Shrimad Bhagwat Geeta Sa ~Nkarabhashyam in Telugu:
॥ శ్రీమద్భగవద్గీతాశాంకరభాష్యం ॥
॥ ఉపోద్ఘాతః ॥
నారాయణః పరోఽవ్యక్తాత్ అండమవ్యక్తసంభవం ।
అండస్యాంతస్త్విమే లోకాః సప్తద్వీపా చ మేదినీ ॥
సః భగవాన్ సృష్ట్వా-ఇదం జగత్, తస్య చ స్థితిం చికీర్షుః,
మరీచి-ఆదీన్-అగ్రే సృష్ట్వా ప్రజాపతీన్, ప్రవృత్తి-లక్షణం ధర్మం
గ్రాహయామాస వేద-ఉక్తం । తతః అన్యాణ్ చ సనక-సనందన-ఆదీన్ ఉత్పాద్య,
నివృత్తి-లక్షణం ధర్మం జ్ఞాన-వైరాగ్య-లక్షణం గ్రాహయామాస ।
ద్వివిధః హి వేదోక్తః ధర్మః, ప్రవృత్తి-లక్షణః
నివృత్తి-లక్షణః చ । జగతః స్థితి-కారణం ,
ప్రాణినాం సాక్షాత్-అభ్యుదయ-నిఃశ్రేయస-హేతుః
యః సః ధర్మః బ్రాహ్మణాద్యైః వర్ణిభిః ఆశ్రమిభిః చ శ్రేయోర్థిభిః
అనుష్ఠీయమానః ।
దీర్ఘేణ కాలేన అనుష్ఠాతృఈణాం కామ-ఉద్భవాత్
హీయమాన-వివేక-విజ్ఞాన-హేతుకేన అధర్మేణ అభిభూయమానే ధర్మే,
ప్రవర్ధమానే చ అధర్మే, జగతః స్థితిం పరిపిపాలయిషుః సః
ఆదికర్తా నారాయణ-ఆఖ్యః విష్ణుః భౌమస్య బ్రహ్మణః బ్రాహ్మణత్వస్య
రక్షణార్థం దేవక్యాం వసుదేవాత్-అంశేన కృష్ణః కిల సంబభూవ ।
బ్రాహ్మణత్వస్య హి రక్షణే రక్షితః స్యాత్ వైదికః ధర్మః, తత్-అధీనత్వాత్
వర్ణ-ఆశ్రమ-భేదానాం ॥
సః చ భగవాన్ జ్ఞాన-ఐశ్వర్య-శక్తి-బల-వీర్య-తేజోభిః సదా
సంపన్నః త్రిగుణ-ఆత్మికాం స్వాం మాయాం మూల-ప్రకృతిం వశీకృత్య, అజః
అవ్యయః భూతానాం-ఈశ్వరః నిత్య-శుద్ధ-బుద్ధ-ముక్త-స్వభావః అపి సన్,
స్వ-మాయయా దేహవాన్ ఇవ జాతః ఇవ చ లోక-అనుగ్రహం కుర్వన్ లక్ష్యతే ।
స్వప్రయోజన-అభావేఽపి భూత-అనుజిఘృక్షయా వైదికం ధర్మ-ద్వయం
అర్జునాయ శోక-మోహ-మహా-ఉదధౌ నిమగ్నాయ ఉపదిదేశ, గుణ-అధికైః
హి గృహీతః అనుష్ఠీయమానః చ ధర్మః ప్రచయం గమిష్యతీతి । తం
ధర్మం భగవతా యథా-ఉపదిష్టం వేదవ్యాసః సర్వజ్ఞః భగవాన్
గీతా-ఆఖ్యైః సప్తభిః శ్లోక-శతైః ఉపనిబబంధ ॥ తత్ ఇదం
గీతా-శాస్త్రం సమస్త-వేదార్థ-సార-సంగ్రహ-భూతం
దుర్విజ్ఞేయ-అర్థం, తత్-అర్థ-ఆవిష్కరణాయ
అనేకైః వివృత-పద-పదార్థ-వాక్యార్థ-న్యాయం-అపి
అత్యంత-విరుద్ధ-అనేక-అర్థవత్వేన లౌకికైః గృహ్యమాణం-ఉపలభ్య
అహం వివేకతః అర్థ-నిర్ధారణార్థం సంక్షేపతః వివరణం కరిష్యామి ॥
తస్య అస్య గీతా-శాస్త్రస్య సంక్షేపతః ప్రయోజనం పరం
నిఃశ్రేయసం సహేతుకస్య సంసారస్య అత్యంత-ఉపరమ-లక్షణం । తత్
చ సర్వ-కర్మ-సన్న్యాస-పూర్వకాత్-ఆత్మజ్ఞాన-నిష్ఠా-రూపాత్ ధర్మాత్
భవతి । తథా ఇమం ఏవ గీతార్థం ధర్మం ఉద్దిశ్య భగవతా ఏవ ఉక్తం —
”సః హి ధర్మః సుపర్యాప్తః బ్రహ్మణః పద-వేదనే” (అశ్వ. 16-12)
ఇతి అనుగీతాసు । తత్ర ఏవ చ ఉక్తం — ”న ఏవ ధర్మీ న చ
అధర్మీ న చ ఏవ హి శుభ-అశుభీ ।” (అశ్వ. 19-7) ”యః
స్యాత్-ఏకాసనే లీనః తూష్ణీం కించిత్-అచింతయన్” (అశ్వ. 19-1)
ఇతి ॥ ”జ్ఞానం సన్న్యాస-లక్షణం” (అశ్వ. 43-26) ఇతి చ ।
ఇహ అపి చ అంతే ఉక్తం అర్జునాయ — “సర్వ-ధర్మాన్ పరిత్యజ్య మాం
ఏకం శరణం వ్రజ” (భ. గీ. 18-66) ఇతి । అభ్యుదయ-అర్థః అపి
యః ప్రవృత్తి-లక్షణః ధర్మః వర్ణాన-ఆశ్రమాణ్ చ ఉద్దిశ్య విహితః,
సః దేవ-ఆది-స్థాన-ప్రాప్తి-హేతుః అపి సన్, ఈశ్వర-అర్పణ-బుద్ధ్యా
అనుష్ఠీయమానః సత్త్వ-శుద్ధయే భవతి ఫల-అభిసంధి-వర్జితః
శుద్ధ-సత్త్వస్య చ జ్ఞాన-నిష్ఠా-యోగ్యతా-ప్రాప్తి-ద్వారేణ
జ్ఞాన-ఉత్పత్తి-హేతుత్వేన చ నిఃశ్రేయస-హేతుత్వం అపి ప్రతిపద్యతే ।
తథా చ ఇమం-అర్థం-అభిసంధాయ వక్ష్యతి — “బ్రహ్మణి-ఆధాయ
కర్మాణి” (భ. గీ. 5-10)“యోగినః కర్మ కుర్వంతి సంగం
త్యక్త్వా-ఆత్మస్-హుద్ధయే” (భ. గీ. 5-11) ఇతి ॥
ఇమం ద్విప్రకారం ధర్మం నిఃశ్రేయస-ప్రయోజనం, పరమార్థ-తత్త్వం చ
వాసుదేవ-ఆఖ్యం పరం బ్రహ్మ-అభిధేయభూతం విశేషతః అభివ్యంజయత్
విశిష్ట-ప్రయోజన-సంబంధ-అభిధేయవయ్ గీతా-శాస్త్రం । యతః
తత్-అర్థ-విజ్ఞానే సమస్త-పురుషార్థ-సిద్ధిః, అతః తత్-వివరణే యత్నః
క్రియతే మయా ॥
॥ శ్రీమద్-భగవద్గీతా-శాంకర-భాష్యం ॥ ॥ ప్రథమోఽధ్యాయః ॥
ధృతరాష్ట్ర ఉవాచ —
ధర్మక్షేత్రే కురుక్షేత్రే సమవేతా యుయుత్సవః ।
మామకాః పాండవాశ్చైవ కిమకుర్వత సంజయ ॥ 1-1 ॥
సంజయ ఉవాచ —
దృష్ట్వా తు పాండవానీకం వ్యూఢం దుర్యోధనస్తదా ।
ఆచార్యముపసంగమ్య రాజా వచనమబ్రవీత్ ॥ 1-2 ॥
పశ్యైతాం పాండుపుత్రాణాం ఆచార్య మహతీం చమూం ।
వ్యూఢాం ద్రుపదపుత్రేణ తవ శిష్యేణ ధీమతా ॥ 1-3 ॥
అత్ర శూరా మహేష్వాసాః భీమార్జునసమా యుధి ।
యుయుధానో విరాటశ్చ ద్రుపదశ్చ మహారథః ॥ 1-4 ॥
ధృష్టకేతుశ్చేకితానః కాశీరాజశ్చ వీర్యవాన్ ।
పురుజిత్కుంతిభోజశ్చ శైబ్యశ్చ నరపుంగవః ॥ 1-5 ॥
యుధామన్యుశ్చ విక్రాంత ఉత్తమౌజాశ్చ వీర్యవాన్ ।
సౌభద్రో ద్రౌపదేయాశ్చ సర్వ ఏవ మహారథాః ॥ 1-6 ॥
అస్మాకం తు విశిష్టా యే తాన్నిబోధ ద్విజోత్తమ ।
నాయకా మమ సైన్యస్య సంజ్ఞార్థం తాన్బ్రవీమి తే ॥ 1-7 ॥
భవాన్భీష్మశ్చ కర్ణశ్చ కృపశ్చ సమితింజయః ।
అశ్వత్థామా వికర్ణశ్చ సౌమదత్తిర్జయద్రథః ॥ 1-8 ॥
అన్యే చ బహవః శూరాః మదర్థే త్యక్తజీవితాః ।
నానాశస్త్రప్రహరణాః సర్వే యుద్ధవిశారదాః ॥ 1-9 ॥
అపర్యాప్తం తదస్మాకం బలం భీష్మాభిరక్షితం ।
పర్యాప్తం త్విదమేతేషాం బలం భీమాభిరక్షితం ॥ 1-10 ॥
అయనేషు చ సర్వేషు యథాభాగమవస్థితాః ।
భీష్మమేవాభిరక్షంతు భవంతః సర్వ ఏవ హి ॥ 1-11 ॥
తస్య సంజనయన్హర్షం కురువృద్ధః పితామహః ।
సింహనాదం వినద్యోచ్చైః శంఖం దధ్మౌ ప్రతాపవాన్ ॥ 1-12 ॥
తతః శంఖాశ్చ భేర్యశ్చ పణవానకగోముఖాః ।
సహసైవాభ్యహన్యంత స శబ్దస్తుములోఽభవత్ ॥ 1-13 ॥
తతః శ్వేతైర్హయైర్యుక్తే మహతి స్యందనే స్థితౌ ।
మాధవః పాండవశ్చైవ దివ్యౌ శంఖౌ ప్రదధ్మతుః ॥ 1-14 ॥
పాంచజన్యం హృషీకేశః దేవదత్తం ధనంజయః ।
పౌండ్రం దధ్మౌ మహాశంఖం భీమకర్మా వృకోదరః ॥ 1-15 ॥
అనంతవిజయం రాజా కుంతీపుత్రో యుధిష్ఠిరః ।
నకులః సహదేవశ్చ సుఘోషమణిపుష్పకౌ ॥ 1-16 ॥
కాశ్యశ్చ పరమేష్వాసః శిఖండీ చ మహారథః ।
ధృష్టద్యుమ్నో విరాటశ్చ సాత్యకిశ్చాపరాజితః ॥ 1-17 ॥
ద్రుపదో ద్రౌపదేయాశ్చ సర్వశః పృథివీపతే ।
సౌభద్రశ్చ మహాబాహుః శంఖాందధ్ముః పృథక్పృథక్ ॥ 1-18 ॥
స ఘోషో ధార్తరాష్ట్రాణాం హృదయాని వ్యదారయత్ ।
నభశ్చ పృథివీం చైవ తుములో వ్యనునాదయన్ ॥ 1-19 ॥
అథ వ్యవస్థితాందృష్ట్వా ధార్తరాష్ట్రాన్కపిధ్వజః ।
ప్రవృత్తే శస్త్రసంపాతే ధనురుద్యమ్య పాండవః ॥ 1-20 ॥
హృషీకేశం తదా వాక్యం ఇదమాహ మహీపతే ।
అర్జున ఉవాచ —
సేనయోరుభయోర్మధ్యే రథం స్థాపయ మేఽచ్యుత ॥ 1-21 ॥
యావదేతాన్నిరీక్షేఽహం యోద్ధుకామానవస్థితాన్ ।
కైర్మయా సహ యోద్ధవ్యం అస్మిన్రణసముద్యమే ॥ 1-22 ॥
యోత్స్యమానానవేక్షేఽహం య ఏతేఽత్ర సమాగతాః ।
ధార్తరాష్ట్రస్య దుర్బుద్ధేః యుద్ధే ప్రియచికీర్షవః ॥ 1-23 ॥
సంజయ ఉవాచ —
ఏవముక్తో హృషీకేశః గుడాకేశేన భారత ।
సేనయోరుభయోర్మధ్యే స్థాపయిత్వా రథోత్తమం ॥ 1-24 ॥
భీష్మద్రోణప్రముఖతః సర్వేషాం చ మహీక్షితాం ।
ఉవాచ పార్థ పశ్యైతాన్ సమవేతాన్కురూనితి ॥ 1-25 ॥
తత్రాపశ్యత్స్థితాన్పార్థః పితౄనథ పితామహాన్ ।
ఆచార్యాన్మాతులాన్భ్రాతౄన్ పుత్రాన్పౌత్రాన్సఖీంస్తథా ॥ 1-26 ॥
శ్వశురాన్సుహృదశ్చైవ సేనయోరుభయోరపి ।
తాన్సమీక్ష్య స కౌంతేయః సర్వాన్బంధూనవస్థితాన్ ॥ 1-27 ॥
కృపయా పరయావిష్టః విషీదన్నిదమబ్రవీత్ ।
అర్జున ఉవాచ —
దృష్ట్వేమాన్స్వజనాన్కృష్ణ యుయుత్సూన్సముపస్థితాన్ ॥ 1-28 ॥
సీదంతి మమ గాత్రాణి ముఖం చ పరిశుష్యతి ।
వేపథుశ్చ శరీరే మే రోమహర్షశ్చ జాయతే ॥ 1-29 ॥
గాండీవం స్రంసతే హస్తాత్ త్వక్చైవ పరిదహ్యతే ।
న చ శక్నోమ్యవస్థాతుం భ్రమతీవ చ మే మనః ॥ 1-30 ॥
నిమిత్తాని చ పశ్యామి విపరీతాని కేశవ ।
న చ శ్రేయోఽనుపశ్యామి హత్వా స్వజనమాహవే ॥ 1-31 ॥
న కాంక్షే విజయం కృష్ణ న చ రాజ్యం సుఖాని చ ।
కిం నో రాజ్యేన గోవింద కిం భోగైర్జీవితేన వా ॥ 1-32 ॥
యేషామర్థే కాంక్షితం నః రాజ్యం భోగాః సుఖాని చ ।
త ఇమేఽవస్థితా యుద్ధే ప్రాణాంస్త్యక్త్వా ధనాని చ ॥ 1-33 ॥
ఆచార్యాః పితరః పుత్రాః తథైవ చ పితామహాః ।
మాతులాః శ్వశురాః పౌత్రాః స్యాలాః సంబంధినస్తథా ॥ 1-34 ॥
ఏతాన్న హంతుమిచ్ఛామి ఘ్నతోఽపి మధుసూదన ।
అపి త్రైలోక్యరాజ్యస్య హేతోః కిం ను మహీకృతే ॥ 1-35 ॥
నిహత్య ధార్తరాష్ట్రాన్నః కా ప్రీతిః స్యాజ్జనార్దన ।
పాపమేవాశ్రయేదస్మాత్ హత్వైతానాతతాయినః ॥ 1-36 ॥
తస్మాన్నార్హా వయం హంతుం ధార్తరాష్ట్రాన్సబాంధవాన్ ।
స్వజనం హి కథం హత్వా సుఖినః స్యామ మాధవ ॥ 1-37 ॥
యద్యప్యేతే న పశ్యంతి లోభోపహతచేతసః ।
కులక్షయకృతం దోషం మిత్రద్రోహే చ పాతకం ॥ 1-38 ॥
కథం న జ్ఞేయమస్మాభిః పాపాదస్మాన్నివర్తితుం ।
కులక్షయకృతం దోషం ప్రపశ్యద్భిర్జనార్దన ॥ 1-39 ॥
కులక్షయే ప్రణశ్యంతి కులధర్మాః సనాతనాః ।
ధర్మే నష్టే కులం కృత్స్నం అధర్మోఽభిభవత్యుత ॥ 1-40 ॥
అధర్మాభిభవాత్కృష్ణ ప్రదుష్యంతి కులస్త్రియః ।
స్త్రీషు దుష్టాసు వార్ష్ణేయ జాయతే వర్ణసంకరః ॥ 1-41 ॥
సంకరో నరకాయైవ కులఘ్నానాం కులస్య చ ।
పతంతి పితరో హ్యేషాం లుప్తపిండోదకక్రియాః ॥ 1-42 ॥
దోషైరేతైః కులఘ్నానాం వర్ణసంకరకారకైః ।
ఉత్సాద్యంతే జాతిధర్మాః కులధర్మాశ్చ శాశ్వతాః ॥ 1-43 ॥
ఉత్సన్నకులధర్మాణాం మనుష్యాణాం జనార్దన ।
నరకే నియతం వాసః భవతీత్యనుశుశ్రుమ ॥ 1-44 ॥
అహో బత మహత్పాపం కర్తుం వ్యవసితా వయం ।
యద్రాజ్యసుఖలోభేన హంతుం స్వజనముద్యతాః ॥ 1-45 ॥
యది మామప్రతీకారం అశస్త్రం శస్త్రపాణయః ।
ధార్తరాష్ట్రా రణే హన్యుః తన్మే క్షేమతరం భవేత్ ॥ 1-46 ॥
సంజయ ఉవాచ —
ఏవముక్త్వార్జునః సంఖ్యే రథోపస్థ ఉపావిశత్ ।
విసృజ్య సశరం చాపం శోకసంవిగ్నమానసః ॥ 1-47 ॥
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్-భగవద్గీతాసు ఉపనిషత్సు బ్రహ్మ-విద్యాయాం యోగ-శాస్త్రే
శ్రీకృష్న-అర్జున-సంవాదేఽర్జున-విషాద-యోగః నామ ప్రథమోఽధ్యాయః ॥1 ॥
॥ శ్రీమద్-భగవద్గీతా-శాంకర-భాష్యం ॥ ॥ ద్వితీయోఽధ్యాయః ॥
సంజయ ఉవాచ —
తం తథా కృపయావిష్టం అశ్రుపూర్ణాకులేక్షణం ।
విషీదంతమిదం వాక్యం ఉవాచ మధుసూదనః ॥ 2-1 ॥
శ్రీభగవానువాచ —
కుతస్త్వా కశ్మలమిదం విషమే సముపస్థితం ।
అనార్యజుష్టమస్వర్గ్యం అకీర్తికరమర్జున ॥ 2-2 ॥
క్లైబ్యం మా స్మ గమః పార్థ నైతత్త్వయ్యుపపద్యతే ।
క్షుద్రం హృదయదౌర్బల్యం త్యక్త్వోత్తిష్ఠ పరంతప ॥ 2-3 ॥
అర్జున ఉవాచ —
కథం భీష్మమహం సంఖ్యే ద్రోణం చ మధుసూదన ।
ఇషుభిః ప్రతియోత్స్యామి పూజార్హావరిసూదన ॥ 2-4 ॥
గురూనహత్వా హి మహానుభావాన్ శ్రేయో భోక్తుం భైక్షమపీహ లోకే ।
హత్వార్థకామాంస్తు గురూనిహైవ భుంజీయ భోగాన్రుధిరప్రదిగ్ధాన్ ॥ 2-5 ॥
న చైతద్విద్మః కతరన్నో గరీయః యద్వా జయేమ యది వా నో జయేయుః ।
యానేవ హత్వా న జిజీవిషామః తేఽవస్థితాః ప్రముఖే ధార్తరాష్ట్రాః ॥ 2-6 ॥
కార్పణ్యదోషోపహతస్వభావః పృచ్ఛామి త్వాం ధర్మసమ్మూఢచేతాః ।
యచ్ఛ్రేయః స్యాన్నిశ్చితం బ్రూహి తన్మే శిష్యస్తేఽహం శాధి మాం త్వాం ప్రపన్నం ॥ 2-7 ॥
న హి ప్రపశ్యామి మమాపనుద్యాత్-యచ్ఛోకముచ్ఛోషణమింద్రియాణాం ।
అవాప్య భూమావసపత్నమృద్ధం రాజ్యం సురాణామపి చాధిపత్యం ॥ 2-8 ॥
సంజయ ఉవాచ —
ఏవముక్త్వా హృషీకేశం గుడాకేశః పరంతపః ।
న యోత్స్య ఇతి గోవిందం ఉక్త్వా తూష్ణీం బభూవ హ ॥ 2-9 ॥
తమువాచ హృషీకేశః ప్రహసన్నివ భారత ।
సేనయోరుభయోర్మధ్యే విషీదంతమిదం వచః ॥ 2-10 ॥
అత్ర “దృష్ట్వా తు పాండవ-అనీకం” (భ. గీ. 1-2)
ఇతి ఆరభ్య యావత్ “న యోత్స్యే ఇతి గోవిందం ఉక్త్వా
తూష్ణీం బభూవ హ” (భ. గీ. 2-9) ఇతి ఏతత్-అంతః ప్రాణినాం
శోక-మోహ-ఆది-సంసార-బీజభూత-దోష-ఉద్భవ-కారణ-
ప్రదర్శనార్థత్వేన వ్యాఖ్యేయః గ్రంథః ।
తథా హి — అర్జునేన
రాజ్య-గురు-పుత్ర-మిత్ర-సుహృత్-స్వజన-సంబంధిబాంధవేషు
“అహం ఏతేషాం” “మమ ఏతే” ఇతి ఏవం
ప్రత్యయ-నిమిత్త-స్నేహ-విచ్ఛేద-ఆది-నిమిత్తౌ ఆత్మనః శోక-మోహౌ
ప్రదర్శితౌ “కథం భీష్మం అహం సంఖ్యే” (భ. గీ. 2-4)
ఇత్యాదినా । శోక-మోహాభ్యాం హి అభిభూత-వివేక-విజ్ఞానః స్వతః ఏవ
క్షత్ర-ధర్మే యుద్ధే ప్రవృత్తః అపి తస్మాత్-యుద్ధాత్-ఉపరరామ ;
పర-ధర్మం చ భిక్షా-జీవన-ఆదికం కర్తుం ప్రవవృతే । తథా చ
సర్వ-ప్రాణినాం శోక-మోహ-ఆది-దోష-ఆవిష్ట-చేతసాం స్వభావతః ఏవ
స్వధర్మ-పరిత్యాగః ప్రతిషిద్ధ-సేవా చ స్యాత్ । స్వధర్మే ప్రవృత్తానాం
అపి తేషాం వాఽగ్-మనః-కాయ-ఆదీనాం ప్రవృత్తిః ఫల-అభిసంధి-పూర్వికా
ఏవ సాహంకారా చ భవతి ।
తత్ర ఏవం సతి ధర్మ-అధర్మ-ఉపచయాత్
ఇష్ట-అనిష్ట-జన్మ-సుఖ-దుఃక-ఆది-ప్రాప్తి-లక్షణః సంసారః
అనుపరతః భవతి । ఇతి అతః సంసార-బీజ-భూతౌ శోక-మోహౌ తయోః చ
సర్వ-కర్మ-సన్న్యాస్-అపూర్వకాత్-ఆత్మజ్ఞానాత్ న అన్యతః నివృత్తిః ఇతి
తత్-ఉపదిదిక్షుః సర్వ-లోక-అనుగ్రహార్థం అర్జునం నిమిత్తీకృత్య ఆహ
భగవాన్ వాసుదేవః — “అశోచ్యాన్” (భ. గీ. 2-11) ఇత్యాది ॥
అత్ర కేచిత్ ఆహుః — సర్వ-కర్మ-సన్న్యాస-పూర్వకాత్
ఆత్మ-జ్ఞాన-నిష్ఠా-మాత్రాత్ ఏవ కేవలాత్ కైవల్యం న ప్రాప్యతే ఏవ ।
కిం తర్హి ? అగ్నిహోత్ర-ఆది-శ్రౌత-స్మార్త-కర్మ-సహితాత్ జ్ఞానాత్
కైవల్య-ప్రాప్తిః ఇతి సర్వాసు గీతాసు నిశ్చితః అర్థః ఇతి । జ్ఞాపకం చ
ఆహుః అస్య-అర్థస్య — “అథ చేత్ త్వం ఇమం ధర్మ్యం సంగ్రామం న
కరిష్యసి” (భ. గీ. 2-33) “కర్మణి ఏవ అధికారః తే”
(భ. గీ. 2-47)“కురు కర్మ ఏవ తస్మాత్ త్వం” (భ. గీ. 4-15)
ఇత్యాది । హింసా-ఆది-యుక్తత్వాత్ వైదికం కర్మ అధర్మాయ ఇతి ఇయం అపి ఆశంకా
న కార్యా ।
కథం ?
క్షాత్రం కర్మ యుద్ధ-లక్షణం
గురు-భ్రాతృ-పుత్ర-ఆది-హింసా-లక్షణం-అత్యంతం క్రూరం అపి స్వధర్మ
ఇతి కృత్వా న అధర్మాయ ; తత్-అకరణే చ “తతః స్వధర్మం
కీర్తిం చ హిత్వా పాపం అవాప్స్యసి” (భ. గీ. 2-33) ఇతి బ్రువతా
యావత్-జీవాది-శ్రుతి-చోదితానాం పశి-ఆది-హింసా-లక్షణానాం చ కర్మణాం
ప్రాగ్-ఏవ న అధర్మత్వం ఇతి సునిశ్చితం ఉక్తం భవతి — ఇతి ॥
తత్ అసత్ ; జ్ఞాన-కర్మ-నిష్ఠయోః విభాగ-వచనాత్
బుద్ధి-ద్వయ-ఆశ్రయయోః । “అశోచ్యాన్” (భ. గీ. 2-11) ఇత్యాదినా
భగవతా యావత్ “స్వధర్మం అపి చ అవేక్ష్య” (భ. గీ. 2-31) ఇతి
ఏతత్ అంతేన గ్రంథేన యత్-పరమార్థ-ఆత్మ=తత్త్వ-నిరూపణం కృతం, తత్
సాంఖ్యం । తత్-విషయా బుద్ధిః ఆత్మనః జన్మాది-షడ్విక్రియా-అభావాద్-అకర్తా
ఆత్మా ఇతి ప్రకరణార్థ-నిరూపణాత్ యా జాయతే, సా సాంఖ్యా-బుద్ధిః । సా
యేషాం జ్ఞానినాం-ఉచితా భవతి, తే సాంఖ్యాః । ఏతస్యా బుద్ధేః జన్మనః
ప్రాక్ ఆత్మనః దేహాది-వ్యతిరిక్తత్వ-కర్తృత్వ-భోక్తృత్వ-ఆది-అపేక్షః
ధర్మ-అధర్మ-వివేక-పూర్వకః మోక్ష-సాధన-అనుష్ఠాన-లక్షణః యోగః
తత్-విషయా బుద్ధిః యోగ-బుద్ధిః । సా యేషాం కర్మిణాం-ఉచితా భవతి
తే యోగినః । తథా చ భగవతా విభక్తే ద్వే బుద్ధీ నిర్దిష్టే “ఏషా
తేఽభిహితా సాంఖ్యే బుద్ధిః యోగే తు ఇమాం శృణు” (భ. గీ. 2-39) ఇతి
తయోః చ సాంఖ్య-బుద్ధి-ఆశ్రయాం జ్ఞాన-యోగేన నిష్ఠాం సాంఖ్యానాం
విభక్తాం వక్ష్యతి “పురా వేద-ఆత్మనా మయా ప్రోక్తా” (భ. గీ. 3-3)
ఇతి । తథా చ యోగ-బుద్ధి-ఆశ్రయాం కర్మ-యోగేన నిష్ఠాం విభక్తాం
వక్ష్యతి — “కర్మ-యోగేన యోగినాం” ఇతి । ఏవం సాంఖ్య-బుద్ధిం
యోగ-బుద్ధిం చ ఆశ్రిత్య ద్వే నిష్ఠే విభక్తే భగవతా ఏవ ఉక్తే
జ్ఞాన-కర్మణోః కర్తృత్వ-అకర్తృత్వ-ఏకత్వ-అనేకత్వ-బుద్ధి-ఆశ్రయయోః
యుగపత్-ఏక-పురుష-ఆశ్రయత్వ-అసంభవం పశ్యతా । యథా ఏతత్
విభాగ-వచనం, తథా ఏవ దర్శితం శాతపథీయే బ్రాహ్మణే —
“ఏతం ఏవ ప్రవ్రాజినః లోకం-ఇచ్ఛంతః బ్రాహ్మణాః ప్రవ్రజంతి” ఇతి
సర్వ-కర్మ-సన్న్యాసం విధాయ తత్ శేషేణ “కిం ప్రజయా కరిష్యామః
యేషాం నః అయం ఆత్మా అయం లోకః” (బృ. ఉ. 4-4-22) ఇతి । తత్ర చ ప్రాక్
దార-పరిగ్రహాత్ పురుషః ఆత్మా ప్రాకృతః ధర్మ-జిజ్ఞాసా-ఉత్తర-కాలం
లోక-త్రయ-సాధనం — పుత్రం, ద్విప్రకారం చ విత్తం మానుషం
దైవం చ ; తత్ర మానుషం కర్మ-రూపం పితృ-లోక-ప్రాప్తి-సాధనం
విద్యాం చ దైవం విత్తం దేవ-లోక-ప్రాప్తి-సాధనం — “సః
అకామయత” (బృ. ఉ. 1-4-17) ఇతి అవిద్యా-కామవతః ఏవ సర్వాణి కర్మాణి
శ్రౌత-ఆదీని దర్శితాని । తేభ్యః “వ్యుత్థాయ, ప్రవ్రజంతి”
ఇతి వ్యుత్థానం-ఆత్మానం ఏవ లోకం-ఇచ్ఛతః అకామస్య విహితం ।
తత్-ఏతత్-విభాగ-వచనం-అనుపపన్నం స్యాత్ యది శ్రౌత-కర్మ-జ్ఞానయోః
సముచ్ఛయః అభిప్రేతః స్యాత్ భగవతః ॥
న చ అర్జునస్య ప్రశ్నః ఉపపన్నః భవతి “జ్యాయసీ చేత్ కర్మణ్ః
స్తే” (భ. గీ. 3-1) ఇత్యాదిః । ఏక-పురుష-అనుష్ఠేయత్వ-అసంభవం
బుద్ధి-కర్మణోః భగవతా పూర్వం-అనుక్తం కథం అర్జునః అశ్రుతం
బుద్ధేః చ కర్మణః జ్యాయస్త్వం భగవతి-అధ్యారోపయేత్ మృషా ఏవ
“జ్యాయసీ చేత్ కర్మణః తే మతా బుద్ధిః” (భ. గీ. 3-1) ఇతి ॥
కించ — యది బుద్ధి-కర్మణోః సర్వేషాం సముచ్ఛయః ఉక్తః స్యాత్
అర్జునస్య అపి సః ఉక్తః ఏవ ఇతి, “యత్ శ్రేయః ఏతయోః ఏకం తత్ మే
బ్రూహి సునిశ్చితం” (భ. గీ. 5-1) ఇతి కథం ఉభయోః ఉపదేశే సతి
అన్యతరైవిషయః ఏవ ప్రశ్నః స్యాత్ ? న హి పిత్త-ప్రశమన-అర్థినః
వైద్యేన మధురం శీతలం చ భోక్తవ్యం ఇతి ఉపదిష్టే తయోః
అన్యతరత్-పిత్త-ప్రశమన-కారణం బ్రూహి ఇతి ప్రశ్నః సంభవతి ॥ అథ
అర్జునస్య భగవత్-ఉక్త-వచన-అర్థ-వివేక-అనవధారణ-నిమిత్తః
ప్రశ్నః కల్ప్యేత, తథా అపి భగవతా ప్రశ్న అనురూపం ప్రతివచనం దేయం
— మయా బుద్ధి-కర్మణోః సముచ్ఛయః ఉక్తః, కిమర్థం ఇత్థం త్వం భ్రాంతః
అసి — ఇతి । న తు పునః ప్రతివచనం-అననురూపం పృష్టాత్-అన్యత్
ఏవ “ద్వే నిష్ఠే మయా పురా ప్రోక్తే” (భ. గీ. 3-3) ఇతి వక్తుం
యుక్తం ॥ న అపి స్మార్తేన ఏవ కర్మణా బుద్ధేః సముచ్చయే అభిప్రేతే
విభాగ-వచనాది సర్వం-ఉపపన్నం । కించ — క్షత్రియస్య
యుద్ధం స్మార్తం కర్మ స్వధర్మః ఇతి జానతః “తత్ కిం కర్మణి
ఘోరే మాం నియోజయసి” (భ. గీ. 3-1) ఇతి ఉపాలంభః అనుపపన్నః ॥
తస్మాత్ గీతా-శాస్త్రే ఈషత్-మాత్రేణ-అపి శ్రౌతేన స్మార్తేన వా కర్మణా
ఆత్మ-జ్ఞానస్య సముచ్చయః న కేనచిత్ దర్శయితుం శక్యః । యస్య తు
అజ్ఞానాత్ రాగ-ఆది-దోషతః వా కర్మణి ప్రవృత్తస్య యజ్ఞేన దానేన తపసా
వా విశుద్ధ-సత్త్వస్య జ్ఞానం-ఉత్పన్నం-పరమార్థ-తత్త్వ-విషయం
“ఏకం ఏవ ఇదం సర్వం బ్రహ్మ అకర్తృ చ” ఇతి, తస్య కర్మణి
కర్మ-ప్రయోజనే చ నివృత్తే అపి లోక-సంగ్రహార్థం యత్న-పూర్వం యథా
ప్రవృత్తిః, తథా ఇవ ప్రవృత్తస్య యత్-ప్రవృత్తి-రూపం దృశ్యతే న
తత్-కర్మ యేన బుద్ధేః సముచ్చయః స్యాత్ ; యథా భగవతః వాసుదేవస్య
క్షత్ర-ధర్మ-చేష్టితం న జ్ఞానేన సముచ్చీయతే పురుషార్థ-సిద్ధయే,
తద్వత్ తత్-ఫల-అభిసంధి-అహంకార-అభావస్య తుల్యత్వాత్ విదుషః ।
తత్త్వవిత్ న అహం కరోమి ఇతి మన్యతే,
న చ తత్-ఫలం-అభిసంధత్తే । యథా
చ స్వర్గాది-కామార్థినః అగ్నిహోత్ర-ఆది-కర్మ-లక్షణ-ధర్మ-అనుష్ఠానాయ
ఆహిత-అగ్నేః కామ్యే ఏవ అగ్నిహోత్ర-ఆదౌ ప్రవృత్తస్య సామికృతే వినష్టేఽపి
కామే తత్ ఏవ అగ్నిహోత్ర-ఆది-అనుతిష్ఠతః అపి న తత్-కామ్యం-అగ్నిహోత్రాది
భవతి । తథా చ దర్శయతి భగవాన్ — “కుర్వన్ అపి న లిప్యతే”
(భ. గీ. 5-7) “న కరోతి న లిప్యతే” (భ. గీ. 13-31) ఇతి తత్ర
తత్ర ॥ యత్ చ “పూర్వైః పూర్వతరం కృతం” (భ. గీ. 4-15)
“కర్మణా ఏవ హి సంసిద్ధిం-ఆస్థితాః జనక-ఆదయః”
(భ. గీ. 3-20) ఇతి, తత్ తు ప్రవిభజ్య విజ్ఞేయం । తత్ కథం ? యది
తావత్ పూర్వే జనక-ఆదయః తత్త్వ-విదః అపి ప్రవృత్త-కర్మాణః స్యుః,
తే లోక-సంగ్రహార్థం “గుణా గుణేషు వర్తంతే” (భ. గీ. 3-28)
ఇతి జ్ఞానేన ఏవ సంసిద్ధిం-ఆస్థితాః, కర్మ-సన్న్యాసే ప్రాప్తేఽపి కర్మణా
సహ ఏవ సంసిద్ధిం-ఆస్థితాః, న కర్మ-సన్న్యాసం కృతవంతః ఇతి అర్థః ।
అథ న తే తత్త్వ-విదః ; ఈశ్వర-సమర్పితేన కర్మణా సాధన-భూతేన
సంసిద్ధిం సత్త్వ-శుద్ధిం, జ్ఞాన-ఉత్పత్తి-లక్షణాం వా సంసిద్ధిం,
ఆస్థితాః జనక-ఆదయః ఇతి వ్యాఖ్యేయం । ఏవం ఏవ ఆర్థం వక్ష్యతి
భగవాన్ “సత్త్వ-శుద్ధయే కర్మ కుర్వంతి” (భ. గీ. 5-11)
ఇతి । “స్వకర్మణా తం అభ్యర్చ్య సిద్ధిం విందతి మానవః”
(భ. గీ. 18-46) ఇతి ఉక్త్వా సిద్ధిం ప్రాప్తస్య పునః జ్ఞాన-నిష్ఠాం
వక్ష్యతి — “సిద్ధిం ప్రాప్తః యథా బ్రహ్మ” (భ. గీ. 18-50)
ఇత్యాదినా ॥ తస్మాత్ గీతా-శాస్త్రే కేవలాత్ ఏవ తత్త్వ-జ్ఞానాత్ మోక్ష-ప్రాప్తిః
న కర్మ-సముచ్చితాత్, ఇతి నిశ్చితః అర్థః । యథా చ అయం అర్థః,
తథా ప్రకరణశః విభజ్య తత్ర తత్ర దర్శయిష్యామః ॥ తత్ర ఏవం
ధర్మ-సమ్మూఢ-చేతసః మిథ్యా-జ్ఞానవతః మహతి శోక-సాగరే నిమగ్నస్య
అర్జునస్య అన్యత్ర-ఆత్మ-జ్ఞానాత్ ఉద్ధరణం అపశ్యన్ భగవాన్ వాసుదేవః
తతః కృపయా అర్జునం ఉద్దిధారయిషుః ఆత్మ-జ్ఞానాయ-అవతారయన్ ఆహ —
శ్రీభగవానువాచ —
అశోచ్యానన్వశోచస్త్వం ప్రజ్ఞావాదాంశ్చ భాషసే ।
గతాసూనగతాసూంశ్చ నానుశోచంతి పండితాః ॥ 2-11 ॥
అశోచ్యాన్ ఇత్యాది । న శోచ్యా అశోచ్యాః భీష్మద్రోణాదయః, సద్వృత్తత్వాత్
పరమార్థస్వరూపేణ చ నిత్యత్వాత్, తాన్ అశోచ్యాన్ అన్వశోచః
అనుశోచితవానసి “తే మ్రియంతే మన్నిమిత్తం, అహం తైర్వినాభూతః
కిం కరిష్యామి రాజ్యసుఖాదినా” ఇతి । త్వం ప్రజ్ఞావాదాన్ ప్రజ్ఞావతాం
బుద్ధిమతాం వాదాంశ్చ వచనాని చ భాషసే తదేతత్ మౌఢ్యం పాండిత్యం
చ విరుద్ధం ఆత్మని దర్శయసి ఉన్మత్త ఇవ ఇత్యభిప్రాయః । యస్మాత్ గతాసూన్
గతప్రాణాన్ మృతాన్, అగతాసూన్ అగతప్రాణాన్ జీవతశ్చ న అనుశోచంతి పండితాః
ఆత్మజ్ఞాః । పండా ఆత్మవిషయా బుద్ధిః యేషాం తే హి పండితాః, “పాండిత్యం
నిర్విద్య” (బృ. ఉ. 3-5-1) ఇతి శ్రుతేః । పరమార్థతస్తు తాన్ నిత్యాన్
అశోచ్యాన్ అనుశోచసి, అతో మూఢోఽసి ఇత్యభిప్రాయః ॥ కుతస్తే అశోచ్యాః,
యతో నిత్యాః । కథం ? —
న త్వేవాహం జాతు నాసం న త్వం నేమే జనాధిపాః ।
న చైవ న భవిష్యామః సర్వే వయమతః పరం ॥ 2-12 ॥
న తు ఏవ జాతు కదాచిత్ అహం నాసం, కిం తు ఆసమేవ । అతీతేషు
దేహోత్పత్తివినాశేషు ఘటాదిషు వియదివ నిత్య ఏవ అహమాసమిత్యభిప్రాయః ।
తథా న త్వం న ఆసీః, కిం తు ఆసీరేవ । తతా న ఇమే జనాధిపాః న ఆసన్,
కిం తు ఆసన్నేవ । తథా న చ ఏవ న భవిష్యామః, కిం తు భవిష్యామ
ఏవ, సర్వే వయం అతః అస్మాత్ దేహవినాశాత్ పరం ఉత్తరకాలే అపి । త్రిష్వపి
కాలేషు నిత్యా ఆత్మస్వరూపేణ ఇత్యర్థః । దేహభేదానువృత్త్యా బహువచనం,
నాత్మభేదాభిప్రాయేణ ॥ తత్ర కథమివ నిత్య ఆత్మేతి దృష్టాంతమాహ —
దేహినోఽస్మిన్యథా దేహే కౌమారం యౌవనం జరా ।
తథా దేహాంతరప్రాప్తిర్ధీరస్తత్ర న ముహ్యతి ॥ 2-13 ॥
దేహః అస్య అస్తీతి దేహీ, తస్య దేహినో దేహవతః ఆత్మనః అస్మిన్ వర్తమానే
దేహే యథా యేన ప్రకారేణ కౌమారం కుమారభావో బాల్యావస్థా, యౌవనం యూనో
భావో మధ్యమావస్థా, జరా వయోహానిః జీర్ణావస్థా, ఇత్యేతాః తిస్రః అవస్థాః
అన్యోన్యవిలక్షణాః । తాసాం ప్రథమావస్థానాశే న నాశః, ద్వితీయావస్థోపాజనే
న ఉపజన ఆత్మనః । కిం తర్హి ? అవిక్రియస్యైవ ద్వితీయతృతీయావస్థాప్రాప్తిః
ఆత్మనో దృష్టా । తథా తద్వదేవ దేహాత్ అన్యో దేహో దేహాంతరం, తస్య ప్రాప్తిః
దేహాంతరప్రాప్తిః అవిక్రియస్యైవ ఆత్మనః ఇత్యర్థః । ధీరో ధీమాన్, తత్ర
ఏవం సతి న ముహ్యతి న మోహమాపద్యతే ॥ యద్యపి ఆత్మవినాశనిమిత్తో మోహో న
సంభవతి నిత్య ఆత్మా ఇతి విజానతః, తతాపి శీతోష్ణసుఖదుఃఖప్రాప్తినిమిత్తో
మోహో లౌకికో దృశ్యతే, సుఖవియోగనిమిత్తో మోహః దుఃఖసంయోగనిమిత్తశ్చ
శోకః । ఇత్యేతదర్జునస్య వచనమాశంక్య భగవానాహ —
మాత్రాస్పర్శాస్తు కౌంతేయ శీతోష్ణసుఖదుఃఖదాః ।
ఆగమాపాయినోఽనిత్యాస్తాంస్తితిక్షస్వ భారత ॥ 2-14 ॥
మాత్రాః ఆభిః మీయంతే శబ్దాదయ ఇతి శ్రోత్రాదీని ఇంద్రియాణి । మాత్రాణాం స్పర్శాః
శబ్దాదిభిః సంయోగాః । తే శీతోష్ణసుఖదుఃఖదాః శీతం ఉష్ణం సుఖం
దుఃఖం చ ప్రయచ్ఛంతీతి । అథవా స్పృశ్యంత ఇతి స్పర్శాః విషయాః
శబ్దాదయః । మాత్రాశ్చ స్పర్శాశ్చ శీతోష్ణసుఖదుఃఖదాః । శీతం కదాచిత్
సుఖం కదాచిత్ దుఃఖం । తథా ఉష్ణమపి అనియతస్వరూపం । సుఖదుఃఖే పునః
నియతరూపే యతో న వ్యభిచరతః । అతః తాభ్యాం పృథక్ శీతోష్ణయోః గ్రహణం
యస్మాత్ తే మాత్రాస్పర్శాదయః ఆగమాపాయినః ఆగమాపాయశీలాః తస్మాత్ అనిత్యాః ।
అతః తాన్ శీతోష్ణాదీన్ తితిక్షస్వ ప్రసహస్వ । తేషు హర్షం విషాదం వా మా
కార్షీః ఇత్యర్థః ॥ శీతోష్ణాదీన్ సహతః కిం స్యాదితి శృణు —
యం హి న వ్యథయంత్యేతే పురుషం పురుషర్షభ ।
సమదుఃఖసుఖం ధీరం సోఽమృతత్వాయ కల్పతే ॥ 2-15 ॥
యం హి పురుషం సమే దుఃఖసుఖే యస్య తం సమదుఃఖసుఖం
సుఖదుఃఖప్రాప్తౌ హర్షవిషాదరహితం ధీరం ధీమంతం న వ్యథయంతి
న చాలయంతి నిత్యాత్మదర్శనాత్ ఏతే యథోక్తాః శీతోష్ణాదయః, సః
నిత్యాత్మస్వరూపదర్శననిష్ఠో ద్వంద్వసహిష్ణుః అమృతత్వాయ అమృతభావాయ
మోక్షాయేత్యర్థః, కల్పతే సమర్థో భవతి ॥ ఇతశ్చ శోకమోహౌ అకృత్వా
సీతోష్ణాదిసహనం యుక్తం, యస్మాత్ —
నాసతో విద్యతే భావో నాభావో విద్యతే సతః ।
ఉభయోరపి దృష్టోఽన్తస్త్వనయోస్తత్త్వదర్శిభిః ॥ 2-16 ॥
న అసతః అవిద్యమానస్య శీతోష్ణాదేః సకారణస్య న విద్యతే నాస్తి భావో
భవనం అస్తితా ॥ న హి శీతోష్ణాది సకారణం ప్రమాణైర్నిరూప్యమాణం
వస్తుసద్భవతి । వికారో హి సః, వికారశ్చ వ్యభిచరతి । యథా
ఘటాదిసంస్థానం చక్షుషా నిరూప్యమాణం మృద్వ్యతిరేకేణానుపలబ్ధేరసత్,
తథా సర్వో వికారః కారణవ్యతిరేకేణానుపలబ్ధేరసన్ । జన్మప్రధ్వంసాభ్యాం
ప్రాగూర్ధ్వం చ అనుపలబ్ధేః కార్యస్య ఘటాదేః మృదాదికారణస్య చ
తత్కారణవ్యతిరేకేణానుపలబ్ధేరసత్త్వం ॥ తదసత్త్వే సర్వాభావప్రసంగ ఇతి
చేత్, న ; సర్వత్ర బుద్ధిద్వయోపలబ్ధేః,
సద్బుద్ధిరసద్బుద్ధిరితి । యద్విషయా
బుద్ధిర్న వ్యభిచరతి, తత్ సత్ ; యద్విషయా వ్యభిచరతి, తదసత్ ; ఇతి
సదసద్విభాగే బుద్ధితంత్రే స్థితే, సర్వత్ర ద్వే బుద్ధీ సర్వైరుపలభ్యేతే
సమానాధికరణే న నీలోత్పలవత్, సన్ ఘటః, సన్ పటః, సన్ హస్తీ ఇతి । ఏవం
సర్వత్ర తయోర్బుద్ధ్యోః ఘటాదిబుద్ధిః వ్యభిచరతి । తథా చ దర్శితం ।
న తు సద్బుద్ధిః । తస్మాత్ ఘటాదిబుద్ధివిషయః అసన్, వ్యభిచారాత్ ; న తు
సద్బుద్ధివిషయః, అవ్యభిచారాత్ ॥
ఘటే వినష్టే ఘటబుద్దౌ వ్యభిచరంత్యాం
సద్బుద్ధిరపి వ్యభిచరతీతి చేత్, న ; పటాదావపి సద్బుద్ధిదర్శనాత్ ।
విశేషణవిషయైవ సా సద్బుద్ధిః ॥ సద్బుద్ధివత్ ఘటబుద్ధిరపి ఘటాంతరే
దృశ్యత ఇతి చేత్, న ; పటాదౌ అదర్శనాత్ ॥ సద్బుద్ధిరపి నష్టే ఘటే
న దృశ్యత ఇతి చేత్, న ; విశేష్యాభావాత్ సద్బుద్ధిః విశేషణవిషయా
సతీ విశేష్యాభావే విశేషణానుపపత్తౌ కింవిషయా స్యాత్ ? న తు పునః
సద్బుద్ధేః విషయాభావాత్ ॥ ఏకాధికరణత్వం ఘటాదివిశేష్యాభావే న
యుక్తమితి చేత్, న ; “ఇదముదకం” ఇతి మరీచ్యాదౌ అన్యతరాభావేఽపి
సామానాధికరణ్యదర్శనాత్ ॥ తస్మాద్దేహాదేః ద్వంద్వస్య చ సకారణస్య అసతో న
విద్యతే భావ ఇతి । తథా సతశ్చ ఆత్మనః అభావః అవిద్యమానతా న విద్యతే,
సర్వత్ర అవ్యభిచారాత్ ఇతి అవోచామ ॥ ఏవం ఆత్మానాత్మనోః సదసతోః ఉభయోరపి
దృష్టః ఉపలబ్ధః అంతో నిర్ణయః సత్ సదేవ అసత్ అసదేవేతి, తు అనయోః
యథోక్తయోః తత్త్వదర్శిభిః । తదితి సర్వనామ, సర్వం చ బ్రహ్మ, తస్య
నామ తదితి, తద్భావః తత్త్వం, బ్రహ్మణో యాథాత్మ్యం । తత్ ద్రష్టుం శీలం
యేషాం తే తత్త్వదర్శినః, తైః తత్త్వదర్శిభిః । త్వమపి తత్త్వదర్శినాం
దృష్టిమాశ్రిత్య శోకం మోహం చ హిత్వా శీతోష్ణాదీని నియతానియతరూపాణి
ద్వంద్వాని “వికారోఽయమసన్నేవ మరీచిజలవన్మిథ్యావభాసతే”
ఇతి మనసి నిశ్చిత్య తితిక్షస్వ ఇత్యభిప్రాయః ॥ కిం పునస్తత్, యత్ సదేవ
సర్వదా ఇతి ; ఉచ్యతే —
అవినాశి తు తద్విద్ధి యేన సర్వమిదం తతం ।
వినాశమవ్యయస్యాస్య న కశ్చిత్కర్తుమర్హతి ॥ 2-17 ॥
అవినాశి న వినష్టుం శీలం యస్యేతి । తుశబ్దః అసతో విశేషణార్థః ।
తత్ విద్ధి విజానీహి । కిం ? యేన సర్వం ఇదం జగత్ తతం వ్యాప్తం సదాఖ్యేన
బ్రహ్మణా సాకాశం, ఆకాశేనేవ ఘటాదయః । వినాశం అదర్శనం అభావం ।
అవ్యయస్య న వ్యేతి ఉపచయాపచయౌ న యాతి ఇతి అవ్యయం తస్య అవ్యయస్య ।
నైతత్ సదాఖ్యం బ్రహ్మ స్వేన రూపేణ వ్యేతి వ్యభిచరతి, నిరవయవత్వాత్,
దేహాదివత్ । నాప్యాత్మీయేన, ఆత్మీయాభావాత్ । యథా దేవదత్తో ధనహాన్యా వ్యేతి,
న తు ఏవం బ్రహ్మ వ్యేతి । అతః అవ్యయస్య అస్య బ్రహ్మణః వినాశం న కశ్చిత్
కర్తుమర్హతి, న కశ్చిత్ ఆత్మానం వినాశయితుం శక్నోతి ఈశ్వరోఽపి । ఆత్మా
హి బ్రహ్మ, స్వాత్మని చ క్రియావిరోధాత్ ॥ కిం పునస్తదసత్, యత్స్వాత్మసత్తాం
వ్యభిచరతీతి, ఉచ్యతే —
అంతవంత ఇమే దేహా నిత్యస్యోక్తాః శరీరిణః ।
అనాశినోఽప్రమేయస్య తస్మాద్యుధ్యస్వ భారత ॥ 2-18 ॥
అంతః వినాశః విద్యతే యేషాం తే అంతవంతః । యథా మృగతృష్ణికాదౌ
సద్బుద్ధిః అనువృత్తా ప్రమాణనిరూపణాంతే విచ్ఛిద్యతే, స తస్య
అంతః ; తథా ఇమే దేహాః స్వప్నమాయాదేహాదివచ్చ అంతవంతః నిత్యస్య
శరీరిణః శరీరవతః అనాశినః అప్రమేయస్య ఆత్మనః అంతవంత ఇతి ఉక్తాః
వివేకిభిరిత్యర్థః । “నిత్యస్య” “అనాశినః” ఇతి న
పునరుక్తం ; నిత్యత్వస్య ద్వివిధత్వాత్ లోకే, నాశస్య చ । యథా దేహో
భస్మీభూతః అదర్శనం గతో నష్ట ఉచ్యతే । విద్యమానోఽపి యథా అన్యథా
పరిణతో వ్యాధ్యాదియుక్తో జాతో నష్ట ఉచ్యతే । తత్ర “నిత్యస్య”
“అనాశినః” ఇతి ద్వివిధేనాపి నాశేన అసంబంధః అస్యేత్యర్థః
అన్యథా పృథివ్యాదివదపి నిత్యత్వం స్యాత్ ఆత్మనః ; తత్ మా భూదితి
“నిత్యస్య” “అనాశినః” ఇత్యాహ । అప్రమేయస్య న ప్రమేయస్య
ప్రత్యక్షాదిప్రమాణైః అపరిచ్ఛేద్యస్యేత్యర్థః ॥ నను ఆగమేన ఆత్మా
పరిచ్ఛిద్యతే, ప్రత్యక్షాదినా చ పూర్వం । న ; ఆత్మనః స్వతఃసిద్ధత్వాత్ ।
సిద్ధే హి ఆత్మని ప్రమాతరి ప్రమిత్సోః ప్రమాణాన్వేషణా భవతి । న హి పూర్వం
“ఇత్థమహం” ఇతి ఆత్మానమప్రమాయ పశ్చాత్ ప్రమేయపరిచ్ఛేదాయ
ప్రవర్తతే । న హి ఆత్మా నామ కస్యచిత్ అప్రసిద్ధో భవతి । శాస్త్రం తు
అంత్యం ప్రమాణం అతద్ధర్మాధ్యారోపణమాత్రనివర్తకత్వేన ప్రమాణత్వం ఆత్మనః
ప్రతిపద్యతే, న తు అజ్ఞాతార్థ- జ్ఞాపకత్వేన । తథా చ శ్రుతిః —
“యత్సాక్షాదపరోక్షాద్బ్రహ్మ య ఆత్మా సర్వాంతరః” (బృ. ఉ. 3-5-1)
ఇతి ॥ యస్మాదేవం నిత్యః అవిక్రియశ్చ ఆత్మా తస్మాత్ యుధ్యస్వ, యుద్ధాత్
ఉపరమం మా కార్షీః ఇత్యర్థః ॥ న హి అత్ర యుద్ధకర్తవ్యతా విధీయతే,
యుద్ధే ప్రవృత్త ఏవ హి అసౌ శోకమోహప్రతిబద్ధః తూష్ణీమాస్తే । అతః తస్య
ప్రతిబంధాపనయనమాత్రం భగవతా క్రియతే । తస్మాత్ “యుధ్యస్వ”
ఇతి అనువాదమాత్రం, న విధిః ॥ శోకమోహాదిసంసారకారణనివృత్త్యర్థః
గీతాశాస్త్రం, న ప్రవర్తకం ఇత్యేతస్యార్థస్య సాక్షిభూతే ఋచౌ ఆనీనాయ
భగవాన్ । యత్తు మన్యసే “యుద్ధే భీష్మాదయో మయా హన్యంతే”
“అహమేవ తేషాం హంతా” ఇతి, ఏషా బుద్ధిః మృషైవ తే ।
కథం ? —
య ఏనం వేత్తి హంతారం యశ్చైనం మన్యతే హతం ।
ఉభౌ తౌ న విజానీతో నాయం హంతి న హన్యతే ॥ 2-19 ॥
య ఏనం ప్రకృతం దేహినం వేత్తి విజానాతి హంతారం హననక్రియాయాః కర్తారం
యశ్చ ఏనం అన్యో మన్యతే హతం దేహహననేన “హతః అహం” ఇతి
హననక్రియాయాః కర్మభూతం, తౌ ఉభౌ న విజానీతః న జ్ఞాతవంతౌ అవివేకేన
ఆత్మానం । “హంతా అహం” “హతః అస్తి అహం” ఇతి దేహహననేన
ఆత్మానమహం ప్రత్యయవిషయం యౌ విజానీతః తౌ ఆత్మస్వరూపానభిజ్ఞౌ ఇత్యర్థః
యస్మాత్ న అయం ఆత్మా హంతి న హననక్రియాయాః కర్తా భవతి, న చ హన్యతే
న చ కర్మ భవతీత్యర్థః, అవిక్రియత్వాత్ ॥ కథమవిక్రయ ఆత్మేతి ద్వితీయో
మంత్రః —
న జాయతే మ్రియతే వా కదాచిన్నాయం భూత్వాభవితా వా న భూయః ।
అజో నిత్యః శాశ్వతోఽయం పురాణో న హన్యతే హన్యమానే శరీరే ॥ 2-20 ॥
న జాయతే న ఉత్పద్యతే, జనిలక్షణా వస్తువిక్రియా న ఆత్మనో విద్యతే
ఇత్యర్థః । తథా న మ్రియతే వా । వాశబ్దః చార్థే । న మ్రియతే చ
ఇతి అంత్యా వినాశలక్షణా విక్రియా ప్రతిషిధ్యతే । కదాచిచ్ఛబ్దః
సర్వవిక్రియాప్రతిషేధైః సంబధ్యతే — న కదాచిత్ జాయతే, న
కదాచిత్ మ్రియతే, ఇత్యేవం । యస్మాత్ అయం ఆత్మా భూత్వా భవనక్రియామనుభూయ
పశ్చాత్ అభవితా అభావం గంతా న భూయః పునః, తస్మాత్ న మ్రియతే । యోహి
భూత్వా న భవితా స మ్రియత ఇత్యుచ్యతే లోకే । వాశబ్దాత్ నశబ్దాచ్చ
అయమాత్మా అభూత్వా వా భవితా దేహవత్ న భూయః । తస్మాత్ న జాయతే । యో
హి అభూత్వా భవితా స జాయత ఇత్యుచ్యతే । నైవమాత్మా । అతో న జాయతే ।
యస్మాదేవం తస్మాత్ అజః, యస్మాత్ న మ్రియతే తస్మాత్ నిత్యశ్చ । యద్యపి
ఆద్యంతయోర్విక్రియయోః ప్రతిషేధే సర్వా విక్రియాః ప్రతిషిద్ధా భవంతి,
తథాపి మధ్యభావినీనాం విక్రియాణాం స్వశబ్దైరేవ ప్రతిషేధః కర్తవ్యః
అనుక్తానామపి యౌవనాదిసమస్తవిక్రియాణాం ప్రతిషేధో యథా స్యాత్ ఇత్యాహ —
శాశ్వత ఇత్యాదినా । శాశ్వత ఇతి అపక్షయలక్షణా విక్రియా ప్రతిషిధ్యతే ।
శశ్వద్భవః శాశ్వతః । న అపక్షీయతే స్వరూపేణ, నిరవయవత్వాత్ । నాపి
గుణక్షయేణ అపక్షయః, నిర్గుణత్వాత్ । అపక్షయవిపరీతాపి వృద్ధిలక్షణా
విక్రియా ప్రతిషిధ్యతే — పురాణ ఇతి । యో హి అవయవాగమేన ఉపచీయతే స
వర్ధతే అభినవ ఇతి చ ఉచ్యతే । అయం తు ఆత్మా నిరవయవత్వాత్ పురాపి నవ
ఏవేతి పురాణః ; న వర్ధతే ఇత్యర్థః । తథా న హన్యతే । హంతి ; అత్ర
విపరిణామార్థే ద్రష్టవ్యః అపునరుక్తతాయై । న విపరిణమ్యతే ఇత్యర్థః
హన్యమానే విపరిణమ్యమానేఽపి శరీరే । అస్మిన్ మంత్రే షడ్ భావవికారా
లౌకికవస్తువిక్రియా ఆత్మని ప్రతిషిధ్యంతే । సర్వప్రకారవిక్రియారహిత
ఆత్మా ఇతి వాక్యార్థః । యస్మాదేవం తస్మాత్ “ఉభౌ తౌ న విజానీతః”
ఇతి పూర్వేణ మంత్రేణ అస్య సంబంధః ॥ “య ఏనం వేత్తి హంతారం”
(భ. గీ. 2-19) ఇత్యనేన మంత్రేణ హననక్రియాయాః కర్తా కర్మ చ న భవతి
ఇతి ప్రతిజ్ఞాయ, “న జాయతే” ఇత్యనేన అవిక్రియత్వం హేతుముక్త్వా
ప్రతిజ్ఞాతార్థముపసంహరతి —
వేదావినాశినం నిత్యం య ఏనమజమవ్యయం ।
కథం స పురుషః పార్థ కం ఘాతయతి హంతి కం ॥ 2-21 ॥
వేద విజానాతి అవినాశినం అంత్యభావవికారరహితం నిత్యం విపరిణామరహితం యో
వేద ఇతి సంబంధః । ఏనం పూర్వేణ మంత్రేణోక్తలక్షణం అజం జన్మరహితం
అవ్యయం అపక్షయరహితం కథం కేన ప్రకారేణ సః విద్వాన్ పురుషః
అధికృతః హంతి హననక్రియాం కరోతి, కథం వా ఘాతయతి హంతారం
ప్రయోజయతి । న కథంచిత్ కంచిత్ హంతి, న కథంచిత్ కంచిత్ ఘాతయతి
ఇతి ఉభయత్ర ఆక్షేప ఏవార్థః, ప్రశ్నార్థాసంభవాత్ । హేత్వర్థస్య చ
అవిక్రియత్వస్య తుల్యత్వాత్ విదుషః సర్వకర్మప్రతిషేధ ఏవ ప్రకారణార్థః
అభిప్రేతో భగవతా । హంతేస్తు ఆక్షేపః ఉదాహరణార్థత్వేన కథితః ॥
విదుషః కం కర్మాసంభవహేతువిశేషం పశ్యన్ కర్మాణ్యాక్షిపతి
భగవాన్ “కథం స పురుషః” ఇతి । నను ఉక్త ఏవాత్మనః
అవిక్రియత్వం సర్వకర్మాసంభవకారణవిశేషః । సత్యముక్తః । న తు
సః కారణవిశేషః, అన్యత్వాత్ విదుషః అవిక్రియాదాత్మనః । న హి అవిక్రియం
స్థాణుం విదితవతః కర్మ న సంభవతి ఇతి చేత్, న ; విదుష– ఆత్మత్వాత్ ।
న దేహాదిసంఘాతస్య విద్వత్తా । అతః పారిశేష్యాత్ అశంహతః ఆత్మా విద్వాన్
అవిక్రియః ఇతి తస్య విదుషః కర్మాసంభవాత్ ఆక్షేపో యుక్తః “కథం
స పురుషః” ఇతి । యథా బుద్ధ్యాద్యాహృతస్య శబ్దాద్యర్థస్య
అవిక్రియ ఏవ సన్ బుద్ధివృత్త్యవివేకవిజ్ఞానేన అవిద్యయా ఉపలబ్ధా
ఆత్మా కల్ప్యతే, ఏవమేవ ఆత్మానాత్మవివేకజ్ఞానేన బుద్ధివృత్త్యా విద్యయా
అసత్యరూపయైవ పరమార్థతః అవిక్రియ ఏవ ఆత్మా విద్వానుచ్యతే । విదుష–
కర్మాసంభవవచనాత్ యాని కర్మాణి శాస్త్రేణ విధీయంతే తాని అవిదుషో
విహితాని ఇతి భగవతో నిశ్చయోఽవగమ్యతే ॥ నను విద్యాపి అవిదుష
ఏవ విధీయతే, విదితవిద్యస్య పిష్టపేషణవత్ విద్యావిదానానర్థక్యాత్
తత్ర అవిదుషః కర్మాణి విధీయంతే న విదుషః ఇతి విశేషో
నోపపద్యతే ఇతి చేత్, న ; అనుష్ఠేయస్య భావాభావవిశేషోపపత్తేః ।
అగ్నిహోత్రాదివిధ్యర్థజ్ఞానోత్తరకాలం అగ్నిహోత్రాదికర్మ
అనేకసాధనోపసంహారపూర్వకమనుష్ఠేయం
“కర్తా అహం, మమ కర్తవ్యం”
ఇత్యేవంప్రకారవిజ్ఞానవతః అవిదుషః యథా అనుష్ఠేయం భవతి, న తు
తథా “న జాయతే” ఇత్యాద్యాత్మస్వరూపవిధ్యర్థజ్ఞానోత్తరకాలభావి
కించిదనుష్ఠేయం భవతి ; కిం తు “నాహం కర్తా, నాహం భోక్తా”
ఇత్యాద్యాత్మైకత్వాకర్తృత్వాదివిషయజ్ఞానాత్ నాన్యదుత్పద్యతే ఇతి ఏష విశేష
ఉపపద్యతే । యః పునః “కర్తా అహం” ఇతి వేత్తి ఆత్మానం, తస్య
“మమ ఇదం కర్తవ్యం” ఇతి అవశ్యంభావినీ బుద్ధిః స్యాత్ ; తదపేక్షయా
సః అదిక్రియతే ఇతి తం ప్రతి కర్మాణి సంభవంతి । స చ అవిద్వాన్, “ఉభౌ
తౌ న విజానీతః” (భ. గీ. 2-19) ఇతి వచనాత్, విశేషితస్య చ
విదుషః కర్మాక్షేపవచనాచ్చ “కథం స పురుషః” ఇతి । తస్మాత్
విశేషితస్య అవిక్రియాత్మదర్శినః విదుషః ముముక్షోశ్చ సర్వకర్మసన్న్యాసే
ఏవ అధికారః । అత ఏవ భగవాన్ నారాయణః సాంఖ్యాన్ విదుషః అవిదుషశ్చ
కర్మిణః ప్రవిభజ్య ద్వే నిష్ఠే గ్రాహయతి — “జ్ఞానయోగేన సాంఖ్యానాం
కర్మయోగేన యోగినాం” (భ. గీ. 3-3) ఇతి । తథా చ పుత్రాయ ఆహ భగవాన్
వ్యాసః — ”ద్వావిమావథ పంథానౌ” (శాం. 241-6) ఇత్యాది । తథా
చ క్రియాపథశ్చైవ పురస్తాత్ పస్చాత్సన్న్యాసశ్చేతి । ఏతమేవ విభాగం
పునః పునర్దర్శయిష్యతి భగవాన్ — అతత్త్వవిత్ “అహంకారవిమూఢాత్మా
కర్తాహమితి మన్యతే” (భ. గీ. 3-27), తత్త్వవిత్తు నాహం కరోమి ఇతి ।
తథా చ “సర్వకర్మాణి మనసా సన్న్యస్యాస్తే”
(భ. గీ. 5-13) ఇత్యాది ॥
తత్ర కేచిత్పండితమ్మన్యా వదంతి — “జన్మాదిషడ్భావవిక్రియారహితః
అవిక్రియః అకర్తా ఏకః అహమాత్మా” ఇతి న కస్యచిత్ జ్ఞానం ఉత్పద్యతే,
యస్మిన్ సతి సర్వకర్మసన్న్యాసః ఉపదిశ్యతే ఇతి । తన్న ; “న
జాయతే” (భ. గీ. 2-20)ఇత్యాదిశాస్త్రోపదేశానర్థక్యప్రసంగాత్ ।
యథా చ శాస్త్రోపదేశసామర్థ్యాత్ ధర్మాధర్మాస్తిత్వ-విజ్ఞానం కర్తుశ్చ
దేహాంతరసంబంధవిజ్ఞానముత్పద్యతే, తథా శాస్త్రాత్ తస్యైవ ఆత్మనః
అవిక్రియత్వాకర్తృత్వైకత్వాదివిజ్ఞానం కస్మాత్ నోత్పద్యతే ఇతి ప్రష్టవ్యాః
తే । కరణాగోచరత్వాత్ ఇతి చేత్, న ; “మనసైవానుద్రష్టవ్యం”
(బృ. ఉ. 4-4-19) ఇతి శ్రుతేః । శాస్త్రాచార్యోపదేశశమదమాదిసంస్కృతం
మనః ఆత్మదర్శనే కరణం । తథా చ తదధిగమాయ అనుమానే ఆగమే చ
సతి జ్ఞానం నోత్పద్యత ఇతి సాహసమాత్రమేతత్ । జ్ఞానం చ ఉత్పద్యమానం
తద్విపరీతమజ్ఞానం అవశ్యం బాధతే ఇత్యభ్యుపగంతవ్యం । తచ్చ
అజ్ఞానం దర్శితం “హంతా అహం, హతః అస్మి” ఇతి ఉభౌ తౌ న
విజానీతః” ఇతి । అత్ర చ ఆత్మనః హననక్రియాయాః కర్తృత్వం కర్మత్వం
హేతుకర్తృత్వం చ అజ్ఞానకృతం దర్శితం । తచ్చ సర్వక్రియాస్వపి
సమానం కర్తృత్వాదేః అవిద్యాకృతత్వం, అవిక్రియత్వాత్ ఆత్మనః । విక్రియావాన్
హి కర్తా ఆత్మనః కర్మభూతమన్యం ప్రయోజయతి “కురు” ఇతి ।
తదేతత్ అవిశేషేణ విదుషః సర్వక్రియాసు కర్తృత్వం హేతుకర్తృత్వం చ
ప్రతిషేధతి భగవాన్వాసుదేవః విదుషః కర్మాధికారాభావప్రదర్శనార్థం
“వేదావినాశినం । । । కథం స పురుషః” ఇత్యాదినా । క్వ
పునః విదుషః అధికార ఇతి ఏతదుక్తం పూర్వమేవ “జ్ఞానయోగేన
సాంఖ్యానాం” (భ. గీ. 3-3) ఇతి । తథా చ సర్వకర్మసన్న్యాసం
వక్ష్యతి “సర్వకర్మాణి మనసా” (భ. గీ. 5-13) ఇత్యాదినా ॥ నను
మనసా ఇతి వచనాత్ న వాచికానాం కాయికానాం చ సన్న్యాసః ఇతి చేత్, న ;
సర్వకర్మాణి ఇతి విశేషితత్వాత్ । మానసానామేవ సర్వకర్మణామితి చేత్, న ;
మనోవ్యాపారపూర్వకత్వాద్వాక్కాయవ్యాపారాణాం మనోవ్యాపారాభావే తదనుపపత్తేః ।
శాస్త్రీయాణాం వాక్కాయకర్మణాం కారణాని మానసాని కర్మాణి వర్జయిత్వా అన్యాని
సర్వకర్మాణి మనసా సన్న్యస్యేదితి చేత్, న ;“నైవ కుర్వన్న కారయన్”
(భ. గీ. 5-13) ఇతి విశేషణాత్ । సర్వకర్మసన్న్యాసః అయం భగవతా ఉక్తః
మరిష్యతః న జీవతః ఇతి చేత్, న ; “నవద్వారే పురే దేహీ ఆస్తే”
(భ. గీ. 5-13) ఇతి విశేషణానుపపత్తేః । న హి సర్వకర్మసన్న్యాసేన
మృతస్య తద్దేహే ఆసనం సంభవతి । అకుర్వతః అకారయతశ్చ
దేహే సన్న్యస్య ఇతి సంబంధః న దేహే ఆస్తే ఇతి చేత్, న ; సర్వత్ర
ఆత్మనః అవిక్రియత్వావధారణాత్, ఆసనక్రియాయాశ్చ అధికరణాపేక్షత్వాత్,
తదనపేక్షత్వాచ్చ సన్న్యాసస్య । సంపూర్వస్తు న్యాసశబ్దః అత్ర త్యాగార్థః,
న నిక్షేపార్థః । తస్మాత్ గీతాశాస్త్రే ఆత్మజ్ఞానవతః సన్న్యాసే ఏవ అధికారః,
న కర్మణి ఇతి తత్ర తత్ర ఉపరిష్టాత్ ఆత్మజ్ఞానప్రకరణే దర్శయిష్యామః ॥
ప్రకృతం తు వక్ష్యామః । తత్ర ఆత్మనః అవినాశిత్వం ప్రతిజ్ఞాతం ।
తత్కిమివేతి, ఉచ్యతే —
వాసాంసి జీర్ణాని యథా విహాయ నవాని గృహ్ణాతి నరోఽపరాణి ।
తథా శరీరాణి విహాయ జీర్ణాన్యన్యాని సంయాతి నవాని దేహీ ॥ 2-22 ॥
వాసాంసి వస్త్రాణి జీర్ణాని దుర్బలతాం గతాని యథా లోకే విహాయ పరిత్యజ్య
నవాని అభినవాని గృహ్ణాతి ఉపాదత్తే నరః పురుషః అపరాణి అన్యాని, తథా
తద్వదేవ శరీరాణి విహాయ జీర్ణాని అన్యాని సంయాతి సంగచ్ఛతి నవాని దేహీ
ఆత్మా పురుషవత్ అవిక్రియ ఏవేత్యర్థః ॥ కస్మాత్ అవిక్రియ ఏవేతి, ఆహ —
నైనం ఛిందంతి శస్త్రాణి నైనం దహతి పావకః ।
న చైనం క్లేదయంత్యాపో న శోషయతి మారుతః ॥ 2-23 ॥
ఏవం ప్రకృతం దేహినం న చ్ఛిందంతి శస్త్రాణి, నిరవయవత్వాత్ న
అవయవవిభాగం కుర్వంతి । శస్త్రాణి అస్యాదీని । తథా న ఏనం దహతి
పావకః, అగ్నిరపి న భస్మీకరోతి । తథా న చ ఏనం క్లేదయంతి ఆపః ।
అపాం హి సావయవస్య వస్తునః ఆర్ద్రీభావకరణేన అవయవవిశ్లేషాపాదనే
సామర్థ్యం । తత్ న నిరవయవే ఆత్మని సంభవతి । తథా స్నేహవత్ ద్రవ్యం
స్నేహశోషణేన నాశయతి వాయుః । ఏనం తు ఆత్మానం న శోషయతి మారుతోఽపి ॥
యతః ఏవం తస్మాత్ —
అచ్ఛేద్యోఽయమదాహ్యోఽయమక్లేద్యోఽశోష్య ఏవ చ ।
నిత్యః సర్వగతః స్థాణురచలోఽయం సనాతనః ॥ 2-24 ॥
యస్మాత్ అన్యోన్యనాశహేతుభూతాని ఏనమాత్మానం నాశయితుం నోత్సహంతే అస్యాదీని
తస్మాత్ నిత్యః । నిత్యత్వాత్ సర్వగతః । సర్వగతత్వాత్ స్థాణుః ఇవ, స్థిర
ఇత్యేతత్ । స్థిరత్వాత్ అచలః అయం ఆత్మా । అతః సనాతనః చిరంతనః, న
కారణాత్కుతశ్చిత్ నిష్పన్నః, అభినవ ఇత్యర్థః ॥ నైతేషాం శ్లోకానాం
పౌనరుక్త్యం చోదనీయం, యతః ఏకేనైవ శ్లోకేన ఆత్మనః నిత్యత్వమవిక్రియత్వం
చోక్తం “న జాయతే మ్రియతే వా” (భ. గీ. 2-20) ఇత్యాదినా । తత్ర
యదేవ ఆత్మవిషయం కించిదుచ్యతే, తత్ ఏతస్మాత్ శ్లోకార్థాత్ న అతిరిచ్యతే ;
కించిచ్ఛబ్దతః పునరుక్తం, కించిదర్థతః ఇతి ।
దుర్బోధత్వాత్ ఆత్మవస్తునః పునః పునః ప్రసంగమాపాద్య
శబ్దాంతరేణ తదేవ వస్తు నిరూపయతి భగవాన్
వాసుదేవః కథం ను నామ సంసారిణామసంసారిత్వబుద్ధిగోచరతామాపన్నం సత్
అవ్యక్తం తత్త్వం సంసారనివృత్తయే స్యాత్ ఇతి ॥ కిం చ —
అవ్యక్తోఽయమచింత్యోఽయమవికార్యోఽయముచ్యతే ।
తస్మాదేవం విదిత్వైనం నానుశోచితుమర్హసి ॥ 2-25 ॥
సర్వకరణావిషయత్వాత్ న వ్యజ్యత ఇతి అవ్యక్తః అయం ఆత్మా । అత ఏవ
అచింత్యః అయం । యద్ధి ఇంద్రియగోచరః తత్ చింతావిషయత్వమాపద్యతే ।
అయం త్వాత్మా అనింద్రియగోచరత్వాత్ అచింత్యః । అత ఏవ అవికార్యః, యథా క్షీరం
దధ్యాతంచనాదినా వికారి న తథా అయమాత్మా । నిరవయవత్వాచ్చ అవిక్రియః ।
న హి నిరవయవం కించిత్ విక్రియాత్మకం దృష్టం । అవిక్రియత్వాత్ అవికార్యః
అయం ఆత్మా ఉచ్యతే ।తస్మాత్ ఏవం యథోక్తప్రకారేణ ఏనం ఆత్మానం విదిత్వా
త్వం న అనుశోచితుమర్హసి హంతాహమేషాం, మయైతే హన్యంత ఇతి ॥ ఆత్మనః
అనిత్యత్వమభ్యుపగమ్య ఇదముచ్యతే —
అథ చైనం నిత్యజాతం నిత్యం వా మన్యసే మృతం ।
తథాపి త్వం మహాబాహో నైవం శోచితుమర్హసి ॥ 2-26 ॥
అథ చ ఇతి అభ్యుపగమార్థః । ఏనం ప్రకృతమాత్మానం నిత్యజాతం
లోకప్రసిద్ధ్యా ప్రత్యనేకశరీరోత్పత్తి జాతో జాత ఇతి మన్యసే
ప్రతితత్తద్వినాశం నిత్యం వా మన్యసే మృతం మృతో మృత ఇతి ; తథాపి
తథాభావేఽపి ఆత్మని త్వం మహాబాహో, న ఏవం శోచితుమర్హసి, జన్మవతో
జన్మ నాశవతో నాశశ్చేత్యేతావవశ్యంభావినావితి ॥ తథా చ సతి —
జాతస్య హి ధ్రువో మృత్యుర్ధ్రువం జన్మ మృతస్య చ ।
తస్మాదపరిహార్యేఽర్థే న త్వం శోచితుమర్హసి ॥ 2-27 ॥
జాతస్య హి లబ్ధజన్మనః ధ్రువః అవ్యభిచారీ మృత్యుః
మరణం ధ్రువం జన్మ మృతస్య చ । తస్మాదపరిహార్యోఽయం
జన్మమరణలక్షణోఽర్థః । తస్మిన్నపరిహార్యేఽర్థే న త్వం శోచితుమర్హసి ॥
కార్యకరణసంఘాతాత్మకాన్యపి భూతాన్యుద్దిశ్య శోకో న యుక్తః కర్తుం,
యతః —
అవ్యక్తాదీని భూతాని వ్యక్తమధ్యాని భారత ।
అవ్యక్తనిధనాన్యేవ తత్ర కా పరిదేవనా ॥ 2-28 ॥
అవ్యక్తాదీని అవ్యక్తం అదర్శనం అనుపలబ్ధిః ఆదిః యేషాం భూతానాం
పుత్రమిత్రాదికార్యకరణసంఘాతాత్మకానాం
తాని అవ్యక్తాదీని భూతాని ప్రాగుత్పత్తేః,
ఉత్పన్నాని చ ప్రాఙ్మరణాత్ వ్యక్తమధ్యాని । అవ్యక్తనిధనాన్యేవ పునః
అవయ్కత్ం అదర్శనం నిధనం మరణం యేషాం తాని అవ్యక్తనిధనాని ।
మరణాదూర్ధ్వమప్యవ్యక్తతామేవ ప్రతిపద్యంతే ఇత్యర్థః । తథా చోక్తం
–”అదర్శనాదాపతితః పునశ్చాదర్శనం గతః । నాసౌ తవ న తస్య
త్వం వృథా కా పరిదేవనా” (మో. ధ. 174-17) ఇతి । తత్ర కా పరిదేవనా
కో వా ప్రలాపః అదృష్టదృష్టప్రనష్టభ్రాంతిభూతేషు భూతేష్విత్యర్థః ॥
దుర్విజ్ఞేయోఽయం ప్రకృత ఆత్మా ; కిం త్వామేవైకముపాలభే సాధారణే
భ్రాంతినిమిత్తే । కథం దుర్విజ్ఞేయోఽయమాత్మా ఇత్యత ఆహ —
ఆశ్చర్యవత్పశ్యతి కశ్చిదేనమాశ్చర్యవద్వదతి తథైవ చాన్యః ।
ఆశ్చర్యవచ్చైనమన్యః శృణోతి శ్రుత్వాప్యేనం వేద న చైవ కశ్చిత్ ॥ 2-29 ॥
ఆశ్చర్యవత్ ఆశ్చర్యం అదృష్టపూర్వం అద్భుతం అకస్మాద్దృశ్యమానం
తేన తుల్యం ఆశ్చర్యవత్ ఆశ్చర్యమితి ఏనం ఆత్మానం పశ్యతి కశ్చిత్ ।
ఆశ్చర్యవత్ ఏనం వదతి తథైవ చ అన్యః । ఆశ్చర్యవచ్చ ఏనమన్యః
శృణోతి । శ్రుత్వా దృష్ట్వా ఉక్త్వాపి ఏనమాత్మానం వేద న చైవ కశ్చిత్ ।
అథవా యోఽయమాత్మానం పశ్యతి స ఆశ్చర్యతుల్యః, యో వదతి యశ్చ శృణోతి
సః అనేకసహస్రేషు కశ్చిదేవ భవతి । అతో దుర్బోధ ఆత్మా ఇత్యభిప్రాయః ॥
అథేదానీం ప్రకరణార్థముపసంహరన్బ్రూతే —
దేహీ నిత్యమవధ్యోఽయం దేహే సర్వస్య భారత ।
తస్మాత్సర్వాణి భూతాని న త్వం శోచితుమర్హసి ॥ 2-30 ॥
దేహీ శరీరీ నిత్యం సర్వదా సర్వావస్థాసు అవధ్యః నిరవయవత్వాన్నిత్యత్వాచ్చ
తత్ర అవధ్యోఽయం దేహే శరీరే సర్వస్య సర్వగతత్వాత్స్థావరాదిషు స్థితోఽపి
సర్వస్య ప్రాణిజాతస్య దేహే వధ్యమానేఽపి అయం దేహీ న వధ్యః యస్మాత్,
తస్మాత్ భీష్మాదీని సర్వాణి భూతాని ఉద్దిశ్య న త్వం శోచితుమర్హసి ॥ ఇహ
పరమార్థతత్త్వాపేక్షాయాం శోకో మోహో వా న సంభవతీత్యుక్తం । న కేవలం
పరమార్థతత్త్వాపేక్షాయామేవ । కిం తు —
స్వధర్మమపి చావేక్ష్య న వికంపితుమర్హసి ।
