೇ ಕೌಂತೇಯ, ತತಃ ತಸ್ಮಾದಪಿ ಯಾಂತಿ ಅಧಮಾಂ ಗತಿಂ ನಿಕೃಷ್ಟತಮಾಂ
ಗತಿಂ । “ಮಾಂ ಅಪ್ರಾಪ್ಯೈವ” ಇತಿ ನ ಮತ್ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕಾಚಿದಪಿ ಆಶಂಕಾ ಅಸ್ತಿ,
ಅತಃ ಮಚ್ಛಿಷ್ಟಸಾಧುಮಾರ್ಗಂ ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ಸರ್ವಸ್ಯಾ ಆಸುರ್ಯಾಃ ಸಂಪದಃ
ಸಂಕ್ಷೇಪಃ ಅಯಂ ಉಚ್ಯತೇ, ಯಸ್ಮಿನ್ ತ್ರಿವಿಧೇ ಸರ್ವಃ ಆಸುರೀಸಂಪದ್ಭೇದಃ ಅನಂತೋಽಪಿ
ಅಂತರ್ಭವತಿ । ಯತ್ಪರಿಹಾರೇಣ ಪರಿಹೃತಶ್ಚ ಭವತಿ, ಯತ್ ಮೂಲಂ ಸರ್ವಸ್ಯ
ಅನರ್ಥಸ್ಯ, ತತ್ ಏತತ್ ಉಚ್ಯತೇ —
ತ್ರಿವಿಧಂ ನರಕಸ್ಯೇದಂ ದ್ವಾರಂ ನಾಶನಮಾತ್ಮನಃ ।
ಕಾಮಃ ಕ್ರೋಧಸ್ತಥಾ ಲೋಭಸ್ತಸ್ಮಾದೇತತ್ತ್ರಯಂ ತ್ಯಜೇತ್ ॥ 16-21 ॥
ತ್ರಿವಿಧಂ ತ್ರಿಪ್ರಕಾರಂ ನರಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಇದಂ ದ್ವಾರಂ ನಾಶನಂ ಆತ್ಮನಃ,
ಯತ್ ದ್ವಾರಂ ಪ್ರವಿಶನ್ನೇವ ನಶ್ಯತಿ ಆತ್ಮಾ; ಕಸ್ಮೈಚಿತ್ ಪುರುಷಾರ್ಥಾಯ ಯೋಗ್ಯೋ ನ
ಭವತಿ ಇತ್ಯೇತತ್, ಅತಃ ಉಚ್ಯತೇ “ದ್ವಾರಂ ನಾಶನಮಾತ್ಮನಃ” ಇತಿ । ಕಿಂ
ತತ್? ಕಾಮಃ ಕ್ರೋಧಃ ತಥಾ ಲೋಭಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಏತತ್ ತ್ರಯಂ ತ್ಯಜೇತ್ । ಯತಃ ಏತತ್
ದ್ವಾರಂ ನಾಶನಂ ಆತ್ಮನಃ ತಸ್ಮಾತ್ ಕಾಮಾದಿತ್ರಯಮೇತತ್ ತ್ಯಜೇತ್ ॥ ತ್ಯಾಗಸ್ತುತಿರಿಯಂ —
ಏತೈರ್ವಿಮುಕ್ತಃ ಕೌಂತೇಯ ತಮೋದ್ವಾರೈಸ್ತ್ರಿಭಿರ್ನರಃ ।
ಆಚರತ್ಯಾತ್ಮನಃ ಶ್ರೇಯಸ್ತತೋ ಯಾತಿ ಪರಾಂ ಗತಿಂ ॥ 16-22 ॥
ಏತೈಃ ವಿಮುಕ್ತಃ ಕೌಂತೇಯ ತಮೋದ್ವಾರೈಃ ತಮಸಃ ನರಕಸ್ಯ ದುಃಖಮೋಹಾತ್ಮಕಸ್ಯ
ದ್ವಾರಾಣಿ ಕಾಮಾದಯಃ ತೈಃ, ಏತೈಃ ತ್ರಿಭಿಃ ವಿಮುಕ್ತಃ ನರಃ ಆಚರತಿ ಅನುತಿಷ್ಠತಿ ।
ಕಿಂ? ಆತ್ಮನಃ ಶ್ರೇಯಃ । ಯತ್ಪ್ರತಿಬದ್ಧಃ ಪೂರ್ವಂ ನ ಆಚಚಾರ, ತದಪಗಮಾತ್
ಆಚರತಿ । ತತಃ ತದಾಚರಣಾತ್ ಯಾತಿ ಪರಾಂ ಗತಿಂ ಮೋಕ್ಷಮಪಿ ಇತಿ ॥ ಸರ್ವಸ್ಯ
ಏತಸ್ಯ ಆಸುರೀಸಂಪತ್ಪರಿವರ್ಜನಸ್ಯ ಶ್ರೇಯಆಚರಣಸ್ಯ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಕಾರಣಂ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣಾತ್ ಉಭಯಂ ಶಕ್ಯಂ ಕರ್ತುಂ, ನ ಅನ್ಯಥಾ । ಅತಃ —
ಯಃ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಧಿಮುತ್ಸೃಜ್ಯ ವರ್ತತೇ ಕಾಮಕಾರತಃ ।
ನ ಸ ಸಿದ್ಧಿಮವಾಪ್ನೋತಿ ನ ಸುಖಂ ನ ಪರಾಂ ಗತಿಂ ॥ 16-23 ॥
ಯಃ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಧಿಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ವೇದಃ ತಸ್ಯ ವಿಧಿಂ ಕರ್ತವ್ಯಾಕರ್ತವ್ಯಜ್ಞಾನಕಾರಣಂ
ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಖ್ಯಂ ಉತ್ಸೃಜ್ಯ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ವರ್ತತೇ ಕಾಮಕಾರತಃ ಕಾಮಪ್ರಯುಕ್ತಃ
ಸನ್, ನ ಸಃ ಸಿದ್ಧಿಂ ಪುರುಷಾರ್ಥಯೋಗ್ಯತಾಂ ಅವಾಪ್ನೋತಿ, ನ ಅಪಿ ಅಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇ ಸುಖಂ
ನ ಅಪಿ ಪರಾಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಂ ಗತಿಂ ಸ್ವರ್ಗಂ ಮೋಕ್ಷಂ ವಾ ॥
ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ತೇ ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಿತೌ ।
ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಧಾನೋಕ್ತಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತುಮಿಹಾರ್ಹಸಿ ॥ 16-24 ॥
ತಸ್ಮಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಂ ತೇ ತವ ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಿತೌ
ಕರ್ತವ್ಯಾಕರ್ತವ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ । ಅತಃ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಧಾನೋಕ್ತಂ ವಿಧಿಃ
ವಿಧಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮೇವ ವಿಧಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಧಾನಂ “ಕುರ್ಯಾತ್, ನ ಕುರ್ಯಾತ್”
ಇತ್ಯೇವಂಲಕ್ಷಣಂ, ತೇನ ಉಕ್ತಂ ಸ್ವಕರ್ಮ ಯತ್ ತತ್ ಕರ್ತುಂ ಇಹ ಅರ್ಹಸಿ, ಇಹ ಇತಿ
ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಭೂಮಿಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಇತಿ ॥
ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಸೂಪನಿಷತ್ಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ
ಶ್ರೀಕೃಷ್ನಾರ್ಜುನಸಂವಾದೇ ದೈವಾಸುರೀಸಂಪತ್ತ್ವಿಭಾಗಯೋಗೋ ನಾಮ ಶೋಡಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥16 ॥
ಇತಿ
ಶ್ರೀಮದ್-ಪರಮಹಂಸ-ಪರಿವ್ರಾಜಕ-ಆಚಾರ್ಯ-ಪೂಜ್ಯಪಾದ-ಶ್ರೀಶಂಕರ-ಭಗವತಾ
ಕೃತೌ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ-ಭಾಷ್ಯೇ ದೈವ-ಆಸುರೀ-ಸಂಪತ್ತ್-ವಿಭಾಗ-ಯೋಗಃ
ನಾಮ ಶೋಡಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
॥ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ ಶಾಂಕರ-ಭಾಷ್ಯಂ ॥ ॥ ಸಪ್ತದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
“ತಸ್ಮಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ತೇ” (ಭ. ಗೀ. 16-24) ಇತಿ ಭಗವತ್-ವಾಕ್ಯಾತ್
ಲಬ್ಧ-ಪ್ರಶ್ನ-ಬೀಜಃ ಅರ್ಜುನಃ ಉವಾಚ —
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಧಿಮುತ್ಸೃಜ್ಯ ಯಜಂತೇ ಶ್ರದ್ಧಯಾನ್ವಿತಾಃ ।
ತೇಷಾಂ ನಿಷ್ಠಾ ತು ಕಾ ಕೃಷ್ಣ ಸತ್ತ್ವಮಾಹೋ ರಜಸ್ತಮಃ ॥ 17-1 ॥
ಯೇ ಕೇಚಿತ್ ಅವಿಶೇಷಿತಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರ-ವಿಧಿಂ ಶಾಸ್ತ್ರ-ವಿಧಾನಂ
ಶ್ರುತಿ-ಸ್ಮೃತಿ-ಶಾಸ್ತ್ರ-ಚೋದನಾಂ ಉತ್ಸೃಜ್ಯ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಯಜಂತೇ ದೇವ-ಆದೀನ್
ಪೂಜಯಂತಿ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಅನ್ವಿತಾಃ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಆಸ್ತಿಕ್ಯ-ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಅನ್ವಿತಾಃ ಸಂಯುಕ್ತಾಃ
ಸಂತಃ — ಶ್ರುತಿ-ಲಕ್ಷಣಂ ಸ್ಮೃತಿ-ಲಕ್ಷಣಂ ವಾ ಕಂಚಿತ್ ಶಾಸ್ತ್ರ-ವಿಧಿಂ
ಅಪಶ್ಯಂತಃ ವೃದ್ಧ-ವ್ಯವಹಾರ-ದರ್ಶನಾತ್ ಏವ ಶ್ರದ್ದಧಾನತಯಾ
ಯೇ ದೇವ-ಆದೀನ್ ಪೂಜಯಂತಿ, ತೇ ಇಹ “ಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರ-ವಿಧಿಂ-ಉತ್ಸೃಜ್ಯ
ಯಜಂತೇ ಶ್ರದ್ಧಯಾ-ಅನ್ವಿತಾಃ” ಇತಿ ಏವಂ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಯೇ ಪುನಃ ಕಂಚಿತ್
ಶಾಸ್ತ್ರ-ವಿಧಿಂ ಉಪಲಭಮಾನಾಃ ಏವ ತಂ ಉತ್ಸೃಜ್ಯ ಅಯಥಾ-ವಿಧಿ ದೇವ-ಆದೀನ್
ಪೂಜಯಂತಿ, ತೇ ಇಹ “ಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರ-ವಿಧಿಂ-ಉತ್ಸೃಜ್ಯ ಯಜಂತೇ”
ಇತಿ ನ ಪರಿಗೃಹ್ಯಂತೇ । ಕಸ್ಮಾತ್? ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಅನ್ವಿತತ್ವ-ವಿಶೇಷಣಾತ್ ।
ದೇವ-ಆದಿ-ಪೂಜಾ-ವಿಧಿ-ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪಶ್ಯಂತಃ ಏವ ತತ್ ಉತ್ಸೃಜ್ಯ
ಅಶ್ರದ್ದಧಾನತಯಾ ತತ್-ವಿಹಿತಾಯಾಂ ದೇವ-ಆದಿ-ಪೂಜಾಯಾಂ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಅನ್ವಿತಾಃ
ಪ್ರವರ್ತಂತೇ ಇತಿ ನ ಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಯಸ್ಮಾತ್, ತಸ್ಮಾತ್ ಪೂರ್ವ-ಉಕ್ತಾಃ ಏವ
“ಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರ-ವಿಧಿಂ-ಉತ್ಸೃಜ್ಯ ಯಜಂತೇ ಶ್ರದ್ಧಯಾ-ಅನ್ವಿತಾಃ” ಇತಿ
ಅತ್ರ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ತೇಷಾಂ ಏವಂ-ಭೂತಾನಾಂ ನಿಷ್ಠಾ ತು ಕಾ ಕೃಷ್ಣ ಸತ್ತ್ವಂ ಆಹೋ ರಜಃ
ತಮಃ, ಕಿಂ ಸತ್ತ್ವಂ ನಿಷ್ಠಾ ಅವಸ್ಥಾನಂ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ರಜಃ, ಅಥವಾ ತಮಃ ಇತಿ । ಏತತ್
ಉಕ್ತಂ ಭವತಿ — ಯಾ ತೇಷಾಂ ದೇವ-ಆದಿ-ವಿಷಯಾ ಪೂಜಾ, ಸಾ ಕಿಂ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್
ರಾಜಸೀ, ಉತ ತಾಮಸೀ ಇತಿ ॥ ಸಾಮಾನ್ಯ-ವಿಷಯಃ ಅಯಂ ಪ್ರಶ್ನಃ ನ ಅಪ್ರವಿಭಜ್ಯಂ
ಪ್ರತಿ-ವಚನಂ ಅರ್ಹತಿ ಇತಿ ಶ್ರೀ-ಭಗವಾನ್ ಉವಾಚ —
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ತ್ರಿವಿಧಾ ಭವತಿ ಶ್ರದ್ಧಾ ದೇಹಿನಾಂ ಸಾ ಸ್ವಭಾವಜಾ ।
ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀ ರಾಜಸೀ ಚೈವ ತಾಮಸೀ ಚೇತಿ ತಾಂ ಶೃಣು ॥ 17-2 ॥
ತ್ರಿ-ವಿಧಾ ತ್ರಿ-ಪ್ರಕಾರಾ ಭವತಿ ಶ್ರದ್ಧಾ, ಯಸ್ಯಾಂ ನಿಷ್ಠಾಯಾಂ ತ್ವಂ
ಪೃಚ್ಛಸಿ, ದೇಹಿನಾಂ ಶರೀರಿಣಾಂ ಸಾ ಸ್ವಭಾವ-ಜಾ; ಜನ್ಮ-ಅಂತರ-ಕೃತಃ
ಧರ್ಮ-ಆದಿ-ಸಂಸ್ಕಾರಃ ಮರಣ-ಕಾಲೇ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಃ ಸ್ವಭಾವಃ ಉಚ್ಯತೇ, ತತಃ ಜಾತಾ
ಸ್ವಭಾವ-ಜಾ । ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀ ಸತ್ತ್ವ-ನಿರ್ವೃತ್ತಾ ದೇವ-ಪೂಜಾ-ಆದಿ-ವಿಷಯಾ; ರಾಜಸೀ
ರಜೋ-ನಿರ್ವೃತ್ತಾ ಯಕ್ಷ-ರಕ್ಷಃ-ಪೂಜಾ-ಆದಿ-ವಿಷಯಾ; ತಾಮಸೀ ತಮೋ-ನಿರ್ವೃತ್ತಾ
ಪ್ರೇತ-ಪಿಶಾಚ-ಆದಿ-ಪೂಜಾ-ವಿಷಯಾ; ಏವಂ ತ್ರಿ-ವಿಧಾಂ ತಾಂ ಉಚ್ಯಮಾನಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾಂ
ಶೃಣು ಅವಧಾರಯ ॥ ಸಾ ಇಯಂ ತ್ರಿ-ವಿಧಾ ಭವತಿ —
ಸತ್ತ್ವಾನುರೂಪಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಶ್ರದ್ಧಾ ಭವತಿ ಭಾರತ ।
ಶ್ರದ್ಧಾಮಯೋಽಯಂ ಪುರುಷಃ ಯೋ ಯಚ್ಛ್ರದ್ಧಃ ಸ ಏವ ಸಃ ॥ 17-3 ॥
ಸತ್ತ್ವ-ಅನುರೂಪಾ ವಿಶಿಷ್ಟ-ಸಂಸ್ಕಾರ-ಉಪೇತ-ಅಂತಃಕರಣ-ಅನುರೂಪಾ ಸರ್ವಸ್ಯ
ಪ್ರಾಣಿ-ಜಾತಸ್ಯ ಶ್ರದ್ಧಾ ಭವತಿ ಭಾರತ । ಯದಿ ಏವಂ ತತಃ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ,
ಉಚ್ಯತೇ — ಶ್ರದ್ಧಾ-ಮಯಃ ಅಯಂ ಶ್ರದ್ಧಾ-ಪ್ರಾಯಃ ಪುರುಷಃ ಸಂಸಾರೀ ಜೀವಃ ।
ಕಥಂ? ಯಃ ಯತ್-ಶ್ರದ್ಧಃ ಯಾ ಶ್ರದ್ಧಾ ಯಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಸಃ ಯತ್-ಶ್ರದ್ಧಃ
ಸಃ ಏವ ತತ್-ಶ್ರದ್ಧ-ಅನುರೂಪಃ ಏವ ಸಃ ಜೀವಃ ॥ ತತಃ ಚ ಕಾರ್ಯೇಣ ಲಿಂಗೇನ
ದೇವ-ಆದಿ-ಪೂಜಯಾ ಸತ್ತ್ವ-ಆದಿ-ನಿಷ್ಠಾ ಅನುಮೇಯಾ ಇತಿ ಆಹ —
ಯಜಂತೇ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾ ದೇವಾನ್-ಯಕ್ಷರಕ್ಷಾಂಸಿ ರಾಜಸಾಃ ।
ಪ್ರೇತಾನ್ಭೂತಗಣಾಂಶ್ಚಾನ್ಯೇ ಯಜಂತೇ ತಾಮಸಾ ಜನಾಃ ॥ 17-4 ॥
ಯಜಂತೇ ಪೂಜಯಂತಿ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾಃ ಸತ್ತ್ವ-ನಿಷ್ಠಾಃ ದೇವಾನ್, ಯಕ್ಷ-ರಕ್ಷಾಂಸಿ ರಾಜಸಾಃ,
ಪ್ರೇತಾನ್ ಭೂತ-ಗಣಾನ್ ಚ ಸಪ್ತ-ಮಾತೃಕಾ-ಆದೀನ್ ಚ ಅನ್ಯೇ ಯಜಂತೇ ತಾಮಸಾಃ ಜನಾಃ ॥
ಏವಂ ಕಾರ್ಯತಃ ನಿರ್ಣೀತಾಃ ಸತ್ತ್ವ-ಆದಿ-ನಿಷ್ಠಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರ-ವಿಧಿ-ಉತ್ಸರ್ಗೇ । ತತ್ರ
ಕಶ್ಚಿತ್ ಏವ ಸಹಸ್ರೇಷು ದೇವ-ಪೂಜಾ-ಆದಿ-ಪರಃ ಸತ್ತ್ವ-ನಿಷ್ಠಃ ಭವತಿ,
ಬಾಹುಲ್ಯೇನ ತು ರಜೋ-ನಿಷ್ಠಾಃ ತಮೋ-ನಿಷ್ಠಾಃ ಚ ಏವ ಪ್ರಾಣಿನಃ ಭವಂತಿ ।
ಕಥಂ? —
ಅಶಾಸ್ತ್ರವಿಹಿತಂ ಘೋರಂ ತಪ್ಯಂತೇ ಯೇ ತಪೋ ಜನಾಃ ।
ದಂಭಾಹಂಕಾರಸಂಯುಕ್ತಾಃ ಕಾಮರಾಗಬಲಾನ್ವಿತಾಃ ॥ 17-5 ॥
ಅಶಾಸ್ತ್ರ-ವಿಹಿತಂ ನ ಶಾಸ್ತ್ರ-ವಿಹಿತಂ ಅಶಾಸ್ತ್ರ-ವಿಹಿತಂ ಘೋರಂ ಪೀಡಾಕರಂ
ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಆತ್ಮನಃ ಚ ತಪಃ ತಪ್ಯಂತೇ ನಿರ್ವರ್ತಯಂತಿ ಯೇ ಜನಾಃ ತೇ ಚ
ದಂಭ-ಅಹಂಕಾರ-ಸಂಯುಕ್ತಾಃ, ದಂಭಃ ಚ ಅಹಂಕಾರಃ ಚ ದಂಭ-ಅಹಂಕಾರೌ,
ತಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಯುಕ್ತಾಃ ದಂಭ-ಅಹಂಕಾರ-ಸಂಯುಕ್ತಾಃ, ಕಾಮ-ರಾಗ-ಬಲ-ಅನ್ವಿತಾಃ
ಕಾಮಃ ಚ ರಾಗಃ ಚ ಕಾಮ-ರಾಗೌ ತತ್-ಕೃತಂ ಬಲಂ ಕಾಮ-ರಾಗ-ಬಲಂ ತೇನ
ಅನ್ವಿತಾಃ ಕಾಮ-ರಾಗ-ಬಲ-ಅನ್ವಿತಾಃ ॥
ಕರ್ಶಯಂತಃ ಶರೀರಸ್ಥಂ ಭೂತಗ್ರಾಮಮಚೇತಸಃ ।
ಮಾಂ ಚೈವಾಂತಃಶರೀರಸ್ಥಂ ತಾನ್ವಿದ್ಧ್ಯಾಸುರನಿಶ್ಚಯಾನ್ ॥ 17-6 ॥
ಕರ್ಶಯಂತಃ ಕೃಶೀ-ಕುರ್ವಂತಃ ಶರೀರ-ಸ್ಥಂ ಭೂತ-ಗ್ರಾಮಂ ಕರಣ-ಸಮುದಾಯಂ
ಅಚೇತಸಃ ಅವಿವೇಕಿನಃ ಮಾಂ ಚ ಏವ ತತ್-ಕರ್ಮ-ಬುದ್ಧಿ-ಸಾಕ್ಷಿ-ಭೂತಂ
ಅಂತಃ-ಶರೀರ-ಸ್ಥಂ ನಾರಾಯಣಂ ಕರ್ಶಯಂತಃ, ಮತ್-ಅನುಶಾಸನ-ಅಕರಣಂ ಏವ
ಮತ್-ಕರ್ಶನಂ, ತಾನ್ ವಿದ್ಧಿ ಆಸುರ-ನಿಶ್ಚಯಾನ್ ಆಸುರಃ ನಿಶ್ಚಯಃ ಯೇಷಾಂ ತೇ
ಆಸುರ-ನಿಶ್ಚಯಾಃ ತಾನ್ ಪರಿಹರಣ-ಅರ್ಥಂ ವಿದ್ಧಿ ಇತಿ ಉಪದೇಶಃ ॥ ಆಹಾರಾಣಾಂ
ಚ ರಸ್ಯ-ಸ್ನಿಗ್ಧ-ಆದಿ-ವರ್ಗ-ತ್ರಯ-ರೂಪೇಣ ಭಿನ್ನಾನಾಂ ಯಥಾ-ಕ್ರಮಂ
ಸಾತ್ತ್ವಿಕ-ರಾಜಸ-ತಾಮಸ-ಪುರುಷ-ಪ್ರಿಯತ್ವ-ದರ್ಶನಂ ಇಹ ಕ್ರಿಯತೇ
ರಸ್ಯ-ಸ್ನಿಗ್ಧ-ಆದಿಷು ಆಹಾರ-ವಿಶೇಷೇಷು ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರೀತಿ-ಅತಿರೇಕೇಣ ಲಿಂಗೇನ
ಸಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ರಾಜಸತ್ವಂ ತಾಮಸತ್ವಂ ಚ ಬುದ್ಧ್ವಾ ರಜಸ್-ತಮೋ-ಲಿಂಗಾನಾಂ
ಆಹಾರಾಣಾಂ ಪರಿವರ್ಜನ-ಅರ್ಥಂ ಸತ್ತ್ವ-ಲಿಂಗಾನಾಂ ಚ ಉಪಾದಾನ-ಅರ್ಥಂ । ತಥಾ
ಯಜ್ಞ-ಆದೀನಾಂ-ಅಪಿ ಸತ್ತ್ವ-ಆದಿ-ಗುಣ-ಭೇದೇನ ತ್ರಿ-ವಿಧತ್ವ-ಪ್ರತಿಪಾದನಂ
ಇಹ “ರಾಜಸ-ತಾಮಸಾನ್ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಕಥಂ ನು ನಾಮ ಪರಿತ್ಯಜೇತ್, ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾನ್ ಏವ
ಅನುತಿಷ್ಠೇತ್” ಇತಿ ಏವಂ ಅರ್ಥಂ । ಆಹ —
ಆಹಾರಸ್ತ್ವಪಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ತ್ರಿವಿಧೋ ಭವತಿ ಪ್ರಿಯಃ ।
ಯಜ್ಞಸ್ತಪಸ್ತಥಾ ದಾನಂ ತೇಷಾಂ ಭೇದಮಿಮಂ ಶೃಣು ॥ 17-7 ॥
ಆಹಾರಃ ತು ಅಪಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಭೋಕ್ತುಃ ಪ್ರಾಣಿನಃ ತ್ರಿ-ವಿಧಃ ಭವತಿ ಪ್ರಿಯಃ ಇಷ್ಟಃ,
ತಥಾ ಯಜ್ಞಃ, ತಥಾ ತಪಃ, ತಥಾ ದಾನಂ । ತೇಷಾಂ ಆಹಾರ-ಆದೀನಾಂ ಭೇದಂ ಇಮಂ
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಶೃಣು ॥
ಆಯುಃಸತ್ತ್ವಬಲಾರೋಗ್ಯ-ಸುಖಪ್ರೀತಿವಿವರ್ಧನಾಃ ।
ರಸ್ಯಾಃ ಸ್ನಿಗ್ಧಾಃ ಸ್ಥಿರಾ ಹೃದ್ಯಾಃ ಆಹಾರಾಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಪ್ರಿಯಾಃ ॥ 17-8 ॥
ಆಯುಃ ಚ ಸತ್ತ್ವಂ ಚ ಬಲಂ ಚ ಆರೋಗ್ಯಂ ಚ ಸುಖಂ ಚ ಪ್ರೀತಿಃ
ಚ ಆಯುಃ-ಸತ್ತ್ವ-ಬಲ-ಆರೋಗ್ಯ-ಸುಖ-ಪ್ರೀತಯಃ ತಾಸಾಂ ವಿವರ್ಧನಾಃ
ಆಯುಃ-ಸತ್ತ್ವ-ಬಲ-ಆರೋಗ್ಯ-ಸುಖ-ಪ್ರೀತಿವಿ-ವರ್ಧನಾಃ, ತೇ ಚ ರಸ್ಯಾಃ
ರಸ-ಉಪೇತಾಃ, ಸ್ನಿಗ್ಧಾಃ ಸ್ನೇಹವಂತಃ, ಸ್ಥಿರಾಃ ಚಿರ-ಕಾಲ-ಸ್ಥಾಯಿನಃ ದೇಹೇ,
ಹೃದ್ಯಾಃ ಹೃದಯ-ಪ್ರಿಯಾಃ ಆಹಾರಾಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕ-ಪ್ರಿಯಾಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ಯ ಇಷ್ಟಾಃ ॥
ಕಟ್ವಮ್ಲಲವಣಾತ್ಯುಷ್ಣ-ತೀಕ್ಷ್ಣರೂಕ್ಷವಿದಾಹಿನಃ ।
ಆಹಾರಾ ರಾಜಸಸ್ಯೇಷ್ಟಾಃ ದುಃಖಶೋಕಾಮಯಪ್ರದಾಃ ॥ 17-9 ॥
ಕಟು-ಅಮ್ಲ-ಲವಣ-ಅತಿ-ಉಷ್ಣ-ತೀಕ್ಷ್ಣ-ರೂಕ್ಷ-ವಿದಾಹಿನಃ ಇತಿ ಅತ್ರ
ಅತಿ-ಶಬ್ದಃ ಕಟು-ಆದಿಷು ಸರ್ವತ್ರ ಯೋಜ್ಯಃ, ಅತಿ-ಕಟುಃ ಅತಿ-ತೀಕ್ಷ್ಣಃ ಇತಿ ಏವಂ ।
ಕಟುಃ ಚ ಅಮ್ಲಃ ಚ ಲವಣಃ ಚ ಅತಿ-ಉಷ್ಣಃ ಚ ತೀಕ್ಷ್ಣಃ ಚ ರೂಕ್ಷಃ ಚ
ವಿದಾಹೀ ಚ ತೇ ಆಹಾರಾಃ ರಾಜಸಸ್ಯ ಇಷ್ಟಾಃ, ದುಃಖ-ಶೋಕ-ಆಮಯ-ಪ್ರದಾಃ ದುಃಖಂ
ಚ ಶೋಕಂ ಚ ಆಮಯಂ ಚ ಪ್ರಯಚ್ಛಂತಿ ಇತಿ ದುಃಖ-ಶೋಕ-ಆಮಯ-ಪ್ರದಾಃ ॥
ಯಾತಯಾಮಂ ಗತರಸಂ ಪೂತಿ ಪರ್ಯುಷಿತಂ ಚ ಯತ್ ।
ಉಚ್ಛಿಷ್ಟಮಪಿ ಚಾಮೇಧ್ಯಂ ಭೋಜನಂ ತಾಮಸಪ್ರಿಯಂ ॥ 17-10 ॥
ಯಾತ-ಯಾಮಂ ಮಂದ-ಪಕ್ವಂ, ನಿರ್ವೀರ್ಯಸ್ಯ ಗತ-ರಸ-ಶಬ್ದೇನ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ ।
ಗತ-ರಸಂ ರಸ-ವಿಯುಕ್ತಂ, ಪೂತಿ ದುರ್ಗಂಧಿ, ಪರ್ಯುಷಿತಂ ಚ ಪಕ್ವಂ ಸತ್
ರಾತ್ರಿ-ಅಂತರಿತಂ ಚ ಯತ್, ಉಚ್ಛಿಷ್ಟಂ ಅಪಿ ಭುಕ್ತ-ಶಿಷ್ಟಂ ಉಚ್ಛಿಷ್ಟಂ,
ಅಮೇಧ್ಯಂ ಅಯಜ್ಞ-ಅರ್ಹಂ, ಭೋಜನಂ ಈದೃಶಂ ತಾಮಸ-ಪ್ರಿಯಂ ॥ ಅಥ ಇದಾನೀಂ
ಯಜ್ಞಃ ತ್ರಿ-ವಿಧಃ ಉಚ್ಯತೇ —
ಅಫಲಾಕಾಂಕ್ಷಿಭಿರ್ಯಜ್ಞಃ ವಿಧಿದೃಷ್ಟೋ ಯ ಇಜ್ಯತೇ ।
ಯಷ್ಟವ್ಯಮೇವೇತಿ ಮನಃ ಸಮಾಧಾಯ ಸ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಃ ॥ 17-11 ॥
ಅಫಲ-ಆಕಾಂಕ್ಷಿಭಿಃ ಅಫಲ-ಅರ್ಥಿಭಿಃ ಯಜ್ಞಃ ವಿಧಿ-ದೃಷ್ಟಃ
ಶಾಸ್ತ್ರ-ಚೋದನಾ-ದೃಷ್ಟಃ ಯಃ ಯಜ್ಞಃ ಇಜ್ಯತೇ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತೇ, ಯಷ್ಟವ್ಯಂ ಏವ
ಇತಿ ಯಜ್ಞ-ಸ್ವರೂಪ-ನಿರ್ವರ್ತನಂ ಏವ ಕಾರ್ಯಂ ಇತಿ ಮನಃ ಸಮಾಧಾಯ, ನ ಅನೇನ
ಪುರುಷಾರ್ಥಃ ಮಮ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಇತಿ ಏವಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ, ಸಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಃ ಯಜ್ಞಃ
ಉಚ್ಯತೇ ॥
ಅಭಿಸಂಧಾಯ ತು ಫಲಂ ದಂಭಾರ್ಥಮಪಿ ಚೈವ ಯತ್ ।
ಇಜ್ಯತೇ ಭರತಶ್ರೇಷ್ಠ ತಂ ಯಜ್ಞಂ ವಿದ್ಧಿ ರಾಜಸಂ ॥ 17-12 ॥
ಅಭಿಸಂಧಾಯ ತು ಉದ್ದಿಶ್ಯ ಫಲಂ ದಂಭ-ಅರ್ಥಂ ಅಪಿ ಚ ಏವ ಯತ್ ಇಜ್ಯತೇ
ಭರತ-ಶ್ರೇಷ್ಠ ತಂ ಯಜ್ಞಂ ವಿದ್ಧಿ ರಾಜಸಂ ॥
ವಿಧಿಹೀನಮಸೃಷ್ಟಾನ್ನಂ ಮಂತ್ರಹೀನಮದಕ್ಷಿಣಂ ।
ಶ್ರದ್ಧಾವಿರಹಿತಂ ಯಜ್ಞಂ ತಾಮಸಂ ಪರಿಚಕ್ಷತೇ ॥ 17-13 ॥
ವಿಧಿ-ಹೀನಂ ಯಥಾ-ಚೋದಿತ-ವಿಪರೀತಂ, ಅಸೃಷ್ಟ-ಅನ್ನಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಭ್ಯಃ
ನ ಸೃಷ್ಟಂ ನ ದತ್ತಂ ಅನ್ನಂ ಯಸ್ಮಿನ್ ಯಜ್ಞೇ ಸಃ ಅಸೃಷ್ಟ-ಅನ್ನಃ ತಂ
ಅಸೃಷ್ಟ-ಅನ್ನಂ, ಮಂತ್ರ-ಹೀನಂ ಮಂತ್ರತಃ ಸ್ವರತಃ ವರ್ಣತಃ ವಾ ವಿಯುಕ್ತಂ
ಮಂತ್ರ-ಹೀನಂ, ಅದಕ್ಷಿಣಂ ಉಕ್ತ-ದಕ್ಷಿಣಾ-ರಹಿತಂ, ಶ್ರದ್ಧಾ-ವಿರಹಿತಂ
ಯಜ್ಞಂ ತಾಮಸಂ ಪರಿಚಕ್ಷತೇ ತಮೋ-ನಿರ್ವೃತ್ತಂ ಕಥಯಂತಿ ॥ ಅಥ ಇದಾನೀಂ
ತಪಃ ತ್ರಿ-ವಿಧಂ ಉಚ್ಯತೇ —
ದೇವದ್ವಿಜಗುರುಪ್ರಾಜ್ಞ-ಪೂಜನಂ ಶೌಚಮಾರ್ಜವಂ ।
ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮಹಿಂಸಾ ಚ ಶಾರೀರಂ ತಪ ಉಚ್ಯತೇ ॥ 17-14 ॥
ದೇವಾಃ ಚ ದ್ವಿಜಾಃ ಚ ಗುರವಃ ಚ ಪ್ರಾಜ್ಞಾಃ ಚ ದೇವ-ದ್ವಿಜ-ಗುರು-ಪ್ರಾಜ್ಞಾಃ
ತೇಷಾಂ ಪೂಜನಂ ದೇವ-ದ್ವಿಜ-ಗುರು-ಪ್ರಾಜ್ಞ-ಪೂಜನಂ, ಶೌಚಂ, ಆರ್ಜವಂ
ಋಜುತ್ವಂ, ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಂ ಅಹಿಂಸಾ ಚ ಶರೀರ-ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಂ ಶಾರೀರಂ
ಶರೀರ-ಪ್ರಧಾನೈಃ ಸರ್ವೈಃ ಏವ ಕಾರ್ಯ-ಕರಣೈಃ ಕರ್ತೃ-ಆದಿಭಿಃ ಸಾಧ್ಯಂ
ಶಾರೀರಂ ತಪಃ ಉಚ್ಯತೇ ।“ಪಂಚ ಏತೇ ತಸ್ಯ ಹೇತವಃ” (ಭ. ಗೀ. 18-15)
ಇತಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ॥
ಅನುದ್ವೇಗಕರಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರಿಯಹಿತಂ ಚ ಯತ್ ।
ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾಭ್ಯಸನಂ ಚೈವ ವಾಙ್ಮಯಂ ತಪ ಉಚ್ಯತೇ ॥ 17-15 ॥
ಅನುದ್ವೇಗ-ಕರಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಅದುಃಖ-ಕರಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರಿಯ-ಹಿತಂ ಚ
ಯತ್ ಪ್ರಿಯ-ಹಿತೇ ದೃಷ್ಟ-ಅದೃಷ್ಟ-ಅರ್ಥೇ । ಅನುದ್ವೇಗಕರತ್ವ-ಆದಿಭಿಃ
ಧರ್ಮೈಃ ವಾಕ್ಯಂ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ । ವಿಶೇಷಣ-ಧರ್ಮ-ಸಮುಚ್ಚಯ-ಅರ್ಥಃ
ಚ–ಶಬ್ದಃ । ಪರ-ಪ್ರತ್ಯಯ-ಅರ್ಥಂ ಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ
ಸತ್ಯ-ಪ್ರಿಯ-ಹಿತ-ಅನುದ್ವೇಗಕರತ್ವಾನಾಂ ಅನ್ಯ-ತಮೇನ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ತ್ರಿಭಿಃ ವಾ
ಹೀನತಾ ಸ್ಯಾತ್ ಯದಿ, ನ ತತ್-ವಾಙ್ಮಯಂ ತಪಃ । ತಥಾ ಸತ್ಯ-ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಇತರೇಷಾಂ
ಅನ್ಯತಮೇನ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ತ್ರಿಭಿಃ ವಾ ವಿಹೀನತಾಯಾಂ ನ ವಾಙ್-ಮಯ-ತಪಸ್ತ್ವಂ । ತಥಾ
ಪ್ರಿಯ-ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಅಪಿ ಇತರೇಷಾಂ ಅನ್ಯತಮೇನ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ತ್ರಿಭಿಃ ವಾ ವಿಹೀನಸ್ಯ ನ
ವಾಙ್-ಮಯ-ತಪಸ್ತ್ವಂ । ತಥಾ ಹಿತ-ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಅಪಿ ಇತರೇಷಾಂ ಅನ್ಯತಮೇನ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ
ತ್ರಿಭಿಃ ವಾ ವಿಹೀನಸ್ಯ ನ ವಾಙ್-ಮಯ-ತಪಸ್ತ್ವಂ । ಕಿಂ ಪುನಃ ತತ್ ತಪಃ? ಯತ್
ಸತ್ಯಂ ವಾಕ್ಯಂ ಅನುದ್ವೇಗಕರಂ ಪ್ರಿಯಂ ಹಿತಂ ಚ, ತತ್ ತಪಃ ವಾಙ್-ಮಯಂ; ಯಥಾ
“ಶಾಂತಃ ಭವ ವತ್ಸ, ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಂ ಯೋಗಂ ಚ ಅನುತಿಷ್ಠ, ತಥಾ ತೇ ಶ್ರೇಯಃ
ಭವಿಷ್ಯತಿ” ಇತಿ । ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯ-ಅಭ್ಯಸನಂ ಚ ಏವ ಯಥಾ-ವಿಧಿ ವಾಙ್-ಮಯಂ
ತಪಃ ಉಚ್ಯತೇ ॥
ಮನಃಪ್ರಸಾದಃ ಸೌಮ್ಯತ್ವಂ ಮೌನಮಾತ್ಮವಿನಿಗ್ರಹಃ ।
ಭಾವಸಂಶುದ್ಧಿರಿತ್ಯೇತತ್ ತಪೋ ಮಾನಸಮುಚ್ಯತೇ ॥ 17-16 ॥
ಮನಃ-ಪ್ರಸಾದಃ ಮನಸಃ ಪ್ರಶಾಂತಿಃ, ಸ್ವಚ್ಛತಾ-ಆಪಾದನಂ ಪ್ರಸಾದಃ,
ಸೌಮ್ಯತ್ವಂ ಯತ್ ಸೌಮನಸ್ಯಂ ಆಹುಃ — ಮುಖ-ಆದಿ-ಪ್ರಸಾದ-ಆದಿ-ಕಾರ್ಯ-ಉನ್ನೇಯಾ
ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಃ । ಮೌನಂ ವಾಙ್-ನಿಯಮಃ ಅಪಿ ಮನಃ-ಸಂಯಮ-ಪೂರ್ವಕಃ
ಭವತಿ ಇತಿ ಕಾರ್ಯೇಣ ಕಾರಣಂ ಉಚ್ಯತೇ ಮನಃ-ಸಂಯಮಃ ಮೌನಂ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮ-ವಿನಿಗ್ರಹಃ ಮನೋ-ನಿರೋಧಃ ಸರ್ವತಃ ಸಾಮಾನ್ಯ-ರೂಪಃ ಆತ್ಮ-ವಿನಿಗ್ರಹಃ,
ವಾಗ್-ವಿಷಯಸ್ಯ ಏಇವ ಮನಸಃ ಸಂಯಮಃ ಮೌನಂ ಇತಿ ವಿಶೇಷಃ । ಭಾವ-ಸಂಶುದ್ಧಿಃ
ಪರೈಃ ವ್ಯವಹಾರ-ಕಾಲೇ ಅಮಾಯಾವಿತ್ವಂ ಭಾವ-ಸಂಶುದ್ಧಿಃ । ಇತಿ ಏತತ್ ತಪಃ
ಮಾನಸಂ ಉಚ್ಯತೇ ॥ ಯಥೋಕ್ತಂ ಕಾಯಿಕಂ ವಾಚಿಕಂ ಮಾನಸಂ ಚ ತಪಃ ತಪ್ತಂ ನರೈಃ
ಸತ್ತ್ವ-ಆದಿ-ಗುಣ-ಭೇದೇನ ಕಥಂ ತ್ರಿ-ವಿಧಂ ಭವತಿ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ —
ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಪರಯಾ ತಪ್ತಂ ತಪಸ್ತತ್ತ್ರಿವಿಧಂ ನರೈಃ ।
ಅಫಲಕಾಂಕ್ಷಿಭಿರ್ಯುಕ್ತೈಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಪರಿಚಕ್ಷತೇ ॥ 17-17 ॥
ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಆಸ್ತಿಕ್ಯ-ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪರಯಾ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಯಾ ತಪ್ತಂ ಅನುಷ್ಠಿತಂ ತಪಃ ತತ್
ಪ್ರಕೃತಂ ತ್ರಿ-ವಿಧಂ ತ್ರಿ-ಪ್ರಕಾರಂ ತ್ರಿ-ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ನರೈಃ ಅನುಷ್ಠಾತೃಭಿಃ
ಅಫಲ-ಆಕಾಂಕ್ಷಿಭಿಃ ಫಲ-ಆಕಾಂಕ್ಷಾ-ರಹಿತೈಃ ಯುಕ್ತೈಃ ಸಮಾಹಿತೈಃ — ಯತ್
ಈದೃಶಂ ತಪಃ, ತತ್ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಸತ್ತ್ವ-ನಿರ್ವೃತ್ತಂ ಪರಿಚಕ್ಷತೇ ಕಥಯಂತಿ
ಶಿಷ್ಟಾಃ ॥
ಸತ್ಕಾರಮಾನಪೂಜಾರ್ಥಂ ತಪೋ ದಂಭೇನ ಚೈವ ಯತ್ ।
ಕ್ರಿಯತೇ ತದಿಹ ಪ್ರೋಕ್ತಂ ರಾಜಸಂ ಚಲಮಧ್ರುವಂ ॥ 17-18 ॥
ಸತ್-ಕಾರಃ ಸಾಧು-ಕಾರಃ “ಸಾಧುಃ ಅಯಂ ತಪಸ್ವೀ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ” ಇತಿ
ಏವಂ-ಅರ್ಥಂ, ಮಾನಃ ಮಾನನಂ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಥಾನ-ಅಭಿವಾದನ-ಆದಿಃ ತತ್-ಅರ್ಥಂ,
ಪೂಜಾ ಪಾದ-ಪ್ರಕ್ಷಾಲನ-ಅರ್ಚನಾ-ಶಯಿತೃತ್ವ-ಆದಿಃ ತತ್-ಅರ್ಥಂ ಚ ತಪಃ
ಸತ್-ಕಾರಮಾನ-ಪೂಜಾ-ಅರ್ಥಂ, ದಂಭೇನ ಚ ಏವ ಯತ್ ಕ್ರಿಯತೇ ತಪಃ ತತ್ ಇಹ
ಪ್ರೋಕ್ತಂ ಕಥಿತಂ ರಾಜಸಂ ಚಲಂ ಕಾದಾಚಿತ್ಕ-ಫಲತ್ವೇನ ಅಧ್ರುವಂ ॥
ಮೂಢಗ್ರಾಹೇಣಾತ್ಮನೋ ಯತ್ ಪೀಡಯಾ ಕ್ರಿಯತೇ ತಪಃ ।
ಪರಸ್ಯೋತ್ಸಾದನಾರ್ಥಂ ವಾ ತತ್ತಾಮಸಮುದಾಹೃತಂ ॥ 17-19 ॥
ಮೂಢ-ಗ್ರಾಹೇಣ ಅವಿವೇಕ-ನಿಶ್ಚಯೇನ ಆತ್ಮನಃ ಪೀಡಯಾ ಯತ್ ಕ್ರಿಯತೇ ತಪಃ ಪರಸ್ಯ
ಉತ್ಸಾದನ-ಅರ್ಥಂ ವಿನಾಶ-ಅರ್ಥಂ ವಾ, ತತ್ ತಾಮಸಂ ತಪಃ ಉದಾಹೃತಂ ॥ ಇದಾನೀಂ
ದಾನ-ತ್ರೈ-ವಿಧ್ಯಂ ಉಚ್ಯತೇ —
ದಾತವ್ಯಮಿತಿ ಯದ್ದಾನಂ ದೀಯತೇಽನುಪಕಾರಿಣೇ ।
ದೇಶೇ ಕಾಲೇ ಚ ಪಾತ್ರೇ ಚ ತದ್ದಾನಂ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಸ್ಮೃತಂ ॥ 17-20 ॥
ದಾತವ್ಯಂ ಇತಿ ಏವಂ ಮನಃ ಕೃತ್ವಾ ಯತ್ ದಾನಂ ದೀಯತೇ ಅನುಪಕಾರಿಣೇ
ಪ್ರತಿ-ಉಪಕಾರ-ಅಸಮರ್ಥಾಯ, ಸಮರ್ಥಾಯ ಅಪಿ ನಿರಪೇಕ್ಷಂ ದೀಯತೇ, ದೇಶೇ
ಪುಣ್ಯೇ ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರ-ಆದೌ, ಕಾಲೇ ಸಂಕ್ರಾಂತಿ-ಆದೌ, ಪಾತ್ರೇ ಚ ಷಡ್-ಅಂಗ-ವಿತ್
ವೇದ-ಪಾರ-ಗಃ ಇತ್ಯಾದೌ, ತತ್ ದಾನಂ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಸ್ಮೃತಂ ॥
ಯತ್ತು ಪ್ರತ್ಯುಪಕಾರಾರ್ಥಂ ಫಲಮುದ್ದಿಶ್ಯ ವಾ ಪುನಃ ।
ದೀಯತೇ ಚ ಪರಿಕ್ಲಿಷ್ಟಂ ತದ್ದಾನಂ ರಾಜಸಂ ಸ್ಮೃತಂ ॥ 17-21 ॥
ಯತ್ ತು ದಾನಂ ಪ್ರತಿ-ಉಪಕಾರ-ಅರ್ಥಂ ಕಾಲೇ ತು ಅಯಂ ಮಾಂ ಪ್ರತಿ-ಉಪಕರಿಷ್ಯತಿ ಇತಿ
ಏವಂ ಅರ್ಥಂ, ಫಲಂ ವಾ ಅಸ್ಯ ದಾನಸ್ಯ ಮೇ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಅದೃಷ್ಟಂ ಇತಿ, ತತ್ ಉದ್ದಿಶ್ಯ
ಪುನಃ ದೀಯತೇ ಚ ಪರಿಕ್ಲಿಷ್ಟಂ ಖೇದ-ಸಂಯುಕ್ತಂ, ತತ್ ದಾನಂ ರಾಜಸಂ ಸ್ಮೃತಂ ॥
ಅದೇಶಕಾಲೇ ಯದ್ದಾನಂ ಅಪಾತ್ರೇಭ್ಯಶ್ಚ ದೀಯತೇ ।
ಅಸತ್ಕೃತಮವಜ್ಞಾತಂ ತತ್ತಾಮಸಮುದಾಹೃತಂ ॥ 17-22 ॥
ಅದೇಶ-ಕಾಲೇ ಅದೇಶೇ ಅಪುಣ್ಯ-ದೇಶೇ ಮ್ಲೇಚ್ಛ-ಅಶುಚಿ-ಆದಿ-ಸಂಕೀರ್ಣೇ ಅಕಾಲೇ
ಪುಣ್ಯ-ಹೇತುತ್ವೇನ ಅಪ್ರಖ್ಯಾತೇ ಸಂಕ್ರಾಂತಿ-ಆದಿ-ವಿಶೇಷ-ರಹಿತೇ ಅಪಾತ್ರೇಭ್ಯಃ
ಚ ಮೂರ್ಖ-ತಸ್ಕರ-ಆದಿಭ್ಯಃ, ದೇಶ-ಆದಿ-ಸಂಪತ್ತೌ ವಾ ಅಸತ್ಕೃತಂ
ಪ್ರಿಯ-ವಚನ-ಪಾದ-ಪ್ರಕ್ಷಾಲನ-ಪೂಜಾ-ಆದಿ-ರಹಿತಂ ಅವಜ್ಞಾತಂ
ಪಾತ್ರ-ಪರಿಭವ-ಯುಕ್ತಂ ಚ ಯತ್ ದಾನಂ, ತತ್ ತಾಮಸಂ ಉದಾಹೃತಂ ॥
ಯಜ್ಞ-ದಾನ-ತಪಃ-ಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಸಾತ್-ಗುಣ್ಯ-ಕರಣಾಯ ಅಯಂ ಉಪದೇಶಃ
ಉಚ್ಯತೇ —
ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ ನಿರ್ದೇಶಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ರಿವಿಧಃ ಸ್ಮೃತಃ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಸ್ತೇನ ವೇದಾಶ್ಚ ಯಜ್ಞಾಶ್ಚ ವಿಹಿತಾಃ ಪುರಾ ॥ 17-23 ॥
ಓಂ ತತ್ ಸತ್ ಇತಿ ಏವಂ ನಿರ್ದೇಶಃ, ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ಅನೇನ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶಃ, ತ್ರಿ-ವಿಧೋ
ನಾಮ-ನಿರ್ದೇಶಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ಮೃತಃ ಚಿಂತಿತಃ ವೇದಾಂತೇಷು ಬ್ರಹ್ಮ-ವಿದ್ಭಿಃ ।
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ತೇನ ನಿರ್ದೇಶೇನ ತ್ರಿ-ವಿಧೇನ ವೇದಾಃ ಚ ಯಜ್ಞಾಃ ಚ ವಿಹಿತಾಃ ನಿರ್ಮಿತಾಃ
ಪುರಾ ಪೂರ್ವಂ ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶ-ಸ್ತುತಿ-ಅರ್ಥಂ ಉಚ್ಯತೇ ॥
ತಸ್ಮಾದೋಮಿತ್ಯುದಾಹೃತ್ಯ ಯಜ್ಞದಾನತಪಃಕ್ರಿಯಾಃ ।
ಪ್ರವರ್ತಂತೇ ವಿಧಾನೋಕ್ತಾಃ ಸತತಂ ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಾಂ ॥ 17-24 ॥