ధర్మ్యాద్ధి యుద్ధాచ్ఛ్రేయోఽన్యత్క్షత్త్రియస్య న విద్యతే ॥ 2-31 ॥
స్వధర్మమపి స్వో ధర్మః క్షత్రియస్య యుద్ధం తమపి అవేక్ష్య త్వం
న వికంపితుం ప్రచలితుం నార్హసి క్షత్రియస్య స్వాభావికాద్ధర్మాత్
ఆత్మస్వాభావ్యాదిత్యభిప్రాయః । తచ్చ యుద్ధం పృథివీజయద్వారేణ ధర్మార్థం
ప్రజారక్షణార్థం చేతి ధర్మాదనపేతం పరం ధర్మ్యం । తస్మాత్ ధర్మ్యాత్
యుద్ధాత్ శ్రేయః అన్యత్ క్షత్రియస్య న విద్యతే హి యస్మాత్ ॥
కుతశ్చ తత్ యుద్ధం కర్తవ్యమితి, ఉచ్యతే —
యదృచ్ఛయా చోపపన్నం స్వర్గద్వారమపావృతం ।
సుఖినః క్షత్రియాః పార్థ లభంతే యుద్ధమీదృశం ॥ 2-32 ॥
యదృచ్ఛయా చ అప్రార్థితతయా ఉపపన్నం ఆగతం స్వర్గద్వారం అపావృతం
ఉద్ధాటితం యే ఏతత్ ఈదృశం యుద్ధం లభంతే క్షత్రియాః హే పార్థ, కిం న
సుఖినః తే ? ఏవం కర్తవ్యతాప్రాప్తమపి —
అథ చేత్త్వమిమం ధర్మ్యం సంగ్రామం న కరిష్యసి ।
తతః స్వధర్మం కీర్తిం చ హిత్వా పాపమవాప్స్యసి ॥ 2-33 ॥
అథ చేత్ త్వం ఇమం ధర్మ్యం ధర్మాదనపేతం విహితం సంగ్రామం
యుద్ధం న కరిష్యసి చేత్, తతః తదకరణాత్ స్వధర్మం కీర్తిం చ
మహాదేవాదిసమాగమనిమిత్తాం హిత్వా కేవలం పాపం అవాప్స్యసి ॥ న కేవలం
స్వధర్మకీర్తిపరిత్యాగః —
అకీర్తిం చాపి భూతాని కథయిష్యంతి తేఽవ్యయాం ।
సంభావితస్య చాకీర్తిర్మరణాదతిరిచ్యతే ॥ 2-34 ॥
అకీర్తిం చాపి యుద్ధే భూతాని కథయిష్యంతి తే తవ అవ్యయాం దీర్ఘకాలాం ।
ధర్మాత్మా శూర ఇత్యేవమాదిభిః గుణైః సంభావితస్య చ అకీర్తిః మరణాత్
అతిరిచ్యతే, సంభావితస్య చ అకీర్తేః వరం మరణమిత్యర్థః ॥ కించ —
భయాద్రణాదుపరతం మంస్యంతే త్వాం మహారథాః ।
యేషాం చ త్వం బహుమతో భూత్వా యాస్యసి లాఘవం ॥ 2-35 ॥
భయాత్ కర్ణాదిభ్యః రణాత్ యుద్ధాత్ ఉపరతం నివృత్తం మంస్యంతే చింతయిష్యంతి
న కృపయేతి త్వాం మహారథాః దుర్యోధనప్రభృతయః । యేషాం చ త్వం
దుర్యోధనాదీనాం బహుమతో బహుభిః గుణైః యుక్తః ఇత్యేవం మతః బహుమతః
భూత్వా పునః యాస్యసి లాఘవం లఘుభావం ॥ కించ–
అవాచ్యవాదాంశ్చ బహూన్వదిష్యంతి తవాహితాః ।
నిందంతస్తవ సామర్థ్యం తతో దుఃఖతరం ను కిం ॥ 2-36 ॥
అవాచ్యవాదాన్ అవక్తవ్యవాదాంశ్చ బహూన్ అనేకప్రకారాన్ వదిష్యంతి
తవ అహితాః శత్రవః నిందంతః కుత్సయంతః తవ త్వదీయం సామర్థ్యం
నివాతకవచాదియుద్ధనిమిత్తం । తతః తస్మాత్ నిందాప్రాప్తేర్దుఃఖాత్ దుఃఖతరం
ను కిం, తతః కష్టతరం దుఃఖం నాస్తీత్యర్థః ॥ యుద్ధే పునః క్రియమాణే
కర్ణాదిభిః —
హతో వా ప్రాప్స్యసి స్వర్గం జిత్వా వా భోక్ష్యసే మహీం ।
తస్మాదుత్తిష్ఠ కౌంతేయ యుద్ధాయ కృతనిశ్చయః ॥ 2-37 ॥
హతో వా ప్రాప్స్యసి స్వర్గం, హతః సన్ స్వర్గం ప్రాప్స్యసి । జిత్వా వా కర్ణాదీన్
శూరాన్ భోక్ష్యసే మహీం । ఉభయథాపి తవ లాభ ఏవేత్యభిప్రాయః । యత ఏవం
తస్మాత్ ఉత్తిష్ఠ కౌంతేయ యుద్ధాయ కృతనిశ్చయః “జేష్యామి శత్రూన్,
మరిష్యామి వా” ఇతి నిశ్చయం కృత్వేత్యర్థః ॥ తత్ర యుద్ధం స్వధర్మం
ఇత్యేవం యుధ్యమానస్యోపదేశమిమం శృణు —
సుఖదుఃఖే సమే కృత్వా లాభాలాభౌ జయాజయౌ ।
తతో యుద్ధాయ యుజ్యస్వ నైవం పాపమవాప్స్యసి ॥ 2-38 ॥
సుఖదుఃఖే సమే తుల్యే కృత్వా, రాగద్వేషావప్యకృత్వేత్యేతత్ ।
తథా లాభాలాభౌ జయాజయౌ చ సమౌ కృత్వా తతో యుద్ధాయ యుజ్యస్వ
ఘటస్వ । న ఏవం యుద్ధం కుర్వన్ పాపం అవాప్స్యసి । ఇత్యేష ఉపదేశః
ప్రాసంగికః ॥ శోకమోహాపనయనాయ లౌకికో న్యాయః “స్వధర్మమపి
చావేక్ష్య” (భ. గీ. 2-31) ఇత్యాద్యైః శ్లోకైరుక్తః, న తు తాత్పర్యేణ ।
పరమార్థదర్శనమిహ ప్రకృతం । తచ్చోక్తముపసంహ్రియతే –“ఏషా
తేఽభిహితా” (భ. గీ. 2-39) ఇతి శాస్త్రవిషయవిభాగప్రదర్శనాయ ।
ఇహ హి ప్రదర్శితే పునః శాస్త్రవిషయవిభాగే ఉపరిష్టాత్ “జ్ఞానయోగేన
సాంఖ్యానాం కర్మయోగేన యోగినాం” (భ. గీ. 3-3) ఇతి నిష్ఠాద్వయవిషయం
శాస్త్రం సుఖం ప్రవర్తిష్యతే, శ్రోతారశ్చ విషయవిభాగేన సుఖం
గ్రహీష్యంతి ఇత్యత ఆహ —
ఏషా తేఽభిహితా సాంఖ్యే బుద్ధిర్యోగే త్విమాం శృణు ।
బుద్ధ్యా యుక్తో యయా పార్థ కర్మబంధం ప్రహాస్యసి ॥ 2-39 ॥
ఏషా తే తుభ్యం అభిహితా ఉక్తా సాంఖ్యే పరమార్థవస్తువివేకవిషయే బుద్ధిః
జ్ఞానం సాక్షాత్ శోకమోహాదిసంసార-హేతుదోషనివృత్తికారణం । యోగే తు
తత్ప్రాప్త్యుపాయే నిఃసంగతయా ద్వంద్వప్రహాణపూర్వకం ఈశ్వరారాధనార్థే
కర్మయోగే కర్మానుష్ఠానే సమాధియోగే చ ఇమాం అనంతరమేవోచ్యమానాం
బుద్ధిం శృణు । తాం చ బుద్ధిం స్తౌతి ప్రరోచనార్థం — బుద్ధ్యా యయా
యోగవిషయయా యుక్తః హే పార్థ, కర్మబంధం కర్మైవ ధర్మాధర్మాఖ్యో
బంధః కర్మబంధః తం ప్రహాస్యసి ఈశ్వరప్రసాదనిమిత్తజ్ఞానప్రాప్త్యైవ
ఇత్యభిప్రాయః ॥ కించ అన్యత్ —
నేహాభిక్రమనాశోఽస్తి ప్రత్యవాయో న విద్యతే ।
స్వల్పమప్యస్య ధర్మస్య త్రాయతే మహతో భయాత్ ॥ 2-40 ॥
న ఇహ మోక్షమార్గే కర్మయోగే అభిక్రమనాశః అభిక్రమణమభిక్రమః
ప్రారంభః తస్య నాశః నాస్తి యథా కృష్యాదేః । యోగవిషయే ప్రారంభస్య
న అనైకాంతికఫలత్వమిత్యర్థః । కించ — నాపి చికిత్సావత్ ప్రత్యవాయః
విద్యతే భవతి । కిం తు స్వల్పమపి అస్య ధర్మస్య యోగధర్మస్య అనుష్ఠితం
త్రాయతే రక్షతి మహతః భయాత్ సంసారభయాత్ జన్మమరణాదిలక్షణాత్ ॥
యేయం సాంఖ్యే బుద్ధిరుక్తా యోగే చ, వక్ష్యమాణలక్షణా సా —
వ్యవసాయాత్మికా బుద్ధిరేకేహ కురునందన ।
బహుశాఖా హ్యనంతాశ్చ బుద్ధయోఽవ్యవసాయినాం ॥ 2-41 ॥
వ్యవసాయాత్మికా నిశ్చయస్వభావా ఏకా ఏవ బుద్ధిః
ఇతరవిపరీతబుద్ధిశాఖాభేదస్య బాధికా, సమ్యక్ప్రమాణజనితత్వాత్,
ఇహ శ్రేయోమార్గే హే కురునందన । యాః పునః ఇతరా విపరీతబుద్ధయః,
యాసాం శాఖాభేదప్రచారవశాత్ అనంతః అపారః అనుపరతః సంసారో
నిత్యప్రతతో విస్తీర్ణో భవతి, ప్రమాణజనితవివేకబుద్ధినిమిత్తవశాచ్చ
ఉపరతాస్వనంతభేదబుద్ధిషు సంసారోఽప్యుపరమతే తా బుద్ధయః
బహుశాఖాః బహ్వయః శాఖాః యాసాం తాః బహుశాఖాః, బహుభేదా ఇత్యేతత్ ।
ప్రతిశాఖాభేదేన హి అనంతాశ్చ బుద్ధయః । కేషాం ? అవ్యవసాయినాం
ప్రమాణజనితవివేకబుద్ధిరహితానామిత్యర్థః ॥
యేషాం వ్వవసాయాత్మికా బుద్ధిర్నాస్తి తే —
యామిమాం పుష్పితాం వాచం ప్రవదంత్యవిపశ్చితః ।
వేదవాదరతాః పార్థ నాన్యదస్తీతి వాదినః ॥ 2-42 ॥
యాం ఇమాం వక్ష్యమాణాం పుష్పితాం పుష్పిత ఇవ వృక్షః
శోభమానాం శ్రూయమాణరమణీయాం వాచం వాక్యలక్షణాం ప్రవదంతి
కే ? అవిపశ్చితః అమేధసః అవివేకిన ఇత్యర్థః । వేదవాదరతాః
బహ్వర్థవాదఫలసాధనప్రకాశకేషు వేదవాక్యేషు రతాః హే పార్థ, న అన్యత్
స్వర్గపశ్వాదిఫలసాధనేభ్యః కర్మభ్యః అస్తి
ఇతి ఏవం వాదినః వదనశీలాః ॥ తే చ —
కామాత్మానః స్వర్గపరా జన్మకర్మఫలప్రదాం ।
క్రియావిశేషబహులాం భోగైశ్వర్యగతిం ప్రతి ॥ 2-43 ॥
కామాత్మానః కామస్వభావాః, కామపరా ఇత్యర్థః । స్వర్గపరాః స్వర్గః పరః
పురుషార్థః యేషాం తే స్వర్గపరాః స్వర్గప్రధానాః । జన్మకర్మఫలప్రదాం
కర్మణః ఫలం కర్మఫలం జన్మైవ కర్మఫలం జన్మకర్మఫలం తత్
ప్రదదాతీతి జన్మకర్మఫలప్రదా, తాం వాచం । ప్రవదంతి ఇత్యనుషజ్యతే ।
క్రియావిశేషబహులాం క్రియాణాం విశేషాః క్రియావిశేషాః తే బహులా యస్యాం
వాచి తాం స్వర్గపశుపుత్రాద్యర్థాః యయా వాచా బాహుల్యేన ప్రకాశ్యంతే ।
భోగైశ్వర్యగతిం ప్రతి భోగశ్చ ఐశ్వర్యం చ భోగైశ్వర్యే, తయోర్గతిః
ప్రాప్తిః భోగైశ్వర్యగతిః, తాం ప్రతి సాధనభూతాః యే క్రియావిశేషాః
తద్బహులాం తాం వాచం ప్రవదంతః మూఢాః సంసారే పరివర్తంతే ఇత్యభిప్రాయః ॥
తేషాం చ —
భోగైశ్వర్యప్రసక్తానాం తయాపహృతచేతసాం ।
వ్యవసాయాత్మికా బుద్ధిః సమాధౌ న విధీయతే ॥ 2-44 ॥
భోగైశ్వర్యప్రసక్తానాం భోగః కర్తవ్యః ఐశ్వర్యం చ ఇతి
భోగైశ్వర్యయోరేవ ప్రణయవతాం తదాత్మభూతానాం । తయా క్రియావిశేషబహులయా
వాచా అపహృతచేతసాం ఆచ్ఛాదితవివేకప్రజ్ఞానాం వ్యవసాయాత్మికా సాంఖ్యే
యోగే వా బుద్ధిః సమాధౌ సమాధీయతే అస్మిన్ పురుషోపభోగాయ సర్వమితి సమాధిః
అంతఃకరణం బుద్ధిః తస్మిన్ సమాధౌ, న విధీయతే న భవతి ఇత్యర్థః ॥
యే ఏవం వివేకబుద్ధిరహితాః తేషాం కామాత్మనాం యత్ ఫలం తదాహ —
త్రైగుణ్యవిషయా వేదా నిస్త్రైగుణ్యో భవార్జున ।
నిర్ద్వంద్వో నిత్యసత్త్వస్థో నిర్యోగక్షేమ ఆత్మవాన్ ॥ 2-45 ॥
త్రైగుణ్యవిషయాః త్రైగుణ్యం సంసారో విషయః ప్రకాశయితవ్యః యేషాం తే వేదాః
త్రైగుణ్యవిషయాః । త్వం తు నిస్త్రైగుణ్యో భవ అర్జున,
నిష్కామో భవ ఇత్యర్థః । నిర్ద్వంద్వః సుఖదుఃఖహేతూ
సప్రతిపక్షౌ పదార్థౌ ద్వంద్వశబ్దవాచ్యౌ,
తతః నిర్గతః నిర్ద్వంద్వో భవ । నిత్యసత్త్వస్థః సదా సత్త్వగుణాశ్రితో భవ ।
తథా నిర్యోగక్షేమః అనుపాత్తస్య ఉపాదానం యోగః, ఉపాత్తస్య రక్షణం క్షేమః,
యోగక్షేమప్రధానస్య శ్రేయసి ప్రవృత్తిర్దుష్కరా ఇత్యతః నిర్యోగక్షేమో భవ ।
ఆత్మవాన్ అప్రమత్తశ్చ భవ । ఏష తవ ఉపదేశః స్వధర్మమనుతిష్ఠతః ॥
సర్వేషు వేదోక్తేషు కర్మసు యాన్యుక్తాన్యనంతాని ఫలాని తాని నాపేక్ష్యంతే
చేత్, కిమర్థం తాని ఈస్వరాయేత్యనుష్ఠీయంతే ఇత్యుచ్యతే ; శృణు —
యావానర్థ ఉదపానే సర్వతఃసంప్లుతోదకే ।
తావాన్ సర్వేషు వేదేషు బ్రాహ్మణస్య విజానతః ॥ 2-46 ॥
యథా లోకే కూపతడాగాద్యనేకస్మిన్ ఉదపానే పరిచ్ఛిన్నోదకే యావాన్
యావత్పరిమాణః స్నానపానాదిః అర్థః ఫలం ప్రయోజనం స సర్వః అర్థః సర్వతః
సంప్లుతోదకేఽపి యః అర్థః తావానేవ సంపద్యతే, తత్ర అంతర్భవతీత్యర్థః ।
ఏవం తావాన్ తావత్పరిమాణ ఏవ సంపద్యతే సర్వేషు వేదేషు వేదోక్తేషు కర్మసు
యః అర్థః యత్కర్మఫలం సః అర్థః బ్రాహ్మణస్య సన్న్యాసినః పరమార్థతత్త్వం
విజానతః యః అర్థః యత్ విజ్ఞానఫలం సర్వతఃసంప్లుతోదకస్థానీయం తస్మిన్
తావానేవ సంపద్యతే తత్రైవాంతర్భవతీత్యర్థః । “యథా కృతాయ
విజితాయాధరేయాః సంయంత్యేవమేనం సర్వం తదభిసమేతి యత్ కించిత్ ప్రజాః
సాధు కుర్వంతి యస్తద్వేద యత్స వేద” (ఛా. ఉ. 4-1-4)ఇతి శ్రుతేః ।
“సర్వం కర్మాఖిలం” (భ. గీ. 4-33) ఇతి చ వక్ష్యతి । తస్మాత్ ప్రాక్
జ్ఞాననిష్ఠాధికారప్రాప్తేః కర్మణ్యధికృతేన కూపతడాగాద్యర్థస్థానీయమపి
కర్మ కర్తవ్యం ॥ తవ చ —
కర్మణ్యేవాధికారస్తే మా ఫలేషు కదాచన ।
మా కర్మఫలహేతుర్భూర్మా తే సంగోఽస్త్వకర్మణి ॥ 2-47 ॥
కర్మణ్యేవ అధికారః న జ్ఞాననిష్ఠాయాం తే తవ । తత్ర చ కర్మ
కుర్వతః మా ఫలేషు అధికారః అస్తు, కర్మఫలతృష్ణా మా భూత్ కదాచన
కస్యాంచిదప్యవస్థాయామిత్యర్థః । యదా కర్మఫలే తృష్ణా తే స్యాత్
తదా కర్మఫలప్రాప్తేః హేతుః స్యాః, ఏవం మా కర్మఫలహేతుః భూః । యదా హి
కర్మఫలతృష్ణాప్రయుక్తః కర్మణి ప్రవర్తతే తదా కర్మఫలస్యైవ జన్మనో
హేతుర్భవేత్ । యది కర్మఫలం నేష్యతే, కిం కర్మణా దుఃఖరూపేణ ? ఇతి మా తే
తవ సంగః అస్తు అకర్మణి అకరణే ప్రీతిర్మా భూత్ ॥ యది కర్మఫలప్రయుక్తేన
న కర్తవ్యం కర్మ, కథం తర్హి కర్తవ్యమితి ; ఉచ్యతే —
యోగస్థః కురు కర్మాణి సంగం త్యక్త్వా ధనంజయ ।
సిద్ధ్యసిద్ధ్యోః సమో భూత్వా సమత్వం యోగ ఉచ్యతే ॥ 2-48 ॥
యోగస్థః సన్ కురు కర్మాణి కేవలమీశ్వరార్థం ; తత్రాపి “ఈశ్వరో
మే తుష్యతు” ఇతి సంగం త్యక్త్వా ధనంజయ । ఫలతృష్ణాశూన్యేన
క్రియమాణే కర్మణి సత్త్వశుద్ధిజా జ్ఞానప్రాప్తిలక్షణాసిద్ధిః, తద్విపర్యయజా
అసిద్ధిః, తయోః సిద్ధ్యసిద్ధ్యోః అపి సమః తుల్యః భూత్వా కురు కర్మాణి । కోఽసౌ
యోగః యత్రస్థః కురు ఇతి ఉక్తం ? ఇదమేవ తత్ — సిద్ధ్యసిద్ధ్యోః సమత్వం
యోగః ఉచ్యతే ॥ యత్పునః సమత్వబుద్ధియుక్తమీశ్వరారాధనార్థం కర్మోక్తం,
ఏతస్మాత్కర్మణః —
దూరేణ హ్యవరం కర్మ బుద్ధియోగాద్ధనంజయ ।
బుద్ధౌ శరణమన్విచ్ఛ కృపణాః ఫలహేతవః ॥ 2-49 ॥
దూరేణ అతివిప్రకర్షేణ అత్యంతమేవ హి అవరం అధమం నికృష్టం
కర్మ ఫలార్థినా క్రియమాణం బుద్ధియోగాత్ సమత్వబుద్ధియుక్తాత్ కర్మణః,
జన్మమరణాదిహేతుత్వాత్ । హే ధనంజయ, యత ఏవం తతః యోగవిషయాయాం బుద్ధౌ
తత్పరిపాకజాయాం వా సాంఖ్యబుద్ధౌ శరణం ఆశ్రయమభయప్రాప్తికారణం
అన్విచ్ఛ ప్రార్థయస్వ, పరమార్థజ్ఞానశరణో భవేత్యర్థః । యతః
అవరం కర్మ కుర్వాణాః కృపణాః దీనాః ఫలహేతవః ఫలతృష్ణాప్రయుక్తాః
సంతః, “యో వా ఏతదక్షరం గార్గ్యవిదిత్వాస్మాల్లోకాత్ప్రైతి స
కృపణః” (బృ. ఉ. 3-8-10) ఇతి శ్రుతేః ॥ సమత్వబుద్ధియుక్తః సన్
స్వధర్మమనుతిష్ఠన్ యత్ఫలం ప్రాప్నోతి తచ్ఛృణు —
బుద్ధియుక్తో జహాతీహ ఉభే సుకృతదుష్కృతే ।
తస్మాద్యోగాయ యుజ్యస్వ యోగః కర్మసు కౌశలం ॥ 2-50 ॥
బుద్ధియుక్తః కర్మసమత్వవిషయయా బుద్ధ్యా యుక్తః బుద్ధియుక్తః సః
జహాతి పరిత్యజతి ఇహ అస్మిన్ లోకే ఉభే సుకృతదుష్కృతే పుణ్యపాపే
సత్త్వశుద్ధిజ్ఞానప్రాప్తిద్వారేణ యతః, తస్మాత్ సమత్వబుద్ధియోగాయ
యుజ్యస్వ ఘటస్వ । యోగో హి కర్మసు కౌశలం, స్వధర్మాఖ్యేషు కర్మసు
వర్తమానస్య యా సిద్ధ్యాసిద్ధ్యోః సమత్వబుద్ధిః ఈశ్వరార్పితచేతస్తయా తత్
కౌశలం కుశలభావః । తద్ధి కౌశలం యత్ బంధనస్వభావాన్యపి కర్మాణి
సమత్వబుద్ధ్యా స్వభావాత్ నివర్తంతే । తస్మాత్సమత్వబుద్ధియుక్తో భవ త్వం ॥
యస్మాత్ —
కర్మజం బుద్ధియుక్తం హి ఫలం త్యక్త్వా మనీషిణః ।
జన్మబంధవినిర్ముక్తాః పదం గచ్ఛంత్యనామయం ॥ 2-51 ॥
కర్మజం ఫలం త్యక్త్వా ఇతి వ్యవహితేన సంబంధః ।
ఇష్టానిష్టదేహప్రాప్తిః కర్మజం ఫలం కర్మభ్యో జాతం బుద్ధియుక్తాః
సమత్వబుద్ధియుక్తాః సంతః హి యస్మాత్ ఫలం త్యక్త్వా పరిత్యజ్య
మనీషిణః జ్ఞానినో భూత్వా, జన్మబంధవినిర్ముక్తాః జన్మైవ బంధః
జన్మబంధః తేన వినిర్ముక్తాః జీవంత ఏవ జన్మబంధాత్ వినిర్ముక్తాః
సంతః, పదం పరమం విష్ణోః మోక్షాఖ్యం గచ్ఛంతి అనామయం
సర్వోపద్రవరహితమిత్యర్థః । అథవా “బుద్ధియోగాద్ధనంజయ”
(భ. గీ. 2-49) ఇత్యారభ్య పరమార్థదర్శనలక్షణైవ
సర్వతఃసంప్లుతోదకస్థానీయా కర్మయోగజసత్త్వశుద్ధిజనితా
బుద్ధిర్దర్శితా, సాక్షాత్సుకృతదుష్కృతప్రహాణాదిహేతుత్వశ్రవణాత్ ॥
యోగానుష్ఠానజనితసత్త్వశుద్ధిజా బుద్ధిః కదా ప్రాప్స్యతే ఇత్యుచ్యతే —
యదా తే మోహకలిలం బుద్ధిర్వ్యతితరిష్యతి ।
తదా గంతాసి నిర్వేదం శ్రోతవ్యస్య శ్రుతస్య చ ॥ 2-52 ॥
యదా యస్మిన్కాలే తే తవ మోహకలిలం మోహాత్మకమవివేకరూపం కాలుష్యం యేన
ఆత్మానాత్మవివేకబోధం కలుషీకృత్య విషయం ప్రత్యంతఃకరణం ప్రవర్తతే,
తత్ తవ బుద్ధిః వ్యతితరిష్యతి వ్యతిక్రమిష్యతి, అతిశుద్ధభావమాపత్స్యతే
ఇత్యర్థః । తదా తస్మిన్ కాలే గంతాసి ప్రాప్స్యసి నిర్వేదం వైరాగ్యం శ్రోతవ్యస్య
శ్రుతస్య చ, తదా శ్రోతవ్యం శ్రుతం చ తే నిష్ఫలం
ప్రతిభాతీత్యభిప్రాయః ॥ మోహకలిలాత్యయద్వారేణ
లబ్ధాత్మవివేకజప్రజ్ఞః కదా కర్మయోగజం ఫలం
పరమార్థయోగమవాప్స్యామీతి చేత్, తత్ శృణు —
శ్రుతివిప్రతిపన్నా తే యదా స్థాస్యతి నిశ్చలా ।
సమాధావచలా బుద్ధిస్తదా యోగమవాప్స్యసి ॥ 2-53 ॥
శ్రుతివిప్రతిపన్నా అనేకసాధ్యసాధనసంబంధప్రకాశనశ్రుతిభిః శ్రవణైః
ప్రవృత్తినివృత్తిలక్షణైః విప్రతిపన్నా నానాప్రతిపన్నా విక్షిప్తా సతీ తే
తవ బుద్ధిః యది యస్మిన్ కాలే స్థాస్యతి స్థిరీభూతా భవిష్యతి నిశ్చలా
విక్షేపచలనవర్జితా సతీ సమాధౌ, సమాధీయతే చిత్తమస్మిన్నితి సమాధిః
ఆత్మా, తస్మిన్ ఆత్మని ఇత్యేతత్ । అచలా తత్రాపి వికల్పవర్జితా ఇత్యేతత్ । బుద్ధిః
అంతఃకరణం । తదా తస్మిన్కాలే యోగం అవాప్స్యసి వివేకప్రజ్ఞాం సమాధిం
ప్రాప్స్యసి ॥ ప్రశ్నబీజం ప్రతిలభ్య అర్జున ఉవాచ లబ్ధసమాధిప్రజ్ఞస్య
లక్షణబుభుత్సయా —
అర్జున ఉవాచ —
స్థితప్రజ్ఞస్య కా భాషా సమాధిస్థస్య కేశవ ।
స్థితధీః కిం పృభాషేత కిమాసీత వ్రజేత కిం ॥ 2-54 ॥
స్థితా ప్రతిష్ఠితా “అహమస్మి పరం బ్రహ్మ” ఇతి ప్రజ్ఞా యస్య
సః స్థితప్రజ్ఞః తస్య స్థితప్రజ్ఞస్య కా భాషా కిం భాషణం వచనం
కథమసౌ పరైర్భాష్యతే సమాధిస్థస్య సమాధౌ స్థితస్య హే కేశవ ।
స్థితధీః స్థితప్రజ్ఞః స్వయం వా కిం ప్రభాషేత । కిం ఆసీత్ వ్రజేత కిం
ఆసనం వ్రజనం వా తస్య కథమిత్యర్థః । స్థితప్రజ్ఞస్య లక్షణమనేన
శ్లోకేన పృచ్ఛ్యతే ॥ యో హ్యాదిత ఏవ సన్న్యస్య కర్మాణి జ్ఞానయోగనిష్ఠాయాం
ప్రవృత్తః, యశ్చ కర్మయోగేన, తయోః “ప్రజహాతి” ఇత్యారభ్య
ఆ అధ్యాయపరిసమాప్తేః స్థితప్రజ్ఞలక్షణం సాధనం చోపదిశ్యతే ।
సర్వత్రైవ హి అధ్యాత్మశాస్త్రే కృతార్థలక్షణాని యాని తాన్యేవ సాధనాని
ఉపదిశ్యంతే, యత్నసాధ్యత్వాత్ । యాని యత్నసాధ్యాని సాధనాని లక్షణాని చ
భవంతి తాని శ్రీభగవానువాచ —
శ్రీభగవానువాచ —
ప్రజహాతి యదా కామాన్సర్వాన్పార్థ మనోగతాన్ ।
ఆత్మన్యేవాత్మనా తుష్టః స్థితప్రజ్ఞస్తదోచ్యతే ॥ 2-55 ॥
ప్రజహాతి ప్రకర్షేణ జహాతి పరిత్యజ్యతి యదా యస్మిన్కాలే సర్వాన్ సమస్తాన్
కామాన్ ఇచ్ఛాభేదాన్ హే పార్థ, మనోగతాన్ మనసి ప్రవిష్టాన్ హృది ప్రవిష్టాన్ ।
సర్వకామపరిత్యాగే తుష్టికారణాభావాత్ శరీరధారణనిమిత్తశేషే చ సతి
ఉన్మత్తప్రమత్తస్యేవ ప్రవృత్తిః ప్రాప్తా, ఇత్యత ఉచ్యతే — ఆత్మన్యేవ
ప్రత్యగాత్మస్వరూపే ఏవ ఆత్మనా స్వేనైవ బాహ్యలాభనిరపేక్షః తుష్టః
పరమార్థదర్శనామృతరసలాభేన అన్యస్మాదలంప్రత్యయవాన్ స్థితప్రజ్ఞః
స్థితా ప్రతిష్ఠితా ఆత్మానాత్మవివేకజా ప్రజ్ఞా యస్య సః స్థితప్రజ్ఞః విద్వాన్
తదా ఉచ్యతే । త్యక్తపుత్రవిత్తలోకైషణః సన్న్యాసీ ఆత్మారామ ఆత్మక్రీడః
స్థితప్రజ్ఞ ఇత్యర్థః ॥ కించ —
దుఃఖేష్వనుద్విగ్నమనాః సుఖేషు విగతస్పృహః ।
వీతరాగభయక్రోధః స్థితధీర్మునిరుచ్యతే ॥ 2-56 ॥
దుఃఖేషు ఆధ్యాత్మికాదిషు ప్రాప్తేషు న ఉద్విగ్నం న ప్రక్షుభితం దుఃఖప్రాప్తౌ
మనో యస్య సోఽయం అనుద్విగ్న- మనాః । తథా సుఖేషు ప్రాప్తేషు విగతా
స్పృహా తృష్ణా యస్య, న అగ్నిరివ ఇంధనాద్యాధానే సుఖాన్యను వివర్ధతే
స విగతస్పృహః । వీతరాగభయక్రోధః రాగశ్చ భయం చ క్రోధశ్చ
వీతా విగతా యస్మాత్ స వీతరాగభయక్రోధః । స్థితధీః స్థితప్రజ్ఞో మునిః
సన్న్యాసీ తదా ఉచ్యతే ॥ కించ —
యః సర్వత్రానభిస్నేహస్తత్తత్ప్రాప్య శుభాశుభం ।
నాభినందతి న ద్వేష్టి తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా ॥ 2-57 ॥
యః మునిః సర్వత్ర దేహజీవితాదిష్వపి అనభిస్నేహః అభిస్నేహవర్జితః తత్తత్
ప్రాప్య శుభాశుభం తత్తత్ శుభం అశుభం వా లబ్ధ్వా న అభినందతి న
ద్వేష్టి శుభం ప్రాప్య న తుష్యతి న హృష్యతి, అశుభం చ ప్రాప్య న
ద్వేష్టి ఇత్యర్థః । తస్య ఏవం హర్షవిషాదవర్జితస్య వివేకజా ప్రజ్ఞా
ప్రతిష్ఠితా భవతి ॥ కించ–
యదా సంహరతే చాయం కూర్మోఽఙ్గానీవ సర్వశః ।
ఇంద్రియాణీంద్రియార్థేభ్యస్తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా ॥ 2-58 ॥
యదా సంహరతే సమ్యగుపసంహరతే చ అయం జ్ఞాననిష్ఠాయాం ప్రవృత్తో యది
కూర్మః అంగాని ఇవ యథా కూర్మః భయాత్ స్వాన్యంగాని ఉపసంహరతి సర్వశః
సర్వతః, ఏవం జ్ఞాననిష్ఠః ఇంద్రియాణి ఇంద్రియార్థేభ్యః సర్వవిషయేభ్యః
ఉపసంహరతే । తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా ఇత్యుక్తార్థం వాక్యం ॥ తత్ర
విషయాననాహరతః ఆతురస్యాపి ఇంద్రియాణి కూర్మాంగానీవ సంహ్రియంతే న తు
తద్విషయో రాగః స కథం సంహ్రియతే ఇతి ఉచ్యతే —
విషయా వినివర్తంతే నిరాహారస్య దేహినః ।
రసవర్జం రసోఽప్యస్య పరం దృష్ట్వా నివర్తతే ॥ 2-59 ॥
యద్యపి విషయాః విషయోపలక్షితాని విషయశబ్దవాచ్యాని ఇంద్రియాణి
నిరాహారస్య అనాహ్రియమాణవిషయస్య కష్టే తపసి స్థితస్య మూర్ఖస్యాపి
వినివర్తంతే దేహినో దేహవతః రసవర్జం రసో రాగో విషయేషు యః తం
వర్జయిత్వా । రసశబ్దో రాగే ప్రసిద్ధః, స్వరసేన ప్రవృత్తః రసికః
రసజ్ఞః, ఇత్యాదిదర్శనాత్ । సోఽపి రసో రంజనారూపః సూక్ష్మః అస్య
యతేః పరం పరమార్థతత్త్వం బ్రహ్మ దృష్ట్వా ఉపలభ్య “అహమేవ
తత్” ఇతి వర్తమానస్య నివర్తతే నిర్బీజం విషయవిజ్ఞానం
సంపద్యతే ఇత్యర్థః । న అసతి సమ్యగ్దర్శనే రసస్య ఉచ్ఛేదః । తస్మాత్
సమ్యగ్దర్శనాత్మికాయాః ప్రజ్ఞాయాః స్థైర్యం కర్తవ్యమిత్యభిప్రాయః ॥
సమ్యగ్దర్శనలక్షణప్రజ్ఞాస్థైర్యం చికీర్షతా ఆదౌ ఇంద్రియాణి స్వవశే
స్థాపయితవ్యాని, యస్మాత్తదనవస్థాపనే దోషమాహ —
యతతో హ్యపి కౌంతేయ పురుషస్య విపశ్చితః ।
ఇంద్రియాణి ప్రమాథీని హరంతి ప్రసభం మనః ॥ 2-60 ॥
యతతః ప్రయత్నం కుర్వతః హి యస్మాత్ కౌంతేయ పురుషస్య విపశ్చితః
మేధావినః అపి ఇతి వ్యవహితేన సంబంధః । ఇంద్రియాణి ప్రమాథీని
ప్రమథనశీలాని విషయాభిముఖం హి పురుషం విక్షోభయంతి ఆకులీకుర్వంతి,
ఆకులీకృత్య చ హరంతి ప్రసభం ప్రసహ్య ప్రకాశమేవ పశ్యతో
వివేకవిజ్ఞానయుక్తం మనః ॥ యతః తస్మాత్ —
తాని సర్వాణి సంయమ్య యుక్త ఆసీత మత్పరః ।
వశే హి యస్యేంద్రియాణి తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా ॥ 2-61 ॥
తాని సర్వాణి సంయమ్య సంయమనం వశీకరణం కృత్వా యుక్తః సమాహితః సన్
ఆసీత మత్పరః అహం వాసుదేవః సర్వప్రత్యగాత్మా పరో యస్య సః మత్పరః,
“న అన్యోఽహం తస్మాత్” ఇతి ఆసీత ఇత్యర్థః । ఏవమాసీనస్య యతేః
వశే హి యస్య ఇంద్రియాణి వర్తంతే అభ్యాసబలాత్ తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా ॥
అథేదానీం పరాభవిష్యతఃసర్వానర్థమూలమిదముచ్యతే —
ధ్యాయతో విషయాన్పుంసః సంగస్తేషూపజాయతే ।
సంగాత్సంజాయతే కామః కామాత్క్రోధోఽభిజాయతే ॥ 2-62 ॥
ధ్యాయతః చింతయతః విషయాన్ శబ్దాదీన్ విషయవిశేషాన్ ఆలోచయతః పుంసః
పురుషస్య సంగః ఆసక్తిః ప్రీతిః తేషు విషయేషు ఉపజాయతే ఉత్పద్యతే ।
సంగాత్ ప్రీతేః సంజాయతే సముత్పద్యతే కామః తృష్ణా । కామాత్ కుతశ్చిత్
ప్రతిహతాత్ క్రోధః అభిజాయతే ॥
క్రోధాద్భవతి సమ్మోహః సమ్మోహాత్స్మృతివిభ్రమః ।
స్మృతిభ్రంశాద్బుద్ధినాశో బుద్ధినాశాత్ప్రణశ్యతి ॥ 2-63 ॥
క్రోధాత్ భవతి సమ్మోహః అవివేకః కార్యాకార్యవిషయః । క్రుద్ధో
హి సమ్మూఢః సన్ గురుమప్యాక్రోశతి । సమ్మోహాత్ స్మృతివిభ్రమః
శాస్త్రాచార్యోపదేశాహితసంస్కారజనితాయాః స్మృతేః స్యాత్ విభ్రమో భ్రంశః
స్మృత్యుత్పత్తినిమిత్త-ప్రాప్తౌ అనుత్పత్తిః । తతః స్మృతిభ్రంశాత్ బుద్ధినాశః
బుద్ధేర్నాశః । కార్యాకార్యవిషయవివేకాయోగ్యతా అంతఃకరణస్య బుద్ధేర్నాశ
ఉచ్యతే । బుద్ధినాశాత్ ప్రణశ్యతి । తావదేవ హి పురుషః యావదంతఃకరణం
తదీయం కార్యాకార్యవిషయవివేకయోగ్యం । తదయోగ్యత్వే నష్ట ఏవ పురుషో
భవతి । అతః తస్యాంతఃకర్ణస్య బుద్ధేర్నాశాత్ ప్రణస్యతి పురుషార్థాయోగ్యో
భవతీత్యర్థః ॥ సర్వానర్థస్య మూలముక్తం విషయాభిధ్యానం । అథ ఇదానీం
మోక్షకారణమిదముచ్యతే —
రాగద్వేషవియుక్తైస్తు విషయానింద్రియైశ్చరన్ ।
ఆత్మవశ్యైర్విధేయాత్మా ప్రసాదమధిగచ్ఛతి ॥ 2-64 ॥
రాగద్వేషవియుక్తైః రాగశ్చ ద్వేషశ్చ రాగద్వేషౌ, తత్పురఃసరా హి
ఇంద్రియాణాం ప్రవృత్తిః స్వాభావికీ, తత్ర యో ముముక్షుః భవతి సః తాభ్యాం
వియుక్తైః శ్రోత్రాదిభిః ఇంద్రియైః విషయాన్ అవర్జనీయాన్ చరన్ ఉపలభమానః
ఆత్మవశ్యైః ఆత్మనః వశ్యాని వశీభూతాని ఇంద్రియాణి తైః ఆత్మవశ్యైః
విధేయాత్మా ఇచ్ఛాతః విధేయః ఆత్మా అంతఃకరణం యస్య సః అయం ప్రసాదం
అధిగచ్ఛతి । ప్రసాదః ప్రసన్నతా స్వాస్థ్యం ॥ ప్రసాదే సతి కిం స్యాత్
ఇత్యుచ్యతే —
ప్రసాదే సర్వదుఃఖానాం హానిరస్యోపజాయతే ।
ప్రసన్నచేతసో హ్యాశు బుద్ధిః పర్యవతిష్ఠతే ॥ 2-65 ॥
ప్రసాదే సర్వదుఃఖానాం ఆధ్యాత్మికాదీనాం హానిః వినాశః అస్య యతేః
ఉపజాయతే । కించ — ప్రసన్నచేతసః స్వస్థాంతఃకరణస్య
హి యస్మాత్ ఆశు శీఘ్రం బుద్ధిః పర్యవతిష్ఠతే ఆకాశమివ పరి
సమంతాత్ అవతిష్ఠతే, ఆత్మస్వరూపేణైవ నిశ్చలీభవతీత్యర్థః ॥
ఏవం ప్రసన్నచేతసః అవస్థితబుద్ధేః కృతకృత్యతా యతః, తస్మాత్
రాగద్వేషవియుక్తైః ఇంద్రియైః శాస్త్రావిరుద్ధేషు అవర్జనీయేషు యుక్తః
సమాచరేత్ ఇతి వాక్యార్థః ॥ సేయం ప్రసన్నతా స్తూయతే —
నాస్తి బుద్ధిరయుక్తస్య న చాయుక్తస్య భావనా ।
న చాభావయతః శాంతిరశాంతస్య కుతః సుఖం ॥ 2-66 ॥
నాస్తి న విద్యతే న భవతీత్యర్థః, బుద్ధిః ఆత్మస్వరూపవిషయా అయుక్తస్య
అసమాహితాంతఃకరణస్య । న చ అస్తి అయుక్తస్య భావనా ఆత్మజ్ఞానాభినివేశః
తథా — న చ అస్తి అభావయతః ఆత్మజ్ఞానాభినివేశమకుర్వతః శాంతిః
ఉపశమః । అశాంతస్య కుతః సుఖం ? ఇంద్రియాణాం హి విషయసేవాతృష్ణాతః
నివృత్తిర్యా తత్సుఖం, న విషయవిషయా తృష్ణా । దుఃఖమేవ హి సా ।
న తృష్ణాయాం సత్యాం సుఖస్య గంధమాత్రమప్యుపపద్యతే ఇత్యర్థః ॥
అయుక్తస్య కస్మాద్బుద్ధిర్నాస్తి ఇత్యుచ్యతే —
ఇంద్రియాణాం హి చరతాం యన్మనోఽనువిధీయతే ।
తదస్య హరతి ప్రజ్ఞాం వాయుర్నావమివాంభసి ॥ 2-67 ॥
ఇంద్రియాణాం హి యస్మాత్ చరతాం స్వస్వవిషయేషు ప్రవర్తమానానాం యత్ మనః
అనువిధీయతే అనుప్రవర్తతే తత్ ఇంద్రియవిషయవికల్పనేన ప్రవృత్తం మనః
అస్య యతేః హరతి ప్రజ్ఞాం ఆత్మానాత్మవివేకజాం నాశయతి । కథం ? వాయుః
నావమివ అంభసి ఉదకే జిగమిషతాం మార్గాదుద్ధృత్య ఉన్మార్గే యథా వాయుః
నావం ప్రవర్తయతి, ఏవమాత్మవిషయాం ప్రజ్ఞాం హృత్వా మనో విషయవిషయాం
కరోతి ॥ “యతతో హి” (భ. గీ. 2-60) ఇత్యుపన్యస్తస్యార్థస్య
అనేకధా ఉపపత్తిముక్త్వా తం చార్థముపపాద్య ఉపసంహరతి —
తస్మాద్యస్య మహాబాహో నిగృహీతాని సర్వశః ।
ఇంద్రియాణీంద్రియార్థేభ్యస్తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా ॥ 2-68 ॥
ఇంద్రియాణాం ప్రవృత్తౌ దోష ఉపపాదితో యస్మాత్, తస్మాత్ యస్య యతేః హే
మహాబాహో, నిగృహీతాని సర్వశః సర్వప్రకారైః మానసాదిభేదైః ఇంద్రియాణి
ఇంద్రియార్థేభ్యః శబ్దాదిభ్యః తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా ॥ యోఽయం
లౌకికో వైదికశ్చ వ్యవహారః స ఉత్పన్నవివేకజ్ఞానస్య స్థితప్రజ్ఞస్య
అవిద్యాకార్యత్వాత్ అవిద్యానివృత్తౌ నివర్తతే, అవిద్యాయాశ్చ విద్యావిరోధాత్
నివృత్తిః, ఇత్యేతమర్థం స్ఫుటీకుర్వన్ ఆహ —
యా నిశా సర్వభూతానాం తస్యాం జాగర్తి సంయమీ ।
యస్యాం జాగ్రతి భూతాని సా నిశా పశ్యతో మునేః ॥ 2-69 ॥
యా నిశా రాత్రిః సర్వపదార్థానామవివేకకరీ తమఃస్వభావత్వాత్ సర్వభూతానాం
సర్వేషాం భూతానాం । కిం తత్ పరమార్థతత్త్వం స్థితప్రజ్ఞస్య
విషయః । యథా నక్తంచరాణాం అహరేవ సదన్యేషాం నిశా భవతి, తద్వత్
నక్తంచరస్థానీయానామజ్ఞానాం సర్వభూతానాం నిశేవ నిశా పరమార్థతత్త్వం,
అగోచరత్వాదతద్బుద్ధీనాం । తస్యాం పరమార్థతత్త్వలక్షణాయామజ్ఞాననిద్రాయాః
ప్రబుద్ధో జాగర్తి సంయమీ సంయమవాన్, జితేంద్రియో యోగీత్యర్థః । యస్యాం
గ్రాహ్యగ్రాహకభేదలక్షణాయామవిద్యానశాయాం ప్రసుప్తాన్యేవ భూతాని జాగ్రతి ఇతి
ఉచ్యంతే, యస్యాం నిశాయాం ప్రసుప్తా ఇవ స్వప్నదృశః, సా నిశా అవిద్యారూపత్వాత్
పరమార్థతత్త్వం పశ్యతో మునేః ॥ అతః కర్మాణి అవిద్యావస్థాయామేవ
చోద్యంతే, న విద్యావస్థాయాం । విద్యాయాం హి సత్యాం ఉదితే సవితరి
శార్వరమివ తమః ప్రణాశముపగచ్ఛతి అవిద్యా । ప్రాక్ విద్యోత్పత్తేః అవిద్యా
ప్రమాణబుద్ధ్యా గృహ్యమాణా క్రియాకారకఫలభేదరూపా సతీ సర్వకర్మహేతుత్వం
ప్రతిపద్యతే । న అప్రమాణబుద్ధ్యా గృహ్యమాణాయాః కర్మహేతుత్వోపపత్తిః,
“ప్రమాణభూతేన వేదేన మమ చోదితం కర్తవ్యం కర్మ” ఇతి హి కర్మణి
కర్తా ప్రవర్తతే, న “అవిద్యామాత్రమిదం సర్వం నిశేవ” ఇతి । యస్య
పునః “నిశేవ అవిద్యామాత్రమిదం సర్వం భేదజాతం” ఇతి జ్ఞానం
తస్య ఆత్మజ్ఞస్య సర్వకర్మసన్న్యాసే ఏవ అధికారో న ప్రవృత్తౌ । తథా
చ దర్శయిష్యతి –“తద్బుద్ధయస్తదాత్మానః” (భ. గీ. 5-17)
ఇత్యాదినా జ్ఞాననిష్ఠాయామేవ తస్య అధికారం ॥ తత్రాపి ప్రవర్తకప్రమాణాభావే
ప్రవృత్త్యనుపపత్తిః ఇతి చేత్, న ; స్వాత్మవిషయత్వాదాత్మవిజ్ఞానస్య । న హి
ఆత్మనః స్వాత్మని ప్రవర్తకప్రమాణాపేక్షతా, ఆత్మత్వాదేవ । తదంతత్వాచ్చ
సర్వప్రమాణానాం ప్రమాణత్వస్య । న హి ఆత్మస్వరూపాధిగమే సతి పునః
ప్రమాణప్రమేయవ్యవహారః సంభవతి । ప్రమాతృత్వం హి ఆత్మనః నివర్తయతి
అంత్యం ప్రమాణం ; నివర్తయదేవ చ అప్రమాణీభవతి, స్వప్నకాలప్రమాణమివ
ప్రబోధే । లోకే చ వస్త్వధిగమే ప్రవృత్తిహేతుత్త్వాదర్శనాత్ ప్రమాణస్య ।
తస్మాత్ న ఆత్మవిదః కర్మణ్యధికార ఇతి సిద్ధం ॥ విదుషః త్యక్తైషణస్య
స్థితప్రజ్ఞస్య యతేరేవ మోక్షప్రాప్తిః, న తు అసన్న్యాసినః కామకామినః
ఇత్యేతమర్థం దృష్టాంతేన ప్రతిపాదయిష్యన్ ఆహ —
ఆపూర్యమాణమచలప్రతిష్ఠం సముద్రమాపః ప్రవిశంతి యద్వత్ ।
తద్వత్కామా యం ప్రవిశంతి సర్వే స శాంతిమాప్నోతి న కామకామీ ॥ 2-70 ॥
ఆపూర్యమాణం అద్భిః అచలప్రతిష్ఠం అచలతయా ప్రతిష్ఠా అవస్థితిః
యస్య తం అచలప్రతిష్ఠం సముద్రం ఆపః సర్వతో గతాః ప్రవిశంతి
స్వాత్మస్థమవిక్రియమేవ సంతం యద్వత్, తద్వత్ కామాః విషయసన్నిధావపి
సర్వతః ఇచ్ఛావిశేషాః యం పురుషం — సముద్రమివ ఆపః — అవికుర్వంతః
ప్రవిశంతి సర్వే ఆత్మన్యేవ ప్రలీయంతే న స్వాత్మవశం కుర్వంతి, సః శాంతిం
మోక్షం ఆప్నోతి, న ఇతరః కామకామీ, కామ్యంత ఇతి కామాః విషయాః తాన్ కామయితుం
శీలం యస్య సః కామకామీ, నైవ ప్రాప్నోతి ఇత్యర్థః ॥ యస్మాదేవం తస్మాత్–
విహాయ కామాన్యః సర్వాన్పుమాంశ్చరతి నిఃస్పృహః ।
నిర్మమో నిరహంకారః స శాంతిమధిగచ్ఛతి ॥ 2-71 ॥
విహాయ పరిత్యజ్య కామాన్ యః సన్న్యాసీ పుమాన్ సర్వాన్ అశేషతః కార్త్స్న్యేన
చరతి, జీవనమాత్రచేష్టాశేషః పర్యటతీత్యర్థః । నిఃస్పృహః
శరీరజీవనమాత్రేఽపి నిర్గతా స్పృహా యస్య సః నిఃస్పృహః సన్, నిర్మమః
శరీరజీవనమాత్రాక్షిప్తపరిగ్రహేఽపి మమేదం ఇత్యపభినివేశవర్జితః,
నిరహంకారః విద్యావత్త్వాదినిమిత్తాత్మసంభావనారహితః ఇత్యేతత్ । సః ఏవంభూతః
స్థితప్రజ్ఞః బ్రహ్మవిత్ శాంతిం సర్వసంసారదుఃఖోపరమలక్షణాం నిర్వాణాఖ్యాం
అధిగచ్ఛతి ప్రాప్నోతి బ్రహ్మభూతో భవతి ఇత్యర్థః ॥ సైషా జ్ఞాననిష్ఠా
స్తూయతే —
ఏషా బ్రాహ్మీ స్థితిః పార్థ నైనాం ప్రాప్య విముహ్యతి ।
స్థిత్వాస్యామంతకాలేఽపి బ్రహ్మనిర్వాణమృచ్ఛతి ॥ 2-72 ॥
ఏషా యథోక్తా బ్రాహ్మీ బ్రహ్మణి భవా ఇయం స్థితిః సర్వం కర్మ సన్న్యస్య
బ్రహ్మరూపేణైవ అవస్థానం ఇత్యేతత్ । హే పార్థ, న ఏనాం స్థితిం ప్రాప్య
లబ్ధ్వా న విముహ్యతి న మోహం ప్రాప్నోతి । స్థిత్వా అస్యాం స్థితౌ బ్రాహ్మ్యాం
యథోక్తాయాం అంతకాలేఽపి అంత్యే వయస్యపి బ్రహ్మనిర్వాణం బ్రహ్మనిర్వృతిం
మోక్షం ఋచ్ఛతి గచ్ఛతి । కిము వక్తవ్యం బ్రహ్మచర్యాదేవ సన్న్యస్య
యావజ్జీవం యో బ్రహ్మణ్యేవ అవతిష్ఠతే స బ్రహ్మనిర్వాణమృచ్ఛతి ఇతి ॥
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు బ్రహ్మవిద్యాయాం యోగశాస్త్రే
శ్రీకృష్నార్జునసంవాదే సాంఖ్యయోగో నామ ద్వితీయోఽధ్యాయః ॥2 ॥
ఇతి శ్రీమద్-శంకర-భగవతః కృతౌ గీతా-భాష్యే ద్వితీయోఽధ్యాయః ॥
॥ శ్రీమద్-భగవద్గీతా శాంకర-భాష్యం ॥ ॥ తృతీయోఽధ్యాయః ॥
శాస్త్రస్య ప్రవృత్తినివృత్తివిషయభూతే ద్వే బుద్ధీ భగవతా నిర్దిష్టే,
సాంఖ్యే బుద్ధిః యోగే బుద్ధిః ఇతి చ । తత్ర “ప్రజహాతి యదా కామాన్”
(భ. గీ. 2-55) ఇత్యారభ్య ఆ అధ్యాయపరిసమాప్తేః సాంఖ్యబుద్ధ్యాశ్రితానాం
సన్న్యాసం కర్తవ్యముక్త్వా తేషాం తన్నిష్ఠతయైవ చ కృతార్థతా ఉక్తా
— “ఏషా బ్రాహ్మీ స్థితిః” (భ. గీ. 2-72) ఇతి । అర్జునాయ
చ“కర్మణ్యేవాధికారస్తే । । । మా తే సంగోఽస్త్వకర్మణి”
(భ. గీ. 2-47) ఇతి కర్మైవ కర్తవ్యముక్తవాన్ యోగబుద్ధిమాశ్రిత్య, న తత
ఏవ శ్రేయఃప్రాప్తిం ఉక్తవాన్ । తదేతదాలక్ష్య పర్యాకులీకృతబుద్ధిః అర్జునః
ఉవాచ । కథం భక్తాయ శ్రేయోర్థినే యత్ సాక్షాత్ శ్రేయఃప్రాప్తిసాధనం
సాంఖ్యబుద్ధినిష్ఠాం శ్రావయిత్వా మాం కర్మణి దృష్టానేకానర్థయుక్తే
పారంపర్యేణాపి అనైకాంతికశ్రేయఃప్రాప్తిఫలే నియుంజ్యాత్ ఇతి యుక్తః
పర్యాకులీభావః అర్జునస్య, తదనురూపశ్చ ప్రశ్నః “జ్యాయసీ
చేత్” (భ. గీ. 3-1) ఇత్యాదిః, ప్రశ్నాపాకరణవాక్యం చ భగవతః
యుక్తం యథోక్తవిభాగవిషయే శాస్త్రే ॥ కేచిత్తు — అర్జునస్య
ప్రశ్నార్థమన్యథా కల్పయిత్వా తత్ప్రతికూలం భగవతః ప్రతివచనం
వర్ణయంతి, యథా చ ఆత్మనా సంబంధగ్రంథే గీతార్థో నిరూపితః
తత్ప్రతికూలం చ ఇహ పునః ప్రశ్నప్రతివచనయోః అర్థం నిరూపయంతి ।
కథం ? తత్ర సంబంధగ్రంథే తావత్ — సర్వేషామాశ్రమిణాం జ్ఞానకర్మణోః
సముచ్చయః గీతాశాస్త్రే నిరూపితః అర్థః ఇత్యుక్తం ; పునః విశేషితం చ
యావజ్జీవశ్రుతిచోదితాని కర్మాణి పరిత్యజ్య కేవలాదేవ జ్ఞానాత్ మోక్షః
ప్రాప్యతే ఇత్యేతత్ ఏకాంతేనైవ ప్రతిషిద్ధమితి । ఇహ తు ఆశ్రమవికల్పం
దర్శయతా యావజ్జీవశ్రుతిచోదితానామేవ కర్మణాం పరిత్యాగ ఉక్తః । తత్
కథం ఈదృశం విరుద్ధమర్థం అర్జునాయ బ్రూయాత్ భగవాన్, శ్రోతా వా
కథం విరుద్ధమర్థమవధారయేత్ ॥ తత్రైతత్ స్యాత్ — గృహస్థానామేవ
శ్రౌతకర్మపరిత్యాగేన కేవలాదేవ జ్ఞానాత్ మోక్షః ప్రతిషిధ్యతే, న తు
ఆశ్రమాంతరాణామితి । ఏతదపి పూర్వోత్తరవిరుద్ధమేవ । కథం ? సర్వాశ్రమిణాం
జ్ఞానకర్మణోః సముచ్చయో గీతాశాస్త్రే నిశ్చితః అర్థః ఇతి ప్రతిజ్ఞాయ
ఇహ కథం తద్విరుద్ధం కేవలాదేవ జ్ఞానాత్ మోక్షం బ్రూయాత్ ఆశ్రమాంతరాణాం ॥
అథ మతం శ్రౌతకర్మాపేక్షయా ఏతద్వచనం “కేవలాదేవ జ్ఞానాత్
శ్రౌతకర్మరహితాత్ గృహస్థానాం మోక్షః ప్రతిషిధ్యతే” ఇతి ;
తత్ర గృహస్థానాం విద్యమానమపి స్మార్తం కర్మ అవిద్యమానవత్ ఉపేక్ష్య
“జ్ఞానాదేవ కేవలాత్” ఇత్యుచ్యతే ఇతి । ఏతదపి విరుద్ధం । కథం?
గృహస్థస్యైవ స్మార్తకర్మణా సముచ్చితాత్ జ్ఞానాత్ మోక్షః ప్రతిషిధ్యతే
న తు ఆశ్రమాంతరాణామితి కథం వివేకిభిః శక్యమవధారయితుం । కించ
— యది మోక్షసాధనత్వేన స్మార్తాని కర్మాణి ఊర్ధ్వరేతసాం సముచ్చీయంతే
తథా గృహస్థస్యాపి ఇష్యతాం స్మార్తైరేవ సముచ్చయో న శ్రౌతైః ॥
అథ శ్రౌతైః స్మార్తైశ్చ గృహస్థస్యైవ సముచ్చయః మోక్షాయ,
ఊర్ధ్వరేతసాం తు స్మార్తకర్మమాత్రసముచ్చితాత్ జ్ఞానాత్ మోక్ష ఇతి । తత్రైవం
సతి గృహస్థస్య ఆయాసబాహుల్యాత్, శ్రౌతం స్మార్తం చ బహుదుఃఖరూపం
కర్మ శిరసి ఆరోపితం స్యాత్ ॥ అథ గృహస్థస్యైవ ఆయాసబాహుల్యకారణాత్
మోక్షః స్యాత్, న ఆశ్రమాంతరాణాం శ్రౌతనిత్యకర్మరహితత్వాత్ ఇతి ।
తదప్యసత్, సర్వోపనిషత్సు ఇతిహాసపురాణయోగశాస్త్రేషు చ జ్ఞానాంగత్వేన
ముముక్షోః సర్వకర్మసన్న్యాసవిధానాత్, ఆశ్రమవికల్పసముచ్చయవిధానాచ్చ
శ్రుతిస్మృత్యోః ॥ సిద్ధస్తర్హి సర్వాశ్రమిణాం జ్ఞానకర్మణోః సముచ్చయః
— న, ముముక్షోః సర్వకర్మసన్న్యాసవిధానాత్ । “పుత్రైషణాయా
విత్తైషణాయాశ్చ లోకైషణాయాశ్చ వ్యుత్థాయాథ భిక్షాచర్యం చరంతి”
(బృ. ఉ. 3-5-1) ”తస్మాత్ న్యాసమేషాం తపసామతిరిక్తమాహుః”
(తై. నా. 79) ”న్యాస ఏవాత్యరేచయత్” (తై. నా. 78) ఇతి,
”న కర్మణా న ప్రజయా ధనేన త్యాగేనైకే అమృతత్వమానశుః”
(తై. నా. 12) ఇతి చ । “బ్రహ్మచర్యాదేవ ప్రవ్రజేత్”
(జా. ఉ. 4) ఇత్యాద్యాః శ్రుతయః । ”త్యజ ధర్మమధర్మం చ ఉభే
సత్యానృతే త్యజ । ఉభే సత్యానృతే త్యక్త్వా యేన త్యజసి తత్త్యజ ।”
(మో. ధ. 329-40) ”సంసారమేవ నిఃసారం దృష్ట్వా సారదిదృక్షయా ।
ప్రవ్రజంత్యకృతోద్వాహాః పరం వైరాగ్యమాశ్రితాః” ఇతి బృహస్పతిః ।
”కర్మణా బధ్యతే జంతుర్విద్యయా చ విముచ్యతే । తస్మాత్కర్మ న
కుర్వంతి యతయః పారదర్శినః” (మో. ధ. 241-7) ఇతి శుకానుశాసనం
ఇహాపి చ “సర్వకర్మాణి మనసా సన్న్యస్య” (భ. గీ. 5-13)
ఇత్యాది ॥ మోక్షస్య చ అకార్యత్వాత్ ముముక్షోః కర్మానర్థక్యం । నిత్యాని
ప్రత్యవాయపరిహారార్థాని ఇతి చేత్, న ; అసన్న్యాసివిషయత్వాత్ ప్రత్యవాయప్రాప్తేః
న హి అగ్నికార్యాద్యకరణాత్ సన్న్యాసినః ప్రత్యవాయః కల్పయితుం శక్యః, యథా
బ్రహ్మచారిణామసన్న్యాసినామపి కర్మిణాం । న తావత్ నిత్యానాం కర్మణామభావాదేవ
భావరూపస్య ప్రత్యవాయస్య ఉత్పత్తిః కల్పయితుం శక్యా, “కథమసతః
సజ్జాయేత” (ఛా. ఉ. 6-2-2) ఇతి అసతః సజ్జన్మాసంభవశ్రుతేః । యది
విహితాకరణాత్ అసంభావ్యమపి ప్రత్యవాయం బ్రూయాత్ వేదః, తదా అనర్థకరః వేదః
అప్రమాణమిత్యుక్తం స్యాత్ ; విహితస్య కరణాకరణయోః దుఃఖమాత్రఫలత్వాత్ ।
తథా చ కారకం శాస్త్రం న జ్ఞాపకం ఇత్యనుపపన్నార్థం కల్పితం స్యాత్
న చైతదిష్టం । తస్మాత్ న సన్న్యాసినాం కర్మాణి । అతో జ్ఞానకర్మణోః
సముచ్చయానుపపత్తిః ; “జ్యాయసీ చేత్ కర్మణస్తే మతా బుద్ధిః”
(భ. గీ. 3-1) ఇతి అర్జునస్య ప్రశ్నానుపపత్తేశ్చ ॥ యది హి భగవతా
ద్వితీయేఽధ్యాయే జ్ఞానం కర్మ చ సముచ్చిత్య త్వయా అనుష్ఠేయం ఇత్యుక్తం
స్యాత్, తతః అర్జునస్య ప్రశ్నః అనుపపన్నః “జ్యాయసీ చేత్కర్మణస్తే
మతా బుద్ధిః” (భ. గీ. 3-1) ఇతి । అర్జునాయ చేత్ బుద్ధికర్మణీ
త్వయా అనుష్ఠేయ ఇత్యుక్తే, యా కర్మణో జ్యాయసీ బుద్ధిః సాపి ఉక్తైవ ఇతి
“తత్ కిం కర్మణి ఘోరే మాం నియోజయసి కేశవ” (భ. గీ. 3-1) ఇతి
ఉపాలంభః ప్రశ్నో వా న కథంచన ఉపపద్యతే । న చ అర్జునస్యైవ జ్యాయసీ
బుద్ధిః న అనుష్ఠేయా ఇతి భగవతా ఉక్తం పూర్వం ఇతి కల్పయితుం యుక్తం,
యేన “జ్యాయసీ చేత్” ఇతి వివేకతః ప్రశ్నః స్యాత్ ॥ యది పునః
ఏకస్య పురుషస్య జ్ఞానకర్మణోర్విరోధాత్ యుగపదనుష్ఠానం న సంభవతీతి
భిన్నపురుషానుష్ఠేయత్వం భగవతా పూర్వముక్తం స్యాత్, తతోఽయం ప్రశ్న
ఉపపన్నః “జ్యాయసీ చేత్” ఇత్యాదిః । అవివేకతః ప్రశ్నకల్పనాయామపి
భిన్నపురుషానుష్ఠేయత్వేన జ్ఞానకర్మనిష్ఠయోః భగవతః ప్రతివచనం
నోపపద్యతే । న చ అజ్ఞాననిమిత్తం భగవత్ప్రతివచనం కల్పనీయం ।
అస్మాచ్చ భిన్నపురుషానుష్ఠేయత్వేన జ్ఞానకర్మనిష్ఠయోః భగవతః
ప్రతివచనదర్శనాత్ జ్ఞానకర్మణోః సముచ్చయానుపపత్తిః । తస్మాత్
కేవలాదేవ జ్ఞానాత్ మోక్ష ఇత్యేషోఽర్థో నిశ్చితో గీతాసు సర్వోపనిషత్సు చ ॥
జ్ఞానకర్మణోః “ఏకం వద నిశ్చిత్య” (భ. గీ. 3-2) ఇతి చ
ఏకవిషయైవ ప్రార్థనా అనుపపన్నా, ఉభయోః సముచ్చయసంభవే । “కురు
కర్మైవ తస్మాత్త్వం” (భ. గీ. 4-15) ఇతి చ జ్ఞాననిష్ఠాసంభవం
అర్జునస్య అవధారణేన దర్శయిష్యతి ॥
అర్జున ఉవాచ —
జ్యాయసీ చేత్కర్మణస్తే మతా బుద్ధిర్జనార్దన ।
తత్కిం కర్మణి ఘోరే మాం నియోజయసి కేశవ ॥ 3-1 ॥
జ్యాయసీ శ్రేయసీ చేత్ యది కర్మణః సకాశాత్ తే తవ మతా అభిప్రేతా బుద్ధిః హే
జనార్దన । యది బుద్ధికర్మణీ సముచ్చితే ఇష్టే తదా ఏకం శ్రేయఃసాధనమితి
కర్మణో జ్యాయసీ బుద్ధిః ఇతి కర్మణః అతిరిక్తకరణం బుద్ధేరనుపపన్నం
అర్జునేన కృతం స్యాత్ ; న హి తదేవ తస్మాత్ ఫలతోఽతిరిక్తం స్యాత్ । తథా చ,
కర్మణః శ్రేయస్కరీ భగవతోక్తా బుద్ధిః, అశ్రేయస్కరం చ కర్మ కుర్వితి
మాం ప్రతిపాదయతి, తత్ కిం ను కారణమితి భగవత ఉపాలంభమివ కుర్వన్ తత్
కిం కస్మాత్ కర్మణి ఘోరే క్రూరే హింసాలక్షణే మాం నియోజయసి కేశవ ఇతి చ
యదాహ, తచ్చ నోపపద్యతే । అథ స్మార్తేనైవ కర్మణా సముచ్చయః సర్వేషాం
భగవతా ఉక్తః అర్జునేన చ అవధారితశ్చేత్, “తత్కిం కర్మణి ఘోరే మాం
నియోజయసి” (భ. గీ. 3-1) ఇత్యాది కథం యుక్తం వచనం ॥ కించ–
వ్యామిశ్రేణేవ వాక్యేన బుద్ధిం మోహయసీవ మే ।
తదేకం వద నిశ్చిత్య యేన శ్రేయోఽహమాప్నుయాం ॥ 3-2 ॥
వ్యామిశ్రేణేవ, యద్యపి వివిక్తాభిధాయీ భగవాన్, తథాపి మమ మందబుద్ధేః
వ్యామిశ్రమివ భగవద్వాక్యం ప్రతిభాతి । తేన మమ బుద్ధిం మోహయసి ఇవ, మమ
బుద్ధివ్యామోహాపనయాయ హి ప్రవృత్తః త్వం తు కథం మోహయసి ? అతః బ్రవీమి
బుద్ధిం మోహయసి ఇవ మే మమ ఇతి । త్వం తు భిన్నకర్తృకయోః జ్ఞానకర్మణోః
ఏకపురుషానుష్ఠానాసంభవం యది మన్యసే, తత్రైవం సతి తత్ తయోః ఏకం
బుద్ధిం కర్మ వా ఇదమేవ అర్జునస్య యోగ్యం బుద్ధిశక్త్యవస్థానురూపమితి
నిశ్చిత్య వద బ్రూహి, యేన జ్ఞానేన కర్మణా వా అన్యతరేణ శ్రేయః అహం
ఆప్నుయాం ప్రాప్నుయాం ; ఇతి యదుక్తం తదపి నోపపద్యతే ॥ యది హి కర్మిష్ఠాయాం
గుణభూతమపి జ్ఞానం భగవతా ఉక్తం స్యాత్, తత్ కథం తయోః “ఏకం
వద” ఇతి ఏకవిషయైవ అర్జునస్య శుశ్రూషా స్యాత్ । న హి భగవతా
పూర్వముక్తం “అన్యతరదేవ జ్ఞానకర్మణోః వక్ష్యామి,నైవ ద్వయం”
ఇతి, యేన ఉభయప్రాప్త్యసంభవం ఆత్మనో మన్యమానః ఏకమేవ ప్రార్థయేత్ ॥
ప్రశ్నానురూపమేవ ప్రతివచనం శ్రీభగవానువాచ —
శ్రీభగవానువాచ —
లోకేఽస్మింద్వివిధా నిష్ఠా పురా ప్రోక్తా మయానఘ ।
జ్ఞానయోగేన సాంఖ్యానాం కర్మయోగేన యోగినాం ॥ 3-3 ॥
లోకే అస్మిన్ శాస్త్రార్థానుష్ఠానాదికృతానాం త్రైవర్ణికానాం ద్వివిధా ద్విప్రకారా
నిష్ఠా స్థితిః అనుష్ఠేయతాత్పర్యం పురా పూర్వం సర్గాదౌ ప్రజాః సృష్ట్వా
తాసాం అభ్యుదయనిఃశ్రేయసమప్రాప్తిసాధనం వేదార్థసంప్రదాయమావిష్కుర్వతా
ప్రోక్తా మయా సర్వజ్ఞేన ఈశ్వరేణ హే అనఘ అపాప । తత్ర కా సా ద్వివిధా
నిష్ఠా ఇత్యాహ — తత్ర జ్ఞానయోగేన జ్ఞానమేవ యోగః తేన సాంఖ్యానాం
ఆత్మానాత్మవిషయవివేకవిజ్ఞానవతాం బ్రహ్మచర్యాశ్రమాదేవ కృతసన్న్యాసానాం
వేదాంతవిజ్ఞానసునిశ్చితార్థానాం పరమహంసపరివ్రాజకానాం బ్రహ్మణ్యేవ
అవస్థితానాం నిష్ఠా ప్రోక్తా । కర్మయోగేన కర్మైవ యోగః కర్మయోగః
తేన కర్మయోగేన యోగినాం కర్మిణాం నిష్ఠా ప్రోక్తా ఇత్యర్థః । యది చ
ఏకేన పురుషేణ ఏకస్మై పురుషార్థాయ జ్ఞానం కర్మ చ సముచ్చిత్య
అనుష్ఠేయం భగవతా ఇష్టం ఉక్తం వక్ష్యమాణం వా గీతాసు వేదేషు చోక్తం,
కథమిహ అర్జునాయ ఉపసన్నాయ ప్రియాయ విశిష్టభిన్నపురుషకర్తృకే ఏవ
జ్ఞానకర్మనిష్ఠే బ్రూయాత్ ? యది పునః “అర్జునః జ్ఞానం కర్మ చ
ద్వయం శ్రుత్వా స్వయమేవానుష్ఠాస్యతి అన్యేషాం తు భిన్నపురుషానుష్ఠేయతాం
వక్ష్యామి ఇతి” మతం భగవతః కల్ప్యేత, తదా రాగద్వేషవాన్
అప్రమాణభూతో భగవాన్ కల్పితః స్యాత్ । తచ్చాయుక్తం । తస్మాత్ కయాపి యుక్త్యా
న సముచ్చయో జ్ఞానకర్మణోః ॥ యత్ అర్జునేన ఉక్తం కర్మణో జ్యాయస్త్వం
బుద్ధేః, తచ్చ స్థితం, అనిరాకరణాత్ । తస్యాశ్చ జ్ఞాననిష్ఠాయాః
సన్న్యాసినామేవానుష్ఠేయత్వం, భిన్నపురుషానుష్ఠేయత్వవచనాత్ । భగవతః
ఏవమేవ అనుమతమితి గమ్యతే ॥ “మాం చ బంధకారణే కర్మణ్యేవ
నియోజయసి” ఇతి విషణ్ణమనసమర్జునం “కర్మ నారభే”
ఇత్యేవం మన్వానమాలక్ష్య ఆహ భగవాన్ — న కర్మణామనారంభాత్ ఇతి ।
అథవా — జ్ఞానకర్మనిష్ఠయోః పరస్పరవిరోధాత్ ఏకేన పురుషేణ యుగపత్
అనుష్ఠాతుమశక్త్యత్వే సతి ఇతరేతరానపేక్షయోరేవ పురుషార్థహేతుత్వే
ప్రాప్తే కర్మనిష్ఠాయా జ్ఞాననిష్ఠాప్రాప్తిహేతుత్వేన పురుషార్థహేతుత్వం, న
స్వాతంత్ర్యేణ ; జ్ఞాననిష్ఠా తు కర్మనిష్ఠోపాయలబ్ధాత్మికా సతీ స్వాతంత్ర్యేణ
పురుషార్థహేతుః అన్యానపేక్షా, ఇత్యేతమర్థం ప్రదర్శయిష్యన్ ఆహ భగవాన్ —
న కర్మణామనారంభాన్నైష్కర్మ్యం పురుషోఽశ్నుతే ।
న చ సన్న్యసనాదేవ సిద్ధిం సమధిగచ్ఛతి ॥ 3-4 ॥
న కర్మణాం క్రియాణాం యజ్ఞాదీనాం ఇహ జన్మని జన్మాంతరే వా అనుష్ఠితానాం
ఉపాత్తదురితక్షయహేతుత్వేన సత్త్వశుద్ధికారణానాం తత్కారణత్వేన చ
జ్ఞానోత్పత్తిద్వారేణ జ్ఞాననిష్ఠాహేతూనాం, “జ్ఞానముత్పద్యతే పుంసాం
క్షయాత్పాపస్య కర్మణః । యథాదర్శతలప్రఖ్యే పశ్యత్యాత్మానమాత్మని”
(మో. ధ. 204-8) ఇత్యాదిస్మరణాత్, అనారంభాత్ అననుష్ఠానాత్ నైష్కర్మ్యం
నిష్కర్మభావం కర్మశూన్యతాం జ్ఞానయోగేన నిష్ఠాం నిష్క్రియాత్మస్వరూపేణైవ
అవస్థానమితి యావత్ । పురుషః న అశ్నుతే న ప్రాప్నోతీత్యర్థః ॥
కర్మణామనారంభాన్నైష్కర్మ్యం నాశ్నుతే ఇతి వచనాత్ తద్విపర్యయాత్
తేషామారంభాత్ నైష్కర్మ్యమశ్నుతే ఇతి గమ్యతే । కస్మాత్ పునః కారణాత్
కర్మణామనారంభాన్నైష్కర్మ్యం నాశ్నుతే ఇతి ? ఉచ్యతే, కర్మారంభస్యైవ
నైష్కర్మ్యోపాయత్వాత్ । న హ్యుపాయమంతరేణ ఉపేయప్రాప్తిరస్తి । కర్మయోగోపాయత్వం
చ నైష్కర్మ్యలక్షణస్య జ్ఞానయోగస్య, శ్రుతౌ ఇహ చ, ప్రతిపాదనాత్ ।
శ్రుతౌ తావత్ ప్రకృతస్య ఆత్మలోకస్య వేద్యస్య వేదనోపాయత్వేన “తమేతం
వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషంతి యజ్ఞేన” (బృ. ఉ. 4-4-22)
ఇత్యాదినా కర్మయోగస్య జ్ఞానయోగోపాయత్వం ప్రతిపాదితం । ఇహాపి చ —
“సన్న్యాసస్తు మహాబాహో దుఃఖమాప్తుమయోగతః” (భ. గీ. 5-6)
“యోగినః కర్మ కుర్వంతి సంగం త్యక్త్వాత్మశుద్ధయే” (భ. గీ. 5-11)
“యజ్ఞో దానం తపశ్చైవ పావనాని మనీషిణాం” (భ. గీ. 18-5)
ఇత్యాది ప్రతిపాదయిష్యతి ॥ నను చ ”అభయం సర్వభూతేభ్యో దత్త్వా
నైష్కర్మ్యమాచరేత్” (అశ్వ. 46-18) ఇత్యాదౌ కర్తవ్యకర్మసన్న్యాసాదపి
నైష్కర్మ్యప్రాప్తిం దర్శయతి । లోకే చ కర్మణామనారంభాన్నైష్కర్మ్యమితి
ప్రసిద్ధతరం । అతశ్చ నైష్కర్మ్యార్థినః కిం కర్మారంభేణ ? ఇతి
ప్రాప్తం । అత ఆహ — న చ సన్న్యసనాదేవేతి । నాపి సన్న్యసనాదేవ
కేవలాత్ కర్మపరిత్యాగమాత్రాదేవ జ్ఞానరహితాత్ సిద్ధిం నైష్కర్మ్యలక్షణాం
జ్ఞానయోగేన నిష్ఠాం సమధిగచ్ఛతి న ప్రాప్నోతి ॥ కస్మాత్ పునః కారణాత్
కర్మసన్న్యాసమాత్రాదేవ కేవలాత్ జ్ఞానరహితాత్ సిద్ధిం నైష్కర్మ్యలక్షణాం
పురుషో నాధిగచ్ఛతి ఇతి హేత్వాకాంక్షాయామాహ —
న హి కశ్చిత్క్షణమపి జాతు తిష్ఠత్యకర్మకృత్ ।
కార్యతే హ్యవశః కర్మ సర్వః ప్రకృతిజైర్గుణైః ॥ 3-5 ॥
న హి యస్మాత్ క్షణమపి కాలం జాతు కదాచిత్ కశ్చిత్ తిష్ఠతి అకర్మకృత్
సన్ । కస్మాత్ ? కార్యతే ప్రవర్త్యతే హి యస్మాత్ అవశ ఏవ అస్వతంత్ర ఏవ కర్మ
సర్వః ప్రాణీ ప్రకృతిజైః ప్రకృతితో జాతైః సత్త్తవరజస్తమోభిః గుణైః
అజ్ఞ ఇతి వాక్యశేషః, యతో వక్ష్యతి “గుణైర్యో న విచాల్యతే”
(భ. గీ. 14-23) ఇతి । సాంఖ్యానాం పృథక్కరణాత్ అజ్ఞానామేవ హి కర్మయోగః,
న జ్ఞానినాం । జ్ఞానినాం తు గుణైరచాల్యమానానాం స్వతశ్చలనాభావాత్ కర్మయోగో
నోపపద్యతే । తథా చ వ్యాఖ్యాతం“వేదావినాశినం” (భ. గీ. 2-21)
ఇత్యత్ర ॥ యత్త్వనాత్మజ్ఞః చోదితం కర్మ నారభతే ఇతి తదసదేవేత్యాహ —
కర్మేంద్రియాణి సంయమ్య య ఆస్తే మనసా స్మరన్ ।
ఇంద్రియార్థాన్విమూఢాత్మా మిథ్యాచారః స ఉచ్యతే ॥ 3-6 ॥
కర్మేంద్రియాణి హస్తాదీని సంయమ్య సంహృత్య యః ఆస్తే తిష్ఠతి మనసా స్మరన్
చింతయన్ ఇంద్రియార్థాన్ విషయాన్ విమూఢాత్మా విమూఢాంతఃకరణః మిథ్యాచారో
మృషాచారః పాపాచారః సః ఉచ్యతే ॥
యస్త్వింద్రియాణి మనసా నియమ్యారభతేఽర్జున ।
కర్మేంద్రియైః కర్మయోగమసక్తః స విశిష్యతే ॥ 3-7 ॥
యస్తు పునః కర్మణ్యధికృతః అజ్ఞః బుద్ధీంద్రియాణి మనసా నియమ్య ఆరభతే
అర్జున కర్మేంద్రియైః వాక్పాణ్యాదిభిః । కిమారభతే ఇత్యాహ — కర్మయోగం
అసక్తః సన్ ఫలాభిసంధివర్జితః సః విశిష్యతే ఇతరస్మాత్ మిథ్యాచారాత్ ॥
యతః ఏవం అతః —
నియతం కురు కర్మ త్వం కర్మ జ్యాయో హ్యకర్మణః ।
శరీరయాత్రాపి చ తే న ప్రసిధ్యేదకర్మణః ॥ 3-8 ॥
నియతం నిత్యం శాస్త్రోపదిష్టం, యో యస్మిన్ కర్మణి అధికృతః ఫలాయ చ
అశ్రుతం తత్ నియతం కర్మ, తత్ కురు త్వం హే అర్జున, యతః కర్మ జ్యాయః
అదికతరం ఫలతః, హి యస్మాత్ అకర్మణః అకరణాత్ అనారంభాత్ । కథం ?