ತಸ್ಮಾತ್ “ಓಂ ಇತಿ ಉದಾಹೃತ್ಯ” ಉಚ್ಚಾರ್ಯ ಯಜ್ಞ-ದಾನ-ತಪಃ-ಕ್ರಿಯಾಃ
ಯಜ್ಞ-ಆದಿ-ಸ್ವರೂಪಾಃ ಕ್ರಿಯಾಃ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ ವಿಧಾನ-ಉಕ್ತಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರ-ಚೋದಿತಾಃ
ಸತತಂ ಸರ್ವದಾ ಬ್ರಹ್ಮ-ವಾದಿನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ-ವದನ-ಶೀಲಾನಾಂ ॥
ತದಿತ್ಯನಭಿಸಂಧಾಯ ಫಲಂ ಯಜ್ಞತಪಃಕ್ರಿಯಾಃ ।
ದಾನಕ್ರಿಯಾಶ್ಚ ವಿವಿಧಾಃ ಕ್ರಿಯಂತೇ ಮೋಕ್ಷಕಾಂಕ್ಷಿಭಿಃ ॥ 17-25 ॥
ತತ್ ಇತಿ ಅನಭಿಸಂಧಾಯ, “ತತ್” ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮ-ಅಭಿಧಾನಂ ಉಚ್ಚಾರ್ಯ
ಅನಭಿಸಂಧಾಯ ಚ ಯಜ್ಞ-ಆದಿ-ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಂ ಯಜ್ಞ-ತಪಃ-ಕ್ರಿಯಾಃ
ಯಜ್ಞ-ಕ್ರಿಯಾಃ ಚ ತಪಃ-ಕ್ರಿಯಾಃ ಚ ಯಜ್ಞ-ತಪಃ-ಕ್ರಿಯಾಃ ದಾನ-ಕ್ರಿಯಾಃ ಚ
ವಿವಿಧಾಃ ಕ್ಷೇತ್ರ-ಹಿರಣ್ಯ-ಪ್ರದಾನ-ಆದಿ-ಲಕ್ಷಣಾಃ ಕ್ರಿಯಂತೇ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಂತೇ
ಮೋಕ್ಷ-ಕಾಂಕ್ಷಿಭಿಃ ಮೋಕ್ಷ-ಅರ್ಥಿಭಿಃ ಮುಮುಕ್ಷುಭಿಃ ॥ ಓಂ-ತತ್-ಶಬ್ದಯೋಃ
ವಿನಿಯೋಗಃ ಉಕ್ತಃ । ಅಥ ಇದಾನೀಂ ಸತ್-ಶಬ್ದಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಗಃ ಕಥ್ಯತೇ —
ಸದ್ಭಾವೇ ಸಾಧುಭಾವೇ ಚ ಸದಿತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ।
ಪ್ರಶಸ್ತೇ ಕರ್ಮಣಿ ತಥಾ ಸಚ್ಛಬ್ದಃ ಪಾರ್ಥ ಯುಜ್ಯತೇ ॥ 17-26 ॥
ಸತ್-ಭಾವೇ, ಅಸತಃ ಸತ್-ಭಾವೇ ಯಥಾ ಅವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಪುತ್ರಸ್ಯ ಜನ್ಮನಿ, ತಥಾ
ಸಾಧು-ಭಾವೇ ಚ ಅಸತ್-ವೃತ್ತಸ್ಯ ಅಸಾಧೋಃ ಸತ್-ವೃತ್ತತಾ ಸಾತ್ಧು-ಭಾವಃ ತಸ್ಮಿನ್
ಸಾಧು-ಭಾವೇ ಚ ಸತ್ ಇತಿ ಏತತ್ ಅಭಿಧಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ಅಭಿಧೀಯತೇ ।
ಪ್ರಶಸ್ತೇ ಕರ್ಮಣಿ ವಿವಾಹ-ಆದೌ ಚ ತಥಾ ಸತ್ ಶಬ್ದಃ ಪಾರ್ಥ, ಯುಜ್ಯತೇ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ
ಇತಿ ಏತತ್ ॥
ಯಜ್ಞೇ ತಪಸಿ ದಾನೇ ಚ ಸ್ಥಿತಿಃ ಸದಿತಿ ಚೋಚ್ಯತೇ ।
ಕರ್ಮ ಚೈವ ತದರ್ಥೀಯಂ ಸದಿತ್ಯೇವಾಭಿಧೀಯತೇ ॥ 17-27 ॥
ಯಜ್ಞೇ ಯಜ್ಞ-ಕರ್ಮಣಿ ಯಾ ಸ್ಥಿತಿಃ, ತಪಸಿ ಚ ಯಾ ಸ್ಥಿತಿಃ, ದಾನೇ ಚ ಯಾ
ಸ್ಥಿತಿಃ, ಸಾ ಸತ್ ಇತಿ ಚ ಉಚ್ಯತೇ ವಿದ್ವದ್ಭಿಃ । ಕರ್ಮ ಚ ಏವ ತತ್-ಅರ್ಥೀಯಂ
ಯಜ್ಞ-ದಾನ-ತಪೋ-ಅರ್ಥೀಯಂ; ಅಥವಾ, ಯಸ್ಯ ಅಭಿಧಾನ-ತ್ರಯಂ ಪ್ರಕೃತಂ
ತತ್-ಅರ್ಥೀಯಂ ಯಜ್ಞ-ದಾನ-ತಪೋ-ಅರ್ಥೀಯಂ ಈಶ್ವರ-ಅರ್ಥೀಯಂ ಇತಿ ಏತತ್;
ಸತ್ ಇತಿ ಏವ ಅಭಿಧೀಯತೇ । ತತ್ ಏತತ್ ಯಜ್ಞ-ದಾನ-ತಪ-ಆದಿ ಕರ್ಮ ಅಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ
ವಿಗುಣಂ ಅಪಿ ಶ್ರದ್ಧಾ-ಪೂರ್ವಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅಭಿಧಾನ-ತ್ರಯ-ಪ್ರಯೋಗೇಣ ಸಗುಣಂ
ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಸಂಪಾದಿತಂ ಭವತಿ ॥ ತತ್ರ ಚ ಸರ್ವತ್ರ ಶ್ರದ್ಧಾ-ಪ್ರಧಾನತಯಾ
ಸರ್ವಂ ಸಂಪಾದ್ಯತೇ ಯಸ್ಮಾತ್, ತಸ್ಮಾತ್ —
ಅಶ್ರದ್ಧಯಾ ಹುತಂ ದತ್ತಂ ತಪಸ್ತಪ್ತಂ ಕೃತಂ ಚ ಯತ್ ।
ಅಸದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಪಾರ್ಥ ನ ಚ ತತ್ಪ್ರೇತ್ಯ ನೋ ಇಹ ॥ 17-28 ॥
ಅಶ್ರದ್ಧಯಾ ಹುತಂ ಹವನಂ ಕೃತಂ, ಅಶ್ರದ್ಧಯಾ ದತ್ತಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಭ್ಯಃ,
ಅಶ್ರದ್ಧಯಾ ತಪಃ ತಪ್ತಂ ಅನುಷ್ಠಿತಂ, ತಥಾ ಅಶ್ರದ್ಧಯಾ ಏವ
ಕೃತಂ ಯತ್ ಸ್ತುತಿ-ನಮಸ್ಕಾರ-ಆದಿ, ತತ್ ಸರ್ವಂ ಅಸತ್ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ,
ಮತ್-ಪ್ರಾಪ್ತಿ-ಸಾಧನ-ಮಾರ್ಗ-ಬಾಹ್ಯತ್ವಾತ್ ಪಾರ್ಥ । ನ ಚ ತತ್ ಬಹುಲ-ಆಯಾಸಂ
ಅಪಿ ಪ್ರೇತ್ಯ ಫಲಾಯ ನ ಉ ಅಪಿ ಇಹ-ಅರ್ಥಂ, ಸಾಧುಭಿಃ ನಿಂದಿತತ್ವಾತ್ ಇತಿ ॥
ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾಸು ಉಪನಿಷತ್ಸು ಬ್ರಹ್ಮ-ವಿದ್ಯಾಯಾಂ
ಯೋಗ-ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಶ್ರೀ-ಕೃಷ್ಣ-ಅರ್ಜುನ-ಸಂವಾದೇ ಶ್ರದ್ಧಾ-ತ್ರಯ-ವಿಭಾಗ-ಯೋಗಃ
ನಾಮ ಸಪ್ತದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥17 ॥
ಇತಿ
ಶ್ರೀಮದ್-ಪರಮಹಂಸ-ಪರಿವ್ರಾಜಕ-ಆಚಾರ್ಯ-ಪೂಜ್ಯಪಾದ-ಶ್ರೀಶಂಕರ-ಭಗವತಾ
ಕೃತೌ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ-ಭಾಷ್ಯೇ ಶ್ರದ್ಧಾ-ತ್ರಯ-ವಿಭಾಗ-ಯೋಗಃ ನಾಮ
ಸಪ್ತದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
॥ ಶ್ರೀಮದ್-ಭಗವದ್ಗೀತಾ ಶಾಂಕರ-ಭಾಷ್ಯಂ ॥ ॥ ಅಷ್ಟಾದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಅರ್ಥಃ ಅಸ್ಮಿನ್ ಅಧ್ಯಾಯೇ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ ಸರ್ವಶ್ಚ
ವೇದಾರ್ಥೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಃ ಅಯಂ ಅಧ್ಯಾಯಃ ಆರಭ್ಯತೇ । ಸರ್ವೇಷು ಹಿ
ಅತೀತೇಷು ಅಧ್ಯಾಯೇಷು ಉಕ್ತಃ ಅರ್ಥಃ ಅಸ್ಮಿನ್ ಅಧ್ಯಾಯೇ ಅವಗಮ್ಯತೇ । ಅರ್ಜುನಸ್ತು
ಸಂನ್ಯಾಸತ್ಯಾಗಶಬ್ದಾರ್ಥಯೋರೇವ ವಿಶೇಷಬುಭುತ್ಸುಃ ಉವಾಚ –
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ –
ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಮಹಾಬಾಹೋ ತತ್ತ್ವಮಿಚ್ಛಾಮಿ ವೇದಿತುಂ ।
ತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಚ ಹೃಷೀಕೇಶ ಪೃಥಕ್ಕೇಶಿನಿಷೂದನ ॥ 18-1 ॥
ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸಂನ್ಯಾಸಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ಇತ್ಯೇತತ್, ಹೇ ಮಹಾಬಾಹೋ, ತತ್ತ್ವಂ ತಸ್ಯ
ಭಾವಃ ತತ್ತ್ವಂ, ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮಿತ್ಯೇತತ್, ಇಚ್ಛಾಮಿ ವೇದಿತುಂ ಜ್ಞಾತುಂ, ತ್ಯಾಗಸ್ಯ
ಚ ತ್ಯಾಗಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯೇತ್ಯೇತತ್, ಹೃಷೀಕೇಶ, ಪೃಥಕ್ ಇತರೇತರವಿಭಾಗತಃ
ಕೇಶಿನಿಷೂದನ ಕೇಶಿನಾಮಾ ಹಯಚ್ಛದ್ಮಾ ಕಶ್ಚಿತ್ ಅಸುರಃ ತಂ ನಿಷೂದಿತವಾನ್
ಭಗವಾನ್ ವಾಸುದೇವಃ, ತೇನ ತನ್ನಾಮ್ನಾ ಸಂಬೋಧ್ಯತೇ ಅರ್ಜುನೇನ ॥
ಸಂನ್ಯಾಸತ್ಯಾಗಶಬ್ದೌ ತತ್ರ ತತ್ರ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೌ, ನ ನಿರ್ಲುಠಿತಾರ್ಥೌ ಪೂರ್ವೇಷು
ಅಧ್ಯಾಯೇಷು । ಅತಃ ಅರ್ಜುನಾಯ ಪೃಷ್ಟವತೇ ತನ್ನಿರ್ಣಯಾಯ ಭಗವಾನ್ ಉವಾಚ –
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ –
ಕಾಮ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ನ್ಯಾಸಂ ಸಂನ್ಯಾಸಂ ಕವಯೋ ವಿದುಃ ।
ಸರ್ವಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಂ ಪ್ರಾಹುಸ್ತ್ಯಾಗಂ ವಿಚಕ್ಷಣಾಃ ॥ 18-2 ॥
ಕಾಮ್ಯಾನಾಂ ಅಶ್ವಮೇಧಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ನ್ಯಾಸಂ ಸಂನ್ಯಾಸಶಬ್ದಾರ್ಥಂ,
ಅನುಷ್ಠೇಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಅನುಷ್ಠಾನಂ, ಕವಯಃ ಪಂಡಿತಾಃ ಕೇಚಿತ್
ವಿದುಃ ವಿಜಾನಂತಿ । ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಾಂ ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಾನಾಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ
ಆತ್ಮಸಂಬಂಧಿತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಫಲಸ್ಯ ಪರಿತ್ಯಾಗಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಃ
ತಂ ಪ್ರಾಹುಃ ಕಥಯಂತಿ ತ್ಯಾಗಂ ತ್ಯಾಗಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ವಿಚಕ್ಷಣಾಃ ಪಂಡಿತಾಃ ।
ಯದಿ ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗಃ ಫಲಪರಿತ್ಯಾಗೋ ವಾ ಅರ್ಥಃ ವಕ್ತವ್ಯಃ,
ಸರ್ವಥಾ ಪರಿತ್ಯಾಗಮಾತ್ರಂ ಸಂನ್ಯಾಸತ್ಯಾಗಶಬ್ದಯೋಃ ಏಕಃ ಅರ್ಥಃ ಸ್ಯಾತ್, ನ
ಘಟಪಟಶಬ್ದಾವಿವ ಜಾತ್ಯಂತರಭೂತಾರ್ಥೌ ॥
ನನು ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಮೇವ ನಾಸ್ತಿ ಇತಿ ಆಹುಃ । ಕಥಂ
ಉಚ್ಯತೇ ತೇಷಾಂ ಫಲತ್ಯಾಗಃ, ಯಥಾ ವಂಧ್ಯಾಯಾಃ ಪುತ್ರತ್ಯಾಗಃ? ನೈಷ
ದೋಷಃ, ನಿತ್ಯಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ಭಗವತಾ ಫಲವತ್ತ್ವಸ್ಯ ಇಷ್ಟತ್ವಾತ್ ।
ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಹಿ ಭಗವಾನ್ “ಅನಿಷ್ಟಮಿಷ್ಟಂ ಮಿಶ್ರಂ ಚ”
(ಭ. ಗೀ. 18-12) ಇತಿ “ನ ತು ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ” (ಭ. ಗೀ. 18-12)
ಇತಿ ಚ । ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಮೇವ ಹಿ ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮಫಲಾಸಂಬಂಧಂ ದರ್ಶಯನ್
ಅಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಂ “ಭವತ್ಯತ್ಯಾಗಿನಾಂ ಪ್ರೇತ್ಯ”
(ಭ. ಗೀ. 18-12) ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ ॥
ತ್ಯಾಜ್ಯಂ ದೋಷವದಿತ್ಯೇಕೇ ಕರ್ಮ ಪ್ರಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ ।
ಯಜ್ಞದಾನತಪಃಕರ್ಮ ನ ತ್ಯಾಜ್ಯಮಿತಿ ಚಾಪರೇ ॥ 18-3 ॥
ತ್ಯಾಜ್ಯಂ ತ್ಯಕ್ತವ್ಯಂ ದೋಷವತ್ ದೋಷಃ ಅಸ್ಯ ಅಸ್ತೀತಿ ದೋಷವತ್ । ಕಿಂ ತತ್? ಕರ್ಮ
ಬಂಧಹೇತುತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಮೇವ । ಅಥವಾ, ದೋಷಃ ಯಥಾ ರಾಗಾದಿಃ ತ್ಯಜ್ಯತೇ, ತಥಾ
ತ್ಯಾಜ್ಯಂ ಇತಿ ಏಕೇ ಕರ್ಮ ಪ್ರಾಹುಃ ಮನೀಷಿಣಃ ಪಂಡಿತಾಃ ಸಾಂಖ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಿಂ
ಆಶ್ರಿತಾಃ, ಅಧಿಕೃತಾನಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಮಪಿ ಇತಿ । ತತ್ರೈವ ಯಜ್ಞದಾನತಪಃಕರ್ಮ
ನ ತ್ಯಾಜ್ಯಂ ಇತಿ ಚ ಅಪರೇ ॥
ಕರ್ಮಿಣಃ ಏವ ಅಧಿಕೃತಾಃ, ತಾನ್ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ಏತೇ ವಿಕಲ್ಪಾಃ, ನ ತು ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾನ್
ವ್ಯುತ್ಥಾಯಿನಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ।“ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ
ನಿಷ್ಠಾ ಮಯಾ ಪುರಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ” (ಭ. ಗೀ. 3-3) ಇತಿ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಾತ್
ಅಪೋದ್ಧೃತಾಃ ಯೇ, ನ ತಾನ್ ಪ್ರತಿ ಚಿಂತಾ ॥
ನನು “ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಯೋಗಿನಾಂ” (ಭ. ಗೀ. 3-3) ಇತಿ ಅಧಿಕೃತಾಃ
ಪೂರ್ವಂ ವಿಭಕ್ತನಿಷ್ಠಾಃ ಅಪಿ ಇಹ ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಪ್ರಕರಣೇ ಯಥಾ
ವಿಚಾರ್ಯಂತೇ, ತಥಾ ಸಾಂಖ್ಯಾ ಅಪಿ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಃ ವಿಚಾರ್ಯಂತಾಂ ಇತಿ ।
ನ, ತೇಷಾಂ ಮೋಹದುಃಖನಿಮಿತ್ತತ್ಯಾಗಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಕಾಯಕ್ಲೇಶನಿಮಿತ್ತಂ
ದುಃಖಂ ಸಾಂಖ್ಯಾಃ ಆತ್ಮನಿ ಪಶ್ಯಂತಿ, ಇಚ್ಛಾದೀನಾಂ ಕ್ಷೇತ್ರಧರ್ಮತ್ವೇನೈವ
ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ತೇ ನ ಕಾಯಕ್ಲೇಶದುಃಖಭಯಾತ್ ಕರ್ಮ ಪರಿತ್ಯಜಂತಿ ।
ನಾಪಿ ತೇ ಕರ್ಮಾಣಿ ಆತ್ಮನಿ ಪಶ್ಯಂತಿ, ಯೇನ ನಿಯತಂ ಕರ್ಮ ಮೋಹಾತ್ ಪರಿತ್ಯಜೇಯುಃ ।
ಗುಣಾನಾಂ ಕರ್ಮ “ನೈವ ಕಿಂಚಿತ್ಕರೋಮಿ” (ಭ. ಗೀ. 5-8)
ಇತಿ ಹಿ ತೇ ಸಂನ್ಯಸ್ಯಂತಿ । “ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ”
(ಭ. ಗೀ. 5-13) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಃ ತತ್ತ್ವವಿದಃ ಸಂನ್ಯಾಸಪ್ರಕಾರಃ ಉಕ್ತಃ । ತಸ್ಮಾತ್
ಯೇ ಅನ್ಯೇ ಅಧಿಕೃತಾಃ ಕರ್ಮಣಿ ಅನಾತ್ಮವಿದಃ, ಯೇಷಾಂ ಚ ಮೋಹನಿಮಿತ್ತಃ ತ್ಯಾಗಃ
ಸಂಭವತಿ ಕಾಯಕ್ಲೇಶಭಯಾಚ್ಚ, ತೇ ಏವ ತಾಮಸಾಃ ತ್ಯಾಗಿನಃ ರಾಜಸಾಶ್ಚ
ಇತಿ ನಿಂದ್ಯಂತೇ ಕರ್ಮಿಣಾಂ ಅನಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾಂ ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ;
“ಸರ್ವಾರಂಭಪರಿತ್ಯಾಗೀ” (ಭ. ಗೀ. 12-16) “ಮೌನೀ ಸಂತುಷ್ಟೋ
ಯೇನ ಕೇನಚಿತ್ । ಅನಿಕೇತಃ ಸ್ಥಿರಮತಿಃ” (ಭ. ಗೀ. 12-19) ಇತಿ
ಗುಣಾತೀತಲಕ್ಷಣೇ ಚ ಪರಮಾರ್ಥಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ ವಿಶೇಷಿತತ್ವಾತ್ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ
ಚ “ನಿಷ್ಠಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಾ ಪರಾ” (ಭ. ಗೀ. 18-58) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಃ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಃ ನ ಇಹ ವಿವಕ್ಷಿತಾಃ । ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಃ ಏವ
ಸಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇನ ಗುಣೇನ ತಾಮಸತ್ವಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಸಂನ್ಯಾಸಃ ಉಚ್ಯತೇ, ನ ಮುಖ್ಯಃ
ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಃ ॥
ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಾಸಂಭವೇ ಚ “ನ ಹಿ ದೇಹಭೃತಾ”
(ಭ. ಗೀ. 18-11) ಇತಿ ಹೇತುವಚನಾತ್ ಮುಖ್ಯ ಏವ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ; ಹೇತುವಚನಸ್ಯ
ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ “ತ್ಯಾಗಾಚ್ಛಾಂತಿರನಂತರಂ”
(ಭ. ಗೀ. 12-12) ಇತಿ ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಸ್ತುತಿರೇವ
ಯಥೋಕ್ತಾನೇಕಪಕ್ಷಾನುಷ್ಠಾನಾಶಕ್ತಿಮಂತಂ ಅರ್ಜುನಂ ಅಜ್ಞಂ ಪ್ರತಿ ವಿಧಾನಾತ್;
ತಥಾ ಇದಮಪಿ “ನ ಹಿ ದೇಹಭೃತಾ ಶಕ್ಯಂ” (ಭ. ಗೀ. 18-11)
ಇತಿ ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ; ನ “ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ
ನೈವ ಕುರ್ವನ್ನ ಕಾರಯನ್ನಾಸ್ತೇ” (ಭ. ಗೀ. 5-13)ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪಕ್ಷಸ್ಯ
ಅಪವಾದಃ ಕೇನಚಿತ್ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಕರ್ಮಣಿ ಅಧಿಕೃತಾನ್
ಪ್ರತ್ಯೇವ ಏಷಃ ಸಂನ್ಯಾಸತ್ಯಾಗವಿಕಲ್ಪಃ । ಯೇ ತು ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶಿನಃ
ಸಾಂಖ್ಯಾಃ, ತೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಮೇವ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ
ಅಧಿಕಾರಃ, ನ ಅನ್ಯತ್ರ, ಇತಿ ನ ತೇ ವಿಕಲ್ಪಾರ್ಹಾಃ । ತಚ್ಚ ಉಪಪಾದಿತಂ
ಅಸ್ಮಾಭಿಃ “ವೇದಾವಿನಾಶಿನಂ” (ಭ. ಗೀ. 2-21) ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರದೇಶೇ,
ತೃತೀಯಾದೌ ಚ ॥
ತತ್ರ ಏತೇಷು ವಿಕಲ್ಪಭೇದೇಷು –
ನಿಶ್ಚಯಂ ಶೃಣು ಮೇ ತತ್ರ ತ್ಯಾಗೇ ಭರತಸತ್ತಮ ।
ತ್ಯಾಗೋ ಹಿ ಪುರುಷವ್ಯಾಘ್ರ ತ್ರಿವಿಧಃ ಸಂಪ್ರಕೀರ್ತಿತಃ ॥ 18-4 ॥
ನಿಶ್ಚಯಂ ಶೃಣು ಅವಧಾರಯ ಮೇ ಮಮ ವಚನಾತ್; ತತ್ರ ತ್ಯಾಗೇ
ತ್ಯಾಗಸಂನ್ಯಾಸವಿಕಲ್ಪೇ ಯಥಾದರ್ಶಿತೇ ಭರತಸತ್ತಮ ಭರತಾನಾಂ ಸಾಧುತಮ ।
ತ್ಯಾಗೋ ಹಿ, ತ್ಯಾಗಸಂನ್ಯಾಸಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋ ಹಿ ಯಃ ಅರ್ಥಃ ಸಃ ಏಕ ಏವೇತಿ
ಅಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಆಹ – ತ್ಯಾಗೋ ಹಿ ಇತಿ । ಪುರುಷವ್ಯಾಘ್ರ, ತ್ರಿವಿಧಃ ತ್ರಿಪ್ರಕಾರಃ
ತಾಮಸಾದಿಪ್ರಕಾರೈಃ ಸಂಪ್ರಕೀರ್ತಿತಃ ಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಸಮ್ಯಕ್ ಕಥಿತಃ ಯಸ್ಮಾತ್
ತಾಮಸಾದಿಭೇದೇನ ತ್ಯಾಗಸಂನ್ಯಾಸಶಬ್ದವಾಚ್ಯಃ ಅರ್ಥಃ ಅಧಿಕೃತಸ್ಯ
ಕರ್ಮಿಣಃ ಅನಾತ್ಮಜ್ಞಸ್ಯ ತ್ರಿವಿಧಃ ಸಂಭವತಿ, ನ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶಿನಃ,
ಇತ್ಯಯಮರ್ಥಃ ದುರ್ಜ್ಞಾನಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಅತ್ರ ತತ್ತ್ವಂ ನ ಅನ್ಯಃ ವಕ್ತುಂ ಸಮರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ನಿಶ್ಚಯಂ ಪರಮಾರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವಿಷಯಂ ಅಧ್ಯವಸಾಯಂ ಐಶ್ವರಂ
ಮೇ ಮತ್ತಃ ಶೃಣು ॥
ಕಃ ಪುನಃ ಅಸೌ ನಿಶ್ಚಯಃ ಇತಿ, ಆಹ –
ಯಜ್ಞದಾನತಪಃಕರ್ಮ ನ ತ್ಯಾಜ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮೇವ ತತ್ ।
ಯಜ್ಞೋ ದಾನಂ ತಪಶ್ಚೈವ ಪಾವನಾನಿ ಮನೀಷಿಣಾಂ ॥ 18-5 ॥
ಯಜ್ಞಃ ದಾನಂ ತಪಃ ಇತ್ಯೇತತ್ ತ್ರಿವಿಧಂ ಕರ್ಮ ನ ತ್ಯಾಜ್ಯಂ ನ ತ್ಯಕ್ತವ್ಯಂ,
ಕಾರ್ಯಂ ಕರಣೀಯಂ ಏವ ತತ್ । ಕಸ್ಮಾತ್? ಯಜ್ಞಃ ದಾನಂ ತಪಶ್ಚೈವ ಪಾವನಾನಿ
ವಿಶುದ್ಧಿಕರಾಣಿ ಮನೀಷಿಣಾಂ ಫಲಾನಭಿಸಂಧೀನಾಂ ಇತ್ಯೇತತ್ ॥
ಏತಾನ್ಯಪಿ ತು ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಫಲಾನಿ ಚ ।
ಕರ್ತವ್ಯಾನೀತಿ ಮೇ ಪಾರ್ಥ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಮತಮುತ್ತಮಂ ॥ 18-6 ॥
ಏತಾನ್ಯಪಿ ತು ಕರ್ಮಾಣಿ ಯಜ್ಞದಾನತಪಾಂಸಿ ಪಾವನಾನಿ ಉಕ್ತಾನಿ ಸಂಗಂ ಆಸಕ್ತಿಂ
ತೇಷು ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಫಲಾನಿ ಚ ತೇಷಾಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಾನಿ ಇತಿ ಅನುಷ್ಠೇಯಾನಿ
ಇತಿ ಮೇ ಮಮ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಮತಂ ಉತ್ತಮಂ ॥
“ನಿಶ್ಚಯಂ ಶೃಣು ಮೇ ತತ್ರ” (ಭ. ಗೀ. 18-4) ಇತಿ
ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ, ಪಾವನತ್ವಂ ಚ ಹೇತುಂ ಉಕ್ತ್ವಾ, “ಏತಾನ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ
ಕರ್ತವ್ಯಾನಿ” ಇತ್ಯೇತತ್ “ನಿಶ್ಚಿತಂ ಮತಮುತ್ತಮಂ”
ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರ ಏವ, ನ ಅಪೂರ್ವಾರ್ಥಂ ವಚನಂ,
“ಏತಾನ್ಯಪಿ” ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಸಂನಿಕೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಸಾಸಂಗಸ್ಯ ಫಲಾರ್ಥಿನಃ ಬಂಧಹೇತವಃ ಏತಾನ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ
ಕರ್ತವ್ಯಾನಿ ಇತಿ ಅಪಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಅರ್ಥಃ । ನ ತು ಅನ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ
“ಏತಾನ್ಯಪಿ” ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ ॥
ಅನ್ಯೇ ತು ವರ್ಣಯಂತಿ – ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಾಭಾವಾತ್ “ಸಂಗಂ
ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಫಲಾನಿ ಚ” ಇತಿ ನ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಅತಃ “ಏತಾನ್ಯಪಿ”
ಇತಿ ಯಾನಿ ಕಾಮ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಣಿ ನಿತ್ಯೇಭ್ಯಃ ಅನ್ಯಾನಿ, ಏತಾನಿ ಅಪಿ ಕರ್ತವ್ಯಾನಿ,
ಕಿಮುತ ಯಜ್ಞದಾನತಪಾಂಸಿ ನಿತ್ಯಾನಿ ಇತಿ । ತತ್ ಅಸತ್, ನಿತ್ಯಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣಾಂ
ಇಹ ಫಲವತ್ತ್ವಸ್ಯ ಉಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ “ಯಜ್ಞೋ ದಾನಂ ತಪಶ್ಚೈವ
ಪಾವನಾನಿ” (ಭ. ಗೀ. 18-5)ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಚನೇನ । ನಿತ್ಯಾನ್ಯಪಿ
ಕರ್ಮಾಣಿ ಬಂಧಹೇತುತ್ವಾಶಂಕಯಾ ಜಿಹಾಸೋಃ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಕುತಃ ಕಾಮ್ಯೇಷು
ಪ್ರಸಂಗಃ? “ದೂರೇಣ ಹ್ಯವರಂ ಕರ್ಮ” (ಭ. ಗೀ. 2-49)
ಇತಿ ಚ ನಿಂದಿತತ್ವಾತ್, “ಯಜ್ಞಾರ್ಥಾತ್ ಕರ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ”
(ಭ. ಗೀ. 3-9) ಇತಿ ಚ ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ಬಂಧಹೇತುತ್ವಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಿತತ್ವಾತ್,
“ತ್ರೈಗುಣ್ಯವಿಷಯಾ ವೇದಾಃ” (ಭ. ಗೀ. 2-45) “ತ್ರೈವಿದ್ಯಾ
ಮಾಂ ಸೋಮಪಾಃ” (ಭ. ಗೀ. 9-20) “ಕ್ಷೀಣೇ ಪುಣ್ಯೇ ಮರ್ತ್ಯಲೋಕಂ
ವಿಶಂತಿ” (ಭ. ಗೀ. 9-21) ಇತಿ ಚ, ದೂರವ್ಯವಹಿತತ್ವಾಚ್ಚ, ನ
ಕಾಮ್ಯೇಷು “ಏತಾನ್ಯಪಿ” ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಃ ॥
ತಸ್ಮಾತ್ ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಅಧಿಕೃತಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋಃ –
ನಿಯತಸ್ಯ ತು ಸಂನ್ಯಾಸಃ ಕರ್ಮಣೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ।
ಮೋಹಾತ್ತಸ್ಯ ಪರಿತ್ಯಾಗಸ್ತಾಮಸಃ ಪರಿಕೀರ್ತಿತಃ ॥ 18-7 ॥
ನಿಯತಸ್ಯ ತು ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಸಂನ್ಯಾಸಃ ಪರಿತ್ಯಾಗಃ ಕರ್ಮಣಃ ನ ಉಪಪದ್ಯತೇ,
ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಪಾವನತ್ವಸ್ಯ ಇಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ಮೋಹಾತ್ ಅಜ್ಞಾನಾತ್ ತಸ್ಯ ನಿಯತಸ್ಯ
ಪರಿತ್ಯಾಗಃ – ನಿಯತಂ ಚ ಅವಶ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ, ತ್ಯಜ್ಯತೇ ಚ, ಇತಿ
ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ; ಅತಃ ಮೋಹನಿಮಿತ್ತಃ ಪರಿತ್ಯಾಗಃ ತಾಮಸಃ ಪರಿಕೀರ್ತಿತಃ
ಮೋಹಶ್ಚ ತಮಃ ಇತಿ ॥
ದುಃಖಮಿತ್ಯೇವ ಯತ್ಕರ್ಮ ಕಾಯಕ್ಲೇಶಭಯಾತ್ತ್ಯಜೇತ್ ।
ಸ ಕೃತ್ವಾ ರಾಜಸಂ ತ್ಯಾಗಂ ನೈವ ತ್ಯಾಗಫಲಂ ಲಭೇತ್ ॥ 18-8 ॥
ದುಃಖಂ ಇತಿ ಏವ ಯತ್ ಕರ್ಮ ಕಾಯಕ್ಲೇಶಭಯಾತ್ ಶರೀರದುಃಖಭಯಾತ್ ತ್ಯಜೇತ್, ಸಃ
ಕೃತ್ವಾ ರಾಜಸಂ ರಜೋನಿರ್ವರ್ತ್ಯಂ ತ್ಯಾಗಂ ನೈವ ತ್ಯಾಗಫಲಂ ಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಸ್ಯ
ಸರ್ವಕರ್ಮತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಫಲಂ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಂ ನ ಲಭೇತ್ ನೈವ ಲಭೇತ ॥
ಕಃ ಪುನಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಃ ತ್ಯಾಗಃ ಇತಿ, ಆಹ –
ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯೇವ ಯತ್ಕರ್ಮ ನಿಯತಂ ಕ್ರಿಯತೇಽರ್ಜುನ ।
ಸಂಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಫಲಂ ಚೈವ ಸ ತ್ಯಾಗಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೋ ಮತಃ ॥ 18-9 ॥
ಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಇತ್ಯೇವ ಯತ್ ಕರ್ಮ ನಿಯತಂ ನಿತ್ಯಂ ಕ್ರಿಯತೇ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತೇ
ಹೇ ಅರ್ಜುನ, ಸಂಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಫಲಂ ಚ ಏವ । ಏತತ್ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ
ಫಲವತ್ತ್ವೇ ಭಗವದ್ವಚನಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಅವೋಚಾಮ । ಅಥವಾ, ಯದ್ಯಪಿ ಫಲಂ
ನ ಶ್ರೂಯತೇ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ, ತಥಾಪಿ ನಿತ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕೃತಂ ಆತ್ಮಸಂಸ್ಕಾರಂ
ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪರಿಹಾರಂ ವಾ ಫಲಂ ಕರೋತಿ ಆತ್ಮನಃ ಇತಿ ಕಲ್ಪಯತ್ಯೇವ ಅಜ್ಞಃ ।
ತತ್ರ ತಾಮಪಿ ಕಲ್ಪನಾಂ ನಿವಾರಯತಿ “ಫಲಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ” ಇತ್ಯನೇನ ।
ಅತಃ ಸಾಧು ಉಕ್ತಂ “ಸಂಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಫಲಂ ಚ” ಇತಿ । ಸಃ ತ್ಯಾಗಃ
ನಿತ್ಯಕರ್ಮಸು ಸಂಗಫಲಪರಿತ್ಯಾಗಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಃ ಸತ್ತ್ವನಿರ್ವೃತ್ತಃ ಮತಃ
ಅಭಿಪ್ರೇತಃ ॥
ನನು ಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗಃ ತ್ರಿವಿಧಃ ಸಂನ್ಯಾಸಃ ಇತಿ ಚ ಪ್ರಕೃತಃ । ತತ್ರ ತಾಮಸೋ
ರಾಜಸಶ್ಚ ಉಕ್ತಃ ತ್ಯಾಗಃ । ಕಥಂ ಇಹ ಸಂಗಫಲತ್ಯಾಗಃ ತೃತೀಯತ್ವೇನ
ಉಚ್ಯತೇ? ಯಥಾ ತ್ರಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಆಗತಾಃ, ತತ್ರ ಷಡಂಗವಿದೌ ದ್ವೌ,
ಕ್ಷತ್ರಿಯಃ ತೃತೀಯಃ ಇತಿ ತದ್ವತ್ । ನೈಷ ದೋಷಃ ತ್ಯಾಗಸಾಮಾನ್ಯೇನ
ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಫಲಾಭಿಸಂಧಿತ್ಯಾಗಸ್ಯ
ಚ ತ್ಯಾಗತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಂ । ತತ್ರ ರಾಜಸತಾಮಸತ್ವೇನ ಕರ್ಮತ್ಯಾಗನಿಂದಯಾ
ಕರ್ಮಫಲಾಭಿಸಂಧಿತ್ಯಾಗಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇನ ಸ್ತೂಯತೇ “ಸ ತ್ಯಾಗಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೋ
ಮತಃ” ಇತಿ ॥
ಯಸ್ತು ಅಧಿಕೃತಃ ಸಂಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಫಲಾಭಿಸಂಧಿಂ ಚ ನಿತ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ,
ತಸ್ಯ ಫಲರಾಗಾದಿನಾ ಅಕಲುಷೀಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಅಂತಃಕರಣಂ ನಿತ್ಯೈಶ್ಚ ಕರ್ಮಭಿಃ
ಸಂಸ್ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ವಿಶುಧ್ಯತಿ । ತತ್ ವಿಶುದ್ಧಂ ಪ್ರಸನ್ನಂ ಆತ್ಮಾಲೋಚನಕ್ಷಮಂ
ಭವತಿ । ತಸ್ಯೈವ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇನ ವಿಶುದ್ಧಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾಭಿಮುಖಸ್ಯ ಕ್ರಮೇಣ ಯಥಾ ತನ್ನಿಷ್ಠಾ ಸ್ಯಾತ್, ತತ್ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ
ಆಹ –
ನ ದ್ವೇಷ್ಟ್ಯಕುಶಲಂ ಕರ್ಮ ಕುಶಲೇ ನಾನುಷಜ್ಜತೇ ।
ತ್ಯಾಗೀ ಸತ್ತ್ವಸಮಾವಿಷ್ಟೋ ಮೇಧಾವೀ ಚ್ಛಿನ್ನಸಂಶಯಃ ॥ 18-10 ॥
ನ ದ್ವೇಷ್ಟಿ ಅಕುಶಲಂ ಅಶೋಭನಂ ಕಾಮ್ಯಂ ಕರ್ಮ, ಶರೀರಾರಂಭದ್ವಾರೇಣ
ಸಂಸಾರಕಾರಣಂ, “ಕಿಮನೇನ?” ಇತ್ಯೇವಂ । ಕುಶಲೇ ಶೋಭನೇ ನಿತ್ಯೇ
ಕರ್ಮಣಿ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿತನ್ನಿಷ್ಠಾಹೇತುತ್ವೇನ “ಮೋಕ್ಷಕಾರಣಂ
ಇದಂ” ಇತ್ಯೇವಂ ನ ಅನುಷಜ್ಜತೇ ಅನುಷಂಗಂ ಪ್ರೀತಿಂ ನ ಕರೋತಿ ಇತ್ಯೇತತ್ ।
ಕಃ ಪುನಃ ಅಸೌ? ತ್ಯಾಗೀ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇನ ಸಂಗಫಲತ್ಯಾಗೇನ ತದ್ವಾನ್ ತ್ಯಾಗೀ,
ಯಃ ಕರ್ಮಣಿ ಸಂಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ತತ್ಫಲಂ ಚ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾಯೀ
ಸಃ ತ್ಯಾಗೀ । ಕದಾ ಪುನಃ ಅಸೌ ಅಕುಶಲಂ ಕರ್ಮ ನ ದ್ವೇಷ್ಟಿ, ಕುಶಲೇ
ಚ ನ ಅನುಷಜ್ಜತೇ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ – ಸತ್ತ್ವಸಮಾವಿಷ್ಟಃ ಯದಾ ಸತ್ತ್ವೇನ
ಆತ್ಮಾನಾತ್ಮವಿವೇಕವಿಜ್ಞಾನಹೇತುನಾ ಸಮಾವಿಷ್ಟಃ ಸಂವ್ಯಾಪ್ತಃ, ಸಂಯುಕ್ತ ಇತ್ಯೇತತ್ ।
ಅತ ಏವ ಚ ಮೇಧಾವೀ ಮೇಧಯಾ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರಜ್ಞಯಾ ಸಂಯುಕ್ತಃ
ತದ್ವಾನ್ ಮೇಧಾವೀ । ಮೇಧಾವಿತ್ವಾದೇವ ಚ್ಛಿನ್ನಸಂಶಯಃ ಛಿನ್ನಃ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಃ
ಸಂಶಯಃ ಯಸ್ಯ “ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಮೇವ ಪರಂ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಸಾಧನಂ,
ನ ಅನ್ಯತ್ ಕಿಂಚಿತ್” ಇತ್ಯೇವಂ ನಿಶ್ಚಯೇನ ಚ್ಛಿನ್ನಸಂಶಯಃ ॥
ಯಃ ಅಧಿಕೃತಃ ಪುರುಷಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಕರ್ಮಯೋಗಾನುಷ್ಠಾನೇನ
ಕ್ರಮೇಣ ಸಂಸ್ಕೃತಾತ್ಮಾ ಸನ್ ಜನ್ಮಾದಿವಿಕ್ರಿಯಾರಹಿತತ್ವೇನ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಆತ್ಮಾನಂ
ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಸಂಬುದ್ಧಃ, ಸಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ನೈವ ಕುರ್ವನ್ ನ
ಕಾರಯನ್ ಆಸೀನಃ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಲಕ್ಷಣಾಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಂ ಅಶ್ನುತೇ ಇತ್ಯೇತತ್ ।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಅನೇನೈವ ಶ್ಲೋಕೇನ ಉಕ್ತಂ ॥
ಯಃ ಪುನಃ ಅಧಿಕೃತಃ ಸನ್ ದೇಹಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಿತ್ವೇನ ದೇಹಭೃತ್
ಅಜ್ಞಃ ಅಬಾಧಿತಾತ್ಮಕರ್ತೃತ್ವವಿಜ್ಞಾನತಯಾ “ಅಹಂ ಕರ್ತಾ”
ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತಬುದ್ಧಿಃ ತಸ್ಯ ಅಶೇಷಕರ್ಮಪರಿತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಅಶಕ್ಯತ್ವಾತ್
ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗೇನ ಚೋದಿತಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇ ಏವ ಅಧಿಕಾರಃ, ನ ತತ್ತ್ಯಾಗೇ ಇತಿ
ಏತಂ ಅರ್ಥಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಆಹ –
ನ ಹಿ ದೇಹಭೃತಾ ಶಕ್ಯಂ ತ್ಯಕ್ತುಂ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಶೇಷತಃ ।
ಯಸ್ತು ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗೀ ಸ ತ್ಯಾಗೀತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ ॥ 18-11 ॥
ನ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ದೇಹಭೃತಾ, ದೇಹಂ ಬಿಭರ್ತೀತಿ ದೇಹಭೃತ್, ದೇಹಾತ್ಮಾಭಿಮಾನವಾನ್
ದೇಹಭೃತ್ ಉಚ್ಯತೇ, ನ ವಿವೇಕೀ; ಸ ಹಿ“ವೇದಾವಿನಾಶಿನಂ”
(ಭ. ಗೀ. 2-21) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಕರ್ತೃತ್ವಾಧಿಕಾರಾತ್ ನಿವರ್ತಿತಃ । ಅತಃ ತೇನ
ದೇಹಭೃತಾ ಅಜ್ಞೇನ ನ ಶಕ್ಯಂ ತ್ಯಕ್ತುಂ ಸಂನ್ಯಸಿತುಂ ಕರ್ಮಾಣಿ ಅಶೇಷತಃ
ನಿಃಶೇಷೇಣ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯಸ್ತು ಅಜ್ಞಃ ಅಧಿಕೃತಃ ನಿತ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರ್ವನ್
ಕರ್ಮಫಲತ್ಯಾಗೀ ಕರ್ಮಫಲಾಭಿಸಂಧಿಮಾತ್ರಸಂನ್ಯಾಸೀ ಸಃ ತ್ಯಾಗೀ ಇತಿ ಅಭಿಧೀಯತೇ
ಕರ್ಮೀ ಅಪಿ ಸನ್ ಇತಿ ಸ್ತುತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶಿನೈವ
ಅದೇಹಭೃತಾ ದೇಹಾತ್ಮಭಾವರಹಿತೇನ ಅಶೇಷಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಃ ಶಕ್ಯತೇ
ಕರ್ತುಂ ॥
ಕಿಂ ಪುನಃ ತತ್ ಪ್ರಯೋಜನಂ, ಯತ್ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಾತ್ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ –
ಅನಿಷ್ಟಮಿಷ್ಟಂ ಮಿಶ್ರಂ ಚ ತ್ರಿವಿಧಂ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಂ ।
ಭವತ್ಯತ್ಯಾಗಿನಾಂ ಪ್ರೇತ್ಯ ನ ತು ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ಕ್ವಚಿತ್ ॥ 18-12 ॥
ಅನಿಷ್ಟಂ ನರಕತಿರ್ಯಗಾದಿಲಕ್ಷಣಂ, ಇಷ್ಟಂ ದೇವಾದಿಲಕ್ಷಣಂ, ಮಿಶ್ರಂ
ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಸಂಯುಕ್ತಂ ಮನುಷ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಚ, ತತ್ರ ತ್ರಿವಿಧಂ ತ್ರಿಪ್ರಕಾರಂ
ಕರ್ಮಣಃ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಫಲಂ ಬಾಹ್ಯಾನೇಕಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರನಿಷ್ಪನ್ನಂ
ಸತ್ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಂ ಇಂದ್ರಜಾಲಮಾಯೋಪಮಂ ಮಹಾಮೋಹಕರಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೋಪಸರ್ಪಿ
ಇಹ – ಫಲ್ಗುತಯಾ ಲಯಂ ಅದರ್ಶನಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಫಲನಿರ್ವಚನಂ –
ತತ್ ಏತತ್ ಏವಂಲಕ್ಷಣಂ ಫಲಂ ಭವತಿ ಅತ್ಯಾಗಿನಾಂ ಅಜ್ಞಾನಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಂ
ಅಪರಮಾರ್ಥಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ಪ್ರೇತ್ಯ ಶರೀರಪಾತಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಂ । ನ ತು ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ
ಪರಮಾರ್ಥಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾನಾಂ ಕೇವಲಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾನಾಂ
ಕ್ವಚಿತ್ । ನ ಹಿ ಕೇವಲಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನನಿಷ್ಠಾ ಅವಿದ್ಯಾದಿಸಂಸಾರಬೀಜಂ
ನ ಉನ್ಮೂಲಯತಿ ಕದಾಚಿತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ಪರಮಾರ್ಥದರ್ಶಿನಃ ಏವ
ಅಶೇಷಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಿತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮನಿ
ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾನಾಂ; ನ ತು ಅಜ್ಞಸ್ಯ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದೀನಿ ಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃಕಾರಕಾಣಿ
ಆತ್ಮತ್ವೇನೈವ ಪಶ್ಯತಃ ಅಶೇಷಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಃ ಸಂಭವತಿ ॥
ತದೇತತ್ ಉತ್ತರೈಃ ಶ್ಲೋಕೈಃ ದರ್ಶಯತಿ –
ಪಂಚೈತಾನಿ ಮಹಾಬಾಹೋ ಕಾರಣಾನಿ ನಿಬೋಧ ಮೇ ।
ಸಾಂಖ್ಯೇ ಕೃತಾಂತೇ ಪ್ರೋಕ್ತಾನಿ ಸಿದ್ಧಯೇ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ॥ 18-13 ॥
ಪಂಚ ಏತಾನಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನಿ ಹೇ ಮಹಾಬಾಹೋ, ಕಾರಣಾನಿ ನಿರ್ವರ್ತಕಾನಿ । ನಿಬೋಧ
ಮೇ ಮಮ ಇತಿ ಉತ್ತರತ್ರ ಚೇತಃಸಮಾಧಾನಾರ್ಥಂ, ವಸ್ತುವೈಷಮ್ಯಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ
ಚ । ತಾನಿ ಚ ಕಾರಣಾನಿ ಜ್ಞಾತವ್ಯತಯಾ ಸ್ತೌತಿ – ಸಾಂಖ್ಯೇ ಜ್ಞಾತವ್ಯಾಃ
ಪದಾರ್ಥಾಃ ಸಂಖ್ಯಾಯಂತೇ ಯಸ್ಮಿನ್ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ತತ್ ಸಾಂಖ್ಯಂ ವೇದಾಂತಃ । ಕೃತಾಂತೇ
ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ವಿಶೇಷಣಂ । ಕೃತಂ ಇತಿ ಕರ್ಮ ಉಚ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ಅಂತಃ
ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಃ ಯತ್ರ ಸಃ ಕೃತಾಂತಃ, ಕರ್ಮಾಂತಃ ಇತ್ಯೇತತ್ । “ಯಾವಾನರ್ಥ
ಉದಪಾನೇ” (ಭ. ಗೀ. 2-46) “ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮಾಖಿಲಂ ಪಾರ್ಥ ಜ್ಞಾನೇ
ಪರಿಸಮಾಪ್ಯತೇ” (ಭ. ಗೀ. 4-33) ಇತಿ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಸಂಜಾತೇ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ
ನಿವೃತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಅತಃ ತಸ್ಮಿನ್ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥೇ ಸಾಂಖ್ಯೇ ಕೃತಾಂತೇ
ವೇದಾಂತೇ ಪ್ರೋಕ್ತಾನಿ ಕಥಿತಾನಿ ಸಿದ್ಧಯೇ ನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ॥
ಕಾನಿ ತಾನೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ –
ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ತಥಾ ಕರ್ತಾ ಕರಣಂ ಚ ಪೃಥಗ್ವಿಧಂ ।
ವಿವಿಧಾಶ್ಚ ಪೃಥಕ್ಚೇಷ್ಟಾ ದೈವಂ ಚೈವಾತ್ರ ಪಂಚಮಂ ॥ 18-14 ॥
ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ಇಚ್ಛಾದ್ವೇಷಸುಖದುಃಖಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತೇರಾಶ್ರಯಃ
ಅಧಿಷ್ಠಾನಂ ಶರೀರಂ, ತಥಾ ಕರ್ತಾ ಉಪಾಧಿಲಕ್ಷಣಃ ಭೋಕ್ತಾ, ಕರಣಂ
ಚ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿ ಶಬ್ದಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಯೇ ಪೃಥಗ್ವಿಧಂ ನಾನಾಪ್ರಕಾರಂ ತತ್
ದ್ವಾದಶಸಂಖ್ಯಂ ವಿವಿಧಾಶ್ಚ ಪೃಥಕ್ಚೇಷ್ಟಾಃ ವಾಯವೀಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾದ್ಯಾಃ
ದೈವಂ ಚೈವ ದೈವಮೇವ ಚ ಅತ್ರ ಏತೇಷು ಚತುರ್ಷು ಪಂಚಮಂ ಪಂಚಾನಾಂ
ಪೂರಣಂ ಆದಿತ್ಯಾದಿ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯನುಗ್ರಾಹಕಂ ॥
ಶರೀರವಾಙ್ಮನೋಭಿರ್ಯತ್ಕರ್ಮ ಪ್ರಾರಭತೇ ನರಃ ।
ನ್ಯಾಯ್ಯಂ ವಾ ವಿಪರೀತಂ ವಾ ಪಂಚೈತೇ ತಸ್ಯ ಹೇತವಃ ॥ 18-15 ॥
ಶರೀರವಾಙ್ಮನೋಭಿಃ ಯತ್ ಕರ್ಮ ತ್ರಿಭಿಃ ಏತೈಃ ಪ್ರಾರಭತೇ ನಿರ್ವರ್ತಯತಿ
ನರಃ, ನ್ಯಾಯ್ಯಂ ವಾ ಧರ್ಮ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ, ವಿಪರೀತಂ ವಾ ಅಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ
ಅಧರ್ಮ್ಯಂ ಯಚ್ಚಾಪಿ ನಿಮಿಷಿತಚೇಷ್ಟಿತಾದಿ ಜೀವನಹೇತುಃ ತದಪಿ
ಪೂರ್ವಕೃತಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋರೇವ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ನ್ಯಾಯ್ಯವಿಪರೀತಯೋರೇವ ಗ್ರಹಣೇನ
ಗೃಹೀತಂ, ಪಂಚ ಏತೇ ಯಥೋಕ್ತಾಃ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಣೋ ಹೇತವಃ
ಕಾರಣಾನಿ ॥
ನನು ಏತಾನಿ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದೀನಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ನಿರ್ವರ್ತಕಾನಿ । ಕಥಂ ಉಚ್ಯತೇ
“ಶರೀರವಾಙ್ಮನೋಭಿಃ ಯತ್ ಕರ್ಮ ಪ್ರಾರಭತೇ” ಇತಿ? ನೈಷ
ದೋಷಃ; ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಲಕ್ಷಣಂ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಶರೀರಾದಿತ್ರಯಪ್ರಧಾನಂ;
ತದಂಗತಯಾ ದರ್ಶನಶ್ರವಣಾದಿ ಚ ಜೀವನಲಕ್ಷಣಂ ತ್ರಿಧೈವ ರಾಶೀಕೃತಂ
ಉಚ್ಯತೇ ಶರೀರಾದಿಭಿಃ ಆರಭ್ಯತೇ ಇತಿ । ಫಲಕಾಲೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಧಾನೈಃ
ಸಾಧನೈಃ ಭುಜ್ಯತೇ ಇತಿ ಪಂಚಾನಾಮೇವ ಹೇತುತ್ವಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ಇತಿ ॥
ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಕರ್ತಾರಮಾತ್ಮಾನಂ ಕೇವಲಂ ತು ಯಃ ।
ಪಶ್ಯತ್ಯಕೃತಬುದ್ಧಿತ್ವಾನ್ನ ಸ ಪಶ್ಯತಿ ದುರ್ಮತಿಃ ॥ 18-16 ॥
ತತ್ರ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಏವಂ ಸತಿ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತೈಃ
ಪಂಚಭಿಃ ಹೇತುಭಿಃ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯೇ ಸತಿ ಕರ್ಮಣಿ । ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಇತಿ
ದುರ್ಮತಿತ್ವಸ್ಯ ಹೇತುತ್ವೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಏತೇಷು ಆತ್ಮಾನನ್ಯತ್ವೇನ
ಅವಿದ್ಯಯಾ ಪರಿಕಲ್ಪಿತೈಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ “ಅಹಮೇವ
ಕರ್ತಾ” ಇತಿ ಕರ್ತಾರಂ ಆತ್ಮಾನಂ ಕೇವಲಂ ಶುದ್ಧಂ ತು ಯಃ ಪಶ್ಯತಿ
ಅವಿದ್ವಾನ್; ಕಸ್ಮಾತ್? ವೇದಾಂತಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶನ್ಯಾಯೈಃ ಅಕೃತಬುದ್ಧಿತ್ವಾತ್
ಅಸಂಸ್ಕೃತಬುದ್ಧಿತ್ವಾತ್; ಯೋಽಪಿ ದೇಹಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮವಾದೀ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಕೇವಲಂ
ಕರ್ತಾರಂ ಪಶ್ಯತಿ, ಅಸಾವಪಿ ಅಕೃತಬುದ್ಧಿಃ; ಅತಃ ಅಕೃತಬುದ್ಧಿತ್ವಾತ್ ನ ಸಃ
ಪಶ್ಯತಿ ಆತ್ಮನಃ ತತ್ತ್ವಂ ಕರ್ಮಣೋ ವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತಃ ದುರ್ಮತಿಃ, ಕುತ್ಸಿತಾ
ವಿಪರೀತಾ ದುಷ್ಟಾ ಅಜಸ್ರಂ ಜನನಮರಣಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೇತುಭೂತಾ ಮತಿಃ ಅಸ್ಯ ಇತಿ
ದುರ್ಮತಿಃ । ಸಃ ಪಶ್ಯನ್ನಪಿ ನ ಪಶ್ಯತಿ, ಯಥಾ ತೈಮಿರಿಕಃ ಅನೇಕಂ ಚಂದ್ರಂ,
ಯಥಾ ವಾ ಅಭ್ರೇಷು ಧಾವತ್ಸು ಚಂದ್ರಂ ಧಾವಂತಂ, ಯಥಾ ವಾ ವಾಹನೇ ಉಪವಿಷ್ಟಃ
ಅನ್ಯೇಷು ಧಾವತ್ಸು ಆತ್ಮಾನಂ ಧಾವಂತಂ ॥
ಕಃ ಪುನಃ ಸುಮತಿಃ ಯಃ ಸಮ್ಯಕ್ ಪಶ್ಯತೀತಿ, ಉಚ್ಯತೇ –
ಯಸ್ಯ ನಾಹಂಕೃತೋ ಭಾವೋ ಬುದ್ಧಿರ್ಯಸ್ಯ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ।
ಹತ್ವಾಪಿ ಸ ಇಮಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ನ ಹಂತಿ ನ ನಿಬಧ್ಯತೇ ॥ 18-17 ॥
ಯಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶನ್ಯಾಯಸಂಸ್ಕೃತಾತ್ಮನಃ ನ ಭವತಿ ಅಹಂಕೃತಃ
“ಅಹಂ ಕರ್ತಾ” ಇತ್ಯೇವಂಲಕ್ಷಣಃ ಭಾವಃ ಭಾವನಾ ಪ್ರತ್ಯಯಃ –
ಏತೇ ಏವ ಪಂಚ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಯಃ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಆತ್ಮನಿ ಕಲ್ಪಿತಾಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ
ಕರ್ತಾರಃ, ನ ಅಹಂ, ಅಹಂ ತು ತದ್ವ್ಯಾಪಾರಾಣಾಂ ಸಾಕ್ಷಿಭೂತಃ“ಅಪ್ರಾಣೋ
ಹ್ಯಮನಾಃ ಶುಭ್ರೋ ಹ್ಯಕ್ಷರಾತ್ಪರತಃ ಪರಃ” (ಮು. ಉ. 2-1-2) ಕೇವಲಃ
ಅವಿಕ್ರಿಯಃ ಇತ್ಯೇವಂ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಏತತ್ – ಬುದ್ಧಿಃ ಅಂತಃಕರಣಂ ಯಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ
ಉಪಾಧಿಭೂತಾ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ನ ಅನುಶಯಿನೀ ಭವತಿ – “ಇದಮಹಮಕಾರ್ಷಂ,
ತೇನ ಅಹಂ ನರಕಂ ಗಮಿಷ್ಯಾಮಿ” ಇತ್ಯೇವಂ ಯಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿಃ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ –
ಸಃ ಸುಮತಿಃ, ಸಃ ಪಶ್ಯತಿ । ಹತ್ವಾ ಅಪಿ ಸಃ ಇಮಾನ್ ಲೋಕಾನ್, ಸರ್ವಾನ್ ಇಮಾನ್
ಪ್ರಾಣಿನಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ನ ಹಂತಿ ಹನನಕ್ರಿಯಾಂ ನ ಕರೋತಿ, ನ ನಿಬಧ್ಯತೇ ನಾಪಿ
ತತ್ಕಾರ್ಯೇಣ ಅಧರ್ಮಫಲೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ॥ ನನು ಹತ್ವಾಪಿ ನ ಹಂತಿ
ಇತಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಉಚ್ಯತೇ ಯದ್ಯಪಿ ಸ್ತುತಿಃ । ನೈಷ ದೋಷಃ,
ಲೌಕಿಕಪಾರಮಾರ್ಥಿಕದೃಷ್ಟ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ತದುಪಪತ್ತೇಃ ।
ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮಬುದ್ಧ್ಯಾ “ಹಂತಾ ಅಹಂ” ಇತಿ ಲೌಕಿಕೀಂ ದೃಷ್ಟಿಂ ಆಶ್ರಿತ್ಯ
“ಹತ್ವಾಪಿ” ಇತಿ ಆಹ । ಯಥಾದರ್ಶಿತಾಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೀಂ ದೃಷ್ಟಿಂ
ಆಶ್ರಿತ್ಯ “ನ ಹಂತಿ ನ ನಿಬಧ್ಯತೇ” ಇತಿ । ಏತತ್ ಉಭಯಂ ಉಪಪದ್ಯತೇ
ಏವ ॥
ನನು ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಭಿಃ ಸಂಭೂಯ ಕರೋತ್ಯೇವ ಆತ್ಮಾ, “ಕರ್ತಾರಮಾತ್ಮಾನಂ
ಕೇವಲಂ ತು” (ಭ. ಗೀ. 18-16) ಇತಿ ಕೇವಲಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ ।
ನೈಷ ದೋಷಃ, ಆತ್ಮನಃ ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ವಭಾವತ್ವೇ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಭಿಃ,
ಸಂಹತತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ವಿಕ್ರಿಯಾವತೋ ಹಿ ಅನ್ಯೈಃ ಸಂಹನನಂ ಸಂಭವತಿ,
ಸಂಹತ್ಯ ವಾ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ತು ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ ಕೇನಚಿತ್
ಸಂಹನನಂ ಅಸ್ತಿ ಇತಿ ನ ಸಂಭೂಯ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಅತಃ
ಕೇವಲತ್ವಂ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮಿತಿ ಕೇವಲಶಬ್ದಃ ಅನುವಾದಮಾತ್ರಂ ।
ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಂ ಚ ಆತ್ಮನಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ।
“ಅವಿಕಾರ್ಯೋಽಯಮುಚ್ಯತೇ” (ಭ. ಗೀ. 2-25) “ಗುಣೈರೇವ ಕರ್ಮಾಣಿ
ಕ್ರಿಯಂತೇ” (ಭ. ಗೀ. 3-27)“ಶರೀರಸ್ಥೋಽಪಿ ನ ಕರೋತಿ”
(ಭ. ಗೀ. 13-31) ಇತ್ಯಾದಿ ಅಸಕೃತ್ ಉಪಪಾದಿತಂ ಗೀತಾಸ್ವೇವ ತಾವತ್ । ಶ್ರುತಿಷು
ಚ “ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ” (ಬೃ. ಉ. 4-3-7) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾಸು ।
ನ್ಯಾಯತಶ್ಚ – ನಿರವಯವಂ ಅಪರತಂತ್ರಂ ಅವಿಕ್ರಿಯಂ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಇತಿ
ರಾಜಮಾರ್ಗಃ । ವಿಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಕೀಯೈವ ವಿಕ್ರಿಯಾ
ಸ್ವಸ್ಯ ಭವಿತುಂ ಅರ್ಹತಿ, ನ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಾಣಿ ಆತ್ಮಕರ್ತೃಕಾಣಿ
ಸ್ಯುಃ । ನ ಹಿ ಪರಸ್ಯ ಕರ್ಮ ಪರೇಣ ಅಕೃತಂ ಆಗಂತುಂ ಅರ್ಹತಿ । ಯತ್ತು
ಅವಿದ್ಯಯಾ ಗಮಿತಂ, ನ ತತ್ ತಸ್ಯ । ಯಥಾ ರಜತತ್ವಂ ನ ಶುಕ್ತಿಕಾಯಾಃ;
ಯಥಾ ವಾ ತಲಮಲಿನತ್ವಂ ಬಾಲೈಃ ಗಮಿತಂ ಅವಿದ್ಯಯಾ, ನ ಆಕಾಶಸ್ಯ, ತಥಾ
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿವಿಕ್ರಿಯಾಪಿ ತೇಷಾಮೇವ, ನ ಆತ್ಮನಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯುಕ್ತಂ ಉಕ್ತಂ
“ಅಹಂಕೃತತ್ವಬುದ್ಧಿಲೇಪಾಭಾವಾತ್ ವಿದ್ವಾನ್ ನ ಹಂತಿ ನ ನಿಬಧ್ಯತೇ”
ಇತಿ । “ನಾಯಂ ಹಂತಿ ನ ಹನ್ಯತೇ” (ಭ. ಗೀ. 2-19) ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ
“ನ ಜಾಯತೇ” (ಭ. ಗೀ. 2-20)ಇತ್ಯಾದಿಹೇತುವಚನೇನ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವಂ
ಆತ್ಮನಃ ಉಕ್ತ್ವಾ, “ವೇದಾವಿನಾಶಿನಂ” (ಭ. ಗೀ. 2-21) ಇತಿ ವಿದುಷಃ
ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರನಿವೃತ್ತಿಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾದೌ ಸಂಕ್ಷೇಪತಃ ಉಕ್ತ್ವಾ, ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಸಾರಿತಾಂ
ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರಸಂಗಂ ಕೃತ್ವಾ ಇಹ ಉಪಸಂಹರತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಪಿಂಡೀಕರಣಾಯ
“ವಿದ್ವಾನ್ ನ ಹಂತಿ ನ ನಿಬಧ್ಯತೇ” ಇತಿ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ
ದೇಹಭೃತ್ತ್ವಾಭಿಮಾನಾನುಪಪತ್ತೌ ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಾಶೇಷಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸೋಪಪತ್ತೇಃ
ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ಅನಿಷ್ಟಾದಿ ತ್ರಿವಿಧಂ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಂ ನ ಭವತಿ ಇತಿ
ಉಪಪನ್ನಂ; ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಾಚ್ಚ ಇತರೇಷಾಂ ಭವತಿ ಇತ್ಯೇತಚ್ಚ ಅಪರಿಹಾರ್ಯಂ
ಇತಿ ಏಷಃ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ ಉಪಸಂಹೃತಃ । ಸ ಏಷಃ ಸರ್ವವೇದಾರ್ಥಸಾರಃ
ನಿಪುಣಮತಿಭಿಃ ಪಂಡಿತೈಃ ವಿಚಾರ್ಯ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಃ ಇತಿ ತತ್ರ ತತ್ರ
ಪ್ರಕರಣವಿಭಾಗೇನ ದರ್ಶಿತಃ ಅಸ್ಮಾಭಿಃ ಶಾಸ್ತ್ರನ್ಯಾಯಾನುಸಾರೇಣ ॥
ಅಥ ಇದಾನೀಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರವರ್ತಕಂ ಉಚ್ಯತೇ –
ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಪರಿಜ್ಞಾತಾ ತ್ರಿವಿಧಾ ಕರ್ಮಚೋದನಾ ।
ಕರಣಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತೇತಿ ತ್ರಿವಿಧಃ ಕರ್ಮಸಂಗ್ರಹಃ ॥ 18-18 ॥
ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾಯತೇ ಅನೇನ ಇತಿ ಸರ್ವವಿಷಯಂ ಅವಿಶೇಷೇಣ ಉಚ್ಯತೇ । ತಥಾ
ಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಂ, ತದಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೈವ ಸರ್ವಂ ಉಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಪರಿಜ್ಞಾತಾ
ಉಪಾಧಿಲಕ್ಷಣಃ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಃ ಭೋಕ್ತಾ । ಇತಿ ಏತತ್ ತ್ರಯಂ ಅವಿಶೇಷೇಣ
ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರವರ್ತಿಕಾ ತ್ರಿವಿಧಾ ತ್ರಿಪ್ರಕಾರಾ ಕರ್ಮಚೋದನಾ । ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ
ಹಿ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಸಂನಿಪಾತೇ ಹಾನೋಪಾದಾನಾದಿಪ್ರಯೋಜನಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಾರಂಭಃ ಸ್ಯಾತ್ ।
ತತಃ ಪಂಚಭಿಃ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಭಿಃ ಆರಬ್ಧಂ ವಾಙ್ಮನಃಕಾಯಾಶ್ರಯಭೇದೇನ
ತ್ರಿಧಾ ರಾಶೀಭೂತಂ ತ್ರಿಷು ಕರಣಾದಿಷು ಸಂಗೃಹ್ಯತೇ ಇತ್ಯೇತತ್ ಉಚ್ಯತೇ –
ಕರಣಂ ಕ್ರಿಯತೇ ಅನೇನ ಇತಿ ಬಾಹ್ಯಂ ಶ್ರೋತ್ರಾದಿ, ಅಂತಃಸ್ಥಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿ, ಕರ್ಮ
ಈಪ್ಸಿತತಮಂ ಕರ್ತುಃ ಕ್ರಿಯಯಾ ವ್ಯಾಪ್ಯಮಾನಂ, ಕರ್ತಾ ಕರಣಾನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರಯಿತಾ
ಉಪಾಧಿಲಕ್ಷಣಃ, ಇತಿ ತ್ರಿವಿಧಃ ತ್ರಿಪ್ರಕಾರಃ ಕರ್ಮಸಂಗ್ರಹಃ, ಸಂಗೃಹ್ಯತೇ
ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಸಂಗ್ರಹಃ, ಕರ್ಮಣಃ ಸಂಗ್ರಹಃ ಕರ್ಮಸಂಗ್ರಹಃ, ಕರ್ಮ ಏಷು ಹಿ
ತ್ರಿಷು ಸಮವೈತಿ, ತೇನ ಅಯಂ ತ್ರಿವಿಧಃ ಕರ್ಮಸಂಗ್ರಹಃ ॥
ಅಥ ಇದಾನೀಂ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಗುಣಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್
ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋಗುಣಭೇದತಃ ತ್ರಿವಿಧಃ ಭೇದಃ ವಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಆರಭ್ಯತೇ –
ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ಚ ಕರ್ತಾ ಚ ತ್ರಿಧೈವ ಗುಣಭೇದತಃ ।
ಪ್ರೋಚ್ಯತೇ ಗುಣಸಂಖ್ಯಾನೇ ಯಥಾವಚ್ಛೃಣು ತಾನ್ಯಪಿ ॥ 18-19 ॥
ಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ಚ, ಕರ್ಮ ಕ್ರಿಯಾ, ನ ಕಾರಕಂ ಪಾರಿಭಾಷಿಕಂ ಈಪ್ಸಿತತಮಂ
ಕರ್ಮ, ಕರ್ತಾ ಚ ನಿರ್ವರ್ತಕಃ ಕ್ರಿಯಾಣಾಂ ತ್ರಿಧಾ ಏವ, ಅವಧಾರಣಂ
ಗುಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತಜಾತ್ಯಂತರಾಭಾವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ ಗುಣಭೇದತಃ
ಸತ್ತ್ವಾದಿಭೇದೇನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರೋಚ್ಯತೇ ಕಥ್ಯತೇ ಗುಣಸಂಖ್ಯಾನೇ ಕಾಪಿಲೇ
ಶಾಸ್ತ್ರೇ ತದಪಿ ಗುಣಸಂಖ್ಯಾನಶಾಸ್ತ್ರಂ ಗುಣಭೋಕ್ತೃವಿಷಯೇ ಪ್ರಮಾಣಮೇವ ।
ಪರಮಾರ್ಥಬ್ರಹ್ಮೈಕತ್ವವಿಷಯೇ ಯದ್ಯಪಿ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ತಥಾಪಿ ತೇ ಹಿ
ಕಾಪಿಲಾಃ ಗುಣಗೌಣವ್ಯಾಪಾರನಿರೂಪಣೇ ಅಭಿಯುಕ್ತಾಃ ಇತಿ ತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮಪಿ
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾರ್ಥಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ಉಪಾದೀಯತೇ ಇತಿ ನ ವಿರೋಧಃ । ಯಥಾವತ್
ಯಥಾನ್ಯಾಯಂ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ಶೃಣು ತಾನ್ಯಪಿ ಜ್ಞಾನಾದೀನಿ ತದ್ಭೇದಜಾತಾನಿ
ಗುಣಭೇದಕೃತಾನಿ ಶೃಣು, ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇ ಅರ್ಥೇ ಮನಃಸಮಾಧಿಂ ಕುರು
ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತು ತಾವತ್ ತ್ರಿವಿಧತ್ವಂ ಉಚ್ಯತೇ –
ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಯೇನೈಕಂ ಭಾವಮವ್ಯಯಮೀಕ್ಷತೇ ।
ಅವಿಭಕ್ತಂ ವಿಭಕ್ತೇಷು ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ವಿದ್ಧಿ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ॥ 18-20 ॥
ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಅವ್ಯಕ್ತಾದಿಸ್ಥಾವರಾಂತೇಷು ಭೂತೇಷು ಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ಏಕಂ ಭಾವಂ
ವಸ್ತು – ಭಾವಶಬ್ದಃ ವಸ್ತುವಾಚೀ, ಏಕಂ ಆತ್ಮವಸ್ತು ಇತ್ಯರ್ಥಃ; ಅವ್ಯಯಂ ನ
ವ್ಯೇತಿ ಸ್ವಾತ್ಮನಾ ಸ್ವಧರ್ಮೇಣ ವಾ, ಕೂಟಸ್ಥಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ; ಈಕ್ಷತೇ ಪಶ್ಯತಿ ಯೇನ
ಜ್ಞಾನೇನ, ತಂ ಚ ಭಾವಂ ಅವಿಭಕ್ತಂ ಪ್ರತಿದೇಹಂ ವಿಭಕ್ತೇಷು ದೇಹಭೇದೇಷು
ನ ವಿಭಕ್ತಂ ತತ್ ಆತ್ಮವಸ್ತು, ವ್ಯೋಮವತ್ ನಿರಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ; ತತ್ ಜ್ಞಾನಂ
ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಅದ್ವೈತಾತ್ಮವಿಷಯಂ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ವಿದ್ಧಿ ಇತಿ ॥
ಯಾನಿ ದ್ವೈತದರ್ಶನಾನಿ ತಾನಿ ಅಸಮ್ಯಗ್ಭೂತಾನಿ ರಾಜಸಾನಿ ತಾಮಸಾನಿ ಚ ಇತಿ ನ
ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸಂಸಾರೋಚ್ಛಿತ್ತಯೇ ಭವಂತಿ –
ಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ತು ಯಜ್ಜ್ಞಾನಂ ನಾನಾಭಾವಾನ್ಪೃಥಗ್ವಿಧಾನ್ ।
ವೇತ್ತಿ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ವಿದ್ಧಿ ರಾಜಸಂ ॥ 18-21 ॥
ಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ತು ಭೇದೇನ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ಅನ್ಯತ್ವೇನ ಯತ್ ಜ್ಞಾನಂ ನಾನಾಭಾವಾನ್