శరీరయాత్రా శరీరస్థితిః అపి చ తే తవ న ప్రసిధ్యేత్ ప్రసిద్ధిం న
గచ్ఛేత్ అకర్మణః అకరణాత్ । అతః దృష్టః కర్మాకర్మణోర్విశేషో లోకే ॥
యచ్చ మన్యసే బంధార్థత్వాత్ కర్మ న కర్తవ్యమితి తదప్యసత్ । కథం —
యజ్ఞార్థాత్కర్మణోఽన్యత్ర లోకోఽయం కర్మబంధనః ।
తదర్థం కర్మ కౌంతేయ ముక్తసంగః సమాచర ॥ 3-9 ॥
“యజ్ఞో వై విష్ణుః” (తై. స. 1-7-4) ఇతి శ్రుతేః యజ్ఞః
ఈశ్వరః, తదర్థం యత్ క్రియతే తత్ యజ్ఞార్థం కర్మ । తస్మాత్
కర్మణః అన్యత్ర అన్యేన కర్మణా లోకః అయం అధికృతః కర్మకృత్
కర్మబంధనః కర్మ బంధనం యస్య సోఽయం కర్మబంధనః లోకః, న
తు యజ్ఞార్థాత్ । అతః తదర్థం యజ్ఞార్థం కర్మ కౌంతేయ,
ముక్తసంగః కర్మఫలసంగవర్జితః సన్ సమాచర నిర్వర్తయ ॥
ఇతశ్చ అధికృతేన కర్మ కర్తవ్యం —
సహయజ్ఞాః ప్రజాః సృష్ట్వా పురోవాచ ప్రజాపతిః ।
అనేన ప్రసవిష్యధ్వమేష వోఽస్త్విష్టకామధుక్ ॥ 3-10 ॥
సహయజ్ఞాః యజ్ఞసహితాః ప్రజాః త్రయో వర్ణాః తాః సృష్ట్వా ఉత్పాద్య పురా
పూర్వం సర్గాదౌ ఉవాచ ఉక్తవాన్ ప్రజాపతిః ప్రజానాం స్రష్టా అనేన యజ్ఞేన
ప్రసవిష్యధ్వం ప్రసవః వృద్ధిః ఉత్పత్తిః తం కురుధ్వం । ఏష యజ్ఞః వః
యుష్మాకం అస్తు భవతు ఇష్టకామధుక్ ఇష్టాన్ అభిప్రేతాన్ కామాన్ ఫలవిశేషాన్
దోగ్ధీతి ఇష్టకామధుక్ ॥ కథం —
దేవాన్భావయతానేన తే దేవా భావయంతు వః ।
పరస్పరం భావయంతః శ్రేయః పరమవాప్స్యథ ॥ 3-11 ॥
దేవాన్ ఇంద్రాదీన్ భావయత వర్ధయత అనేన యజ్ఞేన । తే దేవా భావయంతు
ఆప్యాయ యంతు వృష్ట్యాదినా వః యుష్మాన్ । ఏవం పరస్పరం అన్యోన్యం భావయంతః
శ్రేయః పరం మోక్షలక్షణం జ్ఞానప్రాప్తిక్రమేణ అవాప్స్యథ । స్వర్గం వా
పరం శ్రేయః అవాప్స్యథ ॥ కించ–
ఇష్టాన్భోగాన్హి వో దేవా దాస్యంతే యజ్ఞభావితాః ।
తైర్దత్తానప్రదాయైభ్యో యో భుంక్తే స్తేన ఏవ సః ॥ 3-12 ॥
ఇష్టాన్ అభిప్రేతాన్ భోగాన్ హి వః యుష్మభ్యం దేవాః దాస్యంతే వితరిష్యంతి
స్త్రీపశుపుత్రాదీన్ యజ్ఞభావితాః యజ్ఞైః వర్ధితాః తోషితాః ఇత్యర్థః ।
తైః దేవైః దత్తాన్ భోగాన్ అప్రదాయ అదత్త్వా, ఆనృణ్యమకృత్వా ఇత్యర్థః,
ఏభ్యః దేవేభ్యః, యః భుంక్తే స్వదేహేంద్రియాణ్యేవ తర్పయతి స్తేన ఏవ తస్కర
ఏవ సః దేవాదిస్వాపహారీ ॥ యే పునః —
యజ్ఞశిష్టాశినః సంతో ముచ్యంతే సర్వకిల్బిషైః ।
భుంజతే తే త్వఘం పాపా యే పచంత్యాత్మకారణాత్ ॥ 3-13 ॥
దేవయజ్ఞాదీన్ నిర్వర్త్య తచ్ఛిష్టం అశనం అమృతాఖ్యం అశితుం శీలం
యేషాం తే యజ్ఞశిష్టాశినః సంతః ముచ్యంతే సర్వకిల్బిషైః సర్వపాపైః
చుల్ల్యాదిపంచసూనాకృతైః ప్రమాదకృతహింసాదిజనితైశ్చ అన్యైః । యే తు
ఆత్మంభరయః, భుంజతే తే తు అఘం పాపం స్వయమపి పాపాః — యే పచంతి
పాకం నిర్వర్తయంతి ఆత్మకారణాత్ ఆత్మహేతోః ॥
ఇతశ్చ అధికృతేన కర్మ కర్తవ్యం జగచ్చక్రప్రవృత్తిహేతుర్హి కర్మ ।
కథమితి ఉచ్యతే —
అన్నాద్భవంతి భూతాని పర్జన్యాదన్నసంభవః ।
యజ్ఞాద్భవతి పర్జన్యో యజ్ఞః కర్మసముద్భవః ॥ 3-14 ॥
అన్నాత్ భుక్తాత్ లోహితరేతఃపరిణతాత్ ప్రత్యక్షం భవంతి జాయంతే భూతాని
పర్జన్యాత్ వృష్టేః అన్నస్య సంభవః అన్నసంభవః । యజ్ఞాత్ భవతి
పర్జన్యః, ”అగ్నౌ ప్రాస్తాహుతిః సమ్యగాదిత్యముపతిష్ఠతే । ఆదిత్యాజ్జాయతే
వృష్టిర్వృష్టేరన్నం తతః ప్రజాః” (మను. 3-76) ఇతి స్మృతేః ।
యజ్ఞః అపూర్వం । స చ యజ్ఞః కర్మసముద్భవః ఋత్విగ్యజమానయోశ్చ
వ్యాపారః కర్మ, తత్ సముద్భవః యస్య యజ్ఞస్య అపూర్వస్య స యజ్ఞః
కర్మసముద్భవః ॥ తచ్చైవంవిధం కర్మ కుతో జాతమిత్యాహ —
కర్మ బ్రహ్మోద్భవం విద్ధి బ్రహ్మాక్షరసముద్భవం ।
తస్మాత్సర్వగతం బ్రహ్మ నిత్యం యజ్ఞే ప్రతిష్ఠితం ॥ 3-15 ॥
కర్మ బ్రహ్మోద్భవం బ్రహ్మ వేదః సః ఉద్భవః కారణం ప్రకాశకో యస్య తత్
కర్మ బ్రహ్మోద్భవం విద్ధి విజానీహి । బ్రహ్మ పునః వేదాఖ్యం అక్షరసముద్భవం
అక్షరం బ్రహ్మ పరమాత్మా సముద్భవో యస్య తత్ అక్షరసముద్భవం । బ్రహ్మ
వేద ఇత్యర్థః । యస్మాత్ సాక్షాత్ పరమాత్మాఖ్యాత్ అక్షరాత్ పురుషనిఃశ్వాసవత్
సముద్భూతం బ్రహ్మ తస్మాత్ సర్వార్థప్రకాశకత్వాత్ సర్వగతం ; సర్వగతమపి
సత్ నిత్యం సదా యజ్ఞవిధిప్రధానత్వాత్ యజ్ఞే ప్రతిష్ఠితం ॥
ఏవం ప్రవర్తితం చక్రం నానువర్తయతీహ యః ।
అఘాయురింద్రియారామో మోఘం పార్థ స జీవతి ॥ 3-16 ॥
ఏవం ఇత్థం ఈశ్వరేణ వేదయజ్ఞపూర్వకం జగచ్చక్రం ప్రవర్తితం న
అనువర్తయతి ఇహ లోకే యః కర్మణి అధికృతః సన్ అఘాయుః అఘం పాపం
ఆయుః జీవనం యస్య సః అఘాయుః, పాపజీవనః ఇతి యావత్ । ఇంద్రియారామః
ఇంద్రియైః ఆరామః ఆరమణం ఆక్రీడా విషయేషు యస్య సః ఇంద్రియారామః మోఘం
వృథా హే పార్థ, స జీవతి ॥ తస్మాత్ అజ్ఞేన అధికృతేన కర్తవ్యమేవ
కర్మేతి ప్రకరణార్థః । ప్రాక్ ఆత్మజ్ఞాననిష్ఠాయోగ్యతాప్రాప్తేః తాదర్థ్యేన
కర్మయోగానుష్ఠానం అధికృతేన అనాత్మజ్ఞేన కర్తవ్యమేవేత్యేతత్ “న
కర్మణామనారంభాత్” (భ. గీ. 3-4) ఇత్యత ఆరభ్య“శరీరయాత్రాపి
చ తే న ప్రసిధ్యేదకర్మణః” (భ. గీ. 3-8) ఇత్యేవమంతేన ప్రతిపాద్య,
“యజ్ఞార్థాత్ కర్మణోఽన్యత్ర” (భ. గీ. 3-9)ఇత్యాదినా “మోఘం
పార్థ స జీవతి” (భ. గీ. 3-16) ఇత్యేవమంతేనాపి గ్రంథేన ప్రాసంగికం
అధికృతస్య అనాత్మవిదః కర్మానుష్ఠానే బహు కారణముక్తం । తదకరణే
చ దోషసంకీర్తనం కృతం ॥ ఏవం స్థితే కిమేవం ప్రవర్తితం చక్రం
సర్వేణానువర్తనీయం, ఆహోస్విత్ పూర్వోక్తకర్మయోగానుష్ఠానోపాయప్రాప్యాం అనాత్మవిదః
జ్ఞానయోగేనైవ నిష్ఠాం ఆత్మవిద్భిః సాంఖ్యైః అనుష్ఠేయామప్రాప్తేనైవ,
ఇత్యేవమర్థం అర్జునస్య ప్రశ్నమాశంక్య స్వయమేవ వా శాస్త్రార్థస్య
వివేకప్రతిపత్త్యర్థం “ఏతం వై తమాత్మానం విదిత్వా నివృత్తమిథ్యాజ్ఞానాః
సంతః బ్రాహ్మణాః మిథ్యాజ్ఞానవద్భిః అవశ్యం కర్తవ్యేభ్యః పుత్రైషణాదిభ్యో
వ్యుత్థాయాథ భిక్షాచర్యం శరీరస్థితిమాత్రప్రయుక్తం చరంతి న
తేషామాత్మజ్ఞాననిష్ఠావ్యతిరేకేణ అన్యత్ కార్యమస్తి” (బృ. ఉ. 3-5-1)
ఇత్యేవం శ్రుత్యర్థమిహ గీతాశాస్త్రే ప్రతిపిపాదయిషితమావిష్కుర్వన్ ఆహ
భగవాన్ —
యస్త్వాత్మరతిరేవ స్యాదాత్మతృప్తశ్చ మానవః ।
ఆత్మన్యేవ చ సంతుష్టస్తస్య కార్యం న విద్యతే ॥ 3-17 ॥
యస్తు సాంఖ్యః ఆత్మజ్ఞాననిష్ఠః ఆత్మరతిః ఆత్మన్యేవ రతిః న విషయేషు
యస్య సః ఆత్మరతిరేవ స్యాత్ భవేత్ ఆత్మతృప్తశ్చ ఆత్మనైవ తృప్తః
న అన్నరసాదినా సః మానవః మనుష్యః సన్న్యాసీ ఆత్మన్యేవ చ సంతుష్టః ।
సంతోషో హి బాహ్యార్థలాభే సర్వస్య భవతి, తమనపేక్ష్య ఆత్మన్యేవ చ
సంతుష్టః సర్వతో వ వీతతృష్ణ ఇత్యేతత్ । యః ఈదృశః ఆత్మవిత్ తస్య
కార్యం కరణీయం న విద్యతే నాస్తి ఇత్యర్థః ॥ కించ —
నైవ తస్య కృతేనార్థో నాకృతేనేహ కశ్చన ।
న చాస్య సర్వభూతేషు కశ్చిదర్థవ్యపాశ్రయః ॥ 3-18 ॥
నైవ తస్య పరమాత్మరతేః కృతేన కర్మణా అర్థః ప్రయోజనమస్తి । అస్తు తర్హి
అకృతేన అకరణేన ప్రత్యవాయాఖ్యః అనర్థః, న అకృతేన ఇహ లోకే కశ్చన
కశ్చిదపి ప్రత్యవాయప్రాప్తిరూపః ఆత్మహానిలక్షణో వా నైవ అస్తి । న చ
అస్య సర్వభూతేషు బ్రహ్మాదిస్థావరాంతేషు భూతేషు కశ్చిత్ అర్థవ్యపాశ్రయః
ప్రయోజననిమిత్తక్రియాసాధ్యః వ్యపాశ్రయః వ్యపాశ్రయణం ఆలంబనం కంచిత్
భూతవిశేషమాశ్రిత్య న సాధ్యః కశ్చిదర్థః అస్తి, యేన తదర్థా క్రియా
అనుష్ఠేయా స్యాత్ । న త్వం ఏతస్మిన్ సర్వతఃసంప్లుతోదకస్థానీయే సమ్యగ్దర్శనే
వర్తసే ॥
యతః ఏవం —
తస్మాదసక్తః సతతం కార్యం కర్మ సమాచర ।
అసక్తో హ్యాచరన్కర్మ పరమాప్నోతి పూరుషః ॥ 3-19 ॥
తస్మాత్ అసక్తః సంగవర్జితః సతతం సర్వదా కార్యం కర్తవ్యం నిత్యం కర్మ
సమాచర నిర్వర్తయ । అసక్తో హి యస్మాత్ సమాచరన్ ఈశ్వరార్థం కర్మ కుర్వన్
పరం మోక్షం ఆప్నోతి పూరుషః సత్త్వశుద్ధిద్వారేణ ఇత్యర్థః ॥ యస్మాచ్చ —
కర్మణైవ హి సంసిద్ధిమాస్థితా జనకాదయః ।
లోకసంగ్రహమేవాపి సంపశ్యన్కర్తుమర్హసి ॥ 3-20 ॥
కర్మణైవ హి యస్మాత్ పూర్వే క్షత్రియాః విద్వాంసః సంసిద్ధిం మోక్షం గంతుం
ఆస్థితాః ప్రవృత్తాః । కే ? జనకాదయః జనకాశ్వపతిప్రభృతయః ।
యది తే ప్రాప్తసమ్యగ్దర్శనాః, తతః లోకసంగ్రహార్థం ప్రారబ్ధకర్మత్వాత్
కర్మణా సహైవ అసన్న్యస్యైవ కర్మ సంసిద్ధిమాస్థితా ఇత్యర్థః । అథ
అప్రాప్తసమ్యగ్దర్శనాః జనకాదయః, తదా కర్మణా సత్త్వశుద్ధిసాధనభూతేన
క్రమేణ సంసిద్ధిమాస్థితా ఇతి వ్యాఖ్యేయః శ్లోకః । అథ మన్యసే పూర్వైరపి
జనకాదిభిః అజానద్భిరేవ కర్తవ్యం కర్మ కృతం ; తావతా నావశ్యమన్యేన
కర్తవ్యం సమ్యగ్దర్శనవతా కృతార్థేనేతి ; తథాపి ప్రారబ్ధకర్మాయత్తః
త్వం లోకసంగ్రహం ఏవ అపి లోకస్య ఉన్మార్గప్రవృత్తినివారణం లోకసంగ్రహః
తమేవాపి ప్రయోజనం సంపశ్యన్ కర్తుం అర్హసి ॥ లోకసంగ్రహః కిమర్థం
కర్తవ్య ఇత్యుచ్యతే —
యద్యదాచరతి శ్రేష్ఠస్తత్తదేవేతరో జనః ।
స యత్ప్రమాణం కురుతే లోకస్తదనువర్తతే ॥ 3-21 ॥
యద్యత్ కర్మ ఆచరతి కరోతి శ్రేష్ఠః ప్రధానః తత్తదేవ కర్మ ఆచరతి
ఇతరః అన్యః జనః తదనుగతః । కించ సః శ్రేష్ఠః యత్ ప్రమాణం కురుతే
లౌకికం వైదికం వా లోకః తత్ అనువర్తతే తదేవ ప్రమాణీకరోతి ఇత్యర్థః ॥
యది అత్ర తే లోకసంగ్రహకర్తవ్యతాయాం విప్రతిపత్తిః తర్హి మాం కిం న
పశ్యసి ? —
న మే పార్థాస్తి కర్తవ్యం త్రిషు లోకేషు కించన ।
నానవాప్తమవాప్తవ్యం వర్త ఏవ చ కర్మణి ॥ 3-22 ॥
న మే మమ పార్థ న అస్తి న విద్యతే కర్తవ్యం త్రిషు అపి లోకేషు కించన
కించిదపి । కస్మాత్ ? న అనవాప్తం అప్రాప్తం అవాప్తవ్యం ప్రాపణీయం, తథాపి
వర్తే ఏవ చ కర్మణి అహం ॥
యది హ్యహం న వర్తేయ జాతు కర్మణ్యతంద్రితః ।
మమ వర్త్మానువర్తంతే మనుష్యాః పార్థ సర్వశః ॥ 3-23 ॥
యది హి పునః అహం న వర్తేయ జాతు కదాచిత్ కర్మణి అతంద్రితః అనలసః
సన్ మమ శ్రేష్ఠస్య సతః వర్త్మ మార్గం అనువర్తంతే మనుష్యాః హే పార్థ,
సర్వశః సర్వప్రకారైః ॥
ఉత్సీదేయురిమే లోకా న కుర్యాం కర్మ చేదహం ।
సంకరస్య చ కర్తా స్యాముపహన్యామిమాః ప్రజాః ॥ 3-24 ॥
ఉత్సీదేయుః వినశ్యేయుః ఇమే సర్వే లోకాః లోకస్థితినిమిత్తస్య కర్మణః అభావాత్ న
కుర్యాం కర్మ చేత్ అహం । కించ, సంకరస్య చ కర్తా స్యాం । తేన కారణేన
ఉపహన్యాం ఇమాః ప్రజాః । ప్రజానామనుగ్రహాయ ప్రవృత్తః ఉపహతిం ఉపహననం
కుర్యాత్ ఇత్యర్థః । మమ ఈశ్వరస్య అననురూపమాపద్యేత ॥ యది పునః అహమివ
త్వం కృతార్థబుద్ధిః, ఆత్మవిత్ అన్యో వా, తస్యాపి ఆత్మనః కర్తవ్యాభావేఽపి
పరానుగ్రహ ఏవ కర్తవ్య ఇత్యాహ —
సక్తాః కర్మణ్యవిద్వాంసో యథా కుర్వంతి భారత ।
కుర్యాద్విద్వాంస్తథాసక్తశ్చికీర్షుర్లోకసంగ్రహం ॥ 3-25 ॥
సక్తాః కర్మణి “అస్య కర్మణః ఫలం మమ భవిష్యతి” ఇతి కేచిత్
అవిద్వాంసః యథా కుర్వంతి భారత, కుర్యాత్ విద్వాన్ ఆత్మవిత్ తథా అసక్తః సన్
తద్వత్ కిమర్థం కరోతి ? తత్ శృణు — చికీర్షుః కర్తుమిచ్ఛుః
లోకసంగ్రహం ॥ ఏవం లోకసంగ్రహం చికీర్షోః న మమ ఆత్మవిదః
కర్తవ్యమస్తి అన్యస్య వా లోకసంగ్రహం ముక్త్వా । తతః తస్య ఆత్మవిదః
ఇదముపదిశ్యతే —
న బుద్ధిభేదం జనయేదజ్ఞానాం కర్మసంగినాం ।
జోషయేత్సర్వకర్మాణి విద్వాన్యుక్తః సమాచరన్ ॥ 3-26 ॥
బుద్ధేర్భేదః బుద్ధిభేదః “మయా ఇదం కర్తవ్యం భోక్తవ్యం చాస్య కర్మణః
ఫలం” ఇతి నిశ్చయరూపాయా బుద్ధేః భేదనం చాలనం బుద్ధిభేదః తం
న జనయేత్ న ఉత్పాదయేత్ అజ్ఞానాం అవివేకినాం కర్మసంగినాం కర్మణి ఆసక్తానాం
ఆసంగవతాం । కిం ను కుర్యాత్ ? జోషయేత్ కారయేత్ సర్వకర్మాణి విద్వాన్ స్వయం
తదేవ అవిదుషాం కర్మ యుక్తః అభియుక్తః సమాచరన్ ॥ అవిద్వానజ్ఞః కథం
కర్మసు సజ్జతే ఇత్యాహ —
ప్రకృతేః క్రియమాణాని గుణైః కర్మాణి సర్వశః ।
అహంకారవిమూఢాత్మా కర్తాహమితి మన్యతే ॥ 3-27 ॥
ప్రకృతేః ప్రకృతిః ప్రధానం సత్త్వరజస్తమసాం గుణానాం సామ్యావస్థా
తస్యాః ప్రకృతేః గుణైః వికారైః కార్యకరణరూపైః క్రియమాణాని కర్మాణి
లౌకికాని శాస్త్రీయాణి చ సర్వశః సర్వప్రకారైః అహంకారవిమూఢాత్మా
కార్యకరణసంఘాతాత్మప్రత్యయః అహంకారః తేన వివిధం నానావిధం మూఢః
ఆత్మా అంతఃకరణం యస్య సః అయం కార్యకరణధర్మా కార్యకరణాభిమానీ
అవిద్యయా కర్మాణి ఆత్మని మన్యమానః తత్తత్కర్మణాం అహం కర్తా ఇతి మన్యతే ॥
యః పునర్విద్వాన్ —
తత్త్వవిత్తు మహాబాహో గుణకర్మవిభాగయోః ।
గుణా గుణేషు వర్తంత ఇతి మత్వా న సజ్జతే ॥ 3-28 ॥
తత్త్వవిత్ తు మహాబాహో । కస్య తత్త్వవిత్ ? గుణకర్మవిభాగయోః గుణవిభాగస్య
కర్మవిభాగస్య చ తత్త్వవిత్ ఇత్యర్థః । గుణాః కరణాత్మకాః గుణేషు
విషయాత్మకేషు వర్తంతే న ఆత్మా ఇతి మత్వా న సజ్జతే సక్తిం న కరోతి ॥
యే పునః —
ప్రకృతేర్గుణసమ్మూఢాః సజ్జంతే గుణకర్మసు ।
తానకృత్స్నవిదో మందాన్కృత్స్నవిన్న విచాలయేత్ ॥ 3-29 ॥
ప్రకృతేః గుణైః సమ్యక్ మూఢాః సమ్మోహితాః సంతః సజ్జంతే గుణానాం కర్మసు
గుణకర్మసు “వయం కర్మ కుర్మః ఫలాయ” ఇతి తాన్ కర్మసంగినః
అకృత్స్నవిదః కర్మఫలమాత్రదర్శినః మందాన్ మందప్రజ్ఞాన్ కృత్స్నవిత్
ఆత్మవిత్ స్వయం న విచాలయేత్ బుద్ధిభేదకరణమేవ చాలనం తత్ న కుర్యాత్
ఇత్యర్థః ॥ కథం పునః కర్మణ్యధికృతేన అజ్ఞేన ముముక్షుణా కర్మ
కర్తవ్యమితి, ఉచ్యతే —
మయి సర్వాణి కర్మాణి సన్న్యస్యాధ్యాత్మచేతసా ।
నిరాశీర్నిర్మమో భూత్వా యుధ్యస్వ విగతజ్వరః ॥ 3-30 ॥
మయి వాసుదేవే పరమేశ్వరే సర్వజ్ఞే సర్వాత్మని సర్వాణి కర్మాణి సన్న్యస్య
నిక్షిప్య అధ్యాత్మచేతసా వివేకబుద్ధ్యా “అహం కర్తా ఈశ్వరాయ
భృత్యవత్ కరోమి” ఇత్యనయా బుద్ధ్యా । కించ, నిరాశీః త్యక్తాశీః
నిర్మమః మమభావశ్చ నిర్గతః యస్య తవ స త్వం నిర్మమో భూత్వా యుధ్యస్వ
విగతజ్వరః విగతసంతాపః విగతశోకః సన్నిత్యర్థః ॥ యదేతన్మమ మతం
కర్మ కర్తవ్యం ఇతి సప్రమాణముక్తం తత్ తథా —
యే మే మతమిదం నిత్యమనుతిష్ఠంతి మానవాః ।
శ్రద్ధావంతోఽనసూయంతో ముచ్యంతే తేఽపి కర్మభిః ॥ 3-31 ॥
యే మే మదీయం ఇదం మతం నిత్యం అనుతిష్ఠంతి అనువర్తంతే మానవాః మనుష్యాః
శ్రద్ధావంతః శ్రద్దధానాః అనసూయంతః అసూయాం చ మయి పరమగురౌ వాసుదేవే
అకుర్వంతః, ముచ్యంతే తేఽపి ఏవం భూతాః కర్మభిః ధర్మాధర్మాఖ్యైః ॥
యే త్వేతదభ్యసూయంతో నానుతిష్ఠంతి మే మతం ।
సర్వజ్ఞానవిమూఢాంస్తాన్విద్ధి నష్టానచేతసః ॥ 3-32 ॥
యే తు తద్విపరీతాః ఏతత్ మమ మతం అభ్యసూయంతః నిందంతః న
అనుతిష్ఠంతి నానువర్తంతే మే మతం, సర్వేషు జ్ఞానేషు వివిధం మూఢాః
తే । సర్వజ్ఞానవిమూఢాన్ తాన్ విద్ధి జానీహి నష్టాన్ నాశం గతాన్ అచేతసః
అవివేకినః ॥ కస్మాత్ పునః కారణాత్ త్వదీయం మతం నానుతిష్ఠంతి, పరధర్మాన్
అనుతిష్ఠంతి, స్వధర్మం చ నానువర్తంతే, త్వత్ప్రతికూలాః కథం న బిభ్యతి
త్వచ్ఛాసనాతిక్రమదోషాత్ ? తత్రాహ —
సదృశం చేష్టతే స్వస్యాః ప్రకృతేర్జ్ఞానవానపి ।
ప్రకృతిం యాంతి భూతాని నిగ్రహః కిం కరిష్యతి ॥ 3-33 ॥
సదృశం అనురూపం చేష్టతే చేష్టాం కరోతి కస్య ? స్వస్యాః
స్వకీయాయాః ప్రకృతేః । ప్రకృతిర్నామ పూర్వకృతధర్మాధర్మాదిసంస్కారః
వర్తమానజన్మాదౌ అభివ్యక్తః ; సా ప్రకృతిః । తస్యాః సదృశమేవ సర్వో
జంతుః జ్ఞానవానపి చేష్టతే, కిం పునర్మూర్ఖః । తస్మాత్ ప్రకృతిం యాంతి
అనుగచ్ఛంతి భూతాని ప్రాణినః । నిగ్రహః నిషేధరూపః కిం కరిష్యతి మమ
వా అన్యస్య వా ॥ యది సర్వో జంతుః ఆత్మనః ప్రకృతిసదృశమేవ చేష్టతే,
న చ ప్రకృతిశూన్యః కశ్చిత్ అస్తి, తతః పురుషకారస్య విషయానుపపత్తేః
శాస్త్రానర్థక్యప్రాప్తౌ ఇదముచ్యతే —
ఇంద్రియస్యేంద్రియస్యార్థే రాగద్వేషౌ వ్యవస్థితౌ ।
తయోర్న వశమాగచ్ఛేత్తౌ హ్యస్య పరిపంథినౌ ॥ 3-34 ॥
ఇంద్రియస్యేంద్రియస్య అర్థే సర్వేంద్రియాణామర్థే శబ్దాదివిషయే ఇష్టే రాగః
అనిష్టే ద్వేషః ఇత్యేవం ప్రతీంద్రియార్థం రాగద్వేషౌ అవశ్యంభావినౌ
తత్ర అయం పురుషకారస్య శాస్త్రార్థస్య చ విషయ ఉచ్యతే । శాస్త్రార్థే
ప్రవృత్తః పూర్వమేవ రాగద్వేషయోర్వశం నాగచ్ఛేత్ । యా హి పురుషస్య
ప్రకృతిః సా రాగద్వేషపురఃసరైవ స్వకార్యే పురుషం ప్రవర్తయతి । తదా
స్వధర్మపరిత్యాగః పరధర్మానుష్ఠానం చ భవతి । యదా పునః రాగద్వేషౌ
తత్ప్రతిపక్షేణ నియమయతి తదా శాస్త్రదృష్టిరేవ పురుషః భవతి, న
ప్రకృతివశః । తస్మాత్ తయోః రాగద్వేషయోః వశం న ఆగచ్ఛేత్, యతః తౌ
హి అస్య పురుషస్య పరిపంథినౌ శ్రేయోమార్గస్య విఘ్నకర్తారౌ తస్కరౌ ఇవ
పథీత్యర్థః ॥ తత్ర రాగద్వేషప్రయుక్తో మన్యతే శాస్త్రార్థమప్యన్యథా
“పరధర్మోఽపి ధర్మత్వాత్ అనుష్ఠేయ ఏవ” ఇతి, తదసత్ —
శ్రేయాన్స్వధర్మో విగుణః పరధర్మాత్స్వనుష్ఠితాత్ ।
స్వధర్మే నిధనం శ్రేయః పరధర్మో భయావహః ॥ 3-35 ॥
శ్రేయాన్ ప్రశస్యతరః స్వో ధర్మః స్వధర్మః విగుణః అపి విగతగుణోఽపి
అనుష్ఠీయమానః పరధర్మాత్ స్వనుష్ఠితాత్ సాద్గుణ్యేన సంపాదితాదపి ।
స్వధర్మే స్థితస్య నిధనం మరణమపి శ్రేయః పరధర్మే స్థితస్య జీవితాత్
కస్మాత్ ? పరధర్మః భయావహః నరకాదిలక్షణం భయమావహతి యతః ॥
యద్యపి అనర్థమూలం “ధ్యాయతో విషయాన్పుంసః” (భ. గీ. 2-62)
ఇతి “రాగద్వేషౌ హ్యస్య పరిపంథినౌ” (భ. గీ. 3-34)ఇతి చ
ఉక్తం, విక్షిప్తం అనవధారితం చ తదుక్తం । తత్ సంక్షిప్తం నిశ్చితం చ
ఇదమేవేతి జ్ఞాతుమిచ్ఛన్ అర్జునః ఉవాచ “జ్ఞాతే హి తస్మిన్ తదుచ్ఛేదాయ
యత్నం కుర్యాం” ఇతి ॥
అర్జున ఉవాచ —
అథ కేన ప్రయుక్తోఽయం పాపం చరతి పూరుషః ।
అనిచ్ఛన్నపి వార్ష్ణేయ బలాదివ నియోజితః ॥ 3-36 ॥
అథ కేన హేతుభూతేన ప్రయుక్తః సన్ రాజ్ఞేవ భృత్యః అయం పాపం కర్మ
చరతి ఆచరతి పూరుషః పురుషః స్వయం అనిచ్ఛన్ అపి హే వార్ష్ణేయ
వృష్ణికులప్రసూత, బలాత్ ఇవ నియోజితః రాజ్ఞేవ ఇత్యుక్తో దృష్టాంతః ॥
శృణు త్వం తం వైరిణం సర్వానర్థకరం యం త్వం పృచ్ఛసి ఇతి భగవాన్
ఉవాచ —
శ్రీభగవానువాచ —
కామ ఏష క్రోధ ఏష రజోగుణసముద్భవః ।
మహాశనో మహాపాప్మా విద్ధ్యేనమిహ వైరిణం ॥ 3-37 ॥
“ఐశ్వర్యస్య సమగ్రస్య ధర్మస్య యశసః శ్రియః । వైరాగ్యస్యాథ
మోక్షస్య షణ్ణాం భగ ఇతీంగనా” (వి. పు. 6-5-74)ఐశ్వర్యాదిషట్కం
యస్మిన్ వాసుదేవే నిత్యమప్రతిబద్ధత్వేన సామస్త్యేన చ వర్తతే, ”ఉత్పత్తిం
ప్రలయం చైవ భూతానామాగతిం గతిం । వేత్తి విద్యామవిద్యాం చ స వాచ్యో
భగవానితి” (వి. పు. 6-5- 78) ఉత్పత్త్యాదివిషయం చ విజ్ఞానం యస్య
స వాసుదేవః వాచ్యః భగవాన్ ఇతి ॥ కామ ఏషః సర్వలోకశత్రుః యన్నిమిత్తా
సర్వానర్థప్రాప్తిః ప్రాణినాం । స ఏష కామః ప్రతిహతః కేనచిత్ క్రోధత్వేన
పరిణమతే । అతః క్రోధః అపి ఏష ఏవ రజోగుణసముద్భవః రజశ్చ తత్
గుణశ్చ రజోగుణః సః సముద్భవః యస్య సః కామః రజోగుణసముద్భవః,
రజోగుణస్య వా సముద్భవః । కామో హి ఉద్భూతః రజః ప్రవర్తయన్ పురుషం
ప్రవర్తయతి ; “తృష్ణయా హి అహం కారితః” ఇతి దుఃఖినాం రజఃకార్యే
సేవాదౌ ప్రవృత్తానాం ప్రలాపః శ్రూయతే । మహాశనః మహత్ అశనం అస్యేతి
మహాశనః ; అత ఏవ మహాపాప్మా ; కామేన హి ప్రేరితః జంతుః పాపం కరోతి ।
అతః విద్ధి ఏనం కామం ఇహ సంసారే వైరిణం ॥
కథం వైరీ ఇతి దృష్టాంతైః ప్రత్యాయయతి —
ధూమేనావ్రియతే వహ్నిర్యథాదర్శో మలేన చ ।
యథోల్బేనావృతో గర్భస్తథా తేనేదమావృతం ॥ 3-38 ॥
ధూమేన సహజేన ఆవ్రియతే వహ్నిః ప్రకాశాత్మకః అప్రకాశాత్మకేన, యథా
వా ఆదర్శో మలేన చ, యథా ఉల్బేన చ జరాయుణా గర్భవేష్టనేన ఆవృతః
ఆచ్ఛాదితః గర్భః తథా తేన ఇదం ఆవృతం ॥ కిం పునస్తత్ ఇదంశబ్దవాచ్యం
యత్ కామేనావృతమిత్యుచ్యతే —
ఆవృతం జ్ఞానమేతేన జ్ఞానినో నిత్యవైరిణా ।
కామరూపేణ కౌంతేయ దుష్పూరేణానలేన చ ॥ 3-39 ॥
ఆవృతం ఏతేన జ్ఞానం జ్ఞానినః నిత్యవైరిణా, జ్ఞానీ హి జానాతి “అనేన
అహమనర్థే ప్రయుక్తః” ఇతి పూర్వమేవ । దుఃఖీ చ భవతీ నిత్యమేవ ।
అతః అసౌ జ్ఞానినో నిత్యవైరీ, న తు మూర్ఖస్య । స హి కామం తృష్ణాకాలే
మిత్రమివ పశ్యన్ తత్కార్యే దుఃఖే ప్రాప్తే జానాతి “తృష్ణయా అహం
దుఃఖిత్వమాపాదితః” ఇతి, న పూర్వమేవ । అతః జ్ఞానిన ఏవ నిత్యవైరీ ।
కింరూపేణ ? కామరూపేణ కామః ఇచ్ఛైవ రూపమస్య ఇతి కామరూపః తేన దుష్పూరేణ
దుఃఖేన పూరణమస్య ఇతి దుష్పూరః తేన అనలేన న అస్య అలం పర్యాప్తిః విద్యతే
ఇత్యనలః తేన చ ॥ కిమధిష్ఠానః పునః కామః జ్ఞానస్య ఆవరణత్వేన
వైరీ సర్వస్య లోకస్య ? ఇత్యపేక్షాయామాహ, జ్ఞాతే హి శత్రోరధిష్ఠానే
సుఖేన నిబర్హణం కర్తుం శక్యత ఇతి —
ఇంద్రియాణి మనో బుద్ధిరస్యాధిష్ఠానముచ్యతే ।
ఏతైర్విమోహయత్యేష జ్ఞానమావృత్య దేహినం ॥ 3-40 ॥
ఇంద్రియాణి మనః బుద్ధిశ్చ అస్య కామస్య అధిష్ఠానం ఆశ్రయః ఉచ్యతే ।
ఏతైః ఇంద్రియాదిభిః ఆశ్రయైః విమోహయతి వివిధం మోహయతి ఏష కామః జ్ఞానం
ఆవృత్య ఆచ్ఛాద్య దేహినం శరీరిణం ॥ యతః ఏవం —
తస్మాత్త్వమింద్రియాణ్యాదౌ నియమ్య భరతర్షభ ।
పాప్మానం ప్రజహిహ్యేనం జ్ఞానవిజ్ఞాననాశనం ॥ 3-41 ॥
తస్మాత్ త్వం ఇంద్రియాణి ఆదౌ పూర్వమేవ నియమ్య వశీకృత్య భరతర్షభ
పాప్మానం పాపాచారం కామం ప్రజహిహి పరిత్యజ ఏవం ప్రకృతం
వైరిణం జ్ఞానవిజ్ఞాననాశనం జ్ఞానం శాస్త్రతః ఆచార్యతశ్చ
ఆత్మాదీనాం అవబోధః, విజ్ఞానం విశేషతః తదనుభవః, తయోః
జ్ఞానవిజ్ఞానయోః శ్రేయఃప్రాప్తిహేత్వోః నాశనం నాశకరం ప్రజహిహి
ఆత్మనః పరిత్యజేత్యర్థః ॥ ఇంద్రియాణ్యాదౌ నియమ్య కామం శత్రుం జహిహి
ఇత్యుక్తం ; తత్ర కిమాశ్రయః కామం జహ్యాత్ ఇత్యుచ్యతే —
ఇంద్రియాణి పరాణ్యాహురింద్రియేభ్యః పరం మనః ।
మనసస్తు పరా బుద్ధిర్యో బుద్ధేః పరతస్తు సః ॥ 3-42 ॥
ఇంద్రియాణి శ్రోత్రాదీని పంచ దేహం స్థూలం బాహ్యం పరిచ్ఛిన్నం చ అపేక్ష్య
సౌక్ష్మ్యాంతరత్వవ్యాపిత్వాద్యపేక్షయా పరాణి ప్రకృష్టాని ఆహుః పండితాః । తథా
ఇంద్రియేభ్యః పరం మనః సంకల్పవికల్పాత్మకం । తథా మనసః తు పరా బుద్ధిః
నిశ్చయాత్మికా । తథా యః సర్వదృశ్యేభ్యః బుద్ధ్యంతేభ్యః ఆభ్యంతరః,
యం దేహినం ఇంద్రియాదిభిః ఆశ్రయైః యుక్తః కామః జ్ఞానావరణద్వారేణ మోహయతి
ఇత్యుక్తం । బుద్ధేః పరతస్తు సః, సః బుద్ధేః ద్రష్టా పర ఆత్మా ॥ తతః
కిం —
ఏవం బుద్ధేః పరం బుద్ధ్వా సంస్తభ్యాత్మానమాత్మనా ।
జహి శత్రుం మహాబాహో కామరూపం దురాసదం ॥ 3-43 ॥
ఏవం బుద్ధేః పరం ఆత్మానం బుద్ధ్వా జ్ఞాత్వా సంస్తభ్య సమ్యక్ స్తంభనం
కృత్వా ఆత్మానం స్వేనైవ ఆత్మనా సంస్కృతేన మనసా సమ్యక్ సమాధాయేత్యర్థః ।
జహి ఏనం శత్రుం హే మహాబాహో కామరూపం దురాసదం దుఃఖేన ఆసదః ఆసాదనం
ప్రాప్తిః యస్య తం దురాసదం దుర్విజ్ఞేయానేకవిశేషమితి ॥
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు బ్రహ్మవిద్యాయాం యోగశాస్త్రే
శ్రీకృష్నార్జునసంవాదే కర్మయోగో నామ త్ఱ్^తీయోఽధ్యాయః ॥3 ॥
ఇతి
శ్రీమద్-పరమహంస-పరివ్రాజక-ఆచార్య-పూజ్యపాద-శ్రీశంకర-భగవతా
కృతౌ శ్రీమద్-భగవద్గీతా-భాష్యే కర్మ-ప్రశంసా-యోగః నామ తృతీయః
అధ్యాయః ॥
॥ శ్రీమద్-భగవద్గీతా శాంకర-భాష్యం ॥ ॥ చతుర్థోఽధ్యాయః ॥
యోఽయం యోగః అధ్యాయద్వయేనోక్తః జ్ఞాననిష్ఠాలక్షణః, ససన్న్యాసః
కర్మయోగోపాయః, యస్మిన్ వేదార్థః పరిసమాప్తః, ప్రవృత్తిలక్షణః
నివృత్తిలక్షణశ్చ, గీతాసు చ సర్వాసు అయమేవ యోగో వివక్షితో
భగవతా । అతః పరిసమాప్తం వేదార్థం మన్వానః తం వంశకథనేన
స్తౌతి శ్రీభగవాన్ —
శ్రీభగవానువాచ —
ఇమం వివస్వతే యోగం ప్రోక్తవానహమవ్యయం ।
వివస్వాన్మనవే ప్రాహ మనురిక్ష్వాకవేఽబ్రవీత్ ॥ 4-1 ॥
ఇమం అధ్యాయద్వయేనోక్తం యోగం వివస్వతే ఆదిత్యాయ సర్గాదౌ ప్రోక్తవాన్
అహం జగత్పరిపాలయితౄణాం క్షత్రియాణాం బలాధానాయ తేన యోగబలేన
యుక్తాః సమర్థా భవంతి బ్రహ్మ పరిరక్షితుం । బ్రహ్మక్షత్రే పరిపాలితే
జగత్ పరిపాలయితుమలం । అవ్యయం అవ్యయఫలత్వాత్ । న హ్యస్య యోగస్య
సమ్యగ్దర్శననిష్ఠాలక్షణస్య మోక్షాఖ్యం ఫలం వ్యేతి । స చ వివస్వాన్
మనవే ప్రాహ । మనుః ఇక్ష్వాకవే స్వపుత్రాయ ఆదిరాజాయ అబ్రవీత్ ॥
ఏవం పరంపరాప్రాప్తమిమం రాజర్షయో విదుః ।
స కాలేనేహ మహతా యోగో నష్టః పరంతప ॥ 4-2 ॥
ఏవం క్షత్రియపరంపరాప్రాప్తం ఇమం రాజర్షయః రాజానశ్చ తే ఋషయశ్చ
రాజర్షయః విదుః ఇమం యోగం । స యోగః కాలేన ఇహ మహతా దీర్ఘణ నష్టః
విచ్ఛిన్నసంప్రదాయః సంవృత్తః । హే పరంతప, ఆత్మనః విపక్షభూతాః
పరా ఇతి ఉచ్యంతే, తాన్ శౌర్యతేజోగభస్తిభిః భానురివ తాపయతీతి
పరంతపః శత్రుతాపన ఇత్యర్థః ॥ దుర్బలానజితేంద్రియాన్ ప్రాప్య నష్టం
యోగమిమముపలభ్య లోకం చ అపురుషార్థసంబంధినం —
స ఏవాయం మయా తేఽద్య యోగః ప్రోక్తః పురాతనః ।
భక్తోఽసి మే సఖా చేతి రహస్యం హ్యేతదుత్తమం ॥ 4-3 ॥
స ఏవ అయం మయా తే తుభ్యం అద్య ఇదానీం యోగః ప్రోక్తః పురాతనః భక్తః అసి మే
సఖా చ అసి ఇతి । రహస్యం హి యస్మాత్ ఏతత్ ఉత్తమం యోగః జ్ఞానం ఇత్యర్థః ॥
భగవతా విప్రతిషిద్ధముక్తమితి మా భూత్ కస్యచిత్ బుద్ధిః ఇతి పరిహారార్థం
చోద్యమివ కుర్వన్ అర్జున ఉవాచ —
అర్జున ఉవాచ —
అపరం భవతో జన్మ పరం జన్మ వివస్వతః ।
కథమేతద్విజానీయాం త్వమాదౌ ప్రోక్తవానితి ॥ 4-4 ॥
అపరం అర్వాక్ వసుదేవగృహే భవతో జన్మ । పరం పూర్వం సర్గాదౌ జన్మ
ఉత్పత్తిః వివస్వతః ఆదిత్యస్య । తత్ కథం ఏతత్ విజానీయాం అవిరుద్ధార్థతయా,
యః త్వమేవ ఆదౌ ప్రోక్తవాన్ ఇమం యోగం స ఏవ ఇదానీం మహ్యం ప్రోక్తవానసి
ఇతి ॥ యా వాసుదేవే అనీశ్వరాసర్వజ్ఞాశంకా మూర్ఖాణాం, తాం పరిహరన్
శ్రీభగవానువాచ, యదర్థో హ్యర్జునస్య ప్రశ్నః —
శ్రీభగవానువాచ —
బహూని మే వ్యతీతాని జన్మాని తవ చార్జున ।
తాన్యహం వేద సర్వాణి న త్వం వేత్థ పరంతప ॥ 4-5 ॥
బహూని మే మమ వ్యతీతాని అతిక్రాంతాని జన్మాని తవ చ
హే అర్జున । తాని అహం వేద జానే సర్వాణి న త్వం వేత్థ న
జానీషే, ధర్మాధర్మాదిప్రతిబద్ధజ్ఞానశక్తిత్వాత్ । అహం పునః
నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావత్వాత్ అనావరణజ్ఞానశక్తిరితి వేద అహం హే
పరంతప ॥ కథం తర్హి తవ నిత్యేశ్వరస్య ధర్మాధర్మాభావేఽపి జన్మ ఇతి,
ఉచ్యతే —
అజోఽపి సన్నవ్యయాత్మా భూతానామీశ్వరోఽపి సన్ ।
ప్రకృతిం స్వామధిష్ఠాయ సంభవామ్యాత్మమాయయా ॥ 4-6 ॥
అజోఽపి జన్మరహితోఽపి సన్, తథా అవ్యయాత్మా అక్షీణజ్ఞానశక్తిస్వభావోఽపి
సన్, తథా భూతానాం బ్రహ్మాదిస్తంబపర్యంతానాం ఈశ్వరః ఈశనశీలోఽపి సన్,
ప్రకృతిం స్వాం మమ వైష్ణవీం మాయాం త్రిగుణాత్మికాం, యస్యా వశే సర్వం జగత్
వర్తతే, యయా మోహితం సత్ స్వమాత్మానం వాసుదేవం న జానాతి, తాం ప్రకృతిం స్వాం
అధిష్ఠాయ వశీకృత్య సంభవామి దేహవానివ భవామి జాత ఇవ ఆత్మమాయయా
ఆత్మనః మాయయా, న పరమార్థతో లోకవత్ ॥
తచ్చ జన్మ కదా కిమర్థం చ ఇత్యుచ్యతే —
యదా యదా హి ధర్మస్య గ్లానిర్భవతి భారత ।
అభ్యుత్థానమధర్మస్య తదాత్మానం సృజామ్యహం ॥ 4-7 ॥
యదా యదా హి ధర్మస్య గ్లానిః హానిః వర్ణాశ్రమాదిలక్షణస్య
ప్రాణినామభ్యుదయనిఃశ్రేయససాధనస్య భవతి భారత, అభ్యుత్థానం ఉద్భవః
అధర్మస్య, తదా తదా ఆత్మానం సృజామి అహం మాయయా ॥ కిమర్థం ? —
పరిత్రాణాయ సాధూనాం వినాశాయ చ దుష్కృతాం ।
ధర్మసంస్థాపనార్థాయ సంభవామి యుగే యుగే ॥ 4-8 ॥
పరిత్రాణాయ పరిరక్షణాయ సాధూనాం సన్మార్గస్థానాం, వినాశాయ చ దుష్కృతాం
పాపకారిణాం, కించ ధర్మసంస్థాపనార్థాయ ధర్మస్య సమ్యక్ స్థాపనం
తదర్థం సంభవామి యుగే యుగే ప్రతియుగం ॥ తత్ —
జన్మ కర్మ చ మే దివ్యమేవం యో వేత్తి తత్త్వతః ।
త్యక్త్వా దేహం పునర్జన్మ నైతి మామేతి సోఽర్జున ॥ 4-9 ॥
జన్మ మాయారూపం కర్మ చ సాధూనాం పరిత్రాణాది మే మమ దివ్యం అప్రాకృతం
ఐశ్వరం ఏవం యథోక్తం యః వేత్తి తత్త్వతః తత్త్వేన యథావత్ త్యక్త్వా దేహం
ఇమం పునర్జన్మ పునరుత్పత్తిం న ఏతి న ప్రాప్నోతి । మాం ఏతి ఆగచ్ఛతి సః
ముచ్యతే హే అర్జున ॥ నైష మోక్షమార్గ ఇదానీం ప్రవృత్తః ; కిం తర్హి ?
పూర్వమపి —
వీతరాగభయక్రోధా మన్మయా మాముపాశ్రితాః ।
బహవో జ్ఞానతపసా పూతా మద్భావమాగతాః ॥ 4-10 ॥
వీతరాగభయక్రోధాః రాగశ్చ భయం చ క్రోధశ్చ వీతాః విగతాః యేభ్యః
తే వీతరాగభయక్రోధాః మన్మయాః బ్రహ్మవిదః ఈశ్వరాభేదదర్శినః మామేవ
చ పరమేశ్వరం ఉపాశ్రితాః కేవలజ్ఞాననిష్ఠా ఇత్యర్థః । బహవః అనేకే
జ్ఞానతపసా జ్ఞానమేవ చ పరమాత్మవిషయం తపః తేన జ్ఞానతపసా
పూతాః పరాం శుద్ధిం గతాః సంతః మద్భావం ఈశ్వరభావం మోక్షం
ఆగతాః సమనుప్రాప్తాః । ఇతరతపోనిరపేక్షజ్ఞాననిష్ఠా ఇత్యస్య లింగం
“జ్ఞానతపసా” ఇతి విశేషణం ॥ తవ తర్హి రాగద్వేషౌ స్తః,
యేన కేభ్యశ్చిదేవ ఆత్మభావం ప్రయచ్ఛసి న సర్వేభ్యః ఇత్యుచ్యతే —
యే యథా మాం ప్రపద్యంతే తాంస్తథైవ భజామ్యహం ।
మమ వర్త్మానువర్తంతే మనుష్యాః పార్థ సర్వశః ॥ 4-11 ॥
యే యథా యేన ప్రకారేణ యేన ప్రయోజనేన యత్ఫలార్థితయా మాం ప్రపద్యంతే తాన్
తథైవ తత్ఫలదానేన భజామి అనుగృహ్ణామి అహం ఇత్యేతత్ । తేషాం మోక్షం
ప్రతి అనర్థిత్వాత్ । న హి ఏకస్య ముముక్షుత్వం ఫలార్థిత్వం చ యుగపత్
సంభవతి । అతః యే ఫలార్థినః తాన్ ఫలప్రదానేన, యే యథోక్తకారిణస్తు
అఫలార్థినః ముముక్షవశ్చ తాన్ జ్ఞానప్రదానేన, యే జ్ఞానినః సన్న్యాసినః
ముముక్షవశ్చ తాన్ మోక్షప్రదానేన, తథా ఆర్తాన్ ఆర్తిహరణేన ఇత్యేవం యథా
ప్రపద్యంతే యే తాన్ తథైవ భజామి ఇత్యర్థః । న పునః రాగద్వేషనిమిత్తం
మోహనిమిత్తం వా కంచిత్ భజామి । సర్వథాపి సర్వావస్థస్య మమ ఈశ్వరస్య
వర్త్మ మార్గం అనువర్తంతే మనుష్యాః — యత్ఫలార్థితయా యస్మిన్ కర్మణి
అధికృతాః యే ప్రయతంతే తే మనుష్యా అత్ర ఉచ్యంతే — హే పార్థ సర్వశః
సర్వప్రకారైః ॥ యది తవ ఈశ్వరస్య రాగాదిదోషాభావాత్ సర్వప్రాణిషు
అనుజిఘృక్షాయాం తుల్యాయాం సర్వఫలప్రదానసమర్థే చ త్వయి సతి
“వాసుదేవః సర్వం” ఇతి జ్ఞానేనైవ ముముక్షవః సంతః కస్మాత్
త్వామేవ సర్వే న ప్రతిపద్యంతే ఇతి ? శృణు తత్ర కారణం —
కాంక్షంతః కర్మణాం సిద్ధిం యజంత ఇహ దేవతాః ।
క్షిప్రం హి మానుషే లోకే సిద్ధిర్భవతి కర్మజా ॥ 4-12 ॥
కాంక్షంతః అభీప్సంతః కర్మణాం సిద్ధిం ఫలనిష్పత్తిం ప్రార్థయంతః
యజంతే ఇహ అస్మిన్ లోకే దేవతాః ఇంద్రాగ్న్యాద్యాః ; “అథ యోఽన్యాం
దేవతాముపాస్తే అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి న స వేద యథా పశురేవం స
దేవానాం” (బృ. ఉ. 1-4-10) ఇతి శ్రుతేః । తేషాం హి భిన్నదేవతాయాజినాం
ఫలాకాంక్షిణాం క్షిప్రం శీఘ్రం హి యస్మాత్ మానుషే లోకే, మనుష్యలోకే హి
శాస్త్రాధికారః । “క్షిప్రం హి మానుషే లోకే” ఇతి విశేషణాత్
అన్యేష్వపి కర్మఫలసిద్ధిం దర్శయతి భగవాన్ । మానుషే లోకే
వర్ణాశ్రమాదికర్మాణి ఇతి విశేషః, తేషాం చ వర్ణాశ్రమాద్యధికారికర్మణాం
ఫలసిద్ధిః క్షిప్రం భవతి । కర్మజా కర్మణో జాతా ॥ మానుషే ఏవ లోకే
వర్ణాశ్రమాదికర్మాధికారః, న అన్యేషు లోకేషు ఇతి నియమః కిన్నిమిత్త ఇతి ?
అథవా వర్ణాశ్రమాదిప్రవిభాగోపేతాః మనుష్యాః మమ వర్త్మ అనువర్తంతే
సర్వశః ఇత్యుక్తం । కస్మాత్పునః కారణాత్ నియమేన తవైవ వర్త్మ అనువర్తంతే
న అన్యస్య ఇతి ? ఉచ్యతే —
చాతుర్వర్ణ్యం మయా సృష్టం గుణకర్మవిభాగశః ।
తస్య కర్తారమపి మాం విద్ధ్యకర్తారమవ్యయం ॥ 4-13 ॥
చత్వార ఏవ వర్ణాః చాతుర్వర్ణ్యం మయా ఈశ్వరేణ సృష్టం ఉత్పాదితం,
”బ్రాహ్మణోఽస్య ముఖమాసీత్” (ఋ. 10-8-91)ఇత్యాదిశ్రుతేః ।
గుణకర్మవిభాగశః గుణవిభాగశః కర్మవిభాగశశ్చ । గుణాః
సత్త్వరజస్తమాంసి । తత్ర సాత్త్వికస్య సత్త్వప్రధానస్య బ్రాహ్మణస్య
“శమో దమస్తపః” (భ. గీ. 18-42) ఇత్యాదీని కర్మాణి,
సత్త్వోపసర్జనరజఃప్రధానస్య క్షత్రియస్య శౌర్యతేజఃప్రభృతీని
కర్మాణి, తమఉపసర్జనరజఃప్రధానస్య వైశ్యస్య కృష్యాదీని కర్మాణి,
రజఉపసర్జనతమఃప్రధానస్య శూద్రస్య శుశ్రూషైవ కర్మ ఇత్యేవం
గుణకర్మవిభాగశః చాతుర్వర్ణ్యం మయా సృష్టం ఇత్యర్థః । తచ్చ ఇదం
చాతుర్వర్ణ్యం న అన్యేషు లోకేషు, అతః మానుషే లోకే ఇతి విశేషణం । హంత
తర్హి చాతుర్వర్ణ్యస్య సర్గాదేః కర్మణః కర్తృత్వాత్ తత్ఫలేన యుజ్యసే, అతః న
త్వం నిత్యముక్తః నిత్యేశ్వరశ్చ ఇతి ? ఉచ్యతే — యద్యపి మాయాసంవ్యవహారేణ
తస్య కర్మణః కర్తారమపి సంతం మాం పరమార్థతః విద్ధి అకర్తారం । అత
ఏవ అవ్యయం అసంసారిణం చ మాం విద్ధి ॥ యేషాం తు కర్మణాం కర్తారం మాం
మన్యసే పరమార్థతః తేషాం అకర్తా ఏవాహం, యతః —
న మాం కర్మాణి లింపంతి న మే కర్మఫలే స్పృహా ।
ఇతి మాం యోఽభిజానాతి కర్మభిర్న స బధ్యతే ॥ 4-14 ॥
న మాం తాని కర్మాణి లింపంతి దేహాద్యారంభకత్వేన, అహంకారాభావాత్ । న చ
తేషాం కర్మణాం ఫలేషు మే మమ స్పృహా తృష్ణా । యేషాం తు సంసారిణాం
“అహం కర్తా” ఇత్యభిమానః కర్మసు, స్పృహా తత్ఫలేషు చ, తాన్
కర్మాణి లింపంతి ఇతి యుక్తం, తదభావాత్ న మాం కర్మాణి లింపంతి । ఇతి ఏవం
యః అన్యోఽపి మాం ఆత్మత్వేన అభిజానాతి “నాహం కర్తా న మే కర్మఫలే
స్పృహా” ఇతి సః కర్మభిః న బధ్యతే, తస్యాపి న దేహాద్యారంభకాణి
కర్మాణి భవంతి ఇత్యర్థః ॥ “నాహం కర్తా న మే కర్మఫలే స్పృహా”
ఇతి —
ఏవం జ్ఞాత్వా కృతం కర్మ పూర్వైరపి ముముక్షుభిః ।
కురు కర్మైవ తస్మాత్త్వం పూర్వైః పూర్వతరం కృతం ॥ 4-15 ॥
ఏవం జ్ఞాత్వా కృతం కర్మ పూర్వైః అపి అతిక్రాంతైః ముముక్షుభిః । కురు
తేన కర్మైవ త్వం, న తూష్ణీమాసనం నాపి సన్న్యాసః కర్తవ్యః, తస్మాత్ త్వం
పూర్వైరపి అనుష్ఠితత్వాత్, యది అనాత్మజ్ఞః త్వం తదా ఆత్మశుద్ధ్యర్థం,
తత్త్వవిచ్చేత్ లోకసంగ్రహార్థం పూర్వైః జనకాదిభిః పూర్వతరం కృతం న
అధునాతనం కృతం నిర్వర్తితం ॥ తత్ర కర్మ చేత్ కర్తవ్యం త్వద్వచనాదేవ
కరోమ్యహం, కిం విశేషితేన “పూర్వైః పూర్వతరం కృతం” ఇత్యుచ్యతే
; యస్మాత్ మహత్ వైషమ్యం కర్మణి । కథం ? —
కిం కర్మ కిమకర్మేతి కవయోఽప్యత్ర మోహితాః ।
తత్తే కర్మ ప్రవక్ష్యామి యజ్జ్ఞాత్వా మోక్ష్యసేఽశుభాత్ ॥ 4-16 ॥
కిం కర్మ కిం చ అకర్మ ఇతి కవయః మేధావినః అపి అత్ర అస్మిన్ కర్మాదివిషయే
మోహితాః మోహం గతాః । తత్ అతః తే తుభ్యం అహం కర్మ అకర్మ చ ప్రవక్ష్యామి,
యత్ జ్ఞాత్వా విదిత్వా కర్మాది మోక్ష్యసే అశుభాత్ సంసారాత్ ॥ న చైతత్త్వయా
మంతవ్యం — కర్మ నామ దేహాదిచేష్టా లోకప్రసిద్ధం, అకర్మ నామ తదక్రియా
తూష్ణీమాసనం ; కిం తత్ర బోద్ధవ్యం ? ఇతి । కస్మాత్, ఉచ్యతే —
కర్మణో హ్యపి బోద్ధవ్యం బోద్ధవ్యం చ వికర్మణః ।
అకర్మణశ్చ బోద్ధవ్యం గహనా కర్మణో గతిః ॥ 4-17 ॥
కర్మణః శాస్త్రవిహితస్య హి యస్మాత్ అపి అస్తి బోద్ధవ్యం, బోద్ధవ్యం చ అస్త్యేవ
వికర్మణః ప్రతిషిద్ధస్య, తథా అకర్మణశ్చ తూష్ణీంభావస్య బోద్ధవ్యం
అస్తి ఇతి త్రిష్వప్యధ్యాహారః కర్తవ్యః । యస్మాత్ గహనా విషమా దుర్జ్ఞేయా —
కర్మణః ఇతి ఉపలక్షణార్థం కర్మాదీనాం — కర్మాకర్మవికర్మణాం గతిః
యాథాత్మ్యం తత్త్వం ఇత్యర్థః ॥ కిం పునస్తత్త్వం కర్మాదేః యత్ బోద్ధవ్యం
వక్ష్యమామి ఇతి ప్రతిజ్ఞాతం ? ఉచ్యతే —
కర్మణ్యకర్మ యః పశ్యేదకర్మణి చ కర్మ యః ।
స బుద్ధిమాన్మనుష్యేషు స యుక్తః కృత్స్నకర్మకృత్ ॥ 4-18 ॥
కర్మణి, క్రియతే ఇతి కర్మ వ్యాపారమాత్రం, తస్మిన్ కర్మణి అకర్మ కర్మాభావం
యః పశ్యేత్, అకర్మణి చ కర్మాభావే కర్తృతంత్రత్వాత్ ప్రవృత్తినివృత్త్యోః
— వస్తు అప్రాప్యైవ హి సర్వ ఏవ క్రియాకారకాదివ్యవహారః అవిద్యాభూమౌ
ఏవ — కర్మ యః పశ్యేత్ పశ్యతి, సః బుద్ధిమాన్ మనుష్యేషు, సః
యుక్తః యోగీ చ, కృత్స్నకర్మకృత్ సమస్తకర్మకృచ్చ సః, ఇతి స్తూయతే
కర్మాకర్మణోరితరేతరదర్శీ ॥ నను కిమిదం విరుద్ధముచ్యతే “కర్మణి
అకర్మ యః పశ్యేత్” ఇతి “అకర్మణి చ కర్మ” ఇతి ; న హి కర్మ
అకర్మ స్యాత్, అకర్మ వా కర్మ । తత్ర విరుద్ధం కథం పశ్యేత్ ద్రష్టా ? —
న, అకర్మ ఏవ పరమార్థతః సత్ కర్మవత్ అవభాసతే మూఢదృష్టేః లోకస్య,
తథా కర్మైవ అకర్మవత్ । తత్ర యథాభూతదర్శనార్థమాహ భగవాన్
— “కర్మణ్యకర్మ యః పశ్యేత్” ఇత్యాది । అతో న విరుద్ధం ।
బుద్ధిమత్త్వాద్యుపపత్తేశ్చ । “బోద్ధవ్యం” (భ. గీ. 4-17) ఇతి
చ యథాభూతదర్శనముచ్యతే । న చ విపరీతజ్ఞానాత్ అశుభాత్ మోక్షణం
స్యాత్ ; “యత్ జ్ఞాత్వా మోక్ష్యసేఽశుభాత్” (భ. గీ. 4-16)
ఇతి చ ఉక్తం । తస్మాత్ కర్మాకర్మణీ విపర్యయేణ గృహీతే ప్రాణిభిః
తద్విపర్యయగ్రహణనివృత్త్యర్థం భగవతో వచనం “కర్మణ్యకర్మ
యః” ఇత్యాది । న చ అత్ర కర్మాధికరణమకర్మ అస్తి, కుండే బదరాణీవ ।
నాపి అకర్మాధికరణం కర్మాస్తి, కర్మాభావత్వాదకర్మణః । అతః విపరీతగృహీతే
ఏవ కర్మాకర్మణీ లౌకికైః, యథా మృగతృష్ణికాయాముదకం శుక్తికాయాం
వా రజతం । నను కర్మ కర్మైవ సర్వేషాం న క్వచిత్ వ్యభిచరతి
— తత్ న, నౌస్థస్య నావి గచ్ఛంత్యాం తటస్థేషు అగతిషు నగేషు
ప్రతికూలగతిదర్శనాత్, దూరేషు చక్షుషా అసన్నికృష్టేషు గచ్ఛత్సు
గత్యభావదర్శనాత్, ఏవం ఇహాపి అకర్మణి కర్మదర్శనం కర్మణి
చ అకర్మదర్శనం విపరీతదర్శనం యేన తన్నిరాకరణార్థముచ్యతే
“కర్మణ్యకర్మ యః పశ్యేత్” ఇత్యాది ॥ తదేతత్ ఉక్తప్రతివచనమపి
అసకృత్ అత్యంతవిపరీతదర్శనభావితతయా మోముహ్యమానో లోకః శ్రుతమపి
అసకృత్ తత్త్వం విస్మృత్య విస్మృత్య మిథ్యాప్రసంగం అవతార్యావతార్య
చోదయతి ఇతి పునః పునః ఉత్తరమాహ భగవాన్, దుర్విజ్ఞేయత్వం చ
ఆలక్శ్య వస్తునః । “అవ్యక్తోఽయమచింత్యోఽయం” (భ. గీ. 2-25)
“న జాయతే మ్రియతే” (భ. గీ. 2-20) ఇత్యాదినా ఆత్మని కర్మాభావః
శ్రుతిస్మృతిన్యాయప్రసిద్ధః ఉక్తః వక్ష్యమాణశ్చ । తస్మిన్ ఆత్మని
కర్మాభావే అకర్మణి కర్మవిపరీతదర్శనం అత్యంతనిరూఢం ; యతః,
“కిం కర్మ కిమకర్మేతి కవయోఽప్యత్ర మోహితాః” (భ. గీ. 4-16) ।
దేహాద్యాశ్రయం కర్మ ఆత్మన్యధ్యారోప్య “అహం కర్తా, మమ ఏతత్ కర్మ,
మయా అస్య కర్మణః ఫలం భోక్తవ్యం” ఇతి చ, తథా “అహం తూష్ణీం
భవామి, యేన అహం నిరాయాసః అకర్మా సుఖీ స్యాం” ఇతి కార్యకరణాశ్రయం
వ్యాపారోపరమం తత్కృతం చ సుఖిత్వం ఆత్మని అధ్యారోప్య “న కరోమి
కించిత్, తూష్ణీం సుఖమాసే” ఇతి అభిమన్యతే లోకః । తత్రేదం లోకస్య
విపరరీతదర్శనాపనయాయ ఆహ భగవాన్ — “కర్మణ్యకర్మ యః
పశ్యేత్” ఇత్యాది ॥ అత్ర చ కర్మ కర్మైవ సత్ కార్యకరణాశ్రయం
కర్మరహితే అవిక్రియే ఆత్మని సర్వైః అధ్యస్తం, యతః పండితోఽపి “అహం
కరోమి” ఇతి మన్యతే । అతః ఆత్మసమవేతతయా సర్వలోకప్రసిద్ధే కర్మణి
నదీకూలస్థేష్వివ వృక్షేషు గతిప్రాతిలోమ్యేన అకర్మ కర్మాభావం యథాభూతం
గత్యభావమివ వృక్షేషు యః పశ్యేత్, అకర్మణి చ కార్యకరణవ్యాపారోపరమే
కర్మవత్ ఆత్మని అధ్యారోపితే, “తూష్ణీం అకుర్వన్ సుఖం ఆసే”
ఇత్యహంకారాభిసంధి-హేతుత్వాత్, తస్మిన్ అకర్మణి చ కర్మ యః పశ్యేత్,
యః ఏవం కర్మాకర్మవిభాగజ్ఞః సః బుద్ధిమాన్ పండితః మనుష్యేషు, సః
యుక్తః యోగీ కృత్స్నకర్మకృచ్చ సః అశుభాత్ మోక్షితః కృతకృత్యో
భవతి ఇత్యర్థః ॥ అయం శ్లోకః అన్యథా వ్యాఖ్యాతః కైశ్చిత్ । కథం ?
నిత్యానాం కిల కర్మణాం ఈశ్వరార్థే అనుష్ఠీయమానానాం తత్ఫలాభావాత్
అకర్మాణి తాని ఉచ్యంతే గౌణ్యా వృత్త్యా । తేషాం చ అకరణం అకర్మ ;
తచ్చ ప్రత్యవాయఫలత్వాత్ కర్మ ఉచ్యతే గౌణ్యైవ వృత్త్యా । తత్ర
నిత్యే కర్మణి అకర్మ యః పశ్యేత్ ఫలాభావాత్ ; తథా ధేనురపి గౌః
అగౌః ఇత్యుచ్యతే క్షీరాఖ్యం ఫలం న ప్రయచ్ఛతి ఇతి, తద్వత్ । తథా
నిత్యాకరణే తు అకర్మణి చ కర్మ యః పశ్యేత్ నరకాదిప్రత్యవాయఫలం
ప్రయచ్ఛతి ఇతి ॥ నైతత్ యుక్తం వ్యాఖ్యానం । ఏవం జ్ఞానాత్ అశుభాత్
మోక్షానుపపత్తేః “యజ్జ్ఞాత్వా మోక్ష్యసేఽశుభాత్” (భ. గీ. 4-16)
ఇతి భగవతా ఉక్తం వచనం బాధ్యేత । కథం ? నిత్యానామనుష్ఠానాత్
అశుభాత్ స్యాత్ నామ మోక్షణం, న తు తేషాం ఫలాభావజ్ఞానాత్ । న హి నిత్యానాం
ఫలాభావజ్ఞానం అశుభముక్తిఫలత్వేన చోదితం, నిత్యకర్మజ్ఞానం వా ।
న చ భగవతైవేహోక్తం । ఏతే అకర్మణి కర్మదర్శనం ప్రత్యుక్తం ।
న హి అకర్మణి “కర్మ” ఇతి దర్శనం కర్తవ్యతయా ఇహ చోద్యతే,
నిత్యస్య తు కర్తవ్యతామాత్రం । న చ “అకరణాత్ నిత్యస్య ప్రత్యవాయో
భవతి” ఇతి విజ్ఞానాత్ కించిత్ ఫలం స్యాత్ । నాపి నిత్యాకరణం
జ్ఞేయత్వేన చోదితం । నాపి “కర్మ అకర్మ” ఇతి మిథ్యాదర్శనాత్
అశుభాత్ మోక్షణం బుద్దిమత్త్వం యుక్తతా కృత్స్నకర్మకృత్త్వాది చ ఫలం
ఉపపద్యతే, స్తుతిర్వా । మిథ్యాజ్ఞానమేవ హి సాక్షాత్ అశుభరూపం । కుతః
అన్యస్మాదశుభాత్ మోక్షణం ? న హి తమః తమసో నివర్తకం భవతి ॥ నను
కర్మణి యత్ అకర్మదర్శనం అకర్మణి వా కర్మదర్శనం న తత్ మిథ్యాజ్ఞానం ;
కిం తర్హి ? గౌణం ఫలభావాభావనిమిత్తం — న, కర్మాకర్మవిజ్ఞానాదపి
గౌణాత్ ఫలస్య అశ్రవణాత్ । నాపి శ్రుతహాన్యశ్రుతపరికల్పనాయాం కశ్చిత్
విశేష ఉపలభ్యతే । స్వశబ్దేనాపి శక్యం వక్తుం “నిత్యకర్మణాం
ఫలం నాస్తి, అకరణాచ్చ తేషాం నరకపాతః స్యాత్” ఇతి ; తత్ర
వ్యాజేన పరవ్యామోహరూపేణ “కర్మణ్యకర్మ యః పస్యేత్” ఇత్యాదినా
కిం ? తత్ర ఏవం వ్యాచక్షాణేన భగవతోక్తం వాక్యం లోకవ్యామోహార్థమితి
వ్యక్తం కల్పితం స్యాత్ । న చ ఏతత్ ఛద్మరూపేణ వాక్యేన రక్షణీయం వస్తు
; నాపి శబ్దాంతరేణ పునః పునః ఉచ్యమానం సుబోధం స్యాత్ ఇత్యేవం వక్తుం
యుక్తం । “కర్మణ్యేవాధికారస్తే” (భ. గీ. 2-47) ఇత్యత్ర హి
స్ఫుటతర ఉక్తః అర్థః, న పునర్వక్తవ్యో భవతి । సర్వత్ర చ ప్రశస్తం
బోద్ధవ్యం చ కర్తవ్యమేవ । న నిష్ప్రయోజనం బోద్ధవ్యమిత్యుచ్యతే ॥ న
చ మిథ్యాజ్ఞానం బోద్ధవ్యం భవతి, తత్ప్రత్యుపస్థాపితం వా వస్త్వాభాసం ।
నాపి నిత్యానాం అకరణాత్ అభావాత్ ప్రత్యవాయభావోత్పత్తిః, “నాసతో విద్యతే
భావః” (భ. గీ. 2-16) ఇతి వచనాత్ “కథం అసతః సజ్జాయేత”
(ఛా. ఉ. 6-2-2)ఇతి చ దర్శితం అసతః సజ్జన్మప్రతిషేధాత్ । అసతః
సదుత్పత్తిం బ్రువతా అసదేవ సద్భవేత్, సచ్చాపి అసత్ భవేత్ ఇత్యుక్తం స్యాత్ ।
తచ్చ అయుక్తం, సర్వప్రమాణవిరోధాత్ । న చ నిష్ఫలం విదధ్యాత్ కర్మ
శాస్త్రం, దుఃఖస్వరూపత్వాత్, దుఃఖస్య చ
బుద్ధిపూర్వకతయా కార్యత్వానుపపత్తేః ।
తదకరణే చ నరకపాతాభ్యుపగమాత్ అనర్థాయైవ ఉభయథాపి కరణే చ
అకరణే చ శాస్త్రం నిష్ఫలం కల్పితం స్యాత్ । స్వాభ్యుపగమవిరోధశ్చ
“నిత్యం నిష్ఫలం కర్మ” ఇతి అభ్యుపగమ్య “మోక్షఫలాయ”
ఇతి బ్రువతః । తస్మాత్ యథాశ్రుత ఏవార్థః “కర్మణ్యకర్మ యః”
ఇత్యాదేః । తథా చ వ్యాఖ్యాతః అస్మాభిః శ్లోకః ॥ తదేతత్ కర్మణి
అకర్మదర్శనం స్తూయతే —
యస్య సర్వే సమారంభాః కామసంకల్పవర్జితాః ।
జ్ఞానాగ్నిదగ్ధకర్మాణం తమాహుః పండితం బుధాః ॥ 4-19 ॥
యస్య యథోక్తదర్శినః సర్వే యావంతః సమారంభాః సర్వాణి కర్మాణి,
సమారభ్యంతే ఇతి సమారంభాః, కామసంకల్పవర్జితాః కామైః తత్కారణైశ్చ
సంకల్పైః వర్జితాః ముధైవ చేష్టామాత్రా అనుష్ఠీయంతే ; ప్రవృత్తేన
చేత్ లోకసంగ్రహార్థం, నివృత్తేన చేత్ జీవనమాత్రార్థం । తం
జ్ఞానాగ్నిదగ్ధకర్మాణం కర్మాదౌ అకర్మాదిదర్శనం జ్ఞానం తదేవ అగ్నిః
తేన జ్ఞానాగ్నినా దగ్ధాని శుభాశుభలక్షణాని కర్మాణి యస్య తం ఆహుః
పరమార్థతః పండితం బుధాః బ్రహ్మవిదః ॥ యస్తు అకర్మాదిదర్శీ, సః
అకర్మాదిదర్శనాదేవ నిష్కర్మా సన్న్యాసీ జీవనమాత్రార్థచేష్టః సన్ కర్మణి
న ప్రవర్తతే, యద్యపి ప్రాక్ వివేకతః ప్రవృత్తః । యస్య ప్రారబ్ధకర్మా
సన్ ఉత్తరకాలముత్పన్నాత్మసమ్యగ్దర్శనః స్యాత్, సః సర్వకర్మణి
ప్రయోజనమపశ్యన్ ససాధనం కర్మ పరిత్యజత్యేవ । సః కుతశ్చిత్
నిమిత్తాత్ కర్మపరిత్యాగాసంభవే సతి కర్మణి తత్ఫలే చ సంగరహితతయా
స్వప్రయోజనాభావాత్ లోకసంగ్రహార్థం పూర్వవత్ కర్మణి ప్రవృత్తోఽపి నైవ
కించిత్ కరోతి, జ్ఞానాగ్నిదగ్ధకర్మత్వాత్ తదీయం కర్మ అకర్మైవ సంపద్యతే
ఇత్యేతమర్థం దర్శయిష్యన్ ఆహ —
త్యక్త్వా కర్మఫలాసంగం నిత్యతృప్తో నిరాశ్రయః ।
కర్మణ్యభిప్రవృత్తోఽపి నైవ కించిత్కరోతి సః ॥ 4-20 ॥
త్యక్త్వా కర్మసు అభిమానం ఫలాసంగం చ యథోక్తేన జ్ఞానేన
నిత్యతృప్తః నిరాకాంక్షో విషయేషు ఇత్యర్థః । నిరాశ్రయః
ఆశ్రయరహితః, ఆశ్రయో నామ యత్ ఆశ్రిత్య పురుషార్థం సిసాధయిషతి,
దృష్టాదృష్టేష్టఫల-సాధనాశ్రయరహిత ఇత్యర్థః । విదుషా క్రియమాణం
కర్మ పరమార్థతోఽకర్మైవ, తస్య నిష్క్రియాత్మదర్శన-సంపన్నత్వాత్ । తేన
ఏవంభూతేన స్వప్రయోజనాభావాత్ ససాధనం కర్మ పరిత్యక్తవ్యమేవ ఇతి ప్రాప్తే,
తతః నిర్గమాసంభవాత్ లోకసంగ్రహచికీర్షయా శిష్టవిగర్హణాపరిజిహీర్షయా
వా పూర్వవత్ కర్మణి అభిప్రవృత్తోఽపి నిష్క్రియాత్మదర్శనసంపన్నత్వాత్ నైవ
కించిత్ కరోతి సః ॥ యః పునః పూర్వోక్తవిపరీతః ప్రాగేవ కర్మారంభాత్
బ్రహ్మణి సర్వాంతరే ప్రత్యగాత్మని నిష్క్రియే సంజాతాత్మదర్శనః స
దృష్టాదృష్టేష్టవిషయాశీర్వివర్జితతయా దృష్టాదృష్టార్థే కర్మణి
ప్రయోజనమపశ్యన్ ససాధనం కర్మ సన్న్యస్య శరీరయాత్రామాత్రచేష్టః
యతిః జ్ఞాననిష్ఠో ముచ్యతే ఇత్యేతమర్థం దర్శయితుమాహ —
నిరాశీర్యతచిత్తాత్మా త్యక్తసర్వపరిగ్రహః ।
శారీరం కేవలం కర్మ కుర్వన్నాప్నోతి కిల్బిషం ॥ 4-21 ॥
నిరాశీః నిర్గతాః ఆశిషః యస్మాత్ సః నిరాశీః, యతచిత్తాత్మా చిత్తం
అంతఃకరణం ఆత్మా బాహ్యః కార్యకరణసంఘాతః తౌ ఉభావపి యతౌ సంయతౌ యేన
సః యతచిత్తాత్మా, త్యక్తసర్వపరిగ్రహః త్యక్తః సర్వః పరిగ్రహః యేన సః
త్యక్తసర్వపరిగ్రహః, శారీరం శరీరస్థితిమాత్రప్రయోజనం, కేవలం తత్రాపి
అభిమానవర్జితం, కర్మ కుర్వన్ న ఆప్నోతి న ప్రాప్నోతి కిల్బిషం అనిష్టరూపం
పాపం ధర్మం చ । ధర్మోఽపి ముముక్షోః కిల్బిషమేవ బంధాపాదకత్వాత్ । తస్మాత్
తాభ్యాం ముక్తః భవతి, సంసారాత్ ముక్తో భవతి ఇత్యర్థః ॥ “శారీరం
కేవలం కర్మ” ఇత్యత్ర కిం శరీరనిర్వర్త్యం శారీరం కర్మ అభిప్రేతం,
ఆహోస్విత్ శరీరస్థితిమాత్రప్రయోజనం శారీరం కర్మ ఇతి ? కిం చ అతః యది
శరీరనిర్వర్త్యం శారీరం కర్మ యది వా శరీరస్థితిమాత్రప్రయోజనం శారీరం
ఇతి ? ఉచ్యతే — యదా శరీరనిర్వర్త్యం కర్మ శారీరం అభిప్రేతం స్యాత్,
తదా దృష్టాదృష్టప్రయోజనం కర్మ ప్రతిషిద్ధమపి శరీరేణ కుర్వన్
నాప్నోతి కిల్బిషం ఇతి బ్రువతో విరుద్ధాభిధానం ప్రసజ్యేత । శాస్త్రీయం
చ కర్మ దృష్టాదృష్టప్రయోజనం శరీరేణ కుర్వన్ నాప్నోతి కిల్బిషం
ఇత్యపి బ్రువతః అప్రాప్తప్రతిషేధప్రసంగః । “శారీరం కర్మ
కుర్వన్” ఇతి విశేషణాత్ కేవలశబ్దప్రయోగాచ్చ వాఙ్మనసనిర్వర్త్యం
కర్మ విధిప్రతిషేధవిషయం ధర్మాధర్మశబ్దవాచ్యం కుర్వన్ ప్రాప్నోతి
కిల్బిషం ఇత్యుక్తం స్యాత్ । తత్రాపి వాఙ్మనసాభ్యాం విహితానుష్ఠానపక్షే
కిల్బిషప్రాప్తివచనం విరుద్ధం ఆపద్యేత । ప్రతిషిద్ధసేవాపక్షేఽపి
భూతార్థానువాదమాత్రం అనర్థకం స్యాత్ । యదా తు శరీరస్థితిమాత్రప్రయోజనం
శారీరం కర్మ అభిప్రేతం భవేత్, తదా దృష్టాదృష్టప్రయోజనం కర్మ
విధిప్రతిషేధగమ్యం శరీరవాఙ్మనసనిర్వర్త్యం అన్యత్ అకుర్వన్ తైరేవ
శరీరాదిభిః శరీరస్థితిమాత్రప్రయోజనం కేవలశబ్దప్రయోగాత్ “అహం
కరోమి” ఇత్యభిమానవర్జితః శరీరాదిచేష్టామాత్రం లోకదృష్ట్యా కుర్వన్
నాప్నోతి కిల్బిషం । ఏవంభూతస్య పాపశబ్దవాచ్యకిల్బిషప్రాప్త్యసంభవాత్
కిల్బిషం సంసారం న ఆప్నోతి ; జ్ఞానాగ్నిదగ్ధసర్వకర్మత్వాత్ అప్రతిబంధేన
ముచ్యత ఏవ ఇతి పూర్వోక్తసమ్యగ్దర్శనఫలానువాద ఏవ ఏషః । ఏవం
“శారీరం కేవలం కర్మ” ఇత్యస్య అర్థస్య పరిగ్రహే నిరవద్యం
భవతి ॥ త్యక్తసర్వపరిగ్రహస్య యతేః అన్నాదేః శరీరస్థితిహేతోః
పరిగ్రహస్య అభావాత్ యాచనాదినా శరీరస్థితౌ కర్తవ్యతాయాం ప్రాప్తాయాం
”అయాచితమసంక్లృప్తముపపన్నం యదృచ్ఛయా” (అశ్వ. 46-19)
ఇత్యాదినా వచనేన అనుజ్ఞాతం యతేః శరీరస్థితిహేతోః అన్నాదేః ప్రాప్తిద్వారం
ఆవిష్కుర్వన్ ఆహ —
యదృచ్ఛాలాభసంతుష్టో ద్వంద్వాతీతో విమత్సరః ।
సమః సిద్ధావసిద్ధౌచ కృత్వాపి న నిబధ్యతే ॥ 4-22 ॥
యదృచ్ఛాలాభసంతుష్టః అప్రార్థితోపనతో లాభో యదృచ్ఛాలాభః తేన
సంతుష్టః సంజాతాలంప్రత్యయః । ద్వంద్వాతీతః ద్వంద్వైః శీతోష్ణాదిభిః
హన్యమానోఽపి అవిషణ్ణచిత్తః ద్వంద్వాతీతః ఉచ్యతే । విమత్సరః విగతమత్సరః
నిర్వైరబుద్దిః సమః తుల్యః యదృచ్ఛాలాభస్య సిద్ధౌ అసిద్ధౌ చ ।
యః ఏవంభూతో యతిః అన్నాదేః శరీరస్థితిహేతోః లాభాలాభయోః సమః
హర్షవిషాదవర్జితః కర్మాదౌ అకర్మాదిదర్శీ యథాభూతాత్మదర్శననిష్ఠః
సన్ శరీరస్థితిమాత్రప్రయోజనే భిక్షాటనాదికర్మణి శరీరాదినిర్వర్త్యే
“నైవ కించిత్ కరోమ్యహం” (భ. గీ. 5-8) , “గుణా గుణేషు
వర్తంతే” (భ. గీ. 3-28) ఇత్యేవం సదా సంపరిచక్షాణః ఆత్మనః
కర్తృత్వాభావం పశ్యన్నైవ కించిత్ భిక్షాటనాదికం కర్మ కరోతి,
లోకవ్యవహారసామాన్యదర్శనేన తు లౌకికైః ఆరోపితకర్తృత్వే భిక్షాటనాదౌ
కర్మణి కర్తా భవతి । స్వానుభవేన తు శాస్త్రప్రమాణాదిజనితేన అకర్తైవ ।
స ఏవం పరాధ్యారోపితకర్తృత్వః శరీరస్థితిమాత్రప్రయోజనం
భిక్షాటనాదికం కర్మ కృత్వాపి న నిబధ్యతే బంధహేతోః కర్మణః
సహేతుకస్య జ్ఞానాగ్నినా దగ్ధత్వాత్ ఇతి ఉక్తానువాద ఏవ ఏషః ॥ “త్యక్త్వా
కర్మఫలాసంగం” (భ. గీ. 4-20) ఇత్యనేన శ్లోకేన యః ప్రారబ్ధకర్మా
సన్ యదా నిష్క్రియబ్రహ్మాత్మదర్శనసంపన్నః స్యాత్ తదా తస్య ఆత్మనః
కర్తృకర్మప్రయోజనాభావదర్శినః కర్మపరిత్యాగే ప్రాప్తే కుతశ్చిన్నిమిత్తాత్
తదసంభవే సతి పూర్వవత్ తస్మిన్ కర్మణి అభిప్రవృత్తస్య అపి “నైవ
కించిత్ కరోతి సః” (భ. గీ. 4-20) ఇతి కర్మాభావః ప్రదర్శితః ।
యస్య ఏవం కర్మాభావో దర్శితః తస్యైవ —
గతసంగస్య ముక్తస్య జ్ఞానావస్థితచేతసః ।
యజ్ఞాయాచరతః కర్మ సమగ్రం ప్రవిలీయతే ॥ 4-23 ॥
గతసంగస్య సర్వతోనివృత్తాసక్తేః, ముక్తస్య
నివృత్తధర్మాధర్మాదిబంధనస్య, జ్ఞానావస్థితచేతసః జ్ఞానే ఏవ
అవస్థితం చేతః యస్య సోఽయం జ్ఞానావస్థితచేతాః తస్య, యజ్ఞాయ
యజ్ఞనిర్వృత్త్యర్థం ఆచరతః నిర్వర్తయతః కర్మ సమగ్రం సహ అగ్రేణ
ఫలేన వర్తతే ఇతి సమగ్రం కర్మ తత్ సమగ్రం ప్రవిలీయతే వినశ్యతి
ఇత్యర్థః ॥ కస్మాత్ పునః కారణాత్ క్రియమాణం కర్మ స్వకార్యారంభం అకుర్వత్
సమగ్రం ప్రవిలీయతే ఇత్యుచ్యతే యతః —
బ్రహ్మార్పణం బ్రహ్మ హవిర్బ్రహ్మాగ్నౌ బ్రహ్మణా హుతం ।
బ్రహ్మైవ తేన గంతవ్యం బ్రహ్మకర్మసమాధినా ॥ 4-24 ॥
బ్రహ్మ అర్పణం యేన కరణేన బ్రహ్మవిత్ హవిః అగ్నౌ అర్పయతి తత్ బ్రహ్మైవ
ఇతి పశ్యతి, తస్య ఆత్మవ్యతిరేకేణ అభావం పశ్యతి, యథా శుక్తికాయాం
రజతాభావం పశ్యతి ; తదుచ్యతే బ్రహ్మైవ అర్పణమితి, యథా యద్రజతం
తత్ శుక్తికైవేతి । “బ్రహ్మ అర్పణం” ఇతి అసమస్తే పదే । యత్
అర్పణబుద్ధ్యా గృహ్యతే లోకే తత్ అస్య బ్రహ్మవిదః బ్రహ్మైవ ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మ హవిః తథా యత్ హవిర్బుద్ధ్యా గృహ్యమాణం తత్ బ్రహ్మైవ అస్య ।
తథా “బ్రహ్మాగ్నౌ” ఇతి సమస్తం పదం । అగ్నిరపి బ్రహ్మైవ
యత్ర హూయతే బ్రహ్మణా కర్త్రా, బ్రహ్మైవ కర్తేత్యర్థః । యత్ తేన హుతం
హవనక్రియా తత్ బ్రహ్మైవ । యత్ తేన గంతవ్యం ఫలం తదపి బ్రహ్మైవ
బ్రహ్మకర్మసమాధినా బ్రహ్మైవ కర్మ బ్రహ్మకర్మ తస్మిన్ సమాధిః యస్య
సః బ్రహ్మకర్మసమాధిః తేన బ్రహ్మకర్మసమాధినా బ్రహ్మైవ గంతవ్యం ॥
ఏవం లోకసంగ్రహం చికీర్షుణాపి క్రియమాణం కర్మ పరమార్థతః
అకర్మ, బ్రహ్మబుద్ధ్యుపమృదితత్వాత్ । ఏవం సతి నివృత్తకర్మణోఽపి
సర్వకర్మసన్న్యాసినః సమ్యగ్దర్శనస్తుత్యర్థం యజ్ఞత్వసంపాదనం జ్ఞానస్య
సుతరాముపపద్యతే ; యత్ అర్పణాది అధియజ్ఞే ప్రసిద్ధం తత్ అస్య అధ్యాత్మం
బ్రహ్మైవ పరమార్థదర్శిన ఇతి । అన్యథా సర్వస్య బ్రహ్మత్వే అర్పణాదీనామేవ
విశేషతో బ్రహ్మత్వాభిధానం అనర్థకం స్యాత్ । తస్మాత్ బ్రహ్మైవ ఇదం
సర్వమితి అభిజానతః విదుషః కర్మాభావః । కారకబుద్ధ్యభావాచ్చ । న హి
కారకబుద్ధిరహితం యజ్ఞాఖ్యం కర్మ దృష్టం । సర్వమేవ అగ్నిహోత్రాదికం
కర్మ శబ్దసమర్పితదేవతావిశేషసంప్రదానాదికారకబుద్ధిమత్
కర్త్రభిమానఫలాభిసంధిమచ్చ దృష్టం ;
న ఉపమృదితక్రియాకారకఫలభేదబుద్ధిమత్
కర్తృత్వాభిమానఫలాభిసంధిరహితం వా । ఇదం తు
బ్రహ్మబుద్ధ్యుపమృదితార్పణాదికారకక్రియాఫలభేదబుద్ధి కర్మ । అతః
అకర్మైవ తత్ । తథా చ దర్శితం “కర్మణ్యకర్మ యః పశ్యేత్”
(భ. గీ. 4-18) “కర్మణ్యభిప్రవృత్తోఽపి నైవ కించిత్కరోతి సః”
(భ. గీ. 4-20) “గుణా గుణేషు వర్తంతే” (భ. గీ. 3-28)“నైవ
కించిత్కరోమీతి యుక్తో మన్యేత తత్త్వవిత్” (భ. గీ. 5-8) ఇత్యాదిభిః ।
తథా చ దర్శయన్ తత్ర తత్ర క్రియాకారకఫలభేదబుద్ధ్యుపమర్దం కరోతి ।
దృష్టా చ కామ్యాగ్నిహోత్రాదౌ కామోపమర్దేన కామ్యాగ్నిహోత్రాదిహానిః । తథా
మతిపూర్వకామతిపూర్వకాదీనాం కర్మణాం కార్యవిశేషస్య ఆరంభకత్వం దృష్టం ।
తథా ఇహాపి బ్రహ్మబుద్ధ్యుపమృదితార్పణాదికారకక్రియాఫలభేదబుద్ధేః
బాహ్యచేష్టామాత్రేణ కర్మాపి విదుషః అకర్మ సంపద్యతే । అతః ఉక్తం
“సమగ్రం ప్రవిలీయతే” (భ. గీ. 4-20) ఇతి ॥ అత్ర కేచిదాహుః
— యత్ బ్రహ్మతత్ అర్పణాదీని ; బ్రహ్మైవ కిల అర్పణాదినా పంచవిధేన
కారకాత్మనా వ్యవస్థితం సత్ తదేవ కర్మ కరోతి । తత్ర న అర్పణాదిబుద్ధిః
నివర్త్యతే, కిం తు అర్పణాదిషు బ్రహ్మబుద్ధిః ఆధీయతే ; యథా ప్రతిమాదౌ
విష్ణ్వాదిబుద్ధిః, యథా వా నామాదౌ బ్రహ్మబుద్ధిరితి ॥ సత్యం, ఏవమపి స్యాత్
యది జ్ఞానయజ్ఞస్తుత్యర్థం ప్రకరణం న స్యాత్ । అత్ర తు సమ్యగ్దర్శనం
జ్ఞానయజ్ఞశబ్దితం అనేకాన్ యజ్ఞశబ్దితాన్ క్రియావిశేషాన్ ఉపన్యస్య
“శ్రేయాన్ ద్రవ్యమయాద్యజ్ఞాత్ జ్ఞానయజ్ఞః” (భ. గీ. 4-33) ఇతి
జ్ఞానం స్తౌతి । అత్ర చ సమర్థమిదం వచనం “బ్రహ్మార్పణం”
ఇత్యాది జ్ఞానస్య యజ్ఞత్వసంపాదనే ; అన్యథా సర్వస్య బ్రహ్మత్వే అర్పణాదీనామేవ
విశేషతో బ్రహ్మత్వాభిధానమనర్థకం స్యాత్ । యే తు అర్పణాదిషు ప్రతిమాయాం
విష్ణుదృష్టివత్ బ్రహ్మదృష్టిః క్షిప్యతే నామాదిష్వివ చేతి బ్రువతే న
తేషాం బ్రహ్మవిద్యా ఉక్తా ఇహ వివక్షితా స్యాత్, అర్పణాదివిషయత్వాత్ జ్ఞానస్య ।
న చ దృష్టిసంపాదనజ్ఞానేన మోక్షఫలం ప్రాప్యతే । “బ్రహ్మైవ
తేన గంతవ్యం” ఇతి చోచ్యతే । విరుద్ధం చ సమ్యగ్దర్శనం అంతరేణ
మోక్షఫలం ప్రాప్యతే ఇతి । ప్రకృతవిరోధశ్చ ; సమ్యగ్దర్శనం చ
ప్రకృతం “కర్మణ్యకర్మ యః పశ్యేత్” (భ. గీ. 4-18) ఇత్యత్ర, అంతే
చ సమ్యగ్దర్శనం, తస్యైవ ఉపసంహారాత్ ।“శ్రేయాన్ ద్రవ్యమయాద్యజ్ఞాత్
జ్ఞానయజ్ఞః” (భ. గీ. 4-33), “జ్ఞానం లబ్ధ్వా పరాం శాంతిం”
(భ. గీ. 4-39) ఇత్యాదినా సమ్యగ్దర్శనస్తుతిమేవ కుర్వన్ ఉపక్షీణః
అధ్యాయః । తత్ర అకస్మాత్ అర్పణాదౌ బ్రహ్మదృష్టిః అప్రకరణే ప్రతిమాయామివ
విష్ణుదృష్టిః ఉచ్యతే ఇతి అనుపపన్నం తస్మాత్ యథావ్యాఖ్యాతార్థ ఏవ అయం
శ్లోకః ॥ తత్ర అధునా సమ్యగ్దర్శనస్య యజ్ఞత్వం సంపాద్య తత్స్తుత్యర్థం
అన్యేఽపి యజ్ఞా ఉపక్షిప్యంతే —
దైవమేవాపరే యజ్ఞం యోగినః పర్యుపాసతే ।
బ్రహ్మాగ్నావపరే యజ్ఞం యజ్ఞేనైవోపజుహ్వతి ॥ 4-25 ॥
దైవమేవ దేవా ఇజ్యంతే యేన యజ్ఞేన అసౌ దైవో యజ్ఞః తమేవ
అపరే యజ్ఞం యోగినః కర్మిణః పర్యుపాసతే కుర్వంతీత్యర్థః ।
బ్రహ్మాగ్నౌ “సత్యం జ్ఞానమనంతం బ్రహ్మ” (తై. ఉ. 2-1-1)
”విజ్ఞానమానందం బ్రహ్మ” “యత్ సాక్షాదపరోక్షాత్
బ్రహ్మ య ఆత్మా సర్వాంతరః” (బృ. ఉ. 3-4-1) ఇత్యాదివచనోక్తం
అశనాయాదిసర్వసంసారధర్మవర్జితం “నేతి నేతి” (బృ. ఉ. 4-4-22)
ఇతి నిరస్తాశేషవిశేషం బ్రహ్మశబ్దేన ఉచ్యతే । బ్రహ్మ చ తత్
అగ్నిశ్చ సః హోమాధికరణత్వవివక్షయా బ్రహ్మాగ్నిః । తస్మిన్ బ్రహ్మాగ్నౌ
అపరే అన్యే బ్రహ్మవిదః యజ్ఞం — యజ్ఞశబ్దవాచ్య ఆత్మా, ఆత్మనామసు
యజ్ఞశబ్దస్య పాఠాత్ — తం ఆత్మానం యజ్ఞం పరమార్థతః పరమేవ
బ్రహ్మ సంతం బుద్ధ్యాద్యుపాధిసంయుక్తం అధ్యస్తసర్వోపాధిధర్మకం
ఆహుతిరూపం యజ్ఞేనైవ ఆత్మనైవ ఉక్తలక్షణేన ఉపజుహ్వతి ప్రక్షిపంతి,
సోపాధికస్య ఆత్మనః నిరుపాధికేన పరబ్రహ్మస్వరూపేణైవ యద్దర్శనం
స తస్మిన్ హోమః తం కుర్వంతి బ్రహ్మాత్మైకత్వదర్శననిష్ఠాః సన్న్యాసినః
ఇత్యర్థః ॥ సోఽయం సమ్యగ్దర్శనలక్షణః యజ్ఞః దైవయజ్ఞాదిషు యజ్ఞేషు
ఉపక్షిప్యతే “బ్రహ్మార్పణం” ఇత్యాదిశ్లోకైః ప్రస్తుతః “శ్రేయాన్
ద్రవ్యమయాద్యజ్ఞాత్ జ్ఞానయజ్ఞః పరంతప” (భ. గీ. 4-33)ఇత్యాదినా
స్తుత్యర్థం —
శ్రోత్రాదీనీంద్రియాణ్యన్యే సంయమాగ్నిషు జుహ్వతి ।
శబ్దాదీన్విషయానన్య ఇంద్రియాగ్నిషు జుహ్వతి ॥ 4-26 ॥
శ్రోత్రాదీని ఇంద్రియాణి అన్యే యోగినః సంయమాగ్నిషు । ప్రతీంద్రియం
సంయమో భిద్యతే ఇతి బహువచనం । సంయమా ఏవం అగ్నయః తేషు
జుహ్వతి ఇద్రియసంయమమేవ కుర్వంతి ఇత్యర్థః । శబ్దాదీన్ విషయాన్
అన్యే ఇంద్రియాగ్నిషు ఇంద్రియాణ్యేవ అగ్నయః తేషు ఇంద్రియాగ్నిషు జుహ్వతి
శ్రోత్రాదిభిరవిరుద్ధవిషయగ్రహణం హోమం మన్యంతే ॥ కించ —
సర్వాణీంద్రియకర్మాణి ప్రాణకర్మాణి చాపరే ।
ఆత్మసంయమయోగాగ్నౌ జుహ్వతి జ్ఞానదీపితే ॥ 4-27 ॥
సర్వాణి ఇంద్రియకర్మాణి ఇంద్రియాణాం కర్మాణి ఇంద్రియకర్మాణి, తథా ప్రాణకర్మాణి
ప్రాణో వాయుః ఆధ్యాత్మికః తత్కర్మాణి ఆకుంచనప్రసారణాదీని తాని చ అపరే
ఆత్మసంయమయోగాగ్నౌ ఆత్మని సంయమః ఆత్మసంయమః స ఏవ యోగాగ్నిః తస్మిన్
ఆత్మసంయమయోగాగ్నౌ జుహ్వతి ప్రక్షిపంతి జ్ఞానదీపితే స్నేహేనేవ ప్రదీపే
వివేకవిజ్ఞానేన ఉజ్జ్వలభావం ఆపాదితే జుహ్వతి ప్రవిలాపయంతి ఇత్యర్థః ॥
ద్రవ్యయజ్ఞాస్తపోయజ్ఞా యోగయజ్ఞాస్తథాపరే ।
స్వాధ్యాయజ్ఞానయజ్ఞాశ్చ యతయః సంశితవ్రతాః ॥ 4-28 ॥
ద్రవ్యయజ్ఞాః తీర్థేషు ద్రవ్యవినియోగం యజ్ఞబుద్ధ్యా కుర్వంతి యే తే
ద్రవ్యయజ్ఞాః । తపోయజ్ఞాః తపః యజ్ఞః యేషాం తపస్వినాం తే తపోయజ్ఞాః ।
యోగయజ్ఞాః ప్రాణాయామప్రత్యాహారాదిలక్షణో యోగో యజ్ఞో యేషాం తే
యోగయజ్ఞాః । తథా అపరే స్వాధ్యాయజ్ఞానయజ్ఞాశ్చ స్వాధ్యాయః యథావిధి
ఋగాద్యభ్యాసః యజ్ఞః యేషాం తే స్వాధ్యాయయజ్ఞాః । జ్ఞానయజ్ఞాః జ్ఞానం
శాస్త్రార్థపరిజ్ఞానం యజ్ఞః యేషాం తే జ్ఞానయజ్ఞాశ్చ యతయః యతనశీలాః
సంశితవ్రతాః సమ్యక్ శితాని తనూకృతాని తీక్ష్ణీకృతాని వ్రతాని యేషాం
తే సంశితవ్రతాః ॥ కించ —
అపానే జుహ్వతి ప్రాణం ప్రాణేఽపానం తథాపరే ।
ప్రాణాపానగతీ రుద్ధ్వా ప్రాణాయామపరాయణాః ॥ 4-29 ॥
అపానే అపానవృత్తౌ జుహ్వతి ప్రక్షిపంతి ప్రాణం ప్రాణవృత్తిం, పూరకాఖ్యం
ప్రాణాయామం కుర్వంతీత్యర్థః । ప్రాణే అపానం తథా అపరే జుహ్వతి, రేచకాఖ్యం
చ ప్రాణాయామం కుర్వంతీత్యేతత్ । ప్రాణాపానగతీ ముఖనాసికాభ్యాం వాయోః
నిర్గమనం ప్రాణస్య గతిః, తద్విపర్యయేణ అధోగమనం అపానస్య గతిః, తే
ప్రాణాపానగతీ ఏతే రుద్ధ్వా నిరుధ్య ప్రాణాయామపరాయణాః ప్రాణాయామతత్పరాః ;
కుంభకాఖ్యం ప్రాణాయామం కుర్వంతీత్యర్థః ॥ కించ —
అపరే నియతాహారాః ప్రాణాన్ప్రాణేషు జుహ్వతి ।
సర్వేఽప్యేతే యజ్ఞవిదో యజ్ఞక్షపితకల్మషాః ॥ 4-30 ॥
అపరే నియతాహారాః నియతః పరిమితః ఆహారః యేషాం తే నియతాహారాః సంతః
ప్రాణాన్ వాయుభేదాన్ ప్రాణేషు ఏవ జుహ్వతి యస్య యస్య వాయోః జయః క్రియతే
ఇతరాన్ వాయుభేదాన్ తస్మిన్ తస్మిన్ జుహ్వతి, తే తత్ర ప్రవిష్టా ఇవ భవంతి ।
సర్వేఽపి ఏతే యజ్ఞవిదః యజ్ఞక్షపితకల్మషాః యజ్ఞైః యథోక్తైః క్షపితః
నాశితః కల్మషో యేషాం తే యజ్ఞక్షపితకల్మషాః ॥ ఏవం యథోక్తాన్ యజ్ఞాన్
నిర్వర్త్య —
యజ్ఞశిష్టామృతభుజో యాంతి బ్రహ్మ సనాతనం ।
నాయం లోకోఽస్త్యయజ్ఞస్య కుతోఽన్యః కురుసత్తమ ॥ 4-31 ॥
యజ్ఞశిష్టామృతభుజః యజ్ఞానాం శిష్టం యజ్ఞశిష్టం
యజ్ఞశిష్టం చ తత్ అమృతం చ యజ్ఞశిష్టామృతం తత్
భుంజతే ఇతి యజ్ఞశిష్టామృతభుజః । యథోక్తాన్ యజ్ఞాన్ కృత్వా
తచ్ఛిష్టేన కాలేన యథావిధిచోదితం అన్నం అమృతాఖ్యం భుంజతే ఇతి
యజ్ఞశిష్టామృతభుజః యాంతి గచ్ఛంతి బ్రహ్మ సనాతనం చిరంతనం
ముముక్షవశ్చేత్ ; కాలాతిక్రమాపేక్షయా ఇతి సామర్థ్యాత్ గమ్యతే । న అయం లోకః
సర్వప్రాణిసాధారణోఽపి అస్తి యథోక్తానాం యజ్ఞానాం ఏకోఽపి యజ్ఞః యస్య
నాస్తి సః అయజ్ఞః తస్య । కుతః అన్యో విశిష్టసాధనసాధ్యః కురుసత్తమ ॥
ఏవం బహువిధా యజ్ఞా వితతా బ్రహ్మణో ముఖే ।
కర్మజాన్విద్ధి తాన్సర్వానేవం జ్ఞాత్వా విమోక్ష్యసే ॥ 4-32 ॥
ఏవం యథోక్తా బహువిధా బహుప్రకారా యజ్ఞాః వితతాః విస్తీర్ణాః బ్రహ్మణో
వేదస్య ముఖే ద్వారే వేదద్వారేణ అవగమ్యమానాః బ్రహ్మణో ముఖే వితతా ఉచ్యంతే ;
తద్యథా ”వాచి హి ప్రాణం జుహుమః” (ఐ. ఆ. 3-2-6) ఇత్యాదయః ।
కర్మజాన్ కాయికవాచికమానసకర్మోద్భావాన్ విద్ధి తాన్ సర్వాన్ అనాత్మజాన్,
నిర్వ్యాపారో హి ఆత్మా । అత ఏవం జ్ఞాత్వా విమోక్ష్యసే అశుభాత్ । న మద్వ్యాపారా
ఇమే, నిర్వ్యాపారోఽహం ఉదాసీన ఇత్యేవం జ్ఞాత్వా అస్మాత్ సమ్యగ్దర్శనాత్ మోక్ష్యసే
సంసారబంధనాత్ ఇత్యర్థః ॥ “బ్రహ్మార్పణం” (భ. గీ. 4-24)
ఇత్యాదిశ్లోకేన సమ్యగ్దర్శనస్య యజ్ఞత్వం సంపాదితం । యజ్ఞాశ్చ అనేకే
ఉపదిష్టాః । తైః సిద్ధపురుషార్థప్రయోజనైః జ్ఞానం స్తూయతే । కథం ? —
శ్రేయాంద్రవ్యమయాద్యజ్ఞాజ్జ్ఞానయజ్ఞః పరంతప ।
సర్వం కర్మాఖిలం పార్థ జ్ఞానే పరిసమాప్యతే ॥ 4-33 ॥
శ్రేయాన్ ద్రవ్యమయాత్ ద్రవ్యసాధనసాధ్యాత్ యజ్ఞాత్ జ్ఞానయజ్ఞః హే పరంతప ।
ద్రవ్యమయో హి యజ్ఞః ఫలస్యారంభకః, జ్ఞానయజ్ఞః న ఫలారంభకః,
అతః శ్రేయాన్ ప్రశస్యతరః । కథం ? యతః సర్వం కర్మ సమస్తం అఖిలం
అప్రతిబద్ధం పార్థ జ్ఞానే మోక్షసాధనే సర్వతఃసంప్లుతోదకస్థానీయే
పరిసమాప్యతే అంతర్భవతీత్యర్థః “యథా కృతాయ విజితాయాధరేయాః
సంయంత్యేవమేవం సర్వం తదభిసమేతి యత్ కించిత్ప్రజాః సాధు కుర్వంతి
యస్తద్వేద యత్స వేద” (ఛా. ఉ. 4-1-4) ఇతి శ్రుతేః ॥ తదేతత్ విశిష్టం
జ్ఞానం తర్హి కేన ప్రాప్యతే ఇత్యుచ్యతే —
తద్విద్ధి ప్రణిపాతేన పరిప్రశ్నేన సేవయా ।
ఉపదేక్ష్యంతి తే జ్ఞానం జ్ఞానినస్తత్త్వదర్శినః ॥ 4-34 ॥
తత్ విద్ధి విజానీహి యేన విధినా ప్రాప్యతే ఇతి । ఆచార్యాన్ అభిగమ్య,
ప్రణిపాతేన ప్రకర్షేణ నీచైః పతనం ప్రణిపాతః దీర్ఘనమస్కారః తేన,
“కథం బంధః ? కథం మోక్షః ? కా విద్యా ? కా చావిద్యా ?” ఇతి
పరిప్రశ్నేన, సేవయా గురుశుశ్రూషయా ఏవమాదినా । ప్రశ్రయేణ ఆవర్జితా
ఆచార్యా ఉపదేక్ష్యంతి కథయిష్యంతి తే జ్ఞానం యథోక్తవిశేషణం
జ్ఞానినః । జ్ఞానవంతోఽపి కేచిత్ యథావత్ తత్త్వదర్శనశీలాః, అపరే న
; అతో విశినష్టి తత్త్వదర్శినః ఇతి । యే సమ్యగ్దర్శినః తైః ఉపదిష్టం
జ్ఞానం కార్యక్షమం భవతి నేతరత్ ఇతి భగవతో మతం ॥ తథా చ సతి
ఇదమపి సమర్థం వచనం —
యజ్జ్ఞాత్వా న పునర్మోహమేవం యాస్యసి పాండవ ।
యేన భూతాన్యశేషేణ ద్రక్ష్యస్యాత్మన్యథో మయి ॥ 4-35 ॥
యత్ జ్ఞాత్వా యత్ జ్ఞానం తైః ఉపదిష్టం అధిగమ్య ప్రాప్య పునః భూయః మోహం
ఏవం యథా ఇదానీం మోహం గతోఽసి పునః ఏవం న యాస్యసి హే పాండవ । కించ
— యేన జ్ఞానేన భూతాని అశేషేణ బ్రహ్మాదీని స్తంబపర్యంతాని ద్రక్ష్యతి
సాక్షాత్ ఆత్మని ప్రత్యగాత్మని “మత్సంస్థాని ఇమాని భూతాని”
ఇతి అథో అపి మయి వాసుదేవే “పరమేశ్వరే చ ఇమాని” ఇతి ;
క్షేత్రజ్ఞేశ్వరైకత్వం సర్వోపనిషత్ప్రసిద్ధం ద్రక్ష్యసి ఇత్యర్థః ॥
కించ ఏతస్య జ్ఞానస్య మాహాత్మ్యం —
అపి చేదసి పాపేభ్యః సర్వేభ్యః పాపకృత్తమః ।
సర్వం జ్ఞానప్లవేనైవ వృజినం సంతరిష్యసి ॥ 4-36 ॥
అపి చేత్ అసి పాపేభ్యః పాపకృద్భ్యః సర్వేభ్యః అతిశయేన పాపకృత్
పాపకృత్తమః సర్వం జ్ఞానప్లవేనైవ జ్ఞానమేవ ప్లవం కృత్వా వృజినం
వృజినార్ణవం పాపసముద్రం సంతరిష్యసి । ధర్మోఽపి ఇహ ముముక్షోః పాపం
ఉచ్యతే ॥ జ్ఞానం కథం నాశయతి పాపమితి దృష్టాంత ఉచ్యతే —
యథైధాంసి సమిద్ధోఽగ్నిర్భస్మసాత్కురుతేఽర్జున ।
జ్ఞానాగ్నిః సర్వకర్మాణి భస్మసాత్కురుతే తథా ॥ 4-37 ॥
యథా ఏధాంసి కాష్ఠాని సమిద్ధః సమ్యక్ ఇద్ధః దీప్తః అగ్నిః భస్మ్మసాత్
భస్మీభావం కురుతే హే అర్జున, జ్ఞానమేవ అగ్నిః జ్ఞానాగ్నిః సర్వకర్మాణి
భస్మసాత్ కురుతే తథా నిర్బీజీకరోతీత్యర్థః । న హి సాక్షాదేవ జ్ఞానాగ్నిః
కర్మాణి ఇంధనవత్ భస్మీకర్తుం శక్నోతి । తస్మాత్ సమ్యగ్దర్శనం సర్వకర్మణాం
నిర్బీజత్వే కారణం ఇత్యభిప్రాయః । సామర్థ్యాత్ యేన కర్మణా శరీరం ఆరబ్ధం
తత్ ప్రవృత్తఫలత్వాత్ ఉపభోగేనైవ క్షీయతే । “తస్య తావదేవ
చిరం యావన్న విమోక్ష్యేఽథ సంపత్స్యే” అతో యాని అప్రవృత్తఫలాని
జ్ఞానోత్పత్తేః ప్రాక్ కృతాని జ్ఞానసహభావీని చ అతీతానేకజన్మకృతాని
చ తాన్యేవ సర్వాణి భస్మసాత్ కురుతే ॥ యతః ఏవం అతః —
న హి జ్ఞానేన సదృశం పవిత్రమిహ విద్యతే ।
తత్స్వయం యోగసంసిద్ధః కాలేనాత్మని విందతి ॥ 4-38 ॥
న హి జ్ఞానేన సదృశం తుల్యం పవిత్రం పావనం శుద్ధికరం ఇహ విద్యతే ।
తత్ జ్ఞానం స్వయమేవ యోగసంసిద్ధః యోగేన కర్మయోగేన సమాధియోగేన చ
సంసిద్ధః సంస్కృతః యోగ్యతాం ఆపన్నః సన్ ముముక్షుః కాలేన మహతా ఆత్మని
విందతి లభతే ఇత్యర్థః ॥ యేన ఏకాంతేన జ్ఞానప్రాప్తిః భవతి స ఉపాయః
ఉపదిశ్యతే —
శ్రద్ధావాంల్లభతే జ్ఞానం తత్పరః సంయతేంద్రియః ।
జ్ఞానం లబ్ధ్వా పరాం శాంతిమచిరేణాధిగచ్ఛతి ॥ 4-39 ॥
శ్రద్ధావాన్ శ్రద్ధాలుః లభతే జ్ఞానం । శ్రద్ధాలుత్వేఽపి భవతి
కశ్చిత్ మందప్రస్థానః, అత ఆహ — తత్పరః, గురూపసదనాదౌ అభియుక్తః
జ్ఞానలబ్ధ్యుపాయే శ్రద్ధావాన్ । తత్పరః అపి అజితేంద్రియః స్యాత్ ఇత్యతః ఆహ
— సంయతేంద్రియః, సంయతాని విషయేభ్యో నివర్తితాని యస్య ఇంద్రియాణి స
సంయతేంద్రియః । య ఏవంభూతః శ్రద్ధావాన్ తత్పరః సంయతేంద్రియశ్చ
సః అవశ్యం జ్ఞానం లభతే । ప్రణిపాతాదిస్తు బాహ్యోఽనైకాంతికోఽపి
భవతి, మాయావిత్వాదిసంభవాత్ ; న తు తత్ శ్రద్ధావత్త్వాదౌ ఇత్యేకాంతతః
జ్ఞానలబ్ధ్యుపాయః । కిం పునః జ్ఞానలాభాత్ స్యాత్ ఇత్యుచ్యతే — జ్ఞానం
లబ్ధ్వా పరాం మోక్షాఖ్యాం శాంతిం ఉపరతిం అచిరేణ క్షిప్రమేవ అధిగచ్ఛతి ।
సమ్యగ్దర్శనాత్ క్షిప్రమేవ మోక్షో భవతీతి సర్వశాస్త్రన్యాయప్రసిద్ధః
సునిశ్చితః అర్థః ॥ అత్ర సంశయః న కర్తవ్యః, పాపిష్ఠో హి సంశయః ;
కథం ఇతి ఉచ్యతే —
అజ్ఞశ్చాశ్రద్దధానశ్చ సంశయాత్మా వినశ్యతి ।
నాయం లోకోఽస్తి న పరో న సుఖం సంశయాత్మనః ॥ 4-40 ॥
అజ్ఞశ్చ అనాత్మజ్ఞశ్చ అశ్రద్దధానశ్చ గురువాక్యశాస్త్రేషు
అవిశ్వాసవాంశ్చ సంశయాత్మా చ సంశయచిత్తశ్చ వినశ్యతి ।
అజ్ఞాశ్రద్దధానౌ యద్యపి వినశ్యతః, న తథా యథా సంశయాత్మా ।
సంశయాత్మా తు పాపిష్ఠః సర్వేషాం । కథం ? నాయం సాధారణోఽపి లోకోఽస్తి ।
తథా న పరః లోకః । న సుఖం, తత్రాపి సంశయోత్పత్తేః సంశయాత్మనః
సంశయచిత్తస్య । తస్మాత్ సంశయో న కర్తవ్యః ॥ కస్మాత్ ? —
యోగసన్న్యస్తకర్మాణం జ్ఞానసంఛిన్నసంశయం ।
ఆత్మవంతం న కర్మాణి నిబధ్నంతి ధనంజయ ॥ 4-41 ॥
యోగసన్న్యస్తకర్మాణం పరమార్థదర్శనలక్షణేన యోగేన సన్న్యస్తాని కర్మాణి
యేన పరమార్థదర్శినా ధర్మాధర్మాఖ్యాని తం యోగసన్న్యస్తకర్మాణం ।
కథం యోగసన్న్యస్తకర్మేత్యాహ — జ్ఞానసంఛిన్నసంశయం
జ్ఞానేన ఆత్మేశ్వరైకత్వదర్శనలక్షణేన సంఛిన్నః సంశయో
యస్య సః జ్ఞానసంఛిన్నసంశయః । య ఏవం యోగసన్న్యస్తకర్మా తం
ఆత్మవంతం అప్రమత్తం గుణచేష్టారూపేణ దృష్టాని కర్మాణి న నిబధ్నంతి
అనిష్టాదిరూపం ఫలం నారభంతే హే ధనంజయ ॥ యస్మాత్ కర్మయోగానుష్ఠానాత్
అశుద్ధిక్షయహేతుకజ్ఞానసంఛిన్నసంశయః న నిబధ్యతే కర్మభిః
జ్ఞానాగ్నిదగ్ధకర్మత్వాదేవ, యస్మాచ్చ జ్ఞానకర్మానుష్ఠానవిషయే సంశయవాన్
వినశ్యతి —
తస్మాదజ్ఞానసంభూతం హృత్స్థం జ్ఞానాసినాత్మనః ।
ఛిత్త్వైనం సంశయం యోగమాతిష్ఠోత్తిష్ఠ భారత ॥ 4-42 ॥
తస్మాత్ పాపిష్ఠం అజ్ఞానసంభూతం అజ్ఞానాత్ అవివేకాత్ జాతం హృత్స్థం
హృది బుద్ధౌ స్థితం జ్ఞానాసినా శోకమోహాదిదోషహరం సమ్యగ్దర్శనం
జ్ఞానం తదేవ అసిః ఖంగః తేన జ్ఞానాసినా ఆత్మనః స్వస్య, ఆత్మవిషయత్వాత్
సంశయస్య । న హి పరస్య సంశయః పరేణ చ్ఛేత్తవ్యతాం ప్రాప్తః, యేన
స్వస్యేతి విశేష్యేత । అతః ఆత్మవిషయోఽపి స్వస్యైవ భవతి । ఛిత్త్వా ఏనం
సంశయం స్వవినాశహేతుభూతం, యోగం సమ్యగ్దర్శనోపాయం కర్మానుష్ఠానం
ఆతిష్ఠ కుర్విత్యర్థః । ఉత్తిష్ఠ చ ఇదానీం యుద్ధాయ భారత ఇతి ॥
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు బ్రహ్మవిద్యాయాం యోగశాస్త్రే
శ్రీకృష్నార్జునసంవాదే జ్ఽఆనకర్మసన్న్యాసయోగో నామ చతుర్థోఽధ్యాయః ॥4 ॥
ఇతి
శ్రీమద్-పరమహంస-పరివ్రాజక-ఆచార్య-పూజ్యపాద-శ్రీశంకర-భగవతా
కృతౌ శ్రీమద్-భగవద్గీతా-భాష్యే బ్రహ్మయజ్ఞ-ప్రశంసా నామ చతుర్థః
అధ్యాయః ॥
॥ శ్రీమద్-భగవద్గీతా శాంకర-భాష్యం ॥ ॥ పంచమోఽధ్యాయః ॥
“కర్మణ్యకర్మ యః పశ్యేత్” (భ. గీ. 4-18)
ఇత్యారభ్య “స యుక్తః కృత్స్నకర్మకృత్” (భ. గీ. 4-18)
“జ్ఞానాగ్నిదగ్ధకర్మాణం” (భ. గీ. 4-19) “శారీరం కేవలం
కర్మ కుర్వన్” (భ. గీ. 4-21) “యదృచ్ఛాలాభసంతుష్టః”
(భ. గీ. 4-22) “బ్రహ్మార్పణం బ్రహ్మ హవిః” (భ. గీ. 4-24)
“కర్మజాన్ విద్ధి తాన్ సర్వాన్” (భ. గీ. 4-32) “సర్వం
కర్మాఖిలం పార్థ” (భ. గీ. 4-33) “జ్ఞానాగ్నిః సర్వకర్మాణి”
(భ. గీ. 4-37) “యోగసన్న్యస్తకర్మాణం” (భ. గీ. 4-41)
ఇత్యేతైః వచనైః సర్వకర్మసన్న్యాసం అవోచత్ భగవాన్ । “ఛిత్త్వైనం
సంశయం యోగమాతిష్ఠ” (భ. గీ. 4-42) ఇత్యనేన వచనేన యోగం
చ కర్మానుష్ఠానలక్షణం అనుతిష్ఠ ఇత్యుక్తవాన్ । తయోరుభయోశ్చ
కర్మానుష్ఠానకర్మసన్న్యాసయోః స్థితిగతివత్ పరస్పరవిరోధాత్ ఏకేన
సహ కర్తుమశక్యత్వాత్, కాలభేదేన చ అనుష్ఠానవిధానాభావాత్,
అర్థాత్ ఏతయోః అన్యతరకర్తవ్యతాప్రాప్తౌ సత్యాం యత్ ప్రశస్యతరం
ఏతయోః కర్మానుష్ఠానకర్మసన్న్యాసయోః తత్ కర్తవ్యం న ఇతరత్ ఇత్యేవం
మన్యమానః ప్రశస్యతరబుభుత్సయా అర్జున ఉవాచ — “సన్న్యాసం
కర్మణాం కృష్ణ” (భ. గీ. 5-1) ఇత్యాదినా ॥ నను చ ఆత్మవిదః
జ్ఞానయోగేన నిష్ఠాం ప్రతిపిపాదయిషన్ పూర్వోదాహృతైః వచనైః
భగవాన్ సర్వకర్మసన్న్యాసం అవోచత్, న తు అనాత్మజ్ఞస్య । అతశ్చ
కర్మానుష్ఠానకర్మసన్న్యాసయోః భిన్నపురుషవిషయత్వాత్ అన్యతరస్య
ప్రశస్యతరత్వబుభుత్సయా అయం ప్రశ్నః అనుపపన్నః । సత్యమేవ
త్వదభిప్రాయేణ ప్రశ్నో న ఉపపద్యతే ; ప్రష్టుః స్వాభిప్రాయేణ పునః
ప్రశ్నః యుజ్యత ఏవేతి వదామః । కథం ? పూర్వోదాహృతైః వచనైః భగవతా
కర్మసన్న్యాసస్య కర్తవ్యతయా వివక్షితత్వాత్, ప్రాధాన్యమంతరేణ చ కర్తారం
తస్య కర్తవ్యత్వాసంభవాత్ అనాత్మవిదపి కర్తా పక్షే ప్రాప్తః అనూద్యత ఏవ ;
న పునః ఆత్మవిత్కర్తృకత్వమేవ సన్న్యాసస్య వివక్షితం, ఇత్యేవం మన్వానస్య
అర్జునస్య కర్మానుష్ఠానకర్మసన్న్యాసయోః అవిద్వత్పురుషకర్తృకత్వమపి అస్తీతి
పూర్వోక్తేన ప్రకారేణ తయోః పరస్పరవిరోధాత్ అన్యతరస్య కర్తవ్యత్వే ప్రాప్తే
ప్రశస్యతరం చ కర్తవ్యం న ఇతరత్ ఇతి ప్రశస్యతరవివిదిషయా ప్రశ్నః న
అనుపపన్నః ॥ ప్రతివచనవాక్యార్థనిరూపణేనాపి ప్రష్టుః అభిప్రాయః ఏవమేవేతి
గమ్యతే । కథం ? “సన్న్యాసకర్మయోగౌ నిఃశ్రేయసకరౌ తయోస్తు కర్మయోగో
విశిష్యతే” (భ. గీ. 5-2) ఇతి ప్రతివచనం । ఏతత్ నిరూప్యం — కిం
అనేన ఆత్మవిత్కర్తృకయోః సన్న్యాసకర్మయోగయోః నిఃశ్రేయసకరత్వం ప్రయోజనం
ఉక్త్వా తయోరేవ కుతశ్చిత్ విశేషాత్ కర్మసన్న్యాసాత్ కర్మయోగస్య విశిష్టత్వం
ఉచ్యతే ? ఆహోస్విత్ అనాత్మవిత్కర్తృకయోః సన్న్యాసకర్మయోగయోః తదుభయం ఉచ్యతే ?