ಭಿನ್ನಾನ್ ಆತ್ಮನಃ ಪೃಥಗ್ವಿಧಾನ್ ಪೃಥಕ್ಪ್ರಕಾರಾನ್ ಭಿನ್ನಲಕ್ಷಣಾನ್
ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ವೇತ್ತಿ ವಿಜಾನಾತಿ ಯತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು, ಜ್ಞಾನಸ್ಯ
ಕರ್ತೃತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ ಯೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ವೇತ್ತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ತತ್ ಜ್ಞಾನಂ ವಿದ್ಧಿ
ರಾಜಸಂ ರಜೋಗುಣನಿರ್ವೃತ್ತಂ ॥
ಯತ್ತು ಕೃತ್ಸ್ನವದೇಕಸ್ಮಿನ್ಕಾರ್ಯೇ ಸಕ್ತಮಹೈತುಕಂ ।
ಅತತ್ತ್ವಾರ್ಥವದಲ್ಪಂ ಚ ತತ್ತಾಮಸಮುದಾಹೃತಂ ॥ 18-22 ॥
ಯತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಕೃತ್ಸ್ನವತ್ ಸಮಸ್ತವತ್ ಸರ್ವವಿಷಯಮಿವ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಕಾರ್ಯೇ
ದೇಹೇ ಬಹಿರ್ವಾ ಪ್ರತಿಮಾದೌ ಸಕ್ತಂ “ಏತಾವಾನೇವ ಆತ್ಮಾ ಈಶ್ವರೋ ವಾ, ನ
ಅತಃ ಪರಂ ಅಸ್ತಿ” ಇತಿ, ಯಥಾ ನಗ್ನಕ್ಷಪಣಕಾದೀನಾಂ ಶರೀರಾಂತರ್ವರ್ತೀ
ದೇಹಪರಿಮಾಣೋ ಜೀವಃ, ಈಶ್ವರೋ ವಾ ಪಾಷಾಣದಾರ್ವಾದಿಮಾತ್ರಂ, ಇತ್ಯೇವಂ ಏಕಸ್ಮಿನ್
ಕಾರ್ಯೇ ಸಕ್ತಂ ಅಹೈತುಕಂ ಹೇತುವರ್ಜಿತಂ ನಿರ್ಯುಕ್ತಿಕಂ, ಅತತ್ತ್ವಾರ್ಥವತ್
ಅಯಥಾಭೂತಾರ್ಥವತ್, ಯಥಾಭೂತಃ ಅರ್ಥಃ ತತ್ತ್ವಾರ್ಥಃ, ಸಃ ಅಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಭೂತಃ
ಅಸ್ತೀತಿ ತತ್ತ್ವಾರ್ಥವತ್, ನ ತತ್ತ್ವಾರ್ಥವತ್ ಅತತ್ತ್ವಾರ್ಥವತ್; ಅಹೈತುಕತ್ವಾದೇವ
ಅಲ್ಪಂ ಚ, ಅಲ್ಪವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಅಲ್ಪಫಲತ್ವಾದ್ವಾ । ತತ್ ತಾಮಸಂ ಉದಾಹೃತಂ ।
ತಾಮಸಾನಾಂ ಹಿ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಅವಿವೇಕಿನಾಂ ಈದೃಶಂ ಜ್ಞಾನಂ ದೃಶ್ಯತೇ ॥
ಅಥ ಇದಾನೀಂ ಕರ್ಮಣಃ ತ್ರೈವಿಧ್ಯಂ ಉಚ್ಯತೇ –
ನಿಯತಂ ಸಂಗರಹಿತಮರಾಗದ್ವೇಷತಃಕೃತಂ ।
ಅಫಲಪ್ರೇಪ್ಸುನಾ ಕರ್ಮ ಯತ್ತತ್ಸಾತ್ತ್ವಿಕಮುಚ್ಯತೇ ॥ 18-23 ॥
ನಿಯತಂ ನಿತ್ಯಂ ಸಂಗರಹಿತಂ ಆಸಕ್ತಿವರ್ಜಿತಂ ಅರಾಗದ್ವೇಷತಃಕೃತಂ
ರಾಗಪ್ರಯುಕ್ತೇನ ದ್ವೇಷಪ್ರಯುಕ್ತೇನ ಚ ಕೃತಂ ರಾಗದ್ವೇಷತಃಕೃತಂ,
ತದ್ವಿಪರೀತಂ ಅರಾಗದ್ವೇಷತಃಕೃತಂ, ಅಫಲಪ್ರೇಪ್ಸುನಾ ಫಲಂ ಪ್ರೇಪ್ಸತೀತಿ
ಫಲಪ್ರೇಪ್ಸುಃ ಫಲತೃಷ್ಣಃ ತದ್ವಿಪರೀತೇನ ಅಫಲಪ್ರೇಪ್ಸುನಾ ಕರ್ತ್ರಾ ಕೃತಂ
ಕರ್ಮ ಯತ್, ತತ್ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಉಚ್ಯತೇ ॥
ಯತ್ತು ಕಾಮೇಪ್ಸುನಾ ಕರ್ಮ ಸಾಹಂಕಾರೇಣ ವಾ ಪುನಃ ।
ಕ್ರಿಯತೇ ಬಹುಲಾಯಾಸಂ ತದ್ರಾಜಸಮುದಾಹೃತಂ ॥ 18-24 ॥
ಯತ್ತು ಕಾಮೇಪ್ಸುನಾ ಕರ್ಮಫಲಪ್ರೇಪ್ಸುನಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಕರ್ಮ ಸಾಹಂಕಾರೇಣ ಇತಿ ನ
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಯಾ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ? ಲೌಕಿಕಶ್ರೋತ್ರಿಯನಿರಹಂಕಾರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ।
ಯೋ ಹಿ ಪರಮಾರ್ಥನಿರಹಂಕಾರಃ ಆತ್ಮವಿತ್, ನ ತಸ್ಯ
ಕಾಮೇಪ್ಸುತ್ವಬಹುಲಾಯಾಸಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಅಸ್ತಿ । ಸಾತ್ತ್ವಿಕಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಣಃ
ಅನಾತ್ಮವಿತ್ ಸಾಹಂಕಾರಃ ಕರ್ತಾ, ಕಿಮುತ ರಾಜಸತಾಮಸಯೋಃ । ಲೋಕೇ ಅನಾತ್ಮವಿದಪಿ
ಶ್ರೋತ್ರಿಯೋ ನಿರಹಂಕಾರಃ ಉಚ್ಯತೇ “ನಿರಹಂಕಾರಃ ಅಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ”
ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ತದಪೇಕ್ಷಯೈವ “ಸಾಹಂಕಾರೇಣ ವಾ” ಇತಿ ಉಕ್ತಂ ।
ಪುನಃಶಬ್ದಃ ಪಾದಪೂರಣಾರ್ಥಃ । ಕ್ರಿಯತೇ ಬಹುಲಾಯಾಸಂ ಕರ್ತ್ರಾ ಮಹತಾ ಆಯಾಸೇನ
ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತೇ, ತತ್ ಕರ್ಮ ರಾಜಸಂ ಉದಾಹೃತಂ ॥
ಅನುಬಂಧಂ ಕ್ಷಯಂ ಹಿಂಸಾಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಚ ಪೌರುಷಂ ।
ಮೋಹಾದಾರಭ್ಯತೇ ಕರ್ಮ ಯತ್ತತ್ತಾಮಸಮುಚ್ಯತೇ ॥ 18-25 ॥
ಅನುಬಂಧಂ ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿ ಯತ್ ವಸ್ತು ಸಃ ಅನುಬಂಧಃ ಉಚ್ಯತೇ ತಂ ಚ
ಅನುಬಂಧಂ, ಕ್ಷಯಂ ಯಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಶಕ್ತಿಕ್ಷಯಃ ಅರ್ಥಕ್ಷಯೋ
ವಾ ಸ್ಯಾತ್ ತಂ ಕ್ಷಯಂ, ಹಿಂಸಾಂ ಪ್ರಾಣಿಬಾಧಾಂ ಚ; ಅನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಚ ಪೌರುಷಂ
ಪುರುಷಕಾರಂ “ಶಕ್ನೋಮಿ ಇದಂ ಕರ್ಮ ಸಮಾಪಯಿತುಂ” ಇತ್ಯೇವಂ
ಆತ್ಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ, ಇತ್ಯೇತಾನಿ ಅನುಬಂಧಾದೀನಿ ಅನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪೌರುಷಾಂತಾನಿ ಮೋಹಾತ್
ಅವಿವೇಕತಃ ಆರಭ್ಯತೇ ಕರ್ಮ ಯತ್, ತತ್ ತಾಮಸಂ ತಮೋನಿರ್ವೃತ್ತಂ ಉಚ್ಯತೇ ॥
ಇದಾನೀಂ ಕರ್ತೃಭೇದಃ ಉಚ್ಯತೇ –
ಮುಕ್ತಸಂಗೋಽನಹಂವಾದೀ ಧೃತ್ಯುತ್ಸಾಹಸಮನ್ವಿತಃ ।
ಸಿದ್ಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯೋರ್ನಿರ್ವಿಕಾರಃ ಕರ್ತಾ ಸಾತ್ತ್ವಿಕ ಉಚ್ಯತೇ ॥ 18-26 ॥
ಮುಕ್ತಸಂಗಃ ಮುಕ್ತಃ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಃ ಸಂಗಃ ಯೇನ ಸಃ ಮುಕ್ತಸಂಗಃ,
ಅನಹಂವಾದೀ ನ ಅಹಂವದನಶೀಲಃ, ಧೃತ್ಯುತ್ಸಾಹಸಮನ್ವಿತಃ ಧೃತಿಃ ಧಾರಣಂ
ಉತ್ಸಾಹಃ ಉದ್ಯಮಃ ತಾಭ್ಯಾಂ ಸಮನ್ವಿತಃ ಸಂಯುಕ್ತಃ ಧೃತ್ಯುತ್ಸಾಹಸಮನ್ವಿತಃ,
ಸಿದ್ಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯೋಃ ಕ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಸಿದ್ಧೌ ಅಸಿದ್ಧೌ ಚ
ಸಿದ್ಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯೋಃ ನಿರ್ವಿಕಾರಃ, ಕೇವಲಂ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾಣೇನ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ ನ
ಫಲರಾಗಾದಿನಾ ಯಃ ಸಃ ನಿರ್ವಿಕಾರಃ ಉಚ್ಯತೇ । ಏವಂಭೂತಃ ಕರ್ತಾ ಯಃ ಸಃ
ಸಾತ್ತ್ವಿಕಃ ಉಚ್ಯತೇ ॥
ರಾಗೀ ಕರ್ಮಫಲಪ್ರೇಪ್ಸುರ್ಲುಬ್ಧೋ ಹಿಂಸಾತ್ಮಕೋಽಶುಚಿಃ ।
ಹರ್ಷಶೋಕಾನ್ವಿತಃ ಕರ್ತಾ ರಾಜಸಃ ಪರಿಕೀರ್ತಿತಃ ॥ 18-27 ॥
ರಾಗೀ ರಾಗಃ ಅಸ್ಯ ಅಸ್ತೀತಿ ರಾಗೀ, ಕರ್ಮಫಲಪ್ರೇಪ್ಸುಃ ಕರ್ಮಫಲಾರ್ಥೀ ಇತ್ಯರ್ಥಃ,
ಲುಬ್ಧಃ ಪರದ್ರವ್ಯೇಷು ಸಂಜಾತತೃಷ್ಣಃ, ತೀರ್ಥಾದೌ ಸ್ವದ್ರವ್ಯಾಪರಿತ್ಯಾಗೀ ವಾ,
ಹಿಂಸಾತ್ಮಕಃ ಪರಪೀಡಾಕರಸ್ವಭಾವಃ, ಅಶುಚಿಃ ಬಾಹ್ಯಾಭ್ಯಂತರಶೌಚವರ್ಜಿತಃ,
ಹರ್ಷಶೋಕಾನ್ವಿತಃ ಇಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತೌ ಹರ್ಷಃ ಅನಿಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತೌ ಇಷ್ಟವಿಯೋಗೇ ಚ
ಶೋಕಃ ತಾಭ್ಯಾಂ ಹರ್ಷಶೋಕಾಭ್ಯಾಂ ಅನ್ವಿತಃ ಸಂಯುಕ್ತಃ, ತಸ್ಯೈವ ಚ ಕರ್ಮಣಃ
ಸಂಪತ್ತಿವಿಪತ್ತಿಭ್ಯಾಂ ಹರ್ಷಶೋಕೌ ಸ್ಯಾತಾಂ, ತಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಯುಕ್ತೋ ಯಃ ಕರ್ತಾ
ಸಃ ರಾಜಸಃ ಪರಿಕೀರ್ತಿತಃ ॥
ಅಯುಕ್ತಃ ಪ್ರಾಕೃತಃ ಸ್ತಬ್ಧಃ ಶಠೋ ನೈಕೃತಿಕೋಽಲಸಃ ।
ವಿಷಾದೀ ದೀರ್ಘಸೂತ್ರೀ ಚ ಕರ್ತಾ ತಾಮಸ ಉಚ್ಯತೇ ॥ 18-28 ॥
ಅಯುಕ್ತಃ ನ ಯುಕ್ತಃ ಅಸಮಾಹಿತಃ, ಪ್ರಾಕೃತಃ ಅತ್ಯಂತಾಸಂಸ್ಕೃತಬುದ್ಧಿಃ
ಬಾಲಸಮಃ, ಸ್ತಬ್ಧಃ ದಂಡವತ್ ನ ನಮತಿ ಕಸ್ಮೈಚಿತ್, ಶಠಃ
ಮಾಯಾವೀ ಶಕ್ತಿಗೂಹನಕಾರೀ, ನೈಕೃತಿಕಃ ಪರವಿಭೇದನಪರಃ, ಅಲಸಃ
ಅಪ್ರವೃತ್ತಿಶೀಲಃ ಕರ್ತವ್ಯೇಷ್ವಪಿ, ವಿಷಾದೀ ವಿಷಾದವಾನ್ ಸರ್ವದಾ
ಅವಸನ್ನಸ್ವಭಾವಃ, ದೀರ್ಘಸೂತ್ರೀ ಚ ಕರ್ತವ್ಯಾನಾಂ ದೀರ್ಘಪ್ರಸಾರಣಃ, ಸರ್ವದಾ
ಮಂದಸ್ವಭಾವಃ, ಯತ್ ಅದ್ಯ ಶ್ವೋ ವಾ ಕರ್ತವ್ಯಂ ತತ್ ಮಾಸೇನಾಪಿ ನ ಕರೋತಿ,
ಯಶ್ಚ ಏವಂಭೂತಃ, ಸಃ ಕರ್ತಾ ತಾಮಸಃ ಉಚ್ಯತೇ ॥
ಬುದ್ಧೇರ್ಭೇದಂ ಧೃತೇಶ್ಚೈವ ಗುಣತಸ್ತ್ರಿವಿಧಂ ಶೃಣು ।
ಪ್ರೋಚ್ಯಮಾನಮಶೇಷೇಣ ಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ಧನಂಜಯ ॥ 18-29 ॥
ಬುದ್ಧೇಃ ಭೇದಂ ಧೃತೇಶ್ಚೈವ ಭೇದಂ ಗುಣತಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣತಃ ತ್ರಿವಿಧಂ
ಶೃಣು ಇತಿ ಸೂತ್ರೋಪನ್ಯಾಸಃ । ಪ್ರೋಚ್ಯಮಾನಂ ಕಥ್ಯಮಾನಂ ಅಶೇಷೇಣ
ನಿರವಶೇಷತಃ ಯಥಾವತ್ ಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ವಿವೇಕತಃ ಧನಂಜಯ, ದಿಗ್ವಿಜಯೇ
ಮಾನುಷಂ ದೈವಂ ಚ ಪ್ರಭೂತಂ ಧನಂ ಜಿತವಾನ್, ತೇನ ಅಸೌ ಧನಂಜಯಃ
ಅರ್ಜುನಃ ॥
ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಚ ನಿವೃತ್ತಿಂ ಚ ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯೇ ಭಯಾಭಯೇ ।
ಬಂಧಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಚ ಯಾ ವೇತ್ತಿ ಬುದ್ಧಿಃ ಸಾ ಪಾರ್ಥ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀ ॥ 18-30 ॥
ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರವರ್ತನಂ ಬಂಧಹೇತುಃ ಕರ್ಮಮಾರ್ಗಃ
ಶಾಸ್ತ್ರವಿಹಿತವಿಷಯಃ, ನಿವೃತ್ತಿಂ ಚ ನಿರ್ವೃತ್ತಿಃ ಮೋಕ್ಷಹೇತುಃ
ಸಂನ್ಯಾಸಮಾರ್ಗಃ – ಬಂಧಮೋಕ್ಷಸಮಾನವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತೀ
ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಮಾರ್ಗೌ ಇತಿ ಅವಗಮ್ಯತೇ – ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯೇ ವಿಹಿತಪ್ರತಿಷಿದ್ಧೇ
ಲೌಕಿಕೇ ವೈದಿಕೇ ವಾ ಶಾಸ್ತ್ರಬುದ್ಧೇಃ ಕರ್ತವ್ಯಾಕರ್ತವ್ಯೇ ಕರಣಾಕರಣೇ ಇತ್ಯೇತತ್;
ಕಸ್ಯ? ದೇಶಕಾಲಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ । ಭಯಾಭಯೇ
ಬಿಭೇತಿ ಅಸ್ಮಾದಿತಿ ಭಯಂ ಚೋರವ್ಯಾಘ್ರಾದಿ, ನ ಭಯಂ ಅಭಯಂ, ಭಯಂ ಚ
ಅಭಯಂ ಚ ಭಯಾಭಯೇ, ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟವಿಷಯಯೋಃ ಭಯಾಭಯಯೋಃ ಕಾರಣೇ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಂಧಂ ಸಹೇತುಕಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಚ ಸಹೇತುಕಂ ಯಾ ವೇತ್ತಿ ವಿಜಾನಾತಿ
ಬುದ್ಧಿಃ, ಸಾ ಪಾರ್ಥ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀ । ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಂ ಬುದ್ಧೇಃ ವೃತ್ತಿಃ; ಬುದ್ಧಿಸ್ತು
ವೃತ್ತಿಮತೀ । ಧೃತಿರಪಿ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಃ ಏವ ಬುದ್ಧೇಃ ॥
ಯಯಾ ಧರ್ಮಮಧರ್ಮಂ ಚ ಕಾರ್ಯಂ ಚಾಕಾರ್ಯಮೇವ ಚ ।
ಅಯಥಾವತ್ಪ್ರಜಾನಾತಿ ಬುದ್ಧಿಃ ಸಾ ಪಾರ್ಥ ರಾಜಸೀ ॥ 18-31 ॥
ಯಯಾ ಧರ್ಮಂ ಶಾಸ್ತ್ರಚೋದಿತಂ ಅಧರ್ಮಂ ಚ ತತ್ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಕಾರ್ಯಂ ಚ
ಅಕಾರ್ಯಮೇವ ಚ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇ ಏವ ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯೇ ಅಯಥಾವತ್ ನ ಯಥಾವತ್ ಸರ್ವತಃ
ನಿರ್ಣಯೇನ ನ ಪ್ರಜಾನಾತಿ, ಬುದ್ಧಿಃ ಸಾ ಪಾರ್ಥ, ರಾಜಸೀ ॥
ಅಧರ್ಮಂ ಧರ್ಮಮಿತಿ ಯಾ ಮನ್ಯತೇ ತಮಸಾವೃತಾ ।
ಸರ್ವಾರ್ಥಾನ್ವಿಪರೀತಾಂಶ್ಚ ಬುದ್ಧಿಃ ಸಾ ಪಾರ್ಥ ತಾಮಸೀ ॥ 18-32 ॥
ಅಧರ್ಮಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಧರ್ಮಂ ವಿಹಿತಂ ಇತಿ ಯಾ ಮನ್ಯತೇ ಜಾನಾತಿ ತಮಸಾ
ಆವೃತಾ ಸತೀ, ಸರ್ವಾರ್ಥಾನ್ ಸರ್ವಾನೇವ ಜ್ಞೇಯಪದಾರ್ಥಾನ್ ವಿಪರೀತಾಂಶ್ಚ
ವಿಪರೀತಾನೇವ ವಿಜಾನಾತಿ, ಬುದ್ಧಿಃ ಸಾ ಪಾರ್ಥ, ತಾಮಸೀ ॥
ಧೃತ್ಯಾ ಯಯಾ ಧಾರಯತೇ ಮನಃಪ್ರಾಣೇಂದ್ರಿಯಕ್ರಿಯಾಃ ।
ಯೋಗೇನಾವ್ಯಭಿಚಾರಿಣ್ಯಾ ಧೃತಿಃ ಸಾ ಪಾರ್ಥ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀ ॥ 18-33 ॥
ಧೃತ್ಯಾ ಯಯಾ – ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿಣ್ಯಾ ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ,
ಧಾರಯತೇ; ಕಿಂ? ಮನಃಪ್ರಾಣೇಂದ್ರಿಯಕ್ರಿಯಾಃ ಮನಶ್ಚ ಪ್ರಾಣಾಶ್ಚ
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ಮನಃಪ್ರಾಣೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ತೇಷಾಂ ಕ್ರಿಯಾಃ ಚೇಷ್ಟಾಃ, ತಾಃ
ಉಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮಾರ್ಗಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಧಾರಯತೇ ಧಾರಯತಿ – ಧೃತ್ಯಾ ಹಿ ಧಾರ್ಯಮಾಣಾಃ
ಉಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮಾರ್ಗವಿಷಯಾಃ ನ ಭವಂತಿ – ಯೋಗೇನ ಸಮಾಧಿನಾ, ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿಣ್ಯಾ,
ನಿತ್ಯಸಮಾಧ್ಯನುಗತಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತತ್ ಉಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿಣ್ಯಾ
ಧೃತ್ಯಾ ಮನಃಪ್ರಾಣೇಂದ್ರಿಯಕ್ರಿಯಾಃ ಧಾರ್ಯಮಾಣಾಃ ಯೋಗೇನ ಧಾರಯತೀತಿ । ಯಾ
ಏವಂಲಕ್ಷಣಾ ಧೃತಿಃ, ಸಾ ಪಾರ್ಥ, ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀ ॥
ಯಯಾ ತು ಧರ್ಮಕಾಮಾರ್ಥಾಂಧೃತ್ಯಾ ಧಾರಯತೇಽರ್ಜುನ ।
ಪ್ರಸಂಗೇನ ಫಲಾಕಾಂಕ್ಷೀ ಧೃತಿಃ ಸಾ ಪಾರ್ಥ ರಾಜಸೀ ॥ 18-34 ॥
ಯಯಾ ತು ಧರ್ಮಕಾಮಾರ್ಥಾನ್ ಧರ್ಮಶ್ಚ ಕಾಮಶ್ಚ ಅರ್ಥಶ್ಚ ಧರ್ಮಕಾಮಾರ್ಥಾಃ
ತಾನ್ ಧರ್ಮಕಾಮಾರ್ಥಾನ್ ಧೃತ್ಯಾ ಯಯಾ ಧಾರಯತೇ ಮನಸಿ ನಿತ್ಯಮೇವ
ಕರ್ತವ್ಯರೂಪಾನ್ ಅವಧಾರಯತಿ ಹೇ ಅರ್ಜುನ, ಪ್ರಸಂಗೇನ ಯಸ್ಯ ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಾದೇಃ
ಧಾರಣಪ್ರಸಂಗಃ ತೇನ ತೇನ ಪ್ರಸಂಗೇನ ಫಲಾಕಾಂಕ್ಷೀ ಚ ಭವತಿ ಯಃ
ಪುರುಷಃ, ತಸ್ಯ ಧೃತಿಃ ಯಾ, ಸಾ ಪಾರ್ಥ, ರಾಜಸೀ ॥
ಯಯಾ ಸ್ವಪ್ನಂ ಭಯಂ ಶೋಕಂ ವಿಷಾದಂ ಮದಮೇವ ಚ ।
ನ ವಿಮುಂಚತಿ ದುರ್ಮೇಧಾ ಧೃತಿಃ ಸಾ ತಾಮಸೀ ಮತಾ ॥ 18-35 ॥
ಯಯಾ ಸ್ವಪ್ನಂ ನಿದ್ರಾಂ ಭಯಂ ತ್ರಾಸಂ ಶೋಕಂ ವಿಷಾದಂ ವಿಷಣ್ಣತಾಂ ಮದಂ
ವಿಷಯಸೇವಾಂ ಆತ್ಮನಃ ಬಹುಮನ್ಯಮಾನಃ ಮತ್ತ ಇವ ಮದಂ ಏವ ಚ ಮನಸಿ
ನಿತ್ಯಮೇವ ಕರ್ತವ್ಯರೂಪತಯಾ ಕುರ್ವನ್ ನ ವಿಮುಂಚತಿ ಧಾರಯತ್ಯೇವ ದುರ್ಮೇಧಾಃ
ಕುತ್ಸಿತಮೇಧಾಃ ಪುರುಷಃ ಯಃ, ತಸ್ಯ ಧೃತಿಃ ಯಾ, ಸಾ ತಾಮಸೀ ಮತಾ ॥
ಗುಣಭೇದೇನ ಕ್ರಿಯಾಣಾಂ ಕಾರಕಾಣಾಂ ಚ ತ್ರಿವಿಧೋ ಭೇದಃ ಉಕ್ತಃ । ಅಥ ಇದಾನೀಂ
ಫಲಸ್ಯ ಸುಖಸ್ಯ ತ್ರಿವಿಧೋ ಭೇದಃ ಉಚ್ಯತೇ –
ಸುಖಂ ತ್ವಿದಾನೀಂ ತ್ರಿವಿಧಂ ಶೃಣು ಮೇ ಭರತರ್ಷಭ ।
ಅಭ್ಯಾಸಾದ್ರಮತೇ ಯತ್ರ ದುಃಖಾಂತಂ ಚ ನಿಗಚ್ಛತಿ ॥ 18-36 ॥
ಸುಖಂ ತು ಇದಾನೀಂ ತ್ರಿವಿಧಂ ಶೃಣು, ಸಮಾಧಾನಂ ಕುರು ಇತ್ಯೇತತ್, ಮೇ ಮಮ
ಭರತರ್ಷಭ । ಅಭ್ಯಾಸಾತ್ ಪರಿಚಯಾತ್ ಆವೃತ್ತೇಃ ರಮತೇ ರತಿಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ
ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ ಸುಖಾನುಭವೇ ದುಃಖಾಂತಂ ಚ ದುಃಖಾವಸಾನಂ ದುಃಖೋಪಶಮಂ
ಚ ನಿಗಚ್ಛತಿ ನಿಶ್ಚಯೇನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ॥
ಯತ್ತದಗ್ರೇ ವಿಷಮಿವ ಪರಿಣಾಮೇಽಮೃತೋಪಮಂ ।
ತತ್ಸುಖಂ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಪ್ರೋಕ್ತಮಾತ್ಮಬುದ್ಧಿಪ್ರಸಾದಜಂ ॥ 18-37 ॥
ಯತ್ ತತ್ ಸುಖಂ ಅಗ್ರೇ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಥಮಸಂನಿಪಾತೇ
ಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯಧ್ಯಾನಸಮಾಧ್ಯಾರಂಭೇ ಅತ್ಯಂತಾಯಾಸಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ ವಿಷಮಿವ
ದುಃಖಾತ್ಮಕಂ ಭವತಿ, ಪರಿಣಾಮೇ ಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯಾದಿಪರಿಪಾಕಜಂ ಸುಖಂ
ಅಮೃತೋಪಮಂ, ತತ್ ಸುಖಂ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ಪ್ರೋಕ್ತಂ ವಿದ್ವದ್ಭಿಃ, ಆತ್ಮನಃ ಬುದ್ಧಿಃ
ಆತ್ಮಬುದ್ಧಿಃ, ಆತ್ಮಬುದ್ಧೇಃ ಪ್ರಸಾದಃ ನೈರ್ಮಲ್ಯಂ ಸಲಿಲಸ್ಯ ಇವ ಸ್ವಚ್ಛತಾ,
ತತಃ ಜಾತಂ ಆತ್ಮಬುದ್ಧಿಪ್ರಸಾದಜಂ । ಆತ್ಮವಿಷಯಾ ವಾ ಆತ್ಮಾವಲಂಬನಾ ವಾ ಬುದ್ಧಿಃ
ಆತ್ಮಬುದ್ಧಿಃ, ತತ್ಪ್ರಸಾದಪ್ರಕರ್ಷಾದ್ವಾ ಜಾತಮಿತ್ಯೇತತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಂ ತತ್ ॥
ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಾದ್ಯತ್ತದಗ್ರೇಽಮೃತೋಪಮಂ ।
ಪರಿಣಾಮೇ ವಿಷಮಿವ ತತ್ಸುಖಂ ರಾಜಸಂ ಸ್ಮೃತಂ ॥ 18-38 ॥
ವಿಷಯೇಂದ್ರಿಯಸಂಯೋಗಾತ್ ಜಾಯತೇ ಯತ್ ಸುಖಂ ತತ್ ಸುಖಂ
ಅಗ್ರೇ ಪ್ರಥಮಕ್ಷಣೇ ಅಮೃತೋಪಮಂ ಅಮೃತಸಮಂ, ಪರಿಣಾಮೇ
ವಿಷಮಿವ, ಬಲವೀರ್ಯರೂಪಪ್ರಜ್ಞಾಮೇಧಾಧನೋತ್ಸಾಹಹಾನಿಹೇತುತ್ವಾತ್
ಅಧರ್ಮತಜ್ಜನಿತನರಕಾದಿಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚ ಪರಿಣಾಮೇ ತದುಪಭೋಗಪರಿಣಾಮಾಂತೇ
ವಿಷಮಿವ, ತತ್ ಸುಖಂ ರಾಜಸಂ ಸ್ಮೃತಂ ॥
ಯದಗ್ರೇ ಚಾನುಬಂಧೇ ಚ ಸುಖಂ ಮೋಹನಮಾತ್ಮನಃ ।
ನಿದ್ರಾಲಸ್ಯಪ್ರಮಾದೋತ್ಥಂ ತತ್ತಾಮಸಮುದಾಹೃತಂ ॥ 18-39 ॥
ಯತ್ ಅಗ್ರೇ ಚ ಅನುಬಂಧೇ ಚ ಅವಸಾನೋತ್ತರಕಾಲೇ ಚ ಸುಖಂ ಮೋಹನಂ ಮೋಹಕರಂ
ಆತ್ಮನಃ ನಿದ್ರಾಲಸ್ಯಪ್ರಮಾದೋತ್ಥಂ ನಿದ್ರಾ ಚ ಆಲಸ್ಯಂ ಚ ಪ್ರಮಾದಶ್ಚ ತೇಭ್ಯಃ
ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠತೀತಿ ನಿದ್ರಾಲಸ್ಯಪ್ರಮಾದೋತ್ಥಂ, ತತ್ ತಾಮಸಂ ಉದಾಹೃತಂ ॥
ಅಥ ಇದಾನೀಂ ಪ್ರಕರಣೋಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಃ ಶ್ಲೋಕಃ ಆರಭ್ಯತೇ –
ನ ತದಸ್ತಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ವಾ ದಿವಿ ದೇವೇಷು ವಾ ಪುನಃ ।
ಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಕೃತಿಜೈರ್ಮುಕ್ತಂ ಯದೇಭಿಃ ಸ್ಯಾತ್ತ್ರಿಭಿರ್ಗುಣೈಃ ॥ 18-40 ॥
ನ ತತ್ ಅಸ್ತಿ ತತ್ ನಾಸ್ತಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ವಾ ಮನುಷ್ಯಾದಿಷು ಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಿಜಾತಂ
ಅನ್ಯದ್ವಾ ಅಪ್ರಾಣಿ, ದಿವಿ ದೇವೇಷು ವಾ ಪುನಃ ಸತ್ತ್ವಂ, ಪ್ರಕೃತಿಜೈಃ ಪ್ರಕೃತಿತಃ
ಜಾತೈಃ ಏಭಿಃ ತ್ರಿಭಿಃ ಗುಣೈಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿಭಿಃ ಮುಕ್ತಂ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಂ ಯತ್ ಸ್ಯಾತ್,
ನ ತತ್ ಅಸ್ತಿ ಇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ॥
ಸರ್ವಃ ಸಂಸಾರಃ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಲಕ್ಷಣಃ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋಗುಣಾತ್ಮಕಃ
ಅವಿದ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತಃ ಸಮೂಲಃ ಅನರ್ಥಃ ಉಕ್ತಃ, ವೃಕ್ಷರೂಪಕಲ್ಪನಯಾ
ಚ “ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಂ” (ಭ. ಗೀ. 15-1)ಇತ್ಯಾದಿನಾ, “ತಂ ಚ
ಅಸಂಗಶಸ್ತ್ರೇಣ ದೃಢೇನ ಚ್ಛಿತ್ತ್ವಾ ತತಃ ಪದಂ ತತ್ಪರಿಮಾರ್ಗಿತವ್ಯಂ”
(ಭ. ಗೀ. 15-3), (ಭ. ಗೀ. 15-4) ಇತಿ ಚ ಉಕ್ತಂ । ತತ್ರ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯ
ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ಸಂಸಾರಕಾರಣನಿವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೌ ಪ್ರಾಪ್ತಾಯಾಂ, ಯಥಾ
ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ ತಥಾ ವಕ್ತವ್ಯಂ, ಸರ್ವಶ್ಚ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ
ಉಪಸಂಹರ್ತವ್ಯಃ, ಏತಾವಾನೇವ ಚ ಸರ್ವವೇದಸ್ಮೃತ್ಯರ್ಥಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಂ
ಇಚ್ಛದ್ಭಿಃ ಅನುಷ್ಠೇಯಃ ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಂ “ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯವಿಶಾಂ”
ಇತ್ಯಾದಿಃ ಆರಭ್ಯತೇ –
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯವಿಶಾಂ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ಚ ಪರಂತಪ ।
ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವೈರ್ಗುಣೈಃ ॥ 18-41 ॥
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಶ್ಚ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾಶ್ಚ ವಿಶಶ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯವಿಶಃ, ತೇಷಾಂ
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯವಿಶಾಂ ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ಚ – ಶೂದ್ರಾಣಾಂ ಅಸಮಾಸಕರಣಂ
ಏಕಜಾತಿತ್ವೇ ಸತಿ ವೇದಾನಧಿಕಾರಾತ್ – ಹೇ ಪರಂತಪ, ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ
ಇತರೇತರವಿಭಾಗೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಾನಿ । ಕೇನ? ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವೈಃ ಗುಣೈಃ,
ಸ್ವಭಾವಃ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಃ ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾ ಮಾಯಾ ಸಾ ಪ್ರಭವಃ
ಯೇಷಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ತೇ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವಾಃ, ತೈಃ, ಶಮಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ
ಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೀನಾಂ । ಅಥವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಗುಣಃ
ಪ್ರಭವಃ ಕಾರಣಂ, ತಥಾ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೋಪಸರ್ಜನಂ
ರಜಃ ಪ್ರಭವಃ, ವೈಶ್ಯಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ತಮಉಪಸರ್ಜನಂ ರಜಃ
ಪ್ರಭವಃ, ಶೂದ್ರಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ರಜಉಪಸರ್ಜನಂ ತಮಃ ಪ್ರಭವಃ,
ಪ್ರಶಾಂತ್ಯೈಶ್ವರ್ಯೇಹಾಮೂಢತಾಸ್ವಭಾವದರ್ಶನಾತ್ ಚತುರ್ಣಾಂ । ಅಥವಾ,
ಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಸಂಸ್ಕಾರಃ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ವರ್ತಮಾನಜನ್ಮನಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಭಿಮುಖತ್ವೇನ
ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಃ ಸ್ವಭಾವಃ, ಸಃ ಪ್ರಭವೋ ಯೇಷಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ತೇ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವಾಃ
ಗುಣಾಃ; ಗುಣಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಸ್ಯ ನಿಷ್ಕಾರಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । “ಸ್ವಭಾವಃ
ಕಾರಣಂ” ಇತಿ ಚ ಕಾರಣವಿಶೇಷೋಪಾದಾನಂ । ಏವಂ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವೈಃ
ಪ್ರಕೃತಿಭವೈಃ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋಭಿಃ ಗುಣೈಃ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾನುರೂಪೇಣ ಶಮಾದೀನಿ
ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ ॥
ನನು ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ವಿಹಿತಾನಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೀನಾಂ ಶಮಾದೀನಿ
ಕರ್ಮಾಣಿ; ಕಥಂ ಉಚ್ಯತೇ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ ಇತಿ? ನೈಷ ದೋಷಃ;
ಶಾಸ್ತ್ರೇಣಾಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೀನಾಂ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಯೈವ ಶಮಾದೀನಿ
ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ, ನ ಗುಣಾನಪೇಕ್ಷಯಾ, ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನ್ಯಪಿ
ಕರ್ಮಾಣಿ ಗುಣಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ ಇತಿ ಉಚ್ಯತೇ ॥
ಕಾನಿ ಪುನಃ ತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ –
ಶಮೋ ದಮಸ್ತಪಃ ಶೌಚಂ ಕ್ಷಾಂತಿರಾರ್ಜವಮೇವ ಚ ।
ಜ್ಞಾನಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಾಸ್ತಿಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ಮ ಸ್ವಭಾವಜಂ ॥ 18-42 ॥
ಶಮಃ ದಮಶ್ಚ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರ್ಥೌ, ತಪಃ ಯಥೋಕ್ತಂ ಶಾರೀರಾದಿ,
ಶೌಚಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ, ಕ್ಷಾಂತಿಃ ಕ್ಷಮಾ, ಆರ್ಜವಂ ಋಜುತಾ ಏವ ಚ ಜ್ಞಾನಂ
ವಿಜ್ಞಾನಂ, ಆಸ್ತಿಕ್ಯಂ ಆಸ್ತಿಕಭಾವಃ ಶ್ರದ್ದಧಾನತಾ ಆಗಮಾರ್ಥೇಷು, ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ಮ
ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜಾತೇಃ ಕರ್ಮ ಸ್ವಭಾವಜಂ – ಯತ್ ಉಕ್ತಂ ಸ್ವಭಾವಪ್ರಭವೈರ್ಗುಣೈಃ
ಪ್ರವಿಭಕ್ತಾನಿ ಇತಿ ತದೇವೋಕ್ತಂ ಸ್ವಭಾವಜಂ ಇತಿ ॥
ಶೌರ್ಯಂ ತೇಜೋ ಧೃತಿರ್ದಾಕ್ಷ್ಯಂ ಯುದ್ಧೇ ಚಾಪ್ಯಪಲಾಯನಂ ।
ದಾನಮೀಶ್ವರಭಾವಶ್ಚ ಕ್ಷಾತ್ರಂ ಕರ್ಮ ಸ್ವಭಾವಜಂ ॥ 18-43 ॥
ಶೌರ್ಯಂ ಶೂರಸ್ಯ ಭಾವಃ, ತೇಜಃ ಪ್ರಾಗಲ್ಭ್ಯಂ, ಧೃತಿಃ ಧಾರಣಂ,
ಸರ್ವಾವಸ್ಥಾಸು ಅನವಸಾದಃ ಭವತಿ ಯಯಾ ಧೃತ್ಯಾ ಉತ್ತಂಭಿತಸ್ಯ,
ದಾಕ್ಷ್ಯಂ ದಕ್ಷಸ್ಯ ಭಾವಃ, ಸಹಸಾ ಪ್ರತ್ಯುತ್ಪನ್ನೇಷು ಕಾರ್ಯೇಷು ಅವ್ಯಾಮೋಹೇನ
ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ, ಯುದ್ಧೇ ಚಾಪಿ ಅಪಲಾಯನಂ ಅಪರಾಙ್ಮುಖೀಭಾವಃ ಶತ್ರುಭ್ಯಃ,
ದಾನಂ ದೇಯದ್ರವ್ಯೇಷು ಮುಕ್ತಹಸ್ತತಾ, ಈಶ್ವರಭಾವಶ್ಚ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಭಾವಃ,
ಪ್ರಭುಶಕ್ತಿಪ್ರಕಟೀಕರಣಂ ಈಶಿತವ್ಯಾನ್ ಪ್ರತಿ, ಕ್ಷಾತ್ರಂ ಕರ್ಮ ಕ್ಷತ್ರಿಯಜಾತೇಃ
ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ ಕ್ಷಾತ್ರಂ ಕರ್ಮ ಸ್ವಭಾವಜಂ ॥
ಕೃಷಿಗೌರಕ್ಷ್ಯವಾಣಿಜ್ಯಂ ವೈಶ್ಯಕರ್ಮ ಸ್ವಭಾವಜಂ ।
ಪರಿಚರ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಕರ್ಮ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಭಾವಜಂ ॥ 18-44 ॥
ಕೃಷಿಗೌರಕ್ಷ್ಯವಾಣಿಜ್ಯಂ ಕೃಷಿಶ್ಚ ಗೌರಕ್ಷ್ಯಂ ಚ ವಾಣಿಜ್ಯಂ ಚ
ಕೃಷಿಗೌರಕ್ಷ್ಯವಾಣಿಜ್ಯಂ, ಕೃಷಿಃ ಭೂಮೇಃ ವಿಲೇಖನಂ, ಗೌರಕ್ಷ್ಯಂ ಗಾಃ
ರಕ್ಷತೀತಿ ಗೋರಕ್ಷಃ ತಸ್ಯ ಭಾವಃ ಗೌರಕ್ಷ್ಯಂ, ಪಾಶುಪಾಲ್ಯಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ,
ವಾಣಿಜ್ಯಂ ವಣಿಕ್ಕರ್ಮ ಕ್ರಯವಿಕ್ರಯಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ವೈಶ್ಯಕರ್ಮ ವೈಶ್ಯಜಾತೇಃ
ಕರ್ಮ ವೈಶ್ಯಕರ್ಮ ಸ್ವಭಾವಜಂ । ಪರಿಚರ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಶುಶ್ರೂಷಾಸ್ವಭಾವಂ
ಕರ್ಮ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಭಾವಜಂ ॥
ಏತೇಷಾಂ ಜಾತಿವಿಹಿತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಮ್ಯಗನುಷ್ಠಿತಾನಾಂ
ಸ್ವರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಫಲಂ ಸ್ವಭಾವತಃ, ”ವರ್ಣಾ ಆಶ್ರಮಾಶ್ಚ
ಸ್ವಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಮನುಭೂಯ ತತಃ ಶೇಷೇಣ
ವಿಶಿಷ್ಟದೇಶಜಾತಿಕುಲಧರ್ಮಾಯುಃಶ್ರುತವೃತ್ತವಿತ್ತಸುಖಮೇಧಸೋ ಜನ್ಮ
ಪ್ರತಿಪದ್ಯಂತೇ” (ಗೌ. ಧ. 2-2-29), (ಮೈ. ಗೌ. ಧ. 11-31)
ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಃ; ಪುರಾಣೇ ಚ ವರ್ಣಿನಾಂ ಆಶ್ರಮಿಣಾಂ ಚ
ಲೋಕಫಲಭೇದವಿಶೇಷಸ್ಮರಣಾತ್ । ಕಾರಣಾಂತರಾತ್ತು ಇದಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ
ಫಲಂ –
ಸ್ವೇ ಸ್ವೇ ಕರ್ಮಣ್ಯಭಿರತಃ ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ಲಭತೇ ನರಃ ।
ಸ್ವಕರ್ಮನಿರತಃ ಸಿದ್ಧಿಂ ಯಥಾ ವಿಂದತಿ ತಚ್ಛೃಣು ॥ 18-45 ॥
ಸ್ವೇ ಸ್ವೇ ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಭೇದೇ ಕರ್ಮಣಿ ಅಭಿರತಃ ತತ್ಪರಃ
ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ಸ್ವಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ ಅಶುದ್ಧಿಕ್ಷಯೇ ಸತಿ ಕಾರ್ಯೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯೋಗ್ಯತಾಲಕ್ಷಣಾಂ ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ಲಭತೇ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ನರಃ
ಅಧಿಕೃತಃ ಪುರುಷಃ; ಕಿಂ ಸ್ವಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನತ ಏವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸಂಸಿದ್ಧಿಃ? ನ;
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ? ಸ್ವಕರ್ಮನಿರತಃ ಸಿದ್ಧಿಂ ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ವಿಂದತಿ,
ತತ್ ಶೃಣು ॥
ಯತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಭೂತಾನಾಂ ಯೇನ ಸರ್ವಮಿದಂ ತತಂ ।
ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ತಮಭ್ಯರ್ಚ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಂ ವಿಂದತಿ ಮಾನವಃ ॥ 18-46 ॥
ಯತಃ ಯಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಉತ್ಪತ್ತಿಃ ಚೇಷ್ಟಾ ವಾ ಯಸ್ಮಾತ್ ಅಂತರ್ಯಾಮಿಣಃ ಈಶ್ವರಾತ್
ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಸ್ಯಾತ್, ಯೇನ ಈಶ್ವರೇಣ ಸರ್ವಂ ಇದಂ ತತಂ ಜಗತ್ ವ್ಯಾಪ್ತಂ
ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇನ ಪ್ರತಿವರ್ಣಂ ತಂ ಈಶ್ವರಂ ಅಭ್ಯರ್ಚ್ಯ ಪೂಜಯಿತ್ವಾ
ಆರಾಧ್ಯ ಕೇವಲಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯೋಗ್ಯತಾಲಕ್ಷಣಾಂ ಸಿದ್ಧಿಂ ವಿಂದತಿ ಮಾನವಃ
ಮನುಷ್ಯಃ ॥
ಯತಃ ಏವಂ, ಅತಃ –
ಶ್ರೇಯಾನ್ಸ್ವಧರ್ಮೋ ವಿಗುಣಃ ಪರಧರ್ಮಾತ್ಸ್ವನುಷ್ಠಿತಾತ್ ।
ಸ್ವಭಾವನಿಯತಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ನಾಪ್ನೋತಿ ಕಿಲ್ಬಿಷಂ ॥ 18-47 ॥
ಶ್ರೇಯಾನ್ ಪ್ರಶಸ್ಯತರಃ ಸ್ವೋ ಧರ್ಮಃ ಸ್ವಧರ್ಮಃ, ವಿಗುಣೋಽಪಿ ಇತಿ ಅಪಿಶಬ್ದೋ
ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ, ಪರಧರ್ಮಾತ್ । ಸ್ವಭಾವನಿಯತಂ ಸ್ವಭಾವೇನ ನಿಯತಂ, ಯದುಕ್ತಂ
ಸ್ವಭಾವಜಮಿತಿ, ತದೇವೋಕ್ತಂ ಸ್ವಭಾವನಿಯತಂ ಇತಿ; ಯಥಾ ವಿಷಜಾತಸ್ಯ
ಕೃಮೇಃ ವಿಷಂ ನ ದೋಷಕರಂ, ತಥಾ ಸ್ವಭಾವನಿಯತಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ ನ
ಆಪ್ನೋತಿ ಕಿಲ್ಬಿಷಂ ಪಾಪಂ ॥
ಸ್ವಭಾವನಿಯತಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಾಣೋ ವಿಷಜಃ ಇವ ಕೃಮಿಃ ಕಿಲ್ಬಿಷಂ ನ ಆಪ್ನೋತೀತಿ
ಉಕ್ತಂ; ಪರಧರ್ಮಶ್ಚ ಭಯಾವಹಃ ಇತಿ, ಅನಾತ್ಮಜ್ಞಶ್ಚ “ನ ಹಿ
ಕಶ್ಚಿತ್ಕ್ಷಣಮಪಿ ಅಕರ್ಮಕೃತ್ತಿಷ್ಠತಿ” (ಭ. ಗೀ. 3-5) ಇತಿ ।
ಅತಃ –
ಸಹಜಂ ಕರ್ಮ ಕೌಂತೇಯ ಸದೋಷಮಪಿ ನ ತ್ಯಜೇತ್ ।
ಸರ್ವಾರಂಭಾ ಹಿ ದೋಷೇಣ ಧೂಮೇನಾಗ್ನಿರಿವಾವೃತಾಃ ॥ 18-48 ॥
ಸಹಜಂ ಸಹ ಜನ್ಮನೈವ ಉತ್ಪನ್ನಂ । ಕಿಂ ತತ್? ಕರ್ಮ ಕೌಂತೇಯ ಸದೋಷಮಪಿ
ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ನ ತ್ಯಜೇತ್ । ಸರ್ವಾರಂಭಾಃ ಆರಭ್ಯಂತ ಇತಿ ಆರಂಭಾಃ,
ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಇತ್ಯೇತತ್; ಪ್ರಕರಣಾತ್ ಯೇ ಕೇಚಿತ್ ಆರಂಭಾಃ ಸ್ವಧರ್ಮಾಃ
ಪರಧರ್ಮಾಶ್ಚ, ತೇ ಸರ್ವೇ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ – ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಅತ್ರ ಹೇತುಃ –
ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ದೋಷೇಣ ಧೂಮೇನ ಸಹಜೇನ ಅಗ್ನಿರಿವ, ಆವೃತಾಃ । ಸಹಜಸ್ಯ
ಕರ್ಮಣಃ ಸ್ವಧರ್ಮಾಖ್ಯಸ್ಯ ಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಪರಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇಽಪಿ ದೋಷಾತ್
ನೈವ ಮುಚ್ಯತೇ; ಭಯಾವಹಶ್ಚ ಪರಧರ್ಮಃ । ನ ಚ ಶಕ್ಯತೇ ಅಶೇಷತಃ
ತ್ಯಕ್ತುಂ ಅಜ್ಞೇನ ಕರ್ಮ ಯತಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ನ ತ್ಯಜೇತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಕಿಂ ಅಶೇಷತಃ ತ್ಯಕ್ತುಂ ಅಶಕ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಇತಿ ನ ತ್ಯಜೇತ್? ಕಿಂ ವಾ ಸಹಜಸ್ಯ
ಕರ್ಮಣಃ ತ್ಯಾಗೇ ದೋಷೋ ಭವತೀತಿ? ಕಿಂ ಚ ಅತಃ? ಯದಿ ತಾವತ್ ಅಶೇಷತಃ
ತ್ಯಕ್ತುಂ ಅಶಕ್ಯಂ ಇತಿ ನ ತ್ಯಾಜ್ಯಂ ಸಹಜಂ ಕರ್ಮ, ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಅಶೇಷತಃ
ತ್ಯಾಗೇ ಗುಣ ಏವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ । ಸತ್ಯಂ ಏವಂ; ಅಶೇಷತಃ ತ್ಯಾಗ
ಏವ ನ ಉಪಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ಚೇತ್, ಕಿಂ ನಿತ್ಯಪ್ರಚಲಿತಾತ್ಮಕಃ ಪುರುಷಃ, ಯಥಾ
ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಗುಣಾಃ? ಕಿಂ ವಾ ಕ್ರಿಯೈವ ಕಾರಕಂ, ಯಥಾ ಬೌದ್ಧಾನಾಂ ಸ್ಕಂಧಾಃ
ಕ್ಷಣಪ್ರಧ್ವಂಸಿನಃ? ಉಭಯಥಾಪಿ ಕರ್ಮಣಃ ಅಶೇಷತಃ ತ್ಯಾಗಃ ನ ಸಂಭವತಿ ।
ಅಥ ತೃತೀಯೋಽಪಿ ಪಕ್ಷಃ – ಯದಾ ಕರೋತಿ ತದಾ ಸಕ್ರಿಯಂ ವಸ್ತು । ಯದಾ ನ
ಕರೋತಿ, ತದಾ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ತದೇವ । ತತ್ರ ಏವಂ ಸತಿ ಶಕ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಅಶೇಷತಃ
ತ್ಯಕ್ತುಂ । ಅಯಂ ತು ಅಸ್ಮಿನ್ ತೃತೀಯೇ ಪಕ್ಷೇ ವಿಶೇಷಃ – ನ ನಿತ್ಯಪ್ರಚಲಿತಂ
ವಸ್ತು, ನಾಪಿ ಕ್ರಿಯೈವ ಕಾರಕಂ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ? ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇ ದ್ರವ್ಯೇ ಅವಿದ್ಯಮಾನಾ
ಕ್ರಿಯಾ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ, ವಿದ್ಯಮಾನಾ ಚ ವಿನಶ್ಯತಿ । ಶುದ್ಧಂ ತತ್ ದ್ರವ್ಯಂ ಶಕ್ತಿಮತ್
ಅವತಿಷ್ಠತೇ । ಇತಿ ಏವಂ ಆಹುಃ ಕಾಣಾದಾಃ । ತದೇವ ಚ ಕಾರಕಂ ಇತಿ । ಅಸ್ಮಿನ್
ಪಕ್ಷೇ ಕೋ ದೋಷಃ ಇತಿ । ಅಯಮೇವ ತು ದೋಷಃ – ಯತಸ್ತು ಅಭಾಗವತಂ ಮತಂ ಇದಂ ।
ಕಥಂ ಜ್ಞಾಯತೇ? ಯತಃ ಆಹ ಭಗವಾನ್ “ನಾಸತೋ ವಿದ್ಯತೇ ಭಾವಃ”
(ಭ. ಗೀ. 2-16) ಇತ್ಯಾದಿ । ಕಾಣಾದಾನಾಂ ಹಿ ಅಸತಃ ಭಾವಃ, ಸತಶ್ಚ ಅಭಾವಃ,
ಇತಿ ಇದಂ ಮತಂ ಅಭಾಗವತಂ । ಅಭಾಗವತಮಪಿ ನ್ಯಾಯವಚ್ಚೇತ್ ಕೋ ದೋಷಃ ಇತಿ
ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ – ದೋಷವತ್ತು ಇದಂ, ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಾತ್ । ಕಥಂ? ಯದಿ
ತಾವತ್ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿ ದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರಾಕ್ ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ಅತ್ಯಂತಮೇವ ಅಸತ್, ಉತ್ಪನ್ನಂ
ಚ ಸ್ಥಿತಂ ಕಂಚಿತ್ ಕಾಲಂ ಪುನಃ ಅತ್ಯಂತಮೇವ ಅಸತ್ತ್ವಂ ಆಪದ್ಯತೇ, ತಥಾ
ಚ ಸತಿ ಅಸದೇವ ಸತ್ ಜಾಯತೇ, ಸದೇವ ಅಸತ್ತ್ವಂ ಆಪದ್ಯತೇ, ಅಭಾವಃ ಭಾವೋ
ಭವತಿ, ಭಾವಶ್ಚ ಅಭಾವೋ ಭವತಿ; ತತ್ರ ಅಭಾವಃ ಜಾಯಮಾನಃ ಪ್ರಾಕ್ ಉತ್ಪತ್ತೇಃ
ಶಶವಿಷಾಣಕಲ್ಪಃ ಸಮವಾಯ್ಯಸಮವಾಯಿನಿಮಿತ್ತಾಖ್ಯಂ ಕಾರಣಂ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ಜಾಯತೇ
ಇತಿ । ನ ಚ ಏವಂ ಅಭಾವಃ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ, ಕಾರಣಂ ಚ ಅಪೇಕ್ಷತೇ ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ
ವಕ್ತುಂ, ಅಸತಾಂ ಶಶವಿಷಾಣಾದೀನಾಂ ಅದರ್ಶನಾತ್ । ಭಾವಾತ್ಮಕಾಶ್ಚೇತ್ ಘಟಾದಯಃ
ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನಾಃ, ಕಿಂಚಿತ್ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಮಾತ್ರೇ ಕಾರಣಂ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ಉತ್ಪದ್ಯಂತೇ ಇತಿ
ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ । ಕಿಂಚ, ಅಸತಶ್ಚ ಸತಶ್ಚ ಸದ್ಭಾವೇ ಅಸದ್ಭಾವೇ ನ
ಕ್ವಚಿತ್ ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರೇಷು ವಿಶ್ವಾಸಃ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಸ್ಯಾತ್, “ಸತ್
ಸದೇವ ಅಸತ್ ಅಸದೇವ” ಇತಿ ನಿಶ್ಚಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ ॥
ಕಿಂಚ, ಉತ್ಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ದ್ವ್ಯಣುಕಾದೇಃ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಕಾರಣಸತ್ತಾಸಂಬಂಧಂ ಆಹುಃ ।
ಪ್ರಾಕ್ ಉತ್ಪತ್ತೇಶ್ಚ ಅಸತ್, ಪಶ್ಚಾತ್ ಕಾರಣವ್ಯಾಪಾರಂ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ವಕಾರಣೈಃ
ಪರಮಾಣುಭಿಃ ಸತ್ತಯಾ ಚ ಸಮವಾಯಲಕ್ಷಣೇನ ಸಂಬಂಧೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।
ಸಂಬದ್ಧಂ ಸತ್ ಕಾರಣಸಮವೇತಂ ಸತ್ ಭವತಿ । ತತ್ರ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಕಥಂ ಅಸತಃ
ಸ್ವಂ ಕಾರಣಂ ಭವೇತ್ ಸಂಬಂಧೋ ವಾ ಕೇನಚಿತ್ ಸ್ಯಾತ್? ನ ಹಿ ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರಸ್ಯ
ಸ್ವಂ ಕಾರಣಂ ಸಂಬಂಧೋ ವಾ ಕೇನಚಿತ್ ಪ್ರಮಾಣತಃ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ॥
ನನು ನೈವಂ ವೈಶೇಷಿಕೈಃ ಅಭಾವಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ದ್ವ್ಯಣುಕಾದೀನಾಂ
ಹಿ ದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ಸ್ವಕಾರಣಸಮವಾಯಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧಃ ಸತಾಮೇವ ಉಚ್ಯತೇ
ಇತಿ । ನ; ಸಂಬಂಧಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ ಸತ್ತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನ ಹಿ ವೈಶೇಷಿಕೈಃ
ಕುಲಾಲದಂಡಚಕ್ರಾದಿವ್ಯಾಪಾರಾತ್ ಪ್ರಾಕ್ ಘಟಾದೀನಾಂ ಅಸ್ತಿತ್ವಂ ಇಷ್ಯತೇ । ನ ಚ
ಮೃದ ಏವ ಘಟಾದ್ಯಾಕಾರಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ಇಚ್ಛಂತಿ । ತತಶ್ಚ ಅಸತ ಏವ ಸಂಬಂಧಃ
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾತ್ ಇಷ್ಟೋ ಭವತಿ ॥ ನನು ಅಸತೋಽಪಿ ಸಮವಾಯಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧಃ
ನ ವಿರುದ್ಧಃ ।
ನ; ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರಾದೀನಾಂ ಅದರ್ಶನಾತ್ । ಘಟಾದೇರೇವ ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ
ಸ್ವಕಾರಣಸಂಬಂಧೋ ಭವತಿ ನ ವಂಧ್ಯಾಪುತ್ರಾದೇಃ, ಅಭಾವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಇತಿ
ವಿಶೇಷಃ ಅಭಾವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯಃ । ಏಕಸ್ಯ ಅಭಾವಃ, ದ್ವಯೋಃ ಅಭಾವಃ, ಸರ್ವಸ್ಯ
ಅಭಾವಃ, ಪ್ರಾಗಭಾವಃ, ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವಃ, ಇತರೇತರಾಭಾವಃ, ಅತ್ಯಂತಾಭಾವಃ ಇತಿ
ಲಕ್ಷಣತೋ ನ ಕೇನಚಿತ್ ವಿಶೇಷೋ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಃ । ಅಸತಿ ಚ ವಿಶೇಷೇ
ಘಟಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಭಾವಃ ಏವ ಕುಲಾಲಾದಿಭಿಃ ಘಟಭಾವಂ ಆಪದ್ಯತೇ ಸಂಬಧ್ಯತೇ
ಚ ಭಾವೇನ ಕಪಾಲಾಖ್ಯೇನ, ಸಂಬದ್ಧಶ್ಚ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯಶ್ಚ
ಭವತಿ, ನ ತು ಘಟಸ್ಯೈವ ಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವಃ ಅಭಾವತ್ವೇ ಸತ್ಯಪಿ, ಇತಿ
ಪ್ರಧ್ವಂಸಾದ್ಯಭಾವಾನಾಂ ನ ಕ್ವಚಿತ್ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಂ, ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯೈವ
ದ್ವ್ಯಣುಕಾದಿದ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಾರ್ಹತ್ವಂ ಇತ್ಯೇತತ್ ಅಹಮಂಜಸಂ;
ಅಭಾವತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ಅತ್ಯಂತಪ್ರಧ್ವಂಸಾಭಾವಯೋರಿವ ॥
ನನು ನೈವ ಅಸ್ಮಾಭಿಃ ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಭಾವಾಪತ್ತಿಃ ಉಚ್ಯತೇ । ಭಾವಸ್ಯೈವ
ತರ್ಹಿ ಭಾವಾಪತ್ತಿಃ; ಯಥಾ ಘಟಸ್ಯ ಘಟಾಪತ್ತಿಃ, ಪಟಸ್ಯ ವಾ ಪಟಾಪತ್ತಿಃ ।
ಏತದಪಿ ಅಭಾವಸ್ಯ ಭಾವಾಪತ್ತಿವದೇವ ಪ್ರಮಾಣವಿರುದ್ಧಂ । ಸಾಂಖ್ಯಸ್ಯಾಪಿ
ಯಃ ಪರಿಣಾಮಪಕ್ಷಃ ಸೋಽಪಿ ಅಪೂರ್ವಧರ್ಮೋತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಾಂಗೀಕರಣಾತ್
ವೈಶೇಷಿಕಪಕ್ಷಾತ್ ನ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ । ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿತಿರೋಭಾವಾಂಗೀಕರಣೇಽಪಿ
ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿತಿರೋಭಾವಯೋಃ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾವಿದ್ಯಮಾನತ್ವನಿರೂಪಣೇ ಪೂರ್ವವದೇವ
ಪ್ರಮಾಣವಿರೋಧಃ । ಏತೇನ ಕಾರಣಸ್ಯೈವ ಸಂಸ್ಥಾನಂ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿ ಇತ್ಯೇತದಪಿ
ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಂ ॥
ಪಾರಿಶೇಷ್ಯಾತ್ ಸತ್ ಏಕಮೇವ ವಸ್ತು ಅವಿದ್ಯಯಾ ಉತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಾದಿಧರ್ಮೈಃ ಅನೇಕಧಾ
ನಟವತ್ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಇತಿ । ಇದಂ ಭಾಗವತಂ ಮತಂ ಉಕ್ತಂ “ನಾಸತೋ
ವಿದ್ಯತೇ ಭಾವಃ” (ಭ. ಗೀ. 2-16) ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಶ್ಲೋಕೇ, ಸತ್ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ
ಅವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್, ವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚ ಇತರೇಷಾಮಿತಿ ॥
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಆತ್ಮನಃ ಅವಿಕ್ರಿಯತ್ವೇ ಅಶೇಷತಃ ಕರ್ಮಣಃ ತ್ಯಾಗಃ ನ
ಉಪಪದ್ಯತೇ ಇತಿ? ಯದಿ ವಸ್ತುಭೂತಾಃ ಗುಣಾಃ, ಯದಿ ವಾ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಾಃ,
ತದ್ಧರ್ಮಃ ಕರ್ಮ, ತದಾ ಆತ್ಮನಿ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಮೇವ ಇತಿ ಅವಿದ್ವಾನ್ “ನ
ಹಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ಕ್ಷಣಮಪಿ ಅಶೇಷತಃ ತ್ಯಕ್ತುಂ ಶಕ್ನೋತಿ” (ಭ. ಗೀ. 3-5)
ಇತಿ ಉಕ್ತಂ । ವಿದ್ವಾಂಸ್ತು ಪುನಃ ವಿದ್ಯಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಂ ನಿವೃತ್ತಾಯಾಂ ಶಕ್ನೋತ್ಯೇವ
ಅಶೇಷತಃ ಕರ್ಮ ಪರಿತ್ಯಕ್ತುಂ, ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯ ಶೇಷಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಹಿ
ತೈಮಿರಿಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತಸ್ಯ ದ್ವಿಚಂದ್ರಾದೇಃ ತಿಮಿರಾಪಗಮೇಽಪಿ ಶೇಷಃ
ಅವತಿಷ್ಠತೇ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಇದಂ ವಚನಂ ಉಪಪನ್ನಂ “ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ
ಮನಸಾ” (ಭ. ಗೀ. 5-13) ಇತ್ಯಾದಿ, “ಸ್ವೇ ಸ್ವೇ ಕರ್ಮಣ್ಯಭಿರತಃ
ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ಲಭತೇ ನರಃ” (ಭ. ಗೀ. 18-45) “ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ
ತಮಭ್ಯರ್ಚ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಂ ವಿಂದತಿ ಮಾನವಃ” (ಭ. ಗೀ. 18-46) ಇತಿ ಚ ॥
ಯಾ ಕರ್ಮಜಾ ಸಿದ್ಧಿಃ ಉಕ್ತಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯೋಗ್ಯತಾಲಕ್ಷಣಾ, ತಸ್ಯಾಃ ಫಲಭೂತಾ
ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಲಕ್ಷಣಾ ಚ ವಕ್ತವ್ಯೇತಿ ಶ್ಲೋಕಃ
ಆರಭ್ಯತೇ –
ಅಸಕ್ತಬುದ್ಧಿಃ ಸರ್ವತ್ರ ಜಿತಾತ್ಮಾ ವಿಗತಸ್ಪೃಹಃ ।
ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಸಿದ್ಧಿಂ ಪರಮಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸೇನಾಧಿಗಚ್ಛತಿ ॥ 18-49 ॥
ಅಸಕ್ತಬುದ್ಧಿಃ ಅಸಕ್ತಾ ಸಂಗರಹಿತಾ ಬುದ್ಧಿಃ ಅಂತಃಕರಣಂ ಯಸ್ಯ ಸಃ
ಅಸಕ್ತಬುದ್ಧಿಃ ಸರ್ವತ್ರ ಪುತ್ರದಾರಾದಿಷು ಆಸಕ್ತಿನಿಮಿತ್ತೇಷು, ಜಿತಾತ್ಮಾ ಜಿತಃ
ವಶೀಕೃತಃ ಆತ್ಮಾ ಅಂತಃಕರಣಂ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಜಿತಾತ್ಮಾ, ವಿಗತಸ್ಪೃಹಃ ವಿಗತಾ
ಸ್ಪೃಹಾ ತೃಷ್ಣಾ ದೇಹಜೀವಿತಭೋಗೇಷು ಯಸ್ಮಾತ್ ಸಃ ವಿಗತಸ್ಪೃಹಃ, ಯಃ
ಏವಂಭೂತಃ ಆತ್ಮಜ್ಞಃ ಸಃ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಸಿದ್ಧಿಂ ನಿರ್ಗತಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಯಸ್ಮಾತ್
ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಸಂಬೋಧಾತ್ ಸಃ ನಿಷ್ಕರ್ಮಾ ತಸ್ಯ ಭಾವಃ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಂ,
ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಂ ಚ ತತ್ ಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ ಸಾ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಸಿದ್ಧಿಃ, ನಿಷ್ಕರ್ಮತ್ವಸ್ಯ
ವಾ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಾತ್ಮರೂಪಾವಸ್ಥಾನಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಃ ನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ, ತಾಂ
ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಸಿದ್ಧಿಂ ಪರಮಾಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಂ ಕರ್ಮಜಸಿದ್ಧಿವಿಲಕ್ಷಣಾಂ
ಸದ್ಯೋಮುಕ್ತ್ಯವಸ್ಥಾನರೂಪಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸೇನ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನೇನ ತತ್ಪೂರ್ವಕೇಣ
ವಾ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸೇನ, ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ತಥಾ ಚ ಉಕ್ತಂ –
“ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ನೈವ ಕುರ್ವನ್ನ ಕಾರಯನ್ನಾಸ್ತೇ”
(ಭ. ಗೀ. 5-13) ಇತಿ ॥
ಪೂರ್ವೋಕ್ತೇನ ಸ್ವಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಈಶ್ವರಾಭ್ಯರ್ಚನರೂಪೇಣ ಜನಿತಾಂ
ಪ್ರಾಗುಕ್ತಲಕ್ಷಣಾಂ ಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಉತ್ಪನ್ನಾತ್ಮವಿವೇಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ
ಕೇವಲಾತ್ಮಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾರೂಪಾ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಲಕ್ಷಣಾ ಸಿದ್ಧಿಃ ಯೇನ ಕ್ರಮೇಣ
ಭವತಿ, ತತ್ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಆಹ –
ಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮ ತಥಾಪ್ನೋತಿ ನಿಬೋಧ ಮೇ ।
ಸಮಾಸೇನೈವ ಕೌಂತೇಯ ನಿಷ್ಠಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಾ ಪರಾ ॥ 18-50 ॥
ಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ಈಶ್ವರಂ ಸಮಭ್ಯರ್ಚ್ಯ ತತ್ಪ್ರಸಾದಜಾಂ
ಕಾಯೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯೋಗ್ಯತಾಲಕ್ಷಣಾಂ ಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ – ಸಿದ್ಧಿಂ
ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಇತಿ ತದನುವಾದಃ ಉತ್ತರಾರ್ಥಃ । ಕಿಂ ತತ್ ಉತ್ತರಂ, ಯದರ್ಥಃ
ಅನುವಾದಃ ಇತಿ, ಉಚ್ಯತೇ – ಯಥಾ ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮ
ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಆಪ್ನೋತಿ, ತಥಾ ತಂ ಪ್ರಕಾರಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಪ್ರಾಪ್ತಿಕ್ರಮಂ
ಮೇ ಮಮ ವಚನಾತ್ ನಿಬೋಧ ತ್ವಂ ನಿಶ್ಚಯೇನ ಅವಧಾರಯ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಕಿಂ
ವಿಸ್ತರೇಣ? ನ ಇತಿ ಆಹ – ಸಮಾಸೇನೈವ ಸಂಕ್ಷೇಪೇಣೈವ ಹೇ ಕೌಂತೇಯ, ಯಥಾ
ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ತಥಾ ನಿಬೋಧೇತಿ । ಅನೇನ ಯಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ,
ತಾಂ ಇದಂತಯಾ ದರ್ಶಯಿತುಂ ಆಹ – “ನಿಷ್ಠಾ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಾ ಪರಾ”
ಇತಿ । ನಿಷ್ಠಾ ಪರ್ಯವಸಾನಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿಃ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಕಸ್ಯ? ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ
ಯಾ ಪರಾ । ಕೀದೃಶೀ ಸಾ? ಯಾದೃಶಂ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಂ । ಕೀದೃಕ್ ತತ್? ಯಾದೃಶಃ
ಆತ್ಮಾ । ಕೀದೃಶಃ ಸಃ? ಯಾದೃಶೋ ಭಗವತಾ ಉಕ್ತಃ, ಉಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯೈಶ್ಚ
ನ್ಯಾಯತಶ್ಚ ॥
ನನು ವಿಷಯಾಕಾರಂ ಜ್ಞಾನಂ । ನ ಜ್ಞಾನವಿಷಯಃ, ನಾಪಿ ಆಕಾರವಾನ್
ಆತ್ಮಾ ಇಷ್ಯತೇ ಕ್ವಚಿತ್ । ನನು “ಆದಿತ್ಯವರ್ಣಂ”
(ಶ್ವೇ. ಉ. 3-8) “ಭಾರೂಪಃ” (ಛಾ. ಉ. 3-14-2)
“ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃ” (ಬೃ. ಉ. 4-3-9) ಇತಿ ಆಕಾರವತ್ತ್ವಂ
ಆತ್ಮನಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ನ; ತಮೋರೂಪತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ತೇಷಾಂ
ವಾಕ್ಯಾನಾಂ – ದ್ರವ್ಯಗುಣಾದ್ಯಾಕಾರಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಆತ್ಮನಃ ತಮೋರೂಪತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ
ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಾನಿ“ಆದಿತ್ಯವರ್ಣಂ” (ಶ್ವೇ. ಉ. 3-8) ಇತ್ಯಾದೀನಿ
ವಾಕ್ಯಾನಿ । “ಅರೂಪಂ” (ಕ. ಉ. 1-3-15) ಇತಿ ಚ ವಿಶೇಷತಃ
ರೂಪಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ । ಅವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ – “ನ ಸಂದೃಶೇ ತಿಷ್ಠತಿ
ರೂಪಮಸ್ಯ ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಪಶ್ಯತಿ ಕಶ್ಚನೈನಂ” (ಶ್ವೇ. ಉ. 4-20)
“ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಂ” (ಕ. ಉ. 1-3-15) ಇತ್ಯಾದೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಆತ್ಮಾಕಾರಂ
ಜ್ಞಾನಂ ಇತಿ ಅನುಪಪನ್ನಂ ॥
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಆತ್ಮನಃ ಜ್ಞಾನಂ? ಸರ್ವಂ ಹಿ ಯದ್ವಿಷಯಂ ಯತ್ ಜ್ಞಾನಂ, ತತ್
ತದಾಕಾರಂ ಭವತಿ । ನಿರಾಕಾರಶ್ಚ ಆತ್ಮಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ।
ಜ್ಞಾನಾತ್ಮನೋಶ್ಚ ಉಭಯೋಃ ನಿರಾಕಾರತ್ವೇ ಕಥಂ ತದ್ಭಾವನಾನಿಷ್ಠಾ ಇತಿ? ನ;
ಅತ್ಯಂತನಿರ್ಮಲತ್ವಾತಿಸ್ವಚ್ಛತ್ವಾತಿಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ಆತ್ಮನಃ । ಬುದ್ಧೇಶ್ಚ
ಆತ್ಮವತ್ ನೈರ್ಮಲ್ಯಾದ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯಾಕಾರಾಭಾಸತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾಭಾಸಂ ಮನಃ, ತದಾಭಾಸಾನಿ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ, ಇಂದ್ರಿಯಾಭಾಸಶ್ಚ ದೇಹಃ ।
ಅತಃ ಲೌಕಿಕೈಃ ದೇಹಮಾತ್ರೇ ಏವ ಆತ್ಮದೃಷ್ಟಿಃ ಕ್ರಿಯತೇ ॥
ದೇಹಚೈತನ್ಯವಾದಿನಶ್ಚ ಲೋಕಾಯತಿಕಾಃ “ಚೈತನ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಃ
ಕಾಯಃ ಪುರುಷಃ” ಇತ್ಯಾಹುಃ । ತಥಾ ಅನ್ಯೇ ಇಂದ್ರಿಯಚೈತನ್ಯವಾದಿನಃ,
ಅನ್ಯೇ ಮನಶ್ಚೈತನ್ಯವಾದಿನಃ, ಅನ್ಯೇ ಬುದ್ಧಿಚೈತನ್ಯವಾದಿನಃ ।
ತತೋಽಪಿ ಆಂತರಂ ಅವ್ಯಕ್ತಂ ಅವ್ಯಾಕೃತಾಖ್ಯಂ ಅವಿದ್ಯಾವಸ್ಥಂ ಆತ್ಮತ್ವೇನ
ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ ಕೇಚಿತ್ । ಸರ್ವತ್ರ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿದೇಹಾಂತೇ ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯಾಭಾಸತಾ
ಆತ್ಮಭ್ರಾಂತಿಕಾರಣಂ ಇತ್ಯತಶ್ಚ ಆತ್ಮವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ನ ವಿಧಾತವ್ಯಂ ।
ಕಿಂ ತರ್ಹಿ? ನಾಮರೂಪಾದ್ಯನಾತ್ಮಾಧ್ಯಾರೋಪಣನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಕಾರ್ಯಾ,
ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯವಿಜ್ಞಾನಂ ಕಾರ್ಯಂ, ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತಸರ್ವಪದಾರ್ಥಾಕಾರೈಃ
ಅವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ದೃಶ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ಇತಿ । ಅತ ಏವ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನವಾದಿನೋ
ಬೌದ್ಧಾಃ ವಿಜ್ಞಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವಸ್ತ್ವೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ,