ఇతి । కించాతః — యది ఆత్మవిత్కర్తృకయోః కర్మసన్న్యాసకర్మయోగయోః
నిఃశ్రేయసకరత్వం, తయోస్తు కర్మసన్న్యాసాత్ కర్మయోగస్య విశిష్టత్వం
ఉచ్యతే ; యది వా అనాత్మవిత్కర్తృకయోః సన్న్యాసకర్మయోగయోః తదుభయం
ఉచ్యతే ఇతి । అత్ర ఉచ్యతే — ఆత్మవిత్కర్తృకయోః సన్న్యాసకర్మయోగయోః
అసంభవాత్ తయోః నిఃశ్రేయసకరత్వవచనం తదీయాచ్చ కర్మసన్న్యాసాత్
కర్మయోగస్య విశిష్టత్వాభిధానం ఇత్యేతత్ ఉభయం అనుపపన్నం । యది
అనాత్మవిదః కర్మసన్న్యాసః తత్ప్రతికూలశ్చ కర్మానుష్ఠానలక్షణః
కర్మయోగః సంభవేతాం, తదా తయోః నిఃశ్రేయసకరత్వోక్తిః కర్మయోగస్య
చ కర్మసన్న్యాసాత్ విశిష్టత్వాభిధానం ఇత్యేతత్ ఉభయం ఉపపద్యేత ।
ఆత్మవిదస్తు సన్న్యాసకర్మయోగయోః అసంభవాత్ తయోః నిఃశ్రేయసకరత్వాభిధానం
కర్మసన్న్యాసాచ్చ కర్మయోగః విశిష్యతే ఇతి చ అనుపపన్నం ॥ అత్ర ఆహ —
కిం ఆత్మవిదః సన్న్యాసకర్మయోగయోః ఉభయోరపి అసంభవః ? ఆహోస్విత్ అన్యతరస్య
అసంభవః ? యదా చ అన్యతరస్య అసంభవః, తదా కిం కర్మసన్న్యాసస్య, ఉత
కర్మయోగస్య ? ఇతి ; అసంభవే కారణం చ వక్తవ్యం ఇతి । అత్ర ఉచ్యతే —
ఆత్మవిదః నివృత్తమిథ్యాజ్ఞానత్వాత్ విపర్యయజ్ఞానమూలస్య కర్మయోగస్య
అసంభవః స్యాత్ । జన్మాదిసర్వవిక్రియారహితత్వేన నిష్క్రియం ఆత్మానం
ఆత్మత్వేన యో వేత్తి తస్య ఆత్మవిదః సమ్యగ్దర్శనేన అపాస్తమిథ్యాజ్ఞానస్య
నిష్క్రియాత్మస్వరూపావస్థానలక్షణం సర్వకర్మసన్న్యాసం ఉక్త్వా తద్విపరీతస్య
మిథ్యాజ్ఞానమూలకర్తృత్వాభిమానపురఃసరస్య సక్రియాత్మస్వరూపావస్థానరూపస్య
కర్మయోగస్య ఇహ గీతాశాస్త్రే తత్ర తత్ర ఆత్మస్వరూపనిరూపణప్రదేశేషు
సమ్యగ్జ్ఞానమిథ్యాజ్ఞానతత్కార్యవిరోధాత్ అభావః ప్రతిపాద్యతే యస్మాత్,
తస్మాత్ ఆత్మవిదః నివృత్తమిథ్యాజ్ఞానస్య విపర్యయజ్ఞానమూలః
కర్మయోగో న సంభవతీతి యుక్తం ఉక్తం స్యాత్ ॥ కేషు కేషు పునః
ఆత్మస్వరూపనిరూపణప్రదేశేషు ఆత్మవిదః కర్మాభావః ప్రతిపాద్యతే ఇతి అత్ర
ఉచ్యతే — “అవినాశి తు తత్” (భ. గీ. 2-17) ఇతి ప్రకృత్య
“య ఏనం వేత్తి హంతారం” (భ. గీ. 2-19) “వేదావినాశినం
నిత్యం” (భ. గీ. 2-21) ఇత్యాదౌ తత్ర తత్ర ఆత్మవిదః కర్మాభావః
ఉచ్యతే ॥ నను చ కర్మయోగోఽపి ఆత్మస్వరూపనిరూపణప్రదేశేషు
తత్ర తత్ర ప్రతిపాద్యతే ఏవ ; తద్యథా — “తస్మాద్యుధ్యస్వ
భారత” (భ. గీ. 2-18) “స్వధర్మమపి చావేక్ష్య”
(భ. గీ. 2-31)“కర్మణ్యేవాధికారస్తే” (భ. గీ. 2-47)
ఇత్యాదౌ । అతశ్చ కథం ఆత్మవిదః కర్మయోగస్య అసంభవః స్యాదితి ? అత్ర
ఉచ్యతే — సమ్యగ్జ్ఞానమిథ్యాజ్ఞానతత్కార్యవిరోధాత్, “జ్ఞానయోగేన
సాంఖ్యానాం” (భ. గీ. 3-3)ఇత్యనేన సాంఖ్యానాం ఆత్మతత్త్వవిదాం
అనాత్మవిత్కర్తృకకర్మయోగనిష్ఠాతః నిష్క్రియాత్మస్వరూపావస్థానలక్షణాయాః
జ్ఞానయోగనిష్ఠాయాః పృథక్కరణాత్, కృతకృత్యత్వేన ఆత్మవిదః
ప్రయోజనాంతరాభావాత్, “తస్య కార్యం న విద్యతే” (భ. గీ. 3-17)
ఇతి కర్తవ్యాంతరాభావవచనాచ్చ, “న కర్మణామనారంభాత్”
(భ. గీ. 3-4) “సన్న్యాసస్తు మహాబాహో దుఃఖమాప్తుమయోగతః”
(భ. గీ. 5-6) ఇత్యాదినా చ ఆత్మజ్ఞానాంగత్వేన కర్మయోగస్య
విధానాత్, “యోగారూఢస్య తస్యైవ శమః కారణముచ్యతే”
(భ. గీ. 6-3)ఇత్యనేన చ ఉత్పన్నసమ్యగ్దర్శనస్య కర్మయోగాభావవచనాత్,
“శారీరం కేవలం కర్మ కుర్వన్నాప్నోతి కిల్బిషం” (భ. గీ. 4-21)
ఇతి చ శరీరస్థితికారణాతిరిక్తస్య కర్మణో నివారణాత్, “నైవ
కించిత్కరోమీతి యుక్తో మన్యేత తత్త్వవిత్” (భ. గీ. 5-8)ఇత్యనేన చ
శరీరస్థితిమాత్రప్రయుక్తేష్వపి దర్శనశ్రవణాదికర్మసు ఆత్మయాథాత్మ్యవిదః
“కరోమి” ఇతి ప్రత్యయస్య సమాహితచేతస్తయా సదా అకర్తవ్యత్వోపదేశాత్
ఆత్మతత్త్వవిదః సమ్యగ్దర్శనవిరుద్ధో మిథ్యాజ్ఞానహేతుకః కర్మయోగః
స్వప్నేఽపి న సంభావయితుం శక్యతే యస్మాత్, తస్మాత్ అనాత్మవిత్కర్తృకయోరేవ
సన్న్యాసకర్మయోగయోః నిఃశ్రేయసకరత్వవచనం, తదీయాచ్చ
కర్మసన్న్యాసాత్ పూర్వోక్తాత్మవిత్కర్తృకసర్వకర్మసన్న్యాసవిలక్షణాత్
సత్యేవ కర్తృత్వవిజ్ఞానే కర్మైకదేశవిషయాత్ యమనియమాదిసహితత్వేన
చ దురనుష్ఠేయాత్ సుకరత్వేన చ కర్మయోగస్య విశిష్టత్వాభిధానం
ఇత్యేవం ప్రతివచనవాక్యార్థనిరూపణేనాపి పూర్వోక్తః ప్రష్టురభిప్రాయః
నిశ్చీయతే ఇతి స్థితం ॥ “జ్యాయసీ చేత్కర్మణస్తే” (భ. గీ. 3-1)
ఇత్యత్ర జ్ఞానకర్మణోః సహ అసంభవే “యచ్ఛ్రేయ ఏతయోః తద్బ్రూహి”
(భ. గీ. 3-2) ఇత్యేవం పృష్టోఽర్జునేన భగవాన్ సాంఖ్యానాం సన్న్యాసినాం
జ్ఞానయోగేన నిష్ఠా పునః కర్మయోగేన యోగినాం నిష్ఠా ప్రోక్తేతి నిర్ణయం
చకార । “న చ సన్న్యసనాదేవ కేవలాత్ సిద్ధిం సమధిగచ్ఛతి”
(భ. గీ. 3-4) ఇతి వచనాత్ జ్ఞానసహితస్య సిద్ధిసాధనత్వం ఇష్టం”
కర్మయోగస్య చ, విధానాత్ । జ్ఞానరహితస్య సన్న్యాసః శ్రేయాన్, కిం వా
కర్మయోగః శ్రేయాన్ ?” ఇతి ఏతయోః విశేషబుభుత్సయా —
అర్జున ఉవాచ —
సన్న్యాసం కర్మణాం కృష్ణ పునర్యోగం చ శంససి ।
యచ్ఛ్రేయ ఏతయోరేకం తన్మే బ్రూహి సునిశ్చితం ॥ 5-1 ॥
సన్న్యాసం పరిత్యాగం కర్మణాం శాస్త్రీయాణాం అనుష్ఠేయవిశేషాణాం శంససి
ప్రశంససి కథయసి ఇత్యేతత్ । పునః యోగం చ తేషామేవ అనుష్ఠానం
అవశ్యకర్తవ్యం శంససి । అతః మే కతరత్ శ్రేయః ఇతి సంశయః — కిం
కర్మానుష్ఠానం శ్రేయః, కిం వా తద్ధానం ఇతి । ప్రశస్యతరం చ అనుష్ఠేయం ।
అతశ్చ యత్ శ్రేయః ప్రశస్యతరం ఏతయోః కర్మసన్న్యాసకర్మయోగయోః
యదనుష్ఠానాత్ శ్రేయోవాప్తిః మమ స్యాదితి మన్యసే, తత్ ఏకం అన్యతరం సహ
ఏకపురుషానుష్ఠేయత్వాసంభవాత్ మే బ్రూహి సునిశ్చితం అభిప్రేతం తవేతి ॥
స్వాభిప్రాయం ఆచక్షాణో నిర్ణయాయ శ్రీభగవానువాచ —
శ్రీభగవానువాచ —
సన్న్యాసః కర్మయోగశ్చ నిఃశ్రేయసకరావుభౌ ।
తయోస్తు కర్మసన్న్యాసాత్కర్మయోగో విశిష్యతే ॥ 5-2 ॥
సన్న్యాసః కర్మణాం పరిత్యాగః కర్మయోగశ్చ తేషామనుష్ఠానం తౌ ఉభౌ
అపి నిఃశ్రేయసకరౌ మోక్షం కుర్వాతే జ్ఞానోత్పత్తిహేతుత్వేన । ఉభౌ యద్యపి
నిఃశ్రేయసకరౌ, తథాపి తయోస్తు నిఃశ్రేయసహేత్వోః కర్మసన్న్యాసాత్ కేవలాత్
కర్మయోగో విశిష్యతే ఇతి కర్మయోగం స్తౌతి ॥ కస్మాత్ ఇతి ఆహ —
జ్ఞేయః స నిత్యసన్న్యాసీ యో న ద్వేష్టి న కాంక్షతి ।
నిర్ద్వంద్వో హి మహాబాహో సుఖం బంధాత్ప్రముచ్యతే ॥ 5-3 ॥
జ్ఞేయః జ్ఞాతవ్యః స కర్మయోగీ నిత్యసన్న్యాసీ ఇతి యో న ద్వేష్టి కించిత్ న
కాంక్షతి దుఃఖసుఖే తత్సాధనే చ । ఏవంవిధో యః, కర్మణి వర్తమానోఽపి
స నిత్యసన్న్యాసీ ఇతి జ్ఞాతవ్యః ఇత్యర్థః । నిర్ద్వంద్వః ద్వంద్వవర్జితః హి
యస్మాత్ మహాబాహో సుఖం బంధాత్ అనాయాసేన ప్రముచ్యతే ॥ సన్న్యాసకర్మయోగయోః
భిన్నపురుషానుష్ఠేయయోః విరుద్ధయోః ఫలేఽపి విరోధో యుక్తః, న తు ఉభయోః
నిఃశ్రేయసకరత్వమేవ ఇతి ప్రాప్తే ఇదం ఉచ్యతే —
సాంఖ్యయోగౌ పృథగ్బాలాః ప్రవదంతి న పండితాః ।
ఏకమప్యాస్థితః సమ్యగుభయోర్విందతే ఫలం ॥ 5-4 ॥
సాంఖ్యయోగౌ పృథక్ విరుద్ధభిన్నఫలౌ బాలాః ప్రవదంతి న పండితాః ।
పండితాస్తు జ్ఞానిన ఏకం ఫలం అవిరుద్ధం ఇచ్ఛంతి । కథం ? ఏకమపి
సాంఖ్యయోగయోః సమ్యక్ ఆస్థితః సమ్యగనుష్ఠితవాన్ ఇత్యర్థః, ఉభయోః విందతే
ఫలం । ఉభయోః తదేవ హి నిఃశ్రేయసం ఫలం ; అతః న ఫలే విరోధః అస్తి ॥
నను సన్న్యాసకర్మయోగశబ్దేన ప్రస్తుత్య సాంఖ్యయోగయోః ఫలైకత్వం
కథం ఇహ అప్రకృతం బ్రవీతి ? నైష దోషః — యద్యపి అర్జునేన
సన్న్యాసం కర్మయోగం చ కేవలం అభిప్రేత్య ప్రశ్నః కృతః, భగవాంస్తు
తదపరిత్యాగేనైవ స్వాభిప్రేతం చ విశేషం సంయోజ్య శబ్దాంతరవాచ్యతయా
ప్రతివచనం దదౌ “సాంఖ్యయోగౌ” ఇతి । తౌ ఏవ సన్న్యాసకర్మయోగౌ
జ్ఞానతదుపాయసమబుద్ధిత్వాదిసంయుక్తౌ సాంఖ్యయోగశబ్దవాచ్యౌ ఇతి భగవతో
మతం । అతః న అప్రకృతప్రక్రియేతి ॥ ఏకస్యాపి సమ్యగనుష్ఠానాత్ కథం
ఉభయోః ఫలం విందతే ఇతి ఉచ్యతే —
యత్సాంఖ్యైః ప్రాప్యతే స్థానం తద్యోగైరపి గమ్యతే ।
ఏకం సాంఖ్యం చ యోగం చ యః పశ్యతి స పశ్యతి ॥ 5-5 ॥
యత్ సాంఖ్యైః జ్ఞాననిష్ఠైః సన్న్యాసిభిః ప్రాప్యతే స్థానం మోక్షాఖ్యం,
తత్ యోగైరపి జ్ఞానప్రాప్త్యుపాయత్వేన ఈశ్వరే సమర్ప్య కర్మాణి ఆత్మనః
ఫలం అనభిసంధాయ అనుతిష్ఠంతి యే తే యోగాః యోగినః తైరపి
పరమార్థజ్ఞానసన్న్యాసప్రాప్తిద్వారేణ గమ్యతే ఇత్యభిప్రాయః । అతః ఏకం
సాంఖ్యం చ యోగం చ యః పశ్యతి ఫలైకత్వాత్ స పశ్యతి సమ్యక్
పశ్యతీత్యర్థః ॥ ఏవం తర్హి యోగాత్ సన్న్యాస ఏవ విశిష్యతే ; కథం
తర్హి ఇదముక్తం “తయోస్తు కర్మసన్న్యాసాత్ కర్మయోగో విశిష్యతే”
(భ. గీ. 5-2) ఇతి ? శృణు తత్ర కారణం — త్వయా పృష్టం కేవలం
కర్మసన్న్యాసం కర్మయోగం చ అభిప్రేత్య తయోః అన్యతరః కః శ్రేయాన్ ఇతి ।
తదనురూపం ప్రతివచనం మయా ఉక్తం కర్మసన్న్యాసాత్ కర్మయోగః విశిష్యతే ఇతి
జ్ఞానం అనపేక్ష్య । జ్ఞానాపేక్షస్తు సన్న్యాసః సాంఖ్యమితి మయా అభిప్రేతః ।
పరమార్థయోగశ్చ స ఏవ । యస్తు కర్మయోగఃవైదికః స చ తాదర్థ్యాత్
యోగః సన్న్యాస ఇతి చ ఉపచర్యతే । కథం తాదర్థ్యం ఇతి ఉచ్యతే —
సన్న్యాసస్తు మహాబాహో దుఃఖమాప్తుమయోగతః ।
యోగయుక్తో మునిర్బ్రహ్మ నచిరేణాధిగచ్ఛతి ॥ 5-6 ॥
సన్న్యాసస్తు పారమార్థికః హే మహాబాహో దుఃఖం ఆప్తుం ప్రాప్తుం అయోగతః
యోగేన వినా । యోగయుక్తః వైదికేన కర్మయోగేన ఈశ్వరసమర్పితరూపేణ
ఫలనిరపేక్షేణ యుక్తః, మునిః మననాత్ ఈశ్వరస్వరూపస్య మునిః, బ్రహ్మ
— పరమాత్మజ్ఞాననిష్ఠాలక్షణత్వాత్ ప్రకృతః సన్న్యాసః బ్రహ్మ
ఉచ్యతే, ”న్యాస ఇతి బ్రహ్మా బ్రహ్మా హి పరః” (తై. నా. 78) ఇతి
శ్రుతేః — బ్రహ్మ పరమార్థసన్న్యాసం పరమార్థజ్ఞాననిష్ఠాలక్షణం
నచిరేణ క్షిప్రమేవ అధిగచ్ఛతి ప్రాప్నోతి । అతః మయా ఉక్తం
“కర్మయోగో విశిష్యతే” (భ. గీ. 5-2) ఇతి ॥ యదా పునః అయం
సమ్యగ్జ్ఞానప్రాప్త్యుపాయత్వేన —
యోగయుక్తో విశుద్ధాత్మా విజితాత్మా జితేంద్రియః ।
సర్వభూతాత్మభూతాత్మా కుర్వన్నపి న లిప్యతే ॥ 5-7 ॥
యోగేన యుక్తః యోగయుక్తః, విశుద్ధాత్మా విశుద్ధసత్త్వః, విజితాత్మా విజితదేహః,
జితేంద్రియశ్చ, సర్వభూతాత్మభూతాత్మా సర్వేషాం బ్రహ్మాదీనాం స్తంబపర్యంతానాం
భూతానాం ఆత్మభూతః ఆత్మా ప్రత్యక్చేతనో యస్య సః సర్వభూతాత్మభూతాత్మా
సమ్యగ్దర్శీత్యర్థః, స తత్రైవం వర్తమానః లోకసంగ్రహాయ కర్మ కుర్వన్నపి
న లిప్యతే న కర్మభిః బధ్యతే ఇత్యర్థః ॥ న చ అసౌ పరమార్థతః
కరోతీత్యతః —
నైవ కించిత్కరోమీతి యుక్తో మన్యేత తత్త్వవిత్ ।
పశ్యఞ్శృణ్వన్స్పృశంజిఘ్రన్నశ్నన్గచ్ఛన్స్వపఞ్శ్వసన్ ॥ 5-8 ॥
ప్రలపన్ విసృజన్గృహ్ణన్నున్మిషన్నిమిషన్నపి ।
ఇంద్రియాణీంద్రియార్థేషు వర్తంత ఇతి ధారయన్ ॥ 5-9 ॥
నైవ కించిత్ కరోమీతి యుక్తః సమాహితః సన్ మన్యేత చింతయేత్, తత్త్వవిత్
ఆత్మనో యాథాత్మ్యం తత్త్వం వేత్తీతి తత్త్వవిత్ పరమార్థదర్శీత్యర్థః ॥ కదా
కథం వా తత్త్వమవధారయన్ మన్యేత ఇతి, ఉచ్యతే — పశ్యన్నితి । మన్యేత
ఇతి పూర్వేణ సంబంధః । యస్య ఏవం తత్త్వవిదః సర్వకార్యకరణచేష్టాసు
కర్మసు అకర్మైవ, పశ్యతః సమ్యగ్దర్శినః తస్య సర్వకర్మసన్న్యాసే ఏవ
అధికారః, కర్మణః అభావదర్శనాత్ । న హి మృగతృష్ణికాయాం ఉదకబుద్ధ్యా
పానాయ ప్రవృత్తః ఉదకాభావజ్ఞానేఽపి తత్రైవ పానప్రయోజనాయ ప్రవర్తతే ॥
యస్తు పునః అతత్త్వవిత్ ప్రవృత్తశ్చ కర్మయోగే —
బ్రహ్మణ్యాధాయ కర్మాణి సంగం త్యక్త్వా కరోతి యః ।
లిప్యతే న స పాపేన పద్మపత్రమివాంభసా ॥ 5-10 ॥
బ్రహ్మణి ఈశ్వరే ఆధాయ నిక్షిప్య “తదర్థం కర్మ కరోమి” ఇతి
భృత్య ఇవ స్వామ్యర్థం సర్వాణి కర్మాణి మోక్షేఽపి ఫలే సంగం త్యక్త్వా
కరోతి యః సర్వకర్మాణి, లిప్యతే న స పాపేన న సంబధ్యతే పద్మపత్రమివ
అంభసా ఉదకేన । కేవలం సత్త్వశుద్ధిమాత్రమేవ ఫలం తస్య కర్మణః
స్యాత్ ॥
యస్మాత్ —
కాయేన మనసా బుద్ధ్యా కేవలైరింద్రియైరపి ।
యోగినః కర్మ కుర్వంతి సంగం త్యక్త్వాత్మశుద్ధయే ॥ 5-11 ॥
కాయేన దేహేన మనసా బుద్ధ్యా చ కేవలైః మమత్వవర్జితైః “ఈశ్వరాయైవ
కర్మ కరోమి, న మమ ఫలాయ” ఇతి మమత్వబుద్ధిశూన్యైః ఇంద్రియైరపి
— కేవలశబ్దః కాయాదిభిరపి ప్రత్యేకం సంబధ్యతే — సర్వవ్యాపారేషు
మమతావర్జనాయ । యోగినః కర్మిణః కర్మ కుర్వంతి సంగం త్యక్త్వా ఫలవిషయం
ఆత్మశుద్ధయే సత్త్వశుద్ధయే ఇత్యర్థః । తస్మాత్ తత్రైవ తవ అధికారః
ఇతి కురు కర్మైవ ॥ యస్మాచ్చ —
యుక్తః కర్మఫలం త్యక్త్వా శాంతిమాప్నోతి నైష్ఠికీం ।
అయుక్తః కామకారేణ ఫలే సక్తో నిబధ్యతే ॥ 5-12 ॥
యుక్తః “ఈశ్వరాయ కర్మాణి కరోమి న మమ ఫలాయ”
ఇత్యేవం సమాహితః సన్ కర్మఫలం త్యక్త్వా పరిత్యజ్య
శాంతిం మోక్షాఖ్యాం ఆప్నోతి నైష్ఠికీం నిష్ఠాయాం భవాం
సత్త్వశుద్ధిజ్ఞానప్రాప్తిసర్వకర్మసన్న్యాసజ్ఞాననిష్ఠాక్రమేణేతి వాక్యశేషః ।
యస్తు పునః అయుక్తః అసమాహితః కామకారేణ కరణం కారః కామస్య కారః
కామకారః తేన కామకారేణ, కామప్రేరితతయేత్యర్థః, “మమ ఫలాయ ఇదం
కరోమి కర్మ” ఇత్యేవం ఫలే సక్తః నిబధ్యతే । అతః త్వం యుక్తో భవ
ఇత్యర్థః ॥ యస్తు పరమార్థదర్శీ సః —
సర్వకర్మాణి మనసా సన్న్యస్యాస్తే సుఖం వశీ ।
నవద్వారే పురే దేహీ నైవ కుర్వన్న కారయన్ ॥ 5-13 ॥
సర్వాణి కర్మాణి సర్వకర్మాణి సన్న్యస్య పరిత్యజ్య నిత్యం నైమిత్తికం
కామ్యం ప్రతిషిద్ధం చ తాని సర్వాణి కర్మాణి మనసా వివేకబుద్ధ్యా,
కర్మాదౌ అకర్మసందర్శనేన సంత్యజ్యేత్యర్థః, ఆస్తే తిష్ఠతి సుఖం ।
త్యక్తవాఙ్మనఃకాయచేష్టః నిరాయాసః ప్రసన్నచిత్తః ఆత్మనః అన్యత్ర
నివృత్తసర్వబాహ్యప్రయోజనః ఇతి “సుఖం ఆస్తే” ఇత్యుచ్యతే । వశీ
జితేంద్రియ ఇత్యర్థః । క్వ కథం ఆస్తే ఇతి, ఆహ — నవద్వారే పురే । సప్త
శీర్షణ్యాని ఆత్మన ఉపలబ్ధిద్వారాణి, అర్వాక్ ద్వే మూత్రపురీషవిసర్గార్థే, తైః
ద్వారైః నవద్వారం పురం ఉచ్యతే శరీరం, పురమివ పురం, ఆత్మైకస్వామికం,
తదర్థప్రయోజనైశ్చ ఇంద్రియమనోబుద్ధివిషయైః అనేకఫలవిజ్ఞానస్య
ఉత్పాదకైః పౌరైరివ అధిష్ఠితం । తస్మిన్ నవద్వారే పురే దేహీ సర్వం
కర్మ సన్న్యస్య ఆస్తే ; కిం విశేషణేన ? సర్వో హి దేహీ సన్న్యాసీ అసన్న్యాసీ
వా దేహే ఏవ ఆస్తే ; తత్ర అనర్థకం విశేషణమితి । ఉచ్యతే — యస్తు
అజ్ఞః దేహీ దేహేంద్రియసంఘాతమాత్రాత్మదర్శీ స సర్వోఽపి “గేహే భూమౌ
ఆసనే వా ఆసే” ఇతి మన్యతే । న హి దేహమాత్రాత్మదర్శినః గేహే ఇవ దేహే
ఆసే ఇతి ప్రత్యయః సంభవతి । దేహాదిసంఘాతవ్యతిరిక్తాత్మదర్శినస్తు
“దేహే ఆసే” ఇతి ప్రత్యయః ఉపపద్యతే । పరకర్మణాం చ పరస్మిన్
ఆత్మని అవిద్యయా అధ్యారోపితానాం విద్యయా వివేకజ్ఞానేన మనసా సన్న్యాస
ఉపపద్యతే । ఉత్పన్నవివేకజ్ఞానస్య సర్వకర్మసన్న్యాసినోఽపి గేహే ఇవ దేహే
ఏవ నవద్వారే పురే ఆసనం ప్రారబ్ధఫలకర్మసంస్కారశేషానువృత్త్యా దేహ
ఏవ విశేషవిజ్ఞానోత్పత్తేః । దేహే ఏవ ఆస్తే ఇతి అస్త్యేవ విశేషణఫలం,
విద్వదవిద్వత్ప్రత్యయభేదాపేక్షత్వాత్ ॥ యద్యపి కార్యకరణకర్మాణి అవిద్యయా
ఆత్మని అధ్యారోపితాని “సన్న్యస్యాస్తే” ఇత్యుక్తం, తథాపి ఆత్మసమవాయి
తు కర్తృత్వం కారయితృత్వం చ స్యాత్ ఇతి ఆశంక్య ఆహ — నైవ కుర్వన్
స్వయం, న చ కార్యకరణాని కారయన్ క్రియాసు ప్రవర్తయన్ । కిం యత్ తత్
కర్తృత్వం కారయితృత్వం చ దేహినః స్వాత్మసమవాయి సత్ సన్న్యాసాత్ న
సంభవతి, యథా గచ్ఛతో గతిః గమనవ్యాపారపరిత్యాగే న స్యాత్ తద్వత్ ? కిం
వా స్వత ఏవ ఆత్మనః న అస్తి ఇతి ? అత్ర ఉచ్యతే — న అస్తి ఆత్మనః స్వతః
కర్తృత్వం కారయితృత్వం చ । ఉక్తం హి “అవికార్యోఽయముచ్యతే”
(భ. గీ. 2-25) “శరీరస్థోఽపి న కరోతి న లిప్యతే”
(భ. గీ. 13-31) ఇతి । “ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ”
(బృ. ఉ. 4-3-7) ఇతి శ్రుతేః ॥ కించ–
న కర్తృత్వం న కర్మాణి లోకస్య సృజతి ప్రభుః ।
న కర్మఫలసంయోగం స్వభావస్తు ప్రవర్తతే ॥ 5-14 ॥
న కర్తృత్వం స్వతః కురు ఇతి నాపి కర్మాణి రథఘటప్రాసాదాదీని ఈప్సితతమాని
లోకస్య సృజతి ఉత్పాదయతి ప్రభుః ఆత్మా । నాపి రథాది కృతవతః
తత్ఫలేన సంయోగం న కర్మఫలసంయోగం । యది కించిదపి స్వతః న
కరోతి న కారయతి చ దేహీ, కః తర్హి కుర్వన్ కారయంశ్చ ప్రవర్తతే ఇతి,
ఉచ్యతే — స్వభావస్తు స్వో భావః స్వభావః అవిద్యాలక్షణా ప్రకృతిః మాయా
ప్రవర్తతే “దైవీ హి” (భ. గీ. 7-14) ఇత్యాదినా వక్ష్యమాణా ॥
పరమార్థతస్తు —
నాదత్తే కస్యచిత్పాపం న చైవ సుకృతం విభుః ।
అజ్ఞానేనావృతం జ్ఞానం తేన ముహ్యంతి జంతవః ॥ 5-15 ॥
న ఆదత్తే న చ గృహ్ణాతి భక్తస్యాపి కస్యచిత్ పాపం । న చైవ ఆదత్తే
సుకృతం భక్తైః ప్రయుక్తం విభుః । కిమర్థం తర్హి భక్తైః పూజాదిలక్షణం
యాగదానహోమాదికం చ సుకృతం ప్రయుజ్యతే ఇత్యాహ — అజ్ఞానేన ఆవృతం
జ్ఞానం వివేకవిజ్ఞానం, తేన ముహ్యంతి “కరోమి కారయామి భోక్ష్యే
భోజయామి” ఇత్యేవం మోహం గచ్ఛంతి అవివేకినః సంసారిణో జంతవః ॥
జ్ఞానేన తు తదజ్ఞానం యేషాం నాశితమాత్మనః ।
తేషామాదిత్యవజ్జ్ఞానం ప్రకాశయతి తత్పరం ॥ 5-16 ॥
జ్ఞానేన తు యేన అజ్ఞానేన ఆవృతాః ముహ్యంతి జంతవః తత్ అజ్ఞానం యేషాం
జంతూనాం వివేకజ్ఞానేన ఆత్మవిషయేణ నాశితం ఆత్మనః భవతి, తేషాం
జంతూనాం ఆదిత్యవత్ యథా ఆదిత్యః సమస్తం రూపజాతం అవభాసయతి తద్వత్
జ్ఞానం జ్ఞేయం వస్తు సర్వం ప్రకాశయతి తత్ పరం పరమార్థతత్త్వం ॥
యత్ పరం జ్ఞానం ప్రకాశితం —
తద్బుద్ధ్యస్తదాత్మానస్తన్నిష్ఠాస్తత్పరాయణాః ।
గచ్ఛంత్యపునరావృత్తిం జ్ఞాననిర్ధూతకల్మషాః ॥ 5-17 ॥
తస్మిన్ బ్రహ్మణి గతా బుద్ధిః యేషాం తే తద్బుద్ధయః, తదాత్మానః తదేవ
పరం బ్రహ్మ ఆత్మా యేషాం తే తదాత్మానః, తన్నిష్ఠాః నిష్ఠా అభినివేశః
తాత్పర్యం సర్వాణి కర్మాణి సన్న్యస్య తస్మిన్ బ్రహ్మణ్యేవ అవస్థానం యేషాం తే
తన్నిష్ఠాః, తత్పరాయణాశ్చ తదేవ పరం అయనం పరా గతిః యేషాం భవతి తే
తత్పరాయణాః కేవలాత్మరతయ ఇత్యర్థః । యేషాం జ్ఞానేన నాశితం ఆత్మనః
అజ్ఞానం తే గచ్ఛంతి ఏవంవిధాః అపునరావృత్తిం అపునర్దేహసంబంధం
జ్ఞాననిర్ధూతకల్మషాః యథోక్తేన జ్ఞానేన నిర్ధూతః నాశితః కల్మషః
పాపాదిసంసారకారణదోషః యేషాం తే జ్ఞాననిర్ధూతకల్మషాః యతయః ఇత్యర్థః ॥
యేషాం జ్ఞానేన నాశితం ఆత్మనః అజ్ఞానం తే పండితాః కథం తత్త్వం
పశ్యంతి ఇత్యుచ్యతే —
విద్యావినయసంపన్నే బ్రాహ్మణే గవి హస్తిని ।
శుని చైవ శ్వపాకే చ పండితాః సమదర్శినః ॥ 5-18 ॥
విద్యావినయసంపన్నే విద్యా చ వినయశ్చ విద్యావినయౌ, వినయః ఉపశమః,
తాభ్యాం విద్యావినయాభ్యాం సంపన్నః విద్యావినయసంపన్నః విద్వాన్ వినీతశ్చ
యో బ్రాహ్మణః తస్మిన్ బ్రాహ్మణే గవి హస్తిని శుని చైవ శ్వపాకే చ పండితాః
సమదర్శినః । విద్యావినయసంపన్నే ఉత్తమసంస్కారవతి బ్రాహ్మణే సాత్త్వికే,
మధ్యమాయాం చ రాజస్యాం గవి, సంస్కారహీనాయాం అత్యంతమేవ కేవలతామసే
హస్త్యాదౌ చ, సత్త్వాదిగుణైః తజ్జైశ్చ సంస్కారైః తథా రాజసైః తథా
తామసైశ్చ సంస్కారైః అత్యంతమేవ అస్పృష్టం సమం ఏకం అవిక్రియం తత్
బ్రహ్మ ద్రష్టుం శీలం యేషాం తే పండితాః సమదర్శినః ॥ నను అభోజ్యాన్నాః తే
దోషవంతః, ”సమాసమాభ్యాం విషమసమే పూజాతః” (గౌ. ధ. 2-8-20
; 17-18) ఇతి స్మృతేః । న తే దోషవంతః । కథం ? —
ఇహైవ తైర్జితః సర్గో యేషాం సామ్యే స్థితం మనః ।
నిర్దోషం హి సమం బ్రహ్మ తస్మాద్బ్రహ్మణి తే స్థితాః ॥ 5-19 ॥
ఇహ ఏవ జీవద్భిరేవ తైః సమదర్శిభిః పండితైః జితః వశీకృతః సర్గః
జన్మ, యేషాం సామ్యే సర్వభూతేషు బ్రహ్మణి సమభావే స్థితం నిశ్చలీభూతం
మనః అంతఃకరణం । నిర్దోషం యద్యపి దోషవత్సు శ్వపాకాదిషు మూఢైః
తద్దోషైః దోషవత్ ఇవ విభావ్యతే, తథాపి తద్దోషైః అస్పృష్టం ఇతి
నిర్దోషం దోషవర్జితం హి యస్మాత్ ; నాపి స్వగుణభేదభిన్నం, నిర్గుణత్వాత్
చైతన్యస్య । వక్ష్యతి చ భగవాన్ ఇచ్ఛాదీనాం క్షేత్రధర్మత్వం,
“అనాదిత్వాన్నిర్గుణత్వాత్” (భ. గీ. 13-31) ఇతి చ । నాపి అంత్యా
విశేషాః ఆత్మనో భేదకాః సంతి, ప్రతిశరీరం తేషాం సత్త్వే ప్రమాణానుపపత్తేః ।
అతః సమం బ్రహ్మ ఏకం చ । తస్మాత్ బ్రహ్మణి ఏవ తే స్థితాః । తస్మాత్ న
దోషగంధమాత్రమపి తాన్ స్పృశతి, దేహాదిసంఘాతాత్మదర్శనాభిమానాభావాత్
తేషాం । దేహాదిసంఘాతాత్మదర్శనాభిమానవద్విషయం తు తత్ సూత్రం
”సమాసమాభ్యాం విషమసమే పూజాతః” (గౌ. ధ. 2-8-20) ఇతి,
పూజావిషయత్వేన విశేషణాత్ । దృశ్యతే హి బ్రహ్మవిత్ షడంగవిత్
చతుర్వేదవిత్ ఇతి పూజాదానాదౌ గుణవిశేషసంబంధః కారణం । బ్రహ్మ తు
సర్వగుణదోషసంబంధవర్జితమిత్యతః “బ్రహ్మణి తే స్థితాః” ఇతి
యుక్తం । కర్మవిషయం చ ”సమాసమాభ్యాం” (గౌ. ధ. 2-8-20)
ఇత్యాది । ఇదం తు సర్వకర్మసన్న్యాసవిషయం ప్రస్తుతం, “సర్వకర్మాణి
మనసా” (భ. గీ. 5-13) ఇత్యారభ్య అధ్యాయపరిసమాప్తేః ॥ యస్మాత్
నిర్దోషం సమం బ్రహ్మ ఆత్మా, తస్మాత్ —
న ప్రహృష్యేత్ప్రియం ప్రాప్య నోద్విజేత్ప్రాప్య చాప్రియం ।
స్థిరబుద్ధిరసమ్మూఢో బ్రహ్మవిద్బ్రహ్మణి స్థితః ॥ 5-20 ॥
న ప్రహృష్యేత్ ప్రహర్షం న కుర్యాత్ ప్రియం ఇష్టం ప్రాప్య లబ్ధ్వా ।
న ఉద్విజేత్ ప్రాప్య చ అప్రియం అనిష్టం లబ్ధ్వా । దేహమాత్రాత్మదర్శినాం
హి ప్రియాప్రియప్రాప్తీ హర్షవిషాదౌ కుర్వాతే, న కేవలాత్మదర్శినః, తస్య
ప్రియాప్రియప్రాప్త్యసంభవాత్ । కించ — “సర్వభూతేషు ఏకః సమః
నిర్దోషః ఆత్మా” ఇతి స్థిరా నిర్విచికిత్సా బుద్ధిః యస్య సః స్థిరబుద్ధిః
అసమ్మూఢః సమ్మోహవర్జితశ్చ స్యాత్ యథోక్తబ్రహ్మవిత్ బ్రహ్మణి స్థితః,
అకర్మకృత్ సర్వకర్మసన్న్యాసీ ఇత్యర్థః ॥ కించ, బ్రహ్మణి స్థితః —
బాహ్యస్పర్శేష్వసక్తాత్మా విందత్యాత్మని యత్సుఖం ।
స బ్రహ్మయోగయుక్తాత్మా సుఖమక్షయమశ్నుతే ॥ 5-21 ॥
బాహ్యస్పర్శేషు బాహ్యాశ్చ తే స్పర్శాశ్చ బాహ్యస్పర్శాః స్పృశ్యంతే ఇతి
స్పర్శాః శబ్దాదయో విషయాః తేషు బాహ్యస్పర్శేషు, అసక్తః ఆత్మా అంతఃకరణం
యస్య సః అయం అసక్తాత్మా విషయేషు ప్రీతివర్జితః సన్ విందతి లభతే
ఆత్మని యత్ సుఖం తత్ విందతి ఇత్యేతత్ । స బ్రహ్మయోగయుక్తాత్మా బ్రహ్మణి యోగః
సమాధిః బ్రహ్మయోగః తేన బ్రహ్మయోగేన యుక్తః సమాహితః తస్మిన్ వ్యాపృతః
ఆత్మా అంతఃకరణం యస్య సః బ్రహ్మయోగయుక్తాత్మా, సుఖం అక్షయం అశ్నుతే
వ్యాప్నోతి । తస్మాత్ బాహ్యవిషయప్రీతేః క్షణికాయాః ఇంద్రియాణి నివర్తయేత్ ఆత్మని
అక్షయసుఖార్థీ ఇత్యర్థః ॥ ఇతశ్చ నివర్తయేత్ —
యే హి సంస్పర్శజా భోగా దుఃఖయోనయ ఏవ తే ।
ఆద్యంతవంతః కౌంతేయ న తేషు రమతే బుధః ॥ 5-22 ॥
యే హి యస్మాత్ సంస్పర్శజాః విషయేంద్రియసంస్పర్శేభ్యో జాతాః భోగా భుక్తయః
దుఃఖయోనయ ఏవ తే, అవిద్యాకృతత్వాత్ । దృశ్యంతే హి ఆధ్యాత్మికాదీని దుఃఖాని
తన్నిమిత్తాన్యేవ । యథా ఇహలోకే తథా పరలోకేఽపి ఇతి గమ్యతే ఏవశబ్దాత్ ।
న సంసారే సుఖస్య గంధమాత్రమపి అస్తి ఇతి బుద్ధ్వా విషయమృగతృష్ణికాయా
ఇంద్రియాణి నివర్తయేత్ । న కేవలం దుఃఖయోనయ ఏవ, ఆద్యంతవంతశ్చ, ఆదిః
విషయేంద్రియసంయోగో భోగానాం అంతశ్చ తద్వియోగ ఏవ ; అతః ఆద్యంతవంతః
అనిత్యాః, మధ్యక్షణభావిత్వాత్ ఇత్యర్థః । కౌంతేయ, న తేషు భోగేషు రమతే
బుధః వివేకీ అవగతపరమార్థతత్త్వః ; అత్యంతమూఢానామేవ హి విషయేషు
రతిః దృశ్యతే, యథా పశుప్రభృతీనాం ॥ అయం చ శ్రేయోమార్గప్రతిపక్షీ
కష్టతమో దోషః సర్వానర్థప్రాప్తిహేతుః దుర్నివారశ్చ ఇతి తత్పరిహారే
యత్నాధిక్యం కర్తవ్యం ఇత్యాహ భగవాన్ —
శక్నోతీహైవ యః సోఢుం ప్రాక్ఛరీరవిమోక్షణాత్ ।
కామక్రోధోద్భవం వేగం స యుక్తః స సుఖీ నరః ॥ 5-23 ॥
శక్నోతి ఉత్సహతే ఇహైవ జీవన్నేవ యః సోఢుం ప్రసహితుం ప్రాక్
పూర్వం శరీరవిమోక్షణాత్ ఆ మరణాత్ ఇత్యర్థః । మరణసీమాకరణం
జీవతోఽవశ్యంభావి హి కామక్రోధోద్భవో వేగః, అనంతనిమిత్తవాన్ హి సః ఇతి
యావత్ మరణం తావత్ న విస్రంభణీయ ఇత్యర్థః । కామః ఇంద్రియగోచరప్రాప్తే
ఇష్టే విషయే శ్రూయమాణే స్మర్యమాణే వా అనుభూతే సుఖహేతౌ యా గర్ధిః
తృష్ణా స కామః ; క్రోధశ్చ ఆత్మనః ప్రతికూలేషు దుఃఖహేతుషు
దృశ్యమానేషు శ్రూయమాణేషు స్మర్యమాణేషు వా యో ద్వేషః సః క్రోధః
; తౌ కామక్రోధౌ ఉద్భవో యస్య వేగస్య సః కామక్రోధోద్భవః వేగః ।
రోమాంచనప్రహృష్టనేత్రవదనాదిలింగః అంతఃకరణప్రక్షోభరూపః
కామోద్భవో వేగః, గాత్రప్రకంపప్రస్వేదసందష్టోష్ఠపుటరక్తనేత్రాదిలింగః
క్రోధోద్భవో వేగః, తం కామక్రోధోద్భవం వేగం యః ఉత్సహతే ప్రసహతే సోఢుం
ప్రసహితుం, సః యుక్తః యోగీ సుఖీ చ ఇహ లోకే నరః ॥ కథంభూతశ్చ
బ్రహ్మణి స్థితః బ్రహ్మ ప్రాప్నోతి ఇతి ఆహ భగవాన్ —
యోఽన్తఃసుఖోఽన్తరారామస్తథాంతర్జ్యోతిరేవ యః ।
స యోగీ బ్రహ్మనిర్వాణం బ్రహ్మభూతోఽధిగచ్ఛతి ॥ 5-24 ॥
యః అంతఃసుఖః అంతః ఆత్మని సుఖం యస్య సః అంతఃసుఖః, తథా అంతరేవ
ఆత్మని ఆరామః ఆరమణం క్రీడా యస్య సః అంతరారామః, తథా ఏవ అంతః ఏవ
ఆత్మన్యేవ జ్యోతిః ప్రకాశో యస్య సః అంతర్జ్యోతిరేవ, యః ఈదృశః సః యోగీ
బ్రహ్మనిర్వాణం బ్రహ్మణి నిర్వృతిం మోక్షం ఇహ జీవన్నేవ బ్రహ్మభూతః సన్
అధిగచ్ఛతి ప్రాప్నోతి ॥ కించ —
లభంతే బ్రహ్మనిర్వాణమృషయః క్షీణకల్మషాః ।
ఛిన్నద్వైధా యతాత్మానః సర్వభూతహితే రతాః ॥ 5-25 ॥
లభంతే బ్రహ్మనిర్వాణం మోక్షం ఋషయః సమ్యగ్దర్శినః సన్న్యాసినః
క్షీణకల్మషాః క్షీణపాపాః నిర్దోషాః ఛిన్నద్వైధాః ఛిన్నసంశయాః యతాత్మానః
సంయతేంద్రియాః సర్వభూతహితే రతాః సర్వేషాం భూతానాం హితే ఆనుకూల్యే రతాః
అహింసకా ఇత్యర్థః ॥ కించ —
కామక్రోధవియుక్తానాం యతీనాం యతచేతసాం ।
అభితో బ్రహ్మనిర్వాణం వర్తతే విదితాత్మనాం ॥ 5-26 ॥
కామక్రోధవియుక్తానాం కామశ్చ క్రోధశ్చ కామక్రోధౌ తాభ్యాం వియుక్తానాం
యతీనాం సన్న్యాసినాం యతచేతసాం సంయతాంతఃకరణానాం అభితః ఉభయతః
జీవతాం మృతానాం చ బ్రహ్మనిర్వాణం మోక్షో వర్తతే విదితాత్మనాం
విదితః జ్ఞాతః ఆత్మా యేషాం తే విదితాత్మానః తేషాం విదితాత్మనాం
సమ్యగ్దర్శినామిత్యర్థః ॥ సమ్యగ్దర్శననిష్ఠానాం సన్న్యాసినాం సద్యః
ముక్తిః ఉక్తా । కర్మయోగశ్చ ఈశ్వరార్పితసర్వభావేన ఈశ్వరే బ్రహ్మణి
ఆధాయ క్రియమాణః సత్త్వసుద్ధిజ్ఞానప్రాప్తిసర్వకర్మసన్న్యాసక్రమేణ మోక్షాయ
ఇతి భగవాన్ పదే పదే అబ్రవీత్, వక్ష్యతి చ । అథ ఇదానీం ధ్యానయోగం
సమ్యగ్దర్శనస్య అంతరంగం విస్తరేణ వక్ష్యామి ఇతి తస్య సూత్రస్థానీయాన్
శ్లోకాన్ ఉపదిశతి స్మ —
స్పర్శాన్కృత్వా బహిర్బాహ్యాంశ్చక్షుశ్చైవాంతరే భ్రువోః ।
ప్రాణాపానౌ సమౌ కృత్వా నాసాభ్యంతరచారిణౌ ॥ 5-27 ॥
యతేంద్రియమనోబుద్ధిర్మునిర్మోక్షపరాయణః ।
విగతేచ్ఛాభయక్రోధో యః సదా ముక్త ఏవ సః ॥ 5-28 ॥
స్పర్శాన్ శబ్దాదీన్ కృత్వా బహిః బాహ్యాన్ — శ్రోత్రాదిద్వారేణ అంతః బుద్ధౌ
ప్రవేశితాః శబ్దాదయః విషయాః తాన్ అచింతయతః శబ్దాదయో బ్రాహ్యా బహిరేవ
కృతాః భవంతి — తాన్ ఏవం బహిః కృత్వా చక్షుశ్చైవ అంతరే భ్రువోః
“కృత్వా” ఇతి అనుషజ్యతే । తథా ప్రాణాపానౌ నాసాభ్యంతరచారిణౌ
సమౌ కృత్వా, యతేంద్రియమనోబుద్ధిః యతాని సంయతాని ఇంద్రియాణి మనః
బుద్ధిశ్చ యస్య సః యతేంద్రియమనోబుద్ధిః, మననాత్ మునిః సన్న్యాసీ,
మోక్షపరాయణః ఏవం దేహసంస్థానాత్ మోక్షపరాయణః మోక్ష ఏవ పరం అయనం
పరా గతిః యస్య సః అయం మోక్షపరాయణో మునిః భవేత్ । విగతేచ్ఛాభయక్రోధః
ఇచ్ఛా చ భయం చ క్రోధశ్చ ఇచ్ఛాభయక్రోధాః తే విగతాః యస్మాత్ సః
విగతేచ్ఛాభయక్రోధః, యః ఏవం వర్తతే సదా సన్న్యాసీ, ముక్త ఏవ సః న
తస్య మోక్షాయాన్యః కర్తవ్యోఽస్తి ॥ ఏవం సమాహితచిత్తేన కిం విజ్ఞేయం ఇతి,
ఉచ్యతే —
భోక్తారం యజ్ఞతపసాం సర్వలోకమహేశ్వరం ।
సుహృదం సర్వభూతానాం జ్ఞాత్వా మాం శాంతిమృచ్ఛతి ॥ 5-29 ॥
భోక్తారం యజ్ఞతపసాం యజ్ఞానాం తపసాం చ కర్తృరూపేణ దేవతారూపేణ
చ, సర్వలోకమహేశ్వరం సర్వేషాం లోకానాం మహాంతం ఈశ్వరం సుహృదం
సర్వభూతానాం సర్వప్రాణినాం ప్రత్యుపకారనిరపేక్షతయా ఉపకారిణం సర్వభూతానాం
హృదయేశయం సర్వకర్మఫలాధ్యక్షం సర్వప్రత్యయసాక్షిణం మాం నారాయణం
జ్ఞాత్వా శాంతిం సర్వసంసారోపరతిం ఋచ్ఛతి ప్రాప్నోతి ॥
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు బ్రహ్మవిద్యాయాం యోగశాస్త్రే
శ్రీకృష్నార్జునసంవాదే కర్మసన్న్యాసయోగో నామ పఽచమోఽధ్యాయః ॥5 ॥
ఇతి
శ్రీమద్-పరమహంస-పరివ్రాజక-ఆచార్య-పూజ్యపాద-శ్రీశంకర-భగవతా
కృతౌ శ్రీమద్-భగవద్గీతా-భాష్యే ప్రకృతి-గర్భః నామ పంచమః
అధ్యాయః ॥
॥ శ్రీమద్-భగవద్గీతా శాంకర-భాష్యం ॥ ॥ షష్ఠోఽధ్యాయః ॥
అతీతానంతరాధ్యాయాంతే ధ్యానయోగస్య సమ్యగ్దర్శనం ప్రతి అంతరంగస్య
సూత్రభూతాః శ్లోకాః“స్పర్శాన్ కృత్వా బహిః” (భ. గీ. 5-27)
ఇత్యాదయః ఉపదిష్టాః । తేషాం వృత్తిస్థానీయః అయం షష్ఠోఽధ్యాయః ఆరభ్యతే ।
తత్ర ధ్యానయోగస్య బహిరంగం కర్మ ఇతి, యావత్ ధ్యానయోగారోహణసమర్థః
తావత్ గృహస్థేన అధికృతేన కర్తవ్యం కర్మ ఇత్యతః తత్ స్తౌతి —
అనాశ్రిత ఇతి ॥ నను కిమర్థం ధ్యానయోగారోహణసీమాకరణం, యావతా
అనుష్ఠేయమేవ విహితం కర్మ యావజ్జీవం । న, “ఆరురుక్షోర్మునేర్యోగం
కర్మ కారణముచ్యతే” (భ. గీ. 6-3) ఇతి విశేషణాత్, ఆరూఢస్య చ
శమేనైవ సంబంధకరణాత్ । ఆరురుక్షోః ఆరూఢస్య చ శమః కర్మ చ ఉభయం
కర్తవ్యత్వేన అభిప్రేతం చేత్స్యాత్, తదా “ఆరురుక్షోః” “ఆరూఢస్య
చ” ఇతి శమకర్మవిషయభేదేన విశేషణం విభాగకరణం చ
అనర్థకం స్యాత్ ॥ తత్ర ఆశ్రమిణాం కశ్చిత్ యోగమారురుక్షుః భవతి,
ఆరూఢశ్చ కశ్చిత్, అన్యే న ఆరురుక్షవః న చ ఆరూఢాః ; తానపేక్ష్య
“ఆరురుక్షోః” “ఆరూఢస్య చ” ఇతి విశేషణం
విభాగకరణం చ ఉపపద్యత ఏవేతి చేత్, న ; “తస్యైవ” ఇతి
వచనాత్, పునః యోగగ్రహణాచ్చ “యోగారూఢస్య” ఇతి ; య ఆసీత్ పూర్వం
యోగమారురుక్షుః, తస్యైవ ఆరూఢస్య శమ ఏవ కర్తవ్యః కారణం యోగఫలం
ప్రతి ఉచ్యతే ఇతి । అతో న యావజ్జీవం కర్తవ్యత్వప్రాప్తిః కస్యచిదపి కర్మణః ।
యోగవిభ్రష్టవచనాచ్చ — గృహస్థస్య చేత్ కర్మిణో యోగో విహితః
షష్ఠే అధ్యాయే, సః యోగవిభ్రష్టోఽపి కర్మగతిం కర్మఫలం ప్రాప్నోతి
ఇతి తస్య నాశాశంకా అనుపపన్నా స్యాత్ । అవశ్యం హి కృతం కర్మ కామ్యం
నిత్యం వా — మోక్షస్య నిత్యత్వాత్ అనారభ్యత్వే — స్వం ఫలం ఆరభత
ఏవ । నిత్యస్య చ కర్మణః వేదప్రమాణావబుద్ధత్వాత్ ఫలేన భవితవ్యం
ఇతి అవోచామ, అన్యథా వేదస్య ఆనర్థక్యప్రసంగాత్ ఇతి । న చ కర్మణి సతి
ఉభయవిభ్రష్టవచనం, అర్థవత్ కర్మణో విభ్రంశకారణానుపపత్తేః ॥ కర్మ
కృతం ఈశ్వరే సన్న్యస్య ఇత్యతః కర్తుః కర్మ ఫలం నారభత ఇతి చేత్, న ;
ఈశ్వరే సన్న్యాసస్య అధికతరఫలహేతుత్వోపపత్తేః ॥ మోక్షాయైవ ఇతి చేత్,
స్వకర్మణాం కృతానాం ఈశ్వరే సన్న్యాసో మోక్షాయైవ, న ఫలాంతరాయ యోగసహితః
; యోగాచ్చ విభ్రష్టః ; ఇత్యతః తం ప్రతి నాశాశంకా యుక్తైవ ఇతి చేత్,
న ;“ఏకాకీ యతచిత్తాత్మా నిరాశీరపరిగ్రహః” (భ. గీ. 6-10)
“బ్రహ్మచారివ్రతే స్థితః” (భ. గీ. 6-14) ఇతి కర్మసన్న్యాసవిధానాత్ ।
న చ అత్ర ధ్యానకాలే స్త్రీసహాయత్వాశంకా, యేన ఏకాకిత్వం విధీయతే ।
న చ గృహస్థస్య “నిరాశీరపరిగ్రహః” ఇత్యాదివచనం అనుకూలం ।
ఉభయవిభ్రష్టప్రశ్నానుపపత్తేశ్చ ॥ అనాశ్రిత ఇత్యనేన కర్మిణ ఏవ
సన్న్యాసిత్వం యోగిత్వం చ ఉక్తం, ప్రతిషిద్ధం చ నిరగ్నేః అక్రియస్య చ
సన్న్యాసిత్వం యోగిత్వం చేతి చేత్, న ; ధ్యానయోగం ప్రతి బహిరంగస్య యతః
కర్మణః ఫలాకాంక్షాసన్న్యాసస్తుతిపరత్వాత్ । న కేవలం నిరగ్నిః అక్రియః
ఏవ సన్న్యాసీ యోగీ చ । కిం తర్హి ? కర్మ్యపి, కర్మఫలాసంగం సన్న్యస్య
కర్మయోగం అనుతిష్ఠన్ సత్త్వశుద్ధ్యర్థం, “స సన్న్యాసీ చ యోగీ చ
భవతి” ఇతి స్తూయతే । న చ ఏకేన వాక్యేన కర్మఫలాసంగసన్న్యాసస్తుతిః
చతుర్థాశ్రమప్రతిషేధశ్చ ఉపపద్యతే । న చ ప్రసిద్ధం నిరగ్నేః
అక్రియస్య పరమార్థసన్న్యాసినః శ్రుతిస్మృతిపురాణేతిహాసయోగశాస్త్రేషు విహితం
సన్న్యాసిత్వం యోగిత్వం చ ప్రతిషేధతి భగవాన్ । స్వవచనవిరోధాచ్చ
— “సర్వకర్మాణి మనసా సన్న్న్యస్య । । । నైవ కుర్వన్న కారయన్
ఆస్తే” (భ. గీ. 5-13) “మౌనీ సంతుష్టో యేన కేనచిత్ అనికేతః
స్థిరమతిః” (భ. గీ. 12-19) “విహాయ కామాన్యః సర్వాన్ పుమాంశ్చరతి
నిఃస్పృహః” (భ. గీ. 2-71) “సర్వారంభపరిత్యాగీ”
(భ. గీ. 12-16) ఇతి చ తత్ర తత్ర భగవతా స్వవచనాని దర్శితాని ;
తైః విరుధ్యేత చతుర్థాశ్రమప్రతిషేధః । తస్మాత్ మునేః యోగం ఆరురుక్షోః
ప్రతిపన్నగార్హస్థ్యస్య అగ్నిహోత్రాదికర్మ ఫలనిరపేక్షం అనుష్ఠీయమానం
ధ్యానయోగారోహణసాధనత్వం సత్త్వశుద్ధిద్వారేణ ప్రతిపద్యతే ఇతి “స
సన్న్యాసీ చ యోగీ చ” ఇతి స్తూయతే ॥
శ్రీభగవానువాచ —
అనాశ్రితః కర్మఫలం కార్యం కర్మ కరోతి యః ।
స సన్న్యాసీ చ యోగీ చ న నిరగ్నిర్న చాక్రియః ॥ 6-1 ॥
అనాశ్రితః న ఆశ్రితః అనాశ్రితః । కిం ? కర్మఫలం కర్మణాం ఫలం
కర్మఫలం యత్ తదనాశ్రితః, కర్మఫలతృష్ణారహిత ఇత్యర్థః । యో హి
కర్మఫలే తృష్ణావాన్ సః కర్మఫలమాశ్రితో భవతి, అయం తు తద్విపరీతః,
అతః అనాశ్రితః కర్మఫలం । ఏవంభూతః సన్ కార్యం కర్తవ్యం నిత్యం
కామ్యవిపరీతం అగ్నిహోత్రాదికం కర్మ కరోతి నిర్వర్తయతి యః కశ్చిత్ ఈదృశః
కర్మీ స కర్మ్యంతరేభ్యో విశిష్యతే ఇత్యేవమర్థమాహ — “స సన్న్యాసీ
చ యోగీ చ” ఇతి । సన్న్యాసః పరిత్యాగః స యస్యాస్తి స సన్న్యాసీ చ,
యోగీ చ యోగః చిత్తసమాధానం స యస్యాస్తి స యోగీ చ ఇతి ఏవంగుణసంపన్నః
అయం మంతవ్యః” న కేవలం నిరగ్నిః అక్రియ ఏవ సన్న్యాసీ యోగీ చ ఇతి
మంతవ్యః । నిర్గతాః అగ్నయః కర్మాంగభూతాః యస్మాత్ స నిరగ్నిః, అక్రియశ్చ
అనగ్నిసాధనా అపి అవిద్యమానాః క్రియాః తపోదానాదికాః యస్య అసౌ అక్రియః ॥
నను చ నిరగ్నేః అక్రియస్యైవ శ్రుతిస్మృతియోగశాస్త్రేషు సన్న్యాసిత్వం
యోగిత్వం చ ప్రసిద్ధం । కథం ఇహ సాగ్నేః సక్రియస్య చ సన్న్యాసిత్వం
యోగిత్వం చ అప్రసిద్ధముచ్యతే ఇతి । నైష దోషః, కయాచిత్ గుణవృత్త్యా
ఉభయస్య సంపిపాదయిషితత్వాత్ । తత్ కథం ? కర్మఫలసంకల్పసన్న్యాసాత్
సన్న్యాసిత్వం, యోగాంగత్వేన చ కర్మానుష్ఠానాత్ కర్మఫలసంకల్పస్య చ
చిత్తవిక్షేపహేతోః పరిత్యాగాత్ యోగిత్వం చ ఇతి గౌణముభయం ; న పునః
ముఖ్యం సన్న్యాసిత్వం యోగిత్వం చ అభిప్రేతమిత్యేతమర్థం దర్శయితుమాహ —
యం సన్న్యాసమితి ప్రాహుర్యోగం తం విద్ధి పాండవ ।
న హ్యసన్న్యస్తసంకల్పో యోగీ భవతి కశ్చన ॥ 6-2 ॥
యం సర్వకర్మతత్ఫలపరిత్యాగలక్షణం పరమార్థసన్న్యాసం సన్న్యాసం
ఇతి ప్రాహుః శ్రుతిస్మృతివిదః, యోగం కర్మానుష్ఠానలక్షణం
తం పరమార్థసన్న్యాసం విద్ధి జానీహి హే పాండవ । కర్మయోగస్య
ప్రవృత్తిలక్షణస్య తద్విపరీతేన నివృత్తిలక్షణేన పరమార్థసన్న్యాసేన
కీదృశం సామాన్యమంగీకృత్య తద్భావ ఉచ్యతే ఇత్యపేక్షాయాం ఇదముచ్యతే —
అస్తి హి పరమార్థసన్న్యాసేన సాదృశ్యం కర్తృద్వారకం కర్మయోగస్య । యో హి
పరమార్థసన్న్యాసీ స త్యక్తసర్వకర్మసాధనతయా సర్వకర్మతత్ఫలవిషయం
సంకల్పం ప్రవృత్తిహేతుకామకారణం సన్న్యస్యతి । అయమపి కర్మయోగీ
కర్మ కుర్వాణ ఏవ ఫలవిషయం సంకల్పం సన్న్యస్యతి ఇత్యేతమర్థం
దర్శయిష్యన్ ఆహ — న హి యస్మాత్ అసన్న్యస్తసంకల్పః అసన్న్యస్తః
అపరిత్యక్తః ఫలవిషయః సంకల్పః అభిసంధిః యేన సః అసన్న్యస్తసంకల్పః
కశ్చన కశ్చిదపి కర్మీ యోగీ సమాధానవాన్ భవతి న సంభవతీత్యర్థః,
ఫలసంకల్పస్య చిత్తవిక్షేపహేతుత్వాత్ । తస్మాత్ యః కశ్చన కర్మీ
సన్న్యస్తఫలసంకల్పో భవేత్ స యోగీ సమాధానవాన్ అవిక్షిప్తచిత్తో భవేత్,
చిత్తవిక్షేపహేతోః ఫలసంకల్పస్య సన్న్యస్తత్వాదిత్యభిప్రాయః ॥ ఏవం
పరమార్థసన్న్యాసకర్మయోగయోః కర్తృద్వారకం సన్న్యాససామాన్యమపేక్ష్య
“యం సన్న్యాసమితి ప్రాహుర్యోగం తం విద్ధి పాండవ” ఇతి కర్మయోగస్య
స్తుత్యర్థం సన్న్యాసత్వం ఉక్తం । ధ్యానయోగస్య ఫలనిరపేక్షః కర్మయోగో
బహిరంగం సాధనమితి తం సన్న్యాసత్వేన స్తుత్వా అధునా కర్మయోగస్య
ధ్యానయోగసాధనత్వం దర్శయతి —
ఆరురుక్షోర్మునేర్యోగం కర్మ కారణముచ్యతే ।
యోగారూఢస్య తస్యైవ శమః కారణముచ్యతే ॥ 6-3 ॥
ఆరురుక్షోః ఆరోఢుమిచ్ఛతః, అనారూఢస్య, ధ్యానయోగే
అవస్థాతుమశక్తస్యైవేత్యర్థః । కస్య తస్య ఆరురుక్షోః ? మునేః,
కర్మఫలసన్న్యాసిన ఇత్యర్థః । కిమారురుక్షోః ? యోగం । కర్మ
కారణం సాధనం ఉచ్యతే । యోగారూఢస్య పునః తస్యైవ శమః ఉపశమః
సర్వకర్మభ్యో నివృత్తిః కారణం యోగారూఢస్య సాధనం ఉచ్యతే ఇత్యర్థః ।
యావద్యావత్ కర్మభ్యః ఉపరమతే, తావత్తావత్ నిరాయాసస్య జితేంద్రియస్య చిత్తం
సమాధీయతే । తథా సతి స ఝటితి యోగారూఢో భవతి । తథా చోక్తం వ్యాసేన
–”నైతాదృశం బ్రాహ్మణస్యాస్తి విత్తం యథైకతా సమతా సత్యతా చ ।
శీలం స్థితిర్దండనిధానమార్జవం తతస్తతశ్చోపరమః క్రియాభ్యః”
(మో. ధ. 175-37) ఇతి ॥ అథేదానీం కదా యోగారూఢో భవతి ఇత్యుచ్యతే —
యదా హి నేంద్రియార్థేషు న కర్మస్వనుషజ్జతే ।
సర్వసంకల్పసన్న్యాసీ యోగారూఢస్తదోచ్యతే ॥ 6-4 ॥
యదా సమాధీయమానచిత్తో యోగీ హి ఇంద్రియార్థేషు ఇంద్రియాణామర్థాః శబ్దాదయః
తేషు ఇంద్రియార్థేషు కర్మసు చ నిత్యనైమిత్తికకామ్యప్రతిషిద్ధేషు
ప్రయోజనాభావబుద్ధ్యా న అనుషజ్జతే అనుషంగం కర్తవ్యతాబుద్ధిం న
కరోతీత్యర్థః । సర్వసంకల్పసన్న్యాసీ సర్వాన్ సంకల్పాన్ ఇహాముత్రార్థకామహేతూన్
సన్న్యసితుం శీలం అస్య ఇతి సర్వసంకల్పసన్న్యాసీ, యోగారూఢః ప్రాప్తయోగ
ఇత్యేతత్, తదా తస్మిన్ కాలే ఉచ్యతే । “సర్వసంకల్పసన్న్యాసీ”
ఇతి వచనాత్ సర్వాంశ్చ కామాన్ సర్వాణి చ కర్మాణి సన్న్యస్యేదిత్యర్థః ।
సంకల్పమూలా హి సర్వే కామాః — ”సంకల్పమూలః కామో వై
యజ్ఞాః సంకల్పసంభవాః ।” (మను. 2-3) ”కామ జానామి తే
మూలం సంకల్పాత్కిల జాయసే । న త్వాం సంకల్పయిష్యామి తేన మే న
భవిష్యసి” (మో. ధ. 177-25)ఇత్యాదిస్మృతేః । సర్వకామపరిత్యాగే
చ సర్వకర్మసన్న్యాసః సిద్ధో భవతి, “స యథాకామో భవతి
తత్క్రతుర్భవతి యత్క్రతుర్భవతి తత్కర్మ కురుతే” (బృ. ఉ. 4-4-5)
ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః ; ”యద్యద్ధి కురుతే జంతుః తత్తత్ కామస్య
చేష్టితం” (మను. 2-4)ఇత్యాదిస్మృతిభ్యశ్చ ; న్యాయాచ్చ —
న హి సర్వసంకల్పసన్న్యాసే కశ్చిత్ స్పందితుమపి శక్తః । తస్మాత్
“సర్వసంకల్పసన్న్యాసీ” ఇతి వచనాత్ సర్వాన్ కామాన్ సర్వాణి కర్మాణి
చ త్యాజయతి భగవాన్ ॥ యదా ఏవం యోగారూఢః, తదా తేన ఆత్మా ఉద్ధృతో
భవతి సంసారాదనర్థజాతాత్ । అతః —
ఉద్ధరేదాత్మనాత్మానం నాత్మానమవసాదయేత్ ।
ఆత్మైవ హ్యాత్మనో బంధురాత్మైవ రిపురాత్మనః ॥ 6-5 ॥
ఉద్ధరేత్ సంసారసాగరే నిమగ్నం ఆత్మనా ఆత్మానం తతః ఉత్ ఊర్ధ్వం హరేత్
ఉద్ధరేత్, యోగారూఢతామాపాదయేదిత్యర్థః । న ఆత్మానం అవసాధయేత్ న అధః
నయేత్, న అధః గమయేత్ । ఆత్మైవ హి యస్మాత్ ఆత్మనః బంధుః । న హి అన్యః
కశ్చిత్ బంధుః, యః సంసారముక్తయే భవతి । బంధురపి తావత్ మోక్షం
ప్రతి ప్రతికూల ఏవ, స్నేహాదిబంధనాయతనత్వాత్ । తస్మాత్ యుక్తమవధారణం
“ఆత్మైవ హ్యాత్మనో బంధుః” ఇతి । ఆత్మైవ రిపుః శత్రుః । యః
అన్యః అపకారీ బాహ్యః శత్రుః సోఽపి ఆత్మప్రయుక్త ఏవేతి యుక్తమేవ అవధారణం
“ఆత్మైవ రిపురాత్మనః” ఇతి ॥ ఆత్మైవ బంధుః ఆత్మైవ రిపుః ఆత్మనః
ఇత్యుక్తం । తత్ర కింలక్షణ ఆత్మా ఆత్మనో బంధుః, కింలక్షణో వా ఆత్మా ఆత్మనో
రిపుః ఇత్యుచ్యతే —
బంధురాత్మాత్మనస్తస్య యేనాత్మైవాత్మనా జితః ।
అనాత్మనస్తు శత్రుత్వే వర్తేతాత్మైవ శత్రువత్ ॥ 6-6 ॥
బంధుః ఆత్మా ఆత్మనః తస్య, తస్య ఆత్మనః స ఆత్మా బంధుః యేన ఆత్మనా ఆత్మైవ
జితః, ఆత్మా కార్యకరణసంఘాతో యేన వశీకృతః, జితేంద్రియ ఇత్యర్థ– ।
అనాత్మనస్తు అజితాత్మనస్తు శత్రుత్వే శత్రుభావే వర్తేత ఆత్మైవ శత్రువత్,
యథా అనాత్మా శత్రుః ఆత్మనః అపకారీ, తథా ఆత్మా ఆత్మన అపకారే వర్తేత
ఇత్యర్థః ॥
జితాత్మనః ప్రశాంతస్య పరమాత్మా సమాహితః ।
శీతోష్ణసుఖదుఃఖేషు తథా మానాపమానయోః ॥ 6-7 ॥
జితాత్మనః కార్యకరణసంఘాత ఆత్మా జితో యేన సః జితాత్మా తస్యజితాత్మనః,
ప్రశాంతస్య ప్రసన్నాంతఃకరణస్య సతః సన్న్యాసినః పరమాత్మా సమాహితః
సాక్షాదాత్మభావేన వర్తతే ఇత్యర్థః । కించ శీతోష్ణసుఖదుఃఖేషు తథా
మానే అపమానే చ మానాపమానయోః పూజాపరిభవయోః సమః స్యాత్ ॥
జ్ఞానవిజ్ఞానతృప్తాత్మా కూటస్థో విజితేంద్రియః ।
యుక్త ఇత్యుచ్యతే యోగీ సమలోష్టాశ్మకాంచనః ॥ 6-8 ॥
జ్ఞానవిజ్ఞానతృప్తాత్మా జ్ఞానం శాస్త్రోక్తపదార్థానాం పరిజ్ఞానం,
విజ్ఞానం తు శాస్త్రతో జ్ఞాతానాం తథైవ స్వానుభవకరణం, తాభ్యాం
జ్ఞానవిజ్ఞానాభ్యాం తృప్తః సంజాతాలంప్రత్యయః ఆత్మా అంతఃకరణం యస్య
సః జ్ఞానవిజ్ఞానతృప్తాత్మా, కూటస్థః అప్రకంప్యః, భవతి ఇత్యర్థః ;
విజితేంద్రియశ్చ । య ఈదృశః, యుక్తః సమాహితః ఇతి స ఉచ్యతే కథ్యతే ।
స యోగీ సమలోష్టాశ్మకాంచనః లోష్టాశ్మకాంచనాని సమాని యస్య సః
సమలోష్టాశ్మకాంచనః ॥ కించ —
సుహృన్మిత్రార్యుదాసీనమధ్యస్థద్వేష్యబంధుషు ।
సాధుష్వపి చ పాపేషు సమబుద్ధిర్విశిష్యతే ॥ 6-9 ॥
“సుహృత్” ఇత్యాదిశ్లోకార్ధం ఏకం పదం । సుహృత్ ఇతి
ప్రత్యుపకారమనపేక్ష్య ఉపకర్తా, మిత్రం స్నేహవాన్, అరిః శత్రుః,
ఉదాసీనః న కస్యచిత్ పక్షం భజతే, మధ్యస్థః యో విరుద్ధయోః ఉభయోః
హితైషీ, ద్వేష్యః ఆత్మనః అప్రియః, బంధుః సంబంధీ ఇత్యేతేషు సాధుషు
శాస్త్రానువర్తిషు అపి చ పాపేషు ప్రతిషిద్ధకారిషు సర్వేషు ఏతేషు
సమబుద్ధిః “కః కింకర్మా” ఇత్యవ్యాపృతబుద్ధిరిత్యర్థః ।
విశిష్యతే, “విముచ్యతే” ఇతి వా పాఠాంతరం । యోగారూఢానాం
సర్వేషాం అయం ఉత్తమ ఇత్యర్థః ॥ అత ఏవముత్తమఫలప్రాప్తయే —
యోగీ యుంజీత సతతమాత్మానం రహసి స్థితః ।
ఏకాకీ యతచిత్తాత్మా నిరాశీరపరిగ్రహః ॥ 6-10 ॥
యోగీ ధ్యాయీ యుంజీత సమాదధ్యాత్ సతతం సర్వదా ఆత్మానం అంతఃకరణం రహసి
ఏకాంతే గిరిగుహాదౌ స్థితః సన్ ఏకాకీ అసహాయః । “రహసి స్థితః ఏకాకీ
చ” ఇతి విశేషణాత్ సన్న్యాసం కృత్వా ఇత్యర్థః । యతచిత్తాత్మా చిత్తం
అంతఃకరణం ఆత్మా దేహశ్చ సంయతౌ యస్య సః యతచిత్తాత్మా, నిరాశీః
వీతతృష్ణః అపరిగ్రహః పరిగ్రహరహితశ్చేత్యర్థః । సన్న్యాసిత్వేఽపి
త్యక్తసర్వపరిగ్రహః సన్ యుంజీత ఇత్యర్థః ॥ అథేదానీం యోగం యుంజతః
ఆసనాహారవిహారాదీనాం యోగసాధనత్వేన నియమో వక్తవ్యః, ప్రాప్తయోగస్య లక్షణం
తత్ఫలాది చ, ఇత్యత ఆరభ్యతే । తత్ర ఆసనమేవ తావత్ ప్రథమముచ్యతే —
శుచౌ దేశే ప్రతిష్ఠాప్య స్థిరమాసనమాత్మనః ।
నాత్యుచ్ఛ్రితం నాతినీచం చైలాజినకుశోత్తరం ॥ 6-11 ॥
శుచౌ శుద్ధే వివిక్తే స్వభావతః సంస్కారతో వా, దేశే స్థానే ప్రతిష్ఠాప్య
స్థిరం అచలం ఆత్మనః ఆసనం నాత్యుచ్ఛ్రితం నాతీవ ఉచ్ఛ్రితం న అపి
అతినీచం, తచ్చ చైలాజినకుశోత్తరం చైలం అజినం కుశాశ్చ ఉత్తరే
యస్మిన్ ఆసనే తత్ ఆసనం చైలాజినకుశోత్తరం । పాఠక్రమాద్విపరీతః అత్ర
క్రమః చైలాదీనాం ॥ ప్రతిష్ఠాప్య, కిం ? —
తత్రైకాగ్రం మనః కృత్వా యతచిత్తేంద్రియక్రియః ।
ఉపవిశ్యాసనే యుంజ్యాద్యోగమాత్మవిశుద్ధయే ॥ 6-12 ॥
తత్ర తస్మిన్ ఆసనే ఉపవిశ్య యోగం యుంజ్యాత్ । కథం ? సర్వవిషయేభ్యః
ఉపసంహృత్య ఏకాగ్రం మనః కృత్వా యతచిత్తేంద్రియక్రియః చిత్తం
చ ఇంద్రియాణి చ చిత్తేంద్రియాణి తేషాం క్రియాః సంయతా యస్య సః
యతచిత్తేంద్రియక్రియః । స కిమర్థం యోగం యుంజ్యాత్ ఇత్యాహ —
ఆత్మవిశుద్ధయే అంతఃకరణస్య విశుద్ధ్యర్థమిత్యేతత్ ॥ బాహ్యమాసనముక్తం ;
అధునా శరీరధారణం కథం ఇత్యుచ్యతే —
సమం కాయశిరోగ్రీవం ధారయన్నచలం స్థిరః ।
సంప్రేక్ష్య నాసికాగ్రం స్వం దిశశ్చానవలోకయన్ ॥ 6-13 ॥
సమం కాయశిరోగ్రీవం కాయశ్చ శిరశ్చ గ్రీవా చ కాయశిరోగ్రీవం తత్ సమం
ధారయన్ అచలం చ । సమం ధారయతః చలనం సంభవతి ; అతః విశినష్టి
— అచలమితి । స్థిరః స్థిరో భూత్వా ఇత్యర్థః । స్వం నాసికాగ్రం సంప్రేక్ష్య
సమ్యక్ ప్రేక్షణం దర్శనం కృత్వేవ ఇతి । ఇవశబ్దో లుప్తో ద్రష్టవ్యః ।
న హి స్వనాసికాగ్రసంప్రేక్షణమిహ విధిత్సితం । కిం తర్హి ? చక్షుషో
దృష్టిసన్నిపాతః । స చ అంతఃకరణసమాధానాపేక్షో వివక్షితః ।
స్వనాసికాగ్రసంప్రేక్షణమేవ చేత్ వివక్షితం, మనః తత్రైవ సమాధీయేత,
నాత్మని । ఆత్మని హి మనసః సమాధానం వక్ష్యతి “ఆత్మసంస్థం మనః
కృత్వా” (భ. గీ. 6-25) ఇతి । తస్మాత్ ఇవశబ్దలోపేన అక్ష్ణోః
దృష్టిసన్నిపాత ఏవ “సంప్రేక్ష్య” ఇత్యుచ్యతే । దిశశ్చ
అనవలోకయన్ దిశాం చ అవలోకనమంతరాకుర్వన్ ఇత్యేతత్ ॥ కించ —
ప్రశాంతాత్మా విగతభీర్బ్రహ్మచారివ్రతే స్థితః ।
మనః సంయమ్య మచ్చిత్తో యుక్త ఆసీత మత్పరః ॥ 6-14 ॥
ప్రశాంతాత్మా ప్రకర్షేణ శాంతః ఆత్మా అంతఃకరణం యస్య సోఽయం ప్రశాంతాత్మా,
విగతభీః విగతభయః, బ్రహ్మచారివ్రతే స్థితః బ్రహ్మచారిణో వ్రతం
బ్రహ్మచర్యం గురుశుశ్రూషాభిక్షాన్నభుక్త్యాది తస్మిన్ స్థితః, తదనుష్ఠాతా
భవేదిత్యర్థః । కించ, మనః సంయమ్య మనసః వృత్తీః ఉపసంహృత్య
ఇత్యేతత్, మచ్చిత్తః మయి పరమేశ్వరే చిత్తం యస్య సోఽయం మచ్చిత్తః,
యుక్తః సమాహితః సన్ ఆసీత ఉపవిశేత్ । మత్పరః అహం పరో యస్య సోఽయం మత్పరో
భవతి । కశ్చిత్ రాగీ స్త్రీచిత్తః, న తు స్త్రియమేవ పరత్వేన గృహ్ణాతి
; కిం తర్హి ? రాజానం మహాదేవం వా । అయం తు మచ్చిత్తో మత్పరశ్చ ॥
అథేదానీం యోగఫలముచ్యతే —
యుంజన్నేవం సదాత్మానం యోగీ నియతమానసః ।
శాంతిం నిర్వాణపరమాం మత్సంస్థామధిగచ్ఛతి ॥ 6-15 ॥
యుంజన్ సమాధానం కుర్వన్ ఏవం యతోక్తేన విధానేన సదా ఆత్మానం సర్వదా యోగీ
నియతమానసః నియతం సంయతం మానసం మనో యస్య సోఽయం నియతమానసః,
శాంతిం ఉపరతిం నిర్వాణపరమాం నిర్వాణం మోక్షః తత్ పరమా నిష్టా యస్యాః
శాంతేః సా నిర్వాణపరమా తాం నిర్వాణపరమాం, మత్సంస్థాం మదధీనాం
అధిగచ్ఛతి ప్రాప్నోతి ॥ ఇదానీం యోగినః ఆహారాదినియమ ఉచ్యతే —
నాత్యశ్నతస్తు యోగోఽస్తి న చైకాంతమనశ్నతః ।
న చాతిస్వప్నశీలస్య జాగ్రతో నైవ చార్జున ॥ 6-16 ॥
న అత్యశ్నతః ఆత్మసమ్మితమన్నపరిమాణమతీత్యాశ్నతః అత్యశ్నతః న యోగః అస్తి ।
న చ ఏకాంతం అనశ్నతః యోగః అస్తి । ”యదు హ వా ఆత్మసమ్మితమన్నం
తదవతి తన్న హినస్తి యద్భూయో హినస్తి తద్యత్ కనీయోఽన్నం న తదవతి”
(శ. బ్రా.) ఇతి శ్రుతేః । తస్మాత్ యోగీ న ఆత్మసమ్మితాత్ అన్నాత్ అధికం న్యూనం
వా అశ్నీయాత్ । అథవా, యోగినః యోగశాస్త్రే పరిపఠీతాత్ అన్నపరిమాణాత్
అతిమాత్రమశ్నతః యోగో నాస్తి । ఉక్తం హి — ”అర్ధం సవ్యంజనాన్నస్య
తృతీయముదకస్య చ । వాయోః సంచరణార్థం తు చతుర్థమవశేషయేత్”
ఇత్యాదిపరిమాణం । తథా — న చ అతిస్వప్నశీలస్య యోగో భవతి నైవ
చ అతిమాత్రం జాగ్రతో భవతి చ అర్జున ॥ కథం పునః యోగో భవతి
ఇత్యుచ్యతే —
యుక్తాహారవిహారస్య యుక్తచేష్టస్య కర్మసు ।
యుక్తస్వప్నావబోధస్య యోగో భవతి దుఃఖహా ॥ 6-17 ॥
యుక్తాహారవిహారస్య ఆహ్రియతే ఇతి ఆహారః అన్నం, విహరణం విహారః పాదక్రమః, తౌ
యుక్తౌ నియతపరిమాణౌ యస్య సః యుక్తాహారవిహారః తస్య, తథా యుక్తచేష్టస్య
యుక్తా నియతా చేష్టా యస్య కర్మసు తస్య, తథా యుక్తస్వప్నావబోధస్య యుక్తౌ
స్వప్నశ్చ అవబోధశ్చ తౌ నియతకాలౌ యస్య తస్య, యుక్తాహారవిహారస్య
యుక్తచేష్టస్య కర్మసు యుక్తస్వప్నావబోధస్య యోగినో యోగో భవతి దుఃఖహా
దుఃఖాని సర్వాణి హంతీతి దుఃఖహా, సర్వసంసారదుఃఖక్షయకృత్ యోగః
భవతీత్యర్థః ॥ అథ అధునా కదా యుక్తో భవతి ఇత్యుచ్యతే —
యదా వినియతం చిత్తమాత్మన్యేవావతిష్ఠతే ।
నిఃస్పృహః సర్వకామేభ్యో యుక్త ఇత్యుచ్యతే తదా ॥ 6-18 ॥
యదా వినియతం విశేషేణ నియతం సంయతం ఏకాగ్రతామాపన్నం చిత్తం హిత్వా
బాహ్యార్థచింతాం ఆత్మన్యేవ కేవలే అవతిష్ఠతే, స్వాత్మని స్థితిం లభతే
ఇత్యర్థః । నిఃస్పృహః సర్వకామేభ్యః నిర్గతా దృష్టాదృష్టవిషయేభ్యః
స్పృహా తృష్ణా యస్య యోగినః సః యుక్తః సమాహితః ఇత్యుచ్యతే తదా తస్మిన్కాలే ॥
తస్య యోగినః సమాహితం యత్ చిత్తం తస్యోపమా ఉచ్యతే —
యదా దీపో నివాతస్థో నేంగతే సోపమా స్మృతా ।
యోగినో యతచిత్తస్య యుంజతో యోగమాత్మనః ॥ 6-19 ॥
యథా దీపః ప్రదీపః నివాతస్థః నివాతే వాతవర్జితే దేశే స్థితః న ఇంగతే న
చలతి, సా ఉపమా ఉపమీయతే అనయా ఇత్యుపమా యోగజ్ఞైః చిత్తప్రచారదర్శిభిః
స్మృతా చింతితా యోగినో యతచిత్తస్య సంయతాంతఃకరణస్య యుంచతో
యోగం అనుతిష్ఠతః ఆత్మనః సమాధిమనుతిష్ఠత ఇత్యర్థః ॥ ఏవం
యోగాభ్యాసబలాదేకాగ్రీభూతం నివాతప్రదీపకల్పం సత్ —
యత్రోపరమతే చిత్తం నిరుద్ధం యోగసేవయా ।
యత్ర చైవాత్మనాత్మానం పశ్యన్నాత్మని తుష్యతి ॥ 6-20 ॥
యత్ర యస్మిన్ కాలే ఉపరమతే చిత్తం ఉపరతిం గచ్ఛతి నిరుద్ధం సర్వతో
నివారితప్రచారం యోగసేవయా యోగానుష్ఠానేన, యత్ర చైవ యస్మింశ్చ
కాలే ఆత్మనా సమాధిపరిశుద్ధేన అంతఃకరణేన ఆత్మానం పరం చైతన్యం
జ్యోతిఃస్వరూపం పశ్యన్ ఉపలభమానః స్వే ఏవ ఆత్మని తుష్యతి తుష్టిం భజతే ॥
కించ —
సుఖమాత్యంతికం యత్తద్బుద్ధిగ్రాహ్యమతీంద్రియం ।
వేత్తి యత్ర న చైవాయం స్థితశ్చలతి తత్త్వతః ॥ 6-21 ॥
సుఖం ఆత్యంతికం అత్యంతమేవ భవతి ఇత్యాత్యంతికం అనంతమిత్యర్థః, యత్
తత్ బుద్ధిగ్రాహ్యం బుద్ధ్యైవ ఇంద్రియనిరపేక్షయా గృహ్యతే ఇతి బుద్ధిగ్రాహ్యం
అతీంద్రియం ఇంద్రియగోచరాతీతం అవిషయజనితమిత్యర్థః, వేత్తి తత్ ఈదృశం
సుఖమనుభవతి యత్ర యస్మిన్ కాలే, న చ ఏవ అయం విద్వాన్ ఆత్మస్వరూపే స్థితః
తస్మాత్ నైవ చలతి తత్త్వతః తత్త్వస్వరూపాత్ న ప్రచ్యవతే ఇత్యర్థః ॥
కించ —
యం లబ్ధ్వా చాపరం లాభం మన్యతే నాధికం తతః ।
యస్మిన్స్థితో న దుఃఖేన గురుణాపి విచాల్యతే ॥ 6-22 ॥
యం లబ్ధ్వా యం ఆత్మలాభం లబ్ధ్వా ప్రాప్య చ అపరం అన్యత్ లాభం లాభాంతరం
తతః అధికం అస్తీతి న మన్యతే న చింతయతి । కించ, యస్మిన్ ఆత్మతత్త్వే
స్థితః దుఃఖేన శస్త్రనిపాతాదిలక్షణేన గురుణా మహతా అపి న విచాల్యతే ॥
“యత్రోపరమతే” (భ. గీ. 6-20) ఇత్యాద్యారభ్య యావద్భిః విశేషణైః
విశిష్ట ఆత్మావస్థావిశేషః యోగః ఉక్తః —
తం విద్యాద్దుఃఖసంయోగవియోగం యోగసంజ్ఞితం ।
స నిశ్చయేన యోక్తవ్యో యోగోఽనిర్విణ్ణచేతసా ॥ 6-23 ॥
తం విద్యాత్ విజానీయాత్ దుఃఖసంయోగవియోగం దుఃఖైః సంయోగః దుఃఖసంయోగః,
తేన వియోగః దుఃఖసంయోగవియోగః, తం దుఃఖసంయోగవియోగం యోగ
ఇత్యేవ సంజ్ఞితం విపరీతలక్షణేన విద్యాత్ విజానీయాదిత్యర్థః ।
యోగఫలముపసంహృత్య పునరన్వారంభేణ యోగస్య కర్తవ్యతా ఉచ్యతే
నిశ్చయానిర్వేదయోః యోగసాధనత్వవిధానార్థం । స యథోక్తఫలో యోగః
నిశ్చయేన అధ్యవసాయేన యోక్తవ్యః అనిర్విణ్ణచేతసా న నిర్విణ్ణం అనిర్విణ్ణం ।
కిం తత్ ? చేతః తేన నిర్వేదరహితేన చేతసా చిత్తేనేత్యర్థః ॥ కించ —
సంకల్పప్రభవాన్కామాంస్త్యక్త్వా సర్వానశేషతః ।
మనసైవేంద్రియగ్రామం వినియమ్య సమంతతః ॥ 6-24 ॥
సంకల్పప్రభవాన్ సంకల్పః ప్రభవః యేషాం కామానాం తే సంకల్పప్రభవాః
కామాః తాన్ త్యక్త్వా పరిత్యజ్య సర్వాన్ అశేషతః నిర్లేపేన । కించ, మనసైవ
వివేకయుక్తేన ఇంద్రియగ్రామం ఇంద్రియసముదాయం వినియమ్య నియమనం కృత్వా
సమంతతః సమంతాత్ ॥
శనైః శనైరుపరమేద్బుద్ధ్యా ధృతిగృహీతయా ।
ఆత్మసంస్థం మనః కృత్వా న కించిదపి చింతయేత్ ॥ 6-25 ॥
శనైః శనైః న సహసా ఉపరమేత్ ఉపరతిం కుర్యాత్ । కయా ? బుద్ధ్యా ।
కింవిశిష్టయా ? ధృతిగృహీతయా ధృత్యా ధైర్యేణ గృహీతయా
ధృతిగృహీతయా ధైర్యేణ యుక్తయా ఇత్యర్థః । ఆత్మసంస్థం ఆత్మని సంస్థితం
“ఆత్మైవ సర్వం న తతోఽన్యత్ కించిదస్తి” ఇత్యేవమాత్మసంస్థం
మనః కృత్వా న కించిదపి చింతయేత్ । ఏష యోగస్య పరమో విధిః ॥
తత్ర ఏవమాత్మసంస్థం మనః కర్తుం ప్రవృత్తో యోగీ —
యతో యతో నిశ్చరతి మనశ్చంచలమస్థిరం ।
తతస్తతో నియమ్యైతదాత్మన్యేవ వశం నయేత్ ॥ 6-26 ॥
యతో యతః యస్మాద్యస్మాత్ నిమిత్తాత్ శబ్దాదేః నిశ్చరతి నిర్గచ్ఛతి
స్వభావదోషాత్ మనః చంచలం అత్యర్థం చలం, అత ఏవ అస్థిరం, తతస్తతః
తస్మాత్తస్మాత్ శబ్దాదేః నిమిత్తాత్ నియమ్య తత్తన్నిమిత్తం యాథాత్మ్యనిరూపణేన
ఆభాసీకృత్య వైరాగ్యభావనయా చ ఏతత్ మనః ఆత్మన్యేవ వశం నయేత్
ఆత్మవశ్యతామాపాదయేత్ । ఏవం యోగాభ్యాసబలాత్ యోగినః ఆత్మన్యేవ ప్రశామ్యతి
మనః ॥
ప్రశాంతమనసం హ్యేనం యోగినం సుఖముత్తమం ।
ఉపైతి శాంతరజసం బ్రహ్మభూతమకల్మషం ॥ 6-27 ॥
ప్రశాంతమనసం ప్రకర్షేణ శాంతం మనః యస్య సః ప్రశాంతమనాః
తం ప్రశాంతమనసం హి ఏనం యోగినం సుఖం ఉత్తమం నిరతిశయం ఉపైతి
ఉపగచ్ఛతి శాంతరజసం ప్రక్షీణమోహాదిక్లేశరజసమిత్యర్థః, బ్రహ్మభూతం
జీవన్ముక్తం, “బ్రహ్మైవ సర్వం” ఇత్యేవం నిశ్చయవంతం బ్రహ్మభూతం
అకల్మషం ధర్మాధర్మాదివర్జితం ॥
యుంజన్నేవం సదాత్మానం యోగీ విగతకల్మషః ।
సుఖేన బ్రహ్మసంస్పర్శమత్యంతం సుఖమశ్నుతే ॥ 6-28 ॥
యుంజన్ ఏవం యథోక్తేన క్రమేణ యోగీ యోగాంతరాయవర్జితః సదా సర్వదా ఆత్మానం
విగతకల్మషః విగతపాపః, సుఖేన అనాయాసేన బ్రహ్మసంస్పర్శం బ్రహ్మణా
పరేణ సంస్పర్శో యస్య తత్ బ్రహ్మసంస్పర్శం సుఖం అత్యంతం అంతమతీత్య
వర్తత ఇత్యత్యంతం ఉత్కృష్టం నిరతిశయం అశ్నుతే వ్యాప్నోతి ॥ ఇదానీం
యోగస్య యత్ ఫలం బ్రహ్మైకత్వదర్శనం సర్వసంసారవిచ్ఛేదకారణం తత్
ప్రదర్శ్యతే —
సర్వభూతస్థమాత్మానం సర్వభూతాని చాత్మని ।
ఈక్షతే యోగయుక్తాత్మా సర్వత్ర సమదర్శనః ॥ 6-29 ॥
సర్వభూతస్థం సర్వేషు భూతేషు స్థితం స్వం ఆత్మానం సర్వభూతాని చ
ఆత్మని బ్రహ్మాదీని స్తంబపర్యంతాని చ సర్వభూతాని ఆత్మని ఏకతాం గతాని
ఈక్షతే పశ్యతి యోగయుక్తాత్మా సమాహితాంతఃకరణః సర్వత్ర సమదర్శనః
సర్వేషు బ్రహ్మాదిస్థావరాంతేషు విషమేషు సర్వభూతేషు సమం నిర్విశేషం
బ్రహ్మాత్మైకత్వవిషయం దర్శనం జ్ఞానం యస్య స సర్వత్ర సమదర్శనః ॥
ఏతస్య ఆత్మైకత్వదర్శనస్య ఫలం ఉచ్యతే —
యో మాం పశ్యతి సర్వత్ర సర్వం చ మయి పశ్యతి ।
తస్యాహం న ప్రణశ్యామి స చ మే న ప్రణశ్యతి ॥ 6-30 ॥
యో మాం పశ్యతి వాసుదేవం సర్వస్య ఆత్మానం సర్వత్ర సర్వేషు భూతేషు
సర్వం చ బ్రహ్మాదిభూతజాతం మయి సర్వాత్మని పశ్యతి, తస్య ఏవం
ఆత్మైకత్వదర్శినః అహం ఈశ్వరో న ప్రణశ్యామి న పరోక్షతాం గమిష్యామి ।
స చ మే న ప్రణశ్యతి స చ విద్వాన్ మమ వాసుదేవస్య న ప్రణశ్యతి న
పరోక్షో భవతి, తస్య చ మమ చ ఏకాత్మకత్వాత్ ; స్వాత్మా హి నామ ఆత్మనః
ప్రియ ఏవ భవతి, యస్మాచ్చ అహమేవ సర్వాత్మైకత్వదర్శీ ॥ ఇత్యేతత్
పూర్వశ్లోకార్థం సమ్యగ్దర్శనమనూద్య తత్ఫలం మోక్షః అభిధీయతే —
సర్వభూతస్థితం యో మాం భజత్యేకత్వమాస్థితః ।
సర్వథా వర్తమానోఽపి స యోగీ మయి వర్తతే ॥ 6-31 ॥
సర్వథా సర్వప్రకారైః వర్తమానోఽపి సమ్యగ్దర్శీ యోగీ మయి వైష్ణవే పరమే
పదే వర్తతే, నిత్యముక్త ఏవ సః, న మోక్షం ప్రతి కేనచిత్ ప్రతిబధ్యతే
ఇత్యర్థః ॥ కించ అన్యత్ —
ఆత్మౌపమ్యేన సర్వత్ర సమం పశ్యతి యోఽర్జున ।
శుఖం వా యది వా దుఃఖం స యోగీ పరమో మతః ॥ 6-32 ॥
ఆత్మౌపమ్యేన ఆత్మా స్వయమేవ ఉపమీయతే అనయా ఇత్యుపమా తస్యా ఉపమాయా భావః
ఔపమ్యం తేన ఆత్మౌపమ్యేన, సర్వత్ర సర్వభూతేషు సమం తుల్యం పశ్యతి యః
అర్జున, స చ కిం సమం పశ్యతి ఇత్యుచ్యతే — యథా మమ సుఖం ఇష్టం
తథా సర్వప్రాణినాం సుఖం అనుకూలం । వాశబ్దః చార్థే । యది వా యచ్చ
దుఃఖం మమ ప్రతికూలం అనిష్టం యథా తథా సర్వప్రాణినాం దుఃఖం అనిష్టం
ప్రతికూలం ఇత్యేవం ఆత్మౌపమ్యేన సుఖదుఃఖే అనుకూలప్రతికూలే తుల్యతయా
సర్వభూతేషు సమం పశ్యతి, న కస్యచిత్ ప్రతికూలమాచరతి, అహింసక
ఇత్యర్థః । యః ఏవమహింసకః సమ్యగ్దర్శననిష్ఠః స యోగీ పరమః
ఉత్కృష్టః మతః అభిప్రేతః సర్వయోగినాం మధ్యే ॥ ఏతస్య యథోక్తస్య
సమ్యగ్దర్శనలక్షణస్య యోగస్య దుఃఖసంపాద్యతామాలక్ష్య శుశ్రూషుః
ధ్రువం తత్ప్రాప్త్యుపాయమర్జున ఉవాచ —
అర్జున ఉవాచ —
యోఽయం యోగస్త్వయా ప్రోక్తః సామ్యేన మధుసూదన ।
ఏతస్యాహం న పశ్యామి చంచలత్వాత్స్థితిం స్థిరాం ॥ 6-33 ॥
యః అయం యోగః త్వయా ప్రోక్తః సామ్యేన సమత్వేన హే మధుసూదన ఏతస్య యోగస్య
అహం న పశ్యామి నోపలభే, చంచలత్వాత్ మనసః । కిం ? స్థిరాం అచలాం
స్థితిం ॥ ప్రసిద్ధమేతత్ —
చంచలం హి మనః కృష్ణ ప్రమాథి బలవద్దృఢం ।
తస్యాహం నిగ్రహం మన్యే వాయోరివ సుదుష్కరం ॥ 6-34 ॥
చంచలం హి మనః । కృష్ణ ఇతి కృషతేః విలేఖనార్థస్య రూపం ।
భక్తజనపాపాదిదోషాకర్షణాత్ కృష్ణః, తస్య సంబుద్ధిః హే కృష్ణ ।
హి యస్మాత్ మనః చంచలం న కేవలమత్యర్థం చంచలం, ప్రమాథి
చ ప్రమథనశీలం, ప్రమథ్నాతి శరీరం ఇంద్రియాణి చ విక్షిపత్ సత్
పరవశీకరోతి । కించ — బలవత్ ప్రబలం, న కేనచిత్ నియంతుం
శక్యం, దుర్నివారత్వాత్ । కించ — దృఢం తంతునాగవత్ అచ్ఛేద్యం ।
తస్య ఏవంభూతస్య మనసః అహం నిగ్రహం నిరోధం మన్యే వాయోరివ యథా వాయోః
దుష్కరో నిగ్రహః తతోఽపి దుష్కరం మన్యే ఇత్యభిప్రాయః ॥ శ్రీభగవానువాచ,
ఏవం ఏతత్ యథా బ్రవీషి —
శ్రీభగవానువాచ —
అసంశయం మహాబాహో మనో దుర్నిగ్రహం చలం ।
అభ్యాసేన తు కౌంతేయ వైరాగ్యేణ చ గృహ్యతే ॥ 6-35 ॥
అసంశయం నాస్తి సంశయః “మనో దుర్నిగ్రహం చలం”
ఇత్యత్ర హే మహాబాహో । కింతు అభ్యాసేన తు అభ్యాసో నామ చిత్తభూమౌ
కస్యాంచిత్ సమానప్రత్యయావృత్తిః చిత్తస్య । వైరాగ్యేణ వైరాగ్యం నామ
దృష్టాదృష్టేష్టభోగేషు దోషదర్శనాభ్యాసాత్ వైతృష్ణ్యం । తేన చ
వైరాగ్యేణ గృహ్యతే విక్షేపరూపః ప్రచారః చిత్తస్య । ఏవం తత్ మనః
గృహ్యతే నిగృహ్యతే నిరుధ్యతే ఇత్యర్థః ॥ యః పునః అసంయతాత్మా, తేన —
అసంయతాత్మనా యోగో దుష్ప్రాప ఇతి మే మతిః ।
వశ్యాత్మనా తు యతతా శక్యోఽవాప్తుముపాయతః ॥ 6-36 ॥
అసంయతాత్మనా అభ్యాసవైరాగ్యాభ్యామసంయతః ఆత్మా అంతఃకరణం యస్య సోఽయం
అసంయతాత్మా తేన అసంయతాత్మనా యోగో దుష్ప్రాపః దుఃఖేన ప్రాప్యత ఇతి మే మతిః ।
యస్తు పునః వశ్యాత్మా అభ్యాసవైరాగ్యాభ్యాం వశ్యత్వమాపాదితః ఆత్మా మనః
యస్య సోఽయం వశ్యాత్మా తేన వశ్యాత్మనా తు యతతా భూయోఽపి ప్రయత్నం కుర్వతా
శక్యః అవాప్తుం యోగః ఉపాయతః యథోక్తాదుపాయాత్ ॥ తత్ర యోగాభ్యాసాంగీకరణేన
ఇహలోకపరలోకప్రాప్తినిమిత్తాని కర్మాణి సన్న్యస్తాని, యోగసిద్ధిఫలం చ
మోక్షసాధనం సమ్యగ్దర్శనం న ప్రాప్తమితి, యోగీ యోగమార్గాత్ మరణకాలే
చలితచిత్తః ఇతి తస్య నాశమశంక్య అర్జున ఉవాచ —
అర్జున ఉవాచ —
అయతిః శ్రద్ధయోపేతో యోగాచ్చలితమానసః ।
అప్రాప్య యోగసంసిద్ధిం కాం గతిం కృష్ణ గచ్ఛతి ॥ 6-37 ॥
అయతిః అప్రయత్నవాన్ యోగమార్గే శ్రద్ధయా ఆస్తిక్యబుద్ధ్యా చ ఉపేతః యోగాత్
అంతకాలే చ చలితం మానసం మనో యస్య సః చలితమానసః భ్రష్టస్మృతిః
సః అప్రాప్య యోగసంసిద్ధిం యోగఫలం సమ్యగ్దర్శనం కాం గతిం హే కృష్ణ
గచ్ఛతి ॥
కచ్చిన్నోభయవిభ్రష్టశ్ఛిన్నాభ్రమివ నశ్యతి ।
అప్రతిష్ఠో మహాబాహో విమూఢో బ్రహ్మణః పథి ॥ 6-38 ॥
కచ్చిత్ కిం న ఉభయవిభ్రష్టః కర్మమార్గాత్ యోగమార్గాచ్చ విభ్రష్టః
సన్ ఛిన్నాభ్రమివ నశ్యతి, కిం వా న నశ్యతి అప్రతిష్ఠో నిరాశ్రయః హే
మహాబాహో విమూఢః సన్ బ్రహ్మణః పథి బ్రహ్మప్రాప్తిమార్గే ॥
ఏతన్మే సంశయం కృష్ణ చ్ఛేత్తుమర్హస్యశేషతః ।
త్వదన్యః సంశయస్యాస్య చ్ఛేత్తా న హ్యుపపద్యతే ॥ 6-39 ॥
ఏతత్ మే మమ సంశయం కృష్ణ చ్ఛేత్తుం అపనేతుం అర్హసి అశేషతః ।
త్వదన్యః త్వత్తః అన్యః ఋషిః దేవో వా చ్ఛేత్తా నాశయితా సంశయస్య అస్య న
హి యస్మాత్ ఉపపద్యతే న సంభవతి । అతః త్వమేవ చ్ఛేత్తుమర్హసి ఇత్యర్థః ॥
శ్రీభగవానువాచ —
పార్థ నైవేహ నాముత్ర వినాశస్తస్య విద్యతే ।
న హి కల్యాణకృత్కశ్చిద్దుర్గతిం తాత గచ్ఛతి ॥ 6-40 ॥
హే పార్థ నైవ ఇహ లోకే నాముత్ర పరస్మిన్ వా లోకే వినాశః తస్య విద్యతే
నాస్తి । నాశో నామ పూర్వస్మాత్ హీనజన్మప్రాప్తిః స యోగభ్రష్టస్య నాస్తి ।
న హి యస్మాత్ కల్యాణకృత్ శుభకృత్ కశ్చిత్ దుర్గతిం కుత్సితాం గతిం హే
తాత, తనోతి ఆత్మానం పుత్రరూపేణేతి పితా తాత ఉచ్యతే । పితైవ పుత్ర ఇతి
పుత్రోఽపి తాత ఉచ్యతే । శిష్యోఽపి పుత్ర ఉచ్యతే । యతో న గచ్ఛతి ॥
కిం తు అస్య భవతి ?–
ప్రాప్య పుణ్యకృతాం లోకానుషిత్వా శాశ్వతీః సమాః ।
శుచీనాం శ్రీమతాం గేహే యోగభ్రష్టోఽభిజాయతే ॥ 6-41 ॥
యోగమార్గే ప్రవృత్తః సన్న్యాసీ సామర్థ్యాత్ ప్రాప్య గత్వా పుణ్యకృతాం
అశ్వమేధాదియాజినాం లోకాన్, తత్ర చ ఉషిత్వా వాసమనుభూయ శాశ్వతీః
నిత్యాః సమాః సంవత్సరాన్, తద్భోగక్షయే శుచీనాం యతోక్తకారిణాం శ్రీమతాం
విభూతిమతాం గేహే గృహే యోగభ్రష్టః అభిజాయతే ॥
అథవా యోగినామేవ కులే భవతి ధీమతాం ।
ఏతద్ధి దుర్లభతరం లోకే జన్మ యదీదృశం ॥ 6-42 ॥
అథవా శ్రీమతాం కులాత్ అన్యస్మిన్ యోగినామేవ దరిద్రాణాం కులే భవతి
జాయతే ధీమతాం బుద్ధిమతాం । ఏతత్ హి జన్మ, యత్ దరిద్రాణాం యోగినాం కులే,
దుర్లభతరం దుఃఖలభ్యతరం పూర్వమపేక్ష్య లోకే జన్మ యత్ ఈదృశం
యథోక్తవిశేషణే కులే ॥ యస్మాత్ —
తత్ర తం బుద్ధిసంయోగం లభతే పౌర్వదేహికం ।
యతతే చ తతో భూయః సంసిద్ధౌ కురునందన ॥ 6-43 ॥
తత్ర యోగినాం కులే తం బుద్ధిసంయోగం బుద్ధ్యా సంయోగం బుద్ధిసంయోగం
లభతే పౌర్వదేహికం పూర్వస్మిన్ దేహే భవం పౌర్వ- దేహికం । యతతే
చ ప్రయత్నం చ కరోతి తతః తస్మాత్ పూర్వకృతాత్ సంస్కారాత్ భూయః బహుతరం
సంసిద్ధౌ సంసిద్ధినిమిత్తం హే కురునందన ॥ కథం పూర్వదేహబుద్ధిసంయోగ
ఇతి తదుచ్యతే —
పూర్వాభ్యాసేన తేనైవ హ్రియతే హ్యవశోఽపి సః ।
జిజ్ఞాసురపి యోగస్య శబ్దబ్రహ్మాతివర్తతే ॥ 6-44 ॥
యః పూర్వజన్మని కృతః అభ్యాసః సః పూర్వాభ్యాసః, తేనైవ బలవతా
హ్రియతే సంసిద్ధౌ హి యస్మాత్ అవశోఽపి సః యోగభ్రష్టః ; న కృతం
చేత్ యోగాభ్యాసజాత్ సంస్కారాత్ బలవత్తరమధర్మాదిలక్షణం కర్మ,
తదా యోగాభ్యాసజనితేన సంస్కారేణ హ్రియతే ; అధర్మశ్చేత్ బలవత్తరః
కృతః, తేన యోగజోఽపి సంస్కారః అభిభూయత ఏవ, తత్క్షయే తు యోగజః
సంస్కారః స్వయమేవ కార్యమారభతే, న దీర్ఘకాలస్థస్యాపి వినాశః తస్య
అస్తి ఇత్యర్థః । అతః జిజ్ఞాసురపి యోగస్య స్వరూపం జ్ఞాతుమిచ్ఛన్ అపి
యోగమార్గే ప్రవృత్తః సన్న్యాసీ యోగభ్రష్టః, సామర్థ్యాత్ సోఽపి శబ్దబ్రహ్మ
వేదోక్తకర్మానుష్ఠానఫలం అతివర్తతే అతిక్రామతి అపాకరిష్యతి ; కిముత
బుద్ధ్వా యః యోగం తన్నిష్ఠః అభ్యాసం కుర్యాత్ ॥ కుతశ్చ యోగిత్వం శ్రేయః
ఇతి —
ప్రయత్నాద్యతమానస్తు యోగీ సంశుద్ధకిల్బిషః ।
అనేకజన్మసంసిద్ధస్తతో యాతి పరాం గతిం ॥ 6-45 ॥
ప్రయత్నాత్ యతమానః, అధికం యతమాన ఇత్యర్థః । తత్ర యోగీ విద్వాన్
సంశుద్ధకిల్బిషః విశుద్ధకిల్బిషః సంశుద్ధపాపః అనేకజన్మసంసిద్ధః
అనేకేషు జన్మసు కించిత్కించిత్ సంస్కారజాతం ఉపచిత్య తేన ఉపచితేన
అనేకజన్మకృతేన సంసిద్ధః అనేకజన్మసంసిద్ధః తతః లబ్ధసమ్యగ్దర్శనః
సన్ యాతి పరాం ప్రకృష్టాం గతిం ॥ యస్మాదేవం తస్మాత్ —
తపస్విభ్యోఽధికో యోగీ జ్ఞానిభ్యోఽపి మతోఽధికః ।
కర్మిభ్యశ్చాధికో యోగీ తస్మాద్యోగీ భవార్జున ॥ 6-46 ॥
తపస్విభ్యః అధికః యోగీ, జ్ఞానిభ్యోఽపి జ్ఞానమత్ర శాస్త్రార్థపాండిత్యం,
తద్వద్భ్యోఽపి మతః జ్ఞాతః అధికః శ్రేష్ఠః ఇతి । కర్మిభ్యః, అగ్నిహోత్రాది
కర్మ, తద్వద్భ్యః అధికః యోగీ విశిష్టః యస్మాత్ తస్మాత్ యోగీ భవ అర్జున ॥
యోగినామపి సర్వేషాం మద్గతేనాంతరాత్మనా ।
శ్రద్ధావాన్భజతే యో మాం స మే యుక్తతమో మతః ॥ 6-47 ॥
యోగినామపి సర్వేషాం రుద్రాదిత్యాదిధ్యానపరాణాం మధ్యే మద్గతేన మయి వాసుదేవే
సమాహితేన అంతరాత్మనా అంతఃకరణేన శ్రద్ధావాన్ శ్రద్దధానః సన్ భజతే
సేవతే యో మాం, స మే మమ యుక్తతమః అతిశయేన యుక్తః మతః అభిప్రేతః ఇతి ॥
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు బ్రహ్మవిద్యాయాం యోగశాస్త్రే
శ్రీకృష్నార్జునసంవాదే ధ్యానయోగో నామ షష్ఠోఽధ్యాయః ॥6 ॥
ఇతి
శ్రీమద్-పరమహంస-పరివ్రాజక-ఆచార్య-పూజ్యపాద-శ్రీశంకర-భగవతా
కృతౌ శ్రీమద్-భగవద్గీతా-భాష్యే అఘ్యాస-యోగః నామ షష్ఠః
అధ్యాయః ॥
॥ శ్రీమద్-భగవద్గీతా శాంకర-భాష్యం ॥ ॥ సప్తమోఽధ్యాయః ॥
“యోగినామపి సర్వేషాం మద్గతేనాంతరాత్మనా । శ్రద్ధావాన్భజతే యో మాం
స మే యుక్తతమో మతః” (భ. గీ. 6-47) ఇతి ప్రశ్నబీజం ఉపన్యస్య,
స్వయమేవ “ఈదృశం మదీయం తత్త్వం, ఏవం మద్గతాంతరాత్మా స్యాత్”
ఇత్యేతత్ వివక్షుః శ్రీభగవానువాచ —
శ్రీభగవానువాచ —
మయ్యాసక్తమనాః పార్థ యోగం యుంజన్మదాశ్రయః ।
అసంశయం సమగ్రం మాం యథా జ్ఞాస్యసి తచ్ఛృణు ॥ 7-1 ॥
మయి వక్ష్యమాణవిశేషణే పరమేశ్వరే ఆసక్తం మనః యస్య సః
మయ్యాసక్తమనాః, హే పార్థ యోగం యుంజన్ మనఃసమాధానం కుర్వన్,
మదాశ్రయః అహమేవ పరమేశ్వరః ఆశ్రయో యస్య సః మదాశ్రయః ।
యో హి కశ్చిత్ పురుషార్థేన కేనచిత్ అర్థీ భవతి స తత్సాధనం
కర్మ అగ్నిహోత్రాది తపః దానం వా కించిత్ ఆశ్రయం ప్రతిపద్యతే, అయం
తు యోగీ మామేవ ఆశ్రయం ప్రతిపద్యతే, హిత్వా అన్యత్ సాధనాంతరం మయ్యేవ
ఆసక్తమనాః భవతి । యః త్వం ఏవంభూతః సన్ అసంశయం సమగ్రం సమస్తం
విభూతిబలశక్త్యైశ్వర్యాదిగుణసంపన్నం మాం యథా యేన ప్రకారేణ జ్ఞాస్యసి
సంశయమంతరేణ “ఏవమేవ భగవాన్” ఇతి, తత్ శృణు ఉచ్యమానం
మయా ॥ తచ్చ మద్విషయం —
జ్ఞానం తేఽహం సవిజ్ఞానమిదం వక్ష్యామ్యశేషతః ।
యజ్జ్ఞాత్వా నేహ భూయోఽన్యజ్జ్ఞాతవ్యమవశిష్యతే ॥ 7-2 ॥
జ్ఞానం తే తుభ్యం అహం సవిజ్ఞానం విజ్ఞానసహితం స్వానుభవయుక్తం ఇదం
వక్ష్యామి కథయిష్యామి అశేషతః కార్త్స్న్యేన । తత్ జ్ఞానం వివక్షితం స్తౌతి
శ్రోతుః అభిముఖీకరణాయ — యత్ జ్ఞాత్వా యత్ జ్ఞానం జ్ఞాత్వా న ఇహ భూయః
పునః అన్యత్ జ్ఞాతవ్యం పురుషార్థసాధనం అవశిష్యతే నావశిష్టం భవతి ।
ఇతి మత్తత్త్వజ్ఞో యః, సః సర్వజ్ఞో భవతీత్యర్థః । అతో విశిష్టఫలత్వాత్
దుర్లభం జ్ఞానం ॥ కథమిత్యుచ్యతే —
మనుష్యాణాం సహస్రేషు కశ్చిద్యతతి సిద్ధయే ।
యతతామపి సిద్ధానాం కశ్చిన్మాం వేత్తి తత్త్వతః ॥ 7-3 ॥
మనుష్యాణాం మధ్యే సహస్రేషు అనేకేషు కశ్చిత్ యతతి ప్రయత్నం కరోతి
సిద్ధయే సిద్ధ్యర్థం । తేషాం యతతామపి సిద్ధానాం, సిద్ధా ఏవ హి తే యే
మోక్షాయ యతంతే, తేషాం కశ్చిత్ ఏవ హి మాం వేత్తి తత్త్వతః యథావత్ ॥
శ్రోతారం ప్రరోచనేన అభిముఖీకృత్యాహ —
భూమిరాపోఽనలో వాయుః ఖం మనో బుద్ధిరేవ చ ।
అహంకార ఇతీయం మే భిన్నా ప్రకృతిరష్టధా ॥ 7-4 ॥
భూమిః ఇతి పృథివీతన్మాత్రముచ్యతే, న స్థూలా, “భిన్నా
ప్రకృతిరష్టధా” ఇతి వచనాత్ । తథా అబాదయోఽపి తన్మాత్రాణ్యేవ
ఉచ్యంతే — ఆపః అనలః వాయుః ఖం । మనః ఇతి మనసః కారణమహంకారో
గృహ్యతే । బుద్ధిః ఇతి అహంకారకారణం మహత్తత్త్వం । అహంకారః ఇతి
అవిద్యాసంయుక్తమవ్యక్తం । యథా విషసంయుక్తమన్నం విషమిత్యుచ్యతే,
ఏవమహంకారవాసనావత్ అవ్యక్తం మూలకారణమహంకార ఇత్యుచ్యతే, ప్రవర్తకత్వాత్
అహంకారస్య । అహంకార ఏవ హి సర్వస్య ప్రవృత్తిబీజం దృష్టం లోకే ।
ఇతీయం యథోక్తా ప్రకృతిః మే మమ ఐశ్వరీ మాయాశక్తిః అష్టధా భిన్నా
భేదమాగతా ॥
అపరేయమితస్త్వన్యాం ప్రకృతిం విద్ధి మే పరాం ।
జీవభూతాం మహాబాహో యయేదం ధార్యతే జగత్ ॥ 7-5 ॥
అపరా న పరా నికృష్టా అశుద్ధా అనర్థకరీ సంసారబంధనాత్మికా ఇయం ।
ఇతః అస్యాః యథోక్తాయాః తు అన్యాం విశుద్ధాం ప్రకృతిం మమ ఆత్మభూతాం విద్ధి
మే పరాం ప్రకృష్టాం జీవభూతాం క్షేత్రజ్ఞలక్షణాం ప్రాణధారణనిమిత్తభూతాం
హే మహాబాహో, యయా ప్రకృత్యా ఇదం ధార్యతే జగత్ అంతః ప్రవిష్టయా ॥
ఏతద్యోనీని భూతాని సర్వాణీత్యుపధారయ ।
అహం కృత్స్నస్య జగతః ప్రభవః ప్రలయస్తథా ॥ 7-6 ॥
ఏతద్యోనీని ఏతే పరాపరే క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞలక్షణే ప్రకృతీ యోనిః యేషాం
భూతానాం తాని ఏతద్యోనీని, భూతాని సర్వాణి ఇతి ఏవం ఉపధారయ జానీహి । యస్మాత్
మమ ప్రకృతీ యోనిః కారణం సర్వభూతానాం, అతః అహం కృత్స్నస్య సమస్తస్య
జగతః ప్రభవః ఉత్పత్తిః ప్రలయః వినాశః తథా । ప్రకృతిద్వయద్వారేణ
అహం సర్వజ్ఞః ఈశ్వరః జగతః కారణమిత్యర్థః ॥ యతః తస్మాత్ —
మత్తః పరతరం నాన్యత్కించిదస్తి ధనంజయ ।
మయి సర్వమిదం ప్రోతం సూత్రే మణిగణా ఇవ ॥ 7-7 ॥
మత్తః పరమేశ్వరాత్ పరతరం అన్యత్ కారణాంతరం కించిత్ నాస్తి న విద్యతే,
అహమేవ జగత్కారణమిత్యర్థః, హే ధనంజయ । యస్మాదేవం తస్మాత్ మయి
పరమేశ్వరే సర్వాణి భూతాని సర్వమిదం జగత్ ప్రోతం అనుస్యూతం అనుగతం
అనువిద్ధం గ్రథితమిత్యర్థ, దీర్ఘతంతుషు పటవత్, సూత్రే చ మణిగణా
ఇవ ॥ కేన కేన ధర్మేణ విశిష్టే త్వయి సర్వమిదం ప్రోతమిత్యుచ్యతే —
రసోఽహమప్సు కౌంతేయ ప్రభాస్మి శశిసూర్యయోః ।
ప్రణవః సర్వవేదేషు శబ్దః ఖే పౌరుషం నృషు ॥ 7-8 ॥
రసః అహం, అపాం యః సారః స రసః, తస్మిన్ రసభూతే మయి ఆపః ప్రోతా ఇత్యర్థః ।
ఏవం సర్వత్ర । యథా అహం అప్సు రసః, ఏవం ప్రభా అస్మి శశిసూర్యయోః ।
ప్రణవః ఓంకారః సర్వవేదేషు, తస్మిన్ ప్రణవభూతే మయి సర్వే వేదాః ప్రోతాః ।
తథా ఖే ఆకాశే శబ్దః సారభూతః, తస్మిన్ మయి ఖం ప్రోతం । తథా పౌరుషం
పురుషస్య భావః పౌరుషం యతః పుంబుద్ధిః నృషు, తస్మిన్ మయి పురుషాః
ప్రోతాః ॥
పుణ్యో గంధః పృథివ్యాం చ తేజశ్చాస్మి విభావసౌ ।
జీవనం సర్వభూతేషు తపశ్చాస్మి తపస్విషు ॥ 7-9 ॥
పుణ్యః సురభిః గంధః పృథివ్యాం చ అహం, తస్మిన్ మయి గంధభూతే
పృథివీ ప్రోతా । పుణ్యత్వం గంధస్య స్వభావత ఏవ పృథివ్యాం దర్శితం
అబాదిషు రసాదేః పుణ్యత్వోపలక్షణార్థం । అపుణ్యత్వం తు గంధాదీనాం
అవిద్యాధర్మాద్యపేక్షం సంసారిణాం భూతవిశేషసంసర్గనిమిత్తం భవతి ।
తేజశ్చ దీప్తిశ్చ అస్మి విభావసౌ అగ్నౌ । తథా జీవనం సర్వభూతేషు,
యేన జీవంతి సర్వాణి భూతాని తత్ జీవనం । తపశ్చ అస్మి తపస్విషు, తస్మిన్
తపసి మయి తపస్వినః ప్రోతాః ॥
బీజం మాం సర్వభూతానాం విద్ధి పార్థ సనాతనం ।
బుద్ధిర్బుద్ధిమతామస్మి తేజస్తేజస్వినామహం ॥ 7-10 ॥
బీజం ప్రరోహకారణం మాం విద్ధి సర్వభూతానాం హే పార్థ సనాతనం చిరంతనం ।
కించ, బుద్ధిః వివేకశక్తిః అంతఃకరణస్య బుద్ధిమతాం వివేకశక్తిమతాం
అస్మి, తేజః ప్రాగల్భ్యం తద్వతాం తేజస్వినాం అహం ॥
బలం బలవతాం చాహం కామరాగవివర్జితం ।
ధర్మావిరుద్ధో భూతేషు కామోఽస్మి భరతర్షభ ॥ 7-11 ॥
బలం సామర్థ్యం ఓజో బలవతాం అహం, తచ్చ బలం కామరాగవివర్జితం,
కామశ్చ రాగశ్చ కామరాగౌ — కామః తృష్ణా అసన్నికృష్టేషు
విషయేషు, రాగో రంజనా ప్రాప్తేషు విషయేషు — తాభ్యాం కామరాగాభ్యాం
వివర్జితం దేహాదిధారణమాత్రార్థం బలం సత్త్వమహమస్మి ; న తు యత్సంసారిణాం
తృష్ణారాగకారణం । కించ — ధర్మావిరుద్ధః ధర్మేణ శాస్త్రార్థేన
అవిరుద్ధో యః ప్రాణిషు భూతేషు కామః, యథా దేహధారణమాత్రాద్యర్థః
అశనపానాదివిషయః, స కామః అస్మి హే భరతర్షభ ॥ కించ —
యే చైవ సాత్త్వికా భావా రాజసాస్తమసాశ్చ యే ।
మత్త ఏవేతి తాన్విద్ధి న త్వహం తేషు తే మయి ॥ 7-12 ॥
యే చైవ సాత్త్వికాః సత్త్వనిర్వృత్తాః భావాః పదార్థాః, రాజసాః
రజోనిర్వృత్తాః, తామసాః తమోనిర్వృత్తాశ్చ, యే కేచిత్ ప్రాణినాం స్వకర్మవశాత్
జాయంతే భావాః, తాన్ మత్త ఏవ జాయమానాన్ ఇతి ఏవం విద్ధి సర్వాన్ సమస్తానేవ ।
యద్యపి తే మత్తః జాయంతే, తథాపి న తు అహం తేషు తదధీనః తద్వశః,
యథా సంసారిణః । తే పునః మయి మద్వశాః మదధీనాః ॥ ఏవంభూతమపి
పరమేశ్వరం నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావం సర్వభూతాత్మానం నిర్గుణం
సంసారదోషబీజప్రదాహకారణం మాం నాభిజానాతి జగత్ ఇతి అనుక్రోశం దర్శయతి
భగవాన్ । తచ్చ కిన్నిమిత్తం జగతః అజ్ఞానమిత్యుచ్యతే —
త్రిభిర్గుణమయైర్భావైరేభిః సర్వమిదం జగత్ ।
మోహితం నాభిజానాతి మామేభ్యః పరమవ్యయం ॥ 7-13 ॥
త్రిభిః గుణమయైః గుణవికారైః రాగద్వేషమోహాదిప్రకారైః భావైః పదార్థైః
ఏభిః యథోక్తైః సర్వం ఇదం ప్రాణిజాతం జగత్ మోహితం అవివేకితామాపాదితం సత్ న
అభిజానాతి మాం, ఏభ్యః యథోక్తేభ్యః గుణేభ్యః పరం వ్యతిరిక్తం విలక్షణం
చ అవ్యయం వ్యయరహితం జన్మాదిసర్వభావవికారవర్జితం ఇత్యర్థః ॥ కథం
పునః దైవీం ఏతాం త్రిగుణాత్మికాం వైష్ణవీం మాయామతిక్రామతి ఇత్యుచ్యతే —
దైవీ హ్యేషా గుణమయీ మమ మాయా దురత్యయా ।
మామేవ యే ప్రపద్యంతే మాయామేతాం తరంతి తే ॥ 7-14 ॥
దైవీ దేవస్య మమ ఈశ్వరస్య విష్ణోః స్వభావభూతా హి యస్మాత్ ఏషా యథోక్తా
గుణమయీ మమ మాయా దురత్యయా దుఃఖేన అత్యయః అతిక్రమణం యస్యాః సా దురత్యయా ।
తత్ర ఏవం సతి సర్వధర్మాన్ పరిత్యజ్య మామేవ మాయావినం స్వాత్మభూతం
సర్వాత్మనా యే ప్రపద్యంతే తే మాయాం ఏతాం సర్వభూతమోహినీం తరంతి అతిక్రామంతి
; తే సంసారబంధనాత్ ముచ్యంతే ఇత్యర్థః ॥ యది త్వాం ప్రపన్నాః మాయామేతాం
తరంతి, కస్మాత్ త్వామేవ సర్వే న ప్రపద్యంతే ఇత్యుచ్యతే —
న మాం దుష్కృతినో మూఢాః ప్రపద్యంతే నరాధమాః ।
మాయయాపహృతజ్ఞానా ఆసురం భావమాశ్రితాః ॥ 7-15 ॥
న మాం పరమేశ్వరం నారాయణం దుష్కృతినః పాపకారిణః మూఢాః
ప్రపద్యంతే నరాధమాః నరాణాం మధ్యే అధమాః నికృష్టాః । తే చ మాయయా
అపహృతజ్ఞానాః సమ్ముషితజ్ఞానాః ఆసురం భావం హింసానృతాదిలక్షణం
ఆశ్రితాః ॥ యే పునర్నరోత్తమాః పుణ్యకర్మాణః —
చతుర్విధా భజంతే మాం జనాః సుకృతినోఽర్జున ।
ఆర్తో జిజ్ఞాసురర్థార్థీ జ్ఞానీ చ భరతర్షభ ॥ 7-16 ॥
చతుర్విధాః చతుఃప్రకారాః భజంతే సేవంతే మాం జనాః సుకృతినః
పుణ్యకర్మాణః హే అర్జున । ఆర్తః ఆర్తిపరిగృహీతః తస్కరవ్యాఘ్రరోగాదినా
అభిభూతః ఆపన్నః, జిజ్ఞాసుః భగవత్తత్త్వం జ్ఞాతుమిచ్ఛతి యః, అర్థార్థీ
ధనకామః, జ్ఞానీ విష్ణోః తత్త్వవిచ్చ హే భరతర్షభ ॥
తేషాం జ్ఞానీ నిత్యయుక్త ఏకభక్తిర్విశిష్యతే ।
ప్రియో హి జ్ఞానినోఽత్యర్థమహం స చ మమ ప్రియః ॥ 7-17 ॥
తేషాం చతుర్ణాం మధ్యే జ్ఞానీ తత్త్వవిత్ తత్వవిత్త్వాత్ నిత్యయుక్తః భవతి
ఏకభక్తిశ్చ, అన్యస్య భజనీయస్య అదర్శనాత్ ; అతః స ఏకభక్తిః
విశిష్యతే విశేషం ఆధిక్యం ఆపద్యతే, అతిరిచ్యతే ఇత్యర్థః । ప్రియో హి
యస్మాత్ అహం ఆత్మా జ్ఞానినః, అతః తస్య అహం అత్యర్థం ప్రియః ; ప్రసిద్ధం హి
లోకే “ఆత్మా ప్రియో భవతి” ఇతి । తస్మాత్ జ్ఞానినః ఆత్మత్వాత్ వాసుదేవః
ప్రియో భవతీత్యర్థః । స చ జ్ఞానీ మమ వాసుదేవస్య ఆత్మైవేతి మమ అత్యర్థం
ప్రియః ॥ న తర్హి ఆర్తాదయః త్రయః వాసుదేవస్య ప్రియాః ? న ; కిం తర్హి ?–
ఉదారాః సర్వ ఏవైతే జ్ఞానీ త్వాత్మైవ మే మతం ।
ఆస్థితః స హి యుక్తాత్మా మామేవానుత్తమాం గతిం ॥ 7-18 ॥
ఉదారాః ఉత్కృష్టాః సర్వ ఏవ ఏతే, త్రయోఽపి మమ ప్రియా ఏవేత్యర్థః । న హి
కశ్చిత్ మద్భక్తః మమ వాసుదేవస్య అప్రియః భవతి । జ్ఞానీ తు అత్యర్థం
ప్రియో భవతీతి విశేషః । తత్ కస్మాత్ ఇత్యత ఆహ — జ్ఞానీ తు ఆత్మైవ
న అన్యో మత్తః ఇతి మే మమ మతం నిశ్చయః । ఆస్థితః ఆరోఢుం ప్రవృత్తః
సః జ్ఞానీ హి యస్మాత్ “అహమేవ భగవాన్ వాసుదేవః న అన్యోఽస్మి”
ఇత్యేవం యుక్తాత్మా సమాహితచిత్తః సన్ మామేవ పరం బ్రహ్మ గంతవ్యం అనుత్తమాం
గంతుం ప్రవృత్త ఇత్యర్థః ॥ జ్ఞానీ పునరపి స్తూయతే —
బహూనాం జన్మనామంతే జ్ఞానవాన్మాం ప్రపద్యతే ।
వాసుదేవః సర్వమితి స మహాత్మా సుదుర్లభః ॥ 7-19 ॥
బహూనాం జన్మనాం జ్ఞానార్థసంస్కారాశ్రయాణాం అంతే సమాప్తౌ జ్ఞానవాన్
ప్రాప్తపరిపాకజ్ఞానః మాం వాసుదేవం ప్రత్యగాత్మానం ప్రత్యక్షతః
ప్రపద్యతే । కథం ? వాసుదేవః సర్వం ఇతి । యః ఏవం సర్వాత్మానం మాం
నారాయణం ప్రతిపద్యతే, సః మహాత్మా ; న తత్సమః అన్యః అస్తి, అధికో వా ।
అతః సుదుర్లభః, “మనుష్యాణాం సహస్రేషు” (భ. గీ. 7-3) ఇతి హి
ఉక్తం ॥ ఆత్మైవ సర్వో వాసుదేవ ఇత్యేవమప్రతిపత్తౌ కారణముచ్యతే —
కామైస్తైస్తైర్హృతజ్ఞానాః ప్రపద్యంతేఽన్యదేవతాః ।
తం తం నియమమాస్థాయ ప్రకృత్యా నియతాః స్వయా ॥ 7-20 ॥
కామైః తైస్తైః పుత్రపశుస్వర్గాదివిషయైః హృతజ్ఞానాః
అపహృతవివేకవిజ్ఞానాః ప్రపద్యంతే అన్యదేవతాః ప్రాప్నువంతి వాసుదేవాత్ ఆత్మనః
అన్యాః దేవతాః ; తం తం నియమం దేవతారాధనే ప్రసిద్ధో యో యో నియమః తం
తం ఆస్థాయ ఆశ్రిత్య ప్రకృత్యా స్వభావేన జన్మాంతరార్జితసంస్కారవిశేషేణ
నియతాః నియమితాః స్వయా ఆత్మీయయా ॥ తేషాం చ కామీనాం —
యో యో యాం యాం తనుం భక్తః శ్రద్ధయార్చితుమిచ్ఛతి ।
తస్య తస్యాచలాం శ్రద్ధాం తామేవ విదధామ్యహం ॥ 7-21 ॥
యః యః కామీ యాం యాం దేవతాతనుం శ్రద్ధయా సంయుక్తః భక్తశ్చ సన్
అర్చితుం పూజయితుం ఇచ్ఛతి, తస్య తస్య కామినః అచలాం స్థిరాం శ్రద్ధాం
తామేవ విదధామి స్థిరీకరోమి ॥ యథైవ పూర్వం ప్రవృత్తః స్వభావతో యః
యాం దేవతాతనుం శ్రద్ధయా అర్చితుం ఇచ్ఛతి —
స తయా శ్రద్ధయా యుక్తస్తస్యా రాధనమీహతే ।
లభతే చ తతః కామాన్మయైవ విహితాన్హి తాన్ ॥ 7-22 ॥
స తయా మద్విహితయా శ్రద్ధయా యుక్తః సన్ తస్యాః దేవతాతన్వాః రాధనం
ఆరాధనం ఈహతే చేష్టతే । లభతే చ తతః తస్యాః ఆరాధితాయాః దేవతాతన్వాః
కామాన్ ఈప్సితాన్ మయైవ పరమేశ్వరేణ సర్వజ్ఞేన కర్మఫలవిభాగజ్ఞతయా
విహితాన్ నిర్మితాన్ తాన్, హి యస్మాత్ తే భగవతా విహితాః కామాః తస్మాత్ తాన్
అవశ్యం లభతే ఇత్యర్థః । “హితాన్” ఇతి పదచ్ఛేదే హితత్వం
కామానాముపచరితం కల్ప్యం ; న హి కామా హితాః కస్యచిత్ ॥ యస్మాత్
అంతవత్సాధనవ్యాపారా అవివేకినః కామినశ్చ తే, అతః —
అంతవత్తు ఫలం తేషాం తద్భవత్యల్పమేధసాం ।
దేవాందేవయజో యాంతి మద్భక్తా యాంతి మామపి ॥ 7-23 ॥
అంతవత్ వినాశి తు ఫలం తేషాం తత్ భవతి అల్పమేధసాం అల్పప్రజ్ఞానాం ।
దేవాందేవయజో యాంతి దేవాన్ యజంత ఇతి దేవయజః, తే దేవాన్ యాంతి, మద్భక్తా
యాంతి మామపి । ఏవం సమానే అపి ఆయాసే మామేవ న ప్రపద్యంతే అనంతఫలాయ,
అహో ఖలు కష్టం వర్తంతే, ఇత్యనుక్రోశం దర్శయతి భగవాన్ ॥ కిన్నిమిత్తం
మామేవ న ప్రపద్యంతే ఇత్యుచ్యతే —
అవ్యక్తం వ్యక్తిమాపన్నం మన్యంతే మామబుద్ధయః ।
పరం భావమజానంతో మమావ్యయమనుత్తమం ॥ 7-24 ॥
అవ్యక్తం అప్రకాశం వ్యక్తిం ఆపన్నం ప్రకాశం గతం ఇదానీం మన్యంతే
మాం నిత్యప్రసిద్ధమీశ్వరమపి సంతం అబుద్ధయః అవివేకినః పరం భావం
పరమాత్మస్వరూపం అజానంతః అవివేకినః మమ అవ్యయం వ్యయరహితం అనుత్తమం
నిరతిశయం మదీయం భావమజానంతః మన్యంతే ఇత్యర్థః ॥ తదజ్ఞానం
కిన్నిమిత్తమిత్యుచ్యతే —
నాహం ప్రకాశః సర్వస్య యోగమాయాసమావృతః ।
మూఢోఽయం నాభిజానాతి లోకో మామజమవ్యయం ॥ 7-25 ॥
న అహం ప్రకాశః సర్వస్య లోకస్య, కేషాంచిదేవ మద్భక్తానాం ప్రకాశః
అహమిత్యభిప్రాయః । యోగమాయాసమావృతః యోగః గుణానాం యుక్తిః ఘటనం
సైవ మాయా యోగమాయా, తయా యోగమాయయా సమావృతః, సంఛన్నః ఇత్యర్థః ।
అత ఏవ మూఢో లోకః అయం న అభిజానాతి మాం అజం అవ్యయం ॥ యయా యోగమాయయా
సమావృతం మాం లోకః నాభిజానాతి, నాసౌ యోగమాయా మదీయా సతీ మమ ఈశ్వరస్య
మాయావినో జ్ఞానం ప్రతిబధ్నాతి, యథా అన్యస్యాపి మాయావినః
మాయాజ్ఞానం తద్వత్ ॥ యతః ఏవం, అతః —
వేదాహం సమతీతాని వర్తమానాని చార్జున ।
భవిష్యాణి చ భూతాని మాం తు వేద న కశ్చన ॥ 7-26 ॥
అహం తు వేద జానే సమతీతాని సమతిక్రాంతాని భూతాని, వర్తమానాని చ అర్జున,
భవిష్యాణి చ భూతాని వేద అహం । మాం తు వేద న కశ్చన మద్భక్తం
మచ్ఛరణం ఏకం ముక్త్వా ; మత్తత్త్వవేదనాభావాదేవ న మాం భజతే ॥ కేన
పునః మత్తత్త్వవేదనప్రతిబంధేన ప్రతిబద్ధాని సంతి జాయమానాని సర్వభూతాని
మాం న విదంతి ఇత్యపేక్షాయామిదమాహ —
ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థేన ద్వంద్వమోహేన భారత ।
సర్వభూతాని సమ్మోహం సర్గే యాంతి పరంతప ॥ 7-27 ॥
ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థేన ఇచ్ఛా చ ద్వేషశ్చ ఇచ్ఛాద్వేషౌ తాభ్యాం
సముత్తిష్ఠతీతి ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థః తేన ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థేన ।
కేనేతి విశేషాపేక్షాయామిదమాహ — ద్వంద్వమోహేన ద్వంద్వనిమిత్తః
మోహః ద్వంద్వమోహః తేన । తావేవ ఇచ్ఛాద్వేషౌ శీతోష్ణవత్
పరస్పరవిరుద్ధౌ సుఖదుఃఖతద్ధేతువిషయౌ యథాకాలం
సర్వభూతైః సంబధ్యమానౌ ద్వంద్వశబ్దేన అభిధీయేతే । యత్ర
యదా ఇచ్ఛాద్వేషౌ సుఖదుఃఖతద్ధేతుసంప్రాప్త్యా లబ్ధాత్మకౌ
భవతః, తదా తౌ సర్వభూతానాం ప్రజ్ఞాయాః స్వవశాపాదనద్వారేణ
పరమార్థాత్మతత్త్వవిషయజ్ఞానోత్పత్తి-ప్రతిబంధకారణం మోహం జనయతః । న
హి ఇచ్ఛాద్వేషదోషవశీకృతచిత్తస్య యథాభూతార్థవిషయజ్ఞానముత్పద్యతే
బహిరపి ; కిము వక్తవ్యం తాభ్యామావిష్టబుద్ధేః సమ్మూఢస్య ప్రత్యగాత్మని
బహుప్రతిబంధే జ్ఞానం నోత్పద్యత ఇతి । అతః తేన ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థేన
ద్వంద్వమోహేన, భారత భరతాన్వయజ, సర్వభూతాని సమ్మోహితాని సంతి సమ్మోహం
సమ్మూఢతాం సర్గే జన్మని, ఉత్పత్తికాలే ఇత్యేతత్, యాంతి గచ్ఛంతి హే పరంతప ।
మోహవశాన్యేవ సర్వభూతాని జాయమానాని జాయంతే ఇత్యభిప్రాయః । యతః ఏవం,
అతః తేన ద్వంద్వమోహేన ప్రతిబద్ధప్రజ్ఞానాని సర్వభూతాని సమ్మోహితాని
మామాత్మభూతం న జానంతి ; అత ఏవ ఆత్మభావే మాం న భజంతే ॥ కే పునః
అనేన ద్వంద్వమోహేన నిర్ముక్తాః సంతః త్వాం విదిత్వా యథాశాస్త్రమాత్మభావేన
భజంతే ఇత్యపేక్షితమర్థం దర్శితుం ఉచ్యతే —
యేషాం త్వంతగతం పాపం జనానాం పుణ్యకర్మణాం ।
తే ద్వంద్వమోహనిర్ముక్తా భజంతే మాం దృఢవ్రతాః ॥ 7-28 ॥
యేషాం తు పునః అంతగతం సమాప్తప్రాయం క్షీణం పాపం జనానాం పుణ్యకర్మణాం
పుణ్యం కర్మ యేషాం సత్త్వశుద్ధికారణం విద్యతే తే పుణ్యకర్మాణః తేషాం
పుణ్యకర్మణాం, తే ద్వంద్వమోహనిర్ముక్తాః యథోక్తేన ద్వంద్వమోహేన నిర్ముక్తాః
భజంతే మాం పరమాత్మానం దృఢవ్రతాః । “ఏవమేవ పరమార్థతత్త్వం
నాన్యథా” ఇత్యేవం సర్వపరిత్యాగవ్రతేన నిశ్చితవిజ్ఞానాః దృఢవ్రతాః
ఉచ్యంతే ॥ తే కిమర్థం భజంతే ఇత్యుచ్యతే —
జరామరణమోక్షాయ మామాశ్రిత్య యతంతి యే ।
తే బ్రహ్మ తద్విదుః కృత్స్నమధ్యాత్మం కర్మ చాఖిలం ॥ 7-29 ॥
జరామరణమోక్షాయ జరామరణయోః మోక్షార్థం మాం పరమేశ్వరం ఆశ్రిత్య
మత్సమాహితచిత్తాః సంతః యతంతి ప్రయతంతే యే, తే యత్ బ్రహ్మ పరం తత్
విదుః కృత్స్నం సమస్తం అధ్యాత్మం ప్రత్యగాత్మవిషయం వస్తు తత్ విదుః,
కర్మ చ అఖిలం సమస్తం విదుః ॥
సాధిభూతాధిదైవం మాం సాధియజ్ఞం చ యే విదుః ।
ప్రయాణకాలేఽపి చ మాం తే విదుర్యుక్తచేతసః ॥ 7-30 ॥
సాధిభూతాధిదైవం అధిభూతం చ అధిదైవం చ అధిభూతాధిదైవం,
సహ అధిభూతాధిదైవేన వర్తతే ఇతి సాధిభూతాధిదైవం చ మాం యే విదుః,
సాధియజ్ఞం చ సహ అధియజ్ఞేన సాధియజ్ఞం యే విదుః, ప్రయాణకాలే
మరణకాలే అపి చ మాం తే విదుః యుక్తచేతసః సమాహితచిత్తా ఇతి ॥
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు బ్రహ్మవిద్యాయాం యోగశాస్త్రే
శ్రీకృష్నార్జునసంవాదే జ్ఞానవిజ్ఞానయోగో నామ సప్తమోఽధ్యాయః ॥7 ॥
ఇతి
శ్రీమద్-పరమహంస-పరివ్రాజక-ఆచార్య-పూజ్యపాద-శ్రీశంకర-భగవతా
కృతౌ శ్రీమద్-భగవద్గీతా-భాష్యే జ్ఞాన-విజ్ఞాన-యోగః నామ సప్తమః
అధ్యాయః ॥
॥ శ్రీమద్-భగవద్గీతా శాంకర-భాష్యం ॥ ॥ అష్టమోఽధ్యాయః ॥
“తే బ్రహ్మ తద్విదుః కృత్స్నం” (భ. గీ. 7-29) ఇత్యాదినా భగవతా
అర్జునస్య ప్రశ్నబీజాని ఉపదిష్టాని । అతః తత్ప్రశ్నార్థం అర్జునః ఉవాచ —
అర్జున ఉవాచ —
కిం తద్బ్రహ్మ కిమధ్యాత్మం కి కర్మ పురుషోత్తమ ।
అధిభూతం చ కిం ప్రోక్తమధిదైవం కిముచ్యతే ॥ 8-1 ॥
అధియజ్ఞః కథం కోఽత్ర దేహేఽస్మిన్మధుసూదన ।
ప్రయాణకాలే చ కథం జ్ఞేయోఽసి నియతాత్మభిః ॥ 8-2 ॥
ఏషాం ప్రశ్నానాం యథాక్రమం నిర్ణయాయ శ్రీభగవానువాచ —
శ్రీభగవానువాచ —
అక్షరం బ్రహ్మ పరమం స్వభావోఽధ్యాత్మముచ్యతే ।
భూతభావోద్భవకరో విసర్గః కర్మసంజ్ఞితః ॥ 8-3 ॥
అక్షరం న క్షరతీతి అక్షరం పరమాత్మా, “ఏతస్య వా అక్షరస్య
ప్రశాసనే గార్గి” (బృ. ఉ. 3-8-9) ఇతి శ్రుతేః । ఓంకారస్య చ
“ఓమిత్యేకాక్షరం బ్రహ్మ” (భ. గీ. 8-13) ఇతి పరేణ విశేషణాత్
అగ్రహణం । పరమం ఇతి చ నిరతిశయే బ్రహ్మణి అక్షరే ఉపపన్నతరం
విశేషణం । తస్యైవ పరస్య బ్రహ్మణః ప్రతిదేహం ప్రత్యగాత్మభావః
స్వభావః, స్వో భావః స్వభావః అధ్యాత్మం ఉచ్యతే । ఆత్మానం దేహం అధికృత్య
ప్రత్యగాత్మతయా ప్రవృత్తం పరమార్థబ్రహ్మావసానం వస్తు స్వభావః
అధ్యాత్మం ఉచ్యతే అధ్యాత్మశబ్దేన అభిధీయతే । భూతభావోద్భవకరః
భూతానాం భావః భూతభావః తస్య ఉద్భవః భూతభావోద్భవః తం కరోతీతి
భూతభావోద్భవకరః, భూతవస్తూత్పత్తికర ఇత్యర్థః । విసర్గః విసర్జనం
దేవతోద్దేశేన చరుపురోడాశాదేః ద్రవ్యస్య పరిత్యాగః ; స ఏష విసర్గలక్షణో
యజ్ఞః కర్మసంజ్ఞితః కర్మశబ్దిత ఇత్యేతత్ । ఏతస్మాత్ హి బీజభూతాత్
వృష్ట్యాదిక్రమేణ స్థావరజంగమాని భూతాని ఉద్భవంతి ॥
అధిభూతం క్షరో భావః పురుషశ్చాధిదైవతం ।
అధియజ్ఞోఽహమేవాత్ర దేహే దేహభృతాం వర ॥ 8-4 ॥
అధిభూతం ప్రాణిజాతం అధికృత్య భవతీతి । కోఽసౌ ? క్షరః క్షరతీతి
క్షరః వినాశీ, భావః యత్కించిత్ జనిమత్ వస్తు ఇత్యర్థః । పురుషః పూర్ణం
అనేన సర్వమితి, పురి శయనాత్ వా, పురుషః ఆదిత్యాంతర్గతో హిరణ్యగర్భః,
సర్వప్రాణికరణానాం అనుగ్రాహకః, సః అధిదైవతం । అధియజ్ఞః
సర్వయజ్ఞాభిమానినీ విష్ణ్వాఖ్యా దేవతా, ”యజ్ఞో వై విష్ణుః”
(తై. సం. 1-7-4) ఇతి శ్రుతేః । స హి విష్ణుః అహమేవ ; అత్ర అస్మిన్ దేహే యో
యజ్ఞః తస్య అహం అధియజ్ఞః ; యజ్ఞో హి దేహనిర్వర్త్యత్వేన దేహసమవాయీ
ఇతి దేహాధికరణో భవతి, దేహభృతాం వర ॥
అంతకాలే చ మామేవ స్మరన్ముక్త్వా కలేబరం ।
యః ప్రయాతి స మద్భావం యాతి నాస్త్యత్ర సంశయః ॥ 8-5 ॥
అంతకాలే మరణకాలే చ మామేవ పరమేశ్వరం విష్ణుం స్మరన్ ముక్త్వా పరిత్యజ్య
కలేబరం శరీరం యః ప్రయాతి గచ్ఛతి, సః మద్భావం వైష్ణవం తత్త్వం
యాతి । నాస్తి న విద్యతే అత్ర అస్మిన్ అర్థే సంశయః — యాతి వా న వా ఇతి ॥
న మద్విషయ ఏవ అయం నియమః । కిం తర్హి ? —
యం యం వాపి స్మరన్భావం త్యజత్యంతే కలేబరం ।
తం తమేవైతి కౌంతేయ సదా తద్భావభావితః ॥ 8-6 ॥
యం యం వాపి యం యం భావం దేవతావిశేషం స్మరన్ చింతయన్ త్యజతి
పరిత్యజతి అంతే అంతకాలే ప్రాణవియోగకాలే కలేబరం శరీరం తం తమేవ
స్మృతం భావమేవ ఏతి నాన్యం కౌంతేయ, సదా సర్వదా తద్భావభావితః తస్మిన్
భావః తద్భావః స భావితః స్మర్యమాణతయా అభ్యస్తః యేన సః తద్భావభావితః
సన్ ॥ యస్మాత్ ఏవం అంత్యా భావనా దేహాంతరప్రాప్తౌ కారణం —
తస్మాత్సర్వేషు కాలేషు మామనుస్మర యుధ్య చ ।
మయ్యర్పితమనోబుద్ధిర్మామేవైష్యస్యసంశయః ॥ 8-7 ॥
తస్మాత్ సర్వేషు కాలేషు మాం అనుస్మర యథాశాస్త్రం । యుధ్య చ యుద్ధం
చ స్వధర్మం కురు । మయి వాసుదేవే అర్పితే మనోబుద్ధీ యస్య తవ స త్వం
మయి అర్పితమనోబుద్ధిః సన్ మామేవ యథాస్మృతం ఏష్యసి ఆగమిష్యసి ;
అసంశయః న సంశయః అత్ర విద్యతే ॥ కించ–
అభ్యాసయోగయుక్తేన చేతసా నాన్యగామినా ।
పరమం పురుషం దివ్యం యాతి పార్థానుచింతయన్ ॥ 8-8 ॥
అభ్యాసయోగయుక్తేన మయి చిత్తసమర్పణవిషయభూతే ఏకస్మిన్
తుల్యప్రత్యయావృత్తిలక్షణః విలక్షణప్రత్యయానంతరితః అభ్యాసః
స చాభ్యాసో యోగః తేన యుక్తం తత్రైవ వ్యాపృతం యోగినః చేతః తేన,
చేతసా నాన్యగామినా న అన్యత్ర విషయాంతరే గంతుం శీలం అస్యేతి నాన్యగామి
తేన నాన్యగామినా, పరమం నిరతిశయం పురుషం దివ్యం దివి సూర్యమండలే
భవం యాతి గచ్ఛతి హే పార్థ అనుచింతయన్ శాస్త్రాచార్యోపదేశం అనుధ్యాయన్
ఇత్యేతత్ ॥ కింవిశిష్టం చ పురుషం యాతి ఇతి ఉచ్యతే —
కవిం పురాణమనుశాసితారమణోరణీయాంసమనుస్మరేద్యః ।
సర్వస్య ధాతారమచింత్యరూపమాదిత్యవర్ణం తమసః పరస్తాత్ ॥ 8-9 ॥
కవిం క్రాంతదర్శినం సర్వజ్ఞం పురాణం చిరంతనం అనుశాసితారం
సర్వస్య జగతః ప్రశాసితారం అణోః సూక్ష్మాదపి అణీయాంసం సూక్ష్మతరం
అనుస్మరేత్ అనుచింతయేత్ యః కశ్చిత్, సర్వస్య కర్మఫలజాతస్య ధాతారం
విధాతారం విచిత్రతయా ప్రాణిభ్యో విభక్తారం, అచింత్యరూపం న అస్య రూపం
నియతం విద్యమానమపి కేనచిత్ చింతయితుం శక్యతే ఇతి అచింత్యరూపః తం,
ఆదిత్యవర్ణం ఆదిత్యస్యేవ నిత్యచైతన్యప్రకాశో వర్ణో యస్య తం ఆదిత్యవర్ణం,
తమసః పరస్తాత్ అజ్ఞానలక్షణాత్ మోహాంధకారాత్ పరం తం అనుచింతయన్ యాతి
ఇతి పూర్వేణ సంబంధః ॥ కించ —
ప్రయాణకాలే మనసాచలేన భక్త్యా యుక్తో యోగబలేన చైవ ।
భ్రువోర్మధ్యే ప్రాణమావేశ్య సమ్య క్స తం పరం పురుషముపైతి దివ్యం ॥ 8-10 ॥
ప్రయాణకాలే మరణకాలే మనసా అచలేన చలనవర్జితేన
భక్త్యా యుక్తః భజనం భక్తిః తయా యుక్తః యోగబలేన చైవ యోగస్య
బలం యోగబలం సమాధిజసంస్కారప్రచయజనితచిత్తస్థైర్యలక్షణం
యోగబలం తేన చ యుక్తః ఇత్యర్థః, పూర్వం హృదయపుండరీకే వశీకృత్య
చిత్తం తతః ఊర్ధ్వగామిన్యా నాడ్యా భూమిజయక్రమేణ భ్రువోః మధ్యే ప్రాణం
ఆవేశ్య స్థాపయిత్వా సమ్యక్ అప్రమత్తః సన్, సః ఏవం విద్వాన్ యోగీ “కవిం
పురాణం” (భ. గీ. 8-9) ఇత్యాదిలక్షణం తం పరం పరతరం పురుషం
ఉపైతి ప్రతిపద్యతే దివ్యం ద్యోతనాత్మకం ॥ పునరపి వక్ష్యమాణేన ఉపాయేన
ప్రతిపిత్సితస్య బ్రహ్మణో వేదవిద్వదనాదివిశేషణవిశేష్యస్య అభిధానం
కరోతి భగవాన్ —
యదక్షరం వేదవిదో వదంతి విశంతి యద్యతయో వీతరాగాః ।
యదిచ్ఛంతో బ్రహ్మచర్యం చరంతి తత్తే పదం సంగ్రహేణ ప్రవక్ష్యే ॥ 8-11 ॥
యత్ అక్షరం న క్షరతీతి అక్షరం అవినాశి వేదవిదః వేదార్థజ్ఞాః
వదంతి, “తద్వా ఏతదక్షరం గార్గి బ్రాహ్మణా అభివదంతి”
(బృ. ఉ. 3-8-8) ఇతి శ్రుతేః, సర్వవిశేషనివర్తకత్వేన అభివదంతి
“అస్థూలమనణు” ఇత్యాది । కించ — విశంతి ప్రవిశంతి
సమ్యగ్దర్శనప్రాప్తౌ సత్యాం యత్ యతయః యతనశీలాః సన్న్యాసినః వీతరాగాః
వీతః విగతః రాగః యేభ్యః తే వీతరాగాః । యచ్చ అక్షరమిచ్ఛంతః —
జ్ఞాతుం ఇతి వాక్యశేషః — బ్రహ్మచర్యం గురౌ చరంతి ఆచరంతి, తత్
తే పదం తత్ అక్షరాఖ్యం పదం పదనీయం తే తవ సంగ్రహేణ సంగ్రహః
సంక్షేపః తేన సంక్షేపేణ ప్రవక్ష్యే కథయిష్యామి ॥ “స యో హ వై
తద్భగవన్మనుష్యేషు ప్రాయణాంతమోంకారమభిధ్యాయీత కతమం వావ స తేన
లోకం జయతీతి ।” (ప్ర. ఉ. 5-1) “తస్మై స హోవాచ ఏతద్వై
సత్యకామ పరం చాపరం చ బ్రహ్మ యదోంకారః” (ప్ర. ఉ. 5-2)
ఇత్యుపక్రమ్య “యః పునరేతం త్రిమాత్రేణోమిత్యేతేనైవాక్షరేణ
పరం పురుషమభిధ్యాయీత — స సామభిరున్నీయతే బ్రహ్మలోకం”
(ప్ర. ఉ. 5-5) ఇత్యాదినా వచనేన, “అన్యత్ర ధర్మాదన్యత్రాధర్మాత్”
(క. ఉ. 1-2-14) ఇతి చ ఉపక్రమ్య “సర్వే వేదా యత్పదమామనంతి ।
తపాంసి సర్వాణి చ యద్వదంతి । యదిచ్ఛంతో బ్రహ్మచర్యం చరంతి తత్తే
పదం సంగ్రహేణ బ్రవీమ్యోమిత్యేతత్” (క. ఉ. 1-2-15) ఇత్యాదిభిశ్చ
వచనైః పరస్య బ్రహ్మణో వాచకరూపేణ, ప్రతిమావత్ ప్రతీకరూపేణ వా,
పరబ్రహ్మప్రతిపత్తిసాధనత్వేన మందమధ్యమబుద్ధీనాం వివక్షితస్య
ఓంకారస్య ఉపాసనం కాలాంతరే ముక్తిఫలం ఉక్తం యత్, తదేవ ఇహాపి “కవిం
పురాణమనుశాసితారం” (భ. గీ. 8-9) “యదక్షరం వేదవిదో
వదంతి” (భ. గీ. 8-11) ఇతి చ ఉపన్యస్తస్య పరస్య బ్రహ్మణః
పూర్వోక్తరూపేణ ప్రతిపత్త్యుపాయభూతస్య ఓంకారస్య కాలాంతరముక్తిఫలం
ఉపాసనం యోగధారణాసహితం వక్తవ్యం, ప్రసక్తానుప్రసక్తం చ యత్కించిత్,
ఇత్యేవమర్థః ఉత్తరో గ్రంథ ఆరభ్యతే —
సర్వద్వారాణి సంయమ్య మనో హృది నిరుధ్య చ ।
మూర్ధ్న్యాధాయాత్మనః ప్రాణమాస్థితో యోగధారణాం ॥ 8-12 ॥
సర్వద్వారాణి సర్వాణి చ తాని ద్వారాణి చ సర్వద్వారాణి ఉపలబ్ధౌ,
తాని సర్వాణి సంయమ్య సంయమనం కృత్వా మనః హృది హృదయపుండరీకే
నిరుధ్య నిరోధం కృత్వా నిష్ప్రచారమాపాద్య, తత్ర వశీకృతేన మనసా
హృదయాత్ ఊర్ధ్వగామిన్యా నాడ్యా ఊర్ధ్వమారుహ్య మూర్ధ్నిం ఆధాయ ఆత్మనః ప్రాణం
ఆస్థితః ప్రవృత్తః యోగధారణాం ధారయితుం ॥ తత్రైవ చ ధారయన్ —
ఓమిత్యేకాక్షరం బ్రహ్మ వ్యాహరన్మామనుస్మరన్ ।
యః ప్రయాతి త్యజందేహం స యాతి పరమాం గతిం ॥ 8-13 ॥
ఓమితి ఏకాక్షరం బ్రహ్మ బ్రహ్మణః అభిధానభూతం ఓంకారం వ్యాహరన్
ఉచ్చారయన్, తదర్థభూతం మాం ఈశ్వరం అనుస్మరన్ అనుచింతయన్ యః
ప్రయాతి మ్రియతే, సః త్యజన్ పరిత్యజన్ దేహం శరీరం — “త్యజన్
దేహం” ఇతి ప్రయాణవిశేషణార్థం దేహత్యాగేన ప్రయాణం ఆత్మనః, న
స్వరూపనాశేనేత్యర్థః — సః ఏవం యాతి గచ్ఛతి పరమాం ప్రకృష్టాం
గతిం ॥ కించ —
అనన్యచేతాః సతతం యో మాం స్మరతి నిత్యశః ।
తస్యాహం సులభః పార్థ నిత్యయుక్తస్య యోగినః ॥ 8-14 ॥
అనన్యచేతాః న అన్యవిషయే చేతః యస్య సోఽయం అనన్యచేతాః, యోగీ
సతతం సర్వదా యః మాం పరమేశ్వరం స్మరతి నిత్యశః । సతతం
ఇతి నైరంతర్యం ఉచ్యతే, నిత్యశః ఇతి దీర్ఘకాలత్వం ఉచ్యతే । న
షణ్మాసం సంవత్సరం వా ; కిం తర్హి ? యావజ్జీవం నైరంతర్యేణ యః
మాం స్మరతీత్యర్థః । తస్య యోగినః అహం సులభః సుఖేన లభ్యః హే
పార్థ, నిత్యయుక్తస్య సదా సమాహితచిత్తస్య యోగినః । యతః ఏవం,
అతః అనన్యచేతాః సన్ మయి సదా సమాహితః భవేత్ ॥ తవ సౌలభ్యేన
కిం స్యాత్ ఇత్యుచ్యతే ; శృణు తత్ మమ సౌలభ్యేన యత్ భవతి —
మాముపేత్య పునర్జన్మ దుఃఖాలయమశాశ్వతం ।
నాప్నువంతి మహాత్మానః సంసిద్ధిం పరమాం గతాః ॥ 8-15 ॥
మాం ఉపేత్య మాం ఈశ్వరం ఉపేత్య మద్భావమాపద్య పునర్జన్మ పునరుత్పత్తిం
నాప్నువంతి న ప్రాప్నువంతి । కింవిశిష్టం పునర్జన్మ న ప్రాప్నువంతి ఇతి,
తద్విశేషణమాహ — దుఃఖాలయం దుఃఖానాం ఆధ్యాత్మికాదీనాం ఆలయం
ఆశ్రయం ఆలీయంతే యస్మిన్ దుఃఖాని ఇతి దుఃఖాలయం జన్మ । న కేవలం
దుఃఖాలయం, అశాశ్వతం అనవస్థితస్వరూపం చ । నాప్నువంతి ఈదృశం
పునర్జన్మ మహాత్మానః యతయః సంసిద్ధిం మోక్షాఖ్యాం పరమాం ప్రకృష్టాం
గతాః ప్రాప్తాః । యే పునః మాం న ప్రాప్నువంతి తే పునః ఆవర్తంతే ॥ కిం
పునః త్వత్తః అన్యత్ ప్రాప్తాః పునరావర్తంతే ఇతి, ఉచ్యతే —
ఆ బ్రహ్మభువనాల్లోకాః పునరావర్తినోఽర్జున ।
మాముపేత్య తు కౌంతేయ పునర్జన్మ న విద్యతే ॥ 8-16 ॥
ఆ బ్రహ్మభువనాత్ భవంతి అస్మిన్ భూతాని ఇతి భువనం, బ్రహ్మణో
భువనం బ్రహ్మభువనం, బ్రహ్మలోక ఇత్యర్థః, ఆ బ్రహ్మభువనాత్ సహ
బ్రహ్మభువనేన లోకాః సర్వే పునరావర్తినః పునరావర్తనస్వభావాః హే
అర్జున । మాం ఏకం ఉపేత్య తు కౌంతేయ పునర్జన్మ పునరుత్పత్తిః న విద్యతే ॥
బ్రహ్మలోకసహితాః లోకాః కస్మాత్ పునరావర్తినః ? కాలపరిచ్ఛిన్నత్వాత్ ।
కథం ? —
సహస్రయుగపర్యంతమహర్యద్బ్రహ్మణో విదుః ।
రాత్రిం యుగసహస్రాంతాం తేఽహోరాత్రవిదో జనాః ॥ 8-17 ॥
సహస్రయుగపర్యంతం సహస్రాణి యుగాని పర్యంతః పర్యవసానం యస్య అహ్నః
తత్ అహః సహస్రయుగపర్యంతం, బ్రహ్మణః ప్రజాపతేః విరాజః విదుః, రాత్రిం
అపి యుగసహస్రాంతాం అహఃపరిమాణామేవ । కే విదురిత్యాహ — తే అహోరాత్రవిదః
కాలసంఖ్యావిదో జనాః ఇత్యర్థః । యతః ఏవం కాలపరిచ్ఛిన్నాః తే, అతః
పునరావర్తినో లోకాః ॥ ప్రజాపతేః అహని యత్ భవతి రాత్రౌ చ, తత్ ఉచ్యతే
—
అవ్యక్తాద్వ్యక్తయః సర్వాః ప్రభవంత్యహరాగమే ।
రాత్ర్యాగమే ప్రలీయంతే తత్రైవావ్యక్తసంజ్ఞకే ॥ 8-18 ॥
అవ్యక్తాత్ అవ్యక్తం ప్రజాపతేః స్వాపావస్థా తస్మాత్ అవ్యక్తాత్ వ్యక్తయః
వ్యజ్యంత ఇతి వ్యక్తయః స్థావరజంగమలక్షణాః సర్వాః ప్రజాః
ప్రభవంతి అభివ్యజ్యంతే, అహ్నః ఆగమః అహరాగమః తస్మిన్ అహరాగమే
కాలే బ్రహ్మః ప్రబోధకాలే । తథా రాత్ర్యాగమే బ్రహ్మణః స్వాపకాలే
ప్రలీయంతే సర్వాః వ్యక్తయః తత్రైవ పూర్వోక్తే అవ్యక్తసంజ్ఞకే ॥
అకృతాభ్యాగమకృతవిప్రణాశదోషపరిహారార్థం,
బంధమోక్షశాస్త్రప్రవృత్తిసాఫల్యప్రదర్శనార్థం
అవిద్యాదిక్లేశమూలకర్మాశయవశాచ్చ అవశః భూతగ్రామః భూత్వా భూత్వా
ప్రలీయతే ఇత్యతః సంసారే వైరాగ్యప్రదర్శనార్థం చ ఇదమాహ —
భూతగ్రామః స ఏవాయం భూత్వా భూత్వా ప్రలీయతే ।
రాత్ర్యాగమేఽవశః పార్థ ప్రభవత్యహరాగమే ॥ 8-19 ॥
భూతగ్రామః భూతసముదాయః స్థావరజంగమలక్షణః యః పూర్వస్మిన్ కల్పే
ఆసీత్ స ఏవ అయం నాన్యః । భూత్వా భూత్వా అహరాగమే, ప్రలీయతే పునః పునః
రాత్ర్యాగమే అహ్నః క్షయే అవశః అస్వతంత్ర ఏవ, హే పార్థ, ప్రభవతి జాయతే
అవశ ఏవ అహరాగమే ॥ యత్ ఉపన్యస్తం అక్షరం, తస్య ప్రాప్త్యుపాయో నిర్దిష్టః
“ఓమిత్యేకాక్షరం బ్రహ్మ” (భ. గీ. 8-13) ఇత్యాదినా । అథ ఇదానీం
అక్షరస్యైవ స్వరూపనిర్దిదిక్షయా ఇదం ఉచ్యతే, అనేన యోగమార్గేణ ఇదం
గంతవ్యమితి —
పరస్తస్మాత్తు భావోఽన్యోఽవ్యక్తోఽవ్యక్తాత్సనాతనః ।
యః స సర్వేషు భూతేషు నశ్యత్సు న వినశ్యతి ॥ 8-20 ॥
పరః వ్యతిరిక్తః భిన్నః ; కుతః ? తస్మాత్ పూర్వోక్తాత్ । తు–శబ్దః
అక్షరస్య వివక్షితస్య అవ్యక్తాత్ వైలక్షణ్యవిశేషణార్థః ।
భావః అక్షరాఖ్యం పరం బ్రహ్మ । వ్యతిరిక్తత్వే సత్యపి
సాలక్షణ్యప్రసంగోఽస్తీతి తద్వినివృత్త్యర్థం ఆహ — అన్యః
ఇతి । అన్యః విలక్షణః । స చ అవ్యక్తః అనింద్రియగోచరః ।
“పరస్తస్మాత్” ఇత్యుక్తం ; కస్మాత్ పునః పరః ? పూర్వోక్తాత్
భూతగ్రామబీజభూతాత్ అవిద్యాలక్షణాత్ అవ్యక్తాత్ । అన్యః విలక్షణః భావః
ఇత్యభిప్రాయః । సనాతనః చిరంతనః యః సః భావః సర్వేషు భూతేషు
బ్రహ్మాదిషు నశ్యత్సు న వినశ్యతి ॥
అవ్యక్తోఽక్షర ఇత్యుక్తస్తమాహుః పరమాం గతిం ।
యం ప్రాప్య న నివర్తంతే తద్ధామ పరమం మమ ॥ 8-21 ॥
సోఽసౌ అవ్యక్తః అక్షరః ఇత్యుక్తః, తమేవ అక్షరసంజ్ఞకం అవ్యక్తం
భావం ఆహుః పరమాం ప్రకృష్టాం గతిం । యం పరం భావం ప్రాప్య గత్వా
న నివర్తంతే సంసారాయ, తత్ ధామ స్థానం పరమం ప్రకృష్టం మమ,
విష్ణోః పరమం పదమిత్యర్థః ॥ తల్లబ్ధేః ఉపాయః ఉచ్యతే —
పురుషః స పరః పార్థ భక్త్యా లభ్యస్త్వనన్యయా ।
యస్యాంతఃస్థాని భూతాని యేన సర్వమిదం తతం ॥ 8-22 ॥
పురుషః పురి శయనాత్ పూర్ణత్వాద్వా, స పరః పార్థ, పరః
నిరతిశయః, యస్మాత్ పురుషాత్ న పరం కించిత్ । సః భక్త్యా లభ్యస్తు
జ్ఞానలక్షణయా అనన్యయా ఆత్మవిషయయా । యస్య పురుషస్య అంతఃస్థాని
మధ్యస్థాని భూతాని కార్యభూతాని ; కార్యం హి కారణస్య అంతర్వర్తి భవతి ।
యేన పురుషేణ సర్వం ఇదం జగత్ తతం వ్యాప్తం ఆకాశేనేవ ఘటాది ॥
ప్రకృతానాం యోగినాం ప్రణవావేశితబ్రహ్మబుద్ధీనాం కాలాంతరముక్తిభాజాం
బ్రహ్మప్రతిపత్తయే ఉత్తరో మార్గో వక్తవ్య ఇతి “యత్ర కాలే”
ఇత్యాది వివక్షితార్థసమర్పణార్థం ఉచ్యతే, ఆవృత్తిమార్గోపన్యాసః
ఇతరమార్గస్తుత్యర్థః —
యత్ర కాలే త్వనావృత్తిమావృత్తిం చైవ యోగినః ।
ప్రయాతా యాంతి తం కాలం వక్ష్యామి భరతర్షభ ॥ 8-23 ॥
యత్ర కాలే ప్రయాతాః ఇతి వ్యవహితేన సంబంధః । యత్ర యస్మిన్ కాలే తు
అనావృత్తిం అపునర్జన్మ ఆవృత్తిం తద్విపరీతాం చైవ । యోగినః ఇతి యోగినః
కర్మిణశ్చ ఉచ్యంతే, కర్మిణస్తు గుణతః — “కర్మయోగేన యోగినాం”
(భ. గీ. 3-3) ఇతి విశేషణాత్ — యోగినః । యత్ర కాలే ప్రయాతాః మృతాః
యోగినః అనావృత్తిం యాంతి, యత్ర కాలే చ ప్రయాతాః ఆవృత్తిం యాంతి, తం
కాలం వక్ష్యామి భరతర్షభ ॥ తం కాలమాహ —
అగ్నిర్జ్యోతిరహః శుక్లః షణ్మాసా ఉత్తరాయణం ।
తత్ర ప్రయాతా గచ్ఛంతి బ్రహ్మ బ్రహ్మవిదో జనాః ॥ 8-24 ॥
అగ్నిః కాలాభిమానినీ దేవతా । తథా జ్యోతిరపి దేవతైవ కాలాభిమానినీ ।
అథవా, అగ్నిజ్యోతిషీ యథాశ్రుతే ఏవ దేవతే । భూయసా తు నిర్దేశో
“యత్ర కాలే” “తం కాలం” ఇతి ఆమ్రవణవత్ । తథా
అహః దేవతా అహరభిమానినీ ; శుక్లః శుక్లపక్షదేవతా ; షణ్మాసా
ఉత్తరాయణం, తత్రాపి దేవతైవ మార్గభూతా ఇతి స్థితః అన్యత్ర
అయం న్యాయః । తత్ర తస్మిన్ మార్గే ప్రయాతాః మృతాః గచ్ఛంతి బ్రహ్మ
బ్రహ్మవిదో బ్రహ్మోపాసకాః బ్రహ్మోపాసనపరా జనాః । “క్రమేణ”
ఇతి వాక్యశేషః । న హి సద్యోముక్తిభాజాం సమ్యగ్దర్శననిష్ఠానాం
గతిః ఆగతిర్వా క్వచిత్ అస్తి, “న తస్య ప్రాణా ఉత్క్రామంతి”
(బృ. ఉ. 4-4-6) ఇతి శ్రుతేః । బ్రహ్మసంలీనప్రాణా ఏవ తే బ్రహ్మమయా
బ్రహ్మభూతా ఏవ తే ॥
ధూమో రాత్రిస్తథా కృష్ణః షణ్మాసా దక్షిణాయనం ।
తత్ర చాంద్రమసం జ్యోతిర్యోగీ ప్రాప్య నివర్తతే ॥ 8-25 ॥
ధూమో రాత్రిః ధూమాభిమానినీ రాత్ర్యభిమానినీ చ దేవతా । తథా కృష్ణః
కృష్ణపక్షదేవతా । షణ్మాసా దక్షిణాయనం ఇతి చ పూర్వవత్ దేవతైవ ।
తత్ర చంద్రమసి భవం చాంద్రమసం జ్యోతిః ఫలం ఇష్టాదికారీ యోగీ
కర్మీ ప్రాప్య భుక్త్వా తత్క్షయాత్ ఇహ పునః నివర్తతే ॥
శుక్లకృష్ణే గతీ హ్యేతే జగతః శాశ్వతే మతే ।
ఏకయా యాత్యనావృత్తిమన్యయావర్తతే పునః ॥ 8-26 ॥
శుక్లకృష్ణే శుక్లా చ కృష్ణా చ శుక్లకృష్ణే, జ్ఞానప్రకాశకత్వాత్
శుక్లా, తదభావాత్ కృష్ణా ; ఏతే శుక్లకృష్ణే హి గతీ జగతః ఇతి
అధికృతానాం జ్ఞానకర్మణోః, న జగతః సర్వస్యైవ ఏతే గతీ సంభవతః ;
శాశ్వతే నిత్యే, సంసారస్య నిత్యత్వాత్, మతే అభిప్రేతే । తత్ర ఏకయా శుక్లయా
యాతి అనావృత్తిం, అన్యయా ఇతరయా ఆవర్తతే పునః భూయః ॥
నైతే సృతీ పార్థ జానన్యోగీ ముహ్యతి కశ్చన ।
తస్మాత్సర్వేషు కాలేషు యోగయుక్తో భవార్జున ॥ 8-27 ॥
న ఏతే యథోక్తే సృతీ మార్గౌ పార్థ జానన్ సంసారాయ ఏకా, అన్యా మోక్షాయ
ఇతి, యోగీ న ముహ్యతి కశ్చన కశ్చిదపి । తస్మాత్ సర్వేషు కాలేషు
యోగయుక్తః సమాహితో భవ అర్జున ॥ శృణు తస్య యోగస్య మాహాత్మ్యం —
వేదేషు యజ్ఞేషు తపఃసు చైవ దానేషు యత్పుణ్యఫలం ప్రదిష్టం ।
అత్యేతి తత్సర్వమిదం విదిత్వా యోగీ పరం స్థానముపైతి చాద్యం ॥ 8-28 ॥
వేదేషు సమ్యగధీతేషు యజ్ఞేషు చ సాద్గుణ్యేన అనుష్ఠితేన తపఃసు చ
సుతప్తేషు దానేషు చ సమ్యగ్దత్తేషు, ఏతేషు యత్ పుణ్యఫలం ప్రదిష్టం
శాస్త్రేణ, అత్యేతి అతీత్య గచ్ఛతి తత్ సర్వం ఫలజాతం ; ఇదం విదిత్వా
సప్తప్రశ్ననిర్ణయద్వారేణ ఉక్తం అర్థం సమ్యక్ అవధార్య అనుష్ఠాయ యోగీ,
పరం ఉత్కృష్టం ఐశ్వరం స్థానం ఉపైతి చ ప్రతిపద్యతే ఆద్యం ఆదౌ భవం,
కారణం బ్రహ్మ ఇత్యర్థః ॥
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు బ్రహ్మవిద్యాయాం యోగశాస్త్రే
శ్రీకృష్నార్జునసంవాదే అక్షరబ్రహ్మయోగో నామ అష్టమోఽధ్యాయః ॥8 ॥
ఇతి
శ్రీమద్-పరమహంస-పరివ్రాజక-ఆచార్య-పూజ్యపాద-శ్రీశంకర-భగవతా
కృతౌ శ్రీమద్-భగవద్గీతా-భాష్యే తారక-బ్రహ్మ-యోగః నామ అష్టమః
అధ్యాయః ॥
॥ శ్రీమద్-భగవద్గీతా శాంకర-భాష్యం ॥ ॥ నవమోఽధ్యాయః ॥
అష్టమే నాడీద్వారేణ ధారణాయోగః సగుణః ఉక్తః । తస్య చ ఫలం
అగ్న్యర్చిరాదిక్రమేణ కాలాంతరే బ్రహ్మప్రాప్తిలక్షణమేవ అనావృత్తిరూపం
నిర్దిష్టం । తత్ర “అనేనైవ ప్రకారేణ మోక్షప్రాప్తిఫలం అధిగమ్యతే,
న అన్యథా” ఇతి తదాశంకావ్యావివర్తయిషయా శ్రీభగవాన్ ఉవాచ —
శ్రీభగవానువాచ —
ఇదం తు తే గుహ్యతమం ప్రవక్ష్యామ్యనసూయవే ।
జ్ఞానం విజ్ఞానసహితం యజ్జ్ఞాత్వా మోక్ష్యసేఽశుభాత్ ॥ 9-1 ॥
ఇదం బ్రహ్మజ్ఞానం వక్ష్యమాణం ఉక్తం చ పూర్వేషు అధ్యాయేషు, తత్ బుద్ధౌ
సన్నిధీకృత్య ఇదం ఇత్యాహ । తు–శబ్దో విశేషనిర్ధారణార్థః । ఇదమేవ తు
సమ్యగ్జ్ఞానం సాక్షాత్ మోక్షప్రాప్తిసాధనం “వాసుదేవః సర్వమితి”
(భ. గీ. 7-19) “ఆత్మైవేదం సర్వం” (ఛా. ఉ. 7-25-2)
“ఏకమేవాద్వితీయం” (ఛా. ఉ. 6-2-1) ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృతిభ్యః
; నాన్యత్, “అథ తే యేఽన్యథాతో విదుః అన్యరాజానః తే క్షయ్యలోకా
భవంతి” (ఛా. ఉ. 7-25-2) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యశ్చ । తే తుభ్యం
గుహ్యతమం గోప్యతమం ప్రవక్ష్యామి కథయిష్యామి అనసూయవే అసూయారహితాయ ।
కిం తత్ ? జ్ఞానం । కింవిశిష్టం ? విజ్ఞానసహితం అనుభవయుక్తం, యత్
జ్ఞాత్వా ప్రాప్య మోక్ష్యసే అశుభాత్ సంసారబంధనాత్ ॥ తచ్చ —
రాజవిద్యా రాజగుహ్యం పవిత్రమిదముత్తమం ।
ప్రత్యక్షావగమం ధర్మ్యం సుసుఖం కర్తుమవ్యయం ॥ 9-2 ॥
రాజవిద్యా విద్యానాం రాజా, దీప్త్యతిశయవత్త్వాత్ ; దీప్యతే హి ఇయం
అతిశయేన బ్రహ్మవిద్యా సర్వవిద్యానాం । తథా రాజగుహ్యం గుహ్యానాం రాజా ।
పవిత్రం పావనం ఇదం ఉత్తమం సర్వేషాం పావనానాం శుద్ధికారణం
బ్రహ్మజ్ఞానం ఉత్కృష్టతమం । అనేకజన్మసహస్రసంచితమపి
ధర్మాధర్మాది సమూలం కర్మ క్షణమాత్రాదేవ భస్మీకరోతి ఇత్యతః కిం
తస్య పావనత్వం వక్తవ్యం । కించ — ప్రత్యక్షావగమం ప్రత్యక్షేణ
సుఖాదేరివ అవగమో యస్య తత్ ప్రత్యక్షావగమం । అనేకగుణవతోఽపి
ధర్మవిరుద్ధత్వం దృష్టం, న తథా ఆత్మజ్ఞానం ధర్మవిరోధి, కింతు
ధర్మ్యం ధర్మాదనపేతం । ఏవమపి, స్యాద్దుఃఖసంపాద్యమిత్యత ఆహ —
సుసుఖం కర్తుం, యథా రత్నవివేకవిజ్ఞానం । తత్ర అల్పాయాసానామన్యేషాం
కర్మణాం సుఖసంపాద్యానాం అల్పఫలత్వం దుష్కరాణాం చ మహాఫలత్వం
దృష్టమితి, ఇదం తు సుఖసంపాద్యత్వాత్ ఫలక్షయాత్ వ్యేతి ఇతి ప్రాప్తే,
ఆహ — అవ్యయం ఇతి । న అస్య ఫలతః కర్మవత్ వ్యయః అస్తీతి అవ్యయం ।
అతః శ్రద్ధేయం ఆత్మజ్ఞానం ॥ యే పునః —
అశ్రద్దధానాః పురుషా ధర్మస్యాస్య పరంతప ।
అప్రాప్య మాం నివర్తంతే మృత్యుసంసారవర్త్మని ॥ 9-3 ॥
అశ్రద్దధానాః శ్రద్ధావిరహితాః ఆత్మజ్ఞానస్య ధర్మస్య అస్య
స్వరూపే తత్ఫలే చ నాస్తికాః పాపకారిణః, అసురాణాం ఉపనిషదం
దేహమాత్రాత్మదర్శనమేవ ప్రతిపన్నాః అసుతృపః పాపాః పురుషాః
అశ్రద్దధానాః, పరంతప, అప్రాప్య మాం పరమేశ్వరం,
మత్ప్రాప్తౌ నైవ ఆశంకా ఇతి మత్ప్రాప్తిమార్గభేదభక్తిమాత్రమపి
అప్రాప్య ఇత్యర్థః । నివర్తంతే నిశ్చయేన వర్తంతే ; క్వ ? —
మృత్యుసంసారవర్త్మని మృత్యుయుక్తః సంసారః మృత్యుసంసారః తస్య
వర్త్మ నరకతిర్యగాదిప్రాప్తిమార్గః, తస్మిన్నేవ వర్తంతే ఇత్యర్థః ॥
స్తుత్యా అర్జునమభిముఖీకృత్య ఆహ —
మయా తతమిదం సర్వం జగతదవ్యక్తమూర్తినా ।
మత్స్థాని సర్వభూతాని న చాహం తేష్వవస్థితః ॥ 9-4 ॥
మయా మమ యః పరో భావః తేన తతం వ్యాప్తం సర్వం ఇదం జగత్
అవ్యక్తమూర్తినా న వ్యక్తా మూర్తిః స్వరూపం యస్య మమ సోఽహమవ్యక్తమూర్తిః
తేన మయా అవ్యక్తమూర్తినా, కరణాగోచరస్వరూపేణ ఇత్యర్థః ।
తస్మిన్ మయి అవ్యక్తమూర్తౌ స్థితాని మత్స్థాని, సర్వభూతాని బ్రహ్మాదీని
స్తంబపర్యంతాని । న హి నిరాత్మకం కించిత్ భూతం వ్యవహారాయ అవకల్పతే ।
అతః మత్స్థాని మయా ఆత్మనా ఆత్మవత్త్వేన స్థితాని, అతః మయి స్థితాని
ఇతి ఉచ్యంతే । తేషాం భూతానాం అహమేవ ఆత్మా ఇత్యతః తేషు స్థితః ఇతి
మూఢబుద్ధీనాం అవభాసతే ; అతః బ్రవీమి — న చ అహం తేషు భూతేషు
అవస్థితః, మూర్తవత్ సంశ్లేషాభావేన ఆకాశస్యాపి అంతరతమో హి అహం ।
న హి అసంసర్గి వస్తు క్వచిత్ ఆధేయభావేన అవస్థితం భవతి ॥ అత
ఏవ అసంసర్గిత్వాత్ మమ —
న చ మత్స్థాని భూతాని పశ్య మే యోగమైశ్వరం ।
భూతభృన్న చ భూతస్థో మమాత్మా భూతభావనః ॥ 9-5 ॥
న చ మత్స్థాని భూతాని బ్రహ్మాదీని । పశ్య మే యోగం యుక్తిం ఘటనం మే
మమ ఐశ్వరం ఈశ్వరస్య ఇమం ఐశ్వరం, యోగం ఆత్మనో యాథాత్మ్యమిత్యర్థః ।
తథా చ శ్రుతిః అసంసర్గిత్వాత్ అసంగతాం దర్శయతి — “ అసంగో
న హి సజ్జతే” (బృ. ఉ. 3-9-26) ఇతి । ఇదం చ ఆశ్చర్యం అన్యత్
పశ్య — భూతభృత్ అసంగోఽపి సన్ భూతాని బిభర్తి ; న చ భూతస్థః,
యథోక్తేన న్యాయేన దర్శితత్వాత్ భూతస్థత్వానుపపత్తేః । కథం పునరుచ్యతే
“అసౌ మమ ఆత్మా” ఇతి ? విభజ్య దేహాదిసంఘాతం తస్మిన్ అహంకారం
అధ్యారోప్య లోకబుద్ధిం అనుసరన్ వ్యపదిశతి “మమ ఆత్మా” ఇతి,
న పునః ఆత్మనః ఆత్మా అన్యః ఇతి లోకవత్ అజానన్ । తథా భూతభావనః భూతాని
భావయతి ఉత్పాదయతి వర్ధయతీతి వా భూతభావనః ॥ యథోక్తేన శ్లోకద్వయేన
ఉక్తం అర్థం దృష్టాంతేన ఉపపాదయన్ ఆహ —
యథాకాశస్థితో నిత్యం వాయుః సర్వత్రగో మహాన్ ।
తథా సర్వాణి భూతాని మత్స్థానీత్యుపధారయ ॥ 9-6 ॥
యథా లోకే ఆకాశస్థితః ఆకాశే స్థితః నిత్యం సదా వాయుః సర్వత్ర
గచ్ఛతీతి సర్వత్రగః మహాన్ పరిమాణతః, తథా ఆకాశవత్ సర్వగతే
మయి అసంశ్లేషేణైవ స్థితాని ఇత్యేవం ఉపధారయ విజానీహి ॥ ఏవం వాయుః
ఆకాశే ఇవ మయి స్థితాని సర్వభూతాని స్థితికాలే ; తాని —
సర్వభూతాని కౌంతేయ ప్రకృతిం యాంతి మామికాం ।
కల్పక్షయే పునస్తాని కల్పాదౌ విసృజామ్యహం ॥ 9-7 ॥
సర్వభూతాని కౌంతేయ ప్రకృతిం త్రిగుణాత్మికాం అపరాం నికృష్టాం
యాంతి మామికాం మదీయాం కల్పక్షయే ప్రలయకాలే । పునః భూయః తాని
భూతాని ఉత్పత్తికాలే కల్పాదౌ విసృజామి ఉత్పాదయామి అహం పూర్వవత్ ॥
ఏవం అవిద్యాలక్షణాం —
ప్రకృతిం స్వామవష్టభ్య విసృజామి పునః పునః ।
భూతగ్రామమిమం కృత్స్నమవశం ప్రకృతేర్వశాత్ ॥ 9-8 ॥
ప్రకృతిం స్వాం స్వీయాం అవష్టభ్య వశీకృత్య విసృజామి పునః పునః
ప్రకృతితో జాతం భూతగ్రామం భూతసముదాయం ఇమం వర్తమానం కృత్స్నం
సమగ్రం అవశం అస్వతంత్రం, అవిద్యాదిదోషైః పరవశీకృతం,
ప్రకృతేః వశాత్ స్వభావవశాత్ ॥ తర్హి తస్య తే పరమేశ్వరస్య,
భూతగ్రామం ఇమం విషమం విదధతః, తన్నిమిత్తాభ్యాం ధర్మాధర్మాభ్యాం
సంబంధః స్యాదితి, ఇదం ఆహ భగవాన్ —
న చ మాం తాని కర్మాణి నిబధ్నంతి ధనంజయ ।
ఉదాసీనవదాసీనమసక్తం తేషు కర్మసు ॥ 9-9 ॥
న చ మాం ఈశ్వరం తాని భూతగ్రామస్య విషమసర్గనిమిత్తాని కర్మాణి
నిబధ్నంతి ధనంజయ । తత్ర కర్మణాం అసంబంధిత్వే కారణమాహ —
ఉదాసీనవత్ ఆసీనం యథా ఉదాసీనః ఉపేక్షకః కశ్చిత్ తద్వత్ ఆసీనం,
ఆత్మనః అవిక్రియత్వాత్, అసక్తం ఫలాసంగరహితం, అభిమానవర్జితం
“అహం కరోమి” ఇతి తేషు కర్మసు । అతః అన్యస్యాపి
కర్తృత్వాభిమానాభావః ఫలాసంగాభావశ్చ అసంబంధకారణం,
అన్యథా కర్మభిః బధ్యతే మూఢః కోశకారవత్ ఇత్యభిప్రాయః ॥
తత్ర “భూతగ్రామమిమం విసృజామి” (భ. గీ. 9-8)
“ఉదాసీనవదాసీనం” (భ. గీ. 9-9)ఇతి చ విరుద్ధం ఉచ్యతే,
ఇతి తత్పరిహారార్థం ఆహ —
మయాధ్యక్షేణ ప్రకృతిః సూయతే సచరాచరం ।
హేతునానేన కౌంతేయ జగద్విపరివర్తతే ॥ 9-10 ॥
మయా అధ్యక్షేణ సర్వతో దృశిమాత్రస్వరూపేణ అవిక్రియాత్మనా
అధ్యక్షేణ మయా, మమ మాయా త్రిగుణాత్మికా అవిద్యాలక్షణా ప్రకృతిః
సూయతే ఉత్పాదయతి సచరాచరం జగత్ । తథా చ మంత్రవర్ణః —
“ఏకో దేవః సర్వభూతేషు గూఢః సర్వవ్యాపీ సర్వభూతాంతరాత్మా ।
కర్మాధ్యక్షః సర్వభూతాధివాసః సాక్షీ చేతా కేవలో నిర్గుణశ్చ”
(శ్వే. ఉ. 6-11) ఇతి । హేతునా నిమిత్తేన అనేన అధ్యక్షత్వేన కౌంతేయ
జగత్ సచరాచరం వ్యక్తావ్యక్తాత్మకం విపరివర్తతే సర్వావస్థాసు ।
దృశికర్మత్వాపత్తినిమిత్తా హి జగతః సర్వా ప్రవృత్తిః — అహం
ఇదం భోక్ష్యే, పశ్యామి ఇదం, శృణోమి ఇదం, సుఖమనుభవామి,
దుఃఖమనుభవామి, తదర్థమిదం కరిష్యే, ఇదం జ్ఞాస్యామి,
ఇత్యాద్యా అవగతినిష్ఠా అవగత్యవసానైవ । ”యో అస్యాధ్యక్షః
పరమే వ్యోమన్” (ఋ. 10-129-7),(తై. బ్రా. 2-8-9)
ఇత్యాదయశ్చ మంత్రాః ఏతమర్థం దర్శయంతి । తతశ్చ ఏకస్య
దేవస్య సర్వాధ్యక్షభూతచైతన్యమాత్రస్య పరమార్థతః
సర్వభోగానభిసంబంధినః అన్యస్య చేతనాంతరస్య అభావే
భోక్తుః అన్యస్య అభావాత్ । కిన్నిమిత్తా ఇయం సృష్టిః ఇత్యత్ర
ప్రశ్నప్రతివచనే అనుపపన్నే, ”కో అద్ధా వేద క ఇహ ప్రవోచత్ ।
కుత ఆజాతా కుత ఇయం విసృష్టిః” (ఋ. 10-129-6),
(తై. బ్రా. 2-8-9) ఇత్యాదిమంత్రవర్ణేభ్యః । దర్శితం చ భగవతా
— “అజ్ఞానేనావృతం జ్ఞానం తేన ముహ్యంతి జంతవః”
(భ. గీ. 5-15)ఇతి ॥ ఏవం మాం నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావం
సర్వజ్ఞం సర్వజంతూనాం ఆత్మానమపి సంతం —
అవజానంతి మాం మూఢా మానుషీం తనుమాశ్రితం ।
పరం భావమజానంతో మమ భూతమహేశ్వరం ॥ 9-11 ॥
అవజానంతి అవజ్ఞాం పరిభవం కుర్వంతి మాం మూఢాః అవివేకినః
మానుషీం మనుష్యసంబంధినీం తనుం దేహం ఆశ్రితం, మనుష్యదేహేన
వ్యవహరంతమిత్యేతత్, పరం ప్రకృష్టం భావం పరమాత్మతత్త్వం
ఆకాశకల్పం ఆకాశాదపి అంతరతమం అజానంతో మమ భూతమహేశ్వరం
సర్వభూతానాం మహాంతం ఈశ్వరం స్వాత్మానం । తతశ్చ తస్య మమ
అవజ్ఞానభావనేన ఆహతాః తే వరాకాః ॥ కథం ? —
మోఘాశా మోఘకర్మాణో మోఘజ్ఞానా విచేతసః ।
రాక్షసీమాసురీం చైవ ప్రకృతిం మోహినీం శ్రితాః ॥ 9-12 ॥
మోఘాశాః వృథా ఆశాః ఆశిషః యేషాం తే మోఘాశాః, తథా మోఘకర్మాణః
యాని చ అగ్నిహోత్రాదీని తైః అనుష్ఠీయమానాని కర్మాణి తాని చ, తేషాం
భగవత్పరిభవాత్, స్వాత్మభూతస్య అవజ్ఞానాత్, మోఘాన్యేవ నిష్ఫలాని
కర్మాణి భవంతీతి మోఘకర్మాణః । తథా మోఘజ్ఞానాః మోఘం నిష్ఫలం
జ్ఞానం యేషాం తే మోఘజ్ఞానాః, జ్ఞానమపి తేషాం నిష్ఫలమేవ స్యాత్ ।
విచేతసః విగతవివేకాశ్చ తే భవంతి ఇత్యభిప్రాయః । కించ —
తే భవంతి రాక్షసీం రక్షసాం ప్రకృతిం స్వభావం ఆసురీం అసురాణాం చ
ప్రకృతిం మోహినీం మోహకరీం దేహాత్మవాదినీం శ్రితాః ఆశ్రితాః, ఛింద్ధి,
భింద్ధి, పిబ, ఖాద, పరస్వమపహర, ఇత్యేవం వదనశీలాః క్రూరకర్మాణో
భవంతి ఇత్యర్థః, “అసుర్యా నామ తే లోకాః” (ఈ. ఉ. 3) ఇతి శ్రుతేః ॥
యే పునః శ్రద్దధానాః భగవద్భక్తిలక్షణే మోక్షమార్గే ప్రవృత్తాః —
మహాత్మనస్తు మాం పార్థ దైవీం ప్రకృతిమాశ్రితాః ।
భజంత్యనన్యమనసో జ్ఞాత్వా భూతాదిమవ్యయం ॥ 9-13 ॥
మహాత్మానస్తు అక్షుద్రచిత్తాః మాం ఈశ్వరం పార్థ దైవీం దేవానాం ప్రకృతిం
శమదమదయాశ్రద్ధాదిలక్షణాం ఆశ్రితాః సంతః భజంతి సేవంతే అనన్యమనసః
అనన్యచిత్తాః జ్ఞాత్వా భూతాదిం భూతానాం వియదాదీనాం ప్రాణినాం చ ఆదిం కారణం
అవ్యయం ॥ కథం ? —
సతతం కీర్తయంతో మాం యతంతశ్చ దృఢవ్రతాః ।
నమస్యంతశ్చ మాం భక్త్యా నిత్యయుక్తా ఉపాసతే ॥ 9-14 ॥
సతతం సర్వదా భగవంతం బ్రహ్మస్వరూపం మాం కీర్తయంతః, యతంతశ్చ
ఇంద్రియోపసంహారశమదమదయాహింసాదిలక్షణైః ధర్మైః ప్రయతంతశ్చ,
దృఢవ్రతాః దృఢం స్థిరం అచాల్యం వ్రతం యేషాం తే దృఢవ్రతాః
నమస్యంతశ్చ మాం హృదయేశయం ఆత్మానం భక్త్యా నిత్యయుక్తాః సంతః
ఉపాసతే సేవంతే ॥ తే కేన కేన ప్రకారేణ ఉపాసతే ఇత్యుచ్యతే —
జ్ఞానయజ్ఞేన చాప్యన్యే యజంతో మాముపాసతే ।
ఏకత్వేన పృథక్త్వేన బహుధా విశ్వతోముఖం ॥ 9-15 ॥
జ్ఞానయజ్ఞేన జ్ఞానమేవ భగవద్విషయం యజ్ఞః తేన జ్ఞానయజ్ఞేన,
యజంతః పూజయంతః మాం ఈశ్వరం చ అపి అన్యే అన్యాం ఉపాసనాం పరిత్యజ్య
ఉపాసతే । తచ్చ జ్ఞానం — ఏకత్వేన “ఏకమేవ పరం బ్రహ్మ”
ఇతి పరమార్థదర్శనేన యజంతః ఉపాసతే । కేచిచ్చ పృథక్త్వేన
“ఆదిత్యచంద్రాదిభేదేన స ఏవ భగవాన్ విష్ణుః అవస్థితః” ఇతి
ఉపాసతే । కేచిత్ “బహుధా అవస్థితః స ఏవ భగవాన్ సర్వతోముఖః
విశ్వరూపః” ఇతి తం విశ్వరూపం సర్వతోముఖం బహుధా బహుప్రకారేణ
ఉపాసతే ॥ యది బహుభిః ప్రకారైః ఉపాసతే, కథం త్వామేవ ఉపాసతే ఇతి,
అత ఆహ —
అహం క్రతురహం యజ్ఞః స్వధాహమహమౌషధం ।
మంత్రోఽహమహమేవాజ్యమహమగ్నిరహం హుతం ॥ 9-16 ॥
అహం క్రతుః శ్రౌతకర్మభేదః అహమేవ । అహం యజ్ఞః స్మార్తః । కించ
స్వధా అన్నం అహం, పితృభ్యో యత్ దీయతే । అహం ఔషధం సర్వప్రాణిభిః
యత్ అద్యతే తత్ ఔషధశబ్దశబ్దితం వ్రీహియవాదిసాధారణం ।
అథవా స్వధా ఇతి సర్వప్రాణిసాధారణం అన్నం, ఔషధం ఇతి
వ్యాధ్యుపశమనార్థం భేషజం । మంత్రః అహం, యేన పితృభ్యో
దేవతాభ్యశ్చ హవిః దీయతే । అహమేవ ఆజ్యం హవిశ్చ । అహం అగ్నిః,
యస్మిన్ హూయతే హవిః సః అగ్నిః అహం । అహం హుతం హవనకర్మ చ ॥
కించ —
పితాహమస్య జగతో మాతా ధాతా పితామహః ।
వేద్యం పవిత్రమోంకార ఋక్సామ యజురేవ చ ॥ 9-17 ॥
పితా జనయితా అహం అస్య జగతః, మాతా జనయిత్రీ, ధాతా కర్మఫలస్య
ప్రాణిభ్యో విధాతా, పితామహః పితుః పితా, వేద్యం వేదితవ్యం, పవిత్రం
పావనం ఓంకారః, ఋక్ సామ యజుః ఏవ చ ॥ కించ–
గతిర్భర్తా ప్రభుః సాక్షీ నివాసః శరణం సుహృత్ ।
ప్రభవః ప్రలయః స్థానం నిధానం బీజమవ్యయం ॥ 9-18 ॥
గతిః కర్మఫలం, భర్తా పోష్టా, ప్రభుః స్వామీ, సాక్షీ ప్రాణినాం
కృతాకృతస్య, నివాసః యస్మిన్ ప్రాణినో నివసంతి, శరణం ఆర్తానాం,
ప్రపన్నానామార్తిహరః । సుహృత్ ప్రత్యుపకారానపేక్షః సన్ ఉపకారీ,
ప్రభవః ఉత్పత్తిః జగతః, ప్రలయః ప్రలీయతే అస్మిన్ ఇతి, తథా స్థానం
తిష్ఠతి అస్మిన్ ఇతి, నిధానం నిక్షేపః కాలాంతరోపభోగ్యం ప్రాణినాం,
బీజం ప్రరోహకారణం ప్రరోహధర్మిణాం, అవ్యయం యావత్సంసారభావిత్వాత్
అవ్యయం, న హి అబీజం కించిత్ ప్రరోహతి ; నిత్యం చ ప్రరోహదర్శనాత్
బీజసంతతిః న వ్యేతి ఇతి గమ్యతే ॥ కించ —
తపామ్యహమహం వర్షం నిగృహ్ణామ్యుత్సృజామి చ ।
అమృతం చైవ మృత్యుశ్చ సదసచ్చాహమర్జున ॥ 9-19 ॥
తపామి అహం ఆదిత్యో భూత్వా కైశ్చిత్ రశ్మిభిః ఉల్బణైః । అహం
వర్షం కైశ్చిత్ రశ్మిభిః ఉత్సృజామి । ఉత్సృజ్య పునః నిగృహ్ణామి
కైశ్చిత్ రశ్మిభిః అష్టభిః మాసైః పునః ఉత్సృజామి ప్రావృషి ।
అమృతం చైవ దేవానాం, మృత్యుశ్చ మర్త్యానాం । సత్ యస్య యత్
సంబంధితయా విద్యమానం తత్, తద్విపరీతం అసచ్చ ఏవ అహం అర్జున ।
న పునః అత్యంతమేవ అసత్ భగవాన్, స్వయం కార్యకారణే వా సదసతీ ॥
యే పూర్వోక్తైః నివృత్తిప్రకారైః ఏకత్వపృథక్త్వాదివిజ్ఞానైః యజ్ఞైః
మాం పూజయంతః ఉపాసతే జ్ఞానవిదః, తే యథావిజ్ఞానం మామేవ ప్రాప్నువంతి ।
యే పునః అజ్ఞాః కామకామాః —
త్రైవిద్యా మాం సోమపాః పూతపాపా యజ్ఞైరిష్ట్వా స్వర్గతిం ప్రార్థయంతే ।
తే పుణ్యమాసాద్య సురేంద్రలోకమశ్నంతి దివ్యాందివి దేవభోగాన్ ॥ 9-20 ॥
త్రైవిద్యాః ఋగ్యజుఃసామవిదః మాం వస్వాదిదేవరూపిణం సోమపాః సోమం
పిబంతీతి సోమపాః, తేనైవ సోమపానేన పూతపాపాః శుద్ధకిల్బిషాః, యజ్ఞైః
అగ్నిష్టోమాదిభిః ఇష్ట్వా పూజయిత్వా స్వర్గతిం స్వర్గగమనం స్వరేవ గతిః
స్వర్గతిః తాం, ప్రార్థయంతే । తే చ పుణ్యం పుణ్యఫలం ఆసాద్య సంప్రాప్య
సురేంద్రలోకం శతక్రతోః స్థానం అశ్నంతి భుంజతే దివ్యాన్ దివి భవాన్
అప్రాకృతాన్ దేవభోగాన్ దేవానాం భోగాన్ ॥
తే తం భుక్త్వా స్వర్గలోకం విశాలం క్షీణే పుణ్యే మర్త్యలోకం విశంతి ।
ఏవం త్రయీధర్మమనుప్రపన్నా గతాగతం కామకామా లభంతే ॥ 9-21 ॥
తే తం భుక్త్వా స్వర్గలోకం విశాలం విస్తీర్ణం క్షీణే పుణ్యే మర్త్యలోకం
విశంతి ఆవిశంతి । ఏవం యథోక్తేన ప్రకారేణ త్రయీధర్మం కేవలం
వైదికం కర్మ అనుప్రపన్నాః గతాగతం గతం చ ఆగతం చ గతాగతం
గమనాగమనం కామకామాః కామాన్ కామయంతే ఇతి కామకామాః లభంతే
గతాగతమేవ, న తు స్వాతంత్ర్యం క్వచిత్ లభంతే ఇత్యర్థః ॥ యే పునః
నిష్కామాః సమ్యగ్దర్శినః —
అనన్యాశ్చింతయంతో మాం యే జనాః పర్యుపాసతే ।
తేషాం నిత్యాభియుక్తానాం యోగక్షేమం వహామ్యహం ॥ 9-22 ॥
అనన్యాః అపృథగ్భూతాః పరం దేవం నారాయణం ఆత్మత్వేన గతాః
సంతః చింతయంతః మాం యే జనాః సన్న్యాసినః పర్యుపాసతే, తేషాం
పరమార్థదర్శినాం నిత్యాభియుక్తానాం సతతాభియోగినాం యోగక్షేమం యోగః
అప్రాప్తస్య ప్రాపణం క్షేమః తద్రక్షణం తదుభయం వహామి ప్రాపయామి అహం
; “జ్ఞానీ త్వాత్మైవ మే మతం” (భ. గీ. 7-18) “స చ
మమ ప్రియః” (భ. గీ. 7-17) యస్మాత్, తస్మాత్ తే మమ ఆత్మభూతాః
ప్రియాశ్చ ఇతి ॥ నను అన్యేషామపి భక్తానాం యోగక్షేమం వహత్యేవ
భగవాన్ । సత్యం వహత్యేవ ; కింతు అయం విశేషః — అన్యే యే భక్తాః
తే ఆత్మార్థం స్వయమపి యోగక్షేమం ఈహంతే ; అనన్యదర్శినస్తు న ఆత్మార్థం
యోగక్షేమం ఈహంతే ; న హి తే జీవితే మరణే వా ఆత్మనః గృద్ధిం కుర్వంతి
; కేవలమేవ భగవచ్ఛరణాః తే ; అతః భగవానేవ తేషాం యోగక్షేమం
వహతీతి ॥ నను అన్యా అపి దేవతాః త్వమేవ చేత్, తద్భక్తాశ్చ త్వామేవ
యజంతే । సత్యమేవం —
యేఽప్యన్యదేవతాభక్తా యజంతే శ్రద్ధయాన్వితాః ।
తేఽపి మామేవ కౌంతేయ యజంత్యవిధిపూర్వకం ॥ 9-23 ॥
యేఽపి అన్యదేవతాభక్తాః అన్యాసు దేవతాసు భక్తాః అన్యదేవతాభక్తాః సంతః
యజంతే పూజయంతి శ్రద్ధయా ఆస్తిక్యబుద్ధ్యా అన్వితాః అనుగతాః, తేఽపి
మామేవ కౌంతేయ యజంతి అవిధిపూర్వకం అవిధిః అజ్ఞానం తత్పూర్వకం
యజంతే ఇత్యర్థః ॥ కస్మాత్ తే అవిధిపూర్వకం యజంతే ఇత్యుచ్యతే ;
యస్మాత్ —
అహం హి సర్వయజ్ఞానాం భోక్తా చ ప్రభురేవ చ ।
న తు మామభిజానంతి తత్త్వేనాతశ్చ్యవంతి తే ॥ 9-24 ॥
అహం హి సర్వయజ్ఞానాం శ్రౌతానాం స్మార్తానాం చ సర్వేషాం యజ్ఞానాం
దేవతాత్మత్వేన భోక్తా చ ప్రభుః ఏవ చ । మత్స్వామికో హి యజ్ఞః,
“అధియజ్ఞోఽహమేవాత్ర” (భ. గీ. 8-4) ఇతి హి ఉక్తం । తథా
న తు మాం అభిజానంతి తత్త్వేన యథావత్ । అతశ్చ అవిధిపూర్వకం ఇష్ట్వా
యాగఫలాత్ చ్యవంతి ప్రచ్యవంతే తే ॥ యేఽపి అన్యదేవతాభక్తిమత్త్వేన
అవిధిపూర్వకం యజంతే, తేషామపి యాగఫలం అవశ్యంభావి । కథం
? —
యాంతి దేవవ్రతా దేవాన్పితౄన్యాంతి పితృవ్రతాః ।
భూతాని యాంతి భూతేజ్యా యాంతి మద్యాజినోఽపి మాం ॥ 9-25 ॥
యాంతి గచ్ఛంతి దేవవ్రతాః దేవేషు వ్రతం నియమో భక్తిశ్చ
యేషాం తే దేవవ్రతాః దేవాన్ యాంతి । పితౄన్ అగ్నిష్వాత్తాదీన్
యాంతి పితృవ్రతాః శ్రాద్ధాదిక్రియాపరాః పితృభక్తాః । భూతాని
వినాయకమాతృగణచతుర్భగిన్యాదీని యాంతి భూతేజ్యాః భూతానాం పూజకాః ।
యాంతి మద్యాజినః మద్యజనశీలాః వైష్ణవాః మామేవ యాంతి । సమానే అపి
ఆయాసే మామేవ న భజంతే అజ్ఞానాత్, తేన తే అల్పఫలభాజః భవంతి
ఇత్యర్థః ॥ న కేవలం మద్భక్తానాం అనావృత్తిలక్షణం అనంతఫలం,
సుఖారాధనశ్చ అహం । కథం ? —
పత్రం పుష్పం ఫలం తోయం యో మే భక్త్యా ప్రయచ్ఛతి ।
తదహం భక్త్యుపహృతమశ్నామి ప్రయతాత్మనః ॥ 9-26 ॥
పత్రం పుష్పం ఫలం తోయం ఉదకం యః మే మహ్యం భక్త్యా ప్రయచ్ఛతి,
తత్ అహం పత్రాది భక్త్యా ఉపహృతం భక్తిపూర్వకం ప్రాపితం
భక్త్యుపహృతం అశ్నామి గృహ్ణామి ప్రయతాత్మనః శుద్ధబుద్ధేః ॥
యతః ఏవం, అతః —
యత్కరోషి యదశ్నాసి యజ్జుహోషి దదాసి యత్ ।
యత్తపస్యసి కౌంతేయ తత్కురుష్వ మదర్పణం ॥ 9-27 ॥
యత్ కరోషి స్వతః ప్రాప్తం, యత్ అశ్నాసి, యచ్చ జుహోషి హవనం
నిర్వర్తయసి శ్రౌతం స్మార్తం వా, యత్ దదాసి ప్రయచ్ఛసి బ్రాహ్మణాదిభ్యః
హిరణ్యాన్నాజ్యాది, యత్ తపస్యసి తపః చరసి కౌంతేయ, తత్ కురుష్వ
మదర్పణం మత్సమర్పణం ॥ ఏవం కుర్వతః తవ యత్ భవతి, తత్
శృణు —
శుభాశుభఫలైరేవం మోక్ష్యసే కర్మబంధనైః ।
సన్న్యాసయోగయుక్తాత్మా విముక్తో మాముపైష్యసి ॥ 9-28 ॥
శుభాశుభఫలైః శుభాశుభే ఇష్టానిష్టే ఫలే యేషాం తాని
శుభాశుభఫలాని కర్మాణి తైః శుభాశుభఫలైః కర్మబంధనైః
కర్మాణ్యేవ బంధనాని కర్మబంధనాని తైః కర్మబంధనైః ఏవం
మదర్పణం కుర్వన్ మోక్ష్యసే । సోఽయం సన్న్యాసయోగో నామ, సన్న్యాసశ్చ
అసౌ మత్సమర్పణతయా కర్మత్వాత్ యోగశ్చ అసౌ ఇతి, తేన సన్న్యాసయోగేన
యుక్తః ఆత్మా అంతఃకరణం యస్య తవ సః త్వం సన్న్యాసయోగయుక్తాత్మా సన్
విముక్తః కర్మబంధనైః జీవన్నేవ పతితే చాస్మిన్ శరీరే మాం ఉపైష్యసి
ఆగమిష్యసి ॥ రాగద్వేషవాన్ తర్హి భగవాన్, యతో భక్తాన్ అనుగృహ్ణాతి,
న ఇతరాన్ ఇతి । తత్ న —
సమోఽహం సర్వభూతేషు న మే ద్వేష్యోఽస్తి న ప్రియః ।
యే భజంతి తు మాం భక్త్యా మయి తే తేషు చాప్యహం ॥ 9-29 ॥
సమః తుల్యః అహం సర్వభూతేషు । న మే ద్వేష్యః అస్తి న ప్రియః ।
అగ్నివత్ అహం — దూరస్థానాం యథా అగ్నిః శీతం న అపనయతి, సమీపం
ఉపసర్పతాం అపనయతి ; తథా అహం భక్తాన్ అనుగృహ్ణామి, న ఇతరాన్ । యే
భజంతి తు మాం ఈశ్వరం భక్త్యా మయి తే — స్వభావత ఏవ, న మమ
రాగనిమిత్తం — వర్తంతే । తేషు చ అపి అహం స్వభావత ఏవ వర్తే,
న ఇతరేషు । న ఏతావతా తేషు ద్వేషో మమ ॥ శృణు మద్భక్తేర్మాహాత్మ్యం
—
అపి చేత్సుదురాచారో భజతే మామనన్యభాక్ ।
సాధురేవ స మంతవ్యః సమ్యగ్వ్యవసితో హి సః ॥ 9-30 ॥
అపి చేత్ యద్యపి సుదురాచారః సుష్ఠు దురాచారః అతీవ కుత్సితాచారోఽపి
భజతే మాం అనన్యభాక్ అనన్యభక్తిః సన్, సాధురేవ సమ్యగ్వృత్త
ఏవ సః మంతవ్యః జ్ఞాతవ్యః ; సమ్యక్ యథావత్ వ్యవసితో హి సః,
యస్మాత్ సాధునిశ్చయః సః ॥ ఉత్సృజ్య చ బాహ్యాం దురాచారతాం అంతః
సమ్యగ్వ్యవసాయసామర్థ్యాత్ —
క్షిప్రం భవతి ధర్మాత్మా శశ్వచ్ఛాంతిం నిగచ్ఛతి ।
కౌంతేయ ప్రతిజానీహి న మే భక్తః ప్రణశ్యతి ॥ 9-31 ॥
క్షిప్రం శీఘ్రం భవతి ధర్మాత్మా ధర్మచిత్తః ఏవ । శశ్వత్ నిత్యం
శాంతిం చ ఉపశమం నిగచ్ఛతి ప్రాప్నోతి । శృణు పరమార్థం,
కౌంతేయ ప్రతిజానీహి నిశ్చితాం ప్రతిజ్ఞాం కురు, న మే మమ భక్తః
మయి సమర్పితాంతరాత్మా మద్భక్తః న ప్రణశ్యతి ఇతి ॥ కించ —
మాం హి పార్థ వ్యపాశ్రిత్య యేఽపి స్యుః పాపయోనయః ।
స్త్రియో వైశ్యాస్తథా శూద్రాస్తేఽపి యాంతి పరాం గతిం ॥ 9-32 ॥
మాం హి యస్మాత్ పార్థ వ్యపాశ్రిత్య మాం ఆశ్రయత్వేన గృహీత్వా యేఽపి స్యుః
భవేయుః పాపయోనయః పాపా యోనిః యేషాం తే పాపయోనయః పాపజన్మానః । కే
తే ఇతి, ఆహ — స్త్రియః వైశ్యాః తథా శూద్రాః తేఽపి యాంతి గచ్ఛంతి
పరాం ప్రకృష్టాం గతిం ॥
కిం పునర్బ్రాహ్మణాః పుణ్యా భక్తా రాజర్షయస్తథా ।
అనిత్యమసుఖం లోకమిమం ప్రాప్య భజస్వ మాం ॥ 9-33 ॥
కిం పునః బ్రాహ్మణాః పుణ్యాః పుణ్యయోనయః భక్తాః రాజర్షయః తథా ।
రాజానశ్చ తే ఋషయశ్చ రాజర్షయః । యతః ఏవం, అతః అనిత్యం
క్షణభంగురం అసుఖం చ సుఖవర్జితం ఇమం లోకం మనుష్యలోకం ప్రాప్య
పురుషార్థసాధనం దుర్లభం మనుష్యత్వం లబ్ధ్వా భజస్వ సేవస్వ మాం ॥
కథం —
మన్మనా భవ మద్భక్తో మద్యాజీ మాం నమస్కురు ।
మామేవైష్యసి యుక్త్వైవమాత్మానం మత్పరాయణః ॥ 9-34 ॥
మయి వాసుదేవే మనః యస్య తవ స త్వం మన్మనాః భవ । తథా మద్భక్తః
భవ మద్యాజీ మద్యజనశీలః భవ । మాం ఏవ చ నమస్కురు । మాం ఏవ
ఈశ్వరం ఏష్యసి ఆగమిష్యసి యుక్త్వా సమాధాయ చిత్తం । ఏవం ఆత్మానం,
అహం హి సర్వేషాం భూతానాం ఆత్మా, పరా చ గతిః, పరం అయనం,
తం మాం ఏవంభూతం, ఏష్యసి ఇతి అతీతేన సంబంధః, మత్పరాయణః సన్
ఇత్యర్థః ॥
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు బ్రహ్మవిద్యాయాం యోగశాస్త్రే
శ్రీకృష్నార్జునసంవాదే రాజవిద్యారాయగుహ్యయోగో నామ నవమోఽధ్యాయః ॥9 ॥
ఇతి
శ్రీమద్-పరమహంస-పరివ్రాజక-ఆచార్య-పూజ్యపాద-శ్రీశంకర-భగవతా
కృతౌ శ్రీమద్-భగవద్గీతా-భాష్యే రాజవిద్యా-రాయగుహ్య-యోగః నామ
నవమోఽధ్యాయః ॥
॥ శ్రీమద్-భగవద్గీతా శాంకర-భాష్యం ॥ ॥ దశమోఽధ్యాయః ॥
సప్తమే అధ్యాయే భగవతః తత్త్వం విభూతయః చ ప్రకాశితాః, నవమే చ ।
అథ ఇదానీం యేషు యేషు భావేషు చింత్యః భగవాన్, తే తే భావాః వక్తవ్యాః,
తత్త్వం చ భగవతః వక్తవ్యం ఉక్తం అపి, దుర్విజ్ఞేయత్వాత్, ఇతి అతః
శ్రీ-భగవాన్ ఉవాచ —
శ్రీభగవానువాచ —
భూయ ఏవ మహాబాహో శృణు మే పరమం వచః ।
యత్తేఽహం ప్రీయమాణాయ వక్ష్యామి హితకామ్యయా ॥ 10-1 ॥
భూయః ఏవ భూయః పునః హే మహాబాహో శృణు మే మదీయం పరమం
ప్రకృష్టం నిరతిశయ-వస్తునః ప్రకాశకం వచః వాక్యం యత్ పరమం
తే తుభ్యం ప్రీయమాణాయ — మత్-వచనాత్ ప్రీయసే త్వం అతీవ అమృతం
ఇవ పిబన్, తతః — వక్ష్యామి హిత-కామ్యయా హిత-ఇచ్ఛయా ॥ కిం
అర్థం అహం వక్ష్యామి ఇతి అతః ఆహ —
న మే విదుః సురగణాః ప్రభవం న మహర్షయః ।
అహమాదిర్హి దేవానాం మహర్షీణాం చ సర్వశః ॥ 10-2 ॥
న మే విదుః న జానంతి సుర-గణాః బ్రహ్మా-ఆదయః । కిం తే న
విదుః? మమ ప్రభవం ప్రభావం ప్రభు-శక్తి-అతిశయం, అథవా
ప్రభవం ప్రభవనం ఉత్పత్తిం । న అపి మహర్షయః భృగు-ఆదయః
విదుః । కస్మాత్ తే న విదుః ఇతి ఉచ్యతే — అహం ఆదిః కారణం హి యస్మాత్
దేవానాం మహర్షీణాం చ సర్వశః సర్వ-ప్రకారైః ॥ కిం చ —
యో మామజమనాదిం చ వేత్తి లోకమహేశ్వరం ।
అసమ్మూఢః స మర్త్యేషు సర్వపాపైః ప్రముచ్యతే ॥ 10-3 ॥
యః మాం అజం అనాదిం చ, యస్మాత్ అహం ఆదిః దేవానాం మహర్షీణాం చ,
న మమ అన్యః ఆదిః విద్యతే; అతః అహం అజః అనాదిః చ; అనాదిత్వం అజత్వే
హేతుః, తం మాం అజం అనాదిం చ యః వేత్తి విజానాతి లోక-మహేశ్వరం
లోకానాం మహాంతం ఈశ్వరం తురీయం అజ్ఞాన-తత్-కార్య-వర్జితం అసమ్మూఢః
సమ్మోహ-వర్జితః సః మర్త్యేషు మనుష్యేషు, సర్వ-పాపైః సర్వైః
పాపైః మతిపూర్వ-అమతిపూర్వ-కృతైః ప్రముచ్యతే ప్రమోక్ష్యతే ॥
ఇతః చ అహం మహేశ్వరః లోకానాం —
బుద్ధిర్జ్ఞానమసమ్మోహః క్షమా సత్యం దమః శమః ।
సుఖం దుఃఖం భవోఽభావః భయం చాభయమేవ చ ॥ 10-4 ॥
బుద్ధిః అంతఃకరణస్య సూక్ష్మ-ఆది-అర్థ-అవబోధన-సామర్థ్యం,
తద్వంతం బుద్ధిమాన్ ఇతి హి వదంతి । జ్ఞానం
ఆత్మా-ఆది-పద-అర్థానాం-అవబోధః । అసమ్మోహః ప్రతి-ఉత్పన్నేషు
బోద్ధవ్యేషు వివేక-పూర్వికా ప్రవృత్తిః । క్షమా ఆక్రుష్టస్య తాడితస్య
వా అవికృత-చిత్తతా । సత్యం యథా-దృష్టస్య యథా-శ్రుతస్య చ
ఆత్మ-అనుభవస్య పర-బుద్ధి-సంక్రాంతయే తథా ఏవ ఉచ్చార్యమాణా వాక్
సత్యం ఉచ్యతే । దమః బాహ్య-ఇంద్రియ-ఉపశమః । శమః అంతఃకరణస్య
ఉపశమః । సుఖం ఆహ్లాదః । దుఃఖం సంతాపః । భవః ఉద్భవః । అభావః
తత్-విపర్యయః । భయం చ త్రాసః, అభయం ఏవ చ తత్-విపరీతం ॥
అహింసా సమతా తుష్టిః తపో దానం యశోఽయశః ।
భవంతి భావా భూతానాం మత్త ఏవ పృథగ్విధాః ॥ 10-5 ॥
అహింసా అపీడా ప్రాణినాం । సమతా సమ-చిత్తతా । తుష్టిః సంతోషః
పర్యాప్త-బుద్ధిః-లాభేషు । తపః ఇంద్రియ-సంయమ-పూర్వకం శరీర-పీడనం ।
దానం యథా-శక్తి సంవిభాగః । యశః ధర్మ-నిమిత్తా కీర్తిః । అయశః
తు అధర్మ-నిమిత్తా అకీర్తిః । భవంతి భావాః యథోక్తాః బుద్ధి-ఆదయః
భూతానాం ప్రాణినాం మత్తః ఏవ ఈశ్వరాత్ పృథగ్-విధాః నానా-విధాః
స్వ-కర్మ-అనురూపేణ ॥ కిం చ —
మహర్షయః సప్త పూర్వే చత్వారో మనవస్తథా ।
మద్భావా మానసా జాతాః యేషాం లోక ఇమాః ప్రజాః ॥ 10-6 ॥
మహర్షయః సప్త భృగి-ఆదయః పూర్వే అతీత-కాల-సంబంధినః,
చత్వారః మనవః తథా సావర్ణాః ఇతి ప్రసిద్ధాః, తే చ మత్-భావాః
మత్-గత-భావనాః వైష్ణవేన సామర్థ్యేన ఉపేతాః, మానసాః మనస ఏవ
ఉత్పాదితాః మయా జాతాః ఉత్పన్నాః, యేషాం మనూనాం మహర్షీణాం చ సృష్టిః
లోకే ఇమాః స్థావర-జంగమ-లక్షణాః ప్రజాః ॥
ఏతాం విభూతిం యోగం చ మమ యో వేత్తి తత్త్వతః ।
సోఽవికంపేన యోగేన యుజ్యతే నాత్ర సంశయః ॥ 10-7 ॥
ఏతాం యథోక్తాం విభూతిం విస్తారం యోగం చ యుక్తిం చ ఆత్మనః ఘటనం,
అథవా యోగ-ఐశ్వర్య-సామర్థ్యం సర్వజ్ఞత్వం యోగజం యోగః ఉచ్యతే,
మమ మదీయం యోగం యః వేత్తి తత్త్వతః తత్త్వేన యథావత్ ఇతి ఏతత్, సః
అవికంపేన అప్రచలితేన యోగేన సమ్యగ్-దర్శన-స్థైర్య-లక్షణేన
యుజ్యతే సంబధ్యతే । న అత్ర సంశయః న అస్మిన్ అర్థే సంశయః అస్తి ॥
కీదృశేన అవికంపేన యోగేన యుజ్యతే ఇతి ఉచ్యతే —
అహం సర్వస్య ప్రభవః మత్తః సర్వం ప్రవర్తతే ।
ఇతి మత్వా భజంతే మాం బుధా భావసమన్వితాః ॥ 10-8 ॥
అహం పరం బ్రహ్మ వాసుదేవ-ఆఖ్యం సర్వస్య జగతః ప్రభవః
ఉత్పత్తిః । మత్తః ఏవ స్థితి-నాశ-క్రియా-ఫల-ఉపభోగ-లక్షణం
విక్రియా-రూపం సర్వం జగత్ ప్రవర్తతే । ఇతి ఏవం మత్వా భజంతే సేవంతే
మాం బుధాః అవగత-పరమార్థ-తత్త్వాః, భావ-సమన్వితాః భావః భావనా
పరమార్థ-తత్త్వ-అభినివేశః తేన సమన్వితాః సంయుక్తాః ఇతి అర్థః ॥
కిం చ —
మచ్చిత్తా మద్గతప్రాణాః బోధయంతః పరస్పరం ।
కథయంతశ్చ మాం నిత్యం తుష్యంతి చ రమంతి చ ॥ 10-9 ॥
మత్-చిత్తాః, మయి చిత్తం యేషాం తే మత్-చిత్తాః, మత్-గత-ప్రాణాః మాం
గతాః ప్రాప్తాః చక్షుః-ఆదయః ప్రాణాః యేషాం తే మత్-గత-ప్రాణాః, మయి
ఉపసంహృత-కరణాః ఇతి అర్థః । అథవా, మత్-గత-ప్రాణాః మత్-గత-జీవనాః
ఇతి ఏతత్ । బోధయంతః అవగమయంతః పరస్పరం అన్యోన్యం, కథయంతః చ
జ్ఞాన-బల-వీర్య-ఆది-ధర్మైః విశిష్టం మాం, తుష్యంతి చ పరితోషం
ఉపయాంతి చ రమంతి చ రతిం చ ప్రాప్నువంతి ప్రియ-సంగతి ఏవ ॥ యే
యథోక్తైః ప్రకారైః భజంతే మాం భక్తాః సంతః —
తేషాం సతతయుక్తానాం భజతాం ప్రీతిపూర్వకం ।
దదామి బుద్ధియోగం తం యేన మాముపయాంతి తే ॥ 10-10 ॥
తేషాం సతత-యుక్తానాం నిత్య-అభియుక్తానాం
నివృత్త-సర్వ-బాహ్య-ఏషణానాం భజతాం సేవమానానాం । కిం
అర్థిత్వ-ఆదినా కారణేన? న ఇతి ఆహ — ప్రీతి-పూర్వకం ప్రీతిః స్నేహః
తత్-పూర్వకం మాం భజతాం ఇతి అర్థః । దదామి ప్రయచ్ఛామి బుద్ధి-యోగం
బుద్ధిః సమ్యగ్-దర్శనం మత్-తత్త్వ-విషయం తేన యోగః బుద్ధి-యోగః
తం బుద్ధి-యోగం, యేన బుద్ధి-యోగేన సమ్యగ్-దర్శన-లక్షణేన
మాం పరమేశ్వరం ఆత్మ-భూతం ఆత్మత్వేన ఉపయాంతి ప్రతిపద్యంతే ।
కే? తే యే మత్-చిత్తత్వ-ఆది-ప్రకారైః మాం భజంతే ॥ కిం అర్థం,
కస్య వా, త్వత్-ప్రాప్తి-ప్రతిబంధ-హేతోః నాశకం బుద్ధి-యోగం తేషాం
త్వత్-భక్తానాం దదాసి ఇతి అపేక్షాయాం ఆహ —
తేషామేవానుకంపార్థం అహమజ్ఞానజం తమః ।
నాశయామ్యాత్మభావస్థః జ్ఞానదీపేన భాస్వతా ॥ 10-11 ॥
తేషాం ఏవ కథం ను నామ శ్రేయః స్యాత్ ఇతి అనుకంప-అర్థం దయా-హేతోః
అహం అజ్ఞాన-జం అవివేకతః జాతం మిథ్యా-ప్రత్యయ-లక్షణం
మోహ-అంధకారం తమః నాశయామి, ఆత్మ-భావస్థః ఆత్మనః
భావః అంతఃకరణ-ఆశయః తస్మిన్ ఏవ స్థితః సన్ జ్ఞాన-దీపేన
వివేక-ప్రత్యయ-రూపేణ భక్తి-ప్రసాద-స్నేహ-భిషిక్తేన
మత్-భావనా-అభినివేశ-వాత-ఈరితేన
బ్రహ్మచర్య-ఆది-సాధన-సంస్కారవత్-ప్రజ్ఞా-ఆవర్తినా
విరక్త-అంతఃకరణ-ఆధారేణ
విషయ-వ్యావృత్త-చిత్త-రాగ-ద్వేష-అకలుషిత-
నివాత-అపవరక-స్థేన
నిత్య-ప్రవృత్త-ఏకాగ్ర్య-ధ్యాన-జనిత-సమ్యగ్-దర్శన-భాస్వతా
జ్ఞాన-దీపేన ఇతి అర్థః ॥ యథోక్తాం భగవతః విభూతిం యోగం చ
శ్రుత్వా అర్జునః ఉవాచ —
అర్జున ఉవాచ —
పరం బ్రహ్మ పరం ధామ పవిత్రం పరమం భవాన్ ।
పురుషం శాశ్వతం దివ్యం ఆదిదేవమజం విభుం ॥ 10-12 ॥
పరం బ్రహ్మ పరమాత్మా పరం ధామ పరం తేజః పవిత్రం పావనం
పరమం ప్రకృ-ష్టం భవాన్ । పురషం శాశ్వతం నిత్యం దివ్యం దివి
భవం ఆది-దేవం సర్వ-దేవానాం ఆదౌ భవం ఆది-దేవం అజం విభుం
విభవన-శీలం ॥ ఈదృశం —
ఆహుస్త్వామృషయః సర్వే దేవర్షిర్నారదస్తథా ।
అసితో దేవలో వ్యాసః స్వయం చైవ బ్రవీషి మే ॥ 10-13 ॥
ఆహుః కథయంతి త్వాం ఋషయః వసిష్ఠ-ఆదయః సర్వే దేవ-ఋషిః
నారదః తథా । అసితః దేవలః అపి ఏవం ఏవ ఆహ, వ్యాసః చ, స్వయం
చ ఏవ త్వం చ బ్రవీషి మే ॥
సర్వమేతదృతం మన్యే యన్మాం వదసి కేశవ । న హి తే భగవన్వ్యక్తిం
విదుర్దేవా న దానవాః ॥ 10-14 ॥
సర్వం ఏతత్ యథోక్తం ఋషిభిః త్వయా చ ఏతత్ ఋతం సత్యం ఏవ మన్యే,
యత్ మాం ప్రతి వదసి భాషసే హే కేశవ । న హి తే తవ భగవన్ వ్యక్తిం
ప్రభవం విదుః న దేవాః, న దానవాః ॥ యతః త్వం దేవ-ఆదీనాం ఆదిః,
అతః —
స్వయమేవాత్మనాత్మానం వేత్థ త్వం పురుషోత్తమ । భూతభావన భూతేశ
దేవదేవ జగత్పతే ॥ 10-15 ॥
స్వయం ఏవ ఆత్మనా ఆత్మానం వేత్థ జానాసి త్వం
నిరతిశయ-జ్ఞాన-ఐశ్వర్య-బల-ఆది-శక్తి-మంతం ఈశ్వరం
పురుషోత్తమ । భూతాని భావయతి తి భూత-భావనః, హే భూతభావన ।
భూతేశ భూతానాం ఈశితః । హే దేవ-దేవ జగత్-పతే ॥
వక్తుమర్హస్యశేషేణ దివ్యా హ్యాత్మవిభూతయః । యాభిర్విభూతిభిర్లోకాన్
ఇమాంస్త్వం వ్యాప్య తిష్ఠసి ॥ 10-16 ॥
అక్తుం కథయితుం అర్హసి అశేషేణ । దివ్యాః హి ఆత్మ-విభూతయః ।
ఆత్మనః విభూతయః యాః తాః వక్తుం అర్హసి । యాభిః విభూతిభిః ఆత్మనః
మాహాత్మ్య-విస్తరైః ఇమాన్ లోకాన్ త్వం వ్యాప్య తిష్ఠసి ॥
కథం విద్యామహం యోగిన్ త్వాం సదా పరిచింతయన్ । కేషు కేషు చ భావేషు
చింత్యోఽసి భగవన్మయా ॥ 10-17 ॥
కథం విద్యాం విజానీయాం అహం హే యోగిన్ త్వాం సదా పరి-చింతయన్ । కేషు
కేషు చ భావేషు వస్తుషు చింత్యః అసి ధ్యేయః అసి భగవన్ మయా ॥
విస్తరేణాత్మనో యోగం విభూతిం చ జనార్దన ।
భూయః కథయ తృప్తిర్హి శృణ్వతో నాస్తి మేఽమృతం ॥ 10-18 ॥
విస్తరేణ ఆత్మనః యోగం యోగ-ఐశ్వర్య-శక్తి-విశేషం విభూతిం చ
విస్తరం ధ్యేయ-పదార్థానాం హే జనార్దన, అర్దతేః గతి-కర్మణః రూపం,
అసురాణాం దేవ-ప్రతిపక్ష-భూతానాం జనానాం నరక-ఆది-గమయితృత్వాత్
జనార్దనః అభ్యుదయ-నిఃశ్రేయస-పురుషార్థ-ప్రయోజనం సర్వైః జనైః
యాచ్యతే ఇతి వా । భూయః పూర్వం ఉక్తం అపి కథయ; తృప్తిః పరితోషః హి
యస్మాత్ న అస్తి మే మమ శృణ్వతః త్వత్-ముఖ-నిఃసృత-వాక్య-అమృతం
శ్రీభగవానువాచ —
హంత తే కథయిష్యామి దివ్యా హ్యాత్మవిభూతయః ।
ప్రాధాన్యతః కురుశ్రేష్ఠ నాస్త్యంతో విస్తరస్య మే ॥ 10-19 ॥
హంత ఇదానీం తే తవ దివ్యాః దివి భవాః ఆత్మ-విభూతయః ఆత్మనః మమ
విభూతయః యాః తాః కథయిష్యామి ఇతి ఏతత్ । ప్రాధాన్యతః యత్ర యత్ర
ప్రధానా యా యా విభూతిః తాం తాం ప్రధానాం ప్రాధాన్యతః కథయిష్యామి అహం
కురు-శ్రేష్ఠ । అశేషతః తు వర్ష-శతేన-అపి న శక్యా వక్తుం,
యతః న అస్తి అంతః విస్తరస్య మే మమ విభూతీనాం ఇతి అర్థః ॥ తత్ర
ప్రథమం ఏవ తావత్ శృణు —
అహమాత్మా గుడాకేశ సర్వభూతాశయస్థితః ।
అహమాదిశ్చ మధ్యం చ భూతానామంత ఏవ చ ॥ 10-20 ॥
అహం ఆత్మా ప్రత్యగ్-ఆత్మా గుడాకేశ, గుడాకా నిద్రా తస్యాః ఈశః
గుడాకేశః, జిత-నిద్రః ఇతి అర్థః; ఘన-కేశః ఇతి వా ।
సర్వ-భూత-ఆశయ-స్థితః సర్వేషాం భూతానాం ఆశయే అంతర్-హృది
స్థితః అహం ఆత్మా ప్రత్యగ్-ఆత్మా నిత్యం ధ్యేయః । తత్-అశక్తేన చ
ఉత్తరేషు భావేషు చింత్యః అహం; యస్మాత్ అహం ఏవ ఆదిః భూతానాం కారణం
తథా మధ్యం చ స్థితిః అంతః ప్రలయః చ ॥ ఏవం చ ధ్యేయః అహం —
ఆదిత్యానామహం విష్ణుః జ్యోతిషాం రవిరంశుమాన్ ।
మరీచిర్మరుతామస్మి నక్షత్రాణామహం శశీ ॥ 10-21 ॥
ఆదిత్యానాం ద్వాదశానాం విష్ణుః నామ ఆదిత్యః అహం । జ్యోతిషాం రవిః
ప్రకాశయితౄణాం అంశుమాన్ రశ్మిమాన్ । మరీచిః నామ మరుతాం
మరుత్-దేవతా-భేదానాం అస్మి । నక్షత్రాణాం అహం శశీ చంద్రమాః ॥
వేదానాం సామవేదోఽస్మి దేవానామస్మి వాసవః ।
ఇంద్రియాణాం మనశ్చాస్మి భూతానామస్మి చేతనా ॥ 10-22 ॥
వేదానాం మధ్యే సామ-వేదః అస్మి । దేవానాం రుద్ర-ఆదిత్య-ఆదీనాం వాసవః
ఇంద్రః అస్మి । ఇంద్రియాణాం ఏకాదశానాం చక్షుః-ఆదీనాం మనః చ అస్మి
సంకల్ప-వికల్ప-ఆత్మకం మనః చ అస్మి । భూతానాం అస్మి చేతనా
కార్య-కరణ-సంఘాతే నిత్యా-ఆభివ్యక్తా బుద్ధి-వృత్తిః చేతనా ॥
రుద్రాణాం శంకరశ్చాస్మి విత్తేశో యక్షరక్షసాం ।
వసూనాం పావకశ్చాస్మి మేరుః శిఖరిణామహం ॥ 10-23 ॥
రుద్రాణాం ఏకాదశానాం శంకరహ్ చ అస్మి । విత్తేశః కుబేరః
యక్ష-రక్షసాం యక్షాణాం రక్షసాం చ । వసూనాం అష్టానాం పావకహ్
చ అస్మి అగ్నిః । మేరుః శిఖరిణాం శిఖర-వతాం అహం ॥
పురోధసాం చ ముఖ్యం మాం విద్ధి పార్థ బృహస్పతిం ।
సేనానీనామహం స్కందః సరసామస్మి సాగరః ॥ 10-24 ॥
పురోధసాం చ రాజ-పురోహితానాం చ ముఖ్యం ప్రధానం మాం విద్ధి
హే పార్థ బృహస్పతిం । సహ్ హి ఇంద్రస్య ఇతి ముఖ్యః స్యాత్ పురోధాః ।
సేనానీనాం సేనా-పతీనాం అహం స్కందః దేవ-సేనా-పతిః । సరసాం యాని
దేవఖాతాని సరాంసి తేషాం సరసాం సాగరః అస్మి భవామి ॥
మహర్షీణాం భృగురహం గిరామస్మ్యేకమక్షరం ।
యజ్ఞానాం జపయజ్ఞోఽస్మి స్థావరాణాం హిమాలయః ॥ 10-25 ॥
మహర్షీణాం భృగుః అహం । గిరాం వాచాం పద-లక్షణానాం ఏకం అక్షరం
ఓంకారః అస్మి । యజ్ఞానాం జప-యజ్ఞః అస్మి, స్థావరాణాం స్థితి-మతాం
హిమాలయః ॥
అశ్వత్థః సర్వవృక్షాణాం దేవర్షీణాం చ నారదః ।
గంధర్వాణాం చిత్రరథః సిద్ధానాం కపిలో మునిః ॥ 10-26 ॥
అశ్వత్థః సర్వ-వృక్షాణాం, దేవ-ఋషీణాం చ నారదః దేవాః
ఏవ సంతః ఋషిత్వం ప్రాప్తాః మంత్ర-దర్శిత్వాత్ తే దేవ-ఋషయః,
తేషాం నారదః అస్మి । గంధర్వాణాం చిత్రరథః నామ గంధర్వః అస్మి ।
సిద్ధానాం జన్మన ఏవ ధర్మ-జ్ఞాన-వైరాగ్య-ఐశ్వర్య-అతిశయం
ప్రాప్తానాం కపిలః మునిః ॥
ఉచ్చైఃశ్రవసమశ్వానాం విద్ధి మామమృతోద్భవం ।
ఐరావతం గజేంద్రాణాం నరాణాం చ నరాధిపం ॥ 10-27 ॥
ఉచ్చైఃశ్రవసం అశ్వానాం ఉచ్చైఃశ్రవాః నామ అశ్వ-రాజః తం మాం
విద్ధి విజానీహి అమృత-ఉద్భవం అమృత-నిమిత్త-మథన-ఉద్భవం ।
ఐరావతం ఇరావత్యాః అపత్యం గజేంద్రాణాం హస్తి-ఈశ్వరాణాం, తం మాం
విద్ధి ఇతి అనువర్తతే । నరాణాం చ మనుష్యాణాం నర-అధిపం రాజానం
మాం విద్ధి జానీహి ॥
ఆయుధానామహం వజ్రం ధేనూనామస్మి కామధుక్ ।
ప్రజనశ్చాస్మి కందర్పః సర్పాణామస్మి వాసుకిః ॥ 10-28 ॥
ఆయుధానాం అహం వజ్రం దధీచి-అస్థి-సంభవం । ధేనూనాం దోగ్ధ్రీణాం
అస్మి కామ-ధుక్ వసిష్ఠస్య సర్వ-కామానాం దోగ్ధ్రీ, సామాన్యా వా
కామ-ధుక్ । ప్రజనః ప్రజనయితా అస్మి కందర్పః కామః సర్పాణాం
సర్ప-భేదానాం అస్మి వాసుకిః సర్ప-రాజః ॥
అనంతశ్చాస్మి నాగానాం వరుణో యాదసామహం ।
పితౄణామర్యమా చాస్మి యమః సంయమతామహం ॥ 10-29 ॥
అనంతః చ అస్మి నాగానాం నాగ-విశేషాణాం నాగ-రాజః చ అస్మి ।
వరుణః యాదసాం అహం అబ్-దేవతానాం రాజా అహం । పితౄణాం అర్యమా నామ
పితృ-రాజః చ అస్మి । యమః సంయమతాం సంయమనం కుర్వతాం అహం ॥
ప్రహ్లాదశ్చాస్మి దైత్యానాం కాలః కలయతామహం ।
మృగాణాం చ మృగేంద్రోఽహం వైనతేయశ్చ పక్షిణాం ॥ 10-30 ॥
ప్రహ్లాదః నామ చ అస్మి దైత్యానాం దితి-వంశ్యానాం । కాలః కలయతాం
కలనం గణనం కుర్వతాం అహం । మృగాణాం చ మృగ-ఇంద్రః సింహః
వ్యాఘ్రః వా అహం । వైనతేయః చ గరుత్మాన్ వినతా-సుతః పక్షిణాం
పతత్రిణాం ॥
పవనః పవతామస్మి రామః శస్త్రభృతామహం ।
ఝషాణాం మకరశ్చాస్మి స్రోతసామస్మి జాహ్నవీ ॥ 10-31 ॥
పవనః వాయుః పవతాం పావయితౄణాం అస్మి । రామః శస్త్ర-భృతాం
అహం శస్త్రాణాం ధారయితౄణాం దాశరథిః రామః అహం । ఝషాణాం
మత్స్య-ఆదీనాం మకరః నామ జాతి-విశేషః అహం । స్రోతసాం స్రవంతీనాం
అస్మి జాహ్నవీ గంగా ॥
సర్గాణామాదిరంతశ్చ మధ్యం చైవాహమర్జున ।
అధ్యాత్మవిద్యా విద్యానాం వాదః ప్రవదతామహం ॥ 10-32 ॥
సర్గాణాం సృష్టీనాం ఆదిః అంతః చ మధ్యం చైవ అహం
ఉత్పత్తి-స్థితి-లయాః అహం అర్జున । భూతానాం జీవ-అధిష్ఠితానాం ఏవ
ఆదిః అంతః చ ఇత్యాది ఉక్తం ఉపక్రమే, ఇహ తు సర్వస్య ఏవ సర్గ-మాత్రస్య
ఇతి విశేషః । అధ్యాత్మ-విద్యా విద్యానాం మోక్ష-అర్థత్వాత్ ప్రధానం అస్మి ।
వాదః అర్థ-నిర్ణయ-హేతుత్వాత్ ప్రవదతాం ప్రధానం, అతః సః అహం
అస్మి । ప్రవక్తౄ-ద్వారేణ వదన-భేదానాం ఏవ వాద-జల్ప-వితండానాం
ఇహ గ్రహణం ప్రవదతాం ఇతి ॥
అక్షరాణామకారోఽస్మి ద్వంద్వః సామాసికస్య చ ।
అహమేవాక్షయః కాలః ధాతాహం విశ్వతోముఖః ॥ 10-33 ॥
అక్షరాణాం వర్ణానాం అకారః వర్ణః అస్మి ।
ద్వంద్వః సమాసః అస్మి సామాసికస్య చ సమాస-సమూహస్య ।
కిం చ అహం ఏవ అక్షయః అక్షీణః కాలః ప్రసిద్ధః క్షణ-ఆది-ఆఖ్యః,
అథవా పరమేశ్వరః కాలస్య అపి కాలః అస్మి । ధాతా అహం కర్మ-ఫలస్య
విధాతా సర్వ-జగతః విశ్వతో-ముఖః సర్వతో-ముఖః ॥
మృత్యుః సర్వహరశ్చాహం ఉద్భవశ్చ భవిష్యతాం ।
కీర్తిః శ్రీర్వాక్చ నారీణాం స్మృతిర్మేధా ధృతిః క్షమా ॥ 10-34 ॥
మృత్యుః ద్వివిధః ధన-ఆది-హరః ప్రాణ-హరః చ; తత్ర యః
ప్రాణ-హరః, సః సర్వ-హరః ఉచ్యతే; సః అహం ఇతి అర్థః । అథవా,
పరః ఈశ్వరః ప్రలయే సర్వ-హరణాత్ సర్వ-హరః, సః అహం । ఉద్భవః
ఉత్కర్షః అభ్యుదయః తత్-ప్రాప్తి-హేతుః చ అహం । కేషాం? భవిష్యతాం
భావి-కల్యాణానాం, ఉత్కర్ష-ప్రాప్తి-యోగ్యానాం ఇతి అర్థః । కీర్తిః శ్రీః వాక్
చ నారీణాం స్మృతిః మేధా ధృతిః క్షమా ఇతి ఏతాః ఉత్తమాః స్త్రీణాం అహం అస్మి,
యాసాం ఆభాస-మాత్ర-సంబంధేన అపి లోకః కృతార్థం-ఆత్మానం మన్యతే ॥
బృహత్సామ తథా సామ్నాం గాయత్రీ చ్ఛందసామహం ।
మాసానాం మార్గశీర్షోఽహం ఋతూనాం కుసుమాకరః ॥ 10-35 ॥
బృహత్-సామ తథా సామ్నాం ప్రధానం అస్మి । గాయత్రీ చ్ఛందసాం అహం
గాయత్రి-ఆది-చ్ఛందో-విశిష్టానాం ఋచాం గాయత్రీ ఋక్ అహం అస్మి ఇతి
అర్థః । మాసానాం మార్గశీర్షః అహం, ఋతూనాం కుసుమాకరః వసంతః ॥
ద్యూతం ఛలయతామస్మి తేజస్తేజస్వినామహం ।
జయోఽస్మి వ్యవసాయోఽస్మి సత్త్వం సత్త్వవతామహం ॥ 10-36 ॥
ద్యూతం అక్షదేవన-ఆది-లక్షణం ఛలయతాం ఛలస్య కర్తౄణాం
అస్మి । తేజస్వినాం తేజః అహం । జయః అస్మి జేతౄణాం, వ్యవసాయః అస్మి
వ్యవసాయినాం, సత్త్వం సత్త్వ-వతాం సాత్త్వికానాం అహం ॥
వృష్ణీనాం వాసుదేవోఽస్మి పాండవానాం ధనంజయః ।
మునీనామప్యహం వ్యాసః కవీనాముశనా కవిః ॥ 10-37 ॥
వృష్ణీనాం యాదవానాం వాసుదేవః అస్మి అయం ఏవ అహం త్వత్-సఖః ।
పాండవానాం ధనంజయః త్వం ఏవ । మునీనాం మనన-శీలానాం
సర్వ-పద-అర్థ-జ్ఞానినాం అపి అహం వ్యాసః, కవీనాం క్రాంత-దర్శినాం
ఉశనా కవిః అస్మి ॥
దండో దమయతామస్మి నీతిరస్మి జిగీషతాం ।
మౌనం చైవాస్మి గుహ్యానాం జ్ఞానం జ్ఞానవతామహం ॥ 10-38 ॥
దండః దమయతాం దమయితౄణాం అస్మి అదాంతానాం దమన-కారణం । నీతిః
అస్మి జిగీషతాం జేతుం-ఇచ్ఛతాం । మౌనం చ ఏవ అస్మి గుహ్యానాం గోప్యానాం ।
జ్ఞానం జ్ఞానవతాం అహం ॥
యచ్చాపి సర్వభూతానాం బీజం తదహమర్జున ।
న తదస్తి వినా యత్స్యాత్ మయా భూతం చరాచరం ॥ 10-39 ॥
యచ్త్ చ ఆపి సర్వ-భూతానాం బీజం ప్రరోహ-కారణం, తత్ అహం అర్జున ।
ప్రకరణ-ఉపసంహార-అర్థం విభూతి-సంక్షేపం-ఆహ — న తత్ అస్తి
భూతం చర-అచరం చరం అచరం వా, మయా వినా యత్ స్యాత్ భవేత్ ।
మయా అపకృష్టం పరిత్యక్తం నిరాత్మకం శూన్యం హి తత్ స్యాత్ । అతః
మత్-ఆత్మకం సర్వం ఇతి అర్థః ॥
నాంతోఽస్తి మమ దివ్యానాం విభూతీనాం పరంతప ।
ఏష తూద్దేశతః ప్రోక్తః విభూతేర్విస్తరో మయా ॥ 10-40 ॥
న అంతః అస్తి మమ దివ్యానాం విభూతీనాం విస్తరాణాం పరంతప । న
హి ఈశ్వరస్య సర్వ-ఆత్మనః దివ్యానాం విభూతీనాం ఇయత్తా శక్యా వక్తుం
జ్ఞాతుం వా కేనచిత్ । ఏషః తు ఉద్దేశతః ఏక-దేశేన ప్రోక్తః విభూతేః
విస్తరః మయా ॥
యద్యద్విభూతిమత్సత్త్వం శ్రీమదూర్జితమేవ వా ।
తత్తదేవావగచ్ఛ త్వం మమ తేజోంశసంభవం ॥ 10-41 ॥
యత్ యత్ లోకే విభూతి-మత్ విభూతి-యుక్తం సత్త్వం వస్తు శ్రీ-మత్
ఊర్జితం ఏవ వా శ్రీః లక్ష్మీః తయాః సహితం ఉత్సాహ-ఉపేతం వా, తత్-తత్
ఏవ అవగచ్ఛ త్వం జానీహి మమ ఈశ్వరస్య తేజో-అంశ-సంభవం తేజసః
అంశః ఏక-దేశః సంభవః యస్య తత్ తేజోంశ-సంభవం ఇతి అవగచ్ఛ
త్వం ॥
అథవా బహునైతేన కిం జ్ఞాతేన తవార్జున ।
విష్టభ్యాహమిదం కృత్స్నం ఏకాంశేన స్థితో జగత్ ॥ 10-42 ॥
అథవా బహునా ఏతేన ఏవం-ఆదినా కిం జ్ఞాతేన తవ అర్జున స్యాత్
స-అవశేషేణ । అశేషతః త్వం ఉచ్యమానం అర్థం శృణు —
విష్టభ్య విశేషతః స్తంభనం దృఢం కృత్వా ఇదం కృత్స్నం జగత్
ఏక-అంశేన ఏక-అవయవేన ఏక-పాదేన, సర్వ-భూత-స్వరూపేణ ఇతి
ఏతత్; తథా చ మంత్ర-వర్ణః — ॒`పాదః అస్య విశ్వా భూతాని”
(ఋ. 10-8-90-3) ఇతి; స్థితః అహం ఇతి ॥
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్-భగవద్గీతాసు ఉపనిషత్సు బ్రహ్మ-విద్యాయాం
యోగ-శాస్త్రే శ్రీ-కృష్ణ-అర్జున-సంవాదే విభూతి-యోగః నామ దశమః
అధ్యాయః ॥10 ॥
ఇతి
శ్రీమద్-పరమహంస-పరివ్రాజక-ఆచార్య-పూజ్యపాద-శ్రీశంకర-భగవతా
కృతౌ శ్రీమద్-భగవద్గీతా-భాష్యే విభూతి-యోగః నామ దశమోఽధ్యాయః ॥
॥ శ్రీమద్-భగవద్గీతా శాంకర-భాష్యం ॥ ॥ ఏకాదశోఽధ్యాయః ॥
భగవతో విభూతయ ఉక్తాః । తత్ర చ “విష్టభ్యాహమిదం
కృత్స్నమేకాంశేన స్థితో జగత్” (భ. గీ. 10-42) ఇతి భగవతా అభిహితం
శ్రుత్వా, యత్ జగదాత్మరూపం ఆద్యమైశ్వరం తత్ సాక్షాత్కర్తుమిచ్ఛన్, అర్జున
ఉవాచ — అర్జున ఉవాచ —
మదనుగ్రహాయ పరమం గుహ్యమధ్యాత్మసంజ్ఞితం ।
యత్త్వయోక్తం వచస్తేన మోహోఽయం విగతో మమ ॥ 11-1 ॥
మదనుగ్రహాయ మమానుగ్రహార్థం పరమం నిరతిశయం గుహ్యం గోప్యం
అధ్యాత్మసంజ్ఞితం ఆత్మానాత్మవివేకవిషయం యత్ త్వయా ఉక్తం వచః వాక్యం
తేన తే వచసా మోహః అయం విగతః మమ, అవివేకబుద్ధిః అపగతా ఇత్యర్థః ॥
కించ —
భవాప్యయౌ హి భూతానాం శ్రుతౌ విస్తరశో మయా ।
త్వత్తః కమలపత్రాక్ష మాహాత్మ్యమపి చావ్యయం ॥ 11-2 ॥
భవః ఉత్పత్తిః అప్యయః ప్రలయః తౌ భవాప్యయౌ హి భూతానాం
శ్రుతౌ విస్తరశః మయా, న సంక్షేపతః, త్వత్తః త్వత్సకాశాత్,
కమలపత్రాక్ష కమలస్య పత్రం కమలపత్రం తద్వత్ అక్షిణీ యస్య తవ
స త్వం కమలపత్రాక్షః హే కమలపత్రాక్ష, మహాత్మనః భావః
మాహాత్మ్యమపి చ అవ్యయం అక్షయం “శ్రుతం” ఇతి అనువర్తతే ॥
ఏవమేతద్యథాత్థ త్వమాత్మానం పరమేశ్వర ।
ద్రష్టుమిచ్ఛామి తే రూపమైశ్వరం పురుషోత్తమ ॥ 11-3 ॥
ఏవమేతత్ నాన్యథా యథా యేన ప్రకారేణ ఆత్థ కథయసి
త్వం ఆత్మానం పరమేశ్వర । తథాపి ద్రష్టుమిచ్ఛామి తే తవ
జ్ఞానైశ్వర్యశక్తిబలవీర్యతేజోభిః సంపన్నం ఐశ్వరం వైష్ణవం
రూపం పురుషోత్తమ ॥
మన్యసే యది తచ్ఛక్యం మయా ద్రష్టుమితి ప్రభో ।
యోగేశ్వర తతో మే త్వం దర్శయాత్మానమవ్యయం ॥ 11-4 ॥
మన్యసే చింతయసి యది మయా అర్జునేన తత్ శక్యం ద్రష్టుం ఇతి ప్రభో,
స్వామిన్, యోగేశ్వర యోగినో యోగాః, తేషాం ఈశ్వరః యోగేశ్వరః, హే
యోగేశ్వర । యస్మాత్ అహం అతీవ అర్థీ ద్రష్టుం, తతః తస్మాత్ మే మదర్థం
దర్శయ త్వం ఆత్మానం అవ్యయం ॥ ఏవం చోదితః అర్జునేన భగవాన్ ఉవాచ —
శ్రీభగవానువాచ —
పశ్య మే పార్థ రూపాణి శతశోఽథ సహస్రశః ।
నానావిధాని దివ్యాని నానావర్ణాకృతీని చ ॥ 11-5 ॥
పశ్య మే పార్థ, రూపాణి శతశః అథ సహస్రశః, అనేకశః
ఇత్యర్థః । తాని చ నానావిధాని అనేకప్రకారాణి దివి భవాని దివ్యాని
అప్రాకృతాని నానావర్ణాకృతీని చ నానా విలక్షణాః నీలపీతాదిప్రకారాః
వర్ణాః తథా ఆకృతయశ్చ అవయవసంస్థానవిశేషాః యేషాం రూపాణాం
తాని నానావర్ణాకృతీని చ ॥
పశ్యాదిత్యాన్వసూన్రుద్రానశ్వినౌ మరుతస్తథా ।
బహూన్యదృష్టపూర్వాణి పశ్యాశ్చర్యాణి భారత ॥ 11-6 ॥
పశ్య ఆదిత్యాన్ ద్వాదశ, వసూన్ అష్టౌ, రుద్రాన్ ఏకాదశ, అశ్వినౌ
ద్వౌ, మరుతః సప్త సప్త గణాః యే తాన్ । తథా చ బహూని అన్యాన్యపి
అదృష్టపూర్వాణి మనుష్యలోకే త్వయా, త్వత్తః అన్యేన వా కేనచిత్,
పశ్య ఆశ్చర్యాణి అద్భుతాని భారత ॥ న కేవలం ఏతావదేవ —
ఇహైకస్థం జగత్కృత్స్నం పశ్యాద్య సచరాచరం ।
మమ దేహే గుడాకేశ యచ్చాన్యద్ద్రష్టుమిచ్ఛసి ॥ 11-7 ॥
ఇహ ఏకస్థం ఏకస్మిన్నేవ స్థితం జగత్ కృత్స్నం సమస్తం పశ్య అద్య
ఇదానీం సచరాచరం సహ చరేణ అచరేణ చ వర్తతే మమ దేహే గుడాకేశ ।
యచ్చ అన్యత్ జయపరాజయాది, యత్ శంకసే, “యద్వా జయేమ యది
వా నో జయేయుః” (భ. గీ. 2-6) ఇతి యత్ అవోచః, తదపి ద్రష్టుం
యది ఇచ్ఛసి ॥ కిం తు —
న తు మాం శక్యసే ద్రష్టుమనేనైవ స్వచక్షుషా । దివ్యం దదామి తే
చక్షుః పశ్య మే యోగమైశ్వరం ॥ 11-8 ॥
న తు మాం విశ్వరూపధరం శక్యసే ద్రష్టుం అనేనైవ ప్రాకృతేన
స్వచక్షుషా స్వకీయేన చక్షుషా । యేన తు శక్యసే ద్రష్టుం దివ్యేన,
తత్ దివ్యం దదామి తే తుభ్యం చక్షుః । తేన పశ్య మే యోగం ఐశ్వరం
ఈశ్వరస్య మమ ఐశ్వరం
యోగం యోగశక్త్యతిశయం ఇత్యర్థః ॥
సంజయ ఉవాచ —
ఏవముక్త్వా తతో రాజన్మహాయోగేశ్వరో హరిః ।
దర్శయామాస పార్థాయ పరమం రూపమైశ్వరం ॥ 11-9 ॥
ఏవం యథోక్తప్రకారేణ ఉక్త్వా తతః అనంతరం రాజన్ ధృతరాష్ట్ర,
మహాయోగేశ్వరః మహాంశ్చ అసౌ యోగేశ్వరశ్చ హరిః నారాయణః
దర్శయామాస దర్శితవాన్ పార్థాయ పృథాసుతాయ పరమం రూపం విశ్వరూపం
ఐశ్వరం ॥
అనేకవక్త్రనయనమనేకాద్భుతదర్శనం ।
అనేకదివ్యాభరణం దివ్యానేకోద్యతాయుధం ॥ 11-10 ॥
అనేకవక్త్రనయనం అనేకాని వక్త్రాణి నయనాని చ యస్మిన్ రూపే
తత్ అనేకవక్త్రనయనం, అనేకాద్భుతదర్శనం అనేకాని అద్భుతాని
విస్మాపకాని దర్శనాని యస్మిన్ రూపే తత్ అనేకాద్భుతదర్శనం రూపం,
తథా అనేకదివ్యాభరణం అనేకాని దివ్యాని ఆభరణాని యస్మిన్ తత్
అనేకదివ్యాభరణం, తథా దివ్యానేకోద్యతాయుధం దివ్యాని అనేకాని
అస్యాదీని ఉద్యతాని ఆయుధాని యస్మిన్ తత్ దివ్యానేకోద్యతాయుధం,
“దర్శయామాస” ఇతి పూర్వేణ సంబంధః ॥ కించ —
దివ్యమాల్యాంబరధరం దివ్యగంధానులేపనం ।
సర్వాశ్చర్యమయం దేవమనంతం విశ్వతోముఖం ॥ 11-11 ॥
దివ్యమాల్యాంబరధరం దివ్యాని మాల్యాని పుష్పాణి అంబరాణి వస్త్రాణి చ
ధ్రియంతే యేన ఈశ్వరేణ తం దివ్యమాల్యాంబరధరం, దివ్యగంధానులేపనం
దివ్యం గంధానులేపనం యస్య తం దివ్యగంధానులేపనం, సర్వాశ్చర్యమయం
సర్వాశ్చర్యప్రాయం దేవం అనంతం న అస్య అంతః అస్తి ఇతి అనంతః తం,
విశ్వతోముఖం సర్వతోముఖం సర్వభూతాత్మభూతత్వాత్, తం దర్శయామాస ।
“అర్జునః దదర్శ” ఇతి వా అధ్యాహ్రియతే ॥ యా పునర్భగవతః
విశ్వరూపస్య భాః, తస్యా ఉపమా ఉచ్యతే —
దివి సూర్యసహస్రస్య భవేద్యుగపదుత్థితా ।
యది భాః సదృశీ సా స్యాద్భాసస్తస్య మహాత్మనః ॥ 11-12 ॥
దివి అంతరిక్షే తృతీయస్యాం వా దివి సూర్యాణాం సహస్రం సూర్యసహస్రం
తస్య యుగపదుత్థితస్య సూర్యసహస్రస్య యా యుగపదుత్థితా భాః, సా యది,
సదృశీ స్యాత్ తస్య మహాత్మనః విశ్వరూపస్యైవ భాసః । యది వా న స్యాత్,
తతః విశ్వరూపస్యైవ భాః అతిరిచ్యతే ఇత్యభిప్రాయః ॥ కించ —
తత్రైకస్థం జగత్కృత్స్నం ప్రవిభక్తమనేకధా ।
అపశ్యద్దేవదేవస్య శరీరే పాండవస్తదా ॥ 11-13 ॥
తత్ర తస్మిన్ విశ్వరూపే ఏకస్మిన్ స్థితం ఏకస్థం జగత్ కృత్స్నం
ప్రవిభక్తం అనేకధా దేవపితృమనుష్యాదిభేదైః అపశ్యత్ దృష్టవాన్
దేవదేవస్య హరేః శరీరే పాండవః అర్జునః తదా ॥
తతః స విస్మయావిష్టో హృష్టరోమా ధనంజయః ।
ప్రణమ్య శిరసా దేవం కృతాంజలిరభాషత ॥ 11-14 ॥
తతః తం దృష్ట్వా సః విస్మయేన ఆవిష్టః విస్మయావిష్టః హృష్టాని
రోమాణి యస్య సః అయం హృష్టరోమా చ అభవత్ ధనంజయః ।
ప్రణమ్య ప్రకర్షేణ నమనం కృత్వా ప్రహ్వీభూతః సన్ శిరసా దేవం
విశ్వరూపధరం కృతాంజలిః నమస్కారార్థం సంపుటీకృతహస్తః సన్
అభాషత ఉక్తవాన్ ॥ కథం? యత్ త్వయా దర్శితం విశ్వరూపం, తత్ అహం
పశ్యామీతి స్వానుభవమావిష్కుర్వన్ అర్జున ఉవాచ —
అర్జున ఉవాచ —
పశ్యామి దేవాంస్తవ దేవ దేహే సర్వాంస్తథా భూతవిశేషసంఘాన్ ।
బ్రహ్మాణమీశం కమలాసనస్థమృషీంశ్చ సర్వానురగాంశ్చ దివ్యాన్ ॥ 11-15 ॥
పశ్యామి ఉపలభే హే దేవ, తవ దేహే దేవాన్ సర్వాన్,
తథా భూతవిశేషసంఘాన్ భూతవిశేషాణాం స్థావరజంగమానాం
నానాసంస్థానవిశేషాణాం సంఘాః భూతవిశేషసంఘాః తాన్, కించ
— బ్రహ్మాణం చతుర్ముఖం ఈశం ఈశితారం ప్రజానాం కమలాసనస్థం
పృథివీపద్మమధ్యే మేరుకర్ణికాసనస్థమిత్యర్థః, ఋషీంశ్చ వసిష్ఠాదీన్
సర్వాన్, ఉరగాంశ్చ వాసుకిప్రభృతీన్ దివ్యాన్ దివి భవాన్ ॥
అనేకబాహూదరవక్త్రనేత్రం పశ్యామి త్వా సర్వతోఽనంతరూపం ।
నాంతం న మధ్యం న పునస్తవాదిం పశ్యామి విశ్వేశ్వర విశ్వరూప ॥ 11-16 ॥
అనేకబాహూదరవక్త్రనేత్రం అనేకే బాహవః ఉదరాణి వక్త్రాణి నేత్రాణి చ
యస్య తవ సః త్వం అనేకబాహూదరవక్త్రనేత్రః తం అనేకబాహూదరవక్త్రనేత్రం ।
పశ్యామి త్వా త్వాం సర్వతః సర్వత్ర అనంతరూపం అనంతాని రూపాణి అస్య ఇతి
అనంతరూపః తం అనంతరూపం । న అంతం, అంతః అవసానం, న మధ్యం, మధ్యం
నామ ద్వయోః కోట్యోః అంతరం, న పునః తవ ఆదిం — న దేవస్య అంతం పశ్యామి,
న మధ్యం పశ్యామి, న పునః ఆదిం పశ్యామి, హే విశ్వేశ్వర విశ్వరూప ॥
కించ —
కిరీటినం గదినం చక్రిణం చ తేజోరాశిం సర్వతోదీప్తిమంతం ।
పశ్యామి త్వాం దుర్నిరీక్ష్యం సమంతాద్దీప్తానలార్కద్యుతిమప్రమేయం ॥ 11-17 ॥
కిరీటినం కిరీటం నామ శిరోభూషణవిశేషః తత్ యస్య అస్తి సః
కిరీటీ తం కిరీటినం, తథా గదినం గదా అస్య విద్యతే ఇతి గదీ తం
గదినం, తథా చక్రిణం చక్రం అస్య అస్తీతి చక్రీ తం చక్రిణం చ,
తేజోరాశిం తేజఃపుంజం సర్వతోదీప్తిమంతం సర్వతోదీప్తిః అస్య అస్తీతి
సర్వతోదీప్తిమాన్, తం సర్వతోదీప్తిమంతం పశ్యామి త్వాం దుర్నిరీక్ష్యం
దుఃఖేన నిరీక్ష్యః దుర్నిరీక్ష్యః తం దుర్నిరీక్ష్యం సమంతాత్ సమంతతః
సర్వత్ర దీప్తానలార్కద్యుతిం అనలశ్చ అర్కశ్చ అనలార్కౌ దీప్తౌ
అనలార్కౌ దీప్తానలార్కౌ తయోః దీప్తానలార్కయోః ద్యుతిరివ ద్యుతిః తేజః యస్య
తవ స త్వం దీప్తానలార్కద్యుతిః తం త్వాం దీప్తానలార్కద్యుతిం, అప్రమేయం
న ప్రమేయం అశక్యపరిచ్ఛేదం ఇత్యేతత్ ॥ ఇత ఏవ తే యోగశక్తిదర్శనాత్
అనుమినోమి —
త్వమక్షరం పరమం వేదితవ్యం త్వమస్య విశ్వస్య పరం నిధానం ।
త్వమవ్యయః శాశ్వతధర్మగోప్తా సనాతనస్త్వం పురుషో మతో మే ॥ 11-18 ॥
త్వం అక్షరం న క్షరతీతి, పరమం బ్రహ్మ వేదితవ్యం జ్ఞాతవ్యం
ముముక్షుభిః । త్వం అస్య విశ్వస్య సమస్తస్య జగతః పరం ప్రకృష్టం
నిధానం నిధీయతే అస్మిన్నితి నిధానం పరః ఆశ్రయః ఇత్యర్థః । కించ,
త్వం అవ్యయః న తవ వ్యయో విద్యతే ఇతి అవ్యయః, శాశ్వతధర్మగోప్తా
శశ్వద్భవః శాశ్వతః నిత్యః ధర్మః తస్య గోప్తా శాశ్వతధర్మగోప్తా ।
సనాతనః చిరంతనః త్వం పురుషః పరమః మతః అభిప్రేతః మే మమ ॥
కించ —
అనాదిమధ్యాంతమనంతవీర్యమనంతబాహుం శశిసూర్యనేత్రం ।
పశ్యామి త్వాం దీప్తహుతాశవక్త్రం స్వతేజసా విశ్వమిదం తపంతం ॥ 11-19 ॥
అనాదిమధ్యాంతం ఆదిశ్చ మధ్యం చ అంతశ్చ న విద్యతే యస్య సః
అయం అనాదిమధ్యాంతః తం త్వాం అనాదిమధ్యాంతం, అనంతవీర్యం న తవ
వీర్యస్య అంతః అస్తి ఇతి అనంతవీర్యః తం త్వాం అనంతవీర్యం, తథా
అనంతబాహుం అనంతాః బాహవః యస్య తవ సః త్వం, అనంతబాహుః తం త్వాం
అనంతబాహుం, శశిసూర్యనేత్రం శశిశూర్యౌ నేత్రే యస్య తవ సః
త్వం శశిసూర్యనేత్రః తం త్వాం శశిసూర్యనేత్రం చంద్రాదిత్యనయనం,
పశ్యామి త్వాం దీప్తహుతాశవక్త్రం దీప్తశ్చ అసౌ హుతాశశ్చ వక్త్రం
యస్య తవ సః త్వం దీప్తహుతాశవక్త్రః తం త్వాం దీప్తహుతాశవక్త్రం,
స్వతేజసా విశ్వం ఇదం సమస్తం తపంతం ॥
ద్యావాపృథివ్యోరిదమంతరం హి వ్యాప్తం త్వయైకేన దిశశ్చ సర్వాః ।
దృష్ట్వాద్భుతం రూపమిదం తవోగ్రం లోకత్రయం ప్రవ్యథితం మహాత్మన్ ॥ 11-20 ॥
ద్యావాపృథివ్యోః ఇదం అంతరం హి అంతరిక్షం వ్యాప్తం త్వయా
ఏకేన విశ్వరూపధరేణ దిశశ్చ సర్వాః వ్యాప్తాః । దృష్ట్వా ఉపలభ్య
అద్భుతం విస్మాపకం రూపం ఇదం తవ ఉగ్రం క్రూరం లోకానాం త్రయం లోకత్రయం
ప్రవ్యథితం భీతం ప్రచలితం వా హే మహాత్మన్ అక్షుద్రస్వభావ ॥ అథ
అధునా పురా “యద్వా జయేమ యది వా నో జయేయుః” (భ. గీ. 2-6)
ఇతి అర్జునస్య యః సంశయః ఆసీత్, తన్నిర్ణయాయ పాండవజయం ఐకాంతికం
దర్శయామి ఇతి ప్రవృత్తో భగవాన్ । తం పశ్యన్ ఆహ — కించ —
అమీ హి త్వా సురసంఘా విశంతి కేచిద్భీతాః ప్రాంజలయో గృణంతి ।
స్వస్తీత్యుక్త్వా మహర్షిసిద్ధసంఘాః స్తువంతి త్వాం స్తుతిభిః పుష్కలాభిః ॥ 11-21 ॥
అమీ హి యుధ్యమానా యోద్ధారః త్వా త్వాం సురసంఘాః యే అత్ర
భూభారావతారాయ అవతీర్ణాః వస్వాదిదేవసంఘాః మనుష్యసంస్థానాః త్వాం
విశంతి ప్రవిశంతః దృశ్యంతే । తత్ర కేచిత్ భీతాః ప్రాంజలయః
సంతో గృణంతి స్తువంతి త్వాం అన్యే పలాయనేఽపి అశక్తాః సంతః । యుద్ధే
ప్రత్యుపస్థితే ఉత్పాతాదినిమిత్తాని ఉపలక్ష్య స్వస్తి అస్తు జగతః ఇతి ఉక్త్వా
మహర్షిసిద్ధసంఘాః మహర్షీణాం సిద్ధానాం చ సంఘాః స్తువంతి త్వాం
స్తుతిభిః పుష్కలాభిః సంపూర్ణాభిః ॥ కించాన్యత్ —
రుద్రాదిత్యా వసవో యే చ సాధ్యా విశ్వేఽశ్వినౌ మరుతశ్చోష్మపాశ్చ ।
గంధర్వయక్షాసురసిద్ధసంఘా వీక్షంతే త్వాం విస్మితాశ్చైవ సర్వే ॥ 11-22 ॥
రుద్రాదిత్యాః వసవో యే చ సాధ్యాః రుద్రాదయః గణాః
విశ్వేదేవాః అశ్వినౌ చ దేవౌ మరుతశ్చ ఊష్మపాశ్చ పితరః,
గంధర్వయక్షాసురసిద్ధసంఘాః గంధర్వాః హాహాహూహూప్రభృతయః యక్షాః
కుబేరప్రభృతయః అసురాః విరోచనప్రభృతయః సిద్ధాః కపిలాదయః
తేషాం సంఘాః గంధర్వయక్షాసురసిద్ధసంఘాః, తే వీక్షంతే పశ్యంతి
త్వాం విస్మితాః విస్మయమాపన్నాః సంతః తే ఏవ సర్వే ॥ యస్మాత్ —
రూపం మహత్తే బహువక్త్రనేత్రం మహాబాహో బహుబాహూరుపాదం ।
బహూదరం బహుదంష్ట్రాకరాలం దృష్ట్వా లోకాః ప్రవ్యథితాస్తథాహం ॥ 11-23 ॥
రూపం మహత్ అతిప్రమాణం తే తవ బహువక్త్రనేత్రం బహూని వక్త్రాణి
ముఖాని నేత్రాణి చక్షూంషి చ యస్మిన్ తత్ రూపం బహువక్త్రనేత్రం,
హే మహాబాహో, బహుబాహూరుపాదం బహవో బాహవః ఊరవః పాదాశ్చ యస్మిన్
రూపే తత్ బహుబాహూరుపాదం, కించ, బహూదరం బహూని ఉదరాణి యస్మిన్నితి
బహూదరం, బహుదంష్ట్రాకరాలం బహ్వీభిః దంష్ట్రాభిః కరాలం వికృతం
తత్ బహుదంష్ట్రాకరాలం, దృష్ట్వా రూపం ఈదృశం లోకాః లౌకికాః
ప్రాణినః ప్రవ్యథితాః ప్రచలితాః భయేన; తథా అహమపి ॥ తత్రేదం
కారణం —
నభఃస్పృశం దీప్తమనేకవర్ణం వ్యాత్తాననం దీప్తవిశాలనేత్రం ।
దృష్ట్వా హి త్వాం ప్రవ్యథితాంతరాత్మా ధృతిం న విందామి శమం చ
విష్ణో ॥ 11-24 ॥
నభఃస్పృశం ద్యుస్పర్శం ఇత్యర్థః, దీప్తం ప్రజ్వలితం,
అనేకవర్ణం అనేకే వర్ణాః భయంకరాః నానాసంస్థానాః యస్మిన్ త్వయి తం త్వాం
అనేకవర్ణం, వ్యాత్తాననం వ్యాత్తాని వివృతాని ఆననాని ముఖాని యస్మిన్ త్వయి
తం త్వాం వ్యాత్తాననం, దీప్తవిశాలనేత్రం దీప్తాని ప్రజ్వలితాని విశాలాని
విస్తీర్ణాని నేత్రాణి యస్మిన్ త్వయి తం త్వాం దీప్తవిశాలనేత్రం దృష్ట్వా హి
త్వాం ప్రవ్యథితాంతరాత్మా ప్రవ్యథితః ప్రభీతః అంతరాత్మా మనః యస్య
మమ సః అహం ప్రవ్యథితాంతరాత్మా సన్ ధృతిం ధైర్యం న విందామి న
లభే శమం చ ఉపశమనం మనస్తుష్టిం హే విష్ణో ॥ కస్మాత్ —
దంష్ట్రాకరాలాని చ తే ముఖాని దృష్ట్వైవ కాలానలసన్నిభాని ।
దిశో న జానే న లభే చ శర్మ ప్రసీద దేవేశ జగన్నివాస ॥ 11-25 ॥
దంష్ట్రాకరాలాని దంష్ట్రాభిః కరాలాని వికృతాని తే తవ ముఖాని
దృష్ట్వైవ ఉపలభ్య కాలానలసన్నిభాని ప్రలయకాలే లోకానాం దాహకః
అగ్నిః కాలానలః తత్సదృశాని కాలానలసన్నిభాని ముఖాని దృష్ట్వేత్యేతత్ ।
దిశః పూర్వాపరవివేకేన న జానే దిఙ్మూఢో జాతః అస్మి । అతః న లభే చ
న ఉపలభే చ శర్మ సుఖం । అతః ప్రసీద ప్రసన్నో భవ హే దేవేశ,
జగన్నివాస ॥ యేభ్యో మమ పరాజయాశంకా యా ఆసీత్ సా చ అపగతా । యతః —
అమీ చ త్వాం ధృతరాష్ట్రస్య పుత్రాః సర్వే సహైవావనిపాలసంఘైః ।
భీష్మో ద్రోణః సూతపుత్రస్తథాసౌ సహాస్మదీయైరపి యోధముఖ్యైః ॥ 11-26 ॥
అమీ చ త్వాం ధృతరాష్ట్రస్య పుత్రాః దుర్యోధనప్రభృతయః
— “త్వరమాణాః విశంతి” ఇతి వ్యవహితేన సంబంధః — సర్వే
సహైవ సహితాః అవనిపాలసంఘైః అవనిం పృథ్వీం పాలయంతీతి అవనిపాలాః
తేషాం సంఘైః, కించ భీష్మో ద్రోణః సూతపుత్రః కర్ణః తథా అసౌ సహ
అస్మదీయైరపి ధృష్టద్యుమ్నప్రభృతిభిః యోధముఖ్యైః యోధానాం ముఖ్యైః
ప్రధానైః సహ ॥ కించ —
వక్త్రాణి తే త్వరమాణా విశంతి దంష్ట్రాకరాలాని భయానకాని ।
కేచిద్విలగ్నా దశనాంతరేషు సందృశ్యంతే చూర్ణితైరుత్తమాంగైః ॥ 11-27 ॥
వక్త్రాణి ముఖాని తే తవ త్వరమాణాః త్వరాయుక్తాః సంతః విశంతి,
కింవిశిష్టాని ముఖాని? దంష్ట్రాకరాలాని భయానకాని భయంకరాణి । కించ,
కేచిత్ ముఖాని ప్రవిష్టానాం మధ్యే విలగ్నాః దశనాంతరేషు మాంసమివ
భక్షితం సందృశ్యంతే ఉపలభ్యంతే చూర్ణితైః చూర్ణీకృతైః ఉత్తమాంగైః
శిరోభిః ॥ కథం ప్రవిశంతి ముఖాని ఇత్యాహ —
యథా నదీనాం బహవోఽమ్బువేగాః సముద్రమేవాభిముఖా ద్రవంతి ।
తథా తవామీ నరలోకవీరా విశంతి వక్త్రాణ్యభివిజ్వలంతి ॥ 11-28 ॥
యథా నదీనాం స్రవంతీనాం బహవః అనేకే అంబూనాం వేగాః అంబువేగాః త్వరావిశేషాః
సముద్రమేవ అభిముఖాః ప్రతిముఖాః ద్రవంతి ప్రవిశంతి, తథా తద్వత్ తవ అమీ
భీష్మాదయః నరలోకవీరాః మనుష్యలోకే శూరాః విశంతి వక్త్రాణి అభివిజ్వలంతి
ప్రకాశమానాని ॥ తే కిమర్థం ప్రవిశంతి కథం చ ఇత్యాహ —
యథా ప్రదీప్తం జ్వలనం పతంగా విశంతి నాశాయ సమృద్ధవేగాః ।
తథైవ నాశాయ విశంతి లోకాస్తవాపి వక్త్రాణి సమృద్ధవేగాః ॥ 11-29 ॥
యథా ప్రదీప్తం జ్వలనం అగ్నిం పతంగాః పక్షిణః విశంతి నాశాయ వినాశాయ
సమృద్ధవేగాః సమృద్ధః ఉద్భూతః వేగః గతిః యేషాం తే సమృద్ధవేగాః,
తథైవ నాశాయ విశంతి లోకాః ప్రాణినః తవాపి వక్త్రాణి సమృద్ధవేగాః ॥
త్వం పునః —
లేలిహ్యసే గ్రసమానః సమంతాల్లోకాన్సమగ్రాన్వదనైర్జ్వలద్భిః ।
తేజోభిరాపూర్య జగత్సమగ్రం భాసస్తవోగ్రాః ప్రతపంతి విష్ణో ॥ 11-30 ॥
లేలిహ్యసే ఆస్వాదయసి గ్రసమానః అంతః ప్రవేశయన్ సమంతాత్ సమంతతః
లోకాన్ సమగ్రాన్ సమస్తాన్ వదనైః వక్త్రైః జ్వలద్భిః దీప్యమానైః తేజోభిః
ఆపూర్య సంవ్యాప్య జగత్ సమగ్రం సహ అగ్రేణ సమస్తం ఇత్యేతత్ । కించ,
భాసః దీప్తయః తవ ఉగ్రాః క్రూరాః ప్రతపంతి ప్రతాపం కుర్వంతి హే విష్ణో
వ్యాపనశీల ॥ యతః ఏవముగ్రస్వభావః, అతః —
ఆఖ్యాహి మే కో భవానుగ్రరూపో నమోఽస్తు తే దేవవర ప్రసీద ।
విజ్ఞాతుమిచ్ఛామి భవంతమాద్యం న హి ప్రజానామి తవ ప్రవృత్తిం ॥ 11-31 ॥
ఆఖ్యాహి కథయ మే మహ్యం కః భవాన్ ఉగ్రరూపః క్రూరాకారః, నమః అస్తు
తే తుభ్యం హే దేవవర దేవానాం ప్రధాన, ప్రసీద ప్రసాదం కురు । విజ్ఞాతుం
విశేషేణ జ్ఞాతుం ఇచ్ఛామి భవంతం ఆద్యం ఆదౌ భవం ఆద్యం, న హి యస్మాత్
ప్రజానామి తవ త్వదీయాం ప్రవృత్తిం చేష్టాం ॥
శ్రీభగవానువాచ —
కాలోఽస్మి లోకక్షయకృత్ప్రవృద్ధో లోకాన్సమాహర్తుమిహ ప్రవృత్తః ।
ఋతేఽపి త్వా న భవిష్యంతి సర్వే యేఽవస్థితాః ప్రత్యనీకేషు యోధాః ॥ 11-32 ॥
కాలః అస్మి లోకక్షయకృత్ లోకానాం క్షయం కరోతీతి లోకక్షయకృత్
ప్రవృద్ధః వృద్ధిం గతః । యదర్థం ప్రవృద్ధః తత్ శృణు —
లోకాన్ సమాహర్తుం సంహర్తుం ఇహ అస్మిన్ కాలే ప్రవృత్తః । ఋతేఽపి వినాపి
త్వా త్వాం న భవిష్యంతి భీష్మద్రోణకర్ణప్రభృతయః సర్వే, యేభ్యః
తవ ఆశంకా, యే అవస్థితాః ప్రత్యనీకేషు అనీకమనీకం ప్రతి ప్రత్యనీకేషు
ప్రతిపక్షభూతేషు అనీకేషు యోధాః యోద్ధారః ॥ యస్మాత్ ఏవం —
తస్మాత్త్వముత్తిష్ఠ యశో లభస్వ జిత్వా శత్రూన్భుంక్ష్వ రాజ్యం సమృద్ధం ।
మయైవైతే నిహతాః పూర్వమేవ నిమిత్తమాత్రం భవ సవ్యసాచిన్ ॥ 11-33 ॥
తస్మాత్ త్వం ఉత్తిష్ఠ “భీష్మప్రభృతయః అతిరథాః అజేయాః దేవైరపి,
అర్జునేన జితాః” ఇతి యశః లభస్వ; కేవలం పుణ్యైః హి తత్ ప్రాప్యతే ।
జిత్వా శత్రూన్ దుర్యోధనప్రభృతీన్ భుంక్ష్వ రాజ్యం సమృద్ధం అసపత్నం
అకంటకం । మయా ఏవ ఏతే నిహతాః నిశ్చయేన హతాః ప్రాణైః వియోజితాః పూర్వమేవ ।
నిమిత్తమాత్రం భవ త్వం హే సవ్యసాచిన్, సవ్యేన వామేనాపి హస్తేన శరాణాం
క్షేప్తా సవ్యసాచీ ఇతి ఉచ్యతే అర్జునః ॥
ద్రోణం చ భీష్మం చ జయద్రథం చ కర్ణం తథాన్యానపి యోధవీరాన్ ।
మయా హతాంస్త్వం జహి మా వ్యథిష్ఠా యుధ్యస్వ జేతాసి రణే సపత్నాన్ ॥ 11-34 ॥
ద్రోణం చ, యేషు యేషు యోధేషు అర్జునస్య ఆశంకా తాంస్తాన్
వ్యపదిశతి భగవాన్, మయా హతానితి । తత్ర ద్రోణభీష్మయోః
తావత్ ప్రసిద్ధం ఆశంకాకారణం । ద్రోణస్తు ధనుర్వేదాచార్యః
దివ్యాస్త్రసంపన్నః, ఆత్మనశ్చ విశేషతః గురుః గరిష్ఠః ।
భీష్మశ్చ స్వచ్ఛందమృత్యుః దివ్యాస్త్రసంపన్నశ్చ పరశురామేణ
ద్వంద్వయుద్ధం అగమత్, న చ పరాజితః । తథా జయద్రథః, యస్య
పితా తపః చరతి “మమ పుత్రస్య శిరః భూమౌ నిపాతయిష్యతి
యః, తస్యాపి శిరః పతిష్యతి” ఇతి । కర్ణోఽపి వాసవదత్తయా
శక్త్యా త్వమోఘయా సంపన్నః సూర్యపుత్రః కానీనః యతః, అతః తన్నామ్నైవ
నిర్దేశః । మయా హతాన్ త్వం జహి నిమిత్తమాత్రేణ । మా వ్యథిష్ఠాః తేభ్యః
భయం మా కార్షీః । యుధ్యస్వ జేతాసి దుర్యోధనప్రభృతీన్ రణే యుద్ధే
సపత్నాన్ శత్రూన్ ॥ సంజయ ఉవాచ —
ఏతచ్ఛ్రుత్వా వచనం కేశవస్య కృతాంజలిర్వేపమానః కిరీటీ ।
నమస్కృత్వా భూయ ఏవాహ కృష్ణం సగద్గదం భీతభీతః ప్రణమ్య ॥ 11-35 ॥
ఏతత్ శ్రుత్వా వచనం కేశవస్య పూర్వోక్తం కృతాంజలిః సన్
వేపమానః కంపమానః కిరీటీ నమస్కృత్వా, భూయః పునః ఏవ ఆహ ఉక్తవాన్
కృష్ణం సగద్గదం భయావిష్టస్య దుఃఖాభిఘాతాత్ స్నేహావిష్టస్య చ
హర్షోద్భవాత్, అశ్రుపూర్ణనేత్రత్వే సతి శ్లేష్మణా కంఠావరోధః;
తతశ్చ వాచః అపాటవం మందశబ్దత్వం యత్ స గద్గదః తేన సహ
వర్తత ఇతి సగద్గదం వచనం ఆహ ఇతి వచనక్రియావిశేషణం ఏతత్ ।
భీతభీతః పునః పునః భయావిష్టచేతాః సన్ ప్రణమ్య ప్రహ్వః
భూత్వా, “ఆహ” ఇతి వ్యవహితేన సంబంధః ॥ అత్ర అవసరే
సంజయవచనం సాభిప్రాయం । కథం? ద్రోణాదిషు అర్జునేన నిహతేషు
అజేయేషు చతుర్షు, నిరాశ్రయః దుర్యోధనః నిహతః ఏవ ఇతి మత్వా
ధృతరాష్ట్రః జయం ప్రతి నిరాశః సన్ సంధిం కరిష్యతి, తతః
శాంతిః ఉభయేషాం భవిష్యతి ఇతి । తదపి న అశ్రౌషీత్ ధృతరాష్ట్రః
భవితవ్యవశాత్ ॥
అర్జున ఉవాచ —
స్థానే హృషీకేశ తవ ప్రకీర్త్యా జగత్ప్రహృష్యత్యనురజ్యతే చ ।
రక్షాంసి భీతాని దిశో ద్రవంతి సర్వే నమస్యంతి చ సిద్ధసంఘాః ॥ 11-36 ॥
స్థానే యుక్తం । కిం తత్? తవ ప్రకీర్త్యా త్వన్మాహాత్మ్యకీర్తనేన శ్రుతేన,
హే హృషీకేశ, యత్ జగత్ ప్రహృష్యతి ప్రహర్షం ఉపైతి, తత్ స్థానే
యుక్తం, ఇత్యర్థః । అథవా విషయవిశేషణం స్థానే ఇతి । యుక్తః
హర్షాదివిషయః భగవాన్, యతః ఈశ్వరః సర్వాత్మా సర్వభూతసుహృచ్చ
ఇతి । తథా అనురజ్యతే అనురాగం చ ఉపైతి; తచ్చ విషయే ఇతి
వ్యాఖ్యేయం । కించ, రక్షాంసి భీతాని భయావిష్టాని దిశః ద్రవంతి
గచ్ఛంతి; తచ్చ స్థానే విషయే । సర్వే నమస్యంతి నమస్కుర్వంతి
చ సిద్ధసంఘాః సిద్ధానాం సముదాయాః కపిలాదీనాం, తచ్చ స్థానే ॥
భగవతో హర్షాదివిషయత్వే హేతుం దర్శయతి —
కస్మాచ్చ తే న నమేరన్మహాత్మన్గరీయసే బ్రహ్మణోఽప్యాదికర్త్రే ।
అనంత దేవేశ జగన్నివాస త్వమక్షరం సదసత్తత్పరం యత్ ॥ 11-37 ॥
కస్మాచ్చ హేతోః తే తుభ్యం న నమేరన్ నమస్కుర్యుః హే మహాత్మన్, గరీయసే
గురుతరాయ; యతః బ్రహ్మణః హిరణ్యగర్భస్య అపి ఆదికర్తా కారణం
అతః తస్మాత్ ఆదికర్త్రే । కథం ఏతే న నమస్కుర్యుః? అతః హర్షాదీనాం
నమస్కారస్య చ స్థానం త్వం అర్హః విషయః ఇత్యర్థః । హే అనంత దేవేశ
హే జగన్నివాస త్వం అక్షరం తత్ పరం, యత్ వేదాంతేషు శ్రూయతే । కిం
తత్? సదసత్ ఇతి । సత్ విద్యమానం, అసత్ చ యత్ర నాస్తి ఇతి బుద్ధిః;
తే ఉపధానభూతే సదసతీ యస్య అక్షరస్య, యద్వారేణ సదసతీ ఇతి
ఉపచర్యతే । పరమార్థతస్తు సదసతోః పరం తత్ అక్షరం యత్ అక్షరం
వేదవిదః వదంతి । తత్ త్వమేవ, న అన్యత్ ఇతి అభిప్రాయః ॥ పునరపి
స్తౌతి —
త్వమాదిదేవః పురుషః పురాణస్త్వమస్య విశ్వస్య పరం నిధానం ।
వేత్తాసి వేద్యం చ పరం చ ధామ త్వయా తతం విశ్వమనంతరూప ॥ 11-38 ॥
త్వం ఆదిదేవః, జగతః స్రష్టృత్వాత్ । పురుషః, పురి శయనాత్ పురాణః
చిరంతనః త్వం ఏవ అస్య విశ్వస్య పరం ప్రకృష్టం నిధానం నిధీయతే
అస్మిన్ జగత్ సర్వం మహాప్రలయాదౌ ఇతి । కించ, వేత్తా అసి, వేదితా
అసి సర్వస్యైవ వేద్యజాతస్య । యత్ చ వేద్యం వేదనార్హం తచ్చ అసి
పరం చ ధామ పరమం పదం వైష్ణవం । త్వయా తతం వ్యాప్తం విశ్వం
సమస్తం, హే అనంతరూప అంతో న విద్యతే తవ రూపాణాం ॥ కించ —
వాయుర్యమోఽగ్నిర్వరుణః శశాంకః ప్రజాపతిస్త్వం ప్రపితామహశ్చ ।
నమో నమస్తేఽస్తు సహస్రకృత్వః పునశ్చ భూయోఽపి నమో నమస్తే ॥ 11-39 ॥
వాయుః త్వం యమశ్చ అగ్నిః వరుణః అపాం పతిః శశాంకః చంద్రమాః
ప్రజాపతిః త్వం కశ్యపాదిః ప్రపితామహశ్చ పితామహస్యాపి పితా ప్రపితామహః,
బ్రహ్మణోఽపి పితా ఇత్యర్థః । నమో నమః తే తుభ్యం అస్తు సహస్రకృత్వః ।
పునశ్చ భూయోఽపి నమో నమః తే । బహుశో నమస్కారక్రియాభ్యాసావృత్తిగణనం
కృత్వసుచా ఉచ్యతే । “పునశ్చ” “భూయోఽపి” ఇతి
శ్రద్ధాభక్త్యతిశయాత్ అపరితోషం ఆత్మనః దర్శయతి ॥ తథా —
నమః పురస్తాదథ పృష్ఠతస్తే నమోఽస్తు తే సర్వత ఏవ సర్వ ।
అనంతవీర్యామితవిక్రమస్త్వం సర్వం సమాప్నోషి తతోఽసి సర్వః ॥ 11-40 ॥
నమః పురస్తాత్ పూర్వస్యాం దిశి తుభ్యం, అథ పృష్ఠతః తే పృష్ఠతః అపి
చ తే నమోఽస్తు, తే సర్వత ఏవ సర్వాసు దిక్షు సర్వత్ర స్థితాయ హే సర్వ ।
అనంతవీర్యామితవిక్రమః అనంతం వీర్యం అస్య, అమితః విక్రమః అస్య । వీర్యం
సామర్థ్యం విక్రమః పరాక్రమః । వీర్యవానపి కశ్చిత్ శత్రువధాదివిషయే న
పరాక్రమతే, మందపరాక్రమో వా । త్వం తు అనంతవీర్యః అమితవిక్రమశ్చ ఇతి
అనంతవీర్యామితవిక్రమః । సర్వం సమస్తం జగత్ సమాప్తోషి సమ్యక్ ఏకేన ఆత్మనా
వ్యాప్నోషి యతః, తతః తస్మాత్ అసి భవసి సర్వః త్వం, త్వయా వినాభూతం న
కించిత్ అస్తి ఇతి అభిప్రాయః ॥ యతః అహం త్వన్మాహాత్మ్యాపరిజ్ఞానాత్ అపరాద్ధః,
అతః —
సఖేతి మత్వా ప్రసభం యదుక్తం హే కృష్ణ హే యాదవ హే సఖేతి ।
అజానతా మహిమానం తవేదం మయా ప్రమాదాత్ప్రణయేన వాపి ॥ 11-41 ॥
సఖా సమానవయాః ఇతి మత్వా జ్ఞాత్వా విపరీతబుద్ధ్యా ప్రసభం అభిభూయ
ప్రసహ్య యత్ ఉక్తం హే కృష్ణ హే యాదవ హే సఖేతి చ అజానతా
అజ్ఞానినా మూఢేన; కిం అజానతా ఇతి ఆహ — మహిమానం మహాత్మ్యం తవ
ఇదం ఈశ్వరస్య విశ్వరూపం । “తవ ఇదం మహిమానం అజానతా”
ఇతి వైయధికరణ్యేన సంబంధః । “తవేమం” ఇతి పాఠః యది
అస్తి, తదా సామానాధికరణ్యమేవ । మయా ప్రమాదాత్ విక్షిప్తచిత్తతయా,
ప్రణయేన వాపి, ప్రణయో నామ స్నేహనిమిత్తః విస్రంభః తేనాపి కారణేన
యత్ ఉక్తవాన్ అస్మి ॥
యచ్చావహాసార్థమసత్కృతోఽసి విహారశయ్యాసనభోజనేషు ।
ఏకోఽథవాప్యచ్యుత తత్సమక్షం తత్క్షామయే త్వామహమప్రమేయం ॥ 11-42 ॥
యచ్చ అవహాసార్థం పరిహాసప్రయోజనాయ అసత్కృతః
పరిభూతః అసి భవసి; క్వ? విహారశయ్యాసనభోజనేషు, విహరణం విహారః
పాదవ్యాయామః, శయనం శయ్యా, ఆసనం ఆస్థాయికా, భోజనం అదనం, ఇతి ఏతేషు
విహారశయ్యాసనభోజనేషు, ఏకః పరోక్షః సన్ అసత్కృతః అసి పరిభూతః
అసి; అథవాపి హే అచ్యుత, తత్ సమక్షం, తచ్ఛబ్దః క్రియావిశేషణార్థః,
ప్రత్యక్షం వా అసత్కృతః అసి తత్ సర్వం అపరాధజాతం క్షామయే క్షమాం
కారయే త్వాం అహం అప్రమేయం ప్రమాణాతీతం ॥ యతః త్వం —
పితాసి లోకస్య చరాచరస్య త్వమస్య పూజ్యశ్చ గురుర్గరీయాన్ ।
న త్వత్సమోఽస్త్యభ్యధికః కుతోఽన్యో లోకత్రయేఽప్యప్రతిమప్రభావ ॥ 11-43 ॥
పితా అసి జనయితా అసి లోకస్య ప్రాణిజాతస్య చరాచరస్య
స్థావరజంగమస్య । న కేవలం త్వం అస్య జగతః పితా, పూజ్యశ్చ పూజార్హః,
యతః గురుః గరీయాన్ గురుతరః । కస్మాత్ గురుతరః త్వం ఇతి ఆహ — న
త్వత్సమః త్వత్తుల్యః అస్తి । న హి ఈశ్వరద్వయం సంభవతి, అనేకేశ్వరత్వే
వ్యవహారానుపపత్తేః । త్వత్సమ ఏవ తావత్ అన్యః న సంభవతి; కుతః ఏవ అన్యః
అభ్యధికః స్యాత్ లోకత్రయేఽపి సర్వస్మిన్? అప్రతిమప్రభావ ప్రతిమీయతే యయా సా
ప్రతిమా, న విద్యతే ప్రతిమా యస్య తవ ప్రభావస్య సః త్వం అప్రతిమప్రభావః,
హే అప్రతిమప్రభావ నిరతిశయప్రభావ ఇత్యర్థః ॥ యతః ఏవం —
తస్మాత్ప్రణమ్య ప్రణిధాయ కాయం ప్రసాదయే త్వామహమీశమీడ్యం ।
పితేవ పుత్రస్య సఖేవ సఖ్యుః ప్రియః ప్రియాయార్హసి దేవ సోఢుం ॥ 11-44 ॥
తస్మాత్ ప్రణమ్య నమస్కృత్య, ప్రణిధాయ ప్రకర్షేణ నీచైః ధృత్వా
కాయం శరీరం, ప్రసాదయే ప్రసాదం కారయే త్వాం అహం ఈశం ఈశితారం, ఈడ్యం
స్తుత్యం । త్వం పునః పుత్రస్య అపరాధం పితా యథా క్షమతే, సర్వం సఖా
ఇవ సఖ్యుః అపరాధం, యథా వా ప్రియః ప్రియాయాః అపరాధం క్షమతే, ఏవం
అర్హసి హే దేవ సోఢుం ప్రసహితుం క్షంతుం ఇత్యర్థః ॥
అదృష్టపూర్వం హృషితోఽస్మి దృష్ట్వా భయేన చ ప్రవ్యథితం మనో మే ।
తదేవ మే దర్శయ దేవ రూపం ప్రసీద దేవేశ జగన్నివాస ॥ 11-45 ॥
అదృష్టపూర్వం న కదాచిదపి దృష్టపూర్వం ఇదం విశ్వరూపం తవ మయా
అన్యైర్వా, తత్ అహం దృష్ట్వా హృషితః అస్మి । భయేన చ ప్రవ్యథితం
మనః మే । అతః తదేవ మే మమ దర్శయ హే దేవ రూపం యత్ మత్సఖం ।
ప్రసీద దేవేశ, జగన్నివాస జగతో నివాసో జగన్నివాసః, హే జగన్నివాస ॥
కిరీటినం గదినం చక్రహస్తమిచ్ఛామి త్వాం ద్రష్టుమహం తథైవ ।
తేనైవ రూపేణ చతుర్భుజేన సహస్రబాహో భవ విశ్వమూర్తే ॥ 11-46 ॥
కిరీటినం కిరీటవంతం తథా గదినం గదావంతం చక్రహస్తం ఇచ్ఛామి త్వాం
ప్రార్థయే త్వాం ద్రష్టుం అహం తథైవ, పూర్వవత్ ఇత్యర్థః । యతః ఏవం, తస్మాత్
తేనైవ రూపేణ వసుదేవపుత్రరూపేణ చతుర్భుజేన, సహస్రబాహో వార్తమానికేన
విశ్వరూపేణ, భవ విశ్వమూర్తే; ఉపసంహృత్య విశ్వరూపం, తేనైవ రూపేణ
భవ ఇత్యర్థః ॥ అర్జునం భీతం ఉపలభ్య, ఉపసంహృత్య విశ్వరూపం,
ప్రియవచనేన ఆశ్వాసయన్ శ్రీభగవాన్ ఉవాచ —
శ్రీభగవానువాచ —
మయా ప్రసన్నేన తవార్జునేదం రూపం పరం దర్శితమాత్మయోగాత్ ।
తేజోమయం విశ్వమనంతమాద్యం యన్మే త్వదన్యేన న దృష్టపూర్వం ॥ 11-47 ॥
మయా ప్రసన్నేన, ప్రసాదో నామ త్వయి అనుగ్రహబుద్ధిః, తద్వతా ప్రసన్నేన మయా
తవ హే అర్జున, ఇదం పరం రూపం విశ్వరూపం దర్శితం ఆత్మయోగాత్ ఆత్మనః
ఐశ్వర్యస్య సామర్థ్యాత్ । తేజోమయం తేజఃప్రాయం విశ్వం సమస్తం అనంతం
అంతరహితం ఆదౌ భవం ఆద్యం యత్ రూపం మే మమ త్వదన్యేన త్వత్తః అన్యేన
కేనచిత్ న దృష్టపూర్వం ॥ ఆత్మనః మమ రూపదర్శనేన కృతార్థ ఏవ
త్వం సంవృత్తః ఇతి తత్ స్తౌతి —
న వేదయజ్ఞాధ్యయనైర్న దానైర్న చ క్రియాభిర్న తపోభిరుగ్రైః ।
ఏవంరూపః శక్య అహం నృలోకే ద్రష్టుం త్వదన్యేన కురుప్రవీర ॥ 11-48 ॥
న వేదయజ్ఞాధ్యయనైః చతుర్ణామపి వేదానాం అధ్యయనైః యథావత్
యజ్ఞాధ్యయనైశ్చ — వేదాధ్యయనైరేవ యజ్ఞాధ్యయనస్య సిద్ధత్వాత్
పృథక్ యజ్ఞాధ్యయనగ్రహణం యజ్ఞవిజ్ఞానోపలక్షణార్థం — తథా న
దానైః తులాపురుషాదిభిః, న చ క్రియాభిః అగ్నిహోత్రాదిభిః శ్రౌతాదిభిః, న
అపి తపోభిః ఉగ్రైః చాంద్రాయణాదిభిః ఉగ్రైః ఘోరైః, ఏవంరూపః యథాదర్శితం
విశ్వరూపం యస్య సోఽహం ఏవంరూపః న శక్యః అహం నృలోకే మనుష్యలోకే
ద్రష్టుం త్వదన్యేన త్వత్తః అన్యేన కురుప్రవీర ॥
మా తే వ్యథా మా చ విమూఢభావో దృష్ట్వా రూపం ఘోరమీదృఙ్మమేదం ।
వ్యపేతభీః ప్రీతమనాః పునస్త్వం తదేవ మే రూపమిదం ప్రపశ్య ॥ 11-49 ॥
మా తే వ్యథా మా భూత్ తే భయం, మా చ విమూఢభావః విమూఢచిత్తతా,
దృష్ట్వా ఉపలభ్య రూపం ఘోరం ఈదృక్ యథాదర్శితం మమ ఇదం । వ్యపేతభీః
విగతభయః, ప్రీతమనాశ్చ సన్ పునః భూయః త్వం తదేవ చతుర్భుజం
రూపం శంఖచక్రగదాధరం తవ ఇష్టం రూపం ఇదం ప్రపశ్య ॥ సంజయ
ఉవాచ —
ఇత్యర్జునం వాసుదేవస్తథోక్త్వా స్వకం రూపం దర్శయామాస భూయః ।
ఆశ్వాసయామాస చ భీతమేనం భూత్వా పునఃసౌమ్యవపుర్మహాత్మా ॥ 11-50 ॥
ఇతి ఏవం అర్జునం వాసుదేవః తథాభూతం వచనం ఉక్త్వా, స్వకం వసుదేవస్య
గృహే జాతం రూపం దర్శయామాస దర్శితవాన్ భూయః పునః । ఆశ్వాసయామాస
చ ఆశ్వాసితవాన్ భీతం ఏనం, భూత్వా పునః సౌమ్యవపుః ప్రసన్నదేహః
మహాత్మా ॥
అర్జున ఉవాచ —
దృష్ట్వేదం మానుషం రూపం తవ సౌమ్యం జనార్దన ।
ఇదానీమస్మి సంవృత్తః సచేతాః ప్రకృతిం గతః ॥ 11-51 ॥
దృష్ట్వా ఇదం మానుషం రూపం మత్సఖం ప్రసన్నం
తవ సౌమ్యం జనార్దన, ఇదానీం అధునా
అస్మి సంవృత్తః సంజాతః । కిం? సచేతాః ప్రసన్నచిత్తః ప్రకృతిం స్వభావం
గతశ్చ అస్మి ॥
శ్రీభగవానువాచ —
సుదుర్దర్శమిదం రూపం దృష్టవానసి యన్మమ ।
దేవా అప్యస్య రూపస్య నిత్యం దర్శనకాంక్షిణః ॥ 11-52 ॥
సుదుర్దర్శం సుష్ఠు దుఃఖేన దర్శనం అస్య ఇతి
సుదుర్దర్శం, ఇదం రూపం దృష్టవాన్ అసి
యత్ మమ, దేవాః అపి అస్య మమ రూపస్య నిత్యం సర్వదా దర్శనకాంక్షిణః;
దర్శనేప్సవోఽపి న త్వమివ దృష్టవంతః,
న ద్రక్ష్యంతి చ ఇతి అభిప్రాయః ॥ కస్మాత్? —
నాహం వేదైర్న తపసా న దానేన న చేజ్యయా ।
శక్య ఏవంవిధో ద్రష్టుం దృష్టవానసి మాం యథా ॥ 11-53 ॥
న అహం వేదైః ఋగ్యజుఃసామాథర్వవేదైః చతుర్భిరపి, న తపసా
ఉగ్రేణ చాంద్రాయణాదినా, న దానేన గోభూహిరణ్యాదినా, న చ ఇజ్యయా
యజ్ఞేన పూజయా వా శక్యః ఏవంవిధః యథాదర్శితప్రకారః ద్రష్టుం
దృష్టావాన్ అసి మాం యథా త్వం ॥ కథం పునః శక్యః ఇతి ఉచ్యతే —
భక్త్యా త్వనన్యయా శక్య అహమేవంవిధోఽర్జున ।
జ్ఞాతుం ద్రష్టుం చ తత్త్వేన ప్రవేష్టుం చ పరంతప ॥ 11-54 ॥
భక్త్యా తు కింవిశిష్టయా ఇతి ఆహ — అనన్యయా అపృథగ్భూతయా, భగవతః
అన్యత్ర పృథక్ న కదాచిదపి యా భవతి సా త్వనన్యా భక్తిః । సర్వైరపి
కరణైః వాసుదేవాదన్యత్ న ఉపలభ్యతే యయా, సా అనన్యా భక్తిః, తయా భక్త్యా
శక్యః అహం ఏవంవిధః విశ్వరూపప్రకారః హే అర్జున, జ్ఞాతుం శాస్త్రతః ।
న కేవలం జ్ఞాతుం శాస్త్రతః, ద్రష్టుం చ సాక్షాత్కర్తుం తత్త్వేన తత్త్వతః,
ప్రవేష్టుం చ మోక్షం చ గంతుం పరంతప ॥ అధునా సర్వస్య గీతాశాస్త్రస్య
సారభూతః అర్థః నిఃశ్రేయసార్థః అనుష్ఠేయత్వేన సముచ్చిత్య ఉచ్యతే —
మత్కర్మకృన్మత్పరమో మద్భక్తః సంగవర్జితః ।
నిర్వైరః సర్వభూతేషు యః స మామేతి పాండవ ॥ 11-55 ॥
మత్కర్మకృత్ మదర్థం కర్మ మత్కర్మ, తత్ కరోతీతి మత్కర్మకృత్ ।
మత్పరమః — కరోతి భృత్యః స్వామికర్మ, న తు ఆత్మనః పరమా ప్రేత్య
గంతవ్యా గతిరితి స్వామినం ప్రతిపద్యతే; అయం తు మత్కర్మకృత్ మామేవ
పరమాం గతిం ప్రతిపద్యతే ఇతి మత్పరమః, అహం పరమః పరా గతిః
యస్య సోఽయం మత్పరమః । తథా మద్భక్తః మామేవ సర్వప్రకారైః
సర్వాత్మనా సర్వోత్సాహేన భజతే ఇతి మద్భక్తః । సంగవర్జితః
ధనపుత్రమిత్రకలత్రబంధువర్గేషు సంగవర్జితః సంగః ప్రీతిః స్నేహః
తద్వర్జితః । నిర్వైరః నిర్గతవైరః సర్వభూతేషు శత్రుభావరహితః
ఆత్మనః అత్యంతాపకారప్రవృత్తేష్వపి । యః ఈదృశః మద్భక్తః సః
మాం ఏతి, అహమేవ తస్య పరా గతిః, న అన్యా గతిః కాచిత్ భవతి ।
అయం తవ ఉపదేశః ఇష్టః మయా ఉపదిష్టః హే పాండవ ఇతి ॥
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు బ్రహ్మవిద్యాయాం యోగశాస్త్రే
శ్రీకృష్నార్జునసంవాదే విశ్వరూపదర్శనం నామ ఏకాదశోఽధ్యాయః ॥11 ॥
ఇతి
శ్రీమద్-పరమహంస-పరివ్రాజక-ఆచార్య-పూజ్యపాద-శ్రీశంకర-భగవతా
కృతౌ శ్రీమద్-భగవద్గీతా-భాష్యే విశ్వరూప-దర్శనం నామ ఏకాదశః
అధ్యాయః ॥
॥ శ్రీమద్-భగవద్గీతా శాంకర-భాష్యం ॥ ॥ ద్వాదశోఽధ్యాయః ॥
ద్వితీయ-అధ్యాయ-ప్రభృతిషు విభూతి-అంతేషు అధ్యాయేషు పరమాత్మనః
బ్రహ్మణః అక్షరస్య విధ్వస్త-సర్వ-ఉపాధి-విశేషస్య ఉపాసనం
ఉక్తం; సర్వ-యోగ-ఐశ్వర్య-సర్వజ్ఞాన-శక్తిమత్-సత్త్వ-ఉపాధేః
ఈశ్వరస్య తవ చ ఉపాసనం తత్ర తత్ర ఉక్తం । విశ్వ-రూప-అధ్యాయే
తు ఐశ్వరం ఆద్యం సమస్త-జగత్-ఆత్మ-రూపం విశ్వ-రూపం త్వదీయం
దర్శితం ఉపాసనా-అర్థం ఏవ త్వయా । తత్ చ దర్శయిత్వా ఉక్తవాన్ అసి
“మత్-కర్మ-కృత్” (భ. గీ. 11-55) ఇత్యాది । అతః అహం అనయోః
ఉభయోః పక్షయోః విశిష్టతర-బుభుత్సయా త్వాం పృచ్ఛామి ఇతి అర్జునః
ఉవాచ —
అర్జున ఉవాచ —
ఏవం సతతయుక్తా యే భక్తాస్త్వాం పర్యుపాసతే ।
యే చాప్యక్షరమవ్యక్తం తేషాం కే యోగవిత్తమాః ॥ 12-1 ॥
ఏవం ఇతి అతీత-అనంతర-శ్లోకేన ఉక్తం అర్థం పరామృశతి
“మత్-కర్మ-కృత్” (భ. గీ. 11-55) ఇత్యాదినా । ఏవం
సతత-యుక్తాః, నైరంతర్యేణ భగవత్-కర్మ-ఆదౌ యథోక్తే అర్థే సమాహితాః
సంతః ప్రవృత్తాః ఇతి అర్థః । యే భక్తాః అనన్య-శరణాః సంతః త్వాం
యథా-దర్శితం విశ్వ-రూపం పర్యుపాసతే ధ్యాయంతి; యే చ అన్యేఽపి
త్యక్త-సర్వ-ఏషణాః సన్న్యస్త-సర్వ-కర్మాణః యథా-విశేషితం బ్రహ్మ
అక్షరం నిరస్త-సర్వ-ఉపాధిత్వాత్ అవ్యక్తం అకరణ-గోచరం । యత్ హి
కరణ-గోచరం తత్ వ్యక్తం ఉచ్యతే, అంజేః ధాతోః తత్-కర్మకత్వాత్; ఇదం తు
అక్షరం తత్-విపరీతం, శిష్టైః చ ఉచ్యమానైః విశేషణైః విశిష్టం,
తత్ యే చ అపి పర్యుపాసతే, తేషాం ఉభయేషాం మధ్యే కే యోగ-విత్-తమాః? కే
అతిశయేన యోగ-విదః ఇతి అర్థః ॥
శ్రీ-భగవాన్ ఉవాచ — యే తు అక్షర-ఉపాసకాః సమ్యగ్-దర్శినః
నివృత్త-ఏషణాః, తే తావత్ తిష్ఠంతు; తాన్ ప్రతి యత్ వక్తవ్యం, తత్
ఉపరిష్టాత్ వక్ష్యామః । యే తు ఇతరే —
శ్రీభగవానువాచ —
మయ్యావేశ్య మనో యే మాం నిత్యయుక్తా ఉపాసతే ।
శ్రద్ధయా పరయోపేతాః తే మే యుక్తతమా మతాః ॥ 12-2 ॥
మయి విశ్వ-రూపే పరమేశ్వరే ఆవేశ్య సమాధాయ మనః, యే
భక్తాః సంతః, మాం సర్వ-యోగేశ్వరాణాం అధీశ్వరం సర్వజ్ఞం
విముక్త-రాగ-ఆది-క్లేశ-తిమిర-దృష్టిం, నిత్య-యుక్తాః
అతీత-అనంతర-అధ్యాయ-అంత-ఉక్త-శ్లోక-అర్థ-న్యాయేన సతత-యుక్తాః
సంతః ఉపాసతే శ్రద్ధయా పరయా ప్రకృష్టయా ఉపేతాః, తే మే మమ మతాః
అభిప్రేతాః యుక్త-తమాః ఇతి । నైరంతర్యేణ హి తే మత్-చిత్తతయా అహో-రాత్రం
అతివాహయంతి । అతః యుక్తం తాన్ ప్రతి యుక్త-తమాః ఇతి వక్తుం ॥
కిం ఇతరే యుక్త-తమాః న భవంతి? న; కిం తు తాన్ ప్రతి యత్ వక్తవ్యం,
తత్ శృణు —
యే త్వక్షరమనిర్దేశ్యం అవ్యక్తం పర్యుపాసతే ।
సర్వత్రగమచింత్యం చ కూటస్థమచలం ధ్రువం ॥ 12-3 ॥
యే తు అక్షరం అనిర్దేశ్యం, అవ్యక్తత్వాత్ అశబ్ద-గోచరః ఇతి న
నిర్దేష్టుం శక్యతే, అతః అనిర్దేశ్యం, అవ్యక్తం న కేన అపి ప్రమాణేన
వ్యజ్యతే ఇతి అవ్యక్తం పరి-ఉపాసతే పరి సమంతాత్ ఉపాసతే । ఉపాసనం నామ
యథా-శాస్త్రం ఉపాస్యస్య అర్థస్య విషయీ-కరణేన సామీప్యం ఉపగమ్య
తైల-ధారావత్ సమాన-ప్రత్యయ-ప్రవాహేణ దీర్ఘ-కాలం యత్ ఆసనం,
తత్ ఉపాసనం ఆచక్షతే । అక్షరస్య విశేషణం ఆహ ఉపాస్యస్య —
సర్వత్ర-గం వ్యోమవత్ వ్యాపి అచింత్యం చ అవ్యక్తత్వాత్ అచింత్యం । యత్ హి
కరణ-గోచరం, తత్ మనసా అపి చింత్యం, తత్-విపరీతత్వాత్ అచింత్యం
అక్షరం, కూటస్థం దృశ్యమాన-గుణం అంతర్-దోషం వస్తు కూటం ।
“కూట-రూపం” కూట-సాక్ష్యం” ఇతి-ఆదౌ కూట-శబ్దః
ప్రసిద్ధః లోకే । తథా చ అవిద్యా-ఆది-అనేక-సంసార-బీజం అంతర్-దోషవత్
మాయా-అవ్యాకృత-ఆది-శబ్ద-వాచ్యతయా “మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాత్
మాయినం తు మహేశ్వరం” (శ్వే. ఉ. 4-10) “మమ మాయా దురత్యయా”
(భ. గీ. 7-14) ఇతి-ఆదౌ ప్రసిద్ధం యత్ తత్ కూటం, తస్మిన్ కూటే స్థితం
కూట-స్థం తత్-అధ్యక్షతయా । అథవా, రాశిః ఇవ స్థితం కూట-స్థం ।
అతః ఏవ అచలం । యస్మాత్ అచలం, తస్మాత్ ధ్రువం, నిత్యం ఇతి అర్థః ॥
సన్నియమ్యేంద్రియగ్రామం సర్వత్ర సమబుద్ధయః ।
తే ప్రాప్నువంతి మామేవ సర్వభూతహితే రతాః ॥ 12-4 ॥
సన్నియమ్య సమ్యక్ నియమ్య ఉపసంహృత్య ఇంద్రియ-గ్రామం ఇంద్రియ-సముదాయం
సర్వత్ర సర్వస్మిన్ కాలే సమ-బుద్ధయః సమా తుల్యా బుద్ధిః యేషాం
ఇష్ట-అనిష్ట-ప్రాప్తౌ తే సమ-బుద్ధయః । తే యే ఏవం-విధాః తే
ప్రాప్నువంతి మాం ఏవ సర్వ-భూత-హితే రతాః । న తు తేషాం వక్తవ్యం
కించిత్ “మాం తే ప్రాప్నువంతి” ఇతి; “జ్ఞానీ తు ఆత్మా ఏవ మే
మతం” (భ. గీ. 7-18) ఇతి హి ఉక్తం । న హి భగవత్-స్వరూపాణాం సతాం
యుక్త-తమత్వం-అయుక్త-తమత్వం వా వాచ్యం ॥ కిం తు —
క్లేశోఽధికతరస్తేషాం అవ్యక్తాసక్తచేతసాం ।
అవ్యక్తా హి గతిర్దుఃఖం దేహవద్భిరవాప్యతే ॥ 12-5 ॥
క్లేశః అధికతరః, యద్యపి మత్-కర్మ-ఆది-పరాణాం క్లేశః అధికః
ఏవ క్లేశః అధికతరః తు అక్షర-ఆత్మనాం పరమాత్మ-దర్శినాం
దేహ-అభిమాన-పరిత్యాగ-నిమిత్తః । అవ్యక్త-ఆసక్త-చేతసాం అవ్యక్తే ఆసక్తం
చేతః యేషాం తే అవ్యక్త-ఆసక్త-చేతసః తేషాం అవ్యక్త-ఆసక్త-చేతసాం ।
అవ్యక్తా హి యస్మాత్ యా గతిః అక్షర-ఆత్మికా దుఃఖం సా దేహవద్భిః
దేహ-అభిమానవద్భిః అవాప్యతే, అతః క్లేశః అధికతరః ॥ అక్షర-ఉపాసకానాం
యత్ వర్తనం, తత్ ఉపరిష్టాత్ వక్ష్యామః —
యే తు సర్వాణి కర్మాణి మయి సన్న్యస్య మత్పరాః ।
అనన్యేనైవ యోగేన మాం ధ్యాయంత ఉపాసతే ॥ 12-6 ॥
యే తు సర్వాణి కర్మాణి మయి ఈశ్వరే సన్న్యస్య మత్-పరాః అహం పరః యేషాం
తే మత్-పరాః సంతః అనన్యేన ఏవ అవిద్యమానం అన్యత్ ఆలంబనం విశ్వ-రూపం
దేవం ఆత్మానం ముక్త్వా యస్య సః అనన్యః తేన అనన్యేన ఏవ; కేన? యోగేన
సమాధినా మాం ధ్యాయంతః చింతయంతః ఉపాసతే ॥ తేషాం కిం? —
తేషామహం సముద్ధర్తా మృత్యుసంసారసాగరాత్ ।
భవామి న చిరాత్పార్థ మయ్యావేశితచేతసాం ॥ 12-7 ॥
తేషాం మత్-ఉపాసన-ఏక-పరాణాం అహం ఈశ్వరః సముద్ధర్తా । కుతః ఇతి ఆహ
— మృత్యు-సంసార-సాగరాత్ మృత్యు-యుక్తః సంసారః మృత్యు-సంసారః,
సః ఏవ సాగరః ఇవ సాగరః, దుస్తరత్వాత్, తస్మాత్ మృత్యు-సంసార-సాగరాత్
అహం తేషాం సముద్ధర్తా భవామి న చిరాత్ । కిం తర్హి? క్షిప్రం ఏవ హే పార్థ,
మయి ఆవేశిత-చేతసాం మయి విశ్వ-రూపే ఆవేశితం సమాహితం చేతః యేషాం
తే మయి-ఆవేశిత-చేతసః తేషాం ॥ యతః ఏవం, తస్మాత్ —
మయ్యేవ మన ఆధత్స్వ మయి బుద్ధిం నివేశయ ।
నివసిష్యసి మయ్యేవ అత ఊర్ధ్వం న సంశయః ॥ 12-8 ॥
మయి ఏవ విశ్వ-రూపే ఈశ్వరే మనః సంకల్ప-వికల్ప-ఆత్మకం ఆధత్స్వ
స్థాపయ । మయి ఏవ అధ్యవసాయం కుర్వతీం బుద్ధిం ఆధత్స్వ నివేశయ ।
తతః తే కిం స్యాత్ ఇతి శృణు — నివసిష్యసి నివత్స్యసి నిశ్చయేన
మత్-ఆత్మనా మయి నివాసం కరిష్యసి ఏవ అతః శరీర-పాతాత్ ఊర్ధ్వం । న
సంశయః సంశయః అత్ర న కర్తవ్యః ॥
అథ చిత్తం సమాధాతుం న శక్నోషి మయి స్థిరం ।
అభ్యాసయోగేన తతః మామిచ్ఛాప్తుం ధనంజయ ॥ 12-9 ॥
అథ ఏవం యథా అవోచం తథా మయి చిత్తం సమాధాతుం స్థాపయితుం స్థిరం
అచలం న శక్నోషి చేత్, తతః పశ్చాత్ అభ్యాస-యోగేన, చిత్తస్య ఏకస్మిన్
ఆలంబనే సర్వతః సమాహృత్య పునః పునః స్థాపనం అభ్యాసః, తత్-పూర్వకః
యోగః సమాధాన-లక్షణః తేన అభ్యాస-యోగేన మాం విశ్వ-రూపం ఇచ్ఛ
ప్రార్థయస్వ ఆప్తుం ప్రాప్తుం హే ధనంజయ ॥
అభ్యాసేఽప్యసమర్థోఽసి మత్కర్మపరమో భవ ।
మదర్థమపి కర్మాణి కుర్వన్సిద్ధిమవాప్స్యసి ॥ 12-10 ॥
అభ్యాసే అపి అసమర్థః అసి అశక్తః అసి, తర్హి మత్-కర్మ-పరమః
భవ మత్-అర్థం కర్మ మత్-కర్మ తత్-పరమః మత్-కర్మ-పరమః,
మత్-కర్మ-ప్రధానః ఇతి అర్థః । అభ్యాసేన వినా మత్-అర్థం అపి కర్మాణి
కేవలం కుర్వన్ సిద్ధిం సత్త్వ-శుద్ధి-యోగ-జ్ఞాన-ప్రాప్తి-ద్వారేణ
అవాప్స్యసి ॥
అథైతదప్యశక్తోఽసి కర్తుం మద్యోగమాశ్రితః ।
సర్వకర్మఫలత్యాగం తతః కురు యతాత్మవాన్ ॥ 12-11 ॥
అథ పునః ఏతత్ అపి యత్ ఉక్తం మత్-కర్మ-పరమత్వం, తత్ కర్తుం అశక్తః అసి,
మత్-యోగం ఆశ్రితః మయి క్రియమాణాని కర్మాణి సన్న్యస్య యత్ కరణం తేషాం
అనుష్ఠానం సః మత్-యోగః, తం ఆశ్రితః సన్, సర్వ-కర్మ-ఫల-త్యాగం
సర్వేషాం కర్మణాం ఫల-సన్న్యాసం సర్వ-కర్మ-ఫల-త్యాగం తతః
అనంతరం కురు యత-ఆత్మవాన్ సంయత-చిత్తః సన్ ఇతి అర్థః ॥ ఇదానీం
సర్వ-కర్మ-ఫల-త్యాగం స్తౌతి —
శ్రేయో హి జ్ఞానమభ్యాసాత్ జ్ఞానాద్ధ్యానం విశిష్యతే ।
ధ్యానాత్కర్మఫలత్యాగః త్యాగాచ్ఛాంతిరనంతరం ॥ 12-12 ॥
శ్రేయః హి ప్రశస్య-తరం జ్ఞానం । కస్మాత్? అవివేక-పూర్వకాత్ అభ్యాసాత్ ।
తస్మాత్ అపి జ్ఞానాత్ జ్ఞాన-పూర్వకం ధ్యానం విశిష్యతే । జ్ఞానవతః ధ్యానాత్
అపి కర్మ-ఫల-త్యాగః, “విశిష్యతే” ఇతి అనుషజ్యతే । ఏవం
కర్మ-ఫల-త్యాగాత్ పూర్వ-విశేషణ-వతః శాంతిః ఉపశమః సహేతుకస్య
సంసారస్య అనంతరం ఏవ స్యాత్, న తు కాలాంతరం అపేక్షతే ॥ అజ్ఞస్య
కర్మణి ప్రవృత్తస్య పూర్వ-ఉపదిష్ట-ఉపాయ-అనుష్ఠాన-అశక్తౌ
సర్వ-కర్మణాం ఫల-త్యాగః శ్రేయః-సాధనం ఉపదిష్టం, న
ప్రథమం ఏవ । అతః చ “శ్రేయః హి జ్ఞానం-అభ్యాసాత్” ఇతి
ఉత్తర-ఉత్తర-విశిష్టత్వ-ఉపదేశేన సర్వ-కర్మ-ఫల-త్యాగః
స్తూయతే, సంపన్న-సాధన-అనుష్ఠాన-అశక్తౌ అనుష్ఠేయత్వేన శ్రుతత్వాత్ ।
కేన సాధర్మ్యేణ స్తుతిత్వం ? “యదా సర్వే ప్రముచ్యంతే”
(క. ఉ. 2-3-14) ఇతి సర్వ-కామ-ప్రహాణాత్ అమృతత్వం ఉక్తం; తత్
ప్రసిద్ధం । కామాః చ సర్వే శ్రౌత-స్మార్త-కర్మణాం ఫలాని ।
తత్-త్యాగే చ విదుషః ధ్యాన-నిష్ఠస్య అనంతరా ఏవ శాంతిః ఇతి
సర్వ-కామ-త్యాగ-సామాన్యం అజ్ఞ-కర్మ-ఫల-త్యాగస్య అస్తి ఇతి
తత్-సామాన్యాత్ సర్వ-కర్మ-ఫల-త్యాగ-స్తుతిః ఇయం ప్రరోచన-అర్థా ।
యథా అగస్త్యేన బ్రాహ్మణేన సముద్రః పీతః ఇతి ఇదానీంతనాః అపి బ్రాహ్మణాః
బ్రాహ్మణత్వ-సామాన్యాత్ స్తూయంతే, ఏవం కర్మ-ఫల-త్యాగాత్ కర్మ-యోగస్య
శ్రేయః-సాధనత్వం అభిహితం ॥ అత్ర చ ఆత్మ-ఈశ్వర-భేదం-ఆశ్రిత్య
విశ్వ-రూపే ఈశ్వరే చేతః-సమాధాన-లక్షణః యోగః ఉక్తః, ఈశ్వర-అర్థం
కర్మ-అనుష్ఠాన-ఆది చ । “అథ ఏతత్ అపి అశక్తః అసి”
(భ. గీ. 12-11) ఇతి అజ్ఞాన-కార్య-సూచనాత్ న అభేద-దర్శినః
అక్షర-ఉపాసకస్య కర్మ-యోగః ఉపపద్యతే ఇతి దర్శయతి; తథా
కర్మ-యోగినః అక్షర-ఉపాసనా-అనుపపత్తిం । “తే ప్రాప్నువంతి మాం
ఏవ” (భ. గీ. 12-4) ఇతి అక్షర-ఉపాసకానాం కైవల్య-ప్రాప్తౌ
స్వాతంత్ర్యం ఉక్త్వా, ఇతరేషాం పారతంత్ర్యాత్ ఈశ్వర-అధీనతాం దర్శితవాన్
“తేషాం అహం సముద్ధర్తా” (భ. గీ. 12-7) ఇతి । యది హి
ఈశ్వరస్య ఆత్మ-భూతాః తే మతాః అభేద-దర్శిత్వాత్, అక్షర-స్వరూపాః ఏవ
తే ఇతి సముద్ధరణ-కర్మ-వచనం తాన్ ప్రతి అపేశలం స్యాత్ । యస్మాత్ చ
అర్జునస్య అత్యంతం ఏవ హిత ఏషీ భగవాన్ తస్య సమ్యగ్-దర్శన-అనన్వితం
కర్మ-యోగం భేద-దృష్టిమంతం ఏవ ఉపదిశతి । న చ ఆత్మానం ఈశ్వరం
ప్రమాణతః బుద్ధ్వా కస్యచిత్ గుణ-భావం జిగమిషతి కశ్చిత్, విరోధాత్ ।
తస్మాత్ అక్షర-ఉపాసకానాం సమ్యగ్-దర్శన-నిష్ఠానాం సన్న్యాసినాం
త్యక్త-సర్వ-ఏషణానాం “అద్వేష్టా సర్వ-భూతానాం” ఇత్యాది
ధర్మ-పూగం సాక్షాత్ అమృతత్వ-కారణం వక్ష్యామి ఇతి ప్రవర్తతే —
అద్వేష్టా సర్వభూతానాం మైత్రః కరుణ ఏవ చ ।
నిర్మమో నిరహంకారః సమదుఃఖసుఖః క్షమీ ॥ 12-13 ॥
అద్వేష్టా సర్వభూతానాం న ద్వేష్టా, ఆత్మనః దుఃఖ-హేతుం అపి న కించిత్
ద్వేష్టి, సర్వాణి భూతాని ఆత్మత్వేన హి పశ్యతి । మైత్రః మిత్ర-భావః మైత్రీ
మిత్రతయా వర్తతే ఇతి మైత్రః । కరుణః ఏవ చ, కరుణా కృపా దుఃఖితేషు
దయా, తద్వాన్ కరుణః, సర్వ-భూత-అభయ-ప్రదః, సన్న్యాసీ ఇతి అర్థః ।
నిర్మమః మమ-ప్రత్యయ-వర్జితః । నిరహంకారః నిర్గత-అహం-ప్రత్యయః ।
సమ-దుఃఖ-సుఖః సమే దుఃఖ-సుఖే ద్వేష-రాగయోః అప్రవర్తకే యస్య
సః సమ-దుఃఖ-సుఖః । క్షమీ క్షమావాన్, ఆక్రుష్టః అభిహతః వా అవిక్రియః
ఏవ ఆస్తే ॥
సంతుష్టః సతతం యోగీ యతాత్మా దృఢనిశ్చయః ।
మయ్యర్పితమనోబుద్ధిః యో మద్భక్తః స మే ప్రియః ॥ 12-14 ॥
సంతుష్టః సతతం నిత్యం దేహ-స్థితి-కారణస్య లాభే అలాభే చ
ఉత్పన్న-అలం-ప్రత్యయః । తథా గుణవత్-లాభే విపర్యయే చ సంతుష్టః ।
సతతం యోగీ సమాహిత-చిత్తః । యత-ఆత్మా సంయత-స్వభావః ।
దృఢ-నిశ్చయః దృఢః స్థిరః నిశ్చయః అధ్యవసాయః యస్య
ఆత్మ-తత్త్వ-విషయే సః దృఢ-నిశ్చయః । మయి-అర్పిత-మనో-బుద్ధిః
సంకల్ప-వికల్ప-ఆత్మకం మనః, అధ్యవసాయ-లక్షణా బుద్ధిః, తే మయి
ఏవ అర్పితే స్థాపితే యస్య సన్న్యాసినః సః మయి-అర్పిత-మనో-బుద్ధిః । యః
ఈదృశః మత్-భక్తః సః మే ప్రియః । “ప్రియః హి జ్ఞానినః అత్యర్థమహం
సః చ మమ ప్రియః” (భ. గీ. 7-17) ఇతి సప్తమే అధ్యాయే సూచితం,
తత్ ఇహ ప్రపంచ్యతే ॥
యస్మాన్నోద్విజతే లోకః లోకాన్నోద్విజతే చ యః ।
హర్షామర్షభయోద్వేగైః ముక్తో యః స చ మే ప్రియః ॥ 12-15 ॥
యస్మాత్ సన్న్యాసినః న ఉద్విజతే న ఉద్వేగం గచ్ఛతి న
సంతప్యతే న సంక్షుభ్యతి లోకః, తథా లోకాత్ న ఉద్విజతే చ యః,
హర్ష-అమర్ష-భయ-ఉద్వేగైః హర్షః చ అమర్షః చ భయం చ ఉద్వేగః
చ తైః హర్ష-అమర్ష-భయ-ఉద్వేగైః ముక్తః; హర్షః ప్రియ-లాభే
అంతఃకరణస్య ఉత్కర్షః రోమాంచన-అశ్రు-పాత-ఆది-లింగః, అమర్షః
అసహిష్ణుతా, భయం త్రాసః, ఉద్వేగః ఉద్విగ్నతా, తైః ముక్తః యః సః చ మే
ప్రియః ॥
అనపేక్షః శుచిర్దక్ష ఉదాసీనో గతవ్యథః ।
సర్వారంభపరిత్యాగీ యో మద్భక్తః స మే ప్రియః ॥ 12-16 ॥
దేహ-ఇంద్రియ-విషయ-సంబంధ-ఆదిషు అపేక్షా-విషయేషు అనపేక్షః
నిఃస్పృహః । శుచిః బాహ్యేన ఆభ్యంతరేణ చ శౌచేన సంపన్నః ।
దక్షః ప్రత్యుత్పన్నేషు కార్యేషు సద్యః యథావత్ ప్రతిపత్తుం సమర్థః ।
ఉదాసీనః న కస్యచిత్ మిత్ర-ఆదేః పక్షం భజతే యః, సః ఉదాసీనః యతిః ।
గత-వ్యథః గత-భయః । సర్వ-ఆరంభ-పరిత్యాగీ ఆరభ్యంతే ఇతి ఆరంభాః
ఇహ-అముత్ర-ఫల-భోగ-అర్థాని కామ-హేతూని కర్మాణి సర్వ-ఆరంభాః,
తాన్ పరిత్యక్తుం శీలం అస్య ఇతి సర్వ-ఆరంభ-పరిత్యాగీ యః మత్-భక్తః
సః మే ప్రియః ॥ కిం చ —
యో న హృష్యతి న ద్వేష్టి న శోచతి న కాంక్షతి ।
శుభాశుభపరిత్యాగీ భక్తిమాన్యః స మే ప్రియః ॥ 12-17 ॥
యః న హృష్యతి ఇష్ట-ప్రాప్తౌ, న ద్వేష్టి అనిష్ట-ప్రాప్తౌ, న శోచతి
ప్రియ-వియోగే, న చ అప్రాప్తం కాంక్షతి, శుభ-అశుభే కర్మణీ పరిత్యక్తుం
శీలం అస్య ఇతి శుభ-అశుభ-పరిత్యాగీ భక్తిమాన్ యః సః మే ప్రియః ॥
సమః శత్రౌ చ మిత్రే చ తథా మానాపమానయోః ।
శీతోష్ణసుఖదుఃఖేషు సమః సంగవివర్జితః ॥ 12-18 ॥
సమః శత్రౌ చ మిత్రే చ, తథా మాన-అపమానయోః పూజా-పరిభవయోః,
శీత-ఉష్ణ-సుఖ-దుఃఖేషు సమః, సర్వత్ర చ సంగ-వివర్జితః ॥
కిం చ —
తుల్యనిందాస్తుతిర్మౌనీ సంతుష్టో యేన కేనచిత్ ।
అనికేతః స్థిరమతిః భక్తిమాన్మే ప్రియో నరః ॥ 12-19 ॥
తుల్య-నిందా-స్తుతిః నిందా చ స్తుతిః చ నిందా-స్తుతీ తే తుల్యే యస్య
సః తుల్య-నిందా-స్తుతిః । మౌనీ మౌనవాన్ సంయత-వాక్ । సంతుష్టః
యేన కేనచిత్ శరీర-స్థితి-హేతు-మాత్రేణ; తథా చ ఉక్తం —
“యేన కేనచిత్ ఆచ్ఛన్నః యేనకేనచిత్ ఆశితః । యత్ర క్వచన
శాయీ స్యాత్ తం దేవా బ్రాహ్మణం విదుః” (మో. ధ. 245-12) ఇతి । కిం
చ, అనికేతః నికేతః ఆశ్రయః నివాసః నియతః న విద్యతే యస్య సః
అనికేతః, “నాగారే” ఇత్యాది స్మృతి-అంతరాత్ । స్థిర-మతిః
స్థిరా పరమార్థ-విషయా యస్య మతిః సః స్థిర-మతిః । భక్తిమాన్ మే
ప్రియః నరః ॥
“అద్వేష్టా సర్వ-భూతానాం” (భ. గీ. 12-13), ఇత్యాదినా
అక్షర-ఉపాసకానాం నివృత్త-సర్వ-ఏషణానాం సన్యాసినాం
పరమార్థ-జ్ఞాన-నిష్ఠానాం ధర్మ-జాతం ప్రక్రాంతం ఉపసంహ్రియతే —
యే తు ధర్మ్యామృతమిదం యథోక్తం పర్యుపాసతే ।
శ్రద్దధానా మత్పరమాః భక్తాస్తేఽతీవ మే ప్రియాః ॥ 12-20 ॥
యే తు సన్న్యాసినః ధర్మ్య-అమృతం ధర్మాత్ అనపేతం ధర్మ్యం చ తత్
అమృతం చ తత్, అమృతత్వ-హేతుత్వాత్, ఇదం యథోక్తం “అద్వేష్టా
సర్వ-భూతానాం” (భ. గీ. 12-13) ఇత్యాదినా పర్యుపాసతే అనుతిష్ఠంతి
శ్రద్దధానాః సంతః మత్-పరమాః యథోక్తః అహం అక్షర-ఆత్మా పరమః
నిరతిశయా గతిః యేషాం తే మత్-పరమాః, మత్-భక్తాః చ ఉత్తమాం
పరమార్థ-జ్ఞాన-లక్షణాం భక్తిం-ఆశ్రితాః, తే అతీవ మే ప్రియాః ॥
“ప్రియః హి జ్ఞానినః అత్యర్థం” (భ. గీ. 7-17) ఇతి యత్ సూచితం
తత్ వ్యాఖ్యాయః ఇహ ఉపసంహృతం “భక్తాః తేఽతీవ మే ప్రియాః”
ఇతి । యస్మాత్ ధర్మ్య-అమృతం ఇదం యథోక్తం అనుతిష్ఠన్ భగవతః
విష్ణోః పరమేశ్వరస్య అతీవ ప్రియః భవతి, తస్మాత్ ఇదం ధర్మ్య-అమృతం
ముముక్షుణా యత్నతః అనుష్ఠేయం విష్ణోః ప్రియం పరం ధామ జిగమిషుణా ఇతి
వాక్య-అర్థః ॥
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్-భగవద్గీతాసు ఉపనిషత్సు బ్రహ్మ-విద్యాయాం
యోగ-శాస్త్రే శ్రీ-కృష్ణ-అర్జున-సంవాదే భక్తి-యోగః నామ ద్వాదశః
అధ్యాయః ॥12 ॥
ఇతి
శ్రీమద్-పరమహంస-పరివ్రాజక-ఆచార్య-పూజ్యపాద-శ్రీశంకర-భగవతా
కృతౌ శ్రీమద్-భగవద్గీతా-భాష్యే భక్తి-యోగః నామ
ద్వాదశోఽధ్యాయః ॥
॥ శ్రీమద్-భగవద్గీతా శాంకర-భాష్యం ॥ ॥ త్రయోదశోఽధ్యాయః ॥
(పాఠభేదః-
అర్జున ఉవాచ ।
ప్రకృతిం పురుషం చైవ క్షేత్రం క్షేత్రజ్ఞమేవ చ ।
ఏతద్వేదితుమిచ్ఛామి జ్ఞానం జ్ఞేయం చ కేశవ ॥ 13-1 ॥)
సప్తమే అధ్యాయే సూచితే ద్వే ప్రకృతీ ఈశ్వరస్య —
త్రిగుణాత్మికా అష్టధా భిన్నా అపరా, సంసారహేతుత్వాత్; పరా చ
అన్యా జీవభూతా క్షేత్రజ్ఞలక్షణా ఈశ్వరాత్మికా — యాభ్యాం
ప్రకృతిభ్యామీశ్వరః జగదుత్పత్తిస్థితిలయహేతుత్వం ప్రతిపద్యతే ।
తత్ర క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞలక్షణప్రకృతిద్వయనిరూపణద్వారేణ
తద్వతః ఈశ్వరస్య తత్త్వనిర్ధారణార్థం క్షేత్రాధ్యాయః ఆరభ్యతే ।
అతీతానంతరాధ్యాయే చ “అద్వేష్టా సర్వభూతానాం”
(భ. గీ. 12-13)ఇత్యాదినా యావత్ అధ్యాయపరిసమాప్తిః తావత్
తత్త్వజ్ఞానినాం సన్న్యాసినాం నిష్ఠా యథా తే వర్తంతే ఇత్యేతత్ ఉక్తం ।
కేన పునః తే తత్త్వజ్ఞానేన యుక్తాః యథోక్తధర్మాచరణాత్ భగవతః
ప్రియా భవంతీతి ఏవమర్థశ్చ అయమధ్యాయః ఆరభ్యతే । ప్రకృతిశ్చ
త్రిగుణాత్మికా సర్వకార్యకరణవిషయాకారేణ పరిణతా పురుషస్య
భోగాపవర్గార్థకర్తవ్యతయా దేహేంద్రియాద్యాకారేణ సంహన్యతే । సోఽయం
సంఘాతః ఇదం శరీరం । తదేతత్ భగవాన్ ఉవాచ —
శ్రీభగవానువాచ —
ఇదం శరీరం కౌంతేయ క్షేత్రమిత్యభిధీయతే ।
ఏతద్యో వేత్తి తం ప్రాహుః క్షేత్రజ్ఞ ఇతి తద్విదః ॥ 13-1 ॥
ఇదం ఇతి సర్వనామ్నా ఉక్తం విశినష్టి శరీరం ఇతి । హే
కౌంతేయ, క్షతత్రాణాత్, క్షయాత్, క్షరణాత్, క్షేత్రవద్వా అస్మిన్
కర్మఫలనిష్పత్తేః క్షేత్రం ఇతి — ఇతిశబ్దః ఏవంశబ్దపదార్థకః
— క్షేత్రం ఇత్యేవం అభిధీయతే కథ్యతే । ఏతత్ శరీరం క్షేత్రం
యః వేత్తి విజానాతి, ఆపాదతలమస్తకం జ్ఞానేన విషయీకరోతి,
స్వాభావికేన ఔపదేశికేన వా వేదనేన విషయీకరోతి విభాగశః,
తం వేదితారం ప్రాహుః కథయంతి క్షేత్రజ్ఞః ఇతి — ఇతిశబ్దః
ఏవంశబ్దపదార్థకః ఏవ పూర్వవత్ — క్షేత్రజ్ఞః ఇత్యేవం ఆహుః ।
కే? తద్విదః తౌ క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞౌ యే విదంతి తే తద్విదః ॥ ఏవం
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞౌ ఉక్తౌ । కిం ఏతావన్మాత్రేణ జ్ఞానేన జ్ఞాతవ్యౌ ఇతి? న
ఇతి ఉచ్యతే —
క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు భారత ।
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోర్జ్ఞానం యత్తజ్జ్ఞానం మతం మమ ॥ 13-2 ॥
క్షేత్రజ్ఞం యథోక్తలక్షణం చాపి మాం పరమేశ్వరం
అసంసారిణం విద్ధి జానీహి । సర్వక్షేత్రేషు యః క్షేత్రజ్ఞః
బ్రహ్మాదిస్తంబపర్యంతానేకక్షేత్రోపాధిప్రవిభక్తః, తం
నిరస్తసర్వోపాధిభేదం సదసదాదిశబ్దప్రత్యయాగోచరం
విద్ధి ఇతి అభిప్రాయః । హే భారత, యస్మాత్
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞేశ్వరయాథాత్మ్యవ్యతిరేకేణ న జ్ఞానగోచరం
అన్యత్ అవశిష్టం అస్తి, తస్మాత్ క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోః జ్ఞేయభూతయోః
యత్ జ్ఞానం క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞౌ యేన జ్ఞానేన విషయీక్రియేతే, తత్
జ్ఞానం సమ్యగ్జ్ఞానం ఇతి మతం అభిప్రాయః మమ ఈశ్వరస్య విష్ణోః ॥
నను సర్వక్షేత్రేషు ఏక ఏవ ఈశ్వరః, న అన్యః తద్వ్యతిరిక్తః భోక్తా
విద్యతే చేత్, తతః ఈస్వరస్య సంసారిత్వం ప్రాప్తం; ఈశ్వరవ్యతిరేకేణ
వా సంసారిణః అన్యస్య అభావాత్ సంసారాభావప్రసంగః । తచ్చ
ఉభయమనిష్టం, బంధమోక్షతద్ధేతుశాస్త్రానర్థక్యప్రసంగాత్,
ప్రత్యక్షాదిప్రమాణవిరోధాచ్చ । ప్రత్యక్షేణ తావత్
సుఖదుఃఖతద్ధేతులక్షణః సంసారః ఉపలభ్యతే;
జగద్వైచిత్ర్యోపలబ్ధేశ్చ ధర్మాధర్మనిమిత్తః సంసారః
అనుమీయతే । సర్వమేతత్ అనుపపన్నమాత్మేశ్వరైకత్వే ॥ న;
జ్ఞానాజ్ఞానయోః అన్యత్వేనోపపత్తేః — “దూరమేతే విపరీతే
విషూచీ అవిద్యా యా చ విద్యేతి జ్ఞాతా” (క. ఉ. 1-2-4) ।
తథా తయోః విద్యావిద్యావిషయయోః ఫలభేదోఽపి విరుద్ధః నిర్దిష్టః
— “శ్రేయశ్చ ప్రేయశ్చ” (క. ఉ. 1-2-2) ఇతి;
విద్యావిషయః శ్రేయః, ప్రేయస్తు అవిద్యాకార్యం ఇతి । తథా చ వ్యాసః —
”ద్వావిమావథ పంథానౌ” (మో. ధ. 241-6) ఇత్యాది, “ఇమౌ
ద్వావేవ పంథానౌ” ఇత్యాది చ । ఇహ చ ద్వే నిష్ఠే ఉక్తే । అవిద్యా చ
సహ కార్యేణ హాతవ్యా ఇతి శ్రుతిస్మృతిన్యాయేభ్యః అవగమ్యతే । శ్రుతయః
తావత్ — “ఇహ చేదవేదీదథ సత్యమస్తి న చేదిహావేదీన్మహతీ
వినష్టిః” (కే. ఉ. 2-5) ”తమేవం విద్వానమృత ఇహ భవతి ।
నాన్యః పంథా విద్యతేఽయనాయ” (తై. ఆ. 3-13) “విద్వాన్న
బిభేతి కుతశ్చన” (తై. ఉ. 2-9-1) । అవిదుషస్తు
–“అథ తస్య భయం భవతి” (తై. ఉ. 2-7-1),
“అవిద్యాయామంతరే వర్తమానాః” (క. ఉ. 1-2-5),
“బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి”“అన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి
న స వేద యథా పశురేవం స దేవానాం” (బృ. ఉ. 1-4-10)
ఆత్మవిత్ యః “స ఇదం సర్వం భవతి” (బృ. ఉ. 1-4-10)
; “యదా చర్మవత్” (శ్వే. ఉ. 6-20) ఇత్యాద్యాః సహస్రశః ।
స్మృతయశ్చ — “అజ్ఞానేనావృతం జ్ఞానం తేన ముహ్యంతి
జంతవః” (భ. గీ. 5-15) “ఇహైవ తైర్జితః సర్గో యేషాం
సామ్యే స్థితం మనః” (భ. గీ. 5-19) “సమం పశ్యన్
హి సర్వత్ర” (భ. గీ. 13-28) ఇత్యాద్యాః । న్యాయతశ్చ
— ”సర్పాన్కుశాగ్రాణి తథోదపానం జ్ఞాత్వా మనుష్యాః
పరివర్జయంతి । అజ్ఞానతస్తత్ర పతంతి కేచిజ్జ్ఞానే ఫలం పశ్య
యథావిశిష్టం” (మో. ధ. 201-17) । తథా చ — దేహాదిషు
ఆత్మబుద్ధిః అవిద్వాన్ రాగద్వేషాదిప్రయుక్తః ధర్మాధర్మానుష్ఠానకృత్
జాయతే మ్రియతే చ ఇతి అవగమ్యతే; దేహాదివ్యతిరిక్తాత్మదర్శినః
రాగద్వేషాదిప్రహాణాపేక్షధర్మాధర్మ-ప్రవృత్త్యుపశమాత్ ముచ్యంతే
ఇతి న కేనచిత్ ప్రత్యాఖ్యాతుం శక్యం న్యాయతః । తత్ర ఏవం సతి,
క్షేత్రజ్ఞస్య ఈశ్వరస్యైవ సతః అవిద్యాకృతోపాధిభేదతః
సంసారిత్వమివ భవతి, యథా దేహాద్యాత్మత్వమాత్మనః । సర్వజంతూనాం
హి ప్రసిద్ధః దేహాదిషు అనాత్మసు ఆత్మభావః నిశ్చితః అవిద్యాకృతః,
యథా స్థాణౌ పురుషనిశ్చయః; న చ ఏతావతా పురుషధర్మః స్థాణోః
భవతి, స్థాణుధర్మో వా పురుషస్య, తథా న చైతన్యధర్మో దేహస్య,
దేహధర్మో వా చేతనస్య సుఖదుఃఖమోహాత్మకత్వాదిః ఆత్మనః న యుక్తః;
అవిద్యాకృతత్వావిశేషాత్, జరామృత్యువత్ ॥ న, అతుల్యత్వాత్; ఇతి చేత్
— స్థాణుపురుషౌ జ్ఞేయావేవ సంతౌ జ్ఞాత్రా అన్యోన్యస్మిన్ అధ్యస్తౌ
అవిద్యయా; దేహాత్మనోస్తు జ్ఞేయజ్ఞాత్రోరేవ ఇతరేతరాధ్యాసః, ఇతి న
సమః దృష్టాంతః । అతః దేహధర్మః జ్ఞేయోఽపి జ్ఞాతురాత్మనః
భవతీతి చేత్, న; అచైతన్యాదిప్రసంగాత్ । యది హి జ్ఞేయస్య
దేహాదేః క్షేత్రస్య ధర్మాః సుఖదుఃఖమోహేచ్ఛాదయః జ్ఞాతుః
భవంతి, తర్హి, “జ్ఞేయస్య క్షేత్రస్య ధర్మాః కేచిత్ ఆత్మనః
భవంతి అవిద్యాధ్యారోపితాః, జరామరణాదయస్తు న భవంతి”
ఇతి విశేషహేతుః వక్తవ్యః । “న భవంతి” ఇతి అస్తి
అనుమానం — అవిద్యాధ్యారోపితత్వాత్ జరామరణాదివత్ ఇతి, హేయత్వాత్,
ఉపాదేయత్వాచ్చ ఇత్యాది । తత్ర ఏవం సతి, కర్తృత్వభోక్తృత్వలక్షణః
సంసారః జ్ఞేయస్థః జ్ఞాతరి అవిద్యయా అధ్యారోపితః ఇతి, న తేన
జ్ఞాతుః కించిత్ దుష్యతి, యథా బాలైః అధ్యారోపితేన ఆకాశస్య
తలమలినత్వాదినా ॥ ఏవం చ సతి, సర్వక్షేత్రేష్వపి సతః భగవతః
క్షేత్రజ్ఞస్య ఈశ్వరస్య సంసారిత్వగంధమాత్రమపి నాశంక్యం । న హి
క్వచిదపి లోకే అవిద్యాధ్యస్తేన ధర్మేణ కస్యచిత్ ఉపకారః అపకారో వా
దృష్టః ॥ యత్తు ఉక్తం — న సమః దృష్టాంతః ఇతి, తత్ అసత్ ।
కథం? అవిద్యాధ్యాసమాత్రం హి దృష్టాంతదార్ష్టాంతికయోః సాధర్మ్యం
వివక్షితం । తత్ న వ్యభిచరతి । యత్తు జ్ఞాతరి వ్యభిచరతి ఇతి
మన్యసే, తస్యాపి అనైకాంతికత్వం దర్శితం జరాదిభిః ॥ అవిద్యావత్త్వాత్
క్షేత్రజ్ఞస్య సంసారిత్వం ఇతి చేత్, న; అవిద్యాయాః తామసత్వాత్ । తామసో హి
ప్రత్యయః, ఆవరణాత్మకత్వాత్ అవిద్యా విపరీతగ్రాహకః, సంశయోపస్థాపకో
వా, అగ్రహణాత్మకో వా; వివేకప్రకాశభావే తదభావాత్, తామసే చ
ఆవరణాత్మకే తిమిరాదిదోషే సతి అగ్రహణాదేః అవిద్యాత్రయస్య ఉపలబ్ధేః ॥
అత్ర ఆహ — ఏవం తర్హి జ్ఞాతృధర్మః అవిద్యా । న; కరణే చక్షుషి
తైమిరికత్వాదిదోషోపలబ్ధేః । యత్తు మన్యసే — జ్ఞాతృధర్మః అవిద్యా,
తదేవ చ అవిద్యాధర్మవత్త్వం క్షేత్రజ్ఞస్య సంసారిత్వం; తత్ర యదుక్తం
“ఈశ్వర ఏవ క్షేత్రజ్ఞః, న సంసారీ” ఇత్యేతత్ అయుక్తమితి —
తత్ న; యథా కరణే చక్షుషి విపరీతగ్రాహకాదిదోషస్య దర్శనాత్ ।
న విపరీతాదిగ్రహణం తన్నిమిత్తం వా తైమిరికత్వాదిదోషః గ్రహీతుః,
చక్షుషః సంస్కారేణ తిమిరే అపనీతే గ్రహీతుః
అదర్శనాత్ న గ్రహీతుర్ధర్మః యథా; తథా సర్వత్రైవ
అగ్రహణవిపరీతసంశయప్రత్యయాస్తన్నిమిత్తాః కరణస్యైవ కస్యచిత్
భవితుమర్హంతి, న జ్ఞాతుః క్షేత్రజ్ఞస్య । సంవేద్యత్వాచ్చ తేషాం
ప్రదీపప్రకాశవత్ న జ్ఞాతృధర్మత్వం — సంవేద్యత్వాదేవ
స్వాత్మవ్యతిరిక్తసంవేద్యత్వం; సర్వకరణవియోగే చ కైవల్యే
సర్వవాదిభిః అవిద్యాదిదోషవత్త్వానభ్యుపగమాత్ । ఆత్మనః యది
క్షేత్రజ్ఞస్య అగ్న్యుష్ణవత్ స్వః ధర్మః, తతః న కదాచిదపి
తేన వియోగః స్యాత్ । అవిక్రియస్య చ వ్యోమవత్ సర్వగతస్య అమూర్తస్య
ఆత్మనః కేనచిత్ సంయోగవియోగానుపపత్తేః, సిద్ధం క్షేత్రజ్ఞస్య
నిత్యమేవ ఈశ్వరత్వం; “అనాదిత్వాన్నిర్గుణత్వాత్”
(భ. గీ. 13-31) ఇత్యాదీశ్వరవచనాచ్చ ॥ నను ఏవం సతి
సంసారసంసారిత్వాభావే శాస్త్రానర్థక్యాదిదోషః స్యాదితి చేత్, న;
సర్వైరభ్యుపగతత్వాత్ । సర్వైర్హి ఆత్మవాదిభిః అభ్యుపగతః దోషః
న ఏకేన పరిహర్తవ్యః భవతి । కథం అభ్యుపగతః ఇతి? ముక్తాత్మనాం
హి సంసారసంసారిత్వవ్యవహారాభావః సర్వైరేవ ఆత్మవాదిభిః ఇష్యతే ।
న చ తేషాం శాస్త్రానర్థక్యాదిదోషప్రాప్తిః అభ్యుపగతా । తథా
నః క్షేత్రజ్ఞానాం ఈశ్వరైకత్వే సతి, శాస్త్రానర్థక్యం భవతు;
అవిద్యావిషయే చ అర్థవత్త్వం — యథా ద్వైతినాం సర్వేషాం
బంధావస్థాయామేవ శాస్త్రాద్యర్థవత్త్వం, న ముక్తావస్థాయాం, ఏవం ॥
నను ఆత్మనః బంధముక్తావస్థే పరమార్థత ఏవ వస్తుభూతే ద్వైతినాం
సర్వేషాం । అతః హేయోపాదేయతత్సాధనసద్భావే శాస్త్రాద్యర్థవత్త్వం స్యాత్ ।
అద్వైతినాం పునః, ద్వైతస్య అపరమార్థత్వాత్, అవిద్యాకృతత్వాత్
బంధావస్థాయాశ్చ ఆత్మనః అపరమార్థత్వే నిర్విషయత్వాత్,
శాస్త్రాద్యానర్థక్యం ఇతి చేత్, న; ఆత్మనః అవస్థాభేదానుపపత్తేః । యది
తావత్ ఆత్మనః బంధముక్తావస్థే, యుగపత్ స్యాతాం, క్రమేణ వా । యుగపత్
తావత్ విరోధాత్ న సంభవతః స్థితిగతీ ఇవ ఏకస్మిన్ । క్రమభావిత్వే
చ, నిర్నిమిత్తత్వే అనిర్మోక్షప్రసంగః । అన్యనిమిత్తత్వే చ స్వతః
అభావాత్ అపరమార్థత్వప్రసంగః । తథా చ సతి అభ్యుపగమహానిః ।
కించ, బంధముక్తావస్థయోః పౌర్వాపర్యనిరూపణాయాం బంధావస్థా
పూర్వం ప్రకల్ప్యా, అనాదిమతీ అంతవతీ చ; తచ్చ ప్రమాణవిరుద్ధం ।
తథా మోక్షావస్థా ఆదిమతీ అనంతా చ ప్రమాణవిరుద్ధైవ అభ్యుపగమ్యతే ।
న చ అవస్థావతః అవస్థాంతరం గచ్ఛతః నిత్యత్వం ఉపపాదయితుం
శక్యం । అథ అనిత్యత్వదోషపరిహారాయ బంధముక్తావస్థాభేదో న
కల్ప్యతే, అతః ద్వైతినామపి శాస్త్రానర్థక్యాదిదోషః అపరిహార్య
ఏవ; ఇతి సమానత్వాత్ న అద్వైతవాదినా పరిహర్తవ్యః దోషః ॥ న
చ శాస్త్రానర్థక్యం, యథాప్రసిద్ధావిద్వత్పురుషవిషయత్వాత్
శాస్త్రస్య । అవిదుషాం హి ఫలహేత్వోః అనాత్మనోః ఆత్మదర్శనం,
న విదుషాం; విదుషాం హి ఫలహేతుభ్యాం ఆత్మనః అన్యత్వదర్శనే
సతి, తయోః అహమితి ఆత్మదర్శనానుపపత్తేః । న హి అత్యంతమూఢః
ఉన్మత్తాదిరపి జలాగ్న్యోః ఛాయాప్రకాశయోర్వా ఐకాత్మ్యం పశ్యతి; కిముత
వివేకీ । తస్మాత్ న విధిప్రతిషేధశాస్త్రం తావత్ ఫలహేతుభ్యాం
ఆత్మనః అన్యత్వదర్శినః భవతి । న హి “దేవదత్త, త్వం ఇదం
కురు” ఇతి కస్మింశ్చిత్ కర్మణి నియుక్తే, విష్ణుమిత్రః “అహం
నియుక్తః” ఇతి తత్రస్థః నియోగం శృణ్వన్నపి ప్రతిపద్యతే ।
వియోగవిషయవివేకాగ్రహణాత్ తు ఉపపద్యతే ప్రతిపత్తిః; తథా
ఫలహేత్వోరపి ॥ నను ప్రాకృతసంబంధాపేక్షయా యుక్తైవ ప్రతిపత్తిః
శాస్త్రార్థవిషయా — ఫలహేతుభ్యాం అన్యాత్మవిషయదర్శనేఽపి
సతి — ఇష్టఫలహేతౌ ప్రవర్తితః అస్మి, అనిష్టఫలహేతోశ్చ
నివర్తితః అస్మీతి; యథా పితృపుత్రాదీనాం ఇతరేతరాత్మాన్యత్వదర్శనే
సత్యపి అన్యోన్యనియోగప్రతిషేధార్థప్రతిపత్తిః । న;
వ్యతిరిక్తాత్మ-దర్శనప్రతిపత్తేః ప్రాగేవ ఫలహేత్వోః ఆత్మాభిమానస్య
సిద్ధత్వాత్ । ప్రతిపన్ననియోగప్రతిషేధార్థో హి ఫలహేతుభ్యాం ఆత్మనః
అన్యత్వం ప్రతిపద్యతే, న పూర్వం । తస్మాత్ విధిప్రతిషేధశాస్త్రం
అవిద్వద్విషయం ఇతి సిద్ధం ॥ నను ”స్వర్గకామో యజేత” ”న
కలంజం భక్షయేత్” ఇత్యాదౌ ఆత్మవ్యతిరేకదర్శినాం అప్రవృత్తౌ,
కేవలదేహాద్యాత్మదృష్టీనాం చ; అతః కర్తుః అభావాత్ శాస్త్రానర్థక్యమితి
చేత్, న; యథాప్రసిద్ధిత ఏవ ప్రవృత్తినివృత్త్యుపపత్తేః ।
ఈశ్వరక్షేత్రజ్ఞైకత్వదర్శీ బ్రహ్మవిత్ తావత్ న ప్రవర్తతే ।
తథా నైరాత్మ్యవాద్యపి నాస్తి పరలోకః ఇతి న ప్రవర్తతే ।
యథాప్రసిద్ధితస్తు విధిప్రతిషేధశాస్త్రశ్రవణాన్యథానుపపత్త్యా
అనుమితాత్మాస్తిత్వః ఆత్మవిశేషానభిజ్ఞః కర్మఫలసంజాతతృష్ణః
శ్రద్దధానతయా చ ప్రవర్తతే । ఇతి సర్వేషాం నః ప్రత్యక్షం । అతః
న శాస్త్రానర్థక్యం ॥ వివేకినాం అప్రవృత్తిదర్శనాత్ తదనుగామినాం
అప్రవృత్తౌ శాస్త్రానర్థక్యం ఇతి చేత్, న; కస్యచిదేవ వివేకోపపత్తేః ।
అనేకేషు హి ప్రాణిషు కశ్చిదేవ వివేకీ స్యాత్, యథేదానీం । న చ
వివేకినం అనువర్తంతే మూఢాః, రాగాదిదోషతంత్రత్వాత్ ప్రవృత్తేః,
అభిచరణాదౌ చ ప్రవృత్తిదర్శనాత్, స్వాభావ్యాచ్చ ప్రవృత్తేః
— “స్వభావస్తు ప్రవర్తతే” (భ. గీ. 5-14) ఇతి హి
ఉక్తం ॥ తస్మాత్ అవిద్యామాత్రం సంసారః యథాదృష్టవిషయః ఏవ । న
క్షేత్రజ్ఞస్య కేవలస్య అవిద్యా తత్కార్యం చ । న చ మిథ్యాజ్ఞానం
పరమార్థవస్తు దూషయితుం సమర్థం । న హి ఊషరదేశం స్నేహేన
పంకీకర్తుం శక్నోతి మరీచ్యుదకం । తథా అవిద్యా క్షేత్రజ్ఞస్య న
కించిత్ కర్తుం శక్నోతి । అతశ్చేదముక్తం — “క్షేత్రజ్ఞం
చాపి మాం విద్ధి” (భ. గీ. 13-2), “అజ్ఞానేనావృతం
జ్ఞానం” (భ. గీ. 5-15) ఇతి చ ॥ అథ కిమిదం సంసారిణామివ
“అహమేవం” “మమైవేదం” ఇతి పండితానామపి? శృణు;
ఇదం తత్ పాండిత్యం, యత్ క్షేత్రే ఏవ ఆత్మదర్శనం । యది పునః
క్షేత్రజ్ఞం అవిక్రియం పశ్యేయుః, తతః న భోగం కర్మ వా ఆకాంక్షేయుః
“మమ స్యాత్” ఇతి । విక్రియైవ భోగకర్మణీ । అథ ఏవం సతి,
ఫలార్థిత్వాత్ అవిద్వాన్ ప్రవర్తతే । విదుషః పునః అవిక్రియాత్మదర్శినః
ఫలార్థిత్వాభావాత్ ప్రవృత్త్యనుపపత్తౌ కార్యకరణసంఘాతవ్యాపారోపరమే
నివృత్తిః ఉపచర్యతే ॥ ఇదం చ అన్యత్ పాండిత్యం కేషాంచిత్ అస్తు
— క్షేత్రజ్ఞః ఈశ్వర ఏవ । క్షేత్రం చ అన్యత్ క్షేత్రజ్ఞస్యైవ
విషయః । అహం తు సంసారీ సుఖీ దుఃఖీ చ । సంసారోపరమశ్చ
మమ కర్తవ్యః క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞవిజ్ఞానేన, ధ్యానేన చ ఈశ్వరం
క్షేత్రజ్ఞం సాక్షాత్కృత్వా తత్స్వరూపావస్థానేనేతి । యశ్చ
ఏవం బుధ్యతే, యశ్చ బోధయతి, నాసౌ క్షేత్రజ్ఞః ఇతి । ఏవం
మన్వానః యః సః పండితాపసదః, సంసారమోక్షయోః శాస్త్రస్య చ
అర్థవత్త్వం కరోమీతి; ఆత్మహా స్వయం మూఢః అన్యాంశ్చ వ్యామోహయతి
శాస్త్రార్థసంప్రదాయరహితత్వాత్, శ్రుతహానిం అశ్రుతకల్పనాం చ
కుర్వన్ । తస్మాత్ అసంప్రదాయవిత్ సర్వశాస్త్రవిదపి మూర్ఖవదేవ
ఉపేక్షణీయః ॥ యత్తూక్తం “ఈశ్వరస్య క్షేత్రజ్ఞైకత్వే
సంసారిత్వం ప్రాప్నోతి, క్షేత్రజ్ఞానాం చ ఈశ్వరైకత్వే
సంసారిణః అభావాత్ సంసారాభావప్రసంగః” ఇతి, ఏతౌ దోషౌ
ప్రత్యుక్తౌ “విద్యావిద్యయోః వైలక్షణ్యాభ్యుపగమాత్”
ఇతి । కథం? అవిద్యాపరికల్పితదోషేణ తద్విషయం వస్తు
పారమార్థికం న దుష్యతీతి । తథా చ దృష్టాంతః దర్శితః —
మరీచ్యంభసా ఊషరదేశో న పంకీక్రియతే ఇతి । సంసారిణః అభావాత్
సంసారాభావప్రసంగదోషోఽపి సంసారసంసారిణోః అవిద్యాకల్పితత్వోపపత్త్యా
ప్రత్యుక్తః ॥ నను అవిద్యావత్త్వమేవ క్షేత్రజ్ఞస్య సంసారిత్వదోషః ।
తత్కృతం చ సుఖిత్వదుఃఖిత్వాది ప్రత్యక్షం ఉపలభ్యతే ఇతి
చేత్, న; జ్ఞేయస్య క్షేత్రధర్మత్వాత్, జ్ఞాతుః క్షేత్రజ్ఞస్య
తత్కృతదోషానుపపత్తేః । యావత్ కించిత్ క్షేత్రజ్ఞస్య దోషజాతం
అవిద్యమానం ఆసంజయసి, తస్య జ్ఞేయత్వోపపత్తేః క్షేత్రధర్మత్వమేవ,
న క్షేత్రజ్ఞధర్మత్వం । న చ తేన క్షేత్రజ్ఞః దుష్యతి, జ్ఞేయేన
జ్ఞాతుః సంసర్గానుపపత్తేః । యది హి సంసర్గః స్యాత్, జ్ఞేయత్వమేవ
నోపపద్యేత । యది ఆత్మనః ధర్మః అవిద్యావత్త్వం దుఃఖిత్వాది చ
కథం భోః ప్రత్యక్షం ఉపలభ్యతే, కథం వా క్షేత్రజ్ఞధర్మః ।
“జ్ఞేయం చ సర్వం క్షేత్రం జ్ఞాతైవ క్షేత్రజ్ఞః”
ఇతి అవధారితే, “అవిద్యాదుఃఖిత్వాదేః క్షేత్రజ్ఞవిశేషణత్వం
క్షేత్రజ్ఞ ధర్మత్వం తస్య చ ప్రత్యక్షోపలభ్యత్వం” ఇతి
విరుద్ధం ఉచ్యతే అవిద్యామాత్రావష్టంభాత్ కేవలం ॥ అత్ర ఆహ — సా
అవిద్యా కస్య ఇతి । యస్య దృశ్యతే తస్య ఏవ । కస్య దృశ్యతే ఇతి ।
అత్ర ఉచ్యతే — “అవిద్యా కస్య దృశ్యతే?” ఇతి ప్రశ్నః
నిరర్థకః । కథం? దృశ్యతే చేత్ అవిద్యా, తద్వంతమపి పశ్యసి ।
న చ తద్వతి ఉపలభ్యమానే “సా కస్య?” ఇతి ప్రశ్నో యుక్తః ।
న హి గోమతి ఉపలభ్యమానే “గావః కస్య?” ఇతి ప్రశ్నః
అర్థవాన్ భవతి । నను విషమో దృష్టాంతః । గవాం తద్వతశ్చ
ప్రత్యక్షత్వాత్ తత్సంబంధోఽపి ప్రత్యక్ష ఇతి ప్రశ్నో నిరర్థకః ।
న తథా అవిద్యా తద్వాంశ్చ ప్రత్యక్షౌ, యతః ప్రశ్నః నిరర్థకః
స్యాత్ । అప్రత్యక్షేణ అవిద్యావతా అవిద్యాసంబంధే జ్ఞాతే, కిం తవ
స్యాత్? అవిద్యాయాః అనర్థహేతుత్వాత్ పరిహర్తవ్యా స్యాత్ । యస్య అవిద్యా,
సః తాం పరిహరిష్యతి । నను మమైవ అవిద్యా । జానాసి తర్హి అవిద్యాం
తద్వంతం చ ఆత్మానం । జానామి, న తు ప్రత్యక్షేణ । అనుమానేన చేత్
జానాసి, కథం సంబంధగ్రహణం? న హి తవ జ్ఞాతుః జ్ఞేయభూతయా
అవిద్యయా తత్కాలే సంబంధః గ్రహీతుం శక్యతే, అవిద్యాయా విషయత్వేనైవ
జ్ఞాతుః ఉపయుక్తత్వాత్ । న చ జ్ఞాతుః అవిద్యాయాశ్చ సంబంధస్య యః
గ్రహీతా, జ్ఞానం చ అన్యత్ తద్విషయం సంభవతి; అనవస్థాప్రాప్తేః ।
యది జ్ఞాత్రాపి జ్ఞేయసంబంధో జ్ఞాయతే, అన్యః జ్ఞాతా కల్ప్యః స్యాత్,
తస్యాపి అన్యః, తస్యాపి అన్యః ఇతి అనవస్థా అపరిహార్యా । యది
పునః అవిద్యా జ్ఞేయా, అన్యద్వా జ్ఞేయం జ్ఞేయమేవ । తథా జ్ఞాతాపి
జ్ఞాతైవ, న జ్ఞేయం భవతి । యదా చ ఏవం, అవిద్యాదుఃఖిత్వాద్యైః
న జ్ఞాతుః క్షేత్రజ్ఞస్య కించిత్ దుష్యతి ॥ నను అయమేవ దోషః, యత్
దోషవత్క్షేత్రవిజ్ఞాతృత్వం; న చ విజ్ఞానస్వరూపస్యైవ అవిక్రియస్య
విజ్ఞాతృత్వోపచారాత్; యథా ఉష్ణతామాత్రేణ అగ్నేః తప్తిక్రియోపచారః
తద్వత్ । యథా అత్ర భగవతా క్రియాకారకఫలాత్మత్వాభావః ఆత్మని
స్వత ఏవ దర్శితః — అవిద్యాధ్యారోపితః ఏవ క్రియాకారకాదిః ఆత్మని
ఉపచర్యతే; తథా తత్ర తత్ర “య ఏవం వేత్తి హంతారం”
(భ. గీ. 2-19),“ప్రకృతేః క్రియమాణాని గుణైః కర్మాణి
సర్వశః” (భ. గీ. 3-27), “నాదత్తే కస్యచిత్పాపం”
(భ. గీ. 5-15)ఇత్యాదిప్రకరణేషు దర్శితః । తథైవ చ
వ్యాఖ్యాతం అస్మాభిః । ఉత్తరేషు చ ప్రకరణేషు దర్శయిష్యామః ॥
హంత । తర్హి ఆత్మని క్రియాకారకఫలాత్మతాయాః స్వతః అభావే,
అవిద్యయా చ అధ్యారోపితత్వే, కర్మాణి అవిద్వత్కర్తవ్యాన్యేవ, న
విదుషాం ఇతి ప్రాప్తం । సత్యం ఏవం ప్రాప్తం, ఏతదేవ చ “న హి
దేహభృతా శక్యం” (భ. గీ. 18-11)ఇత్యత్ర దర్శయిష్యామః ।
సర్వశాస్త్రార్థోపసంహారప్రకరణే చ “సమాసేనైవ కౌంతేయ
నిష్ఠా జ్ఞానస్య యా పరా” (భ. గీ. 18-50)ఇత్యత్ర విశేషతః
దర్శయిష్యామః । అలం ఇహ బహుప్రపంచనేన, ఇతి ఉపసంహ్రియతే ॥
“ఇదం శరీరం” ఇత్యాదిశ్లోకోపదిష్టస్య క్షేత్రాధ్యాయార్థస్య
సంగ్రహశ్లోకః అయం ఉపన్యస్యతే “తత్క్షేత్రం యచ్చ” ఇత్యాది,
వ్యాచిఖ్యాసితస్య హి అర్థస్య సంగ్రహోపన్యాసః న్యాయ్యః ఇతి —
తత్క్షేత్రం యచ్చ యాదృక్చ యద్వికారి యతశ్చ యత్ ।
స చ యో యత్ప్రభావశ్చ తత్సమాసేన మే శృణు ॥ 13-3 ॥
యత్ నిర్దిష్టం “ఇదం శరీరం” ఇతి తత్ తచ్ఛబ్దేన
పరామృశతి । యచ్చ ఇదం నిర్దిష్టం క్షేత్రం తత్ యాదృక్
యాదృశం స్వకీయైః ధర్మైః । చ-శబ్దః సముచ్చయార్థః ।
యద్వికారి యః వికారః యస్య తత్ యద్వికారి, యతః యస్మాత్ చ యత్,
కార్యం ఉత్పద్యతే ఇతి వాక్యశేషః । స చ యః క్షేత్రజ్ఞః నిర్దిష్టః
సః యత్ప్రభావః యే ప్రభావాః ఉపాధికృతాః శక్తయః యస్య సః
యత్ప్రభావశ్చ । తత్ క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోః యాథాత్మ్యం యథావిశేషితం
సమాసేన సంక్షేపేణ మే మమ వాక్యతః శృణు, శ్రుత్వా అవధారయ
ఇత్యర్థః ॥ తత్ క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయాథాత్మ్యం వివక్షితం స్తౌతి
శ్రోతృబుద్ధిప్రరోచనార్థం —
ఋషిభిర్బహుధా గీతం ఛందోభిర్వివిధైః పృథక్ ।
బ్రహ్మసూత్రపదైశ్చైవ హేతుమద్భిర్వినిశ్చితైః ॥ 13-4 ॥
ఋషిభిః వసిష్ఠాదిభిః బహుధా బహుప్రకారం గీతం కథితం ।
ఛందోభిః ఛందాంసి ఋగాదీని తైః ఛందోభిః వివిధైః నానాభావైః
నానాప్రకారైః పృథక్ వివేకతః గీతం । కించ, బ్రహ్మసూత్రపదైశ్చ
ఏవ బ్రహ్మణః సూచకాని వాక్యాని బ్రహ్మసూత్రాణి తైః పద్యతే గమ్యతే
జ్ఞాయతే ఇతి తాని పదాని ఉచ్యంతే తైరేవ చ క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయాథాత్మ్యం
“గీతం” ఇతి అనువర్తతే ।“ఆత్మేత్యేవోపాసీత”
(బృ. ఉ. 1-4-7) ఇత్యేవమాదిభిః బ్రహ్మసూత్రపదైః ఆత్మా
జ్ఞాయతే, హేతుమద్భిః యుక్తియుక్తైః వినిశ్చితైః నిఃసంశయరూపైః
నిశ్చితప్రత్యయోత్పాదకైః ఇత్యర్థః ॥ స్తుత్యా అభిముఖీభూతాయ అర్జునాయ
ఆహ భగవాన్ —
మహాభూతాన్యహంకారో బుద్ధిరవ్యక్తమేవ చ ।
ఇంద్రియాణి దశైకం చ పంచ చేంద్రియగోచరాః ॥ 13-5 ॥
మహాభూతాని మహాంతి చ తాని సర్వవికారవ్యాపకత్వాత్ భూతాని చ
సూక్ష్మాణి । స్థూలాని తు ఇంద్రియగోచరశబ్దేన అభిధాయిష్యంతే
అహంకారః మహాభూతకారణం అహంప్రత్యయలక్షణః । అహంకారకారణం
బుద్ధిః అధ్యవసాయలక్షణా । తత్కారణం అవ్యక్తమేవ చ,
న వ్యక్తం అవ్యక్తం అవ్యాకృతం ఈశ్వరశక్తిః “మమ
మాయా దురత్యయా” (భ. గీ. 7-14) ఇత్యుక్తం । ఏవశబ్దః
ప్రకృత్యవధారణార్థః ఏతావత్యేవ అష్టధా భిన్నా ప్రకృతిః ।
చ-శబ్దః భేదసముచ్చయార్థః । ఇంద్రియాణి దశ, శ్రోత్రాదీని
పంచ బుద్ధ్యుత్పాదకత్వాత్ బుద్ధీంద్రియాణి, వాక్పాణ్యాదీని పంచ
కర్మనివర్తకత్వాత్ కర్మేంద్రియాణి; తాని దశ । ఏకం చ; కిం తత్? మనః
ఏకాదశం సంకల్పాద్యాత్మకం । పంచ చ ఇంద్రియగోచరాః శబ్దాదయో
విషయాః । తాని ఏతాని సాంఖ్యాః చతుర్వింశతితత్త్వాని ఆచక్షతే ॥
ఇచ్ఛా ద్వేషః సుఖం దుఃఖం సంఘాతశ్చేతనా ధృతిః ।
ఏతత్క్షేత్రం సమాసేన సవికారముదాహృతం ॥ 13-6 ॥
ఇచ్ఛా, యజ్జాతీయం సుఖహేతుమర్థం ఉపలబ్ధవాన్ పూర్వం, పునః
తజ్జాతీయముపలభమానః తమాదాతుమిచ్ఛతి సుఖహేతురితి; సా ఇయం ఇచ్ఛా
అంతఃకరణధర్మః జ్ఞేయత్వాత్ క్షేత్రం । తథా ద్వేషః, యజ్జాతీయమర్థం
దుఃఖహేతుత్వేన అనుభూతవాన్, పునః తజ్జాతీయమర్థముపలభమానః తం
ద్వేష్టి; సోఽయం ద్వేషః జ్ఞేయత్వాత్ క్షేత్రమేవ । తథా సుఖం అనుకూలం
ప్రసన్నసత్త్వాత్మకం జ్ఞేయత్వాత్ క్షేత్రమేవ । దుఃఖం ప్రతికూలాత్మకం;
జ్ఞేయత్వాత్ తదపి క్షేత్రం । సంఘాతః దేహేంద్రియాణాం సంహతిః ।
తస్యామభివ్యక్తాంతఃకరణవృత్తిః, తప్త ఇవ లోహపిండే అగ్నిః
ఆత్మచైతన్యాభాసరసవిద్ధా చేతనా; సా చ క్షేత్రం జ్ఞేయత్వాత్ ।
ధృతిః యయా అవసాదప్రాప్తాని దేహేంద్రియాణి ధ్రియంతే; సా చ జ్ఞేయత్వాత్
క్షేత్రం । సర్వాంతఃకరణధర్మోపలక్షణార్థం ఇచ్ఛాదిగ్రహణం । యత
ఉక్తముపసంహరతి — ఏతత్ క్షేత్రం సమాసేన సవికారం సహ వికారేణ
మహదాదినా ఉదాహృతం ఉక్తం ॥ యస్య క్షేత్రభేదజాతస్య సంహతిః
“ఇదం శరీరం క్షేత్రం” (భ. గీ. 13-1) ఇతి ఉక్తం, తత్
క్షేత్రం వ్యాఖ్యాతం మహాభూతాదిభేదభిన్నం ధృత్యంతం । క్షేత్రజ్ఞః
వక్ష్యమాణవిశేషణః — యస్య సప్రభావస్య క్షేత్రజ్ఞస్య పరిజ్ఞానాత్
అమృతత్వం భవతి, తం “జ్ఞేయం యత్తత్ప్రవక్ష్యామి”
(భ. గీ. 13-12) ఇత్యాదినా సవిశేషణం స్వయమేవ వక్ష్యతి
భగవాన్ । అధునా తు తజ్జ్ఞానసాధనగణమమానిత్వాదిలక్షణం,
యస్మిన్ సతి తజ్జ్ఞేయవిజ్ఞానే యోగ్యః అధికృతః భవతి, యత్పరః
సన్న్యాసీ జ్ఞాననిష్ఠః ఉచ్యతే, తం అమానిత్వాదిగణం జ్ఞానసాధనత్వాత్
జ్ఞానశబ్దవాచ్యం విదధాతి భగవాన్ —
అమానిత్వమదంభిత్వమహింసా క్షాంతిరార్జవం ।
ఆచార్యోపాసనం శౌచం స్థైర్యమాత్మవినిగ్రహః ॥ 13-7 ॥
అమానిత్వం మానినః భావః మానిత్వమాత్మనః శ్లాఘనం, తదభావః అమానిత్వం ।
అదంభిత్వం స్వధర్మప్రకటీకరణం దంభిత్వం, తదభావః అదంభిత్వం ।
అహింసా అహింసనం ప్రాణినామపీడనం । క్షాంతిః పరాపరాధప్రాప్తౌ అవిక్రియా ।
ఆర్జవం ఋజుభావః అవక్రత్వం । ఆచార్యోపాసనం మోక్షసాధనోపదేష్టుః
ఆచార్యస్య శుశ్రూషాదిప్రయోగేణ సేవనం । శౌచం కాయమలానాం
మృజ్జలాభ్యాం ప్రక్షాలనం; అంతశ్చ మనసః ప్రతిపక్షభావనయా
రాగాదిమలానామపనయనం శౌచం । స్థైర్యం స్థిరభావః, మోక్షమార్గే
ఏవ కృతాధ్యవసాయత్వం । ఆత్మవినిగ్రహః ఆత్మనః అపకారకస్య
ఆత్మశబ్దవాచ్యస్య కార్యకరణసంఘాతస్య వినిగ్రహః స్వభావేన సర్వతః
ప్రవృత్తస్య సన్మార్గే ఏవ నిరోధః ఆత్మవినిగ్రహః ॥ కించ —
ఇంద్రియార్థేషు వైరాగ్యమనహంకార ఏవ చ ।
జన్మమృత్యుజరావ్యాధిదుఃఖదోషానుదర్శనం ॥ 13-8 ॥
ఇంద్రియార్థేషు శబ్దాదిషు దృష్టాదృష్టేషు భోగేషు
విరాగభావో వైరాగ్యం అనహంకారః అహంకారాభావః ఏవ చ
జన్మమృత్యుజరావ్యాధిదుఃఖదోషానుదర్శనం జన్మ చ మృత్యుశ్చ జరా
చ వ్యాధయశ్చ దుఃఖాని చ తేషు జన్మాదిదుఃఖాంతేషు ప్రత్యేకం
దోషానుదర్శనం । జన్మని గర్భవాసయోనిద్వారనిఃసరణం దోషః,
తస్య అనుదర్శనమాలోచనం । తథా మృత్యౌ దోషానుదర్శనం । తథా
జరాయాం ప్రజ్ఞాశక్తితేజోనిరోధదోషానుదర్శనం పరిభూతతా చేతి ।
తథా వ్యాధిషు శిరోరోగాదిషు దోషానుదర్శనం । తథా దుఃఖేషు
అధ్యాత్మాధిభూతాధిదైవనిమిత్తేషు । అథవా దుఃఖాన్యేవ దోషః దుఃఖదోషః
తస్య జన్మాదిషు పూర్వవత్ అనుదర్శనం — దుఃఖం జన్మ, దుఃఖం మృత్యుః,
దుఃఖం జరా, దుఃఖం వ్యాధయః । దుఃఖనిమిత్తత్వాత్ జన్మాదయః దుఃఖం,
న పునః స్వరూపేణైవ దుఃఖమితి । ఏవం జన్మాదిషు దుఃఖదోషానుదర్శనాత్
దేహేంద్రియాదివిషయభోగేషు వైరాగ్యముపజాయతే । తతః ప్రత్యగాత్మని
ప్రవృత్తిః కరణానామాత్మదర్శనాయ । ఏవం జ్ఞానహేతుత్వాత్ జ్ఞానముచ్యతే
జన్మాదిదుఃఖదోషానుదర్శనం ॥ కించ —
అసక్తిరనభిష్వంగః పుత్రదారగృహాదిషు ।
నిత్యం చ సమచిత్తత్వమిష్టానిష్టోపపత్తిషు ॥ 13-9 ॥
అసక్తిః సక్తిః సంగనిమిత్తేషు విషయేషు ప్రీతిమాత్రం, తదభావః అసక్తిః ।
అనభిష్వంగః అభిష్వంగాభావః । అభిష్వంగో నామ ఆసక్తివిశేష ఏవ
అనన్యాత్మభావనాలక్షణః; యథా అన్యస్మిన్ సుఖిని దుఃఖిని వా “అహమేవ
సుఖీ, దుఃఖీ చ,” జీవతి మృతే వా “అహమేవ జీవామి మరిష్యామి
చ” ఇతి । క్వ ఇతి ఆహ — పుత్రదారగృహాదిషు, పుత్రేషు దారేషు
గృహేషు ఆదిగ్రహణాత్ అన్యేష్వపి అత్యంతేష్టేషు దాసవర్గాదిషు । తచ్చ
ఉభయం జ్ఞానార్థత్వాత్ జ్ఞానముచ్యతే । నిత్యం చ సమచిత్తత్వం తుల్యచిత్తతా ।
క్వ? ఇష్టానిష్ఠోపపత్తిషు ఇష్టానామనిష్టానాం చ ఉపపత్తయః సంప్రాప్తయః
తాసు ఇష్టానిష్ఠోపపత్తిషు నిత్యమేవ తుల్యచిత్తతా । ఇష్టోపపత్తిషు
న హృష్యతి, న కుప్యతి చ అనిష్టోపపత్తిషు । తచ్చ ఏతత్ నిత్యం
సమచిత్తత్వం జ్ఞానం ॥ కించ —
మయి చానన్యయోగేన భక్తిరవ్యభిచారిణీ ।
వివిక్తదేశసేవిత్వమరతిర్జనసంసది ॥ 13-10 ॥
మయి చ ఈశ్వరే అనన్యయోగేన అపృథక్సమాధినా “న అన్యో
భగవతో వాసుదేవాత్ పరః అస్తి, అతః స ఏవ నః గతిః” ఇత్యేవం
నిశ్చితా అవ్యభిచారిణీ బుద్ధిః అనన్యయోగః, తేన భజనం భక్తిః న
వ్యభిచరణశీలా అవ్యభిచారిణీ । సా చ జ్ఞానం । వివిక్తదేశసేవిత్వం,
వివిక్తః స్వభావతః సంస్కారేణ వా అశుచ్యాదిభిః సర్పవ్యాఘ్రాదిభిశ్చ
రహితః అరణ్యనదీపులినదేవగృహాదిభిర్వివిక్తో దేశః, తం సేవితుం
శీలమస్య ఇతి వివిక్తదేశసేవీ, తద్భావః వివిక్తదేశసేవిత్వం । వివిక్తేషు
హి దేశేషు చిత్తం ప్రసీదతి యతః తతః ఆత్మాదిభావనా వివిక్తే ఉపజాయతే ।
అతః వివిక్తదేశసేవిత్వం జ్ఞానముచ్యతే । అరతిః అరమణం జనసంసది,
జనానాం ప్రాకృతానాం సంస్కారశూన్యానాం అవినీతానాం సంసత్ సమవాయః
జనసంసత్; న సంస్కారవతాం వినీతానాం సంసత్; తస్యాః జ్ఞానోపకారకత్వాత్ ।
అతః ప్రాకృతజనసంసది అరతిః జ్ఞానార్థత్వాత్ జ్ఞానం ॥ కించ —
అధ్యాత్మజ్ఞాననిత్యత్వం తత్త్వజ్ఞానార్థదర్శనం ।
ఏతజ్జ్ఞానమితి ప్రోక్తమజ్ఞానం యదతోఽన్యథా ॥ 13-11 ॥
అధ్యాత్మజ్ఞాననిత్యత్వం ఆత్మాదివిషయం జ్ఞానం అధ్యాత్మజ్ఞానం,
తస్మిన్ నిత్యభావః నిత్యత్వం । అమానిత్వాదీనాం జ్ఞానసాధనానాం
భావనాపరిపాకనిమిత్తం తత్త్వజ్ఞానం, తస్య అర్థః మోక్షః
సంసారోపరమః; తస్య ఆలోచనం తత్త్వజ్ఞానార్థదర్శనం;
తత్త్వజ్ఞానఫలాలోచనే హి తత్సాధనానుష్ఠానే ప్రవృత్తిః స్యాదితి ।
ఏతత్ అమానిత్వాదితత్త్వజ్ఞానార్థదర్శనాంతముక్తం జ్ఞానం ఇతి ప్రోక్తం
జ్ఞానార్థత్వాత్ । అజ్ఞానం యత్ అతః అస్మాత్ యథోక్తాత్ అన్యథా విపర్యయేణ ।
మానిత్వం దంభిత్వం హింసా అక్షాంతిః అనార్జవం ఇత్యాది అజ్ఞానం విజ్ఞేయం
పరిహరణాయ, సంసారప్రవృత్తికారణత్వాత్ ఇతి ॥ యథోక్తేన జ్ఞానేన
జ్ఞాతవ్యం కిం ఇత్యాకాంక్షాయామాహ — “జ్ఞేయం యత్తత్” ఇత్యాది ।
నను యమాః నియమాశ్చ అమానిత్వాదయః । న తైః జ్ఞేయం జ్ఞాయతే । న హి
అమానిత్వాది కస్యచిత్ వస్తునః పరిచ్ఛేదకం దృష్టం । సర్వత్రైవ చ
యద్విషయం జ్ఞానం తదేవ తస్య జ్ఞేయస్య పరిచ్ఛేదకం దృశ్యతే ।
న హి అన్యవిషయేణ జ్ఞానేన అన్యత్ ఉపలభ్యతే, యథా ఘటవిషయేణ
జ్ఞానేన అగ్నిః । నైష దోషః, జ్ఞాననిమిత్తత్వాత్ జ్ఞానముచ్యతే ఇతి
హి అవోచామ; జ్ఞానసహకారికారణత్వాచ్చ —
జ్ఞేయం యత్తత్ప్రవక్ష్యామి యజ్జ్ఞాత్వామృతమశ్నుతే ।
అనాదిమత్పరం బ్రహ్మ న సత్తన్నాసదుచ్యతే ॥ 13-12 ॥
జ్ఞేయం జ్ఞాతవ్యం యత్ తత్ ప్రవక్ష్యామి ప్రకర్షేణ యథావత్ వక్ష్యామి ।
కింఫలం తత్ ఇతి ప్రరోచనేన శ్రోతుః అభిముఖీకరణాయ ఆహ —
యత్ జ్ఞేయం జ్ఞాత్వా అమృతం అమృతత్వం అశ్నుతే, న పునః మ్రియతే
ఇత్యర్థః । అనాదిమత్ ఆదిః అస్య అస్తీతి ఆదిమత్, న ఆదిమత్ అనాదిమత్; కిం
తత్? పరం నిరతిశయం బ్రహ్మ, “జ్ఞేయం” ఇతి ప్రకృతం ॥
అత్ర కేచిత్ “అనాది మత్పరం” ఇతి పదం ఛిందంతి, బహువ్రీహిణా
ఉక్తే అర్థే మతుపః ఆనర్థక్యం అనిష్టం స్యాత్ ఇతి । అర్థవిశేషం చ
దర్శయంతి — అహం వాసుదేవాఖ్యా పరా శక్తిః యస్య తత్ మత్పరం ఇతి ।
సత్యమేవమపునరుక్తం స్యాత్, అర్థః చేత్ సంభవతి । న తు అర్థః
సంభవతి, బ్రహ్మణః సర్వవిశేషప్రతిషేధేనైవ విజిజ్ఞాపయిషితత్వాత్
“న సత్తన్నాసదుచ్యతే” ఇతి । విశిష్టశక్తిమత్త్వప్రదర్శనం
విశేషప్రతిషేధశ్చ ఇతి విప్రతిషిద్ధం । తస్మాత్ మతుపః బహువ్రీహిణా
సమానార్థత్వేఽపి ప్రయోగః శ్లోకపూరణార్థః ॥ అమృతత్వఫలం
జ్ఞేయం మయా ఉచ్యతే ఇతి ప్రరోచనేన అభిముఖీకృత్య ఆహ —
న సత్ తత్ జ్ఞేయముచ్యతే ఇతి న అపి అసత్ తత్ ఉచ్యతే ॥ నను మహతా
పరికరబంధేన కంఠరవేణ ఉద్ఘుష్య “జ్ఞేయం ప్రవక్ష్యామి”
ఇతి, అననురూపముక్తం “న సత్తన్నాసదుచ్యతే” ఇతి । న,
అనురూపమేవ ఉక్తం । కథం? సర్వాసు హి ఉపనిషత్సు జ్ఞేయం బ్రహ్మ
“నేతి నేతి” (బృ. ఉ. 2-3-6) “అస్థూలమనణు”
(బృ. ఉ. 3-8-8) ఇత్యాదివిశేషప్రతిషేధేనైవ నిర్దిశ్యతే, న
“ఇదం తత్” ఇతి, వాచః అగోచరత్వాత్ ॥ నను న తదస్తి,
యద్వస్తు అస్తిశబ్దేన నోచ్యతే । అథ అస్తిశబ్దేన నోచ్యతే, నాస్తి
తత్ జ్ఞేయం । విప్రతిషిద్ధం చ — “జ్ఞేయం తత్,”
“అస్తిశబ్దేన నోచ్యతే” ఇతి చ । న తావన్నాస్తి,
నాస్తిబుద్ధ్యవిషయత్వాత్ ॥ నను సర్వాః బుద్ధయః అస్తినాస్తిబుద్ధ్యనుగతాః
ఏవ । తత్ర ఏవం సతి జ్ఞేయమపి అస్తిబుద్ధ్యనుగతప్రత్యయవిషయం వా
స్యాత్, నాస్తిబుద్ధ్యనుగతప్రత్యయవిషయం వా స్యాత్ । న, అతీంద్రియత్వేన
ఉభయబుద్ధ్యనుగతప్రత్యయావిషయత్వాత్ । యద్ధి ఇంద్రియగమ్యం
వస్తు ఘటాదికం, తత్ అస్తిబుద్ధ్యనుగతప్రత్యయవిషయం
వా స్యాత్, నాస్తిబుద్ధ్యనుగతప్రత్యయవిషయం వా స్యాత్ ।
ఇదం తు జ్ఞేయం అతీంద్రియత్వేన శబ్దైకప్రమాణగమ్యత్వాత్ న
ఘటాదివత్ ఉభయబుద్ధ్యనుగతప్రత్యయవిషయం ఇత్యతః “న
సత్తన్నాసత్” ఇతి ఉచ్యతే ॥ యత్తు ఉక్తం — విరుద్ధముచ్యతే,
“జ్ఞేయం తత్” “న సత్తన్నాసదుచ్యతే” ఇతి —
న విరుద్ధం, “అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధి”
(కే. ఉ. 1-4) ఇతి శ్రుతేః । శ్రుతిరపి విరుద్ధార్థా ఇతి చేత్
— యథా యజ్ఞాయ శాలామారభ్య”యద్యముష్మింల్లోకేఽస్తి
వా న వేతి” (తై. సం. 6-1-1-1) ఇత్యేవమితి చేత్, న;
విదితావిదితాభ్యామన్యత్వశ్రుతేః అవశ్యవిజ్ఞేయార్థప్రతిపాదనపరత్వాత్
“యద్యముష్మిన్” ఇత్యాది తు విధిశేషః అర్థవాదః ।
ఉపపత్తేశ్చ సదసదాదిశబ్దైః బ్రహ్మ నోచ్యతే ఇతి । సర్వో హి
శబ్దః అర్థప్రకాశనాయ ప్రయుక్తః, శ్రూయమాణశ్చ శ్రోతృభిః,
జాతిక్రియాగుణసంబంధద్వారేణ సంకేతగ్రహణసవ్యపేక్షః
అర్థం ప్రత్యాయయతి; న అన్యథా, అదృష్టత్వాత్ । తత్ యథా
— “గౌః” “అశ్వః” ఇతి వా జాతితః,
“పచతి” “పఠతి” ఇతి వా క్రియాతః,
“శుక్లః” “కృష్ణః” ఇతి వా గుణతః,
“ధనీ” “గోమాన్” ఇతి వా సంబంధతః । న తు
బ్రహ్మ జాతిమత్, అతః న సదాదిశబ్దవాచ్యం । నాపి గుణవత్, యేన
గుణశబ్దేన ఉచ్యేత, నిర్గుణత్వాత్ । నాపి క్రియాశబ్దవాచ్యం నిష్క్రియత్వాత్
“నిష్కలం నిష్క్రియం శాంతం” (శ్వే. ఉ. 6-19) ఇతి శ్రుతేః ।
న చ సంబంధీ, ఏకత్వాత్ । అద్వయత్వాత్ అవిషయత్వాత్ ఆత్మత్వాచ్చ న
కేనచిత్ శబ్దేన ఉచ్యతే ఇతి యుక్తం; “యతో వాచో నివర్తంతే”
(తై. ఉ. 2-9-1) ఇత్యాదిశ్రుతిభిశ్చ ॥ సచ్ఛబ్దప్రత్యయావిషయత్వాత్
అసత్త్వాశంకాయాం జ్ఞేయస్య సర్వప్రాణికరణోపాధిద్వారేణ తదస్తిత్వం
ప్రతిపాదయన్ తదాశంకానివృత్త్యర్థమాహ —
సర్వతఃపాణిపాదం తత్సర్వతోక్షిశిరోముఖం ।
సర్వతఃశ్రుతిమల్లోకే సర్వమావృత్య తిష్ఠతి ॥ 13-13 ॥
సర్వతఃపాణిపాదం సర్వతః పాణయః పాదాశ్చ అస్య ఇతి సర్వతఃపాణిపాదం
తత్ జ్ఞేయం । సర్వప్రాణికరణోపాధిభిః క్షేత్రజ్ఞస్య అస్తిత్వం
విభావ్యతే । క్షేత్రజ్ఞశ్చ క్షేత్రోపాధితః ఉచ్యతే । క్షేత్రం
చ పాణిపాదాదిభిః అనేకధా భిన్నం । క్షేత్రోపాధిభేదకృతం
విశేషజాతం మిథ్యైవ క్షేత్రజ్ఞస్య, ఇతి తదపనయనేన
జ్ఞేయత్వముక్తం “న సత్తన్నాసదుచ్యతే” ఇతి । ఉపాధికృతం
మిథ్యారూపమపి అస్తిత్వాధిగమాయ జ్ఞేయధర్మవత్ పరికల్ప్య ఉచ్యతే
“సర్వతఃపాణిపాదం” ఇత్యాది । తథా హి సంప్రదాయవిదాం వచనం
–”అధ్యారోపాపవాదాభ్యాం నిష్ప్రపంచం ప్రపంచ్యతే”
ఇతి । సర్వత్ర సర్వదేహావయవత్వేన గమ్యమానాః పాణిపాదాదయః
జ్ఞేయశక్తిసద్భావనిమిత్తస్వకార్యాః ఇతి జ్ఞేయసద్భావే లింగాని
“జ్ఞేయస్య” ఇతి ఉపచారతః ఉచ్యంతే । తథా వ్యాఖ్యేయం
అన్యత్ । సర్వతఃపాణిపాదం తత్ జ్ఞేయం । సర్వతోక్షిశిరోముఖం
సర్వతః అక్షీణి శిరాంసి ముఖాని చ యస్య తత్ సర్వతోక్షిశిరోముఖం;
సర్వతఃశ్రుతిమత్ శ్రుతిః శ్రవణేంద్రియం, తత్ యస్య తత్ శ్రుతిమత్,
లోకే ప్రాణినికాయే, సర్వం ఆవృత్య సంవ్యాప్య తిష్ఠతి స్థితిం లభతే ॥
ఉపాధిభూతపాణిపాదాదీంద్రియాధ్యారోపణాత్ జ్ఞేయస్య తద్వత్తాశంకా మా భూత్
ఇత్యేవమర్థః శ్లోకారంభః —
సర్వేంద్రియగుణాభాసం సర్వేంద్రియవివర్జితం ।
అసక్తం సర్వభృచ్చైవ నిర్గుణం గుణభోక్తృ చ ॥ 13-14 ॥
సర్వేంద్రియగుణాభాసం సర్వాణి చ తాని ఇంద్రియాణి శ్రోత్రాదీని
బుద్ధీంద్రియకర్మేంద్రియాఖ్యాని, అంతఃకరణే చ బుద్ధిమనసీ,
జ్ఞేయోపాధిత్వస్య తుల్యత్వాత్, సర్వేంద్రియగ్రహణేన గృహ్యంతే ।
అపి చ, అంతఃకరణోపాధిద్వారేణైవ శ్రోత్రాదీనామపి ఉపాధిత్వం
ఇత్యతః అంతఃకరణబహిష్కరణోపాధిభూతైః సర్వేంద్రియగుణైః
అధ్యవసాయసంకల్పశ్రవణవచనాదిభిః అవభాసతే ఇతి
సర్వేంద్రియగుణాభాసం సర్వేంద్రియవ్యాపారైః వ్యాపృతమివ తత్ జ్ఞేయం
ఇత్యర్థః; “ధ్యాయతీవ లేలాయతీవ” (బృ. ఉ. 4-3-7)
ఇతి శ్రుతేః । కస్మాత్ పునః కారణాత్ న వ్యాపృతమేవేతి గృహ్యతే
ఇత్యతః ఆహ — సర్వేంద్రియవివర్జితం, సర్వకరణరహితమిత్యర్థః ।
అతః న కరణవ్యాపారైః వ్యాపృతం తత్ జ్ఞేయం । యస్తు అయం
మంత్రః — “అపాణిపాదో జవనో గ్రహీతా పశ్యత్యచక్షుః
స శృణోత్యకర్ణః” (శ్వే. ఉ. 3-19) ఇత్యాదిః, స
సర్వేంద్రియోపాధిగుణానుగుణ్యభజనశక్తిమత్ తత్ జ్ఞేయం ఇత్యేవం
ప్రదర్శనార్థః, న తు సాక్షాదేవ జవనాదిక్రియావత్త్వప్రదర్శనార్థః ।
”అంధో మణిమవిందత్” (తై. ఆ. 1-11) ఇత్యాదిమంత్రార్థవత్
తస్య మంత్రస్య అర్థః । యస్మాత్ సర్వకరణవర్జితం జ్ఞేయం,
తస్మాత్ అసక్తం సర్వసంశ్లేషవర్జితం । యద్యపి ఏవం, తథాపి
సర్వభృచ్చ ఏవ । సదాస్పదం హి సర్వం సర్వత్ర సద్బుద్ధ్యనుగమాత్ ।
న హి మృగతృష్ణికాదయోఽపి నిరాస్పదాః భవంతి । అతః సర్వభృత్
సర్వం బిభర్తి ఇతి । స్యాత్ ఇదం చ అన్యత్ జ్ఞేయస్య సత్త్వాధిగమద్వారం
— నిర్గుణం సత్త్వరజస్తమాంసి గుణాః తైః వర్జితం తత్ జ్ఞేయం,
తథాపి గుణభోక్తృ చ గుణానాం సత్త్వరజస్తమసాం శబ్దాదిద్వారేణ
సుఖదుఃఖమోహాకారపరిణతానాం భోక్తృ చ ఉపలబ్ధృ చ తత్ జ్ఞేయం
ఇత్యర్థః ॥ కించ —
బహిరంతశ్చ భూతానామచరం చరమేవ చ ।
సూక్ష్మత్వాత్తదవిజ్ఞేయం దూరస్థం చాంతికే చ తత్ ॥ 13-15 ॥
బహిః త్వక్పర్యంతం దేహం ఆత్మత్వేన అవిద్యాకల్పితం అపేక్ష్య తమేవ
అవధిం కృత్వా బహిః ఉచ్యతే । తథా ప్రత్యగాత్మానమపేక్ష్య దేహమేవ
అవధిం కృత్వా అంతః ఉచ్యతే । “బహిరంతశ్చ” ఇత్యుక్తే
మధ్యే అభావే ప్రాప్తే, ఇదముచ్యతే — అచరం చరమేవ చ, యత్
చరాచరం దేహాభాసమపి తదేవ జ్ఞేయం యథా రజ్జుసర్పాభాసః ।
యది అచరం చరమేవ చ స్యాత్ వ్యవహారవిషయం సర్వం జ్ఞేయం,
కిమర్థం “ఇదం” ఇతి సర్వైః న విజ్ఞేయం ఇతి? ఉచ్యతే —
సత్యం సర్వాభాసం తత్; తథాపి వ్యోమవత్ సూక్ష్మం । అతః సూక్ష్మత్వాత్
స్వేన రూపేణ తత్ జ్ఞేయమపి అవిజ్ఞేయం అవిదుషాం । విదుషాం తు,
“ఆత్మైవేదం సర్వం” (ఛా. ఉ. 7-25-2)“బ్రహ్మైవేదం
సర్వం” ఇత్యాదిప్రమాణతః నిత్యం విజ్ఞాతం । అవిజ్ఞాతతయా దూరస్థం
వర్షసహస్రకోట్యాపి అవిదుషాం అప్రాప్యత్వాత్ । అంతికే చ తత్, ఆత్మత్వాత్
విదుషాం ॥ కించ —
అవిభక్తం చ భూతేషు విభక్తమివ చ స్థితం ।
భూతభర్తృ చ తజ్జ్ఞేయం గ్రసిష్ణు ప్రభవిష్ణు చ ॥ 13-16 ॥
అవిభక్తం చ ప్రతిదేహం వ్యోమవత్ తదేకం । భూతేషు సర్వప్రాణిషు
విభక్తమివ చ స్థితం దేహేష్వేవ విభావ్యమానత్వాత్ । భూతభర్తృ
చ భూతాని బిభర్తీతి తత్ జ్ఞేయం భూతభర్తృ చ స్థితికాలే ।
ప్రలయకాలే గృసిష్ణు గ్రసనశీలం । ఉత్పత్తికాలే ప్రభవిష్ణు చ
ప్రభవనశీలం యథా రజ్జ్వాదిః సర్పాదేః మిథ్యాకల్పితస్య ॥ కించ,
సర్వత్ర విద్యమానమపి సత్ న ఉపలభ్యతే చేత్, జ్ఞేయం తమః తర్హి? న ।
కిం తర్హి? —
జ్యోతిషామపి తజ్జ్యోతిస్తమసః పరముచ్యతే ।
జ్ఞానం జ్ఞేయం జ్ఞానగమ్యం హృది సర్వస్య విష్ఠితం ॥ 13-17 ॥
జ్యోతిషాం ఆదిత్యాదీనామపి తత్ జ్ఞేయం జ్యోతిః । ఆత్మచైతన్యజ్యోతిషా
ఇద్ధాని హి ఆదిత్యాదీని జ్యోతీంషి దీప్యంతే, ”యేన సూర్యస్తపతి
తేజసేద్ధః” (తై. బ్రా. 3-12-9) “తస్య భాసా సర్వమిదం
విభాతి” (ము. ఉ. 2-2-11)ఇత్యాదిశ్రుతిభ్యః; స్మృతేశ్చ
ఇహైవ — “యదాదిత్యగతం తేజః” (భ. గీ. 15-12)
ఇత్యాదేః । తమసః అజ్ఞానాత్ పరం అస్పృష్టం ఉచ్యతే । జ్ఞానాదేః
దుఃసంపాదనబుద్ధ్యా ప్రాప్తావసాదస్య ఉత్తంభనార్థమాహ —
జ్ఞానం అమానిత్వాది; జ్ఞేయం “జ్ఞేయం యత్ తత్ ప్రవక్ష్యామి”
(భ. గీ. 13-12) ఇత్యాదినా ఉక్తం; జ్ఞానగమ్యం జ్ఞేయమేవ జ్ఞాతం సత్
జ్ఞానఫలమితి జ్ఞానగమ్యముచ్యతే; జ్ఞాయమానం తు జ్ఞేయం । తత్ ఏతత్
త్రయమపి హృది బుద్ధౌ సర్వస్య ప్రాణిజాతస్య విష్ఠితం విశేషేణ
స్థితం । తత్రైవ హి త్రయం విభావ్యతే ॥ యథోక్తార్థోపసంహారార్థః
అయం శ్లోకః ఆరభ్యతే —
ఇతి క్షేత్రం తథా జ్ఞానం జ్ఞేయం చోక్తం సమాసతః ।
మద్భక్త ఏతద్విజ్ఞాయ మద్భావాయోపపద్యతే ॥ 13-18 ॥
ఇతి ఏవం క్షేత్రం మహాభూతాది ధృత్యంతం తథా జ్ఞానం అమానిత్వాది
తత్త్వజ్ఞానార్థదర్శనపర్యంతం జ్ఞేయం చ “జ్ఞేయం యత్
తత్” (భ. గీ. 13-12) ఇత్యాది “తమసః పరముచ్యతే”
(భ. గీ. 13-17) ఇత్యేవమంతం ఉక్తం సమాసతః సంక్షేపతః ।
ఏతావాన్ సర్వః హి వేదార్థః గీతార్థశ్చ ఉపసంహృత్య ఉక్తః । అస్మిన్
సమ్యగ్దర్శనే కః అధిక్రియతే ఇతి ఉచ్యతే — మద్భక్తః మయి ఈశ్వరే
సర్వజ్ఞే పరమగురౌ వాసుదేవే సమర్పితసర్వాత్మభావః, యత్ పశ్యతి
శృణోతి స్పృశతి వా “సర్వమేవ భగవాన్ వాసుదేవః”
ఇత్యేవంగ్రహావిష్టబుద్ధిః మద్భక్తః స ఏతత్ యథోక్తం సమ్యగ్దర్శనం
విజ్ఞాయ, మద్భావాయ మమ భావః మద్భావః పరమాత్మభావః తస్మై
మద్భావాయ ఉపపద్యతే మోక్షం గచ్ఛతి ॥ తత్ర సప్తమే ఈశ్వరస్య
ద్వే ప్రకృతీ ఉపన్యస్తే, పరాపరే క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞలక్షణే;
“ఏతద్యోనీని భూతాని” (భ. గీ. 7-6) ఇతి చ ఉక్తం ।
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞప్రకృతిద్వయయోనిత్వం కథం భూతానామితి అయమర్థః
అధునా ఉచ్యతే —
ప్రకృతిం పురుషం చైవ విద్ధ్యనాదీ ఉభావపి ।
వికారాంశ్చ గుణాంశ్చైవ విద్ధి ప్రకృతిసంభవాన్ ॥ 13-19 ॥
ప్రకృతిం పురుషం చైవ ఈశ్వరస్య ప్రకృతీ తౌ ప్రకృతిపురుషౌ
ఉభావపి అనాదీ విద్ధి, న విద్యతే ఆదిః యయోః తౌ అనాదీ ।
నిత్యేశ్వరత్వాత్ ఈశ్వరస్య తత్ప్రకృత్యోరపి యుక్తం నిత్యత్వేన
భవితుం । ప్రకృతిద్వయవత్త్వమేవ హి ఈశ్వరస్య ఈశ్వరత్వం । యాభ్యాం
ప్రకృతిభ్యాం ఈశ్వరః జగదుత్పత్తిస్థితిప్రలయహేతుః, తే ద్వే అనాదీ
సత్యౌ సంసారస్య కారణం ॥ న ఆదీ అనాదీ ఇతి తత్పురుషసమాసం కేచిత్
వర్ణయంతి । తేన హి కిల ఈశ్వరస్య కారణత్వం సిధ్యతి । యది పునః
ప్రకృతిపురుషావేవ నిత్యౌ స్యాతాం తత్కృతమేవ జగత్ న ఈశ్వరస్య
జగతః కర్తృత్వం । తత్ అసత్ ; ప్రాక్ ప్రకృతిపురుషయోః ఉత్పత్తేః
ఈశితవ్యాభావాత్ ఈశ్వరస్య అనీశ్వరత్వప్రసంగాత్, సంసారస్య
నిర్నిమిత్తత్వే అనిర్మోక్షప్రసంగాత్ శాస్త్రానర్థక్యప్రసంగాత్
బంధమోక్షాభావప్రసంగాచ్చ । నిత్యత్వే పునః ఈశ్వరస్య
ప్రకృత్యోః సర్వమేతత్ ఉపపన్నం భవేత్ । కథం? వికారాంశ్చ
గుణాంశ్చైవ వక్ష్యమాణాన్వికారాన్ బుద్ధ్యాదిదేహేంద్రియాంతాన్ గుణాంశ్చ
సుఖదుఃఖమోహప్రత్యయాకారపరిణతాన్ విద్ధి జానీహి ప్రకృతిసంభవాన్,
ప్రకృతిః ఈశ్వరస్య వికారకారణశక్తిః త్రిగుణాత్మికా మాయా, సా
సంభవో యేషాం వికారాణాం గుణానాం చ తాన్ వికారాన్ గుణాంశ్చ విద్ధి
ప్రకృతిసంభవాన్ ప్రకృతిపరిణామాన్ ॥ కే పునః తే వికారాః గుణాశ్చ
ప్రకృతిసంభవాః —
కార్యకరణకర్తృత్వే హేతుః ప్రకృతిరుచ్యతే ।
పురుషః సుఖదుఃఖానాం భోక్తృత్వే హేతురుచ్యతే ॥ 13-20 ॥
కార్యకరణకర్తృత్వే — కార్యం శరీరం కరణాని తత్స్థాని త్రయోదశ ।
దేహస్యారంభకాణి భూతాని పంచ విషయాశ్చ ప్రకృతిసంభవాః
వికారాః పూర్వోక్తాః ఇహ కార్యగ్రహణేన గృహ్యంతే । గుణాశ్చ
ప్రకృతిసంభవాః సుఖదుఃఖమోహాత్మకాః కరణాశ్రయత్వాత్ కరణగ్రహణేన
గృహ్యంతే । తేషాం కార్యకరణానాం కర్తృత్వం ఉత్పాదకత్వం యత్ తత్
కార్యకరణకర్తృత్వం తస్మిన్ కార్యకరణకర్తృత్వే హేతుః కారణం
ఆరంభకత్వేన ప్రకృతిః ఉచ్యతే । ఏవం కార్యకరణకర్తృత్వేన
సంసారస్య కారణం ప్రకృతిః । కార్యకారణకర్తృత్వే ఇత్యస్మిన్నపి
పాఠే, కార్యం యత్ యస్య పరిణామః తత్ తస్య కార్యం వికారః వికారి
కారణం తయోః వికారవికారిణోః కార్యకారణయోః కర్తృత్వే ఇతి । అథవా,
షోడశ వికారాః కార్యం సప్త ప్రకృతివికృతయః కారణం తాన్యేవ
కార్యకారణాన్యుచ్యంతే తేషాం కర్తృత్వే హేతుః ప్రకృతిః ఉచ్యతే,
ఆరంభకత్వేనైవ । పురుషశ్చ సంసారస్య కారణం యథా స్యాత్
తత్ ఉచ్యతే — పురుషః జీవః క్షేత్రజ్ఞః భోక్తా ఇతి పర్యాయః,
సుఖదుఃఖానాం భోగ్యానాం భోక్తృత్వే ఉపలబ్ధృత్వే హేతుః ఉచ్యతే ॥
కథం పునః అనేన కార్యకరణకర్తృత్వేన సుఖదుఃఖభోక్తృత్వేన చ
ప్రకృతిపురుషయోః సంసారకారణత్వముచ్యతే ఇతి, అత్ర ఉచ్యతే —
కార్యకరణసుఖదుఃఖరూపేణ హేతుఫలాత్మనా ప్రకృతేః పరిణామాభావే,
పురుషస్య చ చేతనస్య అసతి తదుపలబ్ధృత్వే, కుతః సంసారః
స్యాత్? యదా పునః కార్యకరణసుఖదుఃఖస్వరూపేణ హేతుఫలాత్మనా
పరిణతయా ప్రకృత్యా భోగ్యయా పురుషస్య తద్విపరీతస్య భోక్తృత్వేన
అవిద్యారూపః సంయోగః స్యాత్, తదా సంసారః స్యాత్ ఇతి । అతః యత్
ప్రకృతిపురుషయోః కార్యకరణకర్తృత్వేన సుఖదుఃఖభోక్తృత్వేన
చ సంసారకారణత్వముక్తం, తత్ యుక్తం । కః పునః అయం సంసారో
నామ? సుఖదుఃఖసంభోగః సంసారః । పురుషస్య చ సుఖదుఃఖానాం
సంభోక్తృత్వం సంసారిత్వమితి ॥ యత్ పురుషస్య సుఖదుఃఖానాం
భోక్తృత్వం సంసారిత్వం ఇతి ఉక్తం తస్య తత్ కిన్నిమిత్తమితి ఉచ్యతే —
పురుషః ప్రకృతిస్థో హి భుంక్తే ప్రకృతిజాన్గుణాన్ ।
కారణం గుణసంగోఽస్య సదసద్యోనిజన్మసు ॥ 13-21 ॥
పురుషః భోక్తా ప్రకృతిస్థః ప్రకృతౌ అవిద్యాలక్షణాయాం
కార్యకరణరూపేణ పరిణతాయాం స్థితః ప్రకృతిస్థః, ప్రకృతిమాత్మత్వేన
గతః ఇత్యేతత్, హి యస్మాత్, తస్మాత్ భుంక్తే ఉపలభతే ఇత్యర్థః ।
ప్రకృతిజాన్ ప్రకృతితః జాతాన్ సుఖదుఃఖమోహాకారాభివ్యక్తాన్ గుణాన్
“సుఖీ, దుఃఖీ, మూఢః, పండితః అహం” ఇత్యేవం । సత్యామపి
అవిద్యాయాం సుఖదుఃఖమోహేషు గుణేషు భుజ్యమానేషు యః సంగః ఆత్మభావః
సంసారస్య సః ప్రధానం కారణం జన్మనః, “సః యథాకామో భవతి
తత్క్రతుర్భవతి” (బృ. ఉ. 4-4-5)ఇత్యాదిశ్రుతేః । తదేతత్ ఆహ
— కారణం హేతుః గుణసంగః గుణేషు సంగః అస్య పురుషస్య భోక్తుః
సదసద్యోనిజన్మసు, సత్యశ్చ అసత్యశ్చ యోనయః సదసద్యోనయః తాసు
సదసద్యోనిషు జన్మాని సదసద్యోనిజన్మాని, తేషు సదసద్యోనిజన్మసు
విషయభూతేషు కారణం గుణసంగః । అథవా, సదసద్యోనిజన్మసు
అస్య సంసారస్య కారణం గుణసంగః ఇతి సంసారపదమధ్యాహార్యం ।
సద్యోనయః దేవాదియోనయః; అసద్యోనయః పశ్వాదియోనయః । సామర్థ్యాత్
సదసద్యోనయః మనుష్యయోనయోఽపి అవిరుద్ధాః ద్రష్టవ్యాః ॥ ఏతత్ ఉక్తం
భవతి — ప్రకృతిస్థత్వాఖ్యా అవిద్యా, గుణేషు చ సంగః కామః,
సంసారస్య కారణమితి । తచ్చ పరివర్జనాయ ఉచ్యతే । అస్య చ
నివృత్తికారణం జ్ఞానవైరాగ్యే ససన్న్యాసే గీతాశాస్త్రే ప్రసిద్ధం ।
తచ్చ జ్ఞానం పురస్తాత్ ఉపన్యస్తం క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞవిషయం
“యజ్జ్ఞాత్వామృతమశ్నుతే” (భ. గీ. 13-12) ఇతి । ఉక్తం చ
అన్యాపోహేన అతద్ధర్మాధ్యారోపేణ చ ॥ తస్యైవ పునః సాక్షాత్ నిర్దేశః
క్రియతే —
ఉపద్రష్టానుమంతా చ భర్తా భోక్తా మహేశ్వరః ।
పరమాత్మేతి చాప్యుక్తో దేహేఽస్మిన్పురుషః పరః ॥ 13-22 ॥
ఉపద్రష్టా సమీపస్థః సన్ ద్రష్టా స్వయం అవ్యాపృతః । యథా
ఋత్విగ్యజమానేషు యజ్ఞకర్మవ్యాపృతేషు తటస్థః అన్యః అవ్యాపృతః
యజ్ఞవిద్యాకుశలః ఋత్విగ్యజమానవ్యాపారగుణదోషాణాం ఈక్షితా,
తద్వచ్చ కార్యకరణవ్యాపారేషు అవ్యాపృతః అన్యః తద్విలక్షణః తేషాం
కార్యకరణానాం సవ్యాపారాణాం సామీప్యేన ద్రష్టా ఉపద్రష్టా । అథవా,
దేహచక్షుర్మనోబుద్ధ్యాత్మానః ద్రష్టారః, తేషాం బాహ్యః ద్రష్టా దేహః,
తతః ఆరభ్య అంతరతమశ్చ ప్రత్యక్ సమీపే ఆత్మా ద్రష్టా, యతః పరః
అంతరతమః నాస్తి ద్రష్టా; సః అతిశయసామీప్యేన ద్రష్టృత్వాత్ ఉపద్రష్టా
స్యాత్ । యజ్ఞోపద్రష్టృవద్వా సర్వవిషయీకరణాత్ ఉపద్రష్టా । అనుమంతా
చ, అనుమోదనం అనుమననం కుర్వత్సు తత్క్రియాసు పరితోషః, తత్కర్తా
అనుమంతా చ । అథవా, అనుమంతా, కార్యకరణప్రవృత్తిషు స్వయం
అప్రవృత్తోఽపి ప్రవృత్త ఇవ తదనుకూలః విభావ్యతే, తేన అనుమంతా ।
అథవా, ప్రవృత్తాన్ స్వవ్యాపారేషు తత్సాక్షిభూతః కదాచిదపి న
నివారయతి ఇతి అనుమంతా । భర్తా, భరణం నామ ద