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷತಾಂ ಚ ಸ್ವಸಂವಿದಿತತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪಿತನಿರಾಕರಣಮಾತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕರ್ತವ್ಯಂ, ನ ತು
ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇ ಯತ್ನಃ, ಅತ್ಯಂತಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ।
ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತನಾಮರೂಪವಿಶೇಷಾಕಾರಾಪಹೃತಬುದ್ಧೀನಾಂ ಅತ್ಯಂತಪ್ರಸಿದ್ಧಂ
ಸುವಿಜ್ಞೇಯಂ ಆಸನ್ನತರಂ ಆತ್ಮಭೂತಮಪಿ, ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯಂ ಅತಿದೂರಂ
ಅನ್ಯದಿವ ಚ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ಅವಿವೇಕಿನಾಂ । ಬಾಹ್ಯಾಕಾರನಿವೃತ್ತಬುದ್ಧೀನಾಂ ತು
ಲಬ್ಧಗುರ್ವಾತ್ಮಪ್ರಸಾದಾನಾಂ ನ ಅತಃ ಪರಂ ಸುಖಂ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಸುವಿಜ್ಞೇಯಂ
ಸ್ವಾಸನ್ನತರಂ ಅಸ್ತಿ । ತಥಾ ಚೋಕ್ತಂ – “ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಗಮಂ
ಧರ್ಮ್ಯಂ” (ಭ. ಗೀ. 9-2) ಇತ್ಯಾದಿ ॥
ಕೇಚಿತ್ತು ಪಂಡಿತಂಮನ್ಯಾಃ “ನಿರಾಕಾರತ್ವಾತ್ ಆತ್ಮವಸ್ತು ನ
ಉಪೈತಿ ಬುದ್ಧಿಃ । ಅತಃ ದುಃಸಾಧ್ಯಾ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ”
ಇತ್ಯಾಹುಃ ಸತ್ಯಂ; ಏವಂ ಗುರುಸಂಪ್ರದಾಯರಹಿತಾನಾಂ ಅಶ್ರುತವೇದಾಂತಾನಾಂ
ಅತ್ಯಂತಬಹಿರ್ವಿಷಯಾಸಕ್ತಬುದ್ಧೀನಾಂ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಮಾಣೇಷು ಅಕೃತಶ್ರಮಾಣಾಂ ।
ತದ್ವಿಪರೀತಾನಾಂ ತು ಲೌಕಿಕಗ್ರಾಹ್ಯಗ್ರಾಹಕದ್ವೈತವಸ್ತುನಿ ಸದ್ಬುದ್ಧಿಃ ನಿತರಾಂ
ದುಃಸಂಪಾದಾ, ಆತ್ಮಚೈತನ್ಯವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವಸ್ತ್ವಂತರಸ್ಯ ಅನುಪಲಬ್ಧೇಃ,
ಯಥಾ ಚ “ಏತತ್ ಏವಮೇವ, ನ ಅನ್ಯಥಾ” ಇತಿ ಅವೋಚಾಮ; ಉಕ್ತಂ ಚ
ಭಗವತಾ “ಯಸ್ಯಾಂ ಜಾಗ್ರತಿ ಭೂತಾನಿ ಸಾ ನಿಶಾ ಪಶ್ಯತೋ ಮುನೇಃ”
(ಭ. ಗೀ. 2-69) ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಬಾಹ್ಯಾಕಾರಭೇದಬುದ್ಧಿನಿವೃತ್ತಿರೇವ
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಲಂಬನಕಾರಣಂ । ನ ಹಿ ಆತ್ಮಾ ನಾಮ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಕದಾಚಿತ್
ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಪ್ರಾಪ್ಯಃ ಹೇಯಃ ಉಪಾದೇಯೋ ವಾ; ಅಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ಹಿ ತಸ್ಮಿನ್ ಆತ್ಮನಿ ಸ್ವಾರ್ಥಾಃ
ಸರ್ವಾಃ ಪ್ರವೃತ್ತಯಃ ವ್ಯರ್ಥಾಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇರನ್ । ನ ಚ ದೇಹಾದ್ಯಚೇತನಾರ್ಥತ್ವಂ
ಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ । ನ ಚ ಸುಖಾರ್ಥಂ ಸುಖಂ, ದುಃಖಾರ್ಥಂ ದುಃಖಂ ।
ಆತ್ಮಾವಗತ್ಯವಸಾನಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯಥಾ ಸ್ವದೇಹಸ್ಯ
ಪರಿಚ್ಛೇದಾಯ ನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾ, ತತೋಽಪಿ ಆತ್ಮನಃ ಅಂತರತಮತ್ವಾತ್
ತದವಗತಿಂ ಪ್ರತಿ ನ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾ; ಇತಿ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ವಿವೇಕಿನಾಂ
ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಂ ॥
ಯೇಷಾಮಪಿ ನಿರಾಕಾರಂ ಜ್ಞಾನಂ ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ, ತೇಷಾಮಪಿ ಜ್ಞಾನವಶೇನೈವ
ಜ್ಞೇಯಾವಗತಿರಿತಿ ಜ್ಞಾನಂ ಅತ್ಯಂತಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಸುಖಾದಿವದೇವ ಇತಿ
ಅಭ್ಯುಪಗಂತವ್ಯಂ । ಜಿಜ್ಞಾಸಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ – ಅಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಚೇತ್ ಜ್ಞಾನಂ,
ಜ್ಞೇಯವತ್ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯೇತ । ಯಥಾ ಜ್ಞೇಯಂ ಘಟಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಜ್ಞಾನೇನ ಜ್ಞಾತಾ
ವ್ಯಾಪ್ತುಂ ಇಚ್ಛತಿ, ತಥಾ ಜ್ಞಾನಮಪಿ ಜ್ಞಾನಾಂತರೇಣ ಜ್ಞಾತವ್ಯಂ ಆಪ್ತುಂ
ಇಚ್ಛೇತ್ । ನ ಏತತ್ ಅಸ್ತಿ । ಅತಃ ಅತ್ಯಂತಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಜ್ಞಾನಂ, ಜ್ಞಾತಾಪಿ ಅತ
ಏವ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಜ್ಞಾನೇ ಯತ್ನೋ ನ ಕರ್ತವ್ಯಃ, ಕಿಂ ತು ಅನಾತ್ಮನಿ
ಆತ್ಮಬುದ್ಧಿನಿವೃತ್ತಾವೇವ । ತಸ್ಮಾತ್ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಸುಸಂಪಾದ್ಯಾ ॥
ಸಾ ಇಯಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪರಾ ನಿಷ್ಠಾ ಉಚ್ಯತೇ, ಕಥಂ ಕಾರ್ಯಾ ಇತಿ –
ಬುದ್ಧ್ಯಾ ವಿಶುದ್ಧಯಾ ಯುಕ್ತೋ ಧೃತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ನಿಯಮ್ಯ ಚ ।
ಶಬ್ದಾದೀನ್ವಿಷಯಾಂಸ್ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ರಾಗದ್ವೇಷೌ ವ್ಯುದಸ್ಯ ಚ ॥ 18-51 ॥
ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಅಧ್ಯವಸಾಯಲಕ್ಷಣಯಾ ವಿಶುದ್ಧಯಾ ಮಾಯಾರಹಿತಯಾ ಯುಕ್ತಃ ಸಂಪನ್ನಃ,
ಧೃತ್ಯಾ ಧೈರ್ಯೇಣ ಆತ್ಮಾನಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಂ ನಿಯಮ್ಯ ಚ ನಿಯಮನಂ
ಕೃತ್ವಾ ವಶೀಕೃತ್ಯ, ಶಬ್ದಾದೀನ್ ಶಬ್ದಃ ಆದಿಃ ಯೇಷಾಂ ತಾನ್ ವಿಷಯಾನ್
ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ, ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಶರೀರಸ್ಥಿತಿಮಾತ್ರಹೇತುಭೂತಾನ್ ಕೇವಲಾನ್ ಮುಕ್ತ್ವಾ ತತಃ
ಅಧಿಕಾನ್ ಸುಖಾರ್ಥಾನ್ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಶರೀರಸ್ಥಿತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತೇಷು
ರಾಗದ್ವೇಷೌ ವ್ಯುದಸ್ಯ ಚ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಚ ॥
ತತಃ –
ವಿವಿಕ್ತಸೇವೀ ಲಘ್ವಾಶೀ ಯತವಾಕ್ಕಾಯಮಾನಸಃ ।
ಧ್ಯಾನಯೋಗಪರೋ ನಿತ್ಯಂ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಸಮುಪಾಶ್ರಿತಃ ॥ 18-52 ॥
ವಿವಿಕ್ತಸೇವೀ ಅರಣ್ಯನದೀಪುಲಿನಗಿರಿಗುಹಾದೀನ್ ವಿವಿಕ್ತಾನ್ ದೇಶಾನ್ ಸೇವಿತುಂ
ಶೀಲಂ ಅಸ್ಯ ಇತಿ ವಿವಿಕ್ತಸೇವೀ, ಲಘ್ವಾಶೀ ಲಘ್ವಶನಶೀಲಃ –
ವಿವಿಕ್ತಸೇವಾಲಘ್ವಶನಯೋಃ ನಿದ್ರಾದಿದೋಷನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ಚಿತ್ತಪ್ರಸಾದಹೇತುತ್ವಾತ್
ಗ್ರಹಣಂ; ಯತವಾಕ್ಕಾಯಮಾನಸಃ ವಾಕ್ ಚ ಕಾಯಶ್ಚ ಮಾನಸಂ ಚ
ಯತಾನಿ ಸಂಯತಾನಿ ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಸಃ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಃ ಯತಿಃ
ಯತವಾಕ್ಕಾಯಮಾನಸಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ಉಪರತಸರ್ವಕರಣಃ ಸನ್ ಧ್ಯಾನಯೋಗಪರಃ
ಧ್ಯಾನಂ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಚಿಂತನಂ, ಯೋಗಃ ಆತ್ಮವಿಷಯೇ ಏಕಾಗ್ರೀಕರಣಂ ತೌ
ಪರತ್ವೇನ ಕರ್ತವ್ಯೌ ಯಸ್ಯ ಸಃ ಧ್ಯಾನಯೋಗಪರಃ ನಿತ್ಯಂ ನಿತ್ಯಗ್ರಹಣಂ
ಮಂತ್ರಜಪಾದ್ಯನ್ಯಕರ್ತವ್ಯಾಭಾವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ, ವೈರಾಗ್ಯಂ ವಿರಾಗಸ್ಯ
ಭಾವಃ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟೇಷು ವಿಷಯೇಷು ವೈತೃಷ್ಣ್ಯಂ ಸಮುಪಾಶ್ರಿತಃ ಸಮ್ಯಕ್
ಉಪಾಶ್ರಿತಃ ನಿತ್ಯಮೇವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಕಿಂಚ –
ಅಹಂಕಾರಂ ಬಲಂ ದರ್ಪಂ ಕಾಮಂ ಕ್ರೋಧಂ ಪರಿಗ್ರಹಂ ।
ವಿಮುಚ್ಯ ನಿರ್ಮಮಃ ಶಾಂತೋ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ॥ 18-53 ॥
ಅಹಂಕಾರಂ ಅಹಂಕರಣಂ ಅಹಂಕಾರಃ ದೇಹಾದಿಷು ತಂ, ಬಲಂ
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕಾಮರಾಗಸಂಯುಕ್ತಂ – ನ ಇತರತ್ ಶರೀರಾದಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ
ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವೇನ ತತ್ತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಅಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ – ದರ್ಪಂ ದರ್ಪೋ ನಾಮ
ಹರ್ಷಾನಂತರಭಾವೀ ಧರ್ಮಾತಿಕ್ರಮಹೇತುಃ ”ಹೃಷ್ಟೋ ದೃಪ್ಯತಿ ದೃಪ್ತೋ
ಧರ್ಮಮತಿಕ್ರಾಮತಿ” (ಆ. ಧ. ಸೂ. 1-13-4) ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್; ತಂ ಚ,
ಕಾಮಂ ಇಚ್ಛಾಂ ಕ್ರೋಧಂ ದ್ವೇಷಂ ಪರಿಗ್ರಹಂ ಇಂದ್ರಿಯಮನೋಗತದೋಷಪರಿತ್ಯಾಗೇಽಪಿ
ಶರೀರಧಾರಣಪ್ರಸಂಗೇನ ಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನನಿಮಿತ್ತೇನ ವಾ ಬಾಹ್ಯಃ ಪರಿಗ್ರಹಃ
ಪ್ರಾಪ್ತಃ, ತಂ ಚ ವಿಮುಚ್ಯ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ, ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕೋ ಭೂತ್ವಾ,
ದೇಹಜೀವನಮಾತ್ರೇಽಪಿ ನಿರ್ಗತಮಮಭಾವಃ ನಿರ್ಮಮಃ, ಅತ ಏವ ಶಾಂತಃ
ಉಪರತಃ, ಯಃ ಸಂಹೃತಹರ್ಷಾಯಾಸಃ ಯತಿಃ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಃ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾಯ
ಬ್ರಹ್ಮಭವನಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ಸಮರ್ಥೋ ಭವತಿ ॥
ಅನೇನ ಕ್ರಮೇಣ –
ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಃ ಪ್ರಸನ್ನಾತ್ಮಾ ನ ಶೋಚತಿ ನ ಕಾಂಕ್ಷತಿ ।
ಸಮಃ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಮದ್ಭಕ್ತಿಂ ಲಭತೇ ಪರಾಂ ॥ 18-54 ॥
ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಃ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಃ ಪ್ರಸನ್ನಾತ್ಮಾ ಲಬ್ಧಾಧ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಸಾದಸ್ವಭಾವಃ ನ
ಶೋಚತಿ, ಕಿಂಚಿತ್ ಅರ್ಥವೈಕಲ್ಯಂ ಆತ್ಮನಃ ವೈಗುಣ್ಯಂ ವಾ ಉದ್ದಿಶ್ಯ ನ ಶೋಚತಿ
ನ ಸಂತಪ್ಯತೇ; ನ ಕಾಂಕ್ಷತಿ, ನ ಹಿ ಅಪ್ರಾಪ್ತವಿಷಯಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ
ಉಪಪದ್ಯತೇ; ಅತಃ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಅಯಂ ಸ್ವಭಾವಃ ಅನೂದ್ಯತೇ – ನ ಶೋಚತಿ
ನ ಕಾಂಕ್ಷತಿ ಇತಿ । “ನ ಹೃಷ್ಯತಿ” ಇತಿ ವಾ ಪಾಠಾಂತರಂ । ಸಮಃ
ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು, ಆತ್ಮೌಪಮ್ಯೇನ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಸುಖಂ ದುಃಖಂ ವಾ ಸಮಮೇವ
ಪಶ್ಯತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಆತ್ಮಸಮದರ್ಶನಂ ಇಹ, ತಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್
“ಭಕ್ತ್ಯಾ ಮಾಮಭಿಜಾನಾತಿ” (ಭ. ಗೀ. 18-55) ಇತಿ । ಏವಂಭೂತಃ
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಃ, ಮದ್ಭಕ್ತಿಂ ಮಯಿ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಭಕ್ತಿಂ ಭಜನಂ ಪರಾಂ
ಉತ್ತಮಾಂ ಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಾಂ ಚತುರ್ಥೀಂ ಲಭತೇ,“ಚತುರ್ವಿಧಾ ಭಜಂತೇ
ಮಾಂ” (ಭ. ಗೀ. 7-16) ಇತಿ ಹಿ ಉಕ್ತಂ ॥
ತತಃ ಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಯಾ –
ಭಕ್ತ್ಯಾ ಮಾಮಭಿಜಾನಾತಿ ಯಾವಾನ್ಯಶ್ಚಾಸ್ಮಿ ತತ್ತ್ವತಃ ।
ತತೋ ಮಾಂ ತತ್ತ್ವತೋ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿಶತೇ ತದನಂತರಂ ॥ 18-55 ॥
ಭಕ್ತ್ಯಾ ಮಾಂ ಅಭಿಜಾನಾತಿ ಯಾವಾನ್ ಅಹಂ ಉಪಾಧಿಕೃತವಿಸ್ತರಭೇದಃ, ಯಶ್ಚ
ಅಹಂ ಅಸ್ಮಿ ವಿಧ್ವಸ್ತಸರ್ವೋಪಾಧಿಭೇದಃ ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷಃ ಆಕಾಶಕಲ್ಪಃ,
ತಂ ಮಾಂ ಅದ್ವೈತಂ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರೈಕರಸಂ ಅಜರಂ ಅಭಯಂ ಅನಿಧನಂ
ತತ್ತ್ವತಃ ಅಭಿಜಾನಾತಿ । ತತಃ ಮಾಂ ಏವಂ ತತ್ತ್ವತಃ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿಶತೇ
ತದನಂತರಂ ಮಾಮೇವ ಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ । ನಾತ್ರ ಜ್ಞಾನಪ್ರವೇಶಕ್ರಿಯೇ
ಭಿನ್ನೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇ “ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿಶತೇ ತದನಂತರಂ” ಇತಿ । ಕಿಂ
ತರ್ಹಿ? ಫಲಾಂತರಾಭಾವಾತ್ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮೇವ, “ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ
ವಿದ್ಧಿ” (ಭ. ಗೀ. 13-2) ಇತಿ ಉಕ್ತತ್ವಾತ್ ॥
ನನು ವಿರುದ್ಧಂ ಇದಂ ಉಕ್ತಂ “ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಯಾ ಪರಾ ನಿಷ್ಠಾ ತಯಾ ಮಾಂ
ಅಭಿಜಾನಾತಿ” ಇತಿ । ಕಥಂ ವಿರುದ್ಧಂ ಇತಿ ಚೇತ್, ಉಚ್ಯತೇ – ಯದೈವ
ಯಸ್ಮಿನ್ ವಿಷಯೇ ಜ್ಞಾನಂ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ ಜ್ಞಾತುಃ, ತದೈವ ತಂ ವಿಷಯಂ ಅಭಿಜಾನಾತಿ
ಜ್ಞಾತಾ ಇತಿ ನ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಂ ಜ್ಞಾನವೃತ್ತಿಲಕ್ಷಣಾಂ ಅಪೇಕ್ಷತೇ ಇತಿ;
ಅತಶ್ಚ ಜ್ಞಾನೇನ ನ ಅಭಿಜಾನಾತಿ, ಜ್ಞಾನಾವೃತ್ತ್ಯಾ ತು ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಯಾ
ಅಭಿಜಾನಾತೀತಿ । ನೈಷ ದೋಷಃ; ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮೋತ್ಪತ್ತಿಪರಿಪಾಕಹೇತುಯುಕ್ತಸ್ಯ
ಪ್ರತಿಪಕ್ಷವಿಹೀನಸ್ಯ ಯತ್ ಆತ್ಮಾನುಭವನಿಶ್ಚಯಾವಸಾನತ್ವಂ ತಸ್ಯ
ನಿಷ್ಠಾಶಬ್ದಾಭಿಲಾಪಾತ್ । ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶೇನ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಹೇತುಂ
ಸಹಕಾರಿಕಾರಣಂ ಬುದ್ಧಿವಿಶುದ್ಧತ್ವಾದಿ ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿಗುಣಂ
ಚ ಅಪೇಕ್ಷ್ಯ ಜನಿತಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪರಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ
ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಕಾರಕಭೇದಬುದ್ಧಿನಿಬಂಧನಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಸಹಿತಸ್ಯ
ಸ್ವಾತ್ಮಾನುಭವನಿಶ್ಚಯರೂಪೇಣ ಯತ್ ಅವಸ್ಥಾನಂ, ಸಾ ಪರಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಇತಿ
ಉಚ್ಯತೇ । ಸಾ ಇಯಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಆರ್ತಾದಿಭಕ್ತಿತ್ರಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪರಾ ಚತುರ್ಥೀ
ಭಕ್ತಿರಿತಿ ಉಕ್ತಾ । ತಯಾ ಪರಯಾ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಭಗವಂತಂ ತತ್ತ್ವತಃ ಅಭಿಜಾನಾತಿ,
ಯದನಂತರಮೇವ ಈಶ್ವರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಭೇದಬುದ್ಧಿಃ ಅಶೇಷತಃ ನಿವರ್ತತೇ । ಅತಃ
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಲಕ್ಷಣಯಾ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಮಾಂ ಅಭಿಜಾನಾತೀತಿ ವಚನಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ।
ಅತ್ರ ಚ ಸರ್ವಂ ನಿವೃತ್ತಿವಿಧಾಯಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ
ವೇದಾಂತೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಸ್ಮೃತಿಲಕ್ಷಣಂ ನ್ಯಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಅರ್ಥವತ್ ಭವತಿ
– “ವಿದಿತ್ವಾ । । । ವ್ಯುತ್ಥಾಯಾಥ ಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯಂ ಚರಂತಿ”
(ಬೃ. ಉ. 3-5-1) ”ತಸ್ಮಾನ್ನ್ಯಾಸಮೇಷಾಂ ತಪಸಾಮತಿರಿಕ್ತಮಾಹುಃ”
(ತೈ. ನಾ. 79) ”ನ್ಯಾಸ ಏವಾತ್ಯರೇಚಯತ್” (ತೈ. ನಾ. 78) ಇತಿ ।
”ಸಂನ್ಯಾಸಃ ಕರ್ಮಣಾಂ ನ್ಯಾಸಃ” ”ವೇದಾನಿಮಂ ಚ ಲೋಕಮಮುಂ ಚ
ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ” (ಆ. ಧ. 2-9-13) ”ತ್ಯಜ ಧರ್ಮಮಧರ್ಮಂ ಚ”
(ಮೋ. ಧ. 329-40) ಇತ್ಯಾದಿ । ಇಹ ಚ ಪ್ರದರ್ಶಿತಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ । ನ ಚ ತೇಷಾಂ
ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಆನರ್ಥಕ್ಯಂ ಯುಕ್ತಂ; ನ ಚ ಅರ್ಥವಾದತ್ವಂ, ಸ್ವಪ್ರಕರಣಸ್ಥತ್ವಾತ್,
ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾವಿಕ್ರಿಯಸ್ವರೂಪನಿಷ್ಠತ್ವಾಚ್ಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ । ನ ಹಿ ಪೂರ್ವಸಮುದ್ರಂ
ಜಿಗಮಿಷೋಃ ಪ್ರಾತಿಲೋಮ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಸಮುದ್ರಜಿಗಮಿಷುಣಾ ಸಮಾನಮಾರ್ಗತ್ವಂ
ಸಂಭವತಿ । ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮವಿಷಯಪ್ರತ್ಯಯಸಂತಾನಕರಣಾಭಿನಿವೇಶಶ್ಚ
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ; ಸಾ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಸಮುದ್ರಗಮನವತ್ ಕರ್ಮಣಾ ಸಹಭಾವಿತ್ವೇನ
ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಪರ್ವತಸರ್ಷಪಯೋರಿವ ಅಂತರವಾನ್ ವಿರೋಧಃ ಪ್ರಮಾಣವಿದಾಂ
ನಿಶ್ಚಿತಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸೇನೈವ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಕಾರ್ಯಾ ಇತಿ
ಸಿದ್ಧಂ ॥
ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ಭಗವತಃ ಅಭ್ಯರ್ಚನಭಕ್ತಿಯೋಗಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಫಲಂ
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯೋಗ್ಯತಾ, ಯನ್ನಿಮಿತ್ತಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಮೋಕ್ಷಫಲಾವಸಾನಾ ।
ಸಃ ಭಗವದ್ಭಕ್ತಿಯೋಗಃ ಅಧುನಾ ಸ್ತೂಯತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋಪಾಸಂಹಾರಪ್ರಕರಣೇ
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥನಿಶ್ಚಯದಾರ್ಢ್ಯಾಯ –
ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣ್ಯಪಿ ಸದಾ ಕುರ್ವಾಣೋ ಮದ್ವ್ಯಪಾಶ್ರಯಃ ।
ಮತ್ಪ್ರಸಾದಾದವಾಪ್ನೋತಿ ಶಾಶ್ವತಂ ಪದಮವ್ಯಯಂ ॥ 18-56 ॥
ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣ್ಯಪಿ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾನ್ಯಪಿ ಸದಾ ಕುರ್ವಾಣಃ ಅನುತಿಷ್ಠನ್
ಮದ್ವ್ಯಪಾಶ್ರಯಃ ಅಹಂ ವಾಸುದೇವಃ ಈಶ್ವರಃ ವ್ಯಪಾಶ್ರಯೋ ವ್ಯಪಾಶ್ರಯಣಂ ಯಸ್ಯ
ಸಃ ಮದ್ವ್ಯಪಾಶ್ರಯಃ ಮಯ್ಯರ್ಪಿತಸರ್ವಭಾವಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸೋಽಪಿ ಮತ್ಪ್ರಸಾದಾತ್
ಮಮ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಸಾದಾತ್ ಅವಾಪ್ನೋತಿ ಶಾಶ್ವತಂ ನಿತ್ಯಂ ವೈಷ್ಣವಂ ಪದಂ
ಅವ್ಯಯಂ ॥
ಯಸ್ಮಾತ್ ಏವಂ –
ಚೇತಸಾ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮಯಿ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ಮತ್ಪರಃ ।
ಬುದ್ಧಿಯೋಗಮಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಮಚ್ಚಿತ್ತಃ ಸತತಂ ಭವ ॥ 18-57 ॥
ಚೇತಸಾ ವಿವೇಕಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ದೃಷ್ಟಾದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾನಿ ಮಯಿ ಈಶ್ವರೇ
ಸಂನ್ಯಸ್ಯ “ಯತ್ ಕರೋಷಿ ಯದಶ್ನಾಸಿ” (ಭ. ಗೀ. 9-27) ಇತಿ
ಉಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ, ಮತ್ಪರಃ ಅಹಂ ವಾಸುದೇವಃ ಪರೋ ಯಸ್ಯ ತವ ಸಃ ತ್ವಂ ಮತ್ಪರಃ
ಸನ್ ಮಯ್ಯರ್ಪಿತಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಃ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಂ ಸಮಾಹಿತಬುದ್ಧಿತ್ವಂ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಃ
ತಂ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಂ ಅಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಅಪಾಶ್ರಯಃ ಅನನ್ಯಶರಣತ್ವಂ ಮಚ್ಚಿತ್ತಃ
ಮಯ್ಯೇವ ಚಿತ್ತಂ ಯಸ್ಯ ತವ ಸಃ ತ್ವಂ ಮಚ್ಚಿತ್ತಃ ಸತತಂ ಸರ್ವದಾ ಭವ ॥
ಮಚ್ಚಿತ್ತಃ ಸರ್ವದುರ್ಗಾಣಿ ಮತ್ಪ್ರಸಾದಾತ್ತರಿಷ್ಯಸಿ ।
ಅಥ ಚೇತ್ತ್ವಮಹಂಕಾರಾನ್ನ ಶ್ರೋಷ್ಯಸಿ ವಿನಂಕ್ಷ್ಯಸಿ ॥ 18-58 ॥
ಮಚ್ಚಿತ್ತಃ ಸರ್ವದುರ್ಗಾಣಿ ಸರ್ವಾಣಿ ದುಸ್ತರಾಣಿ ಸಂಸಾರಹೇತುಜಾತಾನಿ ಮತ್ಪ್ರಸಾದಾತ್
ತರಿಷ್ಯಸಿ ಅತಿಕ್ರಮಿಷ್ಯಸಿ । ಅಥ ಚೇತ್ ಯದಿ ತ್ವಂ ಮದುಕ್ತಂ ಅಹಂಕಾರಾತ್
“ಪಂಡಿತಃ ಅಹಂ” ಇತಿ ನ ಶ್ರೋಷ್ಯಸಿ ನ ಗ್ರಹೀಷ್ಯಸಿ, ತತಃ ತ್ವಂ
ವಿನಂಕ್ಷ್ಯಸಿ ವಿನಾಶಂ ಗಮಿಷ್ಯಸಿ ॥
ಇದಂ ಚ ತ್ವಯಾ ನ ಮಂತವ್ಯಂ “ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಅಹಂ, ಕಿಮರ್ಥಂ ಪರೋಕ್ತಂ
ಕರಿಷ್ಯಾಮಿ?” ಇತಿ –
ಯದ್ಯಹಂಕಾರಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ನ ಯೋತ್ಸ್ಯ ಇತಿ ಮನ್ಯಸೇ ।
ಮಿಥ್ಯೈಷ ವ್ಯವಸಾಯಸ್ತೇ ಪ್ರಕೃತಿಸ್ತ್ವಾಂ ನಿಯೋಕ್ಷ್ಯತಿ ॥ 18-59 ॥
ಯದಿ ಚೇತ್ ತ್ವಂ ಅಹಂಕಾರಂ ಆಶ್ರಿತ್ಯ ನ ಯೋತ್ಸ್ಯೇ ಇತಿ ನ ಯುದ್ಧಂ ಕರಿಷ್ಯಾಮಿ ಇತಿ
ಮನ್ಯಸೇ ಚಿಂತಯಸಿ ನಿಶ್ಚಯಂ ಕರೋಷಿ, ಮಿಥ್ಯಾ ಏಷಃ ವ್ಯವಸಾಯಃ ನಿಶ್ಚಯಃ
ತೇ ತವ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಕೃತಿಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ವಭಾವಃ ತ್ವಾಂ ನಿಯೋಕ್ಷ್ಯತಿ ॥
ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ –
ಸ್ವಭಾವಜೇನ ಕೌಂತೇಯ ನಿಬದ್ಧಃ ಸ್ವೇನ ಕರ್ಮಣಾ ।
ಕರ್ತುಂ ನೇಚ್ಛಸಿ ಯನ್ಮೋಹಾತ್ಕರಿಷ್ಯಸ್ಯವಶೋಽಪಿ ತತ್ ॥ 18-60 ॥
ಸ್ವಭಾವಜೇನ ಶೌರ್ಯಾದಿನಾ ಯಥೋಕ್ತೇನ ಕೌಂತೇಯ ನಿಬದ್ಧಃ ನಿಶ್ಚಯೇನ ಬದ್ಧಃ
ಸ್ವೇನ ಆತ್ಮೀಯೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಕರ್ತುಂ ನ ಇಚ್ಛಸಿ ಯತ್ ಕರ್ಮ, ಮೋಹಾತ್ ಅವಿವೇಕತಃ
ಕರಿಷ್ಯಸಿ ಅವಶೋಽಪಿ ಪರವಶ ಏವ ತತ್ ಕರ್ಮ ॥
ಯಸ್ಮಾತ್ –
ಈಶ್ವರಃ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಹೃದ್ದೇಶೇಽರ್ಜುನ ತಿಷ್ಠತಿ ।
ಭ್ರಾಮಯನ್ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಯಂತ್ರಾರೂಢಾನಿ ಮಾಯಯಾ ॥ 18-61 ॥
ಈಶ್ವರಃ ಈಶನಶೀಲಃ ನಾರಾಯಣಃ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಹೃದ್ದೇಶೇ
ಹೃದಯದೇಶೇ ಅರ್ಜುನ ಶುಕ್ಲಾಂತರಾತ್ಮಸ್ವಭಾವಃ ವಿಶುದ್ಧಾಂತಃಕರಣಃ –
”ಅಹಶ್ಚ ಕೃಷ್ಣಮಹರರ್ಜುನಂ ಚ” (ಋ. ಮಂ. 6-1-9-1) ಇತಿ
ದರ್ಶನಾತ್ – ತಿಷ್ಠತಿ ಸ್ಥಿತಿಂ ಲಭತೇ । ತೇಷು ಸಃ ಕಥಂ ತಿಷ್ಠತೀತಿ,
ಆಹ – ಭ್ರಾಮಯನ್ ಭ್ರಮಣಂ ಕಾರಯನ್ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಯಂತ್ರಾರೂಢಾನಿ ಯಂತ್ರಾಣಿ
ಆರೂಢಾನಿ ಅಧಿಷ್ಠಿತಾನಿ ಇವ – ಇತಿ ಇವಶಬ್ದಃ ಅತ್ರ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ – ಯಥಾ
ದಾರುಕೃತಪುರುಷಾದೀನಿ ಯಂತ್ರಾರೂಢಾನಿ । ಮಾಯಯಾ ಚ್ಛದ್ಮನಾ ಭ್ರಾಮಯನ್
ತಿಷ್ಠತಿ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ॥
ತಮೇವ ಶರಣಂ ಗಚ್ಛ ಸರ್ವಭಾವೇನ ಭಾರತ ।
ತತ್ಪ್ರಸಾದಾತ್ಪರಾಂ ಶಾಂತಿಂ ಸ್ಥಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ಶಾಶ್ವತಂ ॥ 18-62 ॥
ತಮೇವ ಈಶ್ವರಂ ಶರಣಂ ಆಶ್ರಯಂ ಸಂಸಾರಾರ್ತಿಹರಣಾರ್ಥಂ ಗಚ್ಛ ಆಶ್ರಯ
ಸರ್ವಭಾವೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಹೇ ಭಾರತ । ತತಃ ತತ್ಪ್ರಸಾದಾತ್ ಈಶ್ವರಾನುಗ್ರಹಾತ್
ಪರಾಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಂ ಶಾಂತಿಂ ಉಪರತಿಂ ಸ್ಥಾನಂ ಚ ಮಮ ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ
ಪದಂ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ಶಾಶ್ವತಂ ನಿತ್ಯಂ ॥
ಇತಿ ತೇ ಜ್ಞಾನಮಾಖ್ಯಾತಂ ಗುಹ್ಯಾದ್ಗುಹ್ಯತರಂ ಮಯಾ ।
ವಿಮೃಶ್ಯೈತದಶೇಷೇಣ ಯಥೇಚ್ಛಸಿ ತಥಾ ಕುರು ॥ 18-63 ॥
ಇತಿ ಏತತ್ ತೇ ತುಭ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಆಖ್ಯಾತಂ ಕಥಿತಂ ಗುಹ್ಯಾತ್ ಗೋಪ್ಯಾತ್ ಗುಹ್ಯತರಂ
ಅತಿಶಯೇನ ಗುಹ್ಯಂ ರಹಸ್ಯಂ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಮಯಾ ಸರ್ವಜ್ಞೇನ ಈಶ್ವರೇಣ ।
ವಿಮೃಶ್ಯ ವಿಮರ್ಶನಂ ಆಲೋಚನಂ ಕೃತ್ವಾ ಏತತ್ ಯಥೋಕ್ತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಅಶೇಷೇಣ
ಸಮಸ್ತಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಚ ಅರ್ಥಜಾತಂ ಯಥಾ ಇಚ್ಛಸಿ ತಥಾ ಕುರು ॥
ಭೂಯೋಽಪಿ ಮಯಾ ಉಚ್ಯಮಾನಂ ಶೃಣು –
ಸರ್ವಗುಹ್ಯತಮಂ ಭೂಯಃ ಶೃಣು ಮೇ ಪರಮಂ ವಚಃ ।
ಇಷ್ಟೋಽಸಿ ಮೇ ದೃಢಮಿತಿ ತತೋ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ತೇ ಹಿತಂ ॥ 18-64 ॥
ಸರ್ವಗುಹ್ಯತಮಂ ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಗುಹ್ಯೇಭ್ಯಃ ಅತ್ಯಂತಗುಹ್ಯತಮಂ ಅತ್ಯಂತರಹಸ್ಯಂ,
ಉಕ್ತಮಪಿ ಅಸಕೃತ್ ಭೂಯಃ ಪುನಃ ಶೃಣು ಮೇ ಮಮ ಪರಮಂ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ವಚಃ
ವಾಕ್ಯಂ । ನ ಭಯಾತ್ ನಾಪಿ ಅರ್ಥಕಾರಣಾದ್ವಾ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ? ಇಷ್ಟಃ ಪ್ರಿಯಃ
ಅಸಿ ಮೇ ಮಮ ದೃಢಂ ಅವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ತತಃ ತೇನ ಕಾರಣೇನ
ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ ಕಥಯಿಷ್ಯಾಮಿ ತೇ ತವ ಹಿತಂ ಪರಮಂ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ,
ತದ್ಧಿ ಸರ್ವಹಿತಾನಾಂ ಹಿತತಮಂ ॥
ಕಿಂ ತತ್ ಇತಿ, ಆಹ –
ಮನ್ಮನಾ ಭವ ಮದ್ಭಕ್ತೋ ಮದ್ಯಾಜೀ ಮಾಂ ನಮಸ್ಕುರು ।
ಮಾಮೇವೈಷ್ಯಸಿ ಸತ್ಯಂ ತೇ ಪ್ರತಿಜಾನೇ ಪ್ರಿಯೋಽಸಿ ಮೇ ॥ 18-65 ॥
ಮನ್ಮನಾಃ ಭವ ಮಚ್ಚಿತ್ತಃ ಭವ । ಮದ್ಭಕ್ತಃ ಭವ ಮದ್ಭಜನೋ ಭವ ।
ಮದ್ಯಾಜೀ ಮದ್ಯಜನಶೀಲೋ ಭವ । ಮಾಂ ನಮಸ್ಕುರು ನಮಸ್ಕಾರಂ ಅಪಿ ಮಮೈವ ಕುರು ।
ತತ್ರ ಏವಂ ವರ್ತಮಾನಃ ವಾಸುದೇವೇ ಏವ ಸಮರ್ಪಿತಸಾಧ್ಯಸಾಧನಪ್ರಯೋಜನಃ
ಮಾಮೇವ ಏಷ್ಯಸಿ ಆಗಮಿಷ್ಯಸಿ । ಸತ್ಯಂ ತೇ ತವ ಪ್ರತಿಜಾನೇ, ಸತ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂ
ಕರೋಮಿ ಏತಸ್ಮಿನ್ ವಸ್ತುನಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ; ಯತಃ ಪ್ರಿಯಃ ಅಸಿ ಮೇ । ಏವಂ ಭಗವತಃ
ಸತ್ಯಪ್ರತಿಜ್ಞತ್ವಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಭಗವದ್ಭಕ್ತೇಃ ಅವಶ್ಯಂಭಾವಿ ಮೋಕ್ಷಫಲಂ
ಅವಧಾರ್ಯ ಭಗವಚ್ಛರಣೈಕಪರಾಯಣಃ ಭವೇತ್ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ ॥
ಕರ್ಮಯೋಗನಿಷ್ಠಾಯಾಃ ಪರಮರಹಸ್ಯಂ ಈಶ್ವರಶರಣತಾಂ ಉಪಸಂಹೃತ್ಯ, ಅಥ
ಇದಾನೀಂ ಕರ್ಮಯೋಗನಿಷ್ಠಾಫಲಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಂ ಸರ್ವವೇದಾಂತಸಾರವಿಹಿತಂ
ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಆಹ –
ಸರ್ವಧರ್ಮಾನ್ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಮಾಮೇಕಂ ಶರಣಂ ವ್ರಜ ।
ಅಹಂ ತ್ವಾ ಸರ್ವಪಾಪೇಭ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಯಿಷ್ಯಾಮಿ ಮಾ ಶುಚಃ ॥ 18-66 ॥
ಸರ್ವಧರ್ಮಾನ್ ಸರ್ವೇ ಚ ತೇ ಧರ್ಮಾಶ್ಚ ಸರ್ವಧರ್ಮಾಃ ತಾನ್ – ಧರ್ಮಶಬ್ದೇನ
ಅತ್ರ ಅಧರ್ಮೋಽಪಿ ಗೃಹ್ಯತೇ, ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್,“ನಾವಿರತೋ
ದುಶ್ಚರಿತಾತ್” (ಕ. ಉ. 1-2-24) ”ತ್ಯಜ ಧರ್ಮಮಧರ್ಮಂ
ಚ” (ಮೋ. ಧ. 329-40) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಃ – ಸರ್ವಧರ್ಮಾನ್
ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಇತ್ಯೇತತ್ । ಮಾಂ ಏಕಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಸಮಂ
ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಿತಂ ಈಶ್ವರಂ ಅಚ್ಯುತಂ ಗರ್ಭಜನ್ಮಜರಾಮರಣವರ್ಜಿತಂ
“ಅಹಮೇವ” ಇತ್ಯೇವಂ ಶರಣಂ ವ್ರಜ, ನ ಮತ್ತಃ ಅನ್ಯತ್ ಅಸ್ತಿ
ಇತಿ ಅವಧಾರಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಹಂ ತ್ವಾ ತ್ವಾಂ ಏವಂ ನಿಶ್ಚಿತಬುದ್ಧಿಂ
ಸರ್ವಪಾಪೇಭ್ಯಃ ಸರ್ವಧರ್ಮಾಧರ್ಮಬಂಧನರೂಪೇಭ್ಯಃ ಮೋಕ್ಷಯಿಷ್ಯಾಮಿ
ಸ್ವಾತ್ಮಭಾವಪ್ರಕಾಶೀಕರಣೇನ । ಉಕ್ತಂ ಚ“ನಾಶಯಾಮ್ಯಾತ್ಮಭಾವಸ್ಥೋ
ಜ್ಞಾನದೀಪೇನ ಭಾಸ್ವತಾ” (ಭ. ಗೀ. 10-11) ಇತಿ । ಅತಃ ಮಾ ಶುಚಃ
ಶೋಕಂ ಮಾ ಕಾರ್ಷೀಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಅಸ್ಮಿನ್ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೇ ಪರಮನಿಃಶ್ರೇಯಸಸಾಧನಂ ನಿಶ್ಚಿತಂ
ಕಿಂ ಜ್ಞಾನಂ, ಕರ್ಮ ವಾ, ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ಉಭಯಂ? ಇತಿ । ಕುತಃ
ಸಂಶಯಃ?“ಯಜ್ಜ್ಞಾತ್ವಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ” (ಭ. ಗೀ. 13-12)
“ತತೋ ಮಾಂ ತತ್ತ್ವತೋ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿಶತೇ ತದನಂತರಂ”
(ಭ. ಗೀ. 18-55) ಇತ್ಯಾದೀನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಕೇವಲಾಜ್ಜ್ಞಾನಾತ್ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಾಪ್ತಿಂ
ದರ್ಶಯಂತಿ । “ಕರ್ಮಣ್ಯೇವಾಧಿಕಾರಸ್ತೇ” (ಭ. ಗೀ. 2-47) “ಕುರು
ಕರ್ಮೈವ” (ಭ. ಗೀ. 4-15) ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಿ ಕರ್ಮಣಾಮವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತಾಂ
ದರ್ಶಯಂತಿ । ಏವಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವೋಪದೇಶಾತ್ ಸಮುಚ್ಚಿತಯೋರಪಿ
ನಿಃಶ್ರೇಯಸಹೇತುತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಭವೇತ್ ಸಂಶಯಃ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ।
ಕಿಂ ಪುನರತ್ರ ಮೀಮಾಂಸಾಫಲಂ? ನನು ಏತದೇವ – ಏಷಾಮನ್ಯತಮಸ್ಯ
ಪರಮನಿಃಶ್ರೇಯಸಸಾಧನತ್ವಾವಧಾರಣಂ; ಅತಃ ವಿಸ್ತೀರ್ಣತರಂ ಮೀಮಾಂಸ್ಯಂ
ಏತತ್ ॥
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತು ಕೇವಲಸ್ಯ ನಿಃಶ್ರೇಯಸಹೇತುತ್ವಂ,
ಭೇದಪ್ರತ್ಯಯನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ಕೈವಲ್ಯಫಲಾವಸಾಯಿತ್ವಾತ್ ।
ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೇದಬುದ್ಧಿಃ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಆತ್ಮನಿ ನಿತ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಾ
– “ಮಮ ಕರ್ಮ, ಅಹಂ ಕರ್ತಾಮುಷ್ಮೈ ಫಲಾಯೇದಂ ಕರ್ಮ ಕರಿಷ್ಯಾಮಿ”
ಇತಿ ಇಯಂ ಅವಿದ್ಯಾ ಅನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತಾ ।
ಅಸ್ಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ನಿವರ್ತಕಂ “ಅಯಮಹಮಸ್ಮಿ ಕೇವಲೋಽಕರ್ತಾ
ಅಕ್ರಿಯೋಽಫಲಃ; ನ ಮತ್ತೋಽನ್ಯೋಽಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿತ್” ಇತ್ಯೇವಂರೂಪಂ
ಆತ್ಮವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನಂ, ಕರ್ಮಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುಭೂತಾಯಾಃ
ಭೇದಬುದ್ಧೇಃ ನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । ತು-ಶಬ್ದಃ ಪಕ್ಷವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಃ –
ನ ಕೇವಲೇಭ್ಯಃ ಕರ್ಮಭ್ಯಃ, ನ ಚ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಭ್ಯಾಂ ಸಮುಚ್ಚಿತಾಭ್ಯಾಂ
ನಿಃಶ್ರೇಯಸಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಇತಿ ಪಕ್ಷದ್ವಯಂ ನಿವರ್ತಯತಿ । ಅಕಾರ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ
ನಿಃಶ್ರೇಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಾಧನತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಹಿ ನಿತ್ಯಂ ವಸ್ತು
ಕರ್ಮಣಾ ಜ್ಞಾನೇನ ವಾ ಕ್ರಿಯತೇ । ಕೇವಲಂ ಜ್ಞಾನಮಪಿ ಅನರ್ಥಕಂ ತರ್ಹಿ? ನ,
ಅವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ಸತಿ ದೃಷ್ಟಕೈವಲ್ಯಫಲಾವಸಾನತ್ವಾತ್ ।
ಅವಿದ್ಯಾತಮೋನಿವರ್ತಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಂ ಕೈವಲ್ಯಫಲಾವಸಾನತ್ವಂ,
ರಜ್ಜ್ವಾದಿವಿಷಯೇ ಸರ್ಪಾದ್ಯಜ್ಞಾನತಮೋನಿವರ್ತಕಪ್ರದೀಪಪ್ರಕಾಶಫಲವತ್ ।
ವಿನಿವೃತ್ತಸರ್ಪಾದಿವಿಕಲ್ಪರಜ್ಜುಕೈವಲ್ಯಾವಸಾನಂ ಹಿ ಪ್ರಕಾಶಫಲಂ;
ತಥಾ ಜ್ಞಾನಂ । ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾನಾಂ ಚ ಚ್ಛಿದಿಕ್ರಿಯಾಗ್ನಿಮಂಥನಾದೀನಾಂ
ವ್ಯಾಪೃತಕರ್ತ್ರಾದಿಕಾರಕಾಣಾಂ ದ್ವೈಧೀಭಾವಾಗ್ನಿದರ್ಶನಾದಿಫಲಾತ್ ಅನ್ಯಫಲೇ
ಕರ್ಮಾಂತರೇ ವಾ ವ್ಯಾಪಾರಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಯಥಾ, ತಥಾ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾಯಾಂ
ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ವ್ಯಾಪೃತಸ್ಯ ಜ್ಞಾತ್ರಾದಿಕಾರಕಸ್ಯ ಆತ್ಮಕೈವಲ್ಯಫಲಾತ್
ಕರ್ಮಾಂತರೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಅನುಪಪನ್ನಾ ಇತಿ ನ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಕರ್ಮಸಹಿತಾ
ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಭುಜ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕ್ರಿಯಾವತ್ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ; ಕೈವಲ್ಯಫಲೇ
ಜ್ಞಾನೇ ಕ್ರಿಯಾಫಲಾರ್ಥಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕೈವಲ್ಯಫಲೇ ಹಿ ಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ,
ಸರ್ವತಃಸಂಪ್ಲುತೋದಕಫಲೇ ಕೂಪತಟಾಕಾದಿಕ್ರಿಯಾಫಲಾರ್ಥಿತ್ವಾಭಾವವತ್,
ಫಲಾಂತರೇ ತತ್ಸಾಧನಭೂತಾಯಾಂ ವಾ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಅರ್ಥಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ ।
ನ ಹಿ ರಾಜ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲೇ ಕರ್ಮಣಿ ವ್ಯಾಪೃತಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಮಾತ್ರಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲೇ
ವ್ಯಾಪಾರಃ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ತದ್ವಿಷಯಂ ವಾ ಅರ್ಥಿತ್ವಂ । ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಕರ್ಮಣೋಽಸ್ತಿ
ನಿಃಶ್ರೇಯಸಸಾಧನತ್ವಂ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಃ ಸಮುಚ್ಚಿತಯೋಃ । ನಾಪಿ
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕೈವಲ್ಯಫಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಾಹಾಯ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾ, ಅವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ
ವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಹಿ ತಮಃ ತಮಸಃ ನಿವರ್ತಕಂ । ಅತಃ ಕೇವಲಮೇವ ಜ್ಞಾನಂ
ನಿಃಶ್ರೇಯಸಸಾಧನಂ ಇತಿ । ನ; ನಿತ್ಯಾಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಪ್ರಾಪ್ತೇಃ, ಕೈವಲ್ಯಸ್ಯ
ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯತ್ ತಾವತ್ ಕೇವಲಾಜ್ಜ್ಞಾನಾತ್ ಕೈವಲ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಇತ್ಯೇತತ್,
ತತ್ ಅಸತ್; ಯತಃ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಾನಾಂ ಅಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಃ
ನರಕಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಃ ಸ್ಯಾತ್ । ನನು ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಕರ್ಮಭ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷೋ ನಾಸ್ತಿ
ಇತಿ ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷ ಏವ । ನೈಷ ದೋಷಃ; ನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ । ನಿತ್ಯಾನಾಂ
ಕರ್ಮಣಾಂ ಅನುಷ್ಠಾನಾತ್ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಸ್ಯ ಅಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಸ್ಯ ಚ ಅಕರಣಾತ್
ಅನಿಷ್ಠಶರೀರಾನುಪಪತ್ತಿಃ, ಕಾಮ್ಯಾನಾಂ ಚ ವರ್ಜನಾತ್ ಅನಿಷ್ಟಾಶರೀರಾನುಪಪತ್ತಿಃ,
ವರ್ತಮಾನಶರೀರಾರಂಭಕಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲೋಪಭೋಗಕ್ಷಯೇ ಪತಿತೇ
ಅಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ದೇಹಾಂತರೋತ್ಪತ್ತೌ ಚ ಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ ಆತ್ಮನಃ ರಾಗಾದೀನಾಂ
ಚ ಅಕರಣೇ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಾನಮೇವ ಕೈವಲ್ಯಮಿತಿ ಅಯತ್ನಸಿದ್ಧಂ ಕೈವಲ್ಯಂ
ಇತಿ । ಅತಿಕ್ರಾಂತಾನೇಕಜನ್ಮಾಂತರಕೃತಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗನರಕಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಸ್ಯ
ಅನಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಉಪಭೋಗಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಕ್ಷಯಾಭಾವಃ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ;
ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖೋಪಭೋಗಸ್ಯ ತತ್ಫಲೋಪಭೋಗತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ।
ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತವದ್ವಾ ಪೂರ್ವೋಪಾತ್ತದುರಿತಕ್ಷಯಾರ್ಥಂ ನಿತ್ಯಂ ಕರ್ಮ । ಆರಬ್ಧಾನಾಂ
ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ ಉಪಭೋಗೇನೈವ ಕ್ಷೀಣತ್ವಾತ್ ಅಪೂರ್ವಾಣಾಂ ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ ಅನಾರಂಭೇ
ಅಯತ್ನಸಿದ್ಧಂ ಕೈವಲ್ಯಮಿತಿ । ನ; “ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾತಿಮೃತ್ಯುಮೇತಿ ನಾನ್ಯಃ
ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ” (ಶ್ವೇ. ಉ. 3-8) ಇತಿ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಅನ್ಯಃ ಪಂಥಾಃ
ಮೋಕ್ಷಾಯ ನ ವಿದ್ಯತೇ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಚರ್ಮವದಾಕಾಶವೇಷ್ಟನಾಸಂಭವವತ್
ಅವಿದುಷಃ ಮೋಕ್ಷಾಸಂಭವಶ್ರುತೇಃ, ”ಜ್ಞಾನಾತ್ಕೈವಲ್ಯಮಾಪ್ನೋತಿ”
ಇತಿ ಚ ಪುರಾಣಸ್ಮೃತೇಃ; ಅನಾರಬ್ಧಫಲಾನಾಂ ಪುಣ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ
ಕ್ಷಯಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಯಥಾ ಪೂರ್ವೋಪಾತ್ತಾನಾಂ ದುರಿತಾನಾಂ ಅನಾರಬ್ಧಫಲಾನಾಂ
ಸಂಭವಃ, ತಥಾ ಪುಣ್ಯಾನಾಂ ಅನಾರಬ್ಧಫಲಾನಾಂ ಸ್ಯಾತ್ಸಂಭವಃ ।
ತೇಷಾಂ ಚ ದೇಹಾಂತರಂ ಅಕೃತ್ವಾ ಕ್ಷಯಾನುಪಪತ್ತೌ ಮೋಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತಿಃ ।
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಹೇತೂನಾಂ ಚ ರಾಗದ್ವೇಷಮೋಹಾನಾಂ ಅನ್ಯತ್ರ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್
ಉಚ್ಛೇದಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೋಚ್ಛೇದಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಚ ಕರ್ಮಣಾಂ
ಪುಣ್ಯಫಲತ್ವಶ್ರುತೇಃ,”ವರ್ಣಾ ಆಶ್ರಮಾಶ್ಚ ಸ್ವಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾಃ”
(ಗೌ. ಧ. ಸೂ. 2-2-29) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಕರ್ಮಕ್ಷಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ ॥
ಯೇ ತು ಆಹುಃ – ನಿತ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ದುಃಖರೂಪತ್ವಾತ್ ಪೂರ್ವಕೃತದುರಿತಕರ್ಮಣಾಂ
ಫಲಮೇವ, ನ ತು ತೇಷಾಂ ಸ್ವರೂಪವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಅನ್ಯತ್ ಫಲಂ ಅಸ್ತಿ,
ಅಶ್ರುತತ್ವಾತ್, ಜೀವನಾದಿನಿಮಿತ್ತೇ ಚ ವಿಧಾನಾತ್ ಇತಿ । ನ ಅಪ್ರವೃತ್ತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ
ಫಲದಾನಾಸಂಭವಾತ್; ದುಃಖಫಲವಿಶೇಷಾನುಪಪತ್ತಿಶ್ಚ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದುಕ್ತಂ
ಪೂರ್ವಜನ್ಮಕೃತದುರಿತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲಂ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಂ
ಭುಜ್ಯತ ಇತಿ, ತದಸತ್ । ನ ಹಿ ಮರಣಕಾಲೇ ಫಲದಾನಾಯ ಅನಂಕುರೀಭೂತಸ್ಯ
ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಂ ಅನ್ಯಕರ್ಮಾರಬ್ಧೇ ಜನ್ಮನಿ ಉಪಭುಜ್ಯತೇ ಇತಿ
ಉಪಪತ್ತಿಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವರ್ಗಫಲೋಪಭೋಗಾಯ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಾರಬ್ಧೇ
ಜನ್ಮನಿ ನರಕಫಲೋಪಭೋಗಾನುಪಪತ್ತಿಃ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಯ ದುರಿತಸ್ಯ
ದುಃಖವಿಶೇಷಫಲತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ – ಅನೇಕೇಷು ಹಿ ದುರಿತೇಷು ಸಂಭವತ್ಸು
ಭಿನ್ನದುಃಖಸಾಧನಫಲೇಷು ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಮಾತ್ರಫಲೇಷು
ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನೇಷು ದ್ವಂದ್ವರೋಗಾದಿಬಾಧನಂ ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತಂ ನ ಹಿ ಶಕ್ಯತೇ
ಕಲ್ಪಯಿತುಂ, ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಮೇವ ಪೂರ್ವೋಪಾತ್ತದುರಿತಫಲಂ
ನ ಶಿರಸಾ ಪಾಷಾಣವಹನಾದಿದುಃಖಮಿತಿ । ಅಪ್ರಕೃತಂ ಚ ಇದಂ ಉಚ್ಯತೇ
– ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಂ ಪೂರ್ವಕೃತದುರಿತಕರ್ಮಫಲಂ
ಇತಿ । ಕಥಂ? ಅಪ್ರಸೂತಫಲಸ್ಯ ಹಿ ಪೂರ್ವಕೃತದುರಿತಸ್ಯ ಕ್ಷಯಃ ನ
ಉಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಂ । ತತ್ರ ಪ್ರಸೂತಫಲಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಂ
ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಂ ಆಹ ಭವಾನ್, ನ ಅಪ್ರಸೂತಫಲಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಥ ಸರ್ವಮೇವ ಪೂರ್ವಕೃತಂ ದುರಿತಂ ಪ್ರಸೂತಫಲಮೇವ ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ
ಭವಾನ್, ತತಃ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಮೇವ ಫಲಂ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ
ಅಯುಕ್ತಂ । ನಿತ್ಯಕರ್ಮವಿಧ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ, ಉಪಭೋಗೇನೈವ
ಪ್ರಸೂತಫಲಸ್ಯ ದುರಿತಕರ್ಮಣಃ ಕ್ಷಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂಚ, ಶ್ರುತಸ್ಯ
ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ದುಃಖಂ ಚೇತ್ ಫಲಂ, ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸಾದೇವ ತತ್
ದೃಶ್ಯತೇ ವ್ಯಾಯಾಮಾದಿವತ್; ತತ್ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಇತಿ ಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತಿಃ ।
ಜೀವನಾದಿನಿಮಿತ್ತೇ ಚ ವಿಧಾನಾತ್, ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತವತ್
ಪೂರ್ವಕೃತದುರಿತಫಲತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಯಸ್ಮಿನ್ ಪಾಪಕರ್ಮಣಿ ನಿಮಿತ್ತೇ ಯತ್
ವಿಹಿತಂ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಂ ನ ತು ತಸ್ಯ ಪಾಪಸ್ಯ ತತ್ ಫಲಂ । ಅಥ ತಸ್ಯೈವ
ಪಾಪಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತದುಃಖಂ ಫಲಂ, ಜೀವನಾದಿನಿಮಿತ್ತೇಽಪಿ
ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಂ ಜೀವನಾದಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯೈವ ಫಲಂ
ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ, ನಿತ್ಯಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಯೋಃ ನೈಮಿತ್ತಿಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ಕಿಂಚ
ಅನ್ಯತ್ – ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಕಾಮ್ಯಸ್ಯ ಚ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೇಃ ಅನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಸ್ಯ
ತುಲ್ಯತ್ವಾತ್ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಮೇವ ಪೂರ್ವಕೃತದುರಿತಸ್ಯ
ಫಲಂ, ನ ತು ಕಾಮ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಂ ಇತಿ ವಿಶೇಷೋ ನಾಸ್ತೀತಿ
ತದಪಿ ಪೂರ್ವಕೃತದುರಿತಫಲಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ತಥಾ ಚ ಸತಿ ನಿತ್ಯಾನಾಂ
ಫಲಾಶ್ರವಣಾತ್ ತದ್ವಿಧಾನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಂ
ಪೂರ್ವಕೃತದುರಿತಫಲಂ ಇತಿ ಅರ್ಥಾಪತ್ತಿಕಲ್ಪನಾ ಚ ಅನುಪಪನ್ನಾ, ಏವಂ
ವಿಧಾನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಅನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖವ್ಯತಿರಿಕ್ತಫಲತ್ವಾನುಮಾನಾಚ್ಚ
ನಿತ್ಯಾನಾಂ । ವಿರೋಧಾಚ್ಚ; ವಿರುದ್ಧಂ ಚ ಇದಂ ಉಚ್ಯತೇ – ನಿತ್ಯಕರ್ಮಣಾ
ಅನುಷ್ಟೀಯಮಾನೇನ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಂ ಭುಜ್ಯತೇ ಇತಿ ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ
ಸ ಏವ ಉಪಭೋಗಃ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಫಲಂ ಇತಿ, ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ
ಫಲಾಭಾವ ಇತಿ ಚ ವಿರುದ್ಧಂ ಉಚ್ಯತೇ । ಕಿಂಚ, ಕಾಮ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೌ
ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನೇ ನಿತ್ಯಮಪಿ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ತಂತ್ರೇಣೈವ ಅನುಷ್ಠಿತಂ ಭವತೀತಿ
ತದಾಯಾಸದುಃಖೇನೈವ ಕಾಮ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಫಲಂ ಉಪಕ್ಷೀಣಂ ಸ್ಯಾತ್, ತತ್ತಂತ್ರತ್ವಾತ್ ।
ಅಥ ಕಾಮ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಫಲಂ ಅನ್ಯದೇವ ಸ್ವರ್ಗಾದಿ, ತದನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಮಪಿ
ಭಿನ್ನಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ । ನ ಚ ತದಸ್ತಿ, ದೃಷ್ಟವಿರೋಧಾತ್; ನ ಹಿ
ಕಾಮ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಾತ್ ಕೇವಲನಿತ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಂ ಭಿನ್ನಂ
ದೃಶ್ಯತೇ । ಕಿಂಚ ಅನ್ಯತ್ – ಅವಿಹಿತಮಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಚ ಕರ್ಮ
ತತ್ಕಾಲಫಲಂ, ನ ತು ಶಾಸ್ತ್ರಚೋದಿತಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ವಾ ತತ್ಕಾಲಫಲಂ
ಭವೇತ್ । ತದಾ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಷ್ವಪಿ ಅದೃಷ್ಟಫಲಾಶಾಸನೇನ ಉದ್ಯಮೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ –
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಮೇವ ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಿಶೇಷೇ ಅನುಷ್ಠಾನಾಯಾಸದುಃಖಮಾತ್ರೇಣ
ಉಪಕ್ಷಯಃ ನಿತ್ಯಾನಾಂ; ಸ್ವರ್ಗಾದಿಮಹಾಫಲತ್ವಂ ಕಾಮ್ಯಾನಾಂ,
ಅಂಗೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾದ್ಯಾಧಿಕ್ಯೇ ತು ಅಸತಿ, ಫಲಕಾಮಿತ್ವಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ನ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಅದೃಷ್ಟಫಲಾಭಾವಃ ಕದಾಚಿದಪಿ
ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಅತಶ್ಚ ಅವಿದ್ಯಾಪೂರ್ವಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ವಿದ್ಯೈವ ಶುಭಸ್ಯ
ಅಶುಭಸ್ಯ ವಾ ಕ್ಷಯಕಾರಣಂ ಅಶೇಷತಃ, ನ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ।
ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಬೀಜಂ ಹಿ ಸರ್ವಮೇವ ಕರ್ಮ । ತಥಾ ಚ ಉಪಪಾದಿತಮವಿದ್ವದ್ವಿಷಯಂ
ಕರ್ಮ, ವಿದ್ವದ್ವಿಷಯಾ ಚ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಿಕಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ –
“ಉಭೌ ತೌ ನ ವಿಜಾನೀತಃ” (ಭ. ಗೀ. 2-19) “ವೇದಾವಿನಾಶಿನಂ
ನಿತ್ಯಂ” (ಭ. ಗೀ. 2-21)“ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಯೋಗೇನ
ಯೋಗಿನಾಂ” (ಭ. ಗೀ. 3-3) “ಅಜ್ಞಾನಾಂ ಕರ್ಮಸಂಗಿನಾಂ”
(ಭ. ಗೀ. 3-26) “ತತ್ತ್ವವಿತ್ತು ಮಹಾಬಾಹೋ. । । ಗುಣಾ ಗುಣೇಷು ವರ್ತಂತೇ
ಇತಿ ಮತ್ವಾ ನ ಸಜ್ಜತೇ” (ಭ. ಗೀ. 3-28) “ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ
ಸಂನ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತೇ” (ಭ. ಗೀ. 5-13) “ನೈವ ಕಿಂಚಿತ್ ಕರೋಮೀತಿ ಯುಕ್ತೋ
ಮನ್ಯೇತ ತತ್ತ್ವವಿತ್” (ಭ. ಗೀ. 5-8), ಅರ್ಥಾತ್ ಅಜ್ಞಃ ಕರೋಮಿ ಇತಿ;
ಆರುರುಕ್ಷೋಃ ಕರ್ಮ ಕಾರಣಂ, ಆರೂಢಸ್ಯ ಯೋಗಸ್ಥಸ್ಯ ಶಮ ಏವ ಕಾರಣಂ;
ಉದಾರಾಃ ತ್ರಯೋಽಪಿ ಅಜ್ಞಾಃ, “ಜ್ಞಾನೀ ತ್ವಾತ್ಮೈವ ಮೇ ಮತಂ”
(ಭ. ಗೀ. 7-18)“ಅಜ್ಞಾಃ ಕರ್ಮಿಣಃ ಗತಾಗತಂ ಕಾಮಕಾಮಾಃ ಲಭಂತೇ”;
ಅನನ್ಯಾಶ್ಚಿಂತಯಂತೋ ಮಾಂ ನಿತ್ಯಯುಕ್ತಾಃ ಯಥೋಕ್ತಂ ಆತ್ಮಾನಂ ಆಕಾಶಕಲ್ಪಂ
ಉಪಾಸತೇ; “ದದಾಮಿ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಂ ತಂ ಯೇನ ಮಾಮುಪಯಾಂತಿ ತೇ”,
ಅರ್ಥಾತ್ ನ ಕರ್ಮಿಣಃ ಅಜ್ಞಾಃ ಉಪಯಾಂತಿ । ಭಗವತ್ಕರ್ಮಕಾರಿಣಃ ಯೇ ಯುಕ್ತತಮಾ
ಅಪಿ ಕರ್ಮಿಣಃ ಅಜ್ಞಾಃ, ತೇ ಉತ್ತರೋತ್ತರಹೀನಫಲತ್ಯಾಗಾವಸಾನಸಾಧನಾಃ;
ಅನಿರ್ದೇಶ್ಯಾಕ್ಷರೋಪಾಸಕಾಸ್ತು “ಅದ್ವೇಷ್ಟಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ”
(ಭ. ಗೀ. 12-13) ಇತಿ ಅಧ್ಯಾಯಪರಿಸಮಾಪ್ತಿ ಉಕ್ತಸಾಧನಾಃ
ಕ್ಷೇತ್ರಾಧ್ಯಾಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಯತ್ರಯೋಕ್ತಜ್ಞಾನಸಾಧನಾಶ್ಚ ।
ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಪಂಚಕಹೇತುಕಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ
ಆತ್ಮೈಕತ್ವಾಕರ್ತೃತ್ವಜ್ಞಾನವತಾಂ ಪರಸ್ಯಾಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಂ
ವರ್ತಮಾನಾನಾಂ ಭಗವತ್ತತ್ತ್ವವಿದಾಂ ಅನಿಷ್ಟಾದಿಕರ್ಮಫಲತ್ರಯಂ
ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾನಾಮೇವ ಲಬ್ಧಭಗವತ್ಸ್ವರೂಪಾತ್ಮೈಕತ್ವಶರಣಾನಾಂ
ನ ಭವತಿ; ಭವತ್ಯೇವ ಅನ್ಯೇಷಾಮಜ್ಞಾನಾಂ ಕರ್ಮಿಣಾಮಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಂ ಇತ್ಯೇಷಃ
ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಕರ್ತವ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಭಾಗಃ ॥
ಅವಿದ್ಯಾಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಅಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಚೇತ್, ನ;
ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾದಿವತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾವಗತಂ ನಿತ್ಯಂ ಕರ್ಮ, ತಥಾಪಿ
ಅವಿದ್ಯಾವತ ಏವ ಭವತಿ । ಯಥಾ ಪ್ರತಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಾವಗತಮಪಿ
ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮ ಅನರ್ಥಕಾರಣಂ ಅವಿದ್ಯಾಕಾಮಾದಿದೋಷವತಃ
ಭವತಿ, ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಃ, ತಥಾ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕಾಮ್ಯಾನ್ಯಪೀತಿ ।
ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮನಿ ಅಜ್ಞಾತೇ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ನಿತ್ಯಾದಿಕರ್ಮಸು ಅನುಪಪನ್ನಾ
ಇತಿ ಚೇತ್, ನ; ಚಲನಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಅನಾತ್ಮಕರ್ತೃಕಸ್ಯ “ಅಹಂ
ಕರೋಮಿ” ಇತಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ
ಗೌಣಃ, ನ ಮಿಥ್ಯಾ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ; ತತ್ಕಾರ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಗೌಣತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಆತ್ಮೀಯೇ
ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಗೌಣಃ; ಯಥಾ ಆತ್ಮೀಯೇ ಪುತ್ರೇ ”ಆತ್ಮಾ ವೈ
ಪುತ್ರನಾಮಾಸಿ” (ತೈ. ಆ. ಏಕಾ. 2-11) ಇತಿ, ಲೋಕೇ ಚ “ಮಮ ಪ್ರಾಣ ಏವ
ಅಯಂ ಗೌಃ” ಇತಿ, ತದ್ವತ್ । ನೈವಾಯಂ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಃ । ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಸ್ತು
ಸ್ಥಾಣುಪುರುಷಯೋಃ ಅಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷಯೋಃ । ನ ಗೌಣಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ
ಮುಖ್ಯಕಾರ್ಯಾರ್ಥತಾ, ಅಧಿಕರಣಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾತ್ ಲುಪ್ತೋಪಮಾಶಬ್ದೇನ ।
ಯಥಾ “ಸಿಂಹೋ ದೇವದತ್ತಃ” “ಅಗ್ನಿರ್ಮಾಣವಕಃ”
ಇತಿ ಸಿಂಹ ಇವ ಅಗ್ನಿರಿವ ಕ್ರೌರ್ಯಪೈಂಗಲ್ಯಾದಿಸಾಮಾನ್ಯವತ್ತ್ವಾತ್
ದೇವದತ್ತಮಾಣವಕಾಧಿಕರಣಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮೇವ, ನ ತು ಸಿಂಹಕಾರ್ಯಂ ಅಗ್ನಿಕಾರ್ಯಂ
ವಾ ಗೌಣಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯನಿಮಿತ್ತಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸಾಧ್ಯತೇ; ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಕಾರ್ಯಂ
ತು ಅನರ್ಥಮನುಭವತಿ ಇತಿ । ಗೌಣಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಂ ಜಾನಾತಿ “ನೈಷ
ಸಿಂಹಃ ದೇವದತ್ತಃ”, ತಥಾ “ನಾಯಮಗ್ನಿರ್ಮಾಣವಕಃ” ಇತಿ ।
ತಥಾ ಗೌಣೇನ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇನ ಆತ್ಮನಾ ಕೃತಂ ಕರ್ಮ ನ ಮುಖ್ಯೇನ
ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೇಣ ಆತ್ಮನಾ ಕೃತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಗೌಣಸಿಂಹಾಗ್ನಿಭ್ಯಾಂ
ಕೃತಂ ಕರ್ಮ ಮುಖ್ಯಸಿಂಹಾಗ್ನಿಭ್ಯಾಂ ಕೃತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಕ್ರೌರ್ಯೇಣ
ಪೈಂಗಲ್ಯೇನ ವಾ ಮುಖ್ಯಸಿಂಹಾಗ್ನ್ಯೋಃ ಕಾರ್ಯಂ ಕಿಂಚಿತ್ ಕ್ರಿಯತೇ, ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ
ಉಪಕ್ಷೀಣತ್ವಾತ್ । ಸ್ತೂಯಮಾನೌ ಚ ಜಾನೀತಃ “ನ ಅಹಂ ಸಿಂಹಃ” “ನ
ಅಹಂ ಅಗ್ನಿಃ” ಇತಿ; ನ ಹಿ “ಸಿಂಹಸ್ಯ ಕರ್ಮ ಮಮ ಅಗ್ನೇಶ್ಚ”
ಇತಿ । ತಥಾ “ನ ಸಂಘಾತಸ್ಯ ಕರ್ಮ ಮಮ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಆತ್ಮನಃ” ಇತಿ
ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಯುಕ್ತತರಃ ಸ್ಯಾತ್; ನ ಪುನಃ “ಅಹಂ ಕರ್ತಾ ಮಮ ಕರ್ಮ” ಇತಿ ।
ಯಚ್ಚ ಆಹುಃ “ಆತ್ಮೀಯೈಃ ಸ್ಮೃತೀಚ್ಛಾಪ್ರಯತ್ನೈಃ ಕರ್ಮಹೇತುಭಿರಾತ್ಮಾ
ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ” ಇತಿ, ನ; ತೇಷಾಂ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ ।
ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯನಿಮಿತ್ತೇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಾನುಭೂತಕ್ರಿಯಾಫಲಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಪೂರ್ವಕಾಃ
ಹಿ ಸ್ಮೃತೀಚ್ಛಾಪ್ರಯತ್ನಾದಯಃ । ಯಥಾ ಅಸ್ಮಿನ್ ಜನ್ಮನಿ
ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಾಭಿಮಾನರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಕೃತೌ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ
ತತ್ಫಲಾನುಭವಶ್ಚ, ತಥಾ ಅತೀತೇ ಅತೀತತರೇಽಪಿ ಜನ್ಮನಿ ಇತಿ
ಅನಾದಿರವಿದ್ಯಾಕೃತಃ ಸಂಸಾರಃ ಅತೀತೋಽನಾಗತಶ್ಚ ಅನುಮೇಯಃ । ತತಶ್ಚ
ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಸಹಿತಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಯಾ ಆತ್ಯಂತಿಕಃ ಸಂಸಾರೋಪರಮ
ಇತಿ ಸಿದ್ಧಂ । ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಾಚ್ಚ ದೇಹಾಭಿಮಾನಸ್ಯ, ತನ್ನಿವೃತ್ತೌ
ದೇಹಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಸಂಸಾರಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇ ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನಃ
ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಃ । ನ ಹಿ ಲೋಕೇ “ಗವಾದಿಭ್ಯೋಽನ್ಯೋಽಹಂ, ಮತ್ತಶ್ಚಾನ್ಯೇ
ಗವಾದಯಃ” ಇತಿ ಜಾನನ್ ತಾನ್ “ಅಹಂ” ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ ಕಶ್ಚಿತ್ ।
ಅಜಾನಂಸ್ತು ಸ್ಥಾಣೌ ಪುರುಷವಿಜ್ಞಾನವತ್ ಅವಿವೇಕತಃ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇ ಕುರ್ಯಾತ್
“ಅಹಂ” ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಂ, ನ ವಿವೇಕತಃ ಜಾನನ್ । ಯಸ್ತು”ಆತ್ಮಾ
ವೈ ಪುತ್ರ ನಾಮಾಸಿ” (ತೈ. ಆ. ಏಕಾ. 2-11) ಇತಿ ಪುತ್ರೇ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ,
ಸ ತು ಜನ್ಯಜನಕಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತಃ ಗೌಣಃ । ಗೌಣೇನ ಚ ಆತ್ಮನಾ
ಭೋಜನಾದಿವತ್ ಪರಮಾರ್ಥಕಾರ್ಯಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಕರ್ತುಂ, ಗೌಣಸಿಂಹಾಗ್ನಿಭ್ಯಾಂ
ಮುಖ್ಯಸಿಂಹಾಗ್ನಿಕಾರ್ಯವತ್ ॥
ಅದೃಷ್ಟವಿಷಯಚೋದನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ಆತ್ಮಕರ್ತವ್ಯಂ ಗೌಣೈಃ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾತ್ಮಭಿಃ
ಕ್ರಿಯತ ಏವ ಇತಿ ಚೇತ್, ನ; ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಾತ್ಮತ್ವಾತ್ತೇಷಾಂ । ನ ಚ ಗೌಣಾಃ
ಆತ್ಮಾನಃ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಯಃ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ? ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯೇನೈವ ಅನಾತ್ಮಾನಃ ಸಂತಃ
ಆತ್ಮತ್ವಮಾಪಾದ್ಯಂತೇ, ತದ್ಭಾವೇ ಭಾವಾತ್, ತದಭಾವೇ ಚ ಅಭಾವಾತ್ ।
ಅವಿವೇಕಿನಾಂ ಹಿ ಅಜ್ಞಾನಕಾಲೇ ಬಾಲಾನಾಂ ದೃಶ್ಯತೇ “ದೀರ್ಘೋಽಹಂ”
“ಗೌರೋಽಹಂ” ಇತಿ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ । ನ ತು
ವಿವೇಕಿನಾಂ “ಅನ್ಯೋಽಹಂ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತಾತ್” ಇತಿ ಜಾನತಾಂ ತತ್ಕಾಲೇ
ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯಾಭಾವೇ ಅಭಾವಾತ್
ತತ್ಕೃತ ಏವ, ನ ಗೌಣಃ । ಪೃಥಗ್ಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷಸಾಮಾನ್ಯಯೋರ್ಹಿ
ಸಿಂಹದೇವದತ್ತಯೋಃ ಅಗ್ನಿಮಾಣವಕಯೋರ್ವಾ ಗೌಣಃ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋ
ವಾ ಸ್ಯಾತ್, ನ ಅಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷಸಾಮಾನ್ಯಯೋಃ । ಯತ್ತು ಉಕ್ತಂ
“ಶ್ರುತಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್” ಇತಿ, ತತ್ ನ; ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ
ಅದೃಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣಾನುಪಲಬ್ಧೇ ಹಿ
ವಿಷಯೇ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಸಾಧ್ಯಸಾಧನಸಂಬಂಧೇ ಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ನ
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿಷಯೇ, ಅದೃಷ್ಟದರ್ಶನಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ನ ದೃಷ್ಟಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ
ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇ ಗೌಣತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಶಕ್ಯಂ । ನ ಹಿ ಶ್ರುತಿಶತಮಪಿ
“ಶೀತೋಽಗ್ನಿರಪ್ರಕಾಶೋ ವಾ” ಇತಿ ಬ್ರುವತ್ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮುಪೈತಿ ।
ಯದಿ ಬ್ರೂಯಾತ್ “ಶೀತೋಽಗ್ನಿರಪ್ರಕಾಶೋ ವಾ” ಇತಿ, ತಥಾಪಿ
ಅರ್ಥಾಂತರಂ ಶ್ರುತೇಃ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಕಲ್ಪ್ಯಂ, ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತೇಃ,
ನ ತು ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿರುದ್ಧಂ ಸ್ವವಚನವಿರುದ್ಧಂ ವಾ । ಕರ್ಮಣಃ
ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಯವತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಾತ್ ಕರ್ತುರಭಾವೇ ಶ್ರುತೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್,
ನ; ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಮರ್ಥವತ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ॥
ಕರ್ಮವಿಧಿಶ್ರುತಿವತ್ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವಿಧಿಶ್ರುತೇರಪಿ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ
ಚೇತ್, ನ; ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವಿಧಿಶ್ರುತ್ಯಾ
ಆತ್ಮನಿ ಅವಗತೇ ದೇಹಾದಿಸಂಘಾತೇ ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಬಾಧ್ಯತೇ, ತಥಾ ಆತ್ಮನ್ಯೇವ
ಆತ್ಮಾವಗತಿಃ ನ ಕದಾಚಿತ್ ಕೇನಚಿತ್ ಕಥಂಚಿದಪಿ ಬಾಧಿತುಂ ಶಕ್ಯಾ,
ಫಲಾವ್ಯತಿರೇಕಾದವಗತೇಃ, ಯಥಾ ಅಗ್ನಿಃ ಉಷ್ಣಃ ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚ ಇತಿ । ನ
ಚ ಏವಂ ಕರ್ಮವಿಧಿಶ್ರುತೇರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ, ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಪ್ರವೃತ್ತಿನಿರೋಧೇನ
ಉತ್ತರೋತ್ತರಾಪೂರ್ವಪ್ರವೃತ್ತಿಜನನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾಭಿಮುಖ್ಯೇನ
ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುತ್ಪಾದನಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪಿ ಉಪಾಯಸ್ಯ ಉಪೇಯಸತ್ಯತಯಾ
ಸತ್ಯತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾತ್, ಯಥಾ ಅರ್ಥವಾದಾನಾಂ ವಿಧಿಶೇಷಾಣಾಂ; ಲೋಕೇಽಪಿ
ಬಾಲೋನ್ಮತ್ತಾದೀನಾಂ ಪಯಆದೌ ಪಾಯಯಿತವ್ಯೇ ಚೂಡಾವರ್ಧನಾದಿವಚನಂ ।
ಪ್ರಕಾರಾಂತರಸ್ಥಾನಾಂ ಚ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ವಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಂ, ಪ್ರಾಗಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾತ್
ದೇಹಾಭಿಮಾನನಿಮಿತ್ತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವತ್ । ಯತ್ತು ಮನ್ಯಸೇ –
ಸ್ವಯಮವ್ಯಾಪ್ರಿಯಮಾಣೋಽಪಿ ಆತ್ಮಾ ಸಂನಿಧಿಮಾತ್ರೇಣ ಕರೋತಿ, ತದೇವ ಮುಖ್ಯಂ
ಕರ್ತೃತ್ವಮಾತ್ಮನಃ; ಯಥಾ ರಾಜಾ ಯುಧ್ಯಮಾನೇಷು ಯೋಧೇಷು ಯುಧ್ಯತ ಇತಿ
ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಸ್ವಯಮಯುಧ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ಸಂನಿಧಾನಾದೇವ ಜಿತಃ ಪರಾಜಿತಶ್ಚೇತಿ,
ತಥಾ ಸೇನಾಪತಿಃ ವಾಚೈವ ಕರೋತಿ; ಕ್ರಿಯಾಫಲಸಂಬಂಧಶ್ಚ ರಾಜ್ಞಃ
ಸೇನಾಪತೇಶ್ಚ ದೃಷ್ಟಃ । ಯಥಾ ಚ ಋತ್ವಿಕ್ಕರ್ಮ ಯಜಮಾನಸ್ಯ, ತಥಾ
ದೇಹಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮ ಆತ್ಮಕೃತಂ ಸ್ಯಾತ್, ಫಲಸ್ಯ ಆತ್ಮಗಾಮಿತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ವಾ
ಭ್ರಾಮಕಸ್ಯ ಲೋಕಭ್ರಾಮಯಿತೃತ್ವಾತ್ ಅವ್ಯಾಪೃತಸ್ಯೈವ ಮುಖ್ಯಮೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಂ,
ತಥಾ ಚ ಆತ್ಮನಃ ಇತಿ । ತತ್ ಅಸತ್; ಅಕುರ್ವತಃ ಕಾರಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ಕಾರಕಮನೇಕಪ್ರಕಾರಮಿತಿ ಚೇತ್, ನ; ರಾಜಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಮುಖ್ಯಸ್ಯಾಪಿ
ಕರ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ದರ್ಶನಾತ್ । ರಾಜಾ ತಾವತ್ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಣಾಪಿ ಯುಧ್ಯತೇ;
ಯೋಧಾನಾಂ ಚ ಯೋಧಯಿತೃತ್ವೇ ಧನದಾನೇ ಚ ಮುಖ್ಯಮೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಂ, ತಥಾ
ಜಯಪರಾಜಯಫಲೋಪಭೋಗೇ । ಯಜಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಧಾನತ್ಯಾಗೇ ದಕ್ಷಿಣಾದಾನೇ ಚ
ಮುಖ್ಯಮೇವ ಕರ್ತೃತ್ವಂ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅವ್ಯಾಪೃತಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಚಾರೋ ಯಃ, ಸಃ
ಗೌಣಃ ಇತಿ ಅವಗಮ್ಯತೇ । ಯದಿ ಮುಖ್ಯಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಲಕ್ಷಣಂ
ನೋಪಲಭ್ಯತೇ ರಾಜಯಜಮಾನಪ್ರಭೃತೀನಾಂ, ತದಾ ಸಂನಿಧಿಮಾತ್ರೇಣಾಪಿ
ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಮುಖ್ಯಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯೇತ; ಯಥಾ ಭ್ರಾಮಕಸ್ಯ ಲೋಹಭ್ರಮಣೇನ, ನ
ತಥಾ ರಾಜಯಜಮಾನಾದೀನಾಂ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಂನಿಧಿಮಾತ್ರೇಣ
ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಗೌಣಮೇವ । ತಥಾ ಚ ಸತಿ ತತ್ಫಲಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ಗೌಣ ಏವ
ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಗೌಣೇನ ಮುಖ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಂ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ ಅಸದೇವ ಏತತ್
ಗೀಯತೇ “ದೇಹಾದೀನಾಂ ವ್ಯಾಪಾರೇಣ ಅವ್ಯಾಪೃತಃ ಆತ್ಮಾ ಕರ್ತಾ ಭೋಕ್ತಾ ಚ
ಸ್ಯಾತ್” ಇತಿ । ಭ್ರಾಂತಿನಿಮಿತ್ತಂ ತು ಸರ್ವಂ ಉಪಪದ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ;
ಮಾಯಾಯಾಂ ಚ ಏವಂ । ನ ಚ ದೇಹಾದ್ಯಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯಭ್ರಾಂತಿಸಂತಾನವಿಚ್ಛೇದೇಷು
ಸುಷುಪ್ತಿಸಮಾಧ್ಯಾದಿಷು ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದ್ಯನರ್ಥಃ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಮಾತ್ ಭ್ರಾಂತಿಪ್ರತ್ಯಯನಿಮಿತ್ತಃ ಏವ ಅಯಂ ಸಂಸಾರಭ್ರಮಃ, ನ ತು ಪರಮಾರ್ಥಃ;
ಇತಿ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನಾತ್ ಅತ್ಯಂತ ಏವೋಪರಮ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಂ ॥
ಸರ್ವಂ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ ಅಸ್ಮಿನ್ನಧ್ಯಾಯೇ, ವಿಶೇಷತಶ್ಚ ಅಂತೇ,
ಇಹ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ಸಂಕ್ಷೇಪತಃ ಉಪಸಂಹಾರಂ ಕೃತ್ವಾ, ಅಥ ಇದಾನೀಂ
ಶಾಸ್ತ್ರಸಂಪ್ರದಾಯವಿಧಿಮಾಹ –
ಇದಂ ತೇ ನಾತಪಸ್ಕಾಯ ನಾಭಕ್ತಾಯ ಕದಾಚನ ।
ನ ಚಾಶುಶ್ರೂಷವೇ ವಾಚ್ಯಂ ನ ಚ ಮಾಂ ಯೋಽಭ್ಯಸೂಯತಿ ॥ 18-67 ॥
ಇದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ತೇ ತವ ಹಿತಾಯ ಮಯಾ ಉಕ್ತಂ ಸಂಸಾರವಿಚ್ಛಿತ್ತಯೇ ಅತಪಸ್ಕಾಯ
ತಪೋರಹಿತಾಯ ನ ವಾಚ್ಯಂ ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ತಪಸ್ವಿನೇಽಪಿ
ಅಭಕ್ತಾಯ ಗುರೌ ದೇವೇ ಚ ಭಕ್ತಿರಹಿತಾಯ ಕದಾಚನ ಕಸ್ಯಾಂಚಿದಪಿ ಅವಸ್ಥಾಯಾಂ
ನ ವಾಚ್ಯಂ । ಭಕ್ತಃ ತಪಸ್ವೀ ಅಪಿ ಸನ್ ಅಶುಶ್ರೂಷುಃ ಯೋ ಭವತಿ ತಸ್ಮೈ
ಅಪಿ ನ ವಾಚ್ಯಂ । ನ ಚ ಯೋ ಮಾಂ ವಾಸುದೇವಂ ಪ್ರಾಕೃತಂ ಮನುಷ್ಯಂ ಮತ್ವಾ
ಅಭ್ಯಸೂಯತಿ ಆತ್ಮಪ್ರಶಂಸಾದಿದೋಷಾಧ್ಯಾರೋಪಣೇನ ಈಶ್ವರತ್ವಂ ಮಮ ಅಜಾನನ್ ನ
ಸಹತೇ, ಅಸಾವಪಿ ಅಯೋಗ್ಯಃ, ತಸ್ಮೈ ಅಪಿ ನ ವಾಚ್ಯಂ । ಭಗವತಿ ಅನಸೂಯಾಯುಕ್ತಾಯ
ತಪಸ್ವಿನೇ ಭಕ್ತಾಯ ಶುಶ್ರೂಷವೇ ವಾಚ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಇತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಗಮ್ಯತೇ ।
ತತ್ರ ”ಮೇಧಾವಿನೇ ತಪಸ್ವಿನೇ ವಾ” (ಯಾಸ್ಕ. ನಿ. 2-1-6) ಇತಿ ಅನಯೋಃ
ವಿಕಲ್ಪದರ್ಶನಾತ್ ಶುಶ್ರೂಷಾಭಕ್ತಿಯುಕ್ತಾಯ ತಪಸ್ವಿನೇ ತದ್ಯುಕ್ತಾಯ ಮೇಧಾವಿನೇ
ವಾ ವಾಚ್ಯಂ । ಶುಶ್ರೂಷಾಭಕ್ತಿವಿಯುಕ್ತಾಯ ನ ತಪಸ್ವಿನೇ ನಾಪಿ ಮೇಧಾವಿನೇ
ವಾಚ್ಯಂ । ಭಗವತಿ ಅಸೂಯಾಯುಕ್ತಾಯ ಸಮಸ್ತಗುಣವತೇಽಪಿ ನ ವಾಚ್ಯಂ ।
ಗುರುಶುಶ್ರೂಷಾಭಕ್ತಿಮತೇ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಇತ್ಯೇಷಃ ಶಾಸ್ತ್ರಸಂಪ್ರದಾಯವಿಧಿಃ ॥
ಸಂಪ್ರದಾಯಸ್ಯ ಕರ್ತುಃ ಫಲಂ ಇದಾನೀಂ ಆಹ –
ಯ ಇಮಂ ಪರಮಂ ಗುಹ್ಯಂ ಮದ್ಭಕ್ತೇಷ್ವಭಿಧಾಸ್ಯತಿ ।
ಭಕ್ತಿಂ ಮಯಿ ಪರಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಮಾಮೇವೈಷ್ಯತ್ಯಸಂಶಯಃ ॥ 18-68 ॥
ಯಃ ಇಮಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪರಮಂ ಪರಮನಿಃಶ್ರೇಯಸಾರ್ಥಂ ಕೇಶವಾರ್ಜುನಯೋಃ
ಸಂವಾದರೂಪಂ ಗ್ರಂಥಂ ಗುಹ್ಯಂ ಗೋಪ್ಯತಮಂ ಮದ್ಭಕ್ತೇಷು ಮಯಿ ಭಕ್ತಿಮತ್ಸು
ಅಭಿಧಾಸ್ಯತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ, ಗ್ರಂಥತಃ ಅರ್ಥತಶ್ಚ ಸ್ಥಾಪಯಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ,
ಯಥಾ ತ್ವಯಿ ಮಯಾ । ಭಕ್ತೇಃ ಪುನರ್ಗ್ರಹಣಾತ್ ಭಕ್ತಿಮಾತ್ರೇಣ ಕೇವಲೇನ
ಶಾಸ್ತ್ರಸಂಪ್ರದಾನೇ ಪಾತ್ರಂ ಭವತೀತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಕಥಂ ಅಭಿಧಾಸ್ಯತಿ ಇತಿ,
ಉಚ್ಯತೇ – ಭಕ್ತಿಂ ಮಯಿ ಪರಾಂ ಕೃತ್ವಾ “ಭಗವತಃ ಪರಮಗುರೋಃ
ಅಚ್ಯುತಸ್ಯ ಶುಶ್ರೂಷಾ ಮಯಾ ಕ್ರಿಯತೇ” ಇತ್ಯೇವಂ ಕೃತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಯ
ಇದಂ ಫಲಂ – ಮಾಮೇವ ಏಷ್ಯತಿ ಮುಚ್ಯತೇ ಏವ । ಅಸಂಶಯಃ ಅತ್ರ ಸಂಶಯಃ
ನ ಕರ್ತವ್ಯಃ ॥
ಕಿಂಚ –
ನ ಚ ತಸ್ಮಾನ್ಮನುಷ್ಯೇಷು ಕಶ್ಚಿನ್ಮೇ ಪ್ರಿಯಕೃತ್ತಮಃ ।
ಭವಿತಾ ನ ಚ ಮೇ ತಸ್ಮಾದನ್ಯಃ ಪ್ರಿಯತರೋ ಭುವಿ ॥ 18-69 ॥
ನ ಚ ತಸ್ಮಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಸಂಪ್ರದಾಯಕೃತಃ ಮನುಷ್ಯೇಷು ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ
ಮಧ್ಯೇ ಕಶ್ಚಿತ್ ಮೇ ಮಮ ಪ್ರಿಯಕೃತ್ತಮಃ ಅತಿಶಯೇನ ಪ್ರಿಯಕರಃ, ಅನ್ಯಃ
ಪ್ರಿಯಕೃತ್ತಮಃ, ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ವರ್ತಮಾನೇಷು । ನ ಚ ಭವಿತಾ
ಭವಿಷ್ಯತ್ಯಪಿ ಕಾಲೇ ತಸ್ಮಾತ್ ದ್ವಿತೀಯಃ ಅನ್ಯಃ ಪ್ರಿಯತರಃ ಪ್ರಿಯಕೃತ್ತರಃ
ಭುವಿ ಲೋಕೇಽಸ್ಮಿನ್ ನ ಭವಿತಾ ॥
ಯೋಽಪಿ –
ಅಧ್ಯೇಷ್ಯತೇ ಚ ಯ ಇಮಂ ಧರ್ಮ್ಯಂ ಸಂವಾದಮಾವಯೋಃ ।
ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞೇನ ತೇನಾಹಮಿಷ್ಟಃ ಸ್ಯಾಮಿತಿ ಮೇ ಮತಿಃ ॥ 18-70 ॥
ಅಧ್ಯೇಷ್ಯತೇ ಚ ಪಠಿಷ್ಯತಿ ಯಃ ಇಮಂ ಧರ್ಮ್ಯಂ ಧರ್ಮಾದನಪೇತಂ
ಸಂವಾದರೂಪಂ ಗ್ರಂಥಂ ಆವಯೋಃ, ತೇನ ಇದಂ ಕೃತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞೇನ
– ವಿಧಿಜಪೋಪಾಂಶುಮಾನಸಾನಾಂ ಯಜ್ಞಾನಾಂ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಃ ಮಾನಸತ್ವಾತ್
ವಿಶಿಷ್ಟತಮಃ ಇತ್ಯತಃ ತೇನ ಜ್ಞಾನಯಜ್ಞೇನ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಅಧ್ಯಯನಂ
ಸ್ತೂಯತೇ; ಫಲವಿಧಿರೇವ ವಾ, ದೇವತಾದಿವಿಷಯಜ್ಞಾನಯಜ್ಞಫಲತುಲ್ಯಂ ಅಸ್ಯ
ಫಲಂ ಭವತೀತಿ – ತೇನ ಅಧ್ಯಯನೇನ ಅಹಂ ಇಷ್ಟಃ ಪೂಜಿತಃ ಸ್ಯಾಂ ಭವೇಯಂ
ಇತಿ ಮೇ ಮಮ ಮತಿಃ ನಿಶ್ಚಯಃ ॥
ಅಥ ಶ್ರೋತುಃ ಇದಂ ಫಲಂ –
ಶ್ರದ್ಧಾವಾನನಸೂಯಶ್ಚ ಶೃಣುಯಾದಪಿ ಯೋ ನರಃ ।
ಸೋಽಪಿ ಮುಕ್ತಃ ಶುಭಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ ॥ 18-71 ॥
ಶ್ರದ್ಧಾವಾನ್ ಶ್ರದ್ದಧಾನಃ ಅನಸೂಯಶ್ಚ ಅಸೂಯಾವರ್ಜಿತಃ ಸನ್ ಇಮಂ
ಗ್ರಂಥಂ ಶೃಣುಯಾದಪಿ ಯೋ ನರಃ, ಅಪಿಶಬ್ದಾತ್ ಕಿಮುತ ಅರ್ಥಜ್ಞಾನವಾನ್,
ಸೋಽಪಿ ಪಾಪಾತ್ ಮುಕ್ತಃ ಶುಭಾನ್ ಪ್ರಶಸ್ತಾನ್ ಲೋಕಾನ್ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಣಾಂ
ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮವತಾಂ ॥ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣವಿವೇಕಬುಭುತ್ಸಯಾ ಪೃಚ್ಛತಿ ।
ತದಗ್ರಹಣೇ ಜ್ಞಾತೇ ಪುನಃ ಗ್ರಾಹಯಿಷ್ಯಾಮಿ ಉಪಾಯಾಂತರೇಣಾಪಿ ಇತಿ ಪ್ರಷ್ಟುಃ
ಅಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯತ್ನಾಂತರಂ ಚ ಆಸ್ಥಾಯ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಕೃತಾರ್ಥತಾ ಕರ್ತವ್ಯಾ
ಇತಿ ಆಚಾರ್ಯಧರ್ಮಃ ಪ್ರದರ್ಶಿತೋ ಭವತಿ –
ಕಚ್ಚಿದೇತಚ್ಛ್ರುತಂ ಪಾರ್ಥ ತ್ವಯೈಕಾಗ್ರೇಣ ಚೇತಸಾ ।
ಕಚ್ಚಿದಜ್ಞಾನಸಂಮೋಹಃ ಪ್ರಣಷ್ಟಸ್ತೇ ಧನಂಜಯ ॥ 18-72 ॥
ಕಚ್ಚಿತ್ ಕಿಂ ಏತತ್ ಮಯಾ ಉಕ್ತಂ ಶ್ರುತಂ ಶ್ರವಣೇನ ಅವಧಾರಿತಂ ಪಾರ್ಥ,
ತ್ವಯಾ ಏಕಾಗ್ರೇಣ ಚೇತಸಾ ಚಿತ್ತೇನ? ಕಿಂ ವಾ ಅಪ್ರಮಾದತಃ? ಕಚ್ಚಿತ್
ಅಜ್ಞಾನಸಂಮೋಹಃ ಅಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಃ ಸಂಮೋಹಃ ಅವಿವಿಕ್ತಭಾವಃ ಅವಿವೇಕಃ
ಸ್ವಾಭಾವಿಕಃ ಕಿಂ ಪ್ರಣಷ್ಟಃ? ಯದರ್ಥಃ ಅಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಶ್ರವಣಾಯಾಸಃ ತವ,
ಮಮ ಚ ಉಪದೇಷ್ಟೃತ್ವಾಯಾಸಃ ಪ್ರವೃತ್ತಃ, ತೇ ತುಭ್ಯಂ ಹೇ ಧನಂಜಯ ॥
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ –
ನಷ್ಟೋ ಮೋಹಃ ಸ್ಮೃತಿರ್ಲಬ್ಧಾ ತ್ವತ್ಪ್ರಸಾದಾನ್ಮಯಾಚ್ಯುತ ।
ಸ್ಥಿತೋಽಸ್ಮಿ ಗತಸಂದೇಹಃ ಕರಿಷ್ಯೇ ವಚನಂ ತವ ॥ 18-73 ॥
ನಷ್ಟಃ ಮೋಹಃ ಅಜ್ಞಾನಜಃ ಸಮಸ್ತಸಂಸಾರಾನರ್ಥಹೇತುಃ, ಸಾಗರ ಇವ
ದುರುತ್ತರಃ । ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವವಿಷಯಾ ಲಬ್ಧಾ, ಯಸ್ಯಾಃ ಲಾಭಾತ್
ಸರ್ವಹೃದಯಗ್ರಂಥೀನಾಂ ವಿಪ್ರಮೋಕ್ಷಃ; ತ್ವತ್ಪ್ರಸಾದಾತ್ ತವ ಪ್ರಸಾದಾತ್ ಮಯಾ
ತ್ವತ್ಪ್ರಸಾದಂ ಆಶ್ರಿತೇನ ಅಚ್ಯುತ । ಅನೇನ ಮೋಹನಾಶಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನೇನ
ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಜ್ಞಾನಫಲಂ ಏತಾವದೇವೇತಿ ನಿಶ್ಚಿತಂ ದರ್ಶಿತಂ ಭವತಿ,
ಯತಃ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಮೋಹನಾಶಃ ಆತ್ಮಸ್ಮೃತಿಲಾಭಶ್ಚೇತಿ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತೌ
“ಅನಾತ್ಮವಿತ್ ಶೋಚಾಮಿ” (ಛಾ. ಉ. 7-1-3) ಇತಿ ಉಪನ್ಯಸ್ಯ
ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವಗ್ರಂಥೀನಾಂ ವಿಪ್ರಮೋಕ್ಷಃ ಉಕ್ತಃ; “ಭಿದ್ಯತೇ
ಹೃದಯಗ್ರಂಥಿಃ” (ಮು. ಉ. 2-2-9) “ತತ್ರ ಕೋ ಮೋಹಃ ಕಃ ಶೋಕಃ
ಏಕತ್ವಮನುಪಶ್ಯತಃ” (ಈ. ಉ. 7) ಇತಿ ಚ ಮಂತ್ರವರ್ಣಃ । ಅಥ ಇದಾನೀಂ
ತ್ವಚ್ಛಾಸನೇ ಸ್ಥಿತಃ ಅಸ್ಮಿ ಗತಸಂದೇಹಃ ಮುಕ್ತಸಂಶಯಃ ।
ಕರಿಷ್ಯೇ ವಚನಂ ತವ । ಅಹಂ ತ್ವತ್ಪ್ರಸಾದಾತ್ ಕೃತಾರ್ಥಃ, ನ ಮೇ ಕರ್ತವ್ಯಂ
ಅಸ್ತಿ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ಪರಿಸಮಾಪ್ತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ । ಅಥ ಇದಾನೀಂ ಕಥಾಸಂಬಂಧಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಂ
ಸಂಜಯಃ ಉವಾಚ –
ಸಂಜಯ ಉವಾಚ –
ಇತ್ಯಹಂ ವಾಸುದೇವಸ್ಯ ಪಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಮಹಾತ್ಮನಃ ।
ಸಂವಾದಮಿಮಮಶ್ರೌಷಮದ್ಭುತಂ ರೋಮಹರ್ಷಣಂ ॥ 18-74 ॥
ಇತಿ ಏವಂ ಅಹಂ ವಾಸುದೇವಸ್ಯ ಪಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಮಹಾತ್ಮನಃ ಸಂವಾದಂ ಇಮಂ ಯಥೋಕ್ತಂ
ಅಶ್ರೌಷಂ ಶ್ರುತವಾನ್ ಅಸ್ಮಿ ಅದ್ಭುತಂ ಅತ್ಯಂತವಿಸ್ಮಯಕರಂ ರೋಮಹರ್ಷಣಂ
ರೋಮಾಂಚಕರಂ ॥
ತಂ ಚ ಇಮಂ –
ವ್ಯಾಸಪ್ರಸಾದಾಚ್ಛ್ರುತವಾನಿಮಂ ಗುಹ್ಯತಮಂ ಪರಂ ।
ಯೋಗಂ ಯೋಗೇಶ್ವರಾತ್ಕೃಷ್ಣಾತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಥಯತಃ ಸ್ವಯಂ ॥ 18-75 ॥
ವ್ಯಾಸಪ್ರಸಾದಾತ್ ತತಃ ದಿವ್ಯಚಕ್ಷುರ್ಲಾಭಾತ್ ಶ್ರುತವಾನ್ ಇಮಂ ಸಂವಾದಂ ಗುಹ್ಯತಮಂ
ಪರಂ ಯೋಗಂ, ಯೋಗಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಗ್ರಂಥೋಽಪಿ ಯೋಗಃ, ಸಂವಾದಂ ಇಮಂ ಯೋಗಮೇವ ವಾ
ಯೋಗೇಶ್ವರಾತ್ ಕೃಷ್ಣಾತ್ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಕಥಯತಃ ಸ್ವಯಂ, ನ ಪರಂಪರಯಾ ॥
ರಾಜನ್ ಸಂಸ್ಮೃತ್ಯ ಸಂಸ್ಮೃತ್ಯ ಸಂವಾದಮಿಮಮದ್ಭುತಂ ।
ಕೇಶವಾರ್ಜುನಯೋಃ ಪುಣ್ಯಂ ಹೃಷ್ಯಾಮಿ ಚ ಮುಹುರ್ಮುಹುಃ ॥ 18-76 ॥
ಹೇ ರಾಜನ್ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರ, ಸಂಸ್ಮೃತ್ಯ ಸಂಸ್ಮೃತ್ಯ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಂ ಸಂವಾದಂ
ಇಮಂ ಅದ್ಭುತಂ ಕೇಶವಾರ್ಜುನಯೋಃ ಪುಣ್ಯಂ ಇಮಂ ಶ್ರವಣೇನಾಪಿ ಪಾಪಹರಂ ಶ್ರುತ್ವಾ
ಹೃಷ್ಯಾಮಿ ಚ ಮುಹುರ್ಮುಹುಃ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಂ ॥
ತಚ್ಚ ಸಂಸ್ಮೃತ್ಯ ಸಂಸ್ಮೃತ್ಯ ರೂಪಮತ್ಯದ್ಭುತಂ ಹರೇಃ ।
ವಿಸ್ಮಯೋ ಮೇ ಮಹಾನ್ರಾಜನ್ ಹೃಷ್ಯಾಮಿ ಚ ಪುನಃ ಪುನಃ ॥ 18-77 ॥
ತಚ್ಚ ಸಂಸ್ಮೃತ್ಯ ಸಂಸ್ಮೃತ್ಯ ರೂಪಂ ಅತ್ಯದ್ಭುತಂ ಹರೇಃ ವಿಶ್ವರೂಪಂ
ವಿಸ್ಮಯೋ ಮೇ ಮಹಾನ್ ರಾಜನ್, ಹೃಷ್ಯಾಮಿ ಚ ಪುನಃ ಪುನಃ ॥
ಕಿಂ ಬಹುನಾ –
ಯತ್ರ ಯೋಗೇಶ್ವರಃ ಕೃಷ್ಣೋ ಯತ್ರ ಪಾರ್ಥೋ ಧನುರ್ಧರಃ ।
ತತ್ರ ಶ್ರೀರ್ವಿಜಯೋ ಭೂತಿರ್ಧ್ರುವಾ ನೀತಿರ್ಮತಿರ್ಮಮ ॥ 18-78 ॥
ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಯೋಗೇಶ್ವರಃ ಸರ್ವಯೋಗಾನಾಂ ಈಶ್ವರಃ, ತತ್ಪ್ರಭವತ್ವಾತ್
ಸರ್ವಯೋಗಬೀಜಸ್ಯ, ಕೃಷ್ಣಃ, ಯತ್ರ ಪಾರ್ಥಃ ಯಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಧನುರ್ಧರಃ
ಗಾಂಡೀವಧನ್ವಾ, ತತ್ರ ಶ್ರೀಃ ತಸ್ಮಿನ್ ಪಾಂಡವಾನಾಂ ಪಕ್ಷೇ ಶ್ರೀಃ ವಿಜಯಃ,
ತತ್ರೈವ ಭೂತಿಃ ಶ್ರಿಯೋ ವಿಶೇಷಃ ವಿಸ್ತಾರಃ ಭೂತಿಃ, ಧ್ರುವಾ ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿಣೀ
ನೀತಿಃ ನಯಃ, ಇತ್ಯೇವಂ ಮತಿಃ ಮಮ ಇತಿ ॥
ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಸೂಪನಿಷತ್ಸು ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ
ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಾರ್ಜುನಸಂವಾದೇ ಮೋಕ್ಷಸಂನ್ಯಾಸಯೋಗೋ ನಾಮ
ಅಷ್ಟಾದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥18 ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಮದ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯಪೂಜ್ಯಪಾದಶ್ರೀಶಂಕರಭಗವತಾ
ಕೃತೌ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯೇ ಮೋಕ್ಷಸಂನ್ಯಾಸಯೋಗೋ ನಾಮ
ಅಷ್ಟಾದಶೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
Also Read:
Shrimad Bhagavadgitasha~Nkarabhashyam Lyrics in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil
