Shrimad Bhagwat Geeta Sa ~Nkarabhashyam in Gujarati:
॥ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાશાઙ્કરભાષ્યમ્ ॥
॥ ઉપોદ્ઘાતઃ ॥
નારાયણઃ પરોઽવ્યક્તાત્ અણ્ડમવ્યક્તસમ્ભવમ્ ।
અણ્ડસ્યાન્તસ્ત્વિમે લોકાઃ સપ્તદ્વીપા ચ મેદિની ॥
સઃ ભગવાન્ સૃષ્ટ્વા-ઇદં જગત્, તસ્ય ચ સ્થિતિં ચિકીર્ષુઃ,
મરીચિ-આદીન્-અગ્રે સૃષ્ટ્વા પ્રજાપતીન્, પ્રવૃત્તિ-લક્ષણં ધર્મં
ગ્રાહયામાસ વેદ-ઉક્તમ્ । તતઃ અન્યાણ્ ચ સનક-સનન્દન-આદીન્ ઉત્પાદ્ય,
નિવૃત્તિ-લક્ષણં ધર્મં જ્ઞાન-વૈરાગ્ય-લક્ષણં ગ્રાહયામાસ ।
દ્વિવિધઃ હિ વેદોક્તઃ ધર્મઃ, પ્રવૃત્તિ-લક્ષણઃ
નિવૃત્તિ-લક્ષણઃ ચ । જગતઃ સ્થિતિ-કારણં ,
પ્રાણિનાં સાક્ષાત્-અભ્યુદય-નિઃશ્રેયસ-હેતુઃ
યઃ સઃ ધર્મઃ બ્રાહ્મણાદ્યૈઃ વર્ણિભિઃ આશ્રમિભિઃ ચ શ્રેયોર્થિભિઃ
અનુષ્ઠીયમાનઃ ।
દીર્ઘેણ કાલેન અનુષ્ઠાતૃઈણાં કામ-ઉદ્ભવાત્
હીયમાન-વિવેક-વિજ્ઞાન-હેતુકેન અધર્મેણ અભિભૂયમાને ધર્મે,
પ્રવર્ધમાને ચ અધર્મે, જગતઃ સ્થિતિં પરિપિપાલયિષુઃ સઃ
આદિકર્તા નારાયણ-આખ્યઃ વિષ્ણુઃ ભૌમસ્ય બ્રહ્મણઃ બ્રાહ્મણત્વસ્ય
રક્ષણાર્થં દેવક્યાં વસુદેવાત્-અંશેન કૃષ્ણઃ કિલ સમ્બભૂવ ।
બ્રાહ્મણત્વસ્ય હિ રક્ષણે રક્ષિતઃ સ્યાત્ વૈદિકઃ ધર્મઃ, તત્-અધીનત્વાત્
વર્ણ-આશ્રમ-ભેદાનામ્ ॥
સઃ ચ ભગવાન્ જ્ઞાન-ઐશ્વર્ય-શક્તિ-બલ-વીર્ય-તેજોભિઃ સદા
સમ્પન્નઃ ત્રિગુણ-આત્મિકાં સ્વાં માયાં મૂલ-પ્રકૃતિં વશીકૃત્ય, અજઃ
અવ્યયઃ ભૂતાનામ્-ઈશ્વરઃ નિત્ય-શુદ્ધ-બુદ્ધ-મુક્ત-સ્વભાવઃ અપિ સન્,
સ્વ-માયયા દેહવાન્ ઇવ જાતઃ ઇવ ચ લોક-અનુગ્રહં કુર્વન્ લક્ષ્યતે ।
સ્વપ્રયોજન-અભાવેઽપિ ભૂત-અનુજિઘૃક્ષયા વૈદિકં ધર્મ-દ્વયમ્
અર્જુનાય શોક-મોહ-મહા-ઉદધૌ નિમગ્નાય ઉપદિદેશ, ગુણ-અધિકૈઃ
હિ ગૃહીતઃ અનુષ્ઠીયમાનઃ ચ ધર્મઃ પ્રચયં ગમિષ્યતીતિ । તં
ધર્મં ભગવતા યથા-ઉપદિષ્ટં વેદવ્યાસઃ સર્વજ્ઞઃ ભગવાન્
ગીતા-આખ્યૈઃ સપ્તભિઃ શ્લોક-શતૈઃ ઉપનિબબન્ધ ॥ તત્ ઇદં
ગીતા-શાસ્ત્રં સમસ્ત-વેદાર્થ-સાર-સઙ્ગ્રહ-ભૂતં
દુર્વિજ્ઞેય-અર્થમ્, તત્-અર્થ-આવિષ્કરણાય
અનેકૈઃ વિવૃત-પદ-પદાર્થ-વાક્યાર્થ-ન્યાયમ્-અપિ
અત્યન્ત-વિરુદ્ધ-અનેક-અર્થવત્વેન લૌકિકૈઃ ગૃહ્યમાણમ્-ઉપલભ્ય
અહં વિવેકતઃ અર્થ-નિર્ધારણાર્થં સઙ્ક્ષેપતઃ વિવરણં કરિષ્યામિ ॥
તસ્ય અસ્ય ગીતા-શાસ્ત્રસ્ય સઙ્ક્ષેપતઃ પ્રયોજનં પરં
નિઃશ્રેયસં સહેતુકસ્ય સંસારસ્ય અત્યન્ત-ઉપરમ-લક્ષણમ્ । તત્
ચ સર્વ-કર્મ-સન્ન્યાસ-પૂર્વકાત્-આત્મજ્ઞાન-નિષ્ઠા-રૂપાત્ ધર્માત્
ભવતિ । તથા ઇમં એવ ગીતાર્થં ધર્મં ઉદ્દિશ્ય ભગવતા એવ ઉક્તં —
”સઃ હિ ધર્મઃ સુપર્યાપ્તઃ બ્રહ્મણઃ પદ-વેદને” (અશ્વ. ૧૬-૧૨)
ઇતિ અનુગીતાસુ । તત્ર એવ ચ ઉક્તં — ”ન એવ ધર્મી ન ચ
અધર્મી ન ચ એવ હિ શુભ-અશુભી ।” (અશ્વ. ૧૯-૭) ”યઃ
સ્યાત્-એકાસને લીનઃ તૂષ્ણીં કિઞ્ચિત્-અચિન્તયન્” (અશ્વ. ૧૯-૧)
ઇતિ ॥ ”જ્ઞાનં સન્ન્યાસ-લક્ષણમ્” (અશ્વ. ૪૩-૨૬) ઇતિ ચ ।
ઇહ અપિ ચ અન્તે ઉક્તં અર્જુનાય — “સર્વ-ધર્માન્ પરિત્યજ્ય મામ્
એકં શરણં વ્રજ” (ભ. ગી. ૧૮-૬૬) ઇતિ । અભ્યુદય-અર્થઃ અપિ
યઃ પ્રવૃત્તિ-લક્ષણઃ ધર્મઃ વર્ણાન-આશ્રમાણ્ ચ ઉદ્દિશ્ય વિહિતઃ,
સઃ દેવ-આદિ-સ્થાન-પ્રાપ્તિ-હેતુઃ અપિ સન્, ઈશ્વર-અર્પણ-બુદ્ધ્યા
અનુષ્ઠીયમાનઃ સત્ત્વ-શુદ્ધયે ભવતિ ફલ-અભિસન્ધિ-વર્જિતઃ
શુદ્ધ-સત્ત્વસ્ય ચ જ્ઞાન-નિષ્ઠા-યોગ્યતા-પ્રાપ્તિ-દ્વારેણ
જ્ઞાન-ઉત્પત્તિ-હેતુત્વેન ચ નિઃશ્રેયસ-હેતુત્વં અપિ પ્રતિપદ્યતે ।
તથા ચ ઇમમ્-અર્થમ્-અભિસન્ધાય વક્ષ્યતિ — “બ્રહ્મણિ-આધાય
કર્માણિ” (ભ. ગી. ૫-૧૦)“યોગિનઃ કર્મ કુર્વન્તિ સઙ્ગં
ત્યક્ત્વા-આત્મસ્-હુદ્ધયે” (ભ. ગી. ૫-૧૧) ઇતિ ॥
ઇમં દ્વિપ્રકારં ધર્મં નિઃશ્રેયસ-પ્રયોજનમ્, પરમાર્થ-તત્ત્વં ચ
વાસુદેવ-આખ્યં પરં બ્રહ્મ-અભિધેયભૂતં વિશેષતઃ અભિવ્યઞ્જયત્
વિશિષ્ટ-પ્રયોજન-સમ્બન્ધ-અભિધેયવય્ ગીતા-શાસ્ત્રમ્ । યતઃ
તત્-અર્થ-વિજ્ઞાને સમસ્ત-પુરુષાર્થ-સિદ્ધિઃ, અતઃ તત્-વિવરણે યત્નઃ
ક્રિયતે મયા ॥
॥ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા-શાઙ્કર-ભાષ્યમ્ ॥ ॥ પ્રથમોઽધ્યાયઃ ॥
ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ —
ધર્મક્ષેત્રે કુરુક્ષેત્રે સમવેતા યુયુત્સવઃ ।
મામકાઃ પાણ્ડવાશ્ચૈવ કિમકુર્વત સઞ્જય ॥ ૧-૧ ॥
સઞ્જય ઉવાચ —
દૃષ્ટ્વા તુ પાણ્ડવાનીકં વ્યૂઢં દુર્યોધનસ્તદા ।
આચાર્યમુપસઙ્ગમ્ય રાજા વચનમબ્રવીત્ ॥ ૧-૨ ॥
પશ્યૈતાં પાણ્ડુપુત્રાણાં આચાર્ય મહતીં ચમૂમ્ ।
વ્યૂઢાં દ્રુપદપુત્રેણ તવ શિષ્યેણ ધીમતા ॥ ૧-૩ ॥
અત્ર શૂરા મહેષ્વાસાઃ ભીમાર્જુનસમા યુધિ ।
યુયુધાનો વિરાટશ્ચ દ્રુપદશ્ચ મહારથઃ ॥ ૧-૪ ॥
ધૃષ્ટકેતુશ્ચેકિતાનઃ કાશીરાજશ્ચ વીર્યવાન્ ।
પુરુજિત્કુન્તિભોજશ્ચ શૈબ્યશ્ચ નરપુઙ્ગવઃ ॥ ૧-૫ ॥
યુધામન્યુશ્ચ વિક્રાન્ત ઉત્તમૌજાશ્ચ વીર્યવાન્ ।
સૌભદ્રો દ્રૌપદેયાશ્ચ સર્વ એવ મહારથાઃ ॥ ૧-૬ ॥
અસ્માકં તુ વિશિષ્ટા યે તાન્નિબોધ દ્વિજોત્તમ ।
નાયકા મમ સૈન્યસ્ય સંજ્ઞાર્થં તાન્બ્રવીમિ તે ॥ ૧-૭ ॥
ભવાન્ભીષ્મશ્ચ કર્ણશ્ચ કૃપશ્ચ સમિતિઞ્જયઃ ।
અશ્વત્થામા વિકર્ણશ્ચ સૌમદત્તિર્જયદ્રથઃ ॥ ૧-૮ ॥
અન્યે ચ બહવઃ શૂરાઃ મદર્થે ત્યક્તજીવિતાઃ ।
નાનાશસ્ત્રપ્રહરણાઃ સર્વે યુદ્ધવિશારદાઃ ॥ ૧-૯ ॥
અપર્યાપ્તં તદસ્માકં બલં ભીષ્માભિરક્ષિતમ્ ।
પર્યાપ્તં ત્વિદમેતેષાં બલં ભીમાભિરક્ષિતમ્ ॥ ૧-૧૦ ॥
અયનેષુ ચ સર્વેષુ યથાભાગમવસ્થિતાઃ ।
ભીષ્મમેવાભિરક્ષન્તુ ભવન્તઃ સર્વ એવ હિ ॥ ૧-૧૧ ॥
તસ્ય સઞ્જનયન્હર્ષં કુરુવૃદ્ધઃ પિતામહઃ ।
સિંહનાદં વિનદ્યોચ્ચૈઃ શઙ્ખં દધ્મૌ પ્રતાપવાન્ ॥ ૧-૧૨ ॥
તતઃ શઙ્ખાશ્ચ ભેર્યશ્ચ પણવાનકગોમુખાઃ ।
સહસૈવાભ્યહન્યન્ત સ શબ્દસ્તુમુલોઽભવત્ ॥ ૧-૧૩ ॥
તતઃ શ્વેતૈર્હયૈર્યુક્તે મહતિ સ્યન્દને સ્થિતૌ ।
માધવઃ પાણ્ડવશ્ચૈવ દિવ્યૌ શઙ્ખૌ પ્રદધ્મતુઃ ॥ ૧-૧૪ ॥
પાઞ્ચજન્યં હૃષીકેશઃ દેવદત્તં ધનઞ્જયઃ ।
પૌણ્ડ્રં દધ્મૌ મહાશઙ્ખં ભીમકર્મા વૃકોદરઃ ॥ ૧-૧૫ ॥
અનન્તવિજયં રાજા કુન્તીપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ ।
નકુલઃ સહદેવશ્ચ સુઘોષમણિપુષ્પકૌ ॥ ૧-૧૬ ॥
કાશ્યશ્ચ પરમેષ્વાસઃ શિખણ્ડી ચ મહારથઃ ।
ધૃષ્ટદ્યુમ્નો વિરાટશ્ચ સાત્યકિશ્ચાપરાજિતઃ ॥ ૧-૧૭ ॥
દ્રુપદો દ્રૌપદેયાશ્ચ સર્વશઃ પૃથિવીપતે ।
સૌભદ્રશ્ચ મહાબાહુઃ શઙ્ખાન્દધ્મુઃ પૃથક્પૃથક્ ॥ ૧-૧૮ ॥
સ ઘોષો ધાર્તરાષ્ટ્રાણાં હૃદયાનિ વ્યદારયત્ ।
નભશ્ચ પૃથિવીં ચૈવ તુમુલો વ્યનુનાદયન્ ॥ ૧-૧૯ ॥
અથ વ્યવસ્થિતાન્દૃષ્ટ્વા ધાર્તરાષ્ટ્રાન્કપિધ્વજઃ ।
પ્રવૃત્તે શસ્ત્રસમ્પાતે ધનુરુદ્યમ્ય પાણ્ડવઃ ॥ ૧-૨૦ ॥
હૃષીકેશં તદા વાક્યં ઇદમાહ મહીપતે ।
અર્જુન ઉવાચ —
સેનયોરુભયોર્મધ્યે રથં સ્થાપય મેઽચ્યુત ॥ ૧-૨૧ ॥
યાવદેતાન્નિરીક્ષેઽહં યોદ્ધુકામાનવસ્થિતાન્ ।
કૈર્મયા સહ યોદ્ધવ્યં અસ્મિન્રણસમુદ્યમે ॥ ૧-૨૨ ॥
યોત્સ્યમાનાનવેક્ષેઽહં ય એતેઽત્ર સમાગતાઃ ।
ધાર્તરાષ્ટ્રસ્ય દુર્બુદ્ધેઃ યુદ્ધે પ્રિયચિકીર્ષવઃ ॥ ૧-૨૩ ॥
સઞ્જય ઉવાચ —
એવમુક્તો હૃષીકેશઃ ગુડાકેશેન ભારત ।
સેનયોરુભયોર્મધ્યે સ્થાપયિત્વા રથોત્તમમ્ ॥ ૧-૨૪ ॥
ભીષ્મદ્રોણપ્રમુખતઃ સર્વેષાં ચ મહીક્ષિતામ્ ।
ઉવાચ પાર્થ પશ્યૈતાન્ સમવેતાન્કુરૂનિતિ ॥ ૧-૨૫ ॥
તત્રાપશ્યત્સ્થિતાન્પાર્થઃ પિતૄનથ પિતામહાન્ ।
આચાર્યાન્માતુલાન્ભ્રાતૄન્ પુત્રાન્પૌત્રાન્સખીંસ્તથા ॥ ૧-૨૬ ॥
શ્વશુરાન્સુહૃદશ્ચૈવ સેનયોરુભયોરપિ ।
તાન્સમીક્ષ્ય સ કૌન્તેયઃ સર્વાન્બન્ધૂનવસ્થિતાન્ ॥ ૧-૨૭ ॥
કૃપયા પરયાવિષ્ટઃ વિષીદન્નિદમબ્રવીત્ ।
અર્જુન ઉવાચ —
દૃષ્ટ્વેમાન્સ્વજનાન્કૃષ્ણ યુયુત્સૂન્સમુપસ્થિતાન્ ॥ ૧-૨૮ ॥
સીદન્તિ મમ ગાત્રાણિ મુખં ચ પરિશુષ્યતિ ।
વેપથુશ્ચ શરીરે મે રોમહર્ષશ્ચ જાયતે ॥ ૧-૨૯ ॥
ગાણ્ડીવં સ્રંસતે હસ્તાત્ ત્વક્ચૈવ પરિદહ્યતે ।
ન ચ શક્નોમ્યવસ્થાતું ભ્રમતીવ ચ મે મનઃ ॥ ૧-૩૦ ॥
નિમિત્તાનિ ચ પશ્યામિ વિપરીતાનિ કેશવ ।
ન ચ શ્રેયોઽનુપશ્યામિ હત્વા સ્વજનમાહવે ॥ ૧-૩૧ ॥
ન કાઙ્ક્ષે વિજયં કૃષ્ણ ન ચ રાજ્યં સુખાનિ ચ ।
કિં નો રાજ્યેન ગોવિન્દ કિં ભોગૈર્જીવિતેન વા ॥ ૧-૩૨ ॥
યેષામર્થે કાઙ્ક્ષિતં નઃ રાજ્યં ભોગાઃ સુખાનિ ચ ।
ત ઇમેઽવસ્થિતા યુદ્ધે પ્રાણાંસ્ત્યક્ત્વા ધનાનિ ચ ॥ ૧-૩૩ ॥
આચાર્યાઃ પિતરઃ પુત્રાઃ તથૈવ ચ પિતામહાઃ ।
માતુલાઃ શ્વશુરાઃ પૌત્રાઃ સ્યાલાઃ સમ્બન્ધિનસ્તથા ॥ ૧-૩૪ ॥
એતાન્ન હન્તુમિચ્છામિ ઘ્નતોઽપિ મધુસૂદન ।
અપિ ત્રૈલોક્યરાજ્યસ્ય હેતોઃ કિં નુ મહીકૃતે ॥ ૧-૩૫ ॥
નિહત્ય ધાર્તરાષ્ટ્રાન્નઃ કા પ્રીતિઃ સ્યાજ્જનાર્દન ।
પાપમેવાશ્રયેદસ્માત્ હત્વૈતાનાતતાયિનઃ ॥ ૧-૩૬ ॥
તસ્માન્નાર્હા વયં હન્તું ધાર્તરાષ્ટ્રાન્સબાન્ધવાન્ ।
સ્વજનં હિ કથં હત્વા સુખિનઃ સ્યામ માધવ ॥ ૧-૩૭ ॥
યદ્યપ્યેતે ન પશ્યન્તિ લોભોપહતચેતસઃ ।
કુલક્ષયકૃતં દોષં મિત્રદ્રોહે ચ પાતકમ્ ॥ ૧-૩૮ ॥
કથં ન જ્ઞેયમસ્માભિઃ પાપાદસ્માન્નિવર્તિતુમ્ ।
કુલક્ષયકૃતં દોષં પ્રપશ્યદ્ભિર્જનાર્દન ॥ ૧-૩૯ ॥
કુલક્ષયે પ્રણશ્યન્તિ કુલધર્માઃ સનાતનાઃ ।
ધર્મે નષ્ટે કુલં કૃત્સ્નં અધર્મોઽભિભવત્યુત ॥ ૧-૪૦ ॥
અધર્માભિભવાત્કૃષ્ણ પ્રદુષ્યન્તિ કુલસ્ત્રિયઃ ।
સ્ત્રીષુ દુષ્ટાસુ વાર્ષ્ણેય જાયતે વર્ણસઙ્કરઃ ॥ ૧-૪૧ ॥
સઙ્કરો નરકાયૈવ કુલઘ્નાનાં કુલસ્ય ચ ।
પતન્તિ પિતરો હ્યેષાં લુપ્તપિણ્ડોદકક્રિયાઃ ॥ ૧-૪૨ ॥
દોષૈરેતૈઃ કુલઘ્નાનાં વર્ણસઙ્કરકારકૈઃ ।
ઉત્સાદ્યન્તે જાતિધર્માઃ કુલધર્માશ્ચ શાશ્વતાઃ ॥ ૧-૪૩ ॥
ઉત્સન્નકુલધર્માણાં મનુષ્યાણાં જનાર્દન ।
નરકે નિયતં વાસઃ ભવતીત્યનુશુશ્રુમ ॥ ૧-૪૪ ॥
અહો બત મહત્પાપં કર્તું વ્યવસિતા વયમ્ ।
યદ્રાજ્યસુખલોભેન હન્તું સ્વજનમુદ્યતાઃ ॥ ૧-૪૫ ॥
યદિ મામપ્રતીકારં અશસ્ત્રં શસ્ત્રપાણયઃ ।
ધાર્તરાષ્ટ્રા રણે હન્યુઃ તન્મે ક્ષેમતરં ભવેત્ ॥ ૧-૪૬ ॥
સઞ્જય ઉવાચ —
એવમુક્ત્વાર્જુનઃ સઙ્ખ્યે રથોપસ્થ ઉપાવિશત્ ।
વિસૃજ્ય સશરં ચાપં શોકસંવિગ્નમાનસઃ ॥ ૧-૪૭ ॥
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ બ્રહ્મ-વિદ્યાયાં યોગ-શાસ્ત્રે
શ્રીકૃષ્ન-અર્જુન-સંવાદેઽર્જુન-વિષાદ-યોગઃ નામ પ્રથમોઽધ્યાયઃ ॥૧ ॥
॥ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા-શાઙ્કર-ભાષ્યમ્ ॥ ॥ દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ ॥
સઞ્જય ઉવાચ —
તં તથા કૃપયાવિષ્ટં અશ્રુપૂર્ણાકુલેક્ષણમ્ ।
વિષીદન્તમિદં વાક્યં ઉવાચ મધુસૂદનઃ ॥ ૨-૧ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ —
કુતસ્ત્વા કશ્મલમિદં વિષમે સમુપસ્થિતમ્ ।
અનાર્યજુષ્ટમસ્વર્ગ્યં અકીર્તિકરમર્જુન ॥ ૨-૨ ॥
ક્લૈબ્યં મા સ્મ ગમઃ પાર્થ નૈતત્ત્વય્યુપપદ્યતે ।
ક્ષુદ્રં હૃદયદૌર્બલ્યં ત્યક્ત્વોત્તિષ્ઠ પરન્તપ ॥ ૨-૩ ॥
અર્જુન ઉવાચ —
કથં ભીષ્મમહં સઙ્ખ્યે દ્રોણં ચ મધુસૂદન ।
ઇષુભિઃ પ્રતિયોત્સ્યામિ પૂજાર્હાવરિસૂદન ॥ ૨-૪ ॥
ગુરૂનહત્વા હિ મહાનુભાવાન્ શ્રેયો ભોક્તું ભૈક્ષમપીહ લોકે ।
હત્વાર્થકામાંસ્તુ ગુરૂનિહૈવ ભુઞ્જીય ભોગાન્રુધિરપ્રદિગ્ધાન્ ॥ ૨-૫ ॥
ન ચૈતદ્વિદ્મઃ કતરન્નો ગરીયઃ યદ્વા જયેમ યદિ વા નો જયેયુઃ ।
યાનેવ હત્વા ન જિજીવિષામઃ તેઽવસ્થિતાઃ પ્રમુખે ધાર્તરાષ્ટ્રાઃ ॥ ૨-૬ ॥
કાર્પણ્યદોષોપહતસ્વભાવઃ પૃચ્છામિ ત્વાં ધર્મસમ્મૂઢચેતાઃ ।
યચ્છ્રેયઃ સ્યાન્નિશ્ચિતં બ્રૂહિ તન્મે શિષ્યસ્તેઽહં શાધિ માં ત્વાં પ્રપન્નમ્ ॥ ૨-૭ ॥
ન હિ પ્રપશ્યામિ મમાપનુદ્યાત્-યચ્છોકમુચ્છોષણમિન્દ્રિયાણામ્ ।
અવાપ્ય ભૂમાવસપત્નમૃદ્ધં રાજ્યં સુરાણામપિ ચાધિપત્યમ્ ॥ ૨-૮ ॥
સઞ્જય ઉવાચ —
એવમુક્ત્વા હૃષીકેશં ગુડાકેશઃ પરન્તપઃ ।
ન યોત્સ્ય ઇતિ ગોવિન્દં ઉક્ત્વા તૂષ્ણીં બભૂવ હ ॥ ૨-૯ ॥
તમુવાચ હૃષીકેશઃ પ્રહસન્નિવ ભારત ।
સેનયોરુભયોર્મધ્યે વિષીદન્તમિદં વચઃ ॥ ૨-૧૦ ॥
અત્ર “દૃષ્ટ્વા તુ પાણ્ડવ-અનીકમ્” (ભ. ગી. ૧-૨)
ઇતિ આરભ્ય યાવત્ “ન યોત્સ્યે ઇતિ ગોવિન્દં ઉક્ત્વા
તૂષ્ણીં બભૂવ હ” (ભ. ગી. ૨-૯) ઇતિ એતત્-અન્તઃ પ્રાણિનાં
શોક-મોહ-આદિ-સંસાર-બીજભૂત-દોષ-ઉદ્ભવ-કારણ-
પ્રદર્શનાર્થત્વેન વ્યાખ્યેયઃ ગ્રન્થઃ ।
તથા હિ — અર્જુનેન
રાજ્ય-ગુરુ-પુત્ર-મિત્ર-સુહૃત્-સ્વજન-સમ્બન્ધિબાન્ધવેષુ
“અહં એતેષામ્” “મમ એતે” ઇતિ એવં
પ્રત્યય-નિમિત્ત-સ્નેહ-વિચ્છેદ-આદિ-નિમિત્તૌ આત્મનઃ શોક-મોહૌ
પ્રદર્શિતૌ “કથં ભીષ્મં અહં સઙ્ખ્યે” (ભ. ગી. ૨-૪)
ઇત્યાદિના । શોક-મોહાભ્યાં હિ અભિભૂત-વિવેક-વિજ્ઞાનઃ સ્વતઃ એવ
ક્ષત્ર-ધર્મે યુદ્ધે પ્રવૃત્તઃ અપિ તસ્માત્-યુદ્ધાત્-ઉપરરામ ;
પર-ધર્મં ચ ભિક્ષા-જીવન-આદિકં કર્તું પ્રવવૃતે । તથા ચ
સર્વ-પ્રાણિનાં શોક-મોહ-આદિ-દોષ-આવિષ્ટ-ચેતસાં સ્વભાવતઃ એવ
સ્વધર્મ-પરિત્યાગઃ પ્રતિષિદ્ધ-સેવા ચ સ્યાત્ । સ્વધર્મે પ્રવૃત્તાનામ્
અપિ તેષાં વાઽગ્-મનઃ-કાય-આદીનાં પ્રવૃત્તિઃ ફલ-અભિસન્ધિ-પૂર્વિકા
એવ સાહઙ્કારા ચ ભવતિ ।
તત્ર એવં સતિ ધર્મ-અધર્મ-ઉપચયાત્
ઇષ્ટ-અનિષ્ટ-જન્મ-સુખ-દુઃક-આદિ-પ્રાપ્તિ-લક્ષણઃ સંસારઃ
અનુપરતઃ ભવતિ । ઇતિ અતઃ સંસાર-બીજ-ભૂતૌ શોક-મોહૌ તયોઃ ચ
સર્વ-કર્મ-સન્ન્યાસ્-અપૂર્વકાત્-આત્મજ્ઞાનાત્ ન અન્યતઃ નિવૃત્તિઃ ઇતિ
તત્-ઉપદિદિક્ષુઃ સર્વ-લોક-અનુગ્રહાર્થં અર્જુનં નિમિત્તીકૃત્ય આહ
ભગવાન્ વાસુદેવઃ — “અશોચ્યાન્” (ભ. ગી. ૨-૧૧) ઇત્યાદિ ॥
અત્ર કેચિત્ આહુઃ — સર્વ-કર્મ-સન્ન્યાસ-પૂર્વકાત્
આત્મ-જ્ઞાન-નિષ્ઠા-માત્રાત્ એવ કેવલાત્ કૈવલ્યં ન પ્રાપ્યતે એવ ।
કિં તર્હિ ? અગ્નિહોત્ર-આદિ-શ્રૌત-સ્માર્ત-કર્મ-સહિતાત્ જ્ઞાનાત્
કૈવલ્ય-પ્રાપ્તિઃ ઇતિ સર્વાસુ ગીતાસુ નિશ્ચિતઃ અર્થઃ ઇતિ । જ્ઞાપકં ચ
આહુઃ અસ્ય-અર્થસ્ય — “અથ ચેત્ ત્વં ઇમં ધર્મ્યં સઙ્ગ્રામં ન
કરિષ્યસિ” (ભ. ગી. ૨-૩૩) “કર્મણિ એવ અધિકારઃ તે”
(ભ. ગી. ૨-૪૭)“કુરુ કર્મ એવ તસ્માત્ ત્વમ્” (ભ. ગી. ૪-૧૫)
ઇત્યાદિ । હિંસા-આદિ-યુક્તત્વાત્ વૈદિકં કર્મ અધર્માય ઇતિ ઇયં અપિ આશઙ્કા
ન કાર્યા ।
કથમ્ ?
ક્ષાત્રં કર્મ યુદ્ધ-લક્ષણં
ગુરુ-ભ્રાતૃ-પુત્ર-આદિ-હિંસા-લક્ષણમ્-અત્યન્તં ક્રૂરં અપિ સ્વધર્મ
ઇતિ કૃત્વા ન અધર્માય ; તત્-અકરણે ચ “તતઃ સ્વધર્મં
કીર્તિં ચ હિત્વા પાપં અવાપ્સ્યસિ” (ભ. ગી. ૨-૩૩) ઇતિ બ્રુવતા
યાવત્-જીવાદિ-શ્રુતિ-ચોદિતાનાં પશિ-આદિ-હિંસા-લક્ષણાનાં ચ કર્મણાં
પ્રાગ્-એવ ન અધર્મત્વં ઇતિ સુનિશ્ચિતં ઉક્તં ભવતિ — ઇતિ ॥
તત્ અસત્ ; જ્ઞાન-કર્મ-નિષ્ઠયોઃ વિભાગ-વચનાત્
બુદ્ધિ-દ્વય-આશ્રયયોઃ । “અશોચ્યાન્” (ભ. ગી. ૨-૧૧) ઇત્યાદિના
ભગવતા યાવત્ “સ્વધર્મં અપિ ચ અવેક્ષ્ય” (ભ. ગી. ૨-૩૧) ઇતિ
એતત્ અન્તેન ગ્રન્થેન યત્-પરમાર્થ-આત્મ=તત્ત્વ-નિરૂપણં કૃતમ્, તત્
સાઙ્ખ્યમ્ । તત્-વિષયા બુદ્ધિઃ આત્મનઃ જન્માદિ-ષડ્વિક્રિયા-અભાવાદ્-અકર્તા
આત્મા ઇતિ પ્રકરણાર્થ-નિરૂપણાત્ યા જાયતે, સા સાઙ્ખ્યા-બુદ્ધિઃ । સા
યેષાં જ્ઞાનિનામ્-ઉચિતા ભવતિ, તે સાઙ્ખ્યાઃ । એતસ્યા બુદ્ધેઃ જન્મનઃ
પ્રાક્ આત્મનઃ દેહાદિ-વ્યતિરિક્તત્વ-કર્તૃત્વ-ભોક્તૃત્વ-આદિ-અપેક્ષઃ
ધર્મ-અધર્મ-વિવેક-પૂર્વકઃ મોક્ષ-સાધન-અનુષ્ઠાન-લક્ષણઃ યોગઃ
તત્-વિષયા બુદ્ધિઃ યોગ-બુદ્ધિઃ । સા યેષાં કર્મિણામ્-ઉચિતા ભવતિ
તે યોગિનઃ । તથા ચ ભગવતા વિભક્તે દ્વે બુદ્ધી નિર્દિષ્ટે “એષા
તેઽભિહિતા સાઙ્ખ્યે બુદ્ધિઃ યોગે તુ ઇમાં શૃણુ” (ભ. ગી. ૨-૩૯) ઇતિ
તયોઃ ચ સાઙ્ખ્ય-બુદ્ધિ-આશ્રયાં જ્ઞાન-યોગેન નિષ્ઠાં સાઙ્ખ્યાનાં
વિભક્તાં વક્ષ્યતિ “પુરા વેદ-આત્મના મયા પ્રોક્તા” (ભ. ગી. ૩-૩)
ઇતિ । તથા ચ યોગ-બુદ્ધિ-આશ્રયાં કર્મ-યોગેન નિષ્ઠાં વિભક્તાં
વક્ષ્યતિ — “કર્મ-યોગેન યોગિનામ્” ઇતિ । એવં સાઙ્ખ્ય-બુદ્ધિં
યોગ-બુદ્ધિં ચ આશ્રિત્ય દ્વે નિષ્ઠે વિભક્તે ભગવતા એવ ઉક્તે
જ્ઞાન-કર્મણોઃ કર્તૃત્વ-અકર્તૃત્વ-એકત્વ-અનેકત્વ-બુદ્ધિ-આશ્રયયોઃ
યુગપત્-એક-પુરુષ-આશ્રયત્વ-અસમ્ભવં પશ્યતા । યથા એતત્
વિભાગ-વચનમ્, તથા એવ દર્શિતં શાતપથીયે બ્રાહ્મણે —
“એતં એવ પ્રવ્રાજિનઃ લોકમ્-ઇચ્છન્તઃ બ્રાહ્મણાઃ પ્રવ્રજન્તિ” ઇતિ
સર્વ-કર્મ-સન્ન્યાસં વિધાય તત્ શેષેણ “કિં પ્રજયા કરિષ્યામઃ
યેષાં નઃ અયં આત્મા અયં લોકઃ” (બૃ. ઉ. ૪-૪-૨૨) ઇતિ । તત્ર ચ પ્રાક્
દાર-પરિગ્રહાત્ પુરુષઃ આત્મા પ્રાકૃતઃ ધર્મ-જિજ્ઞાસા-ઉત્તર-કાલં
લોક-ત્રય-સાધનં — પુત્રમ્, દ્વિપ્રકારં ચ વિત્તં માનુષં
દૈવં ચ ; તત્ર માનુષં કર્મ-રૂપં પિતૃ-લોક-પ્રાપ્તિ-સાધનં
વિદ્યાં ચ દૈવં વિત્તં દેવ-લોક-પ્રાપ્તિ-સાધનં — “સઃ
અકામયત” (બૃ. ઉ. ૧-૪-૧૭) ઇતિ અવિદ્યા-કામવતઃ એવ સર્વાણિ કર્માણિ
શ્રૌત-આદીનિ દર્શિતાનિ । તેભ્યઃ “વ્યુત્થાય, પ્રવ્રજન્તિ”
ઇતિ વ્યુત્થાનમ્-આત્માનં એવ લોકમ્-ઇચ્છતઃ અકામસ્ય વિહિતમ્ ।
તત્-એતત્-વિભાગ-વચનમ્-અનુપપન્નં સ્યાત્ યદિ શ્રૌત-કર્મ-જ્ઞાનયોઃ
સમુચ્છયઃ અભિપ્રેતઃ સ્યાત્ ભગવતઃ ॥
ન ચ અર્જુનસ્ય પ્રશ્નઃ ઉપપન્નઃ ભવતિ “જ્યાયસી ચેત્ કર્મણ્ઃ
સ્તે” (ભ. ગી. ૩-૧) ઇત્યાદિઃ । એક-પુરુષ-અનુષ્ઠેયત્વ-અસમ્ભવં
બુદ્ધિ-કર્મણોઃ ભગવતા પૂર્વમ્-અનુક્તં કથં અર્જુનઃ અશ્રુતં
બુદ્ધેઃ ચ કર્મણઃ જ્યાયસ્ત્વં ભગવતિ-અધ્યારોપયેત્ મૃષા એવ
“જ્યાયસી ચેત્ કર્મણઃ તે મતા બુદ્ધિઃ” (ભ. ગી. ૩-૧) ઇતિ ॥
કિઞ્ચ — યદિ બુદ્ધિ-કર્મણોઃ સર્વેષાં સમુચ્છયઃ ઉક્તઃ સ્યાત્
અર્જુનસ્ય અપિ સઃ ઉક્તઃ એવ ઇતિ, “યત્ શ્રેયઃ એતયોઃ એકં તત્ મે
બ્રૂહિ સુનિશ્ચિતમ્” (ભ. ગી. ૫-૧) ઇતિ કથં ઉભયોઃ ઉપદેશે સતિ
અન્યતરૈવિષયઃ એવ પ્રશ્નઃ સ્યાત્ ? ન હિ પિત્ત-પ્રશમન-અર્થિનઃ
વૈદ્યેન મધુરં શીતલં ચ ભોક્તવ્યં ઇતિ ઉપદિષ્ટે તયોઃ
અન્યતરત્-પિત્ત-પ્રશમન-કારણં બ્રૂહિ ઇતિ પ્રશ્નઃ સમ્ભવતિ ॥ અથ
અર્જુનસ્ય ભગવત્-ઉક્ત-વચન-અર્થ-વિવેક-અનવધારણ-નિમિત્તઃ
પ્રશ્નઃ કલ્પ્યેત, તથા અપિ ભગવતા પ્રશ્ન અનુરૂપં પ્રતિવચનં દેયમ્
— મયા બુદ્ધિ-કર્મણોઃ સમુચ્છયઃ ઉક્તઃ, કિમર્થં ઇત્થં ત્વં ભ્રાન્તઃ
અસિ — ઇતિ । ન તુ પુનઃ પ્રતિવચનમ્-અનનુરૂપં પૃષ્ટાત્-અન્યત્
એવ “દ્વે નિષ્ઠે મયા પુરા પ્રોક્તે” (ભ. ગી. ૩-૩) ઇતિ વક્તું
યુક્તમ્ ॥ ન અપિ સ્માર્તેન એવ કર્મણા બુદ્ધેઃ સમુચ્ચયે અભિપ્રેતે
વિભાગ-વચનાદિ સર્વમ્-ઉપપન્નમ્ । કિઞ્ચ — ક્ષત્રિયસ્ય
યુદ્ધં સ્માર્તં કર્મ સ્વધર્મઃ ઇતિ જાનતઃ “તત્ કિં કર્મણિ
ઘોરે માં નિયોજયસિ” (ભ. ગી. ૩-૧) ઇતિ ઉપાલમ્ભઃ અનુપપન્નઃ ॥
તસ્માત્ ગીતા-શાસ્ત્રે ઈષત્-માત્રેણ-અપિ શ્રૌતેન સ્માર્તેન વા કર્મણા
આત્મ-જ્ઞાનસ્ય સમુચ્ચયઃ ન કેનચિત્ દર્શયિતું શક્યઃ । યસ્ય તુ
અજ્ઞાનાત્ રાગ-આદિ-દોષતઃ વા કર્મણિ પ્રવૃત્તસ્ય યજ્ઞેન દાનેન તપસા
વા વિશુદ્ધ-સત્ત્વસ્ય જ્ઞાનમ્-ઉત્પન્નં-પરમાર્થ-તત્ત્વ-વિષયમ્
“એકં એવ ઇદં સર્વં બ્રહ્મ અકર્તૃ ચ” ઇતિ, તસ્ય કર્મણિ
કર્મ-પ્રયોજને ચ નિવૃત્તે અપિ લોક-સઙ્ગ્રહાર્થં યત્ન-પૂર્વં યથા
પ્રવૃત્તિઃ, તથા ઇવ પ્રવૃત્તસ્ય યત્-પ્રવૃત્તિ-રૂપં દૃશ્યતે ન
તત્-કર્મ યેન બુદ્ધેઃ સમુચ્ચયઃ સ્યાત્ ; યથા ભગવતઃ વાસુદેવસ્ય
ક્ષત્ર-ધર્મ-ચેષ્ટિતં ન જ્ઞાનેન સમુચ્ચીયતે પુરુષાર્થ-સિદ્ધયે,
તદ્વત્ તત્-ફલ-અભિસન્ધિ-અહઙ્કાર-અભાવસ્ય તુલ્યત્વાત્ વિદુષઃ ।
તત્ત્વવિત્ ન અહં કરોમિ ઇતિ મન્યતે,
ન ચ તત્-ફલમ્-અભિસન્ધત્તે । યથા
ચ સ્વર્ગાદિ-કામાર્થિનઃ અગ્નિહોત્ર-આદિ-કર્મ-લક્ષણ-ધર્મ-અનુષ્ઠાનાય
આહિત-અગ્નેઃ કામ્યે એવ અગ્નિહોત્ર-આદૌ પ્રવૃત્તસ્ય સામિકૃતે વિનષ્ટેઽપિ
કામે તત્ એવ અગ્નિહોત્ર-આદિ-અનુતિષ્ઠતઃ અપિ ન તત્-કામ્યમ્-અગ્નિહોત્રાદિ
ભવતિ । તથા ચ દર્શયતિ ભગવાન્ — “કુર્વન્ અપિ ન લિપ્યતે”
(ભ. ગી. ૫-૭) “ન કરોતિ ન લિપ્યતે” (ભ. ગી. ૧૩-૩૧) ઇતિ તત્ર
તત્ર ॥ યત્ ચ “પૂર્વૈઃ પૂર્વતરં કૃતમ્” (ભ. ગી. ૪-૧૫)
“કર્મણા એવ હિ સંસિદ્ધિમ્-આસ્થિતાઃ જનક-આદયઃ”
(ભ. ગી. ૩-૨૦) ઇતિ, તત્ તુ પ્રવિભજ્ય વિજ્ઞેયમ્ । તત્ કથમ્ ? યદિ
તાવત્ પૂર્વે જનક-આદયઃ તત્ત્વ-વિદઃ અપિ પ્રવૃત્ત-કર્માણઃ સ્યુઃ,
તે લોક-સઙ્ગ્રહાર્થં “ગુણા ગુણેષુ વર્તન્તે” (ભ. ગી. ૩-૨૮)
ઇતિ જ્ઞાનેન એવ સંસિદ્ધિમ્-આસ્થિતાઃ, કર્મ-સન્ન્યાસે પ્રાપ્તેઽપિ કર્મણા
સહ એવ સંસિદ્ધિમ્-આસ્થિતાઃ, ન કર્મ-સન્ન્યાસં કૃતવન્તઃ ઇતિ અર્થઃ ।
અથ ન તે તત્ત્વ-વિદઃ ; ઈશ્વર-સમર્પિતેન કર્મણા સાધન-ભૂતેન
સંસિદ્ધિં સત્ત્વ-શુદ્ધિમ્, જ્ઞાન-ઉત્પત્તિ-લક્ષણાં વા સંસિદ્ધિમ્,
આસ્થિતાઃ જનક-આદયઃ ઇતિ વ્યાખ્યેયમ્ । એવં એવ આર્થં વક્ષ્યતિ
ભગવાન્ “સત્ત્વ-શુદ્ધયે કર્મ કુર્વન્તિ” (ભ. ગી. ૫-૧૧)
ઇતિ । “સ્વકર્મણા તં અભ્યર્ચ્ય સિદ્ધિં વિન્દતિ માનવઃ”
(ભ. ગી. ૧૮-૪૬) ઇતિ ઉક્ત્વા સિદ્ધિં પ્રાપ્તસ્ય પુનઃ જ્ઞાન-નિષ્ઠાં
વક્ષ્યતિ — “સિદ્ધિં પ્રાપ્તઃ યથા બ્રહ્મ” (ભ. ગી. ૧૮-૫૦)
ઇત્યાદિના ॥ તસ્માત્ ગીતા-શાસ્ત્રે કેવલાત્ એવ તત્ત્વ-જ્ઞાનાત્ મોક્ષ-પ્રાપ્તિઃ
ન કર્મ-સમુચ્ચિતાત્, ઇતિ નિશ્ચિતઃ અર્થઃ । યથા ચ અયં અર્થઃ,
તથા પ્રકરણશઃ વિભજ્ય તત્ર તત્ર દર્શયિષ્યામઃ ॥ તત્ર એવં
ધર્મ-સમ્મૂઢ-ચેતસઃ મિથ્યા-જ્ઞાનવતઃ મહતિ શોક-સાગરે નિમગ્નસ્ય
અર્જુનસ્ય અન્યત્ર-આત્મ-જ્ઞાનાત્ ઉદ્ધરણં અપશ્યન્ ભગવાન્ વાસુદેવઃ
તતઃ કૃપયા અર્જુનં ઉદ્દિધારયિષુઃ આત્મ-જ્ઞાનાય-અવતારયન્ આહ —
શ્રીભગવાનુવાચ —
અશોચ્યાનન્વશોચસ્ત્વં પ્રજ્ઞાવાદાંશ્ચ ભાષસે ।
ગતાસૂનગતાસૂંશ્ચ નાનુશોચન્તિ પણ્ડિતાઃ ॥ ૨-૧૧ ॥
અશોચ્યાન્ ઇત્યાદિ । ન શોચ્યા અશોચ્યાઃ ભીષ્મદ્રોણાદયઃ, સદ્વૃત્તત્વાત્
પરમાર્થસ્વરૂપેણ ચ નિત્યત્વાત્, તાન્ અશોચ્યાન્ અન્વશોચઃ
અનુશોચિતવાનસિ “તે મ્રિયન્તે મન્નિમિત્તમ્, અહં તૈર્વિનાભૂતઃ
કિં કરિષ્યામિ રાજ્યસુખાદિના” ઇતિ । ત્વં પ્રજ્ઞાવાદાન્ પ્રજ્ઞાવતાં
બુદ્ધિમતાં વાદાંશ્ચ વચનાનિ ચ ભાષસે તદેતત્ મૌઢ્યં પાણ્ડિત્યં
ચ વિરુદ્ધં આત્મનિ દર્શયસિ ઉન્મત્ત ઇવ ઇત્યભિપ્રાયઃ । યસ્માત્ ગતાસૂન્
ગતપ્રાણાન્ મૃતાન્, અગતાસૂન્ અગતપ્રાણાન્ જીવતશ્ચ ન અનુશોચન્તિ પણ્ડિતાઃ
આત્મજ્ઞાઃ । પણ્ડા આત્મવિષયા બુદ્ધિઃ યેષાં તે હિ પણ્ડિતાઃ, “પાણ્ડિત્યં
નિર્વિદ્ય” (બૃ. ઉ. ૩-૫-૧) ઇતિ શ્રુતેઃ । પરમાર્થતસ્તુ તાન્ નિત્યાન્
અશોચ્યાન્ અનુશોચસિ, અતો મૂઢોઽસિ ઇત્યભિપ્રાયઃ ॥ કુતસ્તે અશોચ્યાઃ,
યતો નિત્યાઃ । કથમ્ ? —
ન ત્વેવાહં જાતુ નાસં ન ત્વં નેમે જનાધિપાઃ ।
ન ચૈવ ન ભવિષ્યામઃ સર્વે વયમતઃ પરમ્ ॥ ૨-૧૨ ॥
ન તુ એવ જાતુ કદાચિત્ અહં નાસમ્, કિં તુ આસમેવ । અતીતેષુ
દેહોત્પત્તિવિનાશેષુ ઘટાદિષુ વિયદિવ નિત્ય એવ અહમાસમિત્યભિપ્રાયઃ ।
તથા ન ત્વં ન આસીઃ, કિં તુ આસીરેવ । તતા ન ઇમે જનાધિપાઃ ન આસન્,
કિં તુ આસન્નેવ । તથા ન ચ એવ ન ભવિષ્યામઃ, કિં તુ ભવિષ્યામ
એવ, સર્વે વયં અતઃ અસ્માત્ દેહવિનાશાત્ પરં ઉત્તરકાલે અપિ । ત્રિષ્વપિ
કાલેષુ નિત્યા આત્મસ્વરૂપેણ ઇત્યર્થઃ । દેહભેદાનુવૃત્ત્યા બહુવચનમ્,
નાત્મભેદાભિપ્રાયેણ ॥ તત્ર કથમિવ નિત્ય આત્મેતિ દૃષ્ટાન્તમાહ —
દેહિનોઽસ્મિન્યથા દેહે કૌમારં યૌવનં જરા ।
તથા દેહાન્તરપ્રાપ્તિર્ધીરસ્તત્ર ન મુહ્યતિ ॥ ૨-૧૩ ॥
દેહઃ અસ્ય અસ્તીતિ દેહી, તસ્ય દેહિનો દેહવતઃ આત્મનઃ અસ્મિન્ વર્તમાને
દેહે યથા યેન પ્રકારેણ કૌમારં કુમારભાવો બાલ્યાવસ્થા, યૌવનં યૂનો
ભાવો મધ્યમાવસ્થા, જરા વયોહાનિઃ જીર્ણાવસ્થા, ઇત્યેતાઃ તિસ્રઃ અવસ્થાઃ
અન્યોન્યવિલક્ષણાઃ । તાસાં પ્રથમાવસ્થાનાશે ન નાશઃ, દ્વિતીયાવસ્થોપાજને
ન ઉપજન આત્મનઃ । કિં તર્હિ ? અવિક્રિયસ્યૈવ દ્વિતીયતૃતીયાવસ્થાપ્રાપ્તિઃ
આત્મનો દૃષ્ટા । તથા તદ્વદેવ દેહાત્ અન્યો દેહો દેહાન્તરમ્, તસ્ય પ્રાપ્તિઃ
દેહાન્તરપ્રાપ્તિઃ અવિક્રિયસ્યૈવ આત્મનઃ ઇત્યર્થઃ । ધીરો ધીમાન્, તત્ર
એવં સતિ ન મુહ્યતિ ન મોહમાપદ્યતે ॥ યદ્યપિ આત્મવિનાશનિમિત્તો મોહો ન
સમ્ભવતિ નિત્ય આત્મા ઇતિ વિજાનતઃ, તતાપિ શીતોષ્ણસુખદુઃખપ્રાપ્તિનિમિત્તો
મોહો લૌકિકો દૃશ્યતે, સુખવિયોગનિમિત્તો મોહઃ દુઃખસંયોગનિમિત્તશ્ચ
શોકઃ । ઇત્યેતદર્જુનસ્ય વચનમાશઙ્ક્ય ભગવાનાહ —
માત્રાસ્પર્શાસ્તુ કૌન્તેય શીતોષ્ણસુખદુઃખદાઃ ।
આગમાપાયિનોઽનિત્યાસ્તાંસ્તિતિક્ષસ્વ ભારત ॥ ૨-૧૪ ॥
માત્રાઃ આભિઃ મીયન્તે શબ્દાદય ઇતિ શ્રોત્રાદીનિ ઇન્દ્રિયાણિ । માત્રાણાં સ્પર્શાઃ
શબ્દાદિભિઃ સંયોગાઃ । તે શીતોષ્ણસુખદુઃખદાઃ શીતં ઉષ્ણં સુખં
દુઃખં ચ પ્રયચ્છન્તીતિ । અથવા સ્પૃશ્યન્ત ઇતિ સ્પર્શાઃ વિષયાઃ
શબ્દાદયઃ । માત્રાશ્ચ સ્પર્શાશ્ચ શીતોષ્ણસુખદુઃખદાઃ । શીતં કદાચિત્
સુખં કદાચિત્ દુઃખમ્ । તથા ઉષ્ણમપિ અનિયતસ્વરૂપમ્ । સુખદુઃખે પુનઃ
નિયતરૂપે યતો ન વ્યભિચરતઃ । અતઃ તાભ્યાં પૃથક્ શીતોષ્ણયોઃ ગ્રહણમ્
યસ્માત્ તે માત્રાસ્પર્શાદયઃ આગમાપાયિનઃ આગમાપાયશીલાઃ તસ્માત્ અનિત્યાઃ ।
અતઃ તાન્ શીતોષ્ણાદીન્ તિતિક્ષસ્વ પ્રસહસ્વ । તેષુ હર્ષં વિષાદં વા મા
કાર્ષીઃ ઇત્યર્થઃ ॥ શીતોષ્ણાદીન્ સહતઃ કિં સ્યાદિતિ શૃણુ —
યં હિ ન વ્યથયન્ત્યેતે પુરુષં પુરુષર્ષભ ।
સમદુઃખસુખં ધીરં સોઽમૃતત્વાય કલ્પતે ॥ ૨-૧૫ ॥
યં હિ પુરુષં સમે દુઃખસુખે યસ્ય તં સમદુઃખસુખં
સુખદુઃખપ્રાપ્તૌ હર્ષવિષાદરહિતં ધીરં ધીમન્તં ન વ્યથયન્તિ
ન ચાલયન્તિ નિત્યાત્મદર્શનાત્ એતે યથોક્તાઃ શીતોષ્ણાદયઃ, સઃ
નિત્યાત્મસ્વરૂપદર્શનનિષ્ઠો દ્વન્દ્વસહિષ્ણુઃ અમૃતત્વાય અમૃતભાવાય
મોક્ષાયેત્યર્થઃ, કલ્પતે સમર્થો ભવતિ ॥ ઇતશ્ચ શોકમોહૌ અકૃત્વા
સીતોષ્ણાદિસહનં યુક્તમ્, યસ્માત્ —
નાસતો વિદ્યતે ભાવો નાભાવો વિદ્યતે સતઃ ।
ઉભયોરપિ દૃષ્ટોઽન્તસ્ત્વનયોસ્તત્ત્વદર્શિભિઃ ॥ ૨-૧૬ ॥
ન અસતઃ અવિદ્યમાનસ્ય શીતોષ્ણાદેઃ સકારણસ્ય ન વિદ્યતે નાસ્તિ ભાવો
ભવનં અસ્તિતા ॥ ન હિ શીતોષ્ણાદિ સકારણં પ્રમાણૈર્નિરૂપ્યમાણં
વસ્તુસદ્ભવતિ । વિકારો હિ સઃ, વિકારશ્ચ વ્યભિચરતિ । યથા
ઘટાદિસંસ્થાનં ચક્ષુષા નિરૂપ્યમાણં મૃદ્વ્યતિરેકેણાનુપલબ્ધેરસત્,
તથા સર્વો વિકારઃ કારણવ્યતિરેકેણાનુપલબ્ધેરસન્ । જન્મપ્રધ્વંસાભ્યાં
પ્રાગૂર્ધ્વં ચ અનુપલબ્ધેઃ કાર્યસ્ય ઘટાદેઃ મૃદાદિકારણસ્ય ચ
તત્કારણવ્યતિરેકેણાનુપલબ્ધેરસત્ત્વમ્ ॥ તદસત્ત્વે સર્વાભાવપ્રસઙ્ગ ઇતિ
ચેત્, ન ; સર્વત્ર બુદ્ધિદ્વયોપલબ્ધેઃ,
સદ્બુદ્ધિરસદ્બુદ્ધિરિતિ । યદ્વિષયા
બુદ્ધિર્ન વ્યભિચરતિ, તત્ સત્ ; યદ્વિષયા વ્યભિચરતિ, તદસત્ ; ઇતિ
સદસદ્વિભાગે બુદ્ધિતન્ત્રે સ્થિતે, સર્વત્ર દ્વે બુદ્ધી સર્વૈરુપલભ્યેતે
સમાનાધિકરણે ન નીલોત્પલવત્, સન્ ઘટઃ, સન્ પટઃ, સન્ હસ્તી ઇતિ । એવં
સર્વત્ર તયોર્બુદ્ધ્યોઃ ઘટાદિબુદ્ધિઃ વ્યભિચરતિ । તથા ચ દર્શિતમ્ ।
ન તુ સદ્બુદ્ધિઃ । તસ્માત્ ઘટાદિબુદ્ધિવિષયઃ અસન્, વ્યભિચારાત્ ; ન તુ
સદ્બુદ્ધિવિષયઃ, અવ્યભિચારાત્ ॥
ઘટે વિનષ્ટે ઘટબુદ્દૌ વ્યભિચરન્ત્યાં
સદ્બુદ્ધિરપિ વ્યભિચરતીતિ ચેત્, ન ; પટાદાવપિ સદ્બુદ્ધિદર્શનાત્ ।
વિશેષણવિષયૈવ સા સદ્બુદ્ધિઃ ॥ સદ્બુદ્ધિવત્ ઘટબુદ્ધિરપિ ઘટાન્તરે
દૃશ્યત ઇતિ ચેત્, ન ; પટાદૌ અદર્શનાત્ ॥ સદ્બુદ્ધિરપિ નષ્ટે ઘટે
ન દૃશ્યત ઇતિ ચેત્, ન ; વિશેષ્યાભાવાત્ સદ્બુદ્ધિઃ વિશેષણવિષયા
સતી વિશેષ્યાભાવે વિશેષણાનુપપત્તૌ કિંવિષયા સ્યાત્ ? ન તુ પુનઃ
સદ્બુદ્ધેઃ વિષયાભાવાત્ ॥ એકાધિકરણત્વં ઘટાદિવિશેષ્યાભાવે ન
યુક્તમિતિ ચેત્, ન ; “ઇદમુદકમ્” ઇતિ મરીચ્યાદૌ અન્યતરાભાવેઽપિ
સામાનાધિકરણ્યદર્શનાત્ ॥ તસ્માદ્દેહાદેઃ દ્વન્દ્વસ્ય ચ સકારણસ્ય અસતો ન
વિદ્યતે ભાવ ઇતિ । તથા સતશ્ચ આત્મનઃ અભાવઃ અવિદ્યમાનતા ન વિદ્યતે,
સર્વત્ર અવ્યભિચારાત્ ઇતિ અવોચામ ॥ એવં આત્માનાત્મનોઃ સદસતોઃ ઉભયોરપિ
દૃષ્ટઃ ઉપલબ્ધઃ અન્તો નિર્ણયઃ સત્ સદેવ અસત્ અસદેવેતિ, તુ અનયોઃ
યથોક્તયોઃ તત્ત્વદર્શિભિઃ । તદિતિ સર્વનામ, સર્વં ચ બ્રહ્મ, તસ્ય
નામ તદિતિ, તદ્ભાવઃ તત્ત્વમ્, બ્રહ્મણો યાથાત્મ્યમ્ । તત્ દ્રષ્ટું શીલં
યેષાં તે તત્ત્વદર્શિનઃ, તૈઃ તત્ત્વદર્શિભિઃ । ત્વમપિ તત્ત્વદર્શિનાં
દૃષ્ટિમાશ્રિત્ય શોકં મોહં ચ હિત્વા શીતોષ્ણાદીનિ નિયતાનિયતરૂપાણિ
દ્વન્દ્વાનિ “વિકારોઽયમસન્નેવ મરીચિજલવન્મિથ્યાવભાસતે”
ઇતિ મનસિ નિશ્ચિત્ય તિતિક્ષસ્વ ઇત્યભિપ્રાયઃ ॥ કિં પુનસ્તત્, યત્ સદેવ
સર્વદા ઇતિ ; ઉચ્યતે —
અવિનાશિ તુ તદ્વિદ્ધિ યેન સર્વમિદં તતમ્ ।
વિનાશમવ્યયસ્યાસ્ય ન કશ્ચિત્કર્તુમર્હતિ ॥ ૨-૧૭ ॥
અવિનાશિ ન વિનષ્ટું શીલં યસ્યેતિ । તુશબ્દઃ અસતો વિશેષણાર્થઃ ।
તત્ વિદ્ધિ વિજાનીહિ । કિમ્ ? યેન સર્વં ઇદં જગત્ તતં વ્યાપ્તં સદાખ્યેન
બ્રહ્મણા સાકાશમ્, આકાશેનેવ ઘટાદયઃ । વિનાશં અદર્શનં અભાવમ્ ।
અવ્યયસ્ય ન વ્યેતિ ઉપચયાપચયૌ ન યાતિ ઇતિ અવ્યયં તસ્ય અવ્યયસ્ય ।
નૈતત્ સદાખ્યં બ્રહ્મ સ્વેન રૂપેણ વ્યેતિ વ્યભિચરતિ, નિરવયવત્વાત્,
દેહાદિવત્ । નાપ્યાત્મીયેન, આત્મીયાભાવાત્ । યથા દેવદત્તો ધનહાન્યા વ્યેતિ,
ન તુ એવં બ્રહ્મ વ્યેતિ । અતઃ અવ્યયસ્ય અસ્ય બ્રહ્મણઃ વિનાશં ન કશ્ચિત્
કર્તુમર્હતિ, ન કશ્ચિત્ આત્માનં વિનાશયિતું શક્નોતિ ઈશ્વરોઽપિ । આત્મા
હિ બ્રહ્મ, સ્વાત્મનિ ચ ક્રિયાવિરોધાત્ ॥ કિં પુનસ્તદસત્, યત્સ્વાત્મસત્તાં
વ્યભિચરતીતિ, ઉચ્યતે —
અન્તવન્ત ઇમે દેહા નિત્યસ્યોક્તાઃ શરીરિણઃ ।
અનાશિનોઽપ્રમેયસ્ય તસ્માદ્યુધ્યસ્વ ભારત ॥ ૨-૧૮ ॥
અન્તઃ વિનાશઃ વિદ્યતે યેષાં તે અન્તવન્તઃ । યથા મૃગતૃષ્ણિકાદૌ
સદ્બુદ્ધિઃ અનુવૃત્તા પ્રમાણનિરૂપણાન્તે વિચ્છિદ્યતે, સ તસ્ય
અન્તઃ ; તથા ઇમે દેહાઃ સ્વપ્નમાયાદેહાદિવચ્ચ અન્તવન્તઃ નિત્યસ્ય
શરીરિણઃ શરીરવતઃ અનાશિનઃ અપ્રમેયસ્ય આત્મનઃ અન્તવન્ત ઇતિ ઉક્તાઃ
વિવેકિભિરિત્યર્થઃ । “નિત્યસ્ય” “અનાશિનઃ” ઇતિ ન
પુનરુક્તમ્ ; નિત્યત્વસ્ય દ્વિવિધત્વાત્ લોકે, નાશસ્ય ચ । યથા દેહો
ભસ્મીભૂતઃ અદર્શનં ગતો નષ્ટ ઉચ્યતે । વિદ્યમાનોઽપિ યથા અન્યથા
પરિણતો વ્યાધ્યાદિયુક્તો જાતો નષ્ટ ઉચ્યતે । તત્ર “નિત્યસ્ય”
“અનાશિનઃ” ઇતિ દ્વિવિધેનાપિ નાશેન અસમ્બન્ધઃ અસ્યેત્યર્થઃ
અન્યથા પૃથિવ્યાદિવદપિ નિત્યત્વં સ્યાત્ આત્મનઃ ; તત્ મા ભૂદિતિ
“નિત્યસ્ય” “અનાશિનઃ” ઇત્યાહ । અપ્રમેયસ્ય ન પ્રમેયસ્ય
પ્રત્યક્ષાદિપ્રમાણૈઃ અપરિચ્છેદ્યસ્યેત્યર્થઃ ॥ નનુ આગમેન આત્મા
પરિચ્છિદ્યતે, પ્રત્યક્ષાદિના ચ પૂર્વમ્ । ન ; આત્મનઃ સ્વતઃસિદ્ધત્વાત્ ।
સિદ્ધે હિ આત્મનિ પ્રમાતરિ પ્રમિત્સોઃ પ્રમાણાન્વેષણા ભવતિ । ન હિ પૂર્વમ્
“ઇત્થમહમ્” ઇતિ આત્માનમપ્રમાય પશ્ચાત્ પ્રમેયપરિચ્છેદાય
પ્રવર્તતે । ન હિ આત્મા નામ કસ્યચિત્ અપ્રસિદ્ધો ભવતિ । શાસ્ત્રં તુ
અન્ત્યં પ્રમાણં અતદ્ધર્માધ્યારોપણમાત્રનિવર્તકત્વેન પ્રમાણત્વં આત્મનઃ
પ્રતિપદ્યતે, ન તુ અજ્ઞાતાર્થ- જ્ઞાપકત્વેન । તથા ચ શ્રુતિઃ —
“યત્સાક્ષાદપરોક્ષાદ્બ્રહ્મ ય આત્મા સર્વાન્તરઃ” (બૃ. ઉ. ૩-૫-૧)
ઇતિ ॥ યસ્માદેવં નિત્યઃ અવિક્રિયશ્ચ આત્મા તસ્માત્ યુધ્યસ્વ, યુદ્ધાત્
ઉપરમં મા કાર્ષીઃ ઇત્યર્થઃ ॥ ન હિ અત્ર યુદ્ધકર્તવ્યતા વિધીયતે,
યુદ્ધે પ્રવૃત્ત એવ હિ અસૌ શોકમોહપ્રતિબદ્ધઃ તૂષ્ણીમાસ્તે । અતઃ તસ્ય
પ્રતિબન્ધાપનયનમાત્રં ભગવતા ક્રિયતે । તસ્માત્ “યુધ્યસ્વ”
ઇતિ અનુવાદમાત્રમ્, ન વિધિઃ ॥ શોકમોહાદિસંસારકારણનિવૃત્ત્યર્થઃ
ગીતાશાસ્ત્રમ્, ન પ્રવર્તકં ઇત્યેતસ્યાર્થસ્ય સાક્ષિભૂતે ઋચૌ આનીનાય
ભગવાન્ । યત્તુ મન્યસે “યુદ્ધે ભીષ્માદયો મયા હન્યન્તે”
“અહમેવ તેષાં હન્તા” ઇતિ, એષા બુદ્ધિઃ મૃષૈવ તે ।
કથમ્ ? —
ય એનં વેત્તિ હન્તારં યશ્ચૈનં મન્યતે હતમ્ ।
ઉભૌ તૌ ન વિજાનીતો નાયં હન્તિ ન હન્યતે ॥ ૨-૧૯ ॥
ય એનં પ્રકૃતં દેહિનં વેત્તિ વિજાનાતિ હન્તારં હનનક્રિયાયાઃ કર્તારં
યશ્ચ એનં અન્યો મન્યતે હતં દેહહનનેન “હતઃ અહમ્” ઇતિ
હનનક્રિયાયાઃ કર્મભૂતમ્, તૌ ઉભૌ ન વિજાનીતઃ ન જ્ઞાતવન્તૌ અવિવેકેન
આત્માનમ્ । “હન્તા અહમ્” “હતઃ અસ્તિ અહમ્” ઇતિ દેહહનનેન
આત્માનમહં પ્રત્યયવિષયં યૌ વિજાનીતઃ તૌ આત્મસ્વરૂપાનભિજ્ઞૌ ઇત્યર્થઃ
યસ્માત્ ન અયં આત્મા હન્તિ ન હનનક્રિયાયાઃ કર્તા ભવતિ, ન ચ હન્યતે
ન ચ કર્મ ભવતીત્યર્થઃ, અવિક્રિયત્વાત્ ॥ કથમવિક્રય આત્મેતિ દ્વિતીયો
મન્ત્રઃ —
ન જાયતે મ્રિયતે વા કદાચિન્નાયં ભૂત્વાભવિતા વા ન ભૂયઃ ।
અજો નિત્યઃ શાશ્વતોઽયં પુરાણો ન હન્યતે હન્યમાને શરીરે ॥ ૨-૨૦ ॥
ન જાયતે ન ઉત્પદ્યતે, જનિલક્ષણા વસ્તુવિક્રિયા ન આત્મનો વિદ્યતે
ઇત્યર્થઃ । તથા ન મ્રિયતે વા । વાશબ્દઃ ચાર્થે । ન મ્રિયતે ચ
ઇતિ અન્ત્યા વિનાશલક્ષણા વિક્રિયા પ્રતિષિધ્યતે । કદાચિચ્છબ્દઃ
સર્વવિક્રિયાપ્રતિષેધૈઃ સમ્બધ્યતે — ન કદાચિત્ જાયતે, ન
કદાચિત્ મ્રિયતે, ઇત્યેવમ્ । યસ્માત્ અયં આત્મા ભૂત્વા ભવનક્રિયામનુભૂય
પશ્ચાત્ અભવિતા અભાવં ગન્તા ન ભૂયઃ પુનઃ, તસ્માત્ ન મ્રિયતે । યોહિ
ભૂત્વા ન ભવિતા સ મ્રિયત ઇત્યુચ્યતે લોકે । વાશબ્દાત્ નશબ્દાચ્ચ
અયમાત્મા અભૂત્વા વા ભવિતા દેહવત્ ન ભૂયઃ । તસ્માત્ ન જાયતે । યો
હિ અભૂત્વા ભવિતા સ જાયત ઇત્યુચ્યતે । નૈવમાત્મા । અતો ન જાયતે ।
યસ્માદેવં તસ્માત્ અજઃ, યસ્માત્ ન મ્રિયતે તસ્માત્ નિત્યશ્ચ । યદ્યપિ
આદ્યન્તયોર્વિક્રિયયોઃ પ્રતિષેધે સર્વા વિક્રિયાઃ પ્રતિષિદ્ધા ભવન્તિ,
તથાપિ મધ્યભાવિનીનાં વિક્રિયાણાં સ્વશબ્દૈરેવ પ્રતિષેધઃ કર્તવ્યઃ
અનુક્તાનામપિ યૌવનાદિસમસ્તવિક્રિયાણાં પ્રતિષેધો યથા સ્યાત્ ઇત્યાહ —
શાશ્વત ઇત્યાદિના । શાશ્વત ઇતિ અપક્ષયલક્ષણા વિક્રિયા પ્રતિષિધ્યતે ।
શશ્વદ્ભવઃ શાશ્વતઃ । ન અપક્ષીયતે સ્વરૂપેણ, નિરવયવત્વાત્ । નાપિ
ગુણક્ષયેણ અપક્ષયઃ, નિર્ગુણત્વાત્ । અપક્ષયવિપરીતાપિ વૃદ્ધિલક્ષણા
વિક્રિયા પ્રતિષિધ્યતે — પુરાણ ઇતિ । યો હિ અવયવાગમેન ઉપચીયતે સ
વર્ધતે અભિનવ ઇતિ ચ ઉચ્યતે । અયં તુ આત્મા નિરવયવત્વાત્ પુરાપિ નવ
એવેતિ પુરાણઃ ; ન વર્ધતે ઇત્યર્થઃ । તથા ન હન્યતે । હન્તિ ; અત્ર
વિપરિણામાર્થે દ્રષ્ટવ્યઃ અપુનરુક્તતાયૈ । ન વિપરિણમ્યતે ઇત્યર્થઃ
હન્યમાને વિપરિણમ્યમાનેઽપિ શરીરે । અસ્મિન્ મન્ત્રે ષડ્ ભાવવિકારા
લૌકિકવસ્તુવિક્રિયા આત્મનિ પ્રતિષિધ્યન્તે । સર્વપ્રકારવિક્રિયારહિત
આત્મા ઇતિ વાક્યાર્થઃ । યસ્માદેવં તસ્માત્ “ઉભૌ તૌ ન વિજાનીતઃ”
ઇતિ પૂર્વેણ મન્ત્રેણ અસ્ય સમ્બન્ધઃ ॥ “ય એનં વેત્તિ હન્તારમ્”
(ભ. ગી. ૨-૧૯) ઇત્યનેન મન્ત્રેણ હનનક્રિયાયાઃ કર્તા કર્મ ચ ન ભવતિ
ઇતિ પ્રતિજ્ઞાય, “ન જાયતે” ઇત્યનેન અવિક્રિયત્વં હેતુમુક્ત્વા
પ્રતિજ્ઞાતાર્થમુપસંહરતિ —
વેદાવિનાશિનં નિત્યં ય એનમજમવ્યયમ્ ।
કથં સ પુરુષઃ પાર્થ કં ઘાતયતિ હન્તિ કમ્ ॥ ૨-૨૧ ॥
વેદ વિજાનાતિ અવિનાશિનં અન્ત્યભાવવિકારરહિતં નિત્યં વિપરિણામરહિતં યો
વેદ ઇતિ સમ્બન્ધઃ । એનં પૂર્વેણ મન્ત્રેણોક્તલક્ષણં અજં જન્મરહિતમ્
અવ્યયં અપક્ષયરહિતં કથં કેન પ્રકારેણ સઃ વિદ્વાન્ પુરુષઃ
અધિકૃતઃ હન્તિ હનનક્રિયાં કરોતિ, કથં વા ઘાતયતિ હન્તારં
પ્રયોજયતિ । ન કથઞ્ચિત્ કઞ્ચિત્ હન્તિ, ન કથઞ્ચિત્ કઞ્ચિત્ ઘાતયતિ
ઇતિ ઉભયત્ર આક્ષેપ એવાર્થઃ, પ્રશ્નાર્થાસમ્ભવાત્ । હેત્વર્થસ્ય ચ
અવિક્રિયત્વસ્ય તુલ્યત્વાત્ વિદુષઃ સર્વકર્મપ્રતિષેધ એવ પ્રકારણાર્થઃ
અભિપ્રેતો ભગવતા । હન્તેસ્તુ આક્ષેપઃ ઉદાહરણાર્થત્વેન કથિતઃ ॥
વિદુષઃ કં કર્માસમ્ભવહેતુવિશેષં પશ્યન્ કર્માણ્યાક્ષિપતિ
ભગવાન્ “કથં સ પુરુષઃ” ઇતિ । નનુ ઉક્ત એવાત્મનઃ
અવિક્રિયત્વં સર્વકર્માસમ્ભવકારણવિશેષઃ । સત્યમુક્તઃ । ન તુ
સઃ કારણવિશેષઃ, અન્યત્વાત્ વિદુષઃ અવિક્રિયાદાત્મનઃ । ન હિ અવિક્રિયં
સ્થાણું વિદિતવતઃ કર્મ ન સમ્ભવતિ ઇતિ ચેત્, ન ; વિદુષ– આત્મત્વાત્ ।
ન દેહાદિસઙ્ઘાતસ્ય વિદ્વત્તા । અતઃ પારિશેષ્યાત્ અશંહતઃ આત્મા વિદ્વાન્
અવિક્રિયઃ ઇતિ તસ્ય વિદુષઃ કર્માસમ્ભવાત્ આક્ષેપો યુક્તઃ “કથં
સ પુરુષઃ” ઇતિ । યથા બુદ્ધ્યાદ્યાહૃતસ્ય શબ્દાદ્યર્થસ્ય
અવિક્રિય એવ સન્ બુદ્ધિવૃત્ત્યવિવેકવિજ્ઞાનેન અવિદ્યયા ઉપલબ્ધા
આત્મા કલ્પ્યતે, એવમેવ આત્માનાત્મવિવેકજ્ઞાનેન બુદ્ધિવૃત્ત્યા વિદ્યયા
અસત્યરૂપયૈવ પરમાર્થતઃ અવિક્રિય એવ આત્મા વિદ્વાનુચ્યતે । વિદુષ–
કર્માસમ્ભવવચનાત્ યાનિ કર્માણિ શાસ્ત્રેણ વિધીયન્તે તાનિ અવિદુષો
વિહિતાનિ ઇતિ ભગવતો નિશ્ચયોઽવગમ્યતે ॥ નનુ વિદ્યાપિ અવિદુષ
એવ વિધીયતે, વિદિતવિદ્યસ્ય પિષ્ટપેષણવત્ વિદ્યાવિદાનાનર્થક્યાત્
તત્ર અવિદુષઃ કર્માણિ વિધીયન્તે ન વિદુષઃ ઇતિ વિશેષો
નોપપદ્યતે ઇતિ ચેત્, ન ; અનુષ્ઠેયસ્ય ભાવાભાવવિશેષોપપત્તેઃ ।
અગ્નિહોત્રાદિવિધ્યર્થજ્ઞાનોત્તરકાલં અગ્નિહોત્રાદિકર્મ
અનેકસાધનોપસંહારપૂર્વકમનુષ્ઠેયમ્
“કર્તા અહમ્, મમ કર્તવ્યમ્”
ઇત્યેવમ્પ્રકારવિજ્ઞાનવતઃ અવિદુષઃ યથા અનુષ્ઠેયં ભવતિ, ન તુ
તથા “ન જાયતે” ઇત્યાદ્યાત્મસ્વરૂપવિધ્યર્થજ્ઞાનોત્તરકાલભાવિ
કિઞ્ચિદનુષ્ઠેયં ભવતિ ; કિં તુ “નાહં કર્તા, નાહં ભોક્તા”
ઇત્યાદ્યાત્મૈકત્વાકર્તૃત્વાદિવિષયજ્ઞાનાત્ નાન્યદુત્પદ્યતે ઇતિ એષ વિશેષ
ઉપપદ્યતે । યઃ પુનઃ “કર્તા અહમ્” ઇતિ વેત્તિ આત્માનમ્, તસ્ય
“મમ ઇદં કર્તવ્યમ્” ઇતિ અવશ્યમ્ભાવિની બુદ્ધિઃ સ્યાત્ ; તદપેક્ષયા
સઃ અદિક્રિયતે ઇતિ તં પ્રતિ કર્માણિ સમ્ભવન્તિ । સ ચ અવિદ્વાન્, “ઉભૌ
તૌ ન વિજાનીતઃ” (ભ. ગી. ૨-૧૯) ઇતિ વચનાત્, વિશેષિતસ્ય ચ
વિદુષઃ કર્માક્ષેપવચનાચ્ચ “કથં સ પુરુષઃ” ઇતિ । તસ્માત્
વિશેષિતસ્ય અવિક્રિયાત્મદર્શિનઃ વિદુષઃ મુમુક્ષોશ્ચ સર્વકર્મસન્ન્યાસે
એવ અધિકારઃ । અત એવ ભગવાન્ નારાયણઃ સાઙ્ખ્યાન્ વિદુષઃ અવિદુષશ્ચ
કર્મિણઃ પ્રવિભજ્ય દ્વે નિષ્ઠે ગ્રાહયતિ — “જ્ઞાનયોગેન સાઙ્ખ્યાનાં
કર્મયોગેન યોગિનામ્” (ભ. ગી. ૩-૩) ઇતિ । તથા ચ પુત્રાય આહ ભગવાન્
વ્યાસઃ — ”દ્વાવિમાવથ પન્થાનૌ” (શાં. ૨૪૧-૬) ઇત્યાદિ । તથા
ચ ક્રિયાપથશ્ચૈવ પુરસ્તાત્ પસ્ચાત્સન્ન્યાસશ્ચેતિ । એતમેવ વિભાગં
પુનઃ પુનર્દર્શયિષ્યતિ ભગવાન્ — અતત્ત્વવિત્ “અહઙ્કારવિમૂઢાત્મા
કર્તાહમિતિ મન્યતે” (ભ. ગી. ૩-૨૭), તત્ત્વવિત્તુ નાહં કરોમિ ઇતિ ।
તથા ચ “સર્વકર્માણિ મનસા સન્ન્યસ્યાસ્તે”
(ભ. ગી. ૫-૧૩) ઇત્યાદિ ॥
તત્ર કેચિત્પણ્ડિતમ્મન્યા વદન્તિ — “જન્માદિષડ્ભાવવિક્રિયારહિતઃ
અવિક્રિયઃ અકર્તા એકઃ અહમાત્મા” ઇતિ ન કસ્યચિત્ જ્ઞાનં ઉત્પદ્યતે,
યસ્મિન્ સતિ સર્વકર્મસન્ન્યાસઃ ઉપદિશ્યતે ઇતિ । તન્ન ; “ન
જાયતે” (ભ. ગી. ૨-૨૦)ઇત્યાદિશાસ્ત્રોપદેશાનર્થક્યપ્રસઙ્ગાત્ ।
યથા ચ શાસ્ત્રોપદેશસામર્થ્યાત્ ધર્માધર્માસ્તિત્વ-વિજ્ઞાનં કર્તુશ્ચ
દેહાન્તરસમ્બન્ધવિજ્ઞાનમુત્પદ્યતે, તથા શાસ્ત્રાત્ તસ્યૈવ આત્મનઃ
અવિક્રિયત્વાકર્તૃત્વૈકત્વાદિવિજ્ઞાનં કસ્માત્ નોત્પદ્યતે ઇતિ પ્રષ્ટવ્યાઃ
તે । કરણાગોચરત્વાત્ ઇતિ ચેત્, ન ; “મનસૈવાનુદ્રષ્ટવ્યમ્”
(બૃ. ઉ. ૪-૪-૧૯) ઇતિ શ્રુતેઃ । શાસ્ત્રાચાર્યોપદેશશમદમાદિસંસ્કૃતં
મનઃ આત્મદર્શને કરણમ્ । તથા ચ તદધિગમાય અનુમાને આગમે ચ
સતિ જ્ઞાનં નોત્પદ્યત ઇતિ સાહસમાત્રમેતત્ । જ્ઞાનં ચ ઉત્પદ્યમાનં
તદ્વિપરીતમજ્ઞાનં અવશ્યં બાધતે ઇત્યભ્યુપગન્તવ્યમ્ । તચ્ચ
અજ્ઞાનં દર્શિતં “હન્તા અહમ્, હતઃ અસ્મિ” ઇતિ ઉભૌ તૌ ન
વિજાનીતઃ” ઇતિ । અત્ર ચ આત્મનઃ હનનક્રિયાયાઃ કર્તૃત્વં કર્મત્વં
હેતુકર્તૃત્વં ચ અજ્ઞાનકૃતં દર્શિતમ્ । તચ્ચ સર્વક્રિયાસ્વપિ
સમાનં કર્તૃત્વાદેઃ અવિદ્યાકૃતત્વમ્, અવિક્રિયત્વાત્ આત્મનઃ । વિક્રિયાવાન્
હિ કર્તા આત્મનઃ કર્મભૂતમન્યં પ્રયોજયતિ “કુરુ” ઇતિ ।
તદેતત્ અવિશેષેણ વિદુષઃ સર્વક્રિયાસુ કર્તૃત્વં હેતુકર્તૃત્વં ચ
પ્રતિષેધતિ ભગવાન્વાસુદેવઃ વિદુષઃ કર્માધિકારાભાવપ્રદર્શનાર્થમ્
“વેદાવિનાશિનં । । । કથં સ પુરુષઃ” ઇત્યાદિના । ક્વ
પુનઃ વિદુષઃ અધિકાર ઇતિ એતદુક્તં પૂર્વમેવ “જ્ઞાનયોગેન
સાઙ્ખ્યાનામ્” (ભ. ગી. ૩-૩) ઇતિ । તથા ચ સર્વકર્મસન્ન્યાસં
વક્ષ્યતિ “સર્વકર્માણિ મનસા” (ભ. ગી. ૫-૧૩) ઇત્યાદિના ॥ નનુ
મનસા ઇતિ વચનાત્ ન વાચિકાનાં કાયિકાનાં ચ સન્ન્યાસઃ ઇતિ ચેત્, ન ;
સર્વકર્માણિ ઇતિ વિશેષિતત્વાત્ । માનસાનામેવ સર્વકર્મણામિતિ ચેત્, ન ;
મનોવ્યાપારપૂર્વકત્વાદ્વાક્કાયવ્યાપારાણાં મનોવ્યાપારાભાવે તદનુપપત્તેઃ ।
શાસ્ત્રીયાણાં વાક્કાયકર્મણાં કારણાનિ માનસાનિ કર્માણિ વર્જયિત્વા અન્યાનિ
સર્વકર્માણિ મનસા સન્ન્યસ્યેદિતિ ચેત્, ન ;“નૈવ કુર્વન્ન કારયન્”
(ભ. ગી. ૫-૧૩) ઇતિ વિશેષણાત્ । સર્વકર્મસન્ન્યાસઃ અયં ભગવતા ઉક્તઃ
મરિષ્યતઃ ન જીવતઃ ઇતિ ચેત્, ન ; “નવદ્વારે પુરે દેહી આસ્તે”
(ભ. ગી. ૫-૧૩) ઇતિ વિશેષણાનુપપત્તેઃ । ન હિ સર્વકર્મસન્ન્યાસેન
મૃતસ્ય તદ્દેહે આસનં સમ્ભવતિ । અકુર્વતઃ અકારયતશ્ચ
દેહે સન્ન્યસ્ય ઇતિ સમ્બન્ધઃ ન દેહે આસ્તે ઇતિ ચેત્, ન ; સર્વત્ર
આત્મનઃ અવિક્રિયત્વાવધારણાત્, આસનક્રિયાયાશ્ચ અધિકરણાપેક્ષત્વાત્,
તદનપેક્ષત્વાચ્ચ સન્ન્યાસસ્ય । સમ્પૂર્વસ્તુ ન્યાસશબ્દઃ અત્ર ત્યાગાર્થઃ,
ન નિક્ષેપાર્થઃ । તસ્માત્ ગીતાશાસ્ત્રે આત્મજ્ઞાનવતઃ સન્ન્યાસે એવ અધિકારઃ,
ન કર્મણિ ઇતિ તત્ર તત્ર ઉપરિષ્ટાત્ આત્મજ્ઞાનપ્રકરણે દર્શયિષ્યામઃ ॥
પ્રકૃતં તુ વક્ષ્યામઃ । તત્ર આત્મનઃ અવિનાશિત્વં પ્રતિજ્ઞાતમ્ ।
તત્કિમિવેતિ, ઉચ્યતે —
વાસાંસિ જીર્ણાનિ યથા વિહાય નવાનિ ગૃહ્ણાતિ નરોઽપરાણિ ।
તથા શરીરાણિ વિહાય જીર્ણાન્યન્યાનિ સંયાતિ નવાનિ દેહી ॥ ૨-૨૨ ॥
વાસાંસિ વસ્ત્રાણિ જીર્ણાનિ દુર્બલતાં ગતાનિ યથા લોકે વિહાય પરિત્યજ્ય
નવાનિ અભિનવાનિ ગૃહ્ણાતિ ઉપાદત્તે નરઃ પુરુષઃ અપરાણિ અન્યાનિ, તથા
તદ્વદેવ શરીરાણિ વિહાય જીર્ણાનિ અન્યાનિ સંયાતિ સઙ્ગચ્છતિ નવાનિ દેહી
આત્મા પુરુષવત્ અવિક્રિય એવેત્યર્થઃ ॥ કસ્માત્ અવિક્રિય એવેતિ, આહ —
નૈનં છિન્દન્તિ શસ્ત્રાણિ નૈનં દહતિ પાવકઃ ।
ન ચૈનં ક્લેદયન્ત્યાપો ન શોષયતિ મારુતઃ ॥ ૨-૨૩ ॥
એવં પ્રકૃતં દેહિનં ન ચ્છિન્દન્તિ શસ્ત્રાણિ, નિરવયવત્વાત્ ન
અવયવવિભાગં કુર્વન્તિ । શસ્ત્રાણિ અસ્યાદીનિ । તથા ન એનં દહતિ
પાવકઃ, અગ્નિરપિ ન ભસ્મીકરોતિ । તથા ન ચ એનં ક્લેદયન્તિ આપઃ ।
અપાં હિ સાવયવસ્ય વસ્તુનઃ આર્દ્રીભાવકરણેન અવયવવિશ્લેષાપાદને
સામર્થ્યમ્ । તત્ ન નિરવયવે આત્મનિ સમ્ભવતિ । તથા સ્નેહવત્ દ્રવ્યં
સ્નેહશોષણેન નાશયતિ વાયુઃ । એનં તુ આત્માનં ન શોષયતિ મારુતોઽપિ ॥
યતઃ એવં તસ્માત્ —
અચ્છેદ્યોઽયમદાહ્યોઽયમક્લેદ્યોઽશોષ્ય એવ ચ ।
નિત્યઃ સર્વગતઃ સ્થાણુરચલોઽયં સનાતનઃ ॥ ૨-૨૪ ॥
યસ્માત્ અન્યોન્યનાશહેતુભૂતાનિ એનમાત્માનં નાશયિતું નોત્સહન્તે અસ્યાદીનિ
તસ્માત્ નિત્યઃ । નિત્યત્વાત્ સર્વગતઃ । સર્વગતત્વાત્ સ્થાણુઃ ઇવ, સ્થિર
ઇત્યેતત્ । સ્થિરત્વાત્ અચલઃ અયં આત્મા । અતઃ સનાતનઃ ચિરન્તનઃ, ન
કારણાત્કુતશ્ચિત્ નિષ્પન્નઃ, અભિનવ ઇત્યર્થઃ ॥ નૈતેષાં શ્લોકાનાં
પૌનરુક્ત્યં ચોદનીયમ્, યતઃ એકેનૈવ શ્લોકેન આત્મનઃ નિત્યત્વમવિક્રિયત્વં
ચોક્તં “ન જાયતે મ્રિયતે વા” (ભ. ગી. ૨-૨૦) ઇત્યાદિના । તત્ર
યદેવ આત્મવિષયં કિઞ્ચિદુચ્યતે, તત્ એતસ્માત્ શ્લોકાર્થાત્ ન અતિરિચ્યતે ;
કિઞ્ચિચ્છબ્દતઃ પુનરુક્તમ્, કિઞ્ચિદર્થતઃ ઇતિ ।
દુર્બોધત્વાત્ આત્મવસ્તુનઃ પુનઃ પુનઃ પ્રસઙ્ગમાપાદ્ય
શબ્દાન્તરેણ તદેવ વસ્તુ નિરૂપયતિ ભગવાન્
વાસુદેવઃ કથં નુ નામ સંસારિણામસંસારિત્વબુદ્ધિગોચરતામાપન્નં સત્
અવ્યક્તં તત્ત્વં સંસારનિવૃત્તયે સ્યાત્ ઇતિ ॥ કિં ચ —
અવ્યક્તોઽયમચિન્ત્યોઽયમવિકાર્યોઽયમુચ્યતે ।
તસ્માદેવં વિદિત્વૈનં નાનુશોચિતુમર્હસિ ॥ ૨-૨૫ ॥
સર્વકરણાવિષયત્વાત્ ન વ્યજ્યત ઇતિ અવ્યક્તઃ અયં આત્મા । અત એવ
અચિન્ત્યઃ અયમ્ । યદ્ધિ ઇન્દ્રિયગોચરઃ તત્ ચિન્તાવિષયત્વમાપદ્યતે ।
અયં ત્વાત્મા અનિન્દ્રિયગોચરત્વાત્ અચિન્ત્યઃ । અત એવ અવિકાર્યઃ, યથા ક્ષીરં
દધ્યાતઞ્ચનાદિના વિકારિ ન તથા અયમાત્મા । નિરવયવત્વાચ્ચ અવિક્રિયઃ ।
ન હિ નિરવયવં કિઞ્ચિત્ વિક્રિયાત્મકં દૃષ્ટમ્ । અવિક્રિયત્વાત્ અવિકાર્યઃ
અયં આત્મા ઉચ્યતે ।તસ્માત્ એવં યથોક્તપ્રકારેણ એનં આત્માનં વિદિત્વા
ત્વં ન અનુશોચિતુમર્હસિ હન્તાહમેષામ્, મયૈતે હન્યન્ત ઇતિ ॥ આત્મનઃ
અનિત્યત્વમભ્યુપગમ્ય ઇદમુચ્યતે —
અથ ચૈનં નિત્યજાતં નિત્યં વા મન્યસે મૃતમ્ ।
તથાપિ ત્વં મહાબાહો નૈવં શોચિતુમર્હસિ ॥ ૨-૨૬ ॥
અથ ચ ઇતિ અભ્યુપગમાર્થઃ । એનં પ્રકૃતમાત્માનં નિત્યજાતં
લોકપ્રસિદ્ધ્યા પ્રત્યનેકશરીરોત્પત્તિ જાતો જાત ઇતિ મન્યસે
પ્રતિતત્તદ્વિનાશં નિત્યં વા મન્યસે મૃતં મૃતો મૃત ઇતિ ; તથાપિ
તથાભાવેઽપિ આત્મનિ ત્વં મહાબાહો, ન એવં શોચિતુમર્હસિ, જન્મવતો
જન્મ નાશવતો નાશશ્ચેત્યેતાવવશ્યમ્ભાવિનાવિતિ ॥ તથા ચ સતિ —
જાતસ્ય હિ ધ્રુવો મૃત્યુર્ધ્રુવં જન્મ મૃતસ્ય ચ ।
તસ્માદપરિહાર્યેઽર્થે ન ત્વં શોચિતુમર્હસિ ॥ ૨-૨૭ ॥
જાતસ્ય હિ લબ્ધજન્મનઃ ધ્રુવઃ અવ્યભિચારી મૃત્યુઃ
મરણં ધ્રુવં જન્મ મૃતસ્ય ચ । તસ્માદપરિહાર્યોઽયં
જન્મમરણલક્ષણોઽર્થઃ । તસ્મિન્નપરિહાર્યેઽર્થે ન ત્વં શોચિતુમર્હસિ ॥
કાર્યકરણસઙ્ઘાતાત્મકાન્યપિ ભૂતાન્યુદ્દિશ્ય શોકો ન યુક્તઃ કર્તુમ્,
યતઃ —
અવ્યક્તાદીનિ ભૂતાનિ વ્યક્તમધ્યાનિ ભારત ।
અવ્યક્તનિધનાન્યેવ તત્ર કા પરિદેવના ॥ ૨-૨૮ ॥
અવ્યક્તાદીનિ અવ્યક્તં અદર્શનં અનુપલબ્ધિઃ આદિઃ યેષાં ભૂતાનાં
પુત્રમિત્રાદિકાર્યકરણસઙ્ઘાતાત્મકાનાં
તાનિ અવ્યક્તાદીનિ ભૂતાનિ પ્રાગુત્પત્તેઃ,
ઉત્પન્નાનિ ચ પ્રાઙ્મરણાત્ વ્યક્તમધ્યાનિ । અવ્યક્તનિધનાન્યેવ પુનઃ
અવય્કત્ં અદર્શનં નિધનં મરણં યેષાં તાનિ અવ્યક્તનિધનાનિ ।
મરણાદૂર્ધ્વમપ્યવ્યક્તતામેવ પ્રતિપદ્યન્તે ઇત્યર્થઃ । તથા ચોક્તમ્
–”અદર્શનાદાપતિતઃ પુનશ્ચાદર્શનં ગતઃ । નાસૌ તવ ન તસ્ય
ત્વં વૃથા કા પરિદેવના” (મો. ધ. ૧૭૪-૧૭) ઇતિ । તત્ર કા પરિદેવના
કો વા પ્રલાપઃ અદૃષ્ટદૃષ્ટપ્રનષ્ટભ્રાન્તિભૂતેષુ ભૂતેષ્વિત્યર્થઃ ॥
દુર્વિજ્ઞેયોઽયં પ્રકૃત આત્મા ; કિં ત્વામેવૈકમુપાલભે સાધારણે
ભ્રાન્તિનિમિત્તે । કથં દુર્વિજ્ઞેયોઽયમાત્મા ઇત્યત આહ —
આશ્ચર્યવત્પશ્યતિ કશ્ચિદેનમાશ્ચર્યવદ્વદતિ તથૈવ ચાન્યઃ ।
આશ્ચર્યવચ્ચૈનમન્યઃ શૃણોતિ શ્રુત્વાપ્યેનં વેદ ન ચૈવ કશ્ચિત્ ॥ ૨-૨૯ ॥
આશ્ચર્યવત્ આશ્ચર્યં અદૃષ્ટપૂર્વં અદ્ભુતં અકસ્માદ્દૃશ્યમાનં
તેન તુલ્યં આશ્ચર્યવત્ આશ્ચર્યમિતિ એનં આત્માનં પશ્યતિ કશ્ચિત્ ।
આશ્ચર્યવત્ એનં વદતિ તથૈવ ચ અન્યઃ । આશ્ચર્યવચ્ચ એનમન્યઃ
શૃણોતિ । શ્રુત્વા દૃષ્ટ્વા ઉક્ત્વાપિ એનમાત્માનં વેદ ન ચૈવ કશ્ચિત્ ।
અથવા યોઽયમાત્માનં પશ્યતિ સ આશ્ચર્યતુલ્યઃ, યો વદતિ યશ્ચ શૃણોતિ
સઃ અનેકસહસ્રેષુ કશ્ચિદેવ ભવતિ । અતો દુર્બોધ આત્મા ઇત્યભિપ્રાયઃ ॥
અથેદાનીં પ્રકરણાર્થમુપસંહરન્બ્રૂતે —
દેહી નિત્યમવધ્યોઽયં દેહે સર્વસ્ય ભારત ।
તસ્માત્સર્વાણિ ભૂતાનિ ન ત્વં શોચિતુમર્હસિ ॥ ૨-૩૦ ॥
દેહી શરીરી નિત્યં સર્વદા સર્વાવસ્થાસુ અવધ્યઃ નિરવયવત્વાન્નિત્યત્વાચ્ચ
તત્ર અવધ્યોઽયં દેહે શરીરે સર્વસ્ય સર્વગતત્વાત્સ્થાવરાદિષુ સ્થિતોઽપિ
સર્વસ્ય પ્રાણિજાતસ્ય દેહે વધ્યમાનેઽપિ અયં દેહી ન વધ્યઃ યસ્માત્,
તસ્માત્ ભીષ્માદીનિ સર્વાણિ ભૂતાનિ ઉદ્દિશ્ય ન ત્વં શોચિતુમર્હસિ ॥ ઇહ
પરમાર્થતત્ત્વાપેક્ષાયાં શોકો મોહો વા ન સમ્ભવતીત્યુક્તમ્ । ન કેવલં
પરમાર્થતત્ત્વાપેક્ષાયામેવ । કિં તુ —
સ્વધર્મમપિ ચાવેક્ષ્ય ન વિકમ્પિતુમર્હસિ ।
ધર્મ્યાદ્ધિ યુદ્ધાચ્છ્રેયોઽન્યત્ક્ષત્ત્રિયસ્ય ન વિદ્યતે ॥ ૨-૩૧ ॥
સ્વધર્મમપિ સ્વો ધર્મઃ ક્ષત્રિયસ્ય યુદ્ધં તમપિ અવેક્ષ્ય ત્વં
ન વિકમ્પિતું પ્રચલિતું નાર્હસિ ક્ષત્રિયસ્ય સ્વાભાવિકાદ્ધર્માત્
આત્મસ્વાભાવ્યાદિત્યભિપ્રાયઃ । તચ્ચ યુદ્ધં પૃથિવીજયદ્વારેણ ધર્માર્થં
પ્રજારક્ષણાર્થં ચેતિ ધર્માદનપેતં પરં ધર્મ્યમ્ । તસ્માત્ ધર્મ્યાત્
યુદ્ધાત્ શ્રેયઃ અન્યત્ ક્ષત્રિયસ્ય ન વિદ્યતે હિ યસ્માત્ ॥
કુતશ્ચ તત્ યુદ્ધં કર્તવ્યમિતિ, ઉચ્યતે —
યદૃચ્છયા ચોપપન્નં સ્વર્ગદ્વારમપાવૃતમ્ ।
સુખિનઃ ક્ષત્રિયાઃ પાર્થ લભન્તે યુદ્ધમીદૃશમ્ ॥ ૨-૩૨ ॥
યદૃચ્છયા ચ અપ્રાર્થિતતયા ઉપપન્નં આગતં સ્વર્ગદ્વારં અપાવૃતમ્
ઉદ્ધાટિતં યે એતત્ ઈદૃશં યુદ્ધં લભન્તે ક્ષત્રિયાઃ હે પાર્થ, કિં ન
સુખિનઃ તે ? એવં કર્તવ્યતાપ્રાપ્તમપિ —
અથ ચેત્ત્વમિમં ધર્મ્યં સઙ્ગ્રામં ન કરિષ્યસિ ।
તતઃ સ્વધર્મં કીર્તિં ચ હિત્વા પાપમવાપ્સ્યસિ ॥ ૨-૩૩ ॥
અથ ચેત્ ત્વં ઇમં ધર્મ્યં ધર્માદનપેતં વિહિતં સઙ્ગ્રામં
યુદ્ધં ન કરિષ્યસિ ચેત્, તતઃ તદકરણાત્ સ્વધર્મં કીર્તિં ચ
મહાદેવાદિસમાગમનિમિત્તાં હિત્વા કેવલં પાપં અવાપ્સ્યસિ ॥ ન કેવલં
સ્વધર્મકીર્તિપરિત્યાગઃ —
અકીર્તિં ચાપિ ભૂતાનિ કથયિષ્યન્તિ તેઽવ્યયામ્ ।
સમ્ભાવિતસ્ય ચાકીર્તિર્મરણાદતિરિચ્યતે ॥ ૨-૩૪ ॥
અકીર્તિં ચાપિ યુદ્ધે ભૂતાનિ કથયિષ્યન્તિ તે તવ અવ્યયાં દીર્ઘકાલામ્ ।
ધર્માત્મા શૂર ઇત્યેવમાદિભિઃ ગુણૈઃ સમ્ભાવિતસ્ય ચ અકીર્તિઃ મરણાત્
અતિરિચ્યતે, સમ્ભાવિતસ્ય ચ અકીર્તેઃ વરં મરણમિત્યર્થઃ ॥ કિઞ્ચ —
ભયાદ્રણાદુપરતં મંસ્યન્તે ત્વાં મહારથાઃ ।
યેષાં ચ ત્વં બહુમતો ભૂત્વા યાસ્યસિ લાઘવમ્ ॥ ૨-૩૫ ॥
ભયાત્ કર્ણાદિભ્યઃ રણાત્ યુદ્ધાત્ ઉપરતં નિવૃત્તં મંસ્યન્તે ચિન્તયિષ્યન્તિ
ન કૃપયેતિ ત્વાં મહારથાઃ દુર્યોધનપ્રભૃતયઃ । યેષાં ચ ત્વં
દુર્યોધનાદીનાં બહુમતો બહુભિઃ ગુણૈઃ યુક્તઃ ઇત્યેવં મતઃ બહુમતઃ
ભૂત્વા પુનઃ યાસ્યસિ લાઘવં લઘુભાવમ્ ॥ કિઞ્ચ–
અવાચ્યવાદાંશ્ચ બહૂન્વદિષ્યન્તિ તવાહિતાઃ ।
નિન્દન્તસ્તવ સામર્થ્યં તતો દુઃખતરં નુ કિમ્ ॥ ૨-૩૬ ॥
અવાચ્યવાદાન્ અવક્તવ્યવાદાંશ્ચ બહૂન્ અનેકપ્રકારાન્ વદિષ્યન્તિ
તવ અહિતાઃ શત્રવઃ નિન્દન્તઃ કુત્સયન્તઃ તવ ત્વદીયં સામર્થ્યં
નિવાતકવચાદિયુદ્ધનિમિત્તમ્ । તતઃ તસ્માત્ નિન્દાપ્રાપ્તેર્દુઃખાત્ દુઃખતરં
નુ કિમ્, તતઃ કષ્ટતરં દુઃખં નાસ્તીત્યર્થઃ ॥ યુદ્ધે પુનઃ ક્રિયમાણે
કર્ણાદિભિઃ —
હતો વા પ્રાપ્સ્યસિ સ્વર્ગં જિત્વા વા ભોક્ષ્યસે મહીમ્ ।
તસ્માદુત્તિષ્ઠ કૌન્તેય યુદ્ધાય કૃતનિશ્ચયઃ ॥ ૨-૩૭ ॥
હતો વા પ્રાપ્સ્યસિ સ્વર્ગમ્, હતઃ સન્ સ્વર્ગં પ્રાપ્સ્યસિ । જિત્વા વા કર્ણાદીન્
શૂરાન્ ભોક્ષ્યસે મહીમ્ । ઉભયથાપિ તવ લાભ એવેત્યભિપ્રાયઃ । યત એવં
તસ્માત્ ઉત્તિષ્ઠ કૌન્તેય યુદ્ધાય કૃતનિશ્ચયઃ “જેષ્યામિ શત્રૂન્,
મરિષ્યામિ વા” ઇતિ નિશ્ચયં કૃત્વેત્યર્થઃ ॥ તત્ર યુદ્ધં સ્વધર્મં
ઇત્યેવં યુધ્યમાનસ્યોપદેશમિમં શૃણુ —
સુખદુઃખે સમે કૃત્વા લાભાલાભૌ જયાજયૌ ।
તતો યુદ્ધાય યુજ્યસ્વ નૈવં પાપમવાપ્સ્યસિ ॥ ૨-૩૮ ॥
સુખદુઃખે સમે તુલ્યે કૃત્વા, રાગદ્વેષાવપ્યકૃત્વેત્યેતત્ ।
તથા લાભાલાભૌ જયાજયૌ ચ સમૌ કૃત્વા તતો યુદ્ધાય યુજ્યસ્વ
ઘટસ્વ । ન એવં યુદ્ધં કુર્વન્ પાપં અવાપ્સ્યસિ । ઇત્યેષ ઉપદેશઃ
પ્રાસઙ્ગિકઃ ॥ શોકમોહાપનયનાય લૌકિકો ન્યાયઃ “સ્વધર્મમપિ
ચાવેક્ષ્ય” (ભ. ગી. ૨-૩૧) ઇત્યાદ્યૈઃ શ્લોકૈરુક્તઃ, ન તુ તાત્પર્યેણ ।
પરમાર્થદર્શનમિહ પ્રકૃતમ્ । તચ્ચોક્તમુપસંહ્રિયતે –“એષા
તેઽભિહિતા” (ભ. ગી. ૨-૩૯) ઇતિ શાસ્ત્રવિષયવિભાગપ્રદર્શનાય ।
ઇહ હિ પ્રદર્શિતે પુનઃ શાસ્ત્રવિષયવિભાગે ઉપરિષ્ટાત્ “જ્ઞાનયોગેન
સાઙ્ખ્યાનાં કર્મયોગેન યોગિનામ્” (ભ. ગી. ૩-૩) ઇતિ નિષ્ઠાદ્વયવિષયં
શાસ્ત્રં સુખં પ્રવર્તિષ્યતે, શ્રોતારશ્ચ વિષયવિભાગેન સુખં
ગ્રહીષ્યન્તિ ઇત્યત આહ —
એષા તેઽભિહિતા સાઙ્ખ્યે બુદ્ધિર્યોગે ત્વિમાં શૃણુ ।
બુદ્ધ્યા યુક્તો યયા પાર્થ કર્મબન્ધં પ્રહાસ્યસિ ॥ ૨-૩૯ ॥
એષા તે તુભ્યં અભિહિતા ઉક્તા સાઙ્ખ્યે પરમાર્થવસ્તુવિવેકવિષયે બુદ્ધિઃ
જ્ઞાનં સાક્ષાત્ શોકમોહાદિસંસાર-હેતુદોષનિવૃત્તિકારણમ્ । યોગે તુ
તત્પ્રાપ્ત્યુપાયે નિઃસઙ્ગતયા દ્વન્દ્વપ્રહાણપૂર્વકં ઈશ્વરારાધનાર્થે
કર્મયોગે કર્માનુષ્ઠાને સમાધિયોગે ચ ઇમાં અનન્તરમેવોચ્યમાનાં
બુદ્ધિં શૃણુ । તાં ચ બુદ્ધિં સ્તૌતિ પ્રરોચનાર્થં — બુદ્ધ્યા યયા
યોગવિષયયા યુક્તઃ હે પાર્થ, કર્મબન્ધં કર્મૈવ ધર્માધર્માખ્યો
બન્ધઃ કર્મબન્ધઃ તં પ્રહાસ્યસિ ઈશ્વરપ્રસાદનિમિત્તજ્ઞાનપ્રાપ્ત્યૈવ
ઇત્યભિપ્રાયઃ ॥ કિઞ્ચ અન્યત્ —
નેહાભિક્રમનાશોઽસ્તિ પ્રત્યવાયો ન વિદ્યતે ।
સ્વલ્પમપ્યસ્ય ધર્મસ્ય ત્રાયતે મહતો ભયાત્ ॥ ૨-૪૦ ॥
ન ઇહ મોક્ષમાર્ગે કર્મયોગે અભિક્રમનાશઃ અભિક્રમણમભિક્રમઃ
પ્રારમ્ભઃ તસ્ય નાશઃ નાસ્તિ યથા કૃષ્યાદેઃ । યોગવિષયે પ્રારમ્ભસ્ય
ન અનૈકાન્તિકફલત્વમિત્યર્થઃ । કિઞ્ચ — નાપિ ચિકિત્સાવત્ પ્રત્યવાયઃ
વિદ્યતે ભવતિ । કિં તુ સ્વલ્પમપિ અસ્ય ધર્મસ્ય યોગધર્મસ્ય અનુષ્ઠિતં
ત્રાયતે રક્ષતિ મહતઃ ભયાત્ સંસારભયાત્ જન્મમરણાદિલક્ષણાત્ ॥
યેયં સાઙ્ખ્યે બુદ્ધિરુક્તા યોગે ચ, વક્ષ્યમાણલક્ષણા સા —
વ્યવસાયાત્મિકા બુદ્ધિરેકેહ કુરુનન્દન ।
બહુશાખા હ્યનન્તાશ્ચ બુદ્ધયોઽવ્યવસાયિનામ્ ॥ ૨-૪૧ ॥
વ્યવસાયાત્મિકા નિશ્ચયસ્વભાવા એકા એવ બુદ્ધિઃ
ઇતરવિપરીતબુદ્ધિશાખાભેદસ્ય બાધિકા, સમ્યક્પ્રમાણજનિતત્વાત્,
ઇહ શ્રેયોમાર્ગે હે કુરુનન્દન । યાઃ પુનઃ ઇતરા વિપરીતબુદ્ધયઃ,
યાસાં શાખાભેદપ્રચારવશાત્ અનન્તઃ અપારઃ અનુપરતઃ સંસારો
નિત્યપ્રતતો વિસ્તીર્ણો ભવતિ, પ્રમાણજનિતવિવેકબુદ્ધિનિમિત્તવશાચ્ચ
ઉપરતાસ્વનન્તભેદબુદ્ધિષુ સંસારોઽપ્યુપરમતે તા બુદ્ધયઃ
બહુશાખાઃ બહ્વયઃ શાખાઃ યાસાં તાઃ બહુશાખાઃ, બહુભેદા ઇત્યેતત્ ।
પ્રતિશાખાભેદેન હિ અનન્તાશ્ચ બુદ્ધયઃ । કેષામ્ ? અવ્યવસાયિનાં
પ્રમાણજનિતવિવેકબુદ્ધિરહિતાનામિત્યર્થઃ ॥
યેષાં વ્વવસાયાત્મિકા બુદ્ધિર્નાસ્તિ તે —
યામિમાં પુષ્પિતાં વાચં પ્રવદન્ત્યવિપશ્ચિતઃ ।
વેદવાદરતાઃ પાર્થ નાન્યદસ્તીતિ વાદિનઃ ॥ ૨-૪૨ ॥
યાં ઇમાં વક્ષ્યમાણાં પુષ્પિતાં પુષ્પિત ઇવ વૃક્ષઃ
શોભમાનાં શ્રૂયમાણરમણીયાં વાચં વાક્યલક્ષણાં પ્રવદન્તિ
કે ? અવિપશ્ચિતઃ અમેધસઃ અવિવેકિન ઇત્યર્થઃ । વેદવાદરતાઃ
બહ્વર્થવાદફલસાધનપ્રકાશકેષુ વેદવાક્યેષુ રતાઃ હે પાર્થ, ન અન્યત્
સ્વર્ગપશ્વાદિફલસાધનેભ્યઃ કર્મભ્યઃ અસ્તિ
ઇતિ એવં વાદિનઃ વદનશીલાઃ ॥ તે ચ —
કામાત્માનઃ સ્વર્ગપરા જન્મકર્મફલપ્રદામ્ ।
ક્રિયાવિશેષબહુલાં ભોગૈશ્વર્યગતિં પ્રતિ ॥ ૨-૪૩ ॥
કામાત્માનઃ કામસ્વભાવાઃ, કામપરા ઇત્યર્થઃ । સ્વર્ગપરાઃ સ્વર્ગઃ પરઃ
પુરુષાર્થઃ યેષાં તે સ્વર્ગપરાઃ સ્વર્ગપ્રધાનાઃ । જન્મકર્મફલપ્રદાં
કર્મણઃ ફલં કર્મફલં જન્મૈવ કર્મફલં જન્મકર્મફલં તત્
પ્રદદાતીતિ જન્મકર્મફલપ્રદા, તાં વાચમ્ । પ્રવદન્તિ ઇત્યનુષજ્યતે ।
ક્રિયાવિશેષબહુલાં ક્રિયાણાં વિશેષાઃ ક્રિયાવિશેષાઃ તે બહુલા યસ્યાં
વાચિ તાં સ્વર્ગપશુપુત્રાદ્યર્થાઃ યયા વાચા બાહુલ્યેન પ્રકાશ્યન્તે ।
ભોગૈશ્વર્યગતિં પ્રતિ ભોગશ્ચ ઐશ્વર્યં ચ ભોગૈશ્વર્યે, તયોર્ગતિઃ
પ્રાપ્તિઃ ભોગૈશ્વર્યગતિઃ, તાં પ્રતિ સાધનભૂતાઃ યે ક્રિયાવિશેષાઃ
તદ્બહુલાં તાં વાચં પ્રવદન્તઃ મૂઢાઃ સંસારે પરિવર્તન્તે ઇત્યભિપ્રાયઃ ॥
તેષાં ચ —
ભોગૈશ્વર્યપ્રસક્તાનાં તયાપહૃતચેતસામ્ ।
વ્યવસાયાત્મિકા બુદ્ધિઃ સમાધૌ ન વિધીયતે ॥ ૨-૪૪ ॥
ભોગૈશ્વર્યપ્રસક્તાનાં ભોગઃ કર્તવ્યઃ ઐશ્વર્યં ચ ઇતિ
ભોગૈશ્વર્યયોરેવ પ્રણયવતાં તદાત્મભૂતાનામ્ । તયા ક્રિયાવિશેષબહુલયા
વાચા અપહૃતચેતસાં આચ્છાદિતવિવેકપ્રજ્ઞાનાં વ્યવસાયાત્મિકા સાઙ્ખ્યે
યોગે વા બુદ્ધિઃ સમાધૌ સમાધીયતે અસ્મિન્ પુરુષોપભોગાય સર્વમિતિ સમાધિઃ
અન્તઃકરણં બુદ્ધિઃ તસ્મિન્ સમાધૌ, ન વિધીયતે ન ભવતિ ઇત્યર્થઃ ॥
યે એવં વિવેકબુદ્ધિરહિતાઃ તેષાં કામાત્મનાં યત્ ફલં તદાહ —
ત્રૈગુણ્યવિષયા વેદા નિસ્ત્રૈગુણ્યો ભવાર્જુન ।
નિર્દ્વન્દ્વો નિત્યસત્ત્વસ્થો નિર્યોગક્ષેમ આત્મવાન્ ॥ ૨-૪૫ ॥
ત્રૈગુણ્યવિષયાઃ ત્રૈગુણ્યં સંસારો વિષયઃ પ્રકાશયિતવ્યઃ યેષાં તે વેદાઃ
ત્રૈગુણ્યવિષયાઃ । ત્વં તુ નિસ્ત્રૈગુણ્યો ભવ અર્જુન,
નિષ્કામો ભવ ઇત્યર્થઃ । નિર્દ્વન્દ્વઃ સુખદુઃખહેતૂ
સપ્રતિપક્ષૌ પદાર્થૌ દ્વન્દ્વશબ્દવાચ્યૌ,
તતઃ નિર્ગતઃ નિર્દ્વન્દ્વો ભવ । નિત્યસત્ત્વસ્થઃ સદા સત્ત્વગુણાશ્રિતો ભવ ।
તથા નિર્યોગક્ષેમઃ અનુપાત્તસ્ય ઉપાદાનં યોગઃ, ઉપાત્તસ્ય રક્ષણં ક્ષેમઃ,
યોગક્ષેમપ્રધાનસ્ય શ્રેયસિ પ્રવૃત્તિર્દુષ્કરા ઇત્યતઃ નિર્યોગક્ષેમો ભવ ।
આત્મવાન્ અપ્રમત્તશ્ચ ભવ । એષ તવ ઉપદેશઃ સ્વધર્મમનુતિષ્ઠતઃ ॥
સર્વેષુ વેદોક્તેષુ કર્મસુ યાન્યુક્તાન્યનન્તાનિ ફલાનિ તાનિ નાપેક્ષ્યન્તે
ચેત્, કિમર્થં તાનિ ઈસ્વરાયેત્યનુષ્ઠીયન્તે ઇત્યુચ્યતે ; શૃણુ —
યાવાનર્થ ઉદપાને સર્વતઃસમ્પ્લુતોદકે ।
તાવાન્ સર્વેષુ વેદેષુ બ્રાહ્મણસ્ય વિજાનતઃ ॥ ૨-૪૬ ॥
યથા લોકે કૂપતડાગાદ્યનેકસ્મિન્ ઉદપાને પરિચ્છિન્નોદકે યાવાન્
યાવત્પરિમાણઃ સ્નાનપાનાદિઃ અર્થઃ ફલં પ્રયોજનં સ સર્વઃ અર્થઃ સર્વતઃ
સમ્પ્લુતોદકેઽપિ યઃ અર્થઃ તાવાનેવ સમ્પદ્યતે, તત્ર અન્તર્ભવતીત્યર્થઃ ।
એવં તાવાન્ તાવત્પરિમાણ એવ સમ્પદ્યતે સર્વેષુ વેદેષુ વેદોક્તેષુ કર્મસુ
યઃ અર્થઃ યત્કર્મફલં સઃ અર્થઃ બ્રાહ્મણસ્ય સન્ન્યાસિનઃ પરમાર્થતત્ત્વં
વિજાનતઃ યઃ અર્થઃ યત્ વિજ્ઞાનફલં સર્વતઃસમ્પ્લુતોદકસ્થાનીયં તસ્મિન્
તાવાનેવ સમ્પદ્યતે તત્રૈવાન્તર્ભવતીત્યર્થઃ । “યથા કૃતાય
વિજિતાયાધરેયાઃ સંયન્ત્યેવમેનં સર્વં તદભિસમેતિ યત્ કિઞ્ચિત્ પ્રજાઃ
સાધુ કુર્વન્તિ યસ્તદ્વેદ યત્સ વેદ” (છા. ઉ. ૪-૧-૪)ઇતિ શ્રુતેઃ ।
“સર્વં કર્માખિલમ્” (ભ. ગી. ૪-૩૩) ઇતિ ચ વક્ષ્યતિ । તસ્માત્ પ્રાક્
જ્ઞાનનિષ્ઠાધિકારપ્રાપ્તેઃ કર્મણ્યધિકૃતેન કૂપતડાગાદ્યર્થસ્થાનીયમપિ
કર્મ કર્તવ્યમ્ ॥ તવ ચ —
કર્મણ્યેવાધિકારસ્તે મા ફલેષુ કદાચન ।
મા કર્મફલહેતુર્ભૂર્મા તે સઙ્ગોઽસ્ત્વકર્મણિ ॥ ૨-૪૭ ॥
કર્મણ્યેવ અધિકારઃ ન જ્ઞાનનિષ્ઠાયાં તે તવ । તત્ર ચ કર્મ
કુર્વતઃ મા ફલેષુ અધિકારઃ અસ્તુ, કર્મફલતૃષ્ણા મા ભૂત્ કદાચન
કસ્યાઞ્ચિદપ્યવસ્થાયામિત્યર્થઃ । યદા કર્મફલે તૃષ્ણા તે સ્યાત્
તદા કર્મફલપ્રાપ્તેઃ હેતુઃ સ્યાઃ, એવં મા કર્મફલહેતુઃ ભૂઃ । યદા હિ
કર્મફલતૃષ્ણાપ્રયુક્તઃ કર્મણિ પ્રવર્તતે તદા કર્મફલસ્યૈવ જન્મનો
હેતુર્ભવેત્ । યદિ કર્મફલં નેષ્યતે, કિં કર્મણા દુઃખરૂપેણ ? ઇતિ મા તે
તવ સઙ્ગઃ અસ્તુ અકર્મણિ અકરણે પ્રીતિર્મા ભૂત્ ॥ યદિ કર્મફલપ્રયુક્તેન
ન કર્તવ્યં કર્મ, કથં તર્હિ કર્તવ્યમિતિ ; ઉચ્યતે —
યોગસ્થઃ કુરુ કર્માણિ સઙ્ગં ત્યક્ત્વા ધનઞ્જય ।
સિદ્ધ્યસિદ્ધ્યોઃ સમો ભૂત્વા સમત્વં યોગ ઉચ્યતે ॥ ૨-૪૮ ॥
યોગસ્થઃ સન્ કુરુ કર્માણિ કેવલમીશ્વરાર્થમ્ ; તત્રાપિ “ઈશ્વરો
મે તુષ્યતુ” ઇતિ સઙ્ગં ત્યક્ત્વા ધનઞ્જય । ફલતૃષ્ણાશૂન્યેન
ક્રિયમાણે કર્મણિ સત્ત્વશુદ્ધિજા જ્ઞાનપ્રાપ્તિલક્ષણાસિદ્ધિઃ, તદ્વિપર્યયજા
અસિદ્ધિઃ, તયોઃ સિદ્ધ્યસિદ્ધ્યોઃ અપિ સમઃ તુલ્યઃ ભૂત્વા કુરુ કર્માણિ । કોઽસૌ
યોગઃ યત્રસ્થઃ કુરુ ઇતિ ઉક્તમ્ ? ઇદમેવ તત્ — સિદ્ધ્યસિદ્ધ્યોઃ સમત્વં
યોગઃ ઉચ્યતે ॥ યત્પુનઃ સમત્વબુદ્ધિયુક્તમીશ્વરારાધનાર્થં કર્મોક્તમ્,
એતસ્માત્કર્મણઃ —
દૂરેણ હ્યવરં કર્મ બુદ્ધિયોગાદ્ધનઞ્જય ।
બુદ્ધૌ શરણમન્વિચ્છ કૃપણાઃ ફલહેતવઃ ॥ ૨-૪૯ ॥
દૂરેણ અતિવિપ્રકર્ષેણ અત્યન્તમેવ હિ અવરં અધમં નિકૃષ્ટં
કર્મ ફલાર્થિના ક્રિયમાણં બુદ્ધિયોગાત્ સમત્વબુદ્ધિયુક્તાત્ કર્મણઃ,
જન્મમરણાદિહેતુત્વાત્ । હે ધનઞ્જય, યત એવં તતઃ યોગવિષયાયાં બુદ્ધૌ
તત્પરિપાકજાયાં વા સાઙ્ખ્યબુદ્ધૌ શરણં આશ્રયમભયપ્રાપ્તિકારણમ્
અન્વિચ્છ પ્રાર્થયસ્વ, પરમાર્થજ્ઞાનશરણો ભવેત્યર્થઃ । યતઃ
અવરં કર્મ કુર્વાણાઃ કૃપણાઃ દીનાઃ ફલહેતવઃ ફલતૃષ્ણાપ્રયુક્તાઃ
સન્તઃ, “યો વા એતદક્ષરં ગાર્ગ્યવિદિત્વાસ્માલ્લોકાત્પ્રૈતિ સ
કૃપણઃ” (બૃ. ઉ. ૩-૮-૧૦) ઇતિ શ્રુતેઃ ॥ સમત્વબુદ્ધિયુક્તઃ સન્
સ્વધર્મમનુતિષ્ઠન્ યત્ફલં પ્રાપ્નોતિ તચ્છૃણુ —
બુદ્ધિયુક્તો જહાતીહ ઉભે સુકૃતદુષ્કૃતે ।
તસ્માદ્યોગાય યુજ્યસ્વ યોગઃ કર્મસુ કૌશલમ્ ॥ ૨-૫૦ ॥
બુદ્ધિયુક્તઃ કર્મસમત્વવિષયયા બુદ્ધ્યા યુક્તઃ બુદ્ધિયુક્તઃ સઃ
જહાતિ પરિત્યજતિ ઇહ અસ્મિન્ લોકે ઉભે સુકૃતદુષ્કૃતે પુણ્યપાપે
સત્ત્વશુદ્ધિજ્ઞાનપ્રાપ્તિદ્વારેણ યતઃ, તસ્માત્ સમત્વબુદ્ધિયોગાય
યુજ્યસ્વ ઘટસ્વ । યોગો હિ કર્મસુ કૌશલમ્, સ્વધર્માખ્યેષુ કર્મસુ
વર્તમાનસ્ય યા સિદ્ધ્યાસિદ્ધ્યોઃ સમત્વબુદ્ધિઃ ઈશ્વરાર્પિતચેતસ્તયા તત્
કૌશલં કુશલભાવઃ । તદ્ધિ કૌશલં યત્ બન્ધનસ્વભાવાન્યપિ કર્માણિ
સમત્વબુદ્ધ્યા સ્વભાવાત્ નિવર્તન્તે । તસ્માત્સમત્વબુદ્ધિયુક્તો ભવ ત્વમ્ ॥
યસ્માત્ —
કર્મજં બુદ્ધિયુક્તં હિ ફલં ત્યક્ત્વા મનીષિણઃ ।
જન્મબન્ધવિનિર્મુક્તાઃ પદં ગચ્છન્ત્યનામયમ્ ॥ ૨-૫૧ ॥
કર્મજં ફલં ત્યક્ત્વા ઇતિ વ્યવહિતેન સમ્બન્ધઃ ।
ઇષ્ટાનિષ્ટદેહપ્રાપ્તિઃ કર્મજં ફલં કર્મભ્યો જાતં બુદ્ધિયુક્તાઃ
સમત્વબુદ્ધિયુક્તાઃ સન્તઃ હિ યસ્માત્ ફલં ત્યક્ત્વા પરિત્યજ્ય
મનીષિણઃ જ્ઞાનિનો ભૂત્વા, જન્મબન્ધવિનિર્મુક્તાઃ જન્મૈવ બન્ધઃ
જન્મબન્ધઃ તેન વિનિર્મુક્તાઃ જીવન્ત એવ જન્મબન્ધાત્ વિનિર્મુક્તાઃ
સન્તઃ, પદં પરમં વિષ્ણોઃ મોક્ષાખ્યં ગચ્છન્તિ અનામયં
સર્વોપદ્રવરહિતમિત્યર્થઃ । અથવા “બુદ્ધિયોગાદ્ધનઞ્જય”
(ભ. ગી. ૨-૪૯) ઇત્યારભ્ય પરમાર્થદર્શનલક્ષણૈવ
સર્વતઃસમ્પ્લુતોદકસ્થાનીયા કર્મયોગજસત્ત્વશુદ્ધિજનિતા
બુદ્ધિર્દર્શિતા, સાક્ષાત્સુકૃતદુષ્કૃતપ્રહાણાદિહેતુત્વશ્રવણાત્ ॥
યોગાનુષ્ઠાનજનિતસત્ત્વશુદ્ધિજા બુદ્ધિઃ કદા પ્રાપ્સ્યતે ઇત્યુચ્યતે —
યદા તે મોહકલિલં બુદ્ધિર્વ્યતિતરિષ્યતિ ।
તદા ગન્તાસિ નિર્વેદં શ્રોતવ્યસ્ય શ્રુતસ્ય ચ ॥ ૨-૫૨ ॥
યદા યસ્મિન્કાલે તે તવ મોહકલિલં મોહાત્મકમવિવેકરૂપં કાલુષ્યં યેન
આત્માનાત્મવિવેકબોધં કલુષીકૃત્ય વિષયં પ્રત્યન્તઃકરણં પ્રવર્તતે,
તત્ તવ બુદ્ધિઃ વ્યતિતરિષ્યતિ વ્યતિક્રમિષ્યતિ, અતિશુદ્ધભાવમાપત્સ્યતે
ઇત્યર્થઃ । તદા તસ્મિન્ કાલે ગન્તાસિ પ્રાપ્સ્યસિ નિર્વેદં વૈરાગ્યં શ્રોતવ્યસ્ય
શ્રુતસ્ય ચ, તદા શ્રોતવ્યં શ્રુતં ચ તે નિષ્ફલં
પ્રતિભાતીત્યભિપ્રાયઃ ॥ મોહકલિલાત્યયદ્વારેણ
લબ્ધાત્મવિવેકજપ્રજ્ઞઃ કદા કર્મયોગજં ફલં
પરમાર્થયોગમવાપ્સ્યામીતિ ચેત્, તત્ શૃણુ —
શ્રુતિવિપ્રતિપન્ના તે યદા સ્થાસ્યતિ નિશ્ચલા ।
સમાધાવચલા બુદ્ધિસ્તદા યોગમવાપ્સ્યસિ ॥ ૨-૫૩ ॥
શ્રુતિવિપ્રતિપન્ના અનેકસાધ્યસાધનસમ્બન્ધપ્રકાશનશ્રુતિભિઃ શ્રવણૈઃ
પ્રવૃત્તિનિવૃત્તિલક્ષણૈઃ વિપ્રતિપન્ના નાનાપ્રતિપન્ના વિક્ષિપ્તા સતી તે
તવ બુદ્ધિઃ યદિ યસ્મિન્ કાલે સ્થાસ્યતિ સ્થિરીભૂતા ભવિષ્યતિ નિશ્ચલા
વિક્ષેપચલનવર્જિતા સતી સમાધૌ, સમાધીયતે ચિત્તમસ્મિન્નિતિ સમાધિઃ
આત્મા, તસ્મિન્ આત્મનિ ઇત્યેતત્ । અચલા તત્રાપિ વિકલ્પવર્જિતા ઇત્યેતત્ । બુદ્ધિઃ
અન્તઃકરણમ્ । તદા તસ્મિન્કાલે યોગં અવાપ્સ્યસિ વિવેકપ્રજ્ઞાં સમાધિં
પ્રાપ્સ્યસિ ॥ પ્રશ્નબીજં પ્રતિલભ્ય અર્જુન ઉવાચ લબ્ધસમાધિપ્રજ્ઞસ્ય
લક્ષણબુભુત્સયા —
અર્જુન ઉવાચ —
સ્થિતપ્રજ્ઞસ્ય કા ભાષા સમાધિસ્થસ્ય કેશવ ।
સ્થિતધીઃ કિં પૃભાષેત કિમાસીત વ્રજેત કિમ્ ॥ ૨-૫૪ ॥
સ્થિતા પ્રતિષ્ઠિતા “અહમસ્મિ પરં બ્રહ્મ” ઇતિ પ્રજ્ઞા યસ્ય
સઃ સ્થિતપ્રજ્ઞઃ તસ્ય સ્થિતપ્રજ્ઞસ્ય કા ભાષા કિં ભાષણં વચનં
કથમસૌ પરૈર્ભાષ્યતે સમાધિસ્થસ્ય સમાધૌ સ્થિતસ્ય હે કેશવ ।
સ્થિતધીઃ સ્થિતપ્રજ્ઞઃ સ્વયં વા કિં પ્રભાષેત । કિં આસીત્ વ્રજેત કિમ્
આસનં વ્રજનં વા તસ્ય કથમિત્યર્થઃ । સ્થિતપ્રજ્ઞસ્ય લક્ષણમનેન
શ્લોકેન પૃચ્છ્યતે ॥ યો હ્યાદિત એવ સન્ન્યસ્ય કર્માણિ જ્ઞાનયોગનિષ્ઠાયાં
પ્રવૃત્તઃ, યશ્ચ કર્મયોગેન, તયોઃ “પ્રજહાતિ” ઇત્યારભ્ય
આ અધ્યાયપરિસમાપ્તેઃ સ્થિતપ્રજ્ઞલક્ષણં સાધનં ચોપદિશ્યતે ।
સર્વત્રૈવ હિ અધ્યાત્મશાસ્ત્રે કૃતાર્થલક્ષણાનિ યાનિ તાન્યેવ સાધનાનિ
ઉપદિશ્યન્તે, યત્નસાધ્યત્વાત્ । યાનિ યત્નસાધ્યાનિ સાધનાનિ લક્ષણાનિ ચ
ભવન્તિ તાનિ શ્રીભગવાનુવાચ —
શ્રીભગવાનુવાચ —
પ્રજહાતિ યદા કામાન્સર્વાન્પાર્થ મનોગતાન્ ।
આત્મન્યેવાત્મના તુષ્ટઃ સ્થિતપ્રજ્ઞસ્તદોચ્યતે ॥ ૨-૫૫ ॥
પ્રજહાતિ પ્રકર્ષેણ જહાતિ પરિત્યજ્યતિ યદા યસ્મિન્કાલે સર્વાન્ સમસ્તાન્
કામાન્ ઇચ્છાભેદાન્ હે પાર્થ, મનોગતાન્ મનસિ પ્રવિષ્ટાન્ હૃદિ પ્રવિષ્ટાન્ ।
સર્વકામપરિત્યાગે તુષ્ટિકારણાભાવાત્ શરીરધારણનિમિત્તશેષે ચ સતિ
ઉન્મત્તપ્રમત્તસ્યેવ પ્રવૃત્તિઃ પ્રાપ્તા, ઇત્યત ઉચ્યતે — આત્મન્યેવ
પ્રત્યગાત્મસ્વરૂપે એવ આત્મના સ્વેનૈવ બાહ્યલાભનિરપેક્ષઃ તુષ્ટઃ
પરમાર્થદર્શનામૃતરસલાભેન અન્યસ્માદલમ્પ્રત્યયવાન્ સ્થિતપ્રજ્ઞઃ
સ્થિતા પ્રતિષ્ઠિતા આત્માનાત્મવિવેકજા પ્રજ્ઞા યસ્ય સઃ સ્થિતપ્રજ્ઞઃ વિદ્વાન્
તદા ઉચ્યતે । ત્યક્તપુત્રવિત્તલોકૈષણઃ સન્ન્યાસી આત્મારામ આત્મક્રીડઃ
સ્થિતપ્રજ્ઞ ઇત્યર્થઃ ॥ કિઞ્ચ —
દુઃખેષ્વનુદ્વિગ્નમનાઃ સુખેષુ વિગતસ્પૃહઃ ।
વીતરાગભયક્રોધઃ સ્થિતધીર્મુનિરુચ્યતે ॥ ૨-૫૬ ॥
દુઃખેષુ આધ્યાત્મિકાદિષુ પ્રાપ્તેષુ ન ઉદ્વિગ્નં ન પ્રક્ષુભિતં દુઃખપ્રાપ્તૌ
મનો યસ્ય સોઽયં અનુદ્વિગ્ન- મનાઃ । તથા સુખેષુ પ્રાપ્તેષુ વિગતા
સ્પૃહા તૃષ્ણા યસ્ય, ન અગ્નિરિવ ઇન્ધનાદ્યાધાને સુખાન્યનુ વિવર્ધતે
સ વિગતસ્પૃહઃ । વીતરાગભયક્રોધઃ રાગશ્ચ ભયં ચ ક્રોધશ્ચ
વીતા વિગતા યસ્માત્ સ વીતરાગભયક્રોધઃ । સ્થિતધીઃ સ્થિતપ્રજ્ઞો મુનિઃ
સન્ન્યાસી તદા ઉચ્યતે ॥ કિઞ્ચ —
યઃ સર્વત્રાનભિસ્નેહસ્તત્તત્પ્રાપ્ય શુભાશુભમ્ ।
નાભિનન્દતિ ન દ્વેષ્ટિ તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥ ૨-૫૭ ॥
યઃ મુનિઃ સર્વત્ર દેહજીવિતાદિષ્વપિ અનભિસ્નેહઃ અભિસ્નેહવર્જિતઃ તત્તત્
પ્રાપ્ય શુભાશુભં તત્તત્ શુભં અશુભં વા લબ્ધ્વા ન અભિનન્દતિ ન
દ્વેષ્ટિ શુભં પ્રાપ્ય ન તુષ્યતિ ન હૃષ્યતિ, અશુભં ચ પ્રાપ્ય ન
દ્વેષ્ટિ ઇત્યર્થઃ । તસ્ય એવં હર્ષવિષાદવર્જિતસ્ય વિવેકજા પ્રજ્ઞા
પ્રતિષ્ઠિતા ભવતિ ॥ કિઞ્ચ–
યદા સંહરતે ચાયં કૂર્મોઽઙ્ગાનીવ સર્વશઃ ।
ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થેભ્યસ્તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥ ૨-૫૮ ॥
યદા સંહરતે સમ્યગુપસંહરતે ચ અયં જ્ઞાનનિષ્ઠાયાં પ્રવૃત્તો યદિ
કૂર્મઃ અઙ્ગાનિ ઇવ યથા કૂર્મઃ ભયાત્ સ્વાન્યઙ્ગાનિ ઉપસંહરતિ સર્વશઃ
સર્વતઃ, એવં જ્ઞાનનિષ્ઠઃ ઇન્દ્રિયાણિ ઇન્દ્રિયાર્થેભ્યઃ સર્વવિષયેભ્યઃ
ઉપસંહરતે । તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ઇત્યુક્તાર્થં વાક્યમ્ ॥ તત્ર
વિષયાનનાહરતઃ આતુરસ્યાપિ ઇન્દ્રિયાણિ કૂર્માઙ્ગાનીવ સંહ્રિયન્તે ન તુ
તદ્વિષયો રાગઃ સ કથં સંહ્રિયતે ઇતિ ઉચ્યતે —
વિષયા વિનિવર્તન્તે નિરાહારસ્ય દેહિનઃ ।
રસવર્જં રસોઽપ્યસ્ય પરં દૃષ્ટ્વા નિવર્તતે ॥ ૨-૫૯ ॥
યદ્યપિ વિષયાઃ વિષયોપલક્ષિતાનિ વિષયશબ્દવાચ્યાનિ ઇન્દ્રિયાણિ
નિરાહારસ્ય અનાહ્રિયમાણવિષયસ્ય કષ્ટે તપસિ સ્થિતસ્ય મૂર્ખસ્યાપિ
વિનિવર્તન્તે દેહિનો દેહવતઃ રસવર્જં રસો રાગો વિષયેષુ યઃ તં
વર્જયિત્વા । રસશબ્દો રાગે પ્રસિદ્ધઃ, સ્વરસેન પ્રવૃત્તઃ રસિકઃ
રસજ્ઞઃ, ઇત્યાદિદર્શનાત્ । સોઽપિ રસો રઞ્જનારૂપઃ સૂક્ષ્મઃ અસ્ય
યતેઃ પરં પરમાર્થતત્ત્વં બ્રહ્મ દૃષ્ટ્વા ઉપલભ્ય “અહમેવ
તત્” ઇતિ વર્તમાનસ્ય નિવર્તતે નિર્બીજં વિષયવિજ્ઞાનં
સમ્પદ્યતે ઇત્યર્થઃ । ન અસતિ સમ્યગ્દર્શને રસસ્ય ઉચ્છેદઃ । તસ્માત્
સમ્યગ્દર્શનાત્મિકાયાઃ પ્રજ્ઞાયાઃ સ્થૈર્યં કર્તવ્યમિત્યભિપ્રાયઃ ॥
સમ્યગ્દર્શનલક્ષણપ્રજ્ઞાસ્થૈર્યં ચિકીર્ષતા આદૌ ઇન્દ્રિયાણિ સ્વવશે
સ્થાપયિતવ્યાનિ, યસ્માત્તદનવસ્થાપને દોષમાહ —
યતતો હ્યપિ કૌન્તેય પુરુષસ્ય વિપશ્ચિતઃ ।
ઇન્દ્રિયાણિ પ્રમાથીનિ હરન્તિ પ્રસભં મનઃ ॥ ૨-૬૦ ॥
યતતઃ પ્રયત્નં કુર્વતઃ હિ યસ્માત્ કૌન્તેય પુરુષસ્ય વિપશ્ચિતઃ
મેધાવિનઃ અપિ ઇતિ વ્યવહિતેન સમ્બન્ધઃ । ઇન્દ્રિયાણિ પ્રમાથીનિ
પ્રમથનશીલાનિ વિષયાભિમુખં હિ પુરુષં વિક્ષોભયન્તિ આકુલીકુર્વન્તિ,
આકુલીકૃત્ય ચ હરન્તિ પ્રસભં પ્રસહ્ય પ્રકાશમેવ પશ્યતો
વિવેકવિજ્ઞાનયુક્તં મનઃ ॥ યતઃ તસ્માત્ —
તાનિ સર્વાણિ સંયમ્ય યુક્ત આસીત મત્પરઃ ।
વશે હિ યસ્યેન્દ્રિયાણિ તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥ ૨-૬૧ ॥
તાનિ સર્વાણિ સંયમ્ય સંયમનં વશીકરણં કૃત્વા યુક્તઃ સમાહિતઃ સન્
આસીત મત્પરઃ અહં વાસુદેવઃ સર્વપ્રત્યગાત્મા પરો યસ્ય સઃ મત્પરઃ,
“ન અન્યોઽહં તસ્માત્” ઇતિ આસીત ઇત્યર્થઃ । એવમાસીનસ્ય યતેઃ
વશે હિ યસ્ય ઇન્દ્રિયાણિ વર્તન્તે અભ્યાસબલાત્ તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥
અથેદાનીં પરાભવિષ્યતઃસર્વાનર્થમૂલમિદમુચ્યતે —
ધ્યાયતો વિષયાન્પુંસઃ સઙ્ગસ્તેષૂપજાયતે ।
સઙ્ગાત્સઞ્જાયતે કામઃ કામાત્ક્રોધોઽભિજાયતે ॥ ૨-૬૨ ॥
ધ્યાયતઃ ચિન્તયતઃ વિષયાન્ શબ્દાદીન્ વિષયવિશેષાન્ આલોચયતઃ પુંસઃ
પુરુષસ્ય સઙ્ગઃ આસક્તિઃ પ્રીતિઃ તેષુ વિષયેષુ ઉપજાયતે ઉત્પદ્યતે ।
સઙ્ગાત્ પ્રીતેઃ સઞ્જાયતે સમુત્પદ્યતે કામઃ તૃષ્ણા । કામાત્ કુતશ્ચિત્
પ્રતિહતાત્ ક્રોધઃ અભિજાયતે ॥
ક્રોધાદ્ભવતિ સમ્મોહઃ સમ્મોહાત્સ્મૃતિવિભ્રમઃ ।
સ્મૃતિભ્રંશાદ્બુદ્ધિનાશો બુદ્ધિનાશાત્પ્રણશ્યતિ ॥ ૨-૬૩ ॥
ક્રોધાત્ ભવતિ સમ્મોહઃ અવિવેકઃ કાર્યાકાર્યવિષયઃ । ક્રુદ્ધો
હિ સમ્મૂઢઃ સન્ ગુરુમપ્યાક્રોશતિ । સમ્મોહાત્ સ્મૃતિવિભ્રમઃ
શાસ્ત્રાચાર્યોપદેશાહિતસંસ્કારજનિતાયાઃ સ્મૃતેઃ સ્યાત્ વિભ્રમો ભ્રંશઃ
સ્મૃત્યુત્પત્તિનિમિત્ત-પ્રાપ્તૌ અનુત્પત્તિઃ । તતઃ સ્મૃતિભ્રંશાત્ બુદ્ધિનાશઃ
બુદ્ધેર્નાશઃ । કાર્યાકાર્યવિષયવિવેકાયોગ્યતા અન્તઃકરણસ્ય બુદ્ધેર્નાશ
ઉચ્યતે । બુદ્ધિનાશાત્ પ્રણશ્યતિ । તાવદેવ હિ પુરુષઃ યાવદન્તઃકરણં
તદીયં કાર્યાકાર્યવિષયવિવેકયોગ્યમ્ । તદયોગ્યત્વે નષ્ટ એવ પુરુષો
ભવતિ । અતઃ તસ્યાન્તઃકર્ણસ્ય બુદ્ધેર્નાશાત્ પ્રણસ્યતિ પુરુષાર્થાયોગ્યો
ભવતીત્યર્થઃ ॥ સર્વાનર્થસ્ય મૂલમુક્તં વિષયાભિધ્યાનમ્ । અથ ઇદાનીં
મોક્ષકારણમિદમુચ્યતે —
રાગદ્વેષવિયુક્તૈસ્તુ વિષયાનિન્દ્રિયૈશ્ચરન્ ।
આત્મવશ્યૈર્વિધેયાત્મા પ્રસાદમધિગચ્છતિ ॥ ૨-૬૪ ॥
રાગદ્વેષવિયુક્તૈઃ રાગશ્ચ દ્વેષશ્ચ રાગદ્વેષૌ, તત્પુરઃસરા હિ
ઇન્દ્રિયાણાં પ્રવૃત્તિઃ સ્વાભાવિકી, તત્ર યો મુમુક્ષુઃ ભવતિ સઃ તાભ્યાં
વિયુક્તૈઃ શ્રોત્રાદિભિઃ ઇન્દ્રિયૈઃ વિષયાન્ અવર્જનીયાન્ ચરન્ ઉપલભમાનઃ
આત્મવશ્યૈઃ આત્મનઃ વશ્યાનિ વશીભૂતાનિ ઇન્દ્રિયાણિ તૈઃ આત્મવશ્યૈઃ
વિધેયાત્મા ઇચ્છાતઃ વિધેયઃ આત્મા અન્તઃકરણં યસ્ય સઃ અયં પ્રસાદમ્
અધિગચ્છતિ । પ્રસાદઃ પ્રસન્નતા સ્વાસ્થ્યમ્ ॥ પ્રસાદે સતિ કિં સ્યાત્
ઇત્યુચ્યતે —
પ્રસાદે સર્વદુઃખાનાં હાનિરસ્યોપજાયતે ।
પ્રસન્નચેતસો હ્યાશુ બુદ્ધિઃ પર્યવતિષ્ઠતે ॥ ૨-૬૫ ॥
પ્રસાદે સર્વદુઃખાનાં આધ્યાત્મિકાદીનાં હાનિઃ વિનાશઃ અસ્ય યતેઃ
ઉપજાયતે । કિઞ્ચ — પ્રસન્નચેતસઃ સ્વસ્થાન્તઃકરણસ્ય
હિ યસ્માત્ આશુ શીઘ્રં બુદ્ધિઃ પર્યવતિષ્ઠતે આકાશમિવ પરિ
સમન્તાત્ અવતિષ્ઠતે, આત્મસ્વરૂપેણૈવ નિશ્ચલીભવતીત્યર્થઃ ॥
એવં પ્રસન્નચેતસઃ અવસ્થિતબુદ્ધેઃ કૃતકૃત્યતા યતઃ, તસ્માત્
રાગદ્વેષવિયુક્તૈઃ ઇન્દ્રિયૈઃ શાસ્ત્રાવિરુદ્ધેષુ અવર્જનીયેષુ યુક્તઃ
સમાચરેત્ ઇતિ વાક્યાર્થઃ ॥ સેયં પ્રસન્નતા સ્તૂયતે —
નાસ્તિ બુદ્ધિરયુક્તસ્ય ન ચાયુક્તસ્ય ભાવના ।
ન ચાભાવયતઃ શાન્તિરશાન્તસ્ય કુતઃ સુખમ્ ॥ ૨-૬૬ ॥
નાસ્તિ ન વિદ્યતે ન ભવતીત્યર્થઃ, બુદ્ધિઃ આત્મસ્વરૂપવિષયા અયુક્તસ્ય
અસમાહિતાન્તઃકરણસ્ય । ન ચ અસ્તિ અયુક્તસ્ય ભાવના આત્મજ્ઞાનાભિનિવેશઃ
તથા — ન ચ અસ્તિ અભાવયતઃ આત્મજ્ઞાનાભિનિવેશમકુર્વતઃ શાન્તિઃ
ઉપશમઃ । અશાન્તસ્ય કુતઃ સુખમ્ ? ઇન્દ્રિયાણાં હિ વિષયસેવાતૃષ્ણાતઃ
નિવૃત્તિર્યા તત્સુખમ્, ન વિષયવિષયા તૃષ્ણા । દુઃખમેવ હિ સા ।
ન તૃષ્ણાયાં સત્યાં સુખસ્ય ગન્ધમાત્રમપ્યુપપદ્યતે ઇત્યર્થઃ ॥
અયુક્તસ્ય કસ્માદ્બુદ્ધિર્નાસ્તિ ઇત્યુચ્યતે —
ઇન્દ્રિયાણાં હિ ચરતાં યન્મનોઽનુવિધીયતે ।
તદસ્ય હરતિ પ્રજ્ઞાં વાયુર્નાવમિવામ્ભસિ ॥ ૨-૬૭ ॥
ઇન્દ્રિયાણાં હિ યસ્માત્ ચરતાં સ્વસ્વવિષયેષુ પ્રવર્તમાનાનાં યત્ મનઃ
અનુવિધીયતે અનુપ્રવર્તતે તત્ ઇન્દ્રિયવિષયવિકલ્પનેન પ્રવૃત્તં મનઃ
અસ્ય યતેઃ હરતિ પ્રજ્ઞાં આત્માનાત્મવિવેકજાં નાશયતિ । કથમ્ ? વાયુઃ
નાવમિવ અમ્ભસિ ઉદકે જિગમિષતાં માર્ગાદુદ્ધૃત્ય ઉન્માર્ગે યથા વાયુઃ
નાવં પ્રવર્તયતિ, એવમાત્મવિષયાં પ્રજ્ઞાં હૃત્વા મનો વિષયવિષયાં
કરોતિ ॥ “યતતો હિ” (ભ. ગી. ૨-૬૦) ઇત્યુપન્યસ્તસ્યાર્થસ્ય
અનેકધા ઉપપત્તિમુક્ત્વા તં ચાર્થમુપપાદ્ય ઉપસંહરતિ —
તસ્માદ્યસ્ય મહાબાહો નિગૃહીતાનિ સર્વશઃ ।
ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થેભ્યસ્તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥ ૨-૬૮ ॥
ઇન્દ્રિયાણાં પ્રવૃત્તૌ દોષ ઉપપાદિતો યસ્માત્, તસ્માત્ યસ્ય યતેઃ હે
મહાબાહો, નિગૃહીતાનિ સર્વશઃ સર્વપ્રકારૈઃ માનસાદિભેદૈઃ ઇન્દ્રિયાણિ
ઇન્દ્રિયાર્થેભ્યઃ શબ્દાદિભ્યઃ તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥ યોઽયં
લૌકિકો વૈદિકશ્ચ વ્યવહારઃ સ ઉત્પન્નવિવેકજ્ઞાનસ્ય સ્થિતપ્રજ્ઞસ્ય
અવિદ્યાકાર્યત્વાત્ અવિદ્યાનિવૃત્તૌ નિવર્તતે, અવિદ્યાયાશ્ચ વિદ્યાવિરોધાત્
નિવૃત્તિઃ, ઇત્યેતમર્થં સ્ફુટીકુર્વન્ આહ —
યા નિશા સર્વભૂતાનાં તસ્યાં જાગર્તિ સંયમી ।
યસ્યાં જાગ્રતિ ભૂતાનિ સા નિશા પશ્યતો મુનેઃ ॥ ૨-૬૯ ॥
યા નિશા રાત્રિઃ સર્વપદાર્થાનામવિવેકકરી તમઃસ્વભાવત્વાત્ સર્વભૂતાનાં
સર્વેષાં ભૂતાનામ્ । કિં તત્ પરમાર્થતત્ત્વં સ્થિતપ્રજ્ઞસ્ય
વિષયઃ । યથા નક્તઞ્ચરાણાં અહરેવ સદન્યેષાં નિશા ભવતિ, તદ્વત્
નક્તઞ્ચરસ્થાનીયાનામજ્ઞાનાં સર્વભૂતાનાં નિશેવ નિશા પરમાર્થતત્ત્વમ્,
અગોચરત્વાદતદ્બુદ્ધીનામ્ । તસ્યાં પરમાર્થતત્ત્વલક્ષણાયામજ્ઞાનનિદ્રાયાઃ
પ્રબુદ્ધો જાગર્તિ સંયમી સંયમવાન્, જિતેન્દ્રિયો યોગીત્યર્થઃ । યસ્યાં
ગ્રાહ્યગ્રાહકભેદલક્ષણાયામવિદ્યાનશાયાં પ્રસુપ્તાન્યેવ ભૂતાનિ જાગ્રતિ ઇતિ
ઉચ્યન્તે, યસ્યાં નિશાયાં પ્રસુપ્તા ઇવ સ્વપ્નદૃશઃ, સા નિશા અવિદ્યારૂપત્વાત્
પરમાર્થતત્ત્વં પશ્યતો મુનેઃ ॥ અતઃ કર્માણિ અવિદ્યાવસ્થાયામેવ
ચોદ્યન્તે, ન વિદ્યાવસ્થાયામ્ । વિદ્યાયાં હિ સત્યાં ઉદિતે સવિતરિ
શાર્વરમિવ તમઃ પ્રણાશમુપગચ્છતિ અવિદ્યા । પ્રાક્ વિદ્યોત્પત્તેઃ અવિદ્યા
પ્રમાણબુદ્ધ્યા ગૃહ્યમાણા ક્રિયાકારકફલભેદરૂપા સતી સર્વકર્મહેતુત્વં
પ્રતિપદ્યતે । ન અપ્રમાણબુદ્ધ્યા ગૃહ્યમાણાયાઃ કર્મહેતુત્વોપપત્તિઃ,
“પ્રમાણભૂતેન વેદેન મમ ચોદિતં કર્તવ્યં કર્મ” ઇતિ હિ કર્મણિ
કર્તા પ્રવર્તતે, ન “અવિદ્યામાત્રમિદં સર્વં નિશેવ” ઇતિ । યસ્ય
પુનઃ “નિશેવ અવિદ્યામાત્રમિદં સર્વં ભેદજાતમ્” ઇતિ જ્ઞાનં
તસ્ય આત્મજ્ઞસ્ય સર્વકર્મસન્ન્યાસે એવ અધિકારો ન પ્રવૃત્તૌ । તથા
ચ દર્શયિષ્યતિ –“તદ્બુદ્ધયસ્તદાત્માનઃ” (ભ. ગી. ૫-૧૭)
ઇત્યાદિના જ્ઞાનનિષ્ઠાયામેવ તસ્ય અધિકારમ્ ॥ તત્રાપિ પ્રવર્તકપ્રમાણાભાવે
પ્રવૃત્ત્યનુપપત્તિઃ ઇતિ ચેત્, ન ; સ્વાત્મવિષયત્વાદાત્મવિજ્ઞાનસ્ય । ન હિ
આત્મનઃ સ્વાત્મનિ પ્રવર્તકપ્રમાણાપેક્ષતા, આત્મત્વાદેવ । તદન્તત્વાચ્ચ
સર્વપ્રમાણાનાં પ્રમાણત્વસ્ય । ન હિ આત્મસ્વરૂપાધિગમે સતિ પુનઃ
પ્રમાણપ્રમેયવ્યવહારઃ સમ્ભવતિ । પ્રમાતૃત્વં હિ આત્મનઃ નિવર્તયતિ
અન્ત્યં પ્રમાણમ્ ; નિવર્તયદેવ ચ અપ્રમાણીભવતિ, સ્વપ્નકાલપ્રમાણમિવ
પ્રબોધે । લોકે ચ વસ્ત્વધિગમે પ્રવૃત્તિહેતુત્ત્વાદર્શનાત્ પ્રમાણસ્ય ।
તસ્માત્ ન આત્મવિદઃ કર્મણ્યધિકાર ઇતિ સિદ્ધમ્ ॥ વિદુષઃ ત્યક્તૈષણસ્ય
સ્થિતપ્રજ્ઞસ્ય યતેરેવ મોક્ષપ્રાપ્તિઃ, ન તુ અસન્ન્યાસિનઃ કામકામિનઃ
ઇત્યેતમર્થં દૃષ્ટાન્તેન પ્રતિપાદયિષ્યન્ આહ —
આપૂર્યમાણમચલપ્રતિષ્ઠં સમુદ્રમાપઃ પ્રવિશન્તિ યદ્વત્ ।
તદ્વત્કામા યં પ્રવિશન્તિ સર્વે સ શાન્તિમાપ્નોતિ ન કામકામી ॥ ૨-૭૦ ॥
આપૂર્યમાણં અદ્ભિઃ અચલપ્રતિષ્ઠં અચલતયા પ્રતિષ્ઠા અવસ્થિતિઃ
યસ્ય તં અચલપ્રતિષ્ઠં સમુદ્રં આપઃ સર્વતો ગતાઃ પ્રવિશન્તિ
સ્વાત્મસ્થમવિક્રિયમેવ સન્તં યદ્વત્, તદ્વત્ કામાઃ વિષયસન્નિધાવપિ
સર્વતઃ ઇચ્છાવિશેષાઃ યં પુરુષં — સમુદ્રમિવ આપઃ — અવિકુર્વન્તઃ
પ્રવિશન્તિ સર્વે આત્મન્યેવ પ્રલીયન્તે ન સ્વાત્મવશં કુર્વન્તિ, સઃ શાન્તિં
મોક્ષં આપ્નોતિ, ન ઇતરઃ કામકામી, કામ્યન્ત ઇતિ કામાઃ વિષયાઃ તાન્ કામયિતું
શીલં યસ્ય સઃ કામકામી, નૈવ પ્રાપ્નોતિ ઇત્યર્થઃ ॥ યસ્માદેવં તસ્માત્–
વિહાય કામાન્યઃ સર્વાન્પુમાંશ્ચરતિ નિઃસ્પૃહઃ ।
નિર્મમો નિરહઙ્કારઃ સ શાન્તિમધિગચ્છતિ ॥ ૨-૭૧ ॥
વિહાય પરિત્યજ્ય કામાન્ યઃ સન્ન્યાસી પુમાન્ સર્વાન્ અશેષતઃ કાર્ત્સ્ન્યેન
ચરતિ, જીવનમાત્રચેષ્ટાશેષઃ પર્યટતીત્યર્થઃ । નિઃસ્પૃહઃ
શરીરજીવનમાત્રેઽપિ નિર્ગતા સ્પૃહા યસ્ય સઃ નિઃસ્પૃહઃ સન્, નિર્મમઃ
શરીરજીવનમાત્રાક્ષિપ્તપરિગ્રહેઽપિ મમેદં ઇત્યપભિનિવેશવર્જિતઃ,
નિરહઙ્કારઃ વિદ્યાવત્ત્વાદિનિમિત્તાત્મસમ્ભાવનારહિતઃ ઇત્યેતત્ । સઃ એવમ્ભૂતઃ
સ્થિતપ્રજ્ઞઃ બ્રહ્મવિત્ શાન્તિં સર્વસંસારદુઃખોપરમલક્ષણાં નિર્વાણાખ્યામ્
અધિગચ્છતિ પ્રાપ્નોતિ બ્રહ્મભૂતો ભવતિ ઇત્યર્થઃ ॥ સૈષા જ્ઞાનનિષ્ઠા
સ્તૂયતે —
એષા બ્રાહ્મી સ્થિતિઃ પાર્થ નૈનાં પ્રાપ્ય વિમુહ્યતિ ।
સ્થિત્વાસ્યામન્તકાલેઽપિ બ્રહ્મનિર્વાણમૃચ્છતિ ॥ ૨-૭૨ ॥
એષા યથોક્તા બ્રાહ્મી બ્રહ્મણિ ભવા ઇયં સ્થિતિઃ સર્વં કર્મ સન્ન્યસ્ય
બ્રહ્મરૂપેણૈવ અવસ્થાનં ઇત્યેતત્ । હે પાર્થ, ન એનાં સ્થિતિં પ્રાપ્ય
લબ્ધ્વા ન વિમુહ્યતિ ન મોહં પ્રાપ્નોતિ । સ્થિત્વા અસ્યાં સ્થિતૌ બ્રાહ્મ્યાં
યથોક્તાયાં અન્તકાલેઽપિ અન્ત્યે વયસ્યપિ બ્રહ્મનિર્વાણં બ્રહ્મનિર્વૃતિં
મોક્ષં ઋચ્છતિ ગચ્છતિ । કિમુ વક્તવ્યં બ્રહ્મચર્યાદેવ સન્ન્યસ્ય
યાવજ્જીવં યો બ્રહ્મણ્યેવ અવતિષ્ઠતે સ બ્રહ્મનિર્વાણમૃચ્છતિ ઇતિ ॥
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે
શ્રીકૃષ્નાર્જુનસંવાદે સાઙ્ખ્યયોગો નામ દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ ॥૨ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્-શઙ્કર-ભગવતઃ કૃતૌ ગીતા-ભાષ્યે દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ ॥
॥ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા શાઙ્કર-ભાષ્યમ્ ॥ ॥ તૃતીયોઽધ્યાયઃ ॥
શાસ્ત્રસ્ય પ્રવૃત્તિનિવૃત્તિવિષયભૂતે દ્વે બુદ્ધી ભગવતા નિર્દિષ્ટે,
સાઙ્ખ્યે બુદ્ધિઃ યોગે બુદ્ધિઃ ઇતિ ચ । તત્ર “પ્રજહાતિ યદા કામાન્”
(ભ. ગી. ૨-૫૫) ઇત્યારભ્ય આ અધ્યાયપરિસમાપ્તેઃ સાઙ્ખ્યબુદ્ધ્યાશ્રિતાનાં
સન્ન્યાસં કર્તવ્યમુક્ત્વા તેષાં તન્નિષ્ઠતયૈવ ચ કૃતાર્થતા ઉક્તા
— “એષા બ્રાહ્મી સ્થિતિઃ” (ભ. ગી. ૨-૭૨) ઇતિ । અર્જુનાય
ચ“કર્મણ્યેવાધિકારસ્તે । । । મા તે સઙ્ગોઽસ્ત્વકર્મણિ”
(ભ. ગી. ૨-૪૭) ઇતિ કર્મૈવ કર્તવ્યમુક્તવાન્ યોગબુદ્ધિમાશ્રિત્ય, ન તત
એવ શ્રેયઃપ્રાપ્તિં ઉક્તવાન્ । તદેતદાલક્ષ્ય પર્યાકુલીકૃતબુદ્ધિઃ અર્જુનઃ
ઉવાચ । કથં ભક્તાય શ્રેયોર્થિને યત્ સાક્ષાત્ શ્રેયઃપ્રાપ્તિસાધનં
સાઙ્ખ્યબુદ્ધિનિષ્ઠાં શ્રાવયિત્વા માં કર્મણિ દૃષ્ટાનેકાનર્થયુક્તે
પારમ્પર્યેણાપિ અનૈકાન્તિકશ્રેયઃપ્રાપ્તિફલે નિયુઞ્જ્યાત્ ઇતિ યુક્તઃ
પર્યાકુલીભાવઃ અર્જુનસ્ય, તદનુરૂપશ્ચ પ્રશ્નઃ “જ્યાયસી
ચેત્” (ભ. ગી. ૩-૧) ઇત્યાદિઃ, પ્રશ્નાપાકરણવાક્યં ચ ભગવતઃ
યુક્તં યથોક્તવિભાગવિષયે શાસ્ત્રે ॥ કેચિત્તુ — અર્જુનસ્ય
પ્રશ્નાર્થમન્યથા કલ્પયિત્વા તત્પ્રતિકૂલં ભગવતઃ પ્રતિવચનં
વર્ણયન્તિ, યથા ચ આત્મના સમ્બન્ધગ્રન્થે ગીતાર્થો નિરૂપિતઃ
તત્પ્રતિકૂલં ચ ઇહ પુનઃ પ્રશ્નપ્રતિવચનયોઃ અર્થં નિરૂપયન્તિ ।
કથમ્ ? તત્ર સમ્બન્ધગ્રન્થે તાવત્ — સર્વેષામાશ્રમિણાં જ્ઞાનકર્મણોઃ
સમુચ્ચયઃ ગીતાશાસ્ત્રે નિરૂપિતઃ અર્થઃ ઇત્યુક્તમ્ ; પુનઃ વિશેષિતં ચ
યાવજ્જીવશ્રુતિચોદિતાનિ કર્માણિ પરિત્યજ્ય કેવલાદેવ જ્ઞાનાત્ મોક્ષઃ
પ્રાપ્યતે ઇત્યેતત્ એકાન્તેનૈવ પ્રતિષિદ્ધમિતિ । ઇહ તુ આશ્રમવિકલ્પં
દર્શયતા યાવજ્જીવશ્રુતિચોદિતાનામેવ કર્મણાં પરિત્યાગ ઉક્તઃ । તત્
કથં ઈદૃશં વિરુદ્ધમર્થં અર્જુનાય બ્રૂયાત્ ભગવાન્, શ્રોતા વા
કથં વિરુદ્ધમર્થમવધારયેત્ ॥ તત્રૈતત્ સ્યાત્ — ગૃહસ્થાનામેવ
શ્રૌતકર્મપરિત્યાગેન કેવલાદેવ જ્ઞાનાત્ મોક્ષઃ પ્રતિષિધ્યતે, ન તુ
આશ્રમાન્તરાણામિતિ । એતદપિ પૂર્વોત્તરવિરુદ્ધમેવ । કથમ્ ? સર્વાશ્રમિણાં
જ્ઞાનકર્મણોઃ સમુચ્ચયો ગીતાશાસ્ત્રે નિશ્ચિતઃ અર્થઃ ઇતિ પ્રતિજ્ઞાય
ઇહ કથં તદ્વિરુદ્ધં કેવલાદેવ જ્ઞાનાત્ મોક્ષં બ્રૂયાત્ આશ્રમાન્તરાણામ્ ॥
અથ મતં શ્રૌતકર્માપેક્ષયા એતદ્વચનં “કેવલાદેવ જ્ઞાનાત્
શ્રૌતકર્મરહિતાત્ ગૃહસ્થાનાં મોક્ષઃ પ્રતિષિધ્યતે” ઇતિ ;
તત્ર ગૃહસ્થાનાં વિદ્યમાનમપિ સ્માર્તં કર્મ અવિદ્યમાનવત્ ઉપેક્ષ્ય
“જ્ઞાનાદેવ કેવલાત્” ઇત્યુચ્યતે ઇતિ । એતદપિ વિરુદ્ધમ્ । કથમ્?
ગૃહસ્થસ્યૈવ સ્માર્તકર્મણા સમુચ્ચિતાત્ જ્ઞાનાત્ મોક્ષઃ પ્રતિષિધ્યતે
ન તુ આશ્રમાન્તરાણામિતિ કથં વિવેકિભિઃ શક્યમવધારયિતુમ્ । કિઞ્ચ
— યદિ મોક્ષસાધનત્વેન સ્માર્તાનિ કર્માણિ ઊર્ધ્વરેતસાં સમુચ્ચીયન્તે
તથા ગૃહસ્થસ્યાપિ ઇષ્યતાં સ્માર્તૈરેવ સમુચ્ચયો ન શ્રૌતૈઃ ॥
અથ શ્રૌતૈઃ સ્માર્તૈશ્ચ ગૃહસ્થસ્યૈવ સમુચ્ચયઃ મોક્ષાય,
ઊર્ધ્વરેતસાં તુ સ્માર્તકર્મમાત્રસમુચ્ચિતાત્ જ્ઞાનાત્ મોક્ષ ઇતિ । તત્રૈવં
સતિ ગૃહસ્થસ્ય આયાસબાહુલ્યાત્, શ્રૌતં સ્માર્તં ચ બહુદુઃખરૂપં
કર્મ શિરસિ આરોપિતં સ્યાત્ ॥ અથ ગૃહસ્થસ્યૈવ આયાસબાહુલ્યકારણાત્
મોક્ષઃ સ્યાત્, ન આશ્રમાન્તરાણાં શ્રૌતનિત્યકર્મરહિતત્વાત્ ઇતિ ।
તદપ્યસત્, સર્વોપનિષત્સુ ઇતિહાસપુરાણયોગશાસ્ત્રેષુ ચ જ્ઞાનાઙ્ગત્વેન
મુમુક્ષોઃ સર્વકર્મસન્ન્યાસવિધાનાત્, આશ્રમવિકલ્પસમુચ્ચયવિધાનાચ્ચ
શ્રુતિસ્મૃત્યોઃ ॥ સિદ્ધસ્તર્હિ સર્વાશ્રમિણાં જ્ઞાનકર્મણોઃ સમુચ્ચયઃ
— ન, મુમુક્ષોઃ સર્વકર્મસન્ન્યાસવિધાનાત્ । “પુત્રૈષણાયા
વિત્તૈષણાયાશ્ચ લોકૈષણાયાશ્ચ વ્યુત્થાયાથ ભિક્ષાચર્યં ચરન્તિ”
(બૃ. ઉ. ૩-૫-૧) ”તસ્માત્ ન્યાસમેષાં તપસામતિરિક્તમાહુઃ”
(તૈ. ના. ૭૯) ”ન્યાસ એવાત્યરેચયત્” (તૈ. ના. ૭૮) ઇતિ,
”ન કર્મણા ન પ્રજયા ધનેન ત્યાગેનૈકે અમૃતત્વમાનશુઃ”
(તૈ. ના. ૧૨) ઇતિ ચ । “બ્રહ્મચર્યાદેવ પ્રવ્રજેત્”
(જા. ઉ. ૪) ઇત્યાદ્યાઃ શ્રુતયઃ । ”ત્યજ ધર્મમધર્મં ચ ઉભે
સત્યાનૃતે ત્યજ । ઉભે સત્યાનૃતે ત્યક્ત્વા યેન ત્યજસિ તત્ત્યજ ।”
(મો. ધ. ૩૨૯-૪૦) ”સંસારમેવ નિઃસારં દૃષ્ટ્વા સારદિદૃક્ષયા ।
પ્રવ્રજન્ત્યકૃતોદ્વાહાઃ પરં વૈરાગ્યમાશ્રિતાઃ” ઇતિ બૃહસ્પતિઃ ।
”કર્મણા બધ્યતે જન્તુર્વિદ્યયા ચ વિમુચ્યતે । તસ્માત્કર્મ ન
કુર્વન્તિ યતયઃ પારદર્શિનઃ” (મો. ધ. ૨૪૧-૭) ઇતિ શુકાનુશાસનમ્
ઇહાપિ ચ “સર્વકર્માણિ મનસા સન્ન્યસ્ય” (ભ. ગી. ૫-૧૩)
ઇત્યાદિ ॥ મોક્ષસ્ય ચ અકાર્યત્વાત્ મુમુક્ષોઃ કર્માનર્થક્યમ્ । નિત્યાનિ
પ્રત્યવાયપરિહારાર્થાનિ ઇતિ ચેત્, ન ; અસન્ન્યાસિવિષયત્વાત્ પ્રત્યવાયપ્રાપ્તેઃ
ન હિ અગ્નિકાર્યાદ્યકરણાત્ સન્ન્યાસિનઃ પ્રત્યવાયઃ કલ્પયિતું શક્યઃ, યથા
બ્રહ્મચારિણામસન્ન્યાસિનામપિ કર્મિણામ્ । ન તાવત્ નિત્યાનાં કર્મણામભાવાદેવ
ભાવરૂપસ્ય પ્રત્યવાયસ્ય ઉત્પત્તિઃ કલ્પયિતું શક્યા, “કથમસતઃ
સજ્જાયેત” (છા. ઉ. ૬-૨-૨) ઇતિ અસતઃ સજ્જન્માસમ્ભવશ્રુતેઃ । યદિ
વિહિતાકરણાત્ અસમ્ભાવ્યમપિ પ્રત્યવાયં બ્રૂયાત્ વેદઃ, તદા અનર્થકરઃ વેદઃ
અપ્રમાણમિત્યુક્તં સ્યાત્ ; વિહિતસ્ય કરણાકરણયોઃ દુઃખમાત્રફલત્વાત્ ।
તથા ચ કારકં શાસ્ત્રં ન જ્ઞાપકં ઇત્યનુપપન્નાર્થં કલ્પિતં સ્યાત્
ન ચૈતદિષ્ટમ્ । તસ્માત્ ન સન્ન્યાસિનાં કર્માણિ । અતો જ્ઞાનકર્મણોઃ
સમુચ્ચયાનુપપત્તિઃ ; “જ્યાયસી ચેત્ કર્મણસ્તે મતા બુદ્ધિઃ”
(ભ. ગી. ૩-૧) ઇતિ અર્જુનસ્ય પ્રશ્નાનુપપત્તેશ્ચ ॥ યદિ હિ ભગવતા
દ્વિતીયેઽધ્યાયે જ્ઞાનં કર્મ ચ સમુચ્ચિત્ય ત્વયા અનુષ્ઠેયં ઇત્યુક્તં
સ્યાત્, તતઃ અર્જુનસ્ય પ્રશ્નઃ અનુપપન્નઃ “જ્યાયસી ચેત્કર્મણસ્તે
મતા બુદ્ધિઃ” (ભ. ગી. ૩-૧) ઇતિ । અર્જુનાય ચેત્ બુદ્ધિકર્મણી
ત્વયા અનુષ્ઠેય ઇત્યુક્તે, યા કર્મણો જ્યાયસી બુદ્ધિઃ સાપિ ઉક્તૈવ ઇતિ
“તત્ કિં કર્મણિ ઘોરે માં નિયોજયસિ કેશવ” (ભ. ગી. ૩-૧) ઇતિ
ઉપાલમ્ભઃ પ્રશ્નો વા ન કથઞ્ચન ઉપપદ્યતે । ન ચ અર્જુનસ્યૈવ જ્યાયસી
બુદ્ધિઃ ન અનુષ્ઠેયા ઇતિ ભગવતા ઉક્તં પૂર્વં ઇતિ કલ્પયિતું યુક્તમ્,
યેન “જ્યાયસી ચેત્” ઇતિ વિવેકતઃ પ્રશ્નઃ સ્યાત્ ॥ યદિ પુનઃ
એકસ્ય પુરુષસ્ય જ્ઞાનકર્મણોર્વિરોધાત્ યુગપદનુષ્ઠાનં ન સમ્ભવતીતિ
ભિન્નપુરુષાનુષ્ઠેયત્વં ભગવતા પૂર્વમુક્તં સ્યાત્, તતોઽયં પ્રશ્ન
ઉપપન્નઃ “જ્યાયસી ચેત્” ઇત્યાદિઃ । અવિવેકતઃ પ્રશ્નકલ્પનાયામપિ
ભિન્નપુરુષાનુષ્ઠેયત્વેન જ્ઞાનકર્મનિષ્ઠયોઃ ભગવતઃ પ્રતિવચનં
નોપપદ્યતે । ન ચ અજ્ઞાનનિમિત્તં ભગવત્પ્રતિવચનં કલ્પનીયમ્ ।
અસ્માચ્ચ ભિન્નપુરુષાનુષ્ઠેયત્વેન જ્ઞાનકર્મનિષ્ઠયોઃ ભગવતઃ
પ્રતિવચનદર્શનાત્ જ્ઞાનકર્મણોઃ સમુચ્ચયાનુપપત્તિઃ । તસ્માત્
કેવલાદેવ જ્ઞાનાત્ મોક્ષ ઇત્યેષોઽર્થો નિશ્ચિતો ગીતાસુ સર્વોપનિષત્સુ ચ ॥
જ્ઞાનકર્મણોઃ “એકં વદ નિશ્ચિત્ય” (ભ. ગી. ૩-૨) ઇતિ ચ
એકવિષયૈવ પ્રાર્થના અનુપપન્ના, ઉભયોઃ સમુચ્ચયસમ્ભવે । “કુરુ
કર્મૈવ તસ્માત્ત્વમ્” (ભ. ગી. ૪-૧૫) ઇતિ ચ જ્ઞાનનિષ્ઠાસમ્ભવમ્
અર્જુનસ્ય અવધારણેન દર્શયિષ્યતિ ॥
અર્જુન ઉવાચ —
જ્યાયસી ચેત્કર્મણસ્તે મતા બુદ્ધિર્જનાર્દન ।
તત્કિં કર્મણિ ઘોરે માં નિયોજયસિ કેશવ ॥ ૩-૧ ॥
જ્યાયસી શ્રેયસી ચેત્ યદિ કર્મણઃ સકાશાત્ તે તવ મતા અભિપ્રેતા બુદ્ધિઃ હે
જનાર્દન । યદિ બુદ્ધિકર્મણી સમુચ્ચિતે ઇષ્ટે તદા એકં શ્રેયઃસાધનમિતિ
કર્મણો જ્યાયસી બુદ્ધિઃ ઇતિ કર્મણઃ અતિરિક્તકરણં બુદ્ધેરનુપપન્નમ્
અર્જુનેન કૃતં સ્યાત્ ; ન હિ તદેવ તસ્માત્ ફલતોઽતિરિક્તં સ્યાત્ । તથા ચ,
કર્મણઃ શ્રેયસ્કરી ભગવતોક્તા બુદ્ધિઃ, અશ્રેયસ્કરં ચ કર્મ કુર્વિતિ
માં પ્રતિપાદયતિ, તત્ કિં નુ કારણમિતિ ભગવત ઉપાલમ્ભમિવ કુર્વન્ તત્
કિં કસ્માત્ કર્મણિ ઘોરે ક્રૂરે હિંસાલક્ષણે માં નિયોજયસિ કેશવ ઇતિ ચ
યદાહ, તચ્ચ નોપપદ્યતે । અથ સ્માર્તેનૈવ કર્મણા સમુચ્ચયઃ સર્વેષાં
ભગવતા ઉક્તઃ અર્જુનેન ચ અવધારિતશ્ચેત્, “તત્કિં કર્મણિ ઘોરે માં
નિયોજયસિ” (ભ. ગી. ૩-૧) ઇત્યાદિ કથં યુક્તં વચનમ્ ॥ કિઞ્ચ–
વ્યામિશ્રેણેવ વાક્યેન બુદ્ધિં મોહયસીવ મે ।
તદેકં વદ નિશ્ચિત્ય યેન શ્રેયોઽહમાપ્નુયામ્ ॥ ૩-૨ ॥
વ્યામિશ્રેણેવ, યદ્યપિ વિવિક્તાભિધાયી ભગવાન્, તથાપિ મમ મન્દબુદ્ધેઃ
વ્યામિશ્રમિવ ભગવદ્વાક્યં પ્રતિભાતિ । તેન મમ બુદ્ધિં મોહયસિ ઇવ, મમ
બુદ્ધિવ્યામોહાપનયાય હિ પ્રવૃત્તઃ ત્વં તુ કથં મોહયસિ ? અતઃ બ્રવીમિ
બુદ્ધિં મોહયસિ ઇવ મે મમ ઇતિ । ત્વં તુ ભિન્નકર્તૃકયોઃ જ્ઞાનકર્મણોઃ
એકપુરુષાનુષ્ઠાનાસમ્ભવં યદિ મન્યસે, તત્રૈવં સતિ તત્ તયોઃ એકં
બુદ્ધિં કર્મ વા ઇદમેવ અર્જુનસ્ય યોગ્યં બુદ્ધિશક્ત્યવસ્થાનુરૂપમિતિ
નિશ્ચિત્ય વદ બ્રૂહિ, યેન જ્ઞાનેન કર્મણા વા અન્યતરેણ શ્રેયઃ અહમ્
આપ્નુયાં પ્રાપ્નુયામ્ ; ઇતિ યદુક્તં તદપિ નોપપદ્યતે ॥ યદિ હિ કર્મિષ્ઠાયાં
ગુણભૂતમપિ જ્ઞાનં ભગવતા ઉક્તં સ્યાત્, તત્ કથં તયોઃ “એકં
વદ” ઇતિ એકવિષયૈવ અર્જુનસ્ય શુશ્રૂષા સ્યાત્ । ન હિ ભગવતા
પૂર્વમુક્તં “અન્યતરદેવ જ્ઞાનકર્મણોઃ વક્ષ્યામિ,નૈવ દ્વયમ્”
ઇતિ, યેન ઉભયપ્રાપ્ત્યસમ્ભવં આત્મનો મન્યમાનઃ એકમેવ પ્રાર્થયેત્ ॥
પ્રશ્નાનુરૂપમેવ પ્રતિવચનં શ્રીભગવાનુવાચ —
શ્રીભગવાનુવાચ —
લોકેઽસ્મિન્દ્વિવિધા નિષ્ઠા પુરા પ્રોક્તા મયાનઘ ।
જ્ઞાનયોગેન સાઙ્ખ્યાનાં કર્મયોગેન યોગિનામ્ ॥ ૩-૩ ॥
લોકે અસ્મિન્ શાસ્ત્રાર્થાનુષ્ઠાનાદિકૃતાનાં ત્રૈવર્ણિકાનાં દ્વિવિધા દ્વિપ્રકારા
નિષ્ઠા સ્થિતિઃ અનુષ્ઠેયતાત્પર્યં પુરા પૂર્વં સર્ગાદૌ પ્રજાઃ સૃષ્ટ્વા
તાસાં અભ્યુદયનિઃશ્રેયસમપ્રાપ્તિસાધનં વેદાર્થસમ્પ્રદાયમાવિષ્કુર્વતા
પ્રોક્તા મયા સર્વજ્ઞેન ઈશ્વરેણ હે અનઘ અપાપ । તત્ર કા સા દ્વિવિધા
નિષ્ઠા ઇત્યાહ — તત્ર જ્ઞાનયોગેન જ્ઞાનમેવ યોગઃ તેન સાઙ્ખ્યાનામ્
આત્માનાત્મવિષયવિવેકવિજ્ઞાનવતાં બ્રહ્મચર્યાશ્રમાદેવ કૃતસન્ન્યાસાનાં
વેદાન્તવિજ્ઞાનસુનિશ્ચિતાર્થાનાં પરમહંસપરિવ્રાજકાનાં બ્રહ્મણ્યેવ
અવસ્થિતાનાં નિષ્ઠા પ્રોક્તા । કર્મયોગેન કર્મૈવ યોગઃ કર્મયોગઃ
તેન કર્મયોગેન યોગિનાં કર્મિણાં નિષ્ઠા પ્રોક્તા ઇત્યર્થઃ । યદિ ચ
એકેન પુરુષેણ એકસ્મૈ પુરુષાર્થાય જ્ઞાનં કર્મ ચ સમુચ્ચિત્ય
અનુષ્ઠેયં ભગવતા ઇષ્ટં ઉક્તં વક્ષ્યમાણં વા ગીતાસુ વેદેષુ ચોક્તમ્,
કથમિહ અર્જુનાય ઉપસન્નાય પ્રિયાય વિશિષ્ટભિન્નપુરુષકર્તૃકે એવ
જ્ઞાનકર્મનિષ્ઠે બ્રૂયાત્ ? યદિ પુનઃ “અર્જુનઃ જ્ઞાનં કર્મ ચ
દ્વયં શ્રુત્વા સ્વયમેવાનુષ્ઠાસ્યતિ અન્યેષાં તુ ભિન્નપુરુષાનુષ્ઠેયતાં
વક્ષ્યામિ ઇતિ” મતં ભગવતઃ કલ્પ્યેત, તદા રાગદ્વેષવાન્
અપ્રમાણભૂતો ભગવાન્ કલ્પિતઃ સ્યાત્ । તચ્ચાયુક્તમ્ । તસ્માત્ કયાપિ યુક્ત્યા
ન સમુચ્ચયો જ્ઞાનકર્મણોઃ ॥ યત્ અર્જુનેન ઉક્તં કર્મણો જ્યાયસ્ત્વં
બુદ્ધેઃ, તચ્ચ સ્થિતમ્, અનિરાકરણાત્ । તસ્યાશ્ચ જ્ઞાનનિષ્ઠાયાઃ
સન્ન્યાસિનામેવાનુષ્ઠેયત્વમ્, ભિન્નપુરુષાનુષ્ઠેયત્વવચનાત્ । ભગવતઃ
એવમેવ અનુમતમિતિ ગમ્યતે ॥ “માં ચ બન્ધકારણે કર્મણ્યેવ
નિયોજયસિ” ઇતિ વિષણ્ણમનસમર્જુનં “કર્મ નારભે”
ઇત્યેવં મન્વાનમાલક્ષ્ય આહ ભગવાન્ — ન કર્મણામનારમ્ભાત્ ઇતિ ।
અથવા — જ્ઞાનકર્મનિષ્ઠયોઃ પરસ્પરવિરોધાત્ એકેન પુરુષેણ યુગપત્
અનુષ્ઠાતુમશક્ત્યત્વે સતિ ઇતરેતરાનપેક્ષયોરેવ પુરુષાર્થહેતુત્વે
પ્રાપ્તે કર્મનિષ્ઠાયા જ્ઞાનનિષ્ઠાપ્રાપ્તિહેતુત્વેન પુરુષાર્થહેતુત્વમ્, ન
સ્વાતન્ત્ર્યેણ ; જ્ઞાનનિષ્ઠા તુ કર્મનિષ્ઠોપાયલબ્ધાત્મિકા સતી સ્વાતન્ત્ર્યેણ
પુરુષાર્થહેતુઃ અન્યાનપેક્ષા, ઇત્યેતમર્થં પ્રદર્શયિષ્યન્ આહ ભગવાન્ —
ન કર્મણામનારમ્ભાન્નૈષ્કર્મ્યં પુરુષોઽશ્નુતે ।
ન ચ સન્ન્યસનાદેવ સિદ્ધિં સમધિગચ્છતિ ॥ ૩-૪ ॥
ન કર્મણાં ક્રિયાણાં યજ્ઞાદીનાં ઇહ જન્મનિ જન્માન્તરે વા અનુષ્ઠિતાનામ્
ઉપાત્તદુરિતક્ષયહેતુત્વેન સત્ત્વશુદ્ધિકારણાનાં તત્કારણત્વેન ચ
જ્ઞાનોત્પત્તિદ્વારેણ જ્ઞાનનિષ્ઠાહેતૂનામ્, “જ્ઞાનમુત્પદ્યતે પુંસાં
ક્ષયાત્પાપસ્ય કર્મણઃ । યથાદર્શતલપ્રખ્યે પશ્યત્યાત્માનમાત્મનિ”
(મો. ધ. ૨૦૪-૮) ઇત્યાદિસ્મરણાત્, અનારમ્ભાત્ અનનુષ્ઠાનાત્ નૈષ્કર્મ્યં
નિષ્કર્મભાવં કર્મશૂન્યતાં જ્ઞાનયોગેન નિષ્ઠાં નિષ્ક્રિયાત્મસ્વરૂપેણૈવ
અવસ્થાનમિતિ યાવત્ । પુરુષઃ ન અશ્નુતે ન પ્રાપ્નોતીત્યર્થઃ ॥
કર્મણામનારમ્ભાન્નૈષ્કર્મ્યં નાશ્નુતે ઇતિ વચનાત્ તદ્વિપર્યયાત્
તેષામારમ્ભાત્ નૈષ્કર્મ્યમશ્નુતે ઇતિ ગમ્યતે । કસ્માત્ પુનઃ કારણાત્
કર્મણામનારમ્ભાન્નૈષ્કર્મ્યં નાશ્નુતે ઇતિ ? ઉચ્યતે, કર્મારમ્ભસ્યૈવ
નૈષ્કર્મ્યોપાયત્વાત્ । ન હ્યુપાયમન્તરેણ ઉપેયપ્રાપ્તિરસ્તિ । કર્મયોગોપાયત્વં
ચ નૈષ્કર્મ્યલક્ષણસ્ય જ્ઞાનયોગસ્ય, શ્રુતૌ ઇહ ચ, પ્રતિપાદનાત્ ।
શ્રુતૌ તાવત્ પ્રકૃતસ્ય આત્મલોકસ્ય વેદ્યસ્ય વેદનોપાયત્વેન “તમેતં
વેદાનુવચનેન બ્રાહ્મણા વિવિદિષન્તિ યજ્ઞેન” (બૃ. ઉ. ૪-૪-૨૨)
ઇત્યાદિના કર્મયોગસ્ય જ્ઞાનયોગોપાયત્વં પ્રતિપાદિતમ્ । ઇહાપિ ચ —
“સન્ન્યાસસ્તુ મહાબાહો દુઃખમાપ્તુમયોગતઃ” (ભ. ગી. ૫-૬)
“યોગિનઃ કર્મ કુર્વન્તિ સઙ્ગં ત્યક્ત્વાત્મશુદ્ધયે” (ભ. ગી. ૫-૧૧)
“યજ્ઞો દાનં તપશ્ચૈવ પાવનાનિ મનીષિણામ્” (ભ. ગી. ૧૮-૫)
ઇત્યાદિ પ્રતિપાદયિષ્યતિ ॥ નનુ ચ ”અભયં સર્વભૂતેભ્યો દત્ત્વા
નૈષ્કર્મ્યમાચરેત્” (અશ્વ. ૪૬-૧૮) ઇત્યાદૌ કર્તવ્યકર્મસન્ન્યાસાદપિ
નૈષ્કર્મ્યપ્રાપ્તિં દર્શયતિ । લોકે ચ કર્મણામનારમ્ભાન્નૈષ્કર્મ્યમિતિ
પ્રસિદ્ધતરમ્ । અતશ્ચ નૈષ્કર્મ્યાર્થિનઃ કિં કર્મારમ્ભેણ ? ઇતિ
પ્રાપ્તમ્ । અત આહ — ન ચ સન્ન્યસનાદેવેતિ । નાપિ સન્ન્યસનાદેવ
કેવલાત્ કર્મપરિત્યાગમાત્રાદેવ જ્ઞાનરહિતાત્ સિદ્ધિં નૈષ્કર્મ્યલક્ષણાં
જ્ઞાનયોગેન નિષ્ઠાં સમધિગચ્છતિ ન પ્રાપ્નોતિ ॥ કસ્માત્ પુનઃ કારણાત્
કર્મસન્ન્યાસમાત્રાદેવ કેવલાત્ જ્ઞાનરહિતાત્ સિદ્ધિં નૈષ્કર્મ્યલક્ષણાં
પુરુષો નાધિગચ્છતિ ઇતિ હેત્વાકાઙ્ક્ષાયામાહ —
ન હિ કશ્ચિત્ક્ષણમપિ જાતુ તિષ્ઠત્યકર્મકૃત્ ।
કાર્યતે હ્યવશઃ કર્મ સર્વઃ પ્રકૃતિજૈર્ગુણૈઃ ॥ ૩-૫ ॥
ન હિ યસ્માત્ ક્ષણમપિ કાલં જાતુ કદાચિત્ કશ્ચિત્ તિષ્ઠતિ અકર્મકૃત્
સન્ । કસ્માત્ ? કાર્યતે પ્રવર્ત્યતે હિ યસ્માત્ અવશ એવ અસ્વતન્ત્ર એવ કર્મ
સર્વઃ પ્રાણી પ્રકૃતિજૈઃ પ્રકૃતિતો જાતૈઃ સત્ત્તવરજસ્તમોભિઃ ગુણૈઃ
અજ્ઞ ઇતિ વાક્યશેષઃ, યતો વક્ષ્યતિ “ગુણૈર્યો ન વિચાલ્યતે”
(ભ. ગી. ૧૪-૨૩) ઇતિ । સાઙ્ખ્યાનાં પૃથક્કરણાત્ અજ્ઞાનામેવ હિ કર્મયોગઃ,
ન જ્ઞાનિનામ્ । જ્ઞાનિનાં તુ ગુણૈરચાલ્યમાનાનાં સ્વતશ્ચલનાભાવાત્ કર્મયોગો
નોપપદ્યતે । તથા ચ વ્યાખ્યાતમ્“વેદાવિનાશિનમ્” (ભ. ગી. ૨-૨૧)
ઇત્યત્ર ॥ યત્ત્વનાત્મજ્ઞઃ ચોદિતં કર્મ નારભતે ઇતિ તદસદેવેત્યાહ —
કર્મેન્દ્રિયાણિ સંયમ્ય ય આસ્તે મનસા સ્મરન્ ।
ઇન્દ્રિયાર્થાન્વિમૂઢાત્મા મિથ્યાચારઃ સ ઉચ્યતે ॥ ૩-૬ ॥
કર્મેન્દ્રિયાણિ હસ્તાદીનિ સંયમ્ય સંહૃત્ય યઃ આસ્તે તિષ્ઠતિ મનસા સ્મરન્
ચિન્તયન્ ઇન્દ્રિયાર્થાન્ વિષયાન્ વિમૂઢાત્મા વિમૂઢાન્તઃકરણઃ મિથ્યાચારો
મૃષાચારઃ પાપાચારઃ સઃ ઉચ્યતે ॥
યસ્ત્વિન્દ્રિયાણિ મનસા નિયમ્યારભતેઽર્જુન ।
કર્મેન્દ્રિયૈઃ કર્મયોગમસક્તઃ સ વિશિષ્યતે ॥ ૩-૭ ॥
યસ્તુ પુનઃ કર્મણ્યધિકૃતઃ અજ્ઞઃ બુદ્ધીન્દ્રિયાણિ મનસા નિયમ્ય આરભતે
અર્જુન કર્મેન્દ્રિયૈઃ વાક્પાણ્યાદિભિઃ । કિમારભતે ઇત્યાહ — કર્મયોગમ્
અસક્તઃ સન્ ફલાભિસન્ધિવર્જિતઃ સઃ વિશિષ્યતે ઇતરસ્માત્ મિથ્યાચારાત્ ॥
યતઃ એવં અતઃ —
નિયતં કુરુ કર્મ ત્વં કર્મ જ્યાયો હ્યકર્મણઃ ।
શરીરયાત્રાપિ ચ તે ન પ્રસિધ્યેદકર્મણઃ ॥ ૩-૮ ॥
નિયતં નિત્યં શાસ્ત્રોપદિષ્ટમ્, યો યસ્મિન્ કર્મણિ અધિકૃતઃ ફલાય ચ
અશ્રુતં તત્ નિયતં કર્મ, તત્ કુરુ ત્વં હે અર્જુન, યતઃ કર્મ જ્યાયઃ
અદિકતરં ફલતઃ, હિ યસ્માત્ અકર્મણઃ અકરણાત્ અનારમ્ભાત્ । કથમ્ ?
શરીરયાત્રા શરીરસ્થિતિઃ અપિ ચ તે તવ ન પ્રસિધ્યેત્ પ્રસિદ્ધિં ન
ગચ્છેત્ અકર્મણઃ અકરણાત્ । અતઃ દૃષ્ટઃ કર્માકર્મણોર્વિશેષો લોકે ॥
યચ્ચ મન્યસે બન્ધાર્થત્વાત્ કર્મ ન કર્તવ્યમિતિ તદપ્યસત્ । કથં —
યજ્ઞાર્થાત્કર્મણોઽન્યત્ર લોકોઽયં કર્મબન્ધનઃ ।
તદર્થં કર્મ કૌન્તેય મુક્તસઙ્ગઃ સમાચર ॥ ૩-૯ ॥
“યજ્ઞો વૈ વિષ્ણુઃ” (તૈ. સ. ૧-૭-૪) ઇતિ શ્રુતેઃ યજ્ઞઃ
ઈશ્વરઃ, તદર્થં યત્ ક્રિયતે તત્ યજ્ઞાર્થં કર્મ । તસ્માત્
કર્મણઃ અન્યત્ર અન્યેન કર્મણા લોકઃ અયં અધિકૃતઃ કર્મકૃત્
કર્મબન્ધનઃ કર્મ બન્ધનં યસ્ય સોઽયં કર્મબન્ધનઃ લોકઃ, ન
તુ યજ્ઞાર્થાત્ । અતઃ તદર્થં યજ્ઞાર્થં કર્મ કૌન્તેય,
મુક્તસઙ્ગઃ કર્મફલસઙ્ગવર્જિતઃ સન્ સમાચર નિર્વર્તય ॥
ઇતશ્ચ અધિકૃતેન કર્મ કર્તવ્યં —
સહયજ્ઞાઃ પ્રજાઃ સૃષ્ટ્વા પુરોવાચ પ્રજાપતિઃ ।
અનેન પ્રસવિષ્યધ્વમેષ વોઽસ્ત્વિષ્ટકામધુક્ ॥ ૩-૧૦ ॥
સહયજ્ઞાઃ યજ્ઞસહિતાઃ પ્રજાઃ ત્રયો વર્ણાઃ તાઃ સૃષ્ટ્વા ઉત્પાદ્ય પુરા
પૂર્વં સર્ગાદૌ ઉવાચ ઉક્તવાન્ પ્રજાપતિઃ પ્રજાનાં સ્રષ્ટા અનેન યજ્ઞેન
પ્રસવિષ્યધ્વં પ્રસવઃ વૃદ્ધિઃ ઉત્પત્તિઃ તં કુરુધ્વમ્ । એષ યજ્ઞઃ વઃ
યુષ્માકં અસ્તુ ભવતુ ઇષ્ટકામધુક્ ઇષ્ટાન્ અભિપ્રેતાન્ કામાન્ ફલવિશેષાન્
દોગ્ધીતિ ઇષ્ટકામધુક્ ॥ કથં —
દેવાન્ભાવયતાનેન તે દેવા ભાવયન્તુ વઃ ।
પરસ્પરં ભાવયન્તઃ શ્રેયઃ પરમવાપ્સ્યથ ॥ ૩-૧૧ ॥
દેવાન્ ઇન્દ્રાદીન્ ભાવયત વર્ધયત અનેન યજ્ઞેન । તે દેવા ભાવયન્તુ
આપ્યાય યન્તુ વૃષ્ટ્યાદિના વઃ યુષ્માન્ । એવં પરસ્પરં અન્યોન્યં ભાવયન્તઃ
શ્રેયઃ પરં મોક્ષલક્ષણં જ્ઞાનપ્રાપ્તિક્રમેણ અવાપ્સ્યથ । સ્વર્ગં વા
પરં શ્રેયઃ અવાપ્સ્યથ ॥ કિઞ્ચ–
ઇષ્ટાન્ભોગાન્હિ વો દેવા દાસ્યન્તે યજ્ઞભાવિતાઃ ।
તૈર્દત્તાનપ્રદાયૈભ્યો યો ભુઙ્ક્તે સ્તેન એવ સઃ ॥ ૩-૧૨ ॥
ઇષ્ટાન્ અભિપ્રેતાન્ ભોગાન્ હિ વઃ યુષ્મભ્યં દેવાઃ દાસ્યન્તે વિતરિષ્યન્તિ
સ્ત્રીપશુપુત્રાદીન્ યજ્ઞભાવિતાઃ યજ્ઞૈઃ વર્ધિતાઃ તોષિતાઃ ઇત્યર્થઃ ।
તૈઃ દેવૈઃ દત્તાન્ ભોગાન્ અપ્રદાય અદત્ત્વા, આનૃણ્યમકૃત્વા ઇત્યર્થઃ,
એભ્યઃ દેવેભ્યઃ, યઃ ભુઙ્ક્તે સ્વદેહેન્દ્રિયાણ્યેવ તર્પયતિ સ્તેન એવ તસ્કર
એવ સઃ દેવાદિસ્વાપહારી ॥ યે પુનઃ —
યજ્ઞશિષ્ટાશિનઃ સન્તો મુચ્યન્તે સર્વકિલ્બિષૈઃ ।
ભુઞ્જતે તે ત્વઘં પાપા યે પચન્ત્યાત્મકારણાત્ ॥ ૩-૧૩ ॥
દેવયજ્ઞાદીન્ નિર્વર્ત્ય તચ્છિષ્ટં અશનં અમૃતાખ્યં અશિતું શીલં
યેષાં તે યજ્ઞશિષ્ટાશિનઃ સન્તઃ મુચ્યન્તે સર્વકિલ્બિષૈઃ સર્વપાપૈઃ
ચુલ્લ્યાદિપઞ્ચસૂનાકૃતૈઃ પ્રમાદકૃતહિંસાદિજનિતૈશ્ચ અન્યૈઃ । યે તુ
આત્મમ્ભરયઃ, ભુઞ્જતે તે તુ અઘં પાપં સ્વયમપિ પાપાઃ — યે પચન્તિ
પાકં નિર્વર્તયન્તિ આત્મકારણાત્ આત્મહેતોઃ ॥
ઇતશ્ચ અધિકૃતેન કર્મ કર્તવ્યં જગચ્ચક્રપ્રવૃત્તિહેતુર્હિ કર્મ ।
કથમિતિ ઉચ્યતે —
અન્નાદ્ભવન્તિ ભૂતાનિ પર્જન્યાદન્નસમ્ભવઃ ।
યજ્ઞાદ્ભવતિ પર્જન્યો યજ્ઞઃ કર્મસમુદ્ભવઃ ॥ ૩-૧૪ ॥
અન્નાત્ ભુક્તાત્ લોહિતરેતઃપરિણતાત્ પ્રત્યક્ષં ભવન્તિ જાયન્તે ભૂતાનિ
પર્જન્યાત્ વૃષ્ટેઃ અન્નસ્ય સમ્ભવઃ અન્નસમ્ભવઃ । યજ્ઞાત્ ભવતિ
પર્જન્યઃ, ”અગ્નૌ પ્રાસ્તાહુતિઃ સમ્યગાદિત્યમુપતિષ્ઠતે । આદિત્યાજ્જાયતે
વૃષ્ટિર્વૃષ્ટેરન્નં તતઃ પ્રજાઃ” (મનુ. ૩-૭૬) ઇતિ સ્મૃતેઃ ।
યજ્ઞઃ અપૂર્વમ્ । સ ચ યજ્ઞઃ કર્મસમુદ્ભવઃ ઋત્વિગ્યજમાનયોશ્ચ
વ્યાપારઃ કર્મ, તત્ સમુદ્ભવઃ યસ્ય યજ્ઞસ્ય અપૂર્વસ્ય સ યજ્ઞઃ
કર્મસમુદ્ભવઃ ॥ તચ્ચૈવંવિધં કર્મ કુતો જાતમિત્યાહ —
કર્મ બ્રહ્મોદ્ભવં વિદ્ધિ બ્રહ્માક્ષરસમુદ્ભવમ્ ।
તસ્માત્સર્વગતં બ્રહ્મ નિત્યં યજ્ઞે પ્રતિષ્ઠિતમ્ ॥ ૩-૧૫ ॥
કર્મ બ્રહ્મોદ્ભવં બ્રહ્મ વેદઃ સઃ ઉદ્ભવઃ કારણં પ્રકાશકો યસ્ય તત્
કર્મ બ્રહ્મોદ્ભવં વિદ્ધિ વિજાનીહિ । બ્રહ્મ પુનઃ વેદાખ્યં અક્ષરસમુદ્ભવમ્
અક્ષરં બ્રહ્મ પરમાત્મા સમુદ્ભવો યસ્ય તત્ અક્ષરસમુદ્ભવમ્ । બ્રહ્મ
વેદ ઇત્યર્થઃ । યસ્માત્ સાક્ષાત્ પરમાત્માખ્યાત્ અક્ષરાત્ પુરુષનિઃશ્વાસવત્
સમુદ્ભૂતં બ્રહ્મ તસ્માત્ સર્વાર્થપ્રકાશકત્વાત્ સર્વગતમ્ ; સર્વગતમપિ
સત્ નિત્યં સદા યજ્ઞવિધિપ્રધાનત્વાત્ યજ્ઞે પ્રતિષ્ઠિતમ્ ॥
એવં પ્રવર્તિતં ચક્રં નાનુવર્તયતીહ યઃ ।
અઘાયુરિન્દ્રિયારામો મોઘં પાર્થ સ જીવતિ ॥ ૩-૧૬ ॥
એવં ઇત્થં ઈશ્વરેણ વેદયજ્ઞપૂર્વકં જગચ્ચક્રં પ્રવર્તિતં ન
અનુવર્તયતિ ઇહ લોકે યઃ કર્મણિ અધિકૃતઃ સન્ અઘાયુઃ અઘં પાપમ્
આયુઃ જીવનં યસ્ય સઃ અઘાયુઃ, પાપજીવનઃ ઇતિ યાવત્ । ઇન્દ્રિયારામઃ
ઇન્દ્રિયૈઃ આરામઃ આરમણં આક્રીડા વિષયેષુ યસ્ય સઃ ઇન્દ્રિયારામઃ મોઘં
વૃથા હે પાર્થ, સ જીવતિ ॥ તસ્માત્ અજ્ઞેન અધિકૃતેન કર્તવ્યમેવ
કર્મેતિ પ્રકરણાર્થઃ । પ્રાક્ આત્મજ્ઞાનનિષ્ઠાયોગ્યતાપ્રાપ્તેઃ તાદર્થ્યેન
કર્મયોગાનુષ્ઠાનં અધિકૃતેન અનાત્મજ્ઞેન કર્તવ્યમેવેત્યેતત્ “ન
કર્મણામનારમ્ભાત્” (ભ. ગી. ૩-૪) ઇત્યત આરભ્ય“શરીરયાત્રાપિ
ચ તે ન પ્રસિધ્યેદકર્મણઃ” (ભ. ગી. ૩-૮) ઇત્યેવમન્તેન પ્રતિપાદ્ય,
“યજ્ઞાર્થાત્ કર્મણોઽન્યત્ર” (ભ. ગી. ૩-૯)ઇત્યાદિના “મોઘં
પાર્થ સ જીવતિ” (ભ. ગી. ૩-૧૬) ઇત્યેવમન્તેનાપિ ગ્રન્થેન પ્રાસઙ્ગિકમ્
અધિકૃતસ્ય અનાત્મવિદઃ કર્માનુષ્ઠાને બહુ કારણમુક્તમ્ । તદકરણે
ચ દોષસઙ્કીર્તનં કૃતમ્ ॥ એવં સ્થિતે કિમેવં પ્રવર્તિતં ચક્રં
સર્વેણાનુવર્તનીયમ્, આહોસ્વિત્ પૂર્વોક્તકર્મયોગાનુષ્ઠાનોપાયપ્રાપ્યાં અનાત્મવિદઃ
જ્ઞાનયોગેનૈવ નિષ્ઠાં આત્મવિદ્ભિઃ સાઙ્ખ્યૈઃ અનુષ્ઠેયામપ્રાપ્તેનૈવ,
ઇત્યેવમર્થં અર્જુનસ્ય પ્રશ્નમાશઙ્ક્ય સ્વયમેવ વા શાસ્ત્રાર્થસ્ય
વિવેકપ્રતિપત્ત્યર્થં “એતં વૈ તમાત્માનં વિદિત્વા નિવૃત્તમિથ્યાજ્ઞાનાઃ
સન્તઃ બ્રાહ્મણાઃ મિથ્યાજ્ઞાનવદ્ભિઃ અવશ્યં કર્તવ્યેભ્યઃ પુત્રૈષણાદિભ્યો
વ્યુત્થાયાથ ભિક્ષાચર્યં શરીરસ્થિતિમાત્રપ્રયુક્તં ચરન્તિ ન
તેષામાત્મજ્ઞાનનિષ્ઠાવ્યતિરેકેણ અન્યત્ કાર્યમસ્તિ” (બૃ. ઉ. ૩-૫-૧)
ઇત્યેવં શ્રુત્યર્થમિહ ગીતાશાસ્ત્રે પ્રતિપિપાદયિષિતમાવિષ્કુર્વન્ આહ
ભગવાન્ —
યસ્ત્વાત્મરતિરેવ સ્યાદાત્મતૃપ્તશ્ચ માનવઃ ।
આત્મન્યેવ ચ સન્તુષ્ટસ્તસ્ય કાર્યં ન વિદ્યતે ॥ ૩-૧૭ ॥
યસ્તુ સાઙ્ખ્યઃ આત્મજ્ઞાનનિષ્ઠઃ આત્મરતિઃ આત્મન્યેવ રતિઃ ન વિષયેષુ
યસ્ય સઃ આત્મરતિરેવ સ્યાત્ ભવેત્ આત્મતૃપ્તશ્ચ આત્મનૈવ તૃપ્તઃ
ન અન્નરસાદિના સઃ માનવઃ મનુષ્યઃ સન્ન્યાસી આત્મન્યેવ ચ સન્તુષ્ટઃ ।
સન્તોષો હિ બાહ્યાર્થલાભે સર્વસ્ય ભવતિ, તમનપેક્ષ્ય આત્મન્યેવ ચ
સન્તુષ્ટઃ સર્વતો વ વીતતૃષ્ણ ઇત્યેતત્ । યઃ ઈદૃશઃ આત્મવિત્ તસ્ય
કાર્યં કરણીયં ન વિદ્યતે નાસ્તિ ઇત્યર્થઃ ॥ કિઞ્ચ —
નૈવ તસ્ય કૃતેનાર્થો નાકૃતેનેહ કશ્ચન ।
ન ચાસ્ય સર્વભૂતેષુ કશ્ચિદર્થવ્યપાશ્રયઃ ॥ ૩-૧૮ ॥
નૈવ તસ્ય પરમાત્મરતેઃ કૃતેન કર્મણા અર્થઃ પ્રયોજનમસ્તિ । અસ્તુ તર્હિ
અકૃતેન અકરણેન પ્રત્યવાયાખ્યઃ અનર્થઃ, ન અકૃતેન ઇહ લોકે કશ્ચન
કશ્ચિદપિ પ્રત્યવાયપ્રાપ્તિરૂપઃ આત્મહાનિલક્ષણો વા નૈવ અસ્તિ । ન ચ
અસ્ય સર્વભૂતેષુ બ્રહ્માદિસ્થાવરાન્તેષુ ભૂતેષુ કશ્ચિત્ અર્થવ્યપાશ્રયઃ
પ્રયોજનનિમિત્તક્રિયાસાધ્યઃ વ્યપાશ્રયઃ વ્યપાશ્રયણં આલમ્બનં કઞ્ચિત્
ભૂતવિશેષમાશ્રિત્ય ન સાધ્યઃ કશ્ચિદર્થઃ અસ્તિ, યેન તદર્થા ક્રિયા
અનુષ્ઠેયા સ્યાત્ । ન ત્વં એતસ્મિન્ સર્વતઃસમ્પ્લુતોદકસ્થાનીયે સમ્યગ્દર્શને
વર્તસે ॥
યતઃ એવં —
તસ્માદસક્તઃ સતતં કાર્યં કર્મ સમાચર ।
અસક્તો હ્યાચરન્કર્મ પરમાપ્નોતિ પૂરુષઃ ॥ ૩-૧૯ ॥
તસ્માત્ અસક્તઃ સઙ્ગવર્જિતઃ સતતં સર્વદા કાર્યં કર્તવ્યં નિત્યં કર્મ
સમાચર નિર્વર્તય । અસક્તો હિ યસ્માત્ સમાચરન્ ઈશ્વરાર્થં કર્મ કુર્વન્
પરં મોક્ષં આપ્નોતિ પૂરુષઃ સત્ત્વશુદ્ધિદ્વારેણ ઇત્યર્થઃ ॥ યસ્માચ્ચ —
કર્મણૈવ હિ સંસિદ્ધિમાસ્થિતા જનકાદયઃ ।
લોકસઙ્ગ્રહમેવાપિ સમ્પશ્યન્કર્તુમર્હસિ ॥ ૩-૨૦ ॥
કર્મણૈવ હિ યસ્માત્ પૂર્વે ક્ષત્રિયાઃ વિદ્વાંસઃ સંસિદ્ધિં મોક્ષં ગન્તુમ્
આસ્થિતાઃ પ્રવૃત્તાઃ । કે ? જનકાદયઃ જનકાશ્વપતિપ્રભૃતયઃ ।
યદિ તે પ્રાપ્તસમ્યગ્દર્શનાઃ, તતઃ લોકસઙ્ગ્રહાર્થં પ્રારબ્ધકર્મત્વાત્
કર્મણા સહૈવ અસન્ન્યસ્યૈવ કર્મ સંસિદ્ધિમાસ્થિતા ઇત્યર્થઃ । અથ
અપ્રાપ્તસમ્યગ્દર્શનાઃ જનકાદયઃ, તદા કર્મણા સત્ત્વશુદ્ધિસાધનભૂતેન
ક્રમેણ સંસિદ્ધિમાસ્થિતા ઇતિ વ્યાખ્યેયઃ શ્લોકઃ । અથ મન્યસે પૂર્વૈરપિ
જનકાદિભિઃ અજાનદ્ભિરેવ કર્તવ્યં કર્મ કૃતમ્ ; તાવતા નાવશ્યમન્યેન
કર્તવ્યં સમ્યગ્દર્શનવતા કૃતાર્થેનેતિ ; તથાપિ પ્રારબ્ધકર્માયત્તઃ
ત્વં લોકસઙ્ગ્રહં એવ અપિ લોકસ્ય ઉન્માર્ગપ્રવૃત્તિનિવારણં લોકસઙ્ગ્રહઃ
તમેવાપિ પ્રયોજનં સમ્પશ્યન્ કર્તું અર્હસિ ॥ લોકસઙ્ગ્રહઃ કિમર્થં
કર્તવ્ય ઇત્યુચ્યતે —
યદ્યદાચરતિ શ્રેષ્ઠસ્તત્તદેવેતરો જનઃ ।
સ યત્પ્રમાણં કુરુતે લોકસ્તદનુવર્તતે ॥ ૩-૨૧ ॥
યદ્યત્ કર્મ આચરતિ કરોતિ શ્રેષ્ઠઃ પ્રધાનઃ તત્તદેવ કર્મ આચરતિ
ઇતરઃ અન્યઃ જનઃ તદનુગતઃ । કિઞ્ચ સઃ શ્રેષ્ઠઃ યત્ પ્રમાણં કુરુતે
લૌકિકં વૈદિકં વા લોકઃ તત્ અનુવર્તતે તદેવ પ્રમાણીકરોતિ ઇત્યર્થઃ ॥
યદિ અત્ર તે લોકસઙ્ગ્રહકર્તવ્યતાયાં વિપ્રતિપત્તિઃ તર્હિ માં કિં ન
પશ્યસિ ? —
ન મે પાર્થાસ્તિ કર્તવ્યં ત્રિષુ લોકેષુ કિઞ્ચન ।
નાનવાપ્તમવાપ્તવ્યં વર્ત એવ ચ કર્મણિ ॥ ૩-૨૨ ॥
ન મે મમ પાર્થ ન અસ્તિ ન વિદ્યતે કર્તવ્યં ત્રિષુ અપિ લોકેષુ કિઞ્ચન
કિઞ્ચિદપિ । કસ્માત્ ? ન અનવાપ્તં અપ્રાપ્તં અવાપ્તવ્યં પ્રાપણીયમ્, તથાપિ
વર્તે એવ ચ કર્મણિ અહમ્ ॥
યદિ હ્યહં ન વર્તેય જાતુ કર્મણ્યતન્દ્રિતઃ ।
મમ વર્ત્માનુવર્તન્તે મનુષ્યાઃ પાર્થ સર્વશઃ ॥ ૩-૨૩ ॥
યદિ હિ પુનઃ અહં ન વર્તેય જાતુ કદાચિત્ કર્મણિ અતન્દ્રિતઃ અનલસઃ
સન્ મમ શ્રેષ્ઠસ્ય સતઃ વર્ત્મ માર્ગં અનુવર્તન્તે મનુષ્યાઃ હે પાર્થ,
સર્વશઃ સર્વપ્રકારૈઃ ॥
ઉત્સીદેયુરિમે લોકા ન કુર્યાં કર્મ ચેદહમ્ ।
સઙ્કરસ્ય ચ કર્તા સ્યામુપહન્યામિમાઃ પ્રજાઃ ॥ ૩-૨૪ ॥
ઉત્સીદેયુઃ વિનશ્યેયુઃ ઇમે સર્વે લોકાઃ લોકસ્થિતિનિમિત્તસ્ય કર્મણઃ અભાવાત્ ન
કુર્યાં કર્મ ચેત્ અહમ્ । કિઞ્ચ, સઙ્કરસ્ય ચ કર્તા સ્યામ્ । તેન કારણેન
ઉપહન્યાં ઇમાઃ પ્રજાઃ । પ્રજાનામનુગ્રહાય પ્રવૃત્તઃ ઉપહતિં ઉપહનનં
કુર્યાત્ ઇત્યર્થઃ । મમ ઈશ્વરસ્ય અનનુરૂપમાપદ્યેત ॥ યદિ પુનઃ અહમિવ
ત્વં કૃતાર્થબુદ્ધિઃ, આત્મવિત્ અન્યો વા, તસ્યાપિ આત્મનઃ કર્તવ્યાભાવેઽપિ
પરાનુગ્રહ એવ કર્તવ્ય ઇત્યાહ —
સક્તાઃ કર્મણ્યવિદ્વાંસો યથા કુર્વન્તિ ભારત ।
કુર્યાદ્વિદ્વાંસ્તથાસક્તશ્ચિકીર્ષુર્લોકસઙ્ગ્રહમ્ ॥ ૩-૨૫ ॥
સક્તાઃ કર્મણિ “અસ્ય કર્મણઃ ફલં મમ ભવિષ્યતિ” ઇતિ કેચિત્
અવિદ્વાંસઃ યથા કુર્વન્તિ ભારત, કુર્યાત્ વિદ્વાન્ આત્મવિત્ તથા અસક્તઃ સન્
તદ્વત્ કિમર્થં કરોતિ ? તત્ શૃણુ — ચિકીર્ષુઃ કર્તુમિચ્છુઃ
લોકસઙ્ગ્રહમ્ ॥ એવં લોકસઙ્ગ્રહં ચિકીર્ષોઃ ન મમ આત્મવિદઃ
કર્તવ્યમસ્તિ અન્યસ્ય વા લોકસઙ્ગ્રહં મુક્ત્વા । તતઃ તસ્ય આત્મવિદઃ
ઇદમુપદિશ્યતે —
ન બુદ્ધિભેદં જનયેદજ્ઞાનાં કર્મસઙ્ગિનામ્ ।
જોષયેત્સર્વકર્માણિ વિદ્વાન્યુક્તઃ સમાચરન્ ॥ ૩-૨૬ ॥
બુદ્ધેર્ભેદઃ બુદ્ધિભેદઃ “મયા ઇદં કર્તવ્યં ભોક્તવ્યં ચાસ્ય કર્મણઃ
ફલમ્” ઇતિ નિશ્ચયરૂપાયા બુદ્ધેઃ ભેદનં ચાલનં બુદ્ધિભેદઃ તં
ન જનયેત્ ન ઉત્પાદયેત્ અજ્ઞાનાં અવિવેકિનાં કર્મસઙ્ગિનાં કર્મણિ આસક્તાનાં
આસઙ્ગવતામ્ । કિં નુ કુર્યાત્ ? જોષયેત્ કારયેત્ સર્વકર્માણિ વિદ્વાન્ સ્વયં
તદેવ અવિદુષાં કર્મ યુક્તઃ અભિયુક્તઃ સમાચરન્ ॥ અવિદ્વાનજ્ઞઃ કથં
કર્મસુ સજ્જતે ઇત્યાહ —
પ્રકૃતેઃ ક્રિયમાણાનિ ગુણૈઃ કર્માણિ સર્વશઃ ।
અહઙ્કારવિમૂઢાત્મા કર્તાહમિતિ મન્યતે ॥ ૩-૨૭ ॥
પ્રકૃતેઃ પ્રકૃતિઃ પ્રધાનં સત્ત્વરજસ્તમસાં ગુણાનાં સામ્યાવસ્થા
તસ્યાઃ પ્રકૃતેઃ ગુણૈઃ વિકારૈઃ કાર્યકરણરૂપૈઃ ક્રિયમાણાનિ કર્માણિ
લૌકિકાનિ શાસ્ત્રીયાણિ ચ સર્વશઃ સર્વપ્રકારૈઃ અહઙ્કારવિમૂઢાત્મા
કાર્યકરણસઙ્ઘાતાત્મપ્રત્યયઃ અહઙ્કારઃ તેન વિવિધં નાનાવિધં મૂઢઃ
આત્મા અન્તઃકરણં યસ્ય સઃ અયં કાર્યકરણધર્મા કાર્યકરણાભિમાની
અવિદ્યયા કર્માણિ આત્મનિ મન્યમાનઃ તત્તત્કર્મણાં અહં કર્તા ઇતિ મન્યતે ॥
યઃ પુનર્વિદ્વાન્ —
તત્ત્વવિત્તુ મહાબાહો ગુણકર્મવિભાગયોઃ ।
ગુણા ગુણેષુ વર્તન્ત ઇતિ મત્વા ન સજ્જતે ॥ ૩-૨૮ ॥
તત્ત્વવિત્ તુ મહાબાહો । કસ્ય તત્ત્વવિત્ ? ગુણકર્મવિભાગયોઃ ગુણવિભાગસ્ય
કર્મવિભાગસ્ય ચ તત્ત્વવિત્ ઇત્યર્થઃ । ગુણાઃ કરણાત્મકાઃ ગુણેષુ
વિષયાત્મકેષુ વર્તન્તે ન આત્મા ઇતિ મત્વા ન સજ્જતે સક્તિં ન કરોતિ ॥
યે પુનઃ —
પ્રકૃતેર્ગુણસમ્મૂઢાઃ સજ્જન્તે ગુણકર્મસુ ।
તાનકૃત્સ્નવિદો મન્દાન્કૃત્સ્નવિન્ન વિચાલયેત્ ॥ ૩-૨૯ ॥
પ્રકૃતેઃ ગુણૈઃ સમ્યક્ મૂઢાઃ સમ્મોહિતાઃ સન્તઃ સજ્જન્તે ગુણાનાં કર્મસુ
ગુણકર્મસુ “વયં કર્મ કુર્મઃ ફલાય” ઇતિ તાન્ કર્મસઙ્ગિનઃ
અકૃત્સ્નવિદઃ કર્મફલમાત્રદર્શિનઃ મન્દાન્ મન્દપ્રજ્ઞાન્ કૃત્સ્નવિત્
આત્મવિત્ સ્વયં ન વિચાલયેત્ બુદ્ધિભેદકરણમેવ ચાલનં તત્ ન કુર્યાત્
ઇત્યર્થઃ ॥ કથં પુનઃ કર્મણ્યધિકૃતેન અજ્ઞેન મુમુક્ષુણા કર્મ
કર્તવ્યમિતિ, ઉચ્યતે —
મયિ સર્વાણિ કર્માણિ સન્ન્યસ્યાધ્યાત્મચેતસા ।
નિરાશીર્નિર્મમો ભૂત્વા યુધ્યસ્વ વિગતજ્વરઃ ॥ ૩-૩૦ ॥
મયિ વાસુદેવે પરમેશ્વરે સર્વજ્ઞે સર્વાત્મનિ સર્વાણિ કર્માણિ સન્ન્યસ્ય
નિક્ષિપ્ય અધ્યાત્મચેતસા વિવેકબુદ્ધ્યા “અહં કર્તા ઈશ્વરાય
ભૃત્યવત્ કરોમિ” ઇત્યનયા બુદ્ધ્યા । કિઞ્ચ, નિરાશીઃ ત્યક્તાશીઃ
નિર્મમઃ મમભાવશ્ચ નિર્ગતઃ યસ્ય તવ સ ત્વં નિર્મમો ભૂત્વા યુધ્યસ્વ
વિગતજ્વરઃ વિગતસન્તાપઃ વિગતશોકઃ સન્નિત્યર્થઃ ॥ યદેતન્મમ મતં
કર્મ કર્તવ્યં ઇતિ સપ્રમાણમુક્તં તત્ તથા —
યે મે મતમિદં નિત્યમનુતિષ્ઠન્તિ માનવાઃ ।
શ્રદ્ધાવન્તોઽનસૂયન્તો મુચ્યન્તે તેઽપિ કર્મભિઃ ॥ ૩-૩૧ ॥
યે મે મદીયં ઇદં મતં નિત્યં અનુતિષ્ઠન્તિ અનુવર્તન્તે માનવાઃ મનુષ્યાઃ
શ્રદ્ધાવન્તઃ શ્રદ્દધાનાઃ અનસૂયન્તઃ અસૂયાં ચ મયિ પરમગુરૌ વાસુદેવે
અકુર્વન્તઃ, મુચ્યન્તે તેઽપિ એવં ભૂતાઃ કર્મભિઃ ધર્માધર્માખ્યૈઃ ॥
યે ત્વેતદભ્યસૂયન્તો નાનુતિષ્ઠન્તિ મે મતમ્ ।
સર્વજ્ઞાનવિમૂઢાંસ્તાન્વિદ્ધિ નષ્ટાનચેતસઃ ॥ ૩-૩૨ ॥
યે તુ તદ્વિપરીતાઃ એતત્ મમ મતં અભ્યસૂયન્તઃ નિન્દન્તઃ ન
અનુતિષ્ઠન્તિ નાનુવર્તન્તે મે મતમ્, સર્વેષુ જ્ઞાનેષુ વિવિધં મૂઢાઃ
તે । સર્વજ્ઞાનવિમૂઢાન્ તાન્ વિદ્ધિ જાનીહિ નષ્ટાન્ નાશં ગતાન્ અચેતસઃ
અવિવેકિનઃ ॥ કસ્માત્ પુનઃ કારણાત્ ત્વદીયં મતં નાનુતિષ્ઠન્તિ, પરધર્માન્
અનુતિષ્ઠન્તિ, સ્વધર્મં ચ નાનુવર્તન્તે, ત્વત્પ્રતિકૂલાઃ કથં ન બિભ્યતિ
ત્વચ્છાસનાતિક્રમદોષાત્ ? તત્રાહ —
સદૃશં ચેષ્ટતે સ્વસ્યાઃ પ્રકૃતેર્જ્ઞાનવાનપિ ।
પ્રકૃતિં યાન્તિ ભૂતાનિ નિગ્રહઃ કિં કરિષ્યતિ ॥ ૩-૩૩ ॥
સદૃશં અનુરૂપં ચેષ્ટતે ચેષ્ટાં કરોતિ કસ્ય ? સ્વસ્યાઃ
સ્વકીયાયાઃ પ્રકૃતેઃ । પ્રકૃતિર્નામ પૂર્વકૃતધર્માધર્માદિસંસ્કારઃ
વર્તમાનજન્માદૌ અભિવ્યક્તઃ ; સા પ્રકૃતિઃ । તસ્યાઃ સદૃશમેવ સર્વો
જન્તુઃ જ્ઞાનવાનપિ ચેષ્ટતે, કિં પુનર્મૂર્ખઃ । તસ્માત્ પ્રકૃતિં યાન્તિ
અનુગચ્છન્તિ ભૂતાનિ પ્રાણિનઃ । નિગ્રહઃ નિષેધરૂપઃ કિં કરિષ્યતિ મમ
વા અન્યસ્ય વા ॥ યદિ સર્વો જન્તુઃ આત્મનઃ પ્રકૃતિસદૃશમેવ ચેષ્ટતે,
ન ચ પ્રકૃતિશૂન્યઃ કશ્ચિત્ અસ્તિ, તતઃ પુરુષકારસ્ય વિષયાનુપપત્તેઃ
શાસ્ત્રાનર્થક્યપ્રાપ્તૌ ઇદમુચ્યતે —
ઇન્દ્રિયસ્યેન્દ્રિયસ્યાર્થે રાગદ્વેષૌ વ્યવસ્થિતૌ ।
તયોર્ન વશમાગચ્છેત્તૌ હ્યસ્ય પરિપન્થિનૌ ॥ ૩-૩૪ ॥
ઇન્દ્રિયસ્યેન્દ્રિયસ્ય અર્થે સર્વેન્દ્રિયાણામર્થે શબ્દાદિવિષયે ઇષ્ટે રાગઃ
અનિષ્ટે દ્વેષઃ ઇત્યેવં પ્રતીન્દ્રિયાર્થં રાગદ્વેષૌ અવશ્યમ્ભાવિનૌ
તત્ર અયં પુરુષકારસ્ય શાસ્ત્રાર્થસ્ય ચ વિષય ઉચ્યતે । શાસ્ત્રાર્થે
પ્રવૃત્તઃ પૂર્વમેવ રાગદ્વેષયોર્વશં નાગચ્છેત્ । યા હિ પુરુષસ્ય
પ્રકૃતિઃ સા રાગદ્વેષપુરઃસરૈવ સ્વકાર્યે પુરુષં પ્રવર્તયતિ । તદા
સ્વધર્મપરિત્યાગઃ પરધર્માનુષ્ઠાનં ચ ભવતિ । યદા પુનઃ રાગદ્વેષૌ
તત્પ્રતિપક્ષેણ નિયમયતિ તદા શાસ્ત્રદૃષ્ટિરેવ પુરુષઃ ભવતિ, ન
પ્રકૃતિવશઃ । તસ્માત્ તયોઃ રાગદ્વેષયોઃ વશં ન આગચ્છેત્, યતઃ તૌ
હિ અસ્ય પુરુષસ્ય પરિપન્થિનૌ શ્રેયોમાર્ગસ્ય વિઘ્નકર્તારૌ તસ્કરૌ ઇવ
પથીત્યર્થઃ ॥ તત્ર રાગદ્વેષપ્રયુક્તો મન્યતે શાસ્ત્રાર્થમપ્યન્યથા
“પરધર્મોઽપિ ધર્મત્વાત્ અનુષ્ઠેય એવ” ઇતિ, તદસત્ —
શ્રેયાન્સ્વધર્મો વિગુણઃ પરધર્માત્સ્વનુષ્ઠિતાત્ ।
સ્વધર્મે નિધનં શ્રેયઃ પરધર્મો ભયાવહઃ ॥ ૩-૩૫ ॥
શ્રેયાન્ પ્રશસ્યતરઃ સ્વો ધર્મઃ સ્વધર્મઃ વિગુણઃ અપિ વિગતગુણોઽપિ
અનુષ્ઠીયમાનઃ પરધર્માત્ સ્વનુષ્ઠિતાત્ સાદ્ગુણ્યેન સમ્પાદિતાદપિ ।
સ્વધર્મે સ્થિતસ્ય નિધનં મરણમપિ શ્રેયઃ પરધર્મે સ્થિતસ્ય જીવિતાત્
કસ્માત્ ? પરધર્મઃ ભયાવહઃ નરકાદિલક્ષણં ભયમાવહતિ યતઃ ॥
યદ્યપિ અનર્થમૂલં “ધ્યાયતો વિષયાન્પુંસઃ” (ભ. ગી. ૨-૬૨)
ઇતિ “રાગદ્વેષૌ હ્યસ્ય પરિપન્થિનૌ” (ભ. ગી. ૩-૩૪)ઇતિ ચ
ઉક્તમ્, વિક્ષિપ્તં અનવધારિતં ચ તદુક્તમ્ । તત્ સઙ્ક્ષિપ્તં નિશ્ચિતં ચ
ઇદમેવેતિ જ્ઞાતુમિચ્છન્ અર્જુનઃ ઉવાચ “જ્ઞાતે હિ તસ્મિન્ તદુચ્છેદાય
યત્નં કુર્યામ્” ઇતિ ॥
અર્જુન ઉવાચ —
અથ કેન પ્રયુક્તોઽયં પાપં ચરતિ પૂરુષઃ ।
અનિચ્છન્નપિ વાર્ષ્ણેય બલાદિવ નિયોજિતઃ ॥ ૩-૩૬ ॥
અથ કેન હેતુભૂતેન પ્રયુક્તઃ સન્ રાજ્ઞેવ ભૃત્યઃ અયં પાપં કર્મ
ચરતિ આચરતિ પૂરુષઃ પુરુષઃ સ્વયં અનિચ્છન્ અપિ હે વાર્ષ્ણેય
વૃષ્ણિકુલપ્રસૂત, બલાત્ ઇવ નિયોજિતઃ રાજ્ઞેવ ઇત્યુક્તો દૃષ્ટાન્તઃ ॥
શૃણુ ત્વં તં વૈરિણં સર્વાનર્થકરં યં ત્વં પૃચ્છસિ ઇતિ ભગવાન્
ઉવાચ —
શ્રીભગવાનુવાચ —
કામ એષ ક્રોધ એષ રજોગુણસમુદ્ભવઃ ।
મહાશનો મહાપાપ્મા વિદ્ધ્યેનમિહ વૈરિણમ્ ॥ ૩-૩૭ ॥
“ઐશ્વર્યસ્ય સમગ્રસ્ય ધર્મસ્ય યશસઃ શ્રિયઃ । વૈરાગ્યસ્યાથ
મોક્ષસ્ય ષણ્ણાં ભગ ઇતીઙ્ગના” (વિ. પુ. ૬-૫-૭૪)ઐશ્વર્યાદિષટ્કં
યસ્મિન્ વાસુદેવે નિત્યમપ્રતિબદ્ધત્વેન સામસ્ત્યેન ચ વર્તતે, ”ઉત્પત્તિં
પ્રલયં ચૈવ ભૂતાનામાગતિં ગતિમ્ । વેત્તિ વિદ્યામવિદ્યાં ચ સ વાચ્યો
ભગવાનિતિ” (વિ. પુ. ૬-૫- ૭૮) ઉત્પત્ત્યાદિવિષયં ચ વિજ્ઞાનં યસ્ય
સ વાસુદેવઃ વાચ્યઃ ભગવાન્ ઇતિ ॥ કામ એષઃ સર્વલોકશત્રુઃ યન્નિમિત્તા
સર્વાનર્થપ્રાપ્તિઃ પ્રાણિનામ્ । સ એષ કામઃ પ્રતિહતઃ કેનચિત્ ક્રોધત્વેન
પરિણમતે । અતઃ ક્રોધઃ અપિ એષ એવ રજોગુણસમુદ્ભવઃ રજશ્ચ તત્
ગુણશ્ચ રજોગુણઃ સઃ સમુદ્ભવઃ યસ્ય સઃ કામઃ રજોગુણસમુદ્ભવઃ,
રજોગુણસ્ય વા સમુદ્ભવઃ । કામો હિ ઉદ્ભૂતઃ રજઃ પ્રવર્તયન્ પુરુષં
પ્રવર્તયતિ ; “તૃષ્ણયા હિ અહં કારિતઃ” ઇતિ દુઃખિનાં રજઃકાર્યે
સેવાદૌ પ્રવૃત્તાનાં પ્રલાપઃ શ્રૂયતે । મહાશનઃ મહત્ અશનં અસ્યેતિ
મહાશનઃ ; અત એવ મહાપાપ્મા ; કામેન હિ પ્રેરિતઃ જન્તુઃ પાપં કરોતિ ।
અતઃ વિદ્ધિ એનં કામં ઇહ સંસારે વૈરિણમ્ ॥
કથં વૈરી ઇતિ દૃષ્ટાન્તૈઃ પ્રત્યાયયતિ —
ધૂમેનાવ્રિયતે વહ્નિર્યથાદર્શો મલેન ચ ।
યથોલ્બેનાવૃતો ગર્ભસ્તથા તેનેદમાવૃતમ્ ॥ ૩-૩૮ ॥
ધૂમેન સહજેન આવ્રિયતે વહ્નિઃ પ્રકાશાત્મકઃ અપ્રકાશાત્મકેન, યથા
વા આદર્શો મલેન ચ, યથા ઉલ્બેન ચ જરાયુણા ગર્ભવેષ્ટનેન આવૃતઃ
આચ્છાદિતઃ ગર્ભઃ તથા તેન ઇદં આવૃતમ્ ॥ કિં પુનસ્તત્ ઇદંશબ્દવાચ્યં
યત્ કામેનાવૃતમિત્યુચ્યતે —
આવૃતં જ્ઞાનમેતેન જ્ઞાનિનો નિત્યવૈરિણા ।
કામરૂપેણ કૌન્તેય દુષ્પૂરેણાનલેન ચ ॥ ૩-૩૯ ॥
આવૃતં એતેન જ્ઞાનં જ્ઞાનિનઃ નિત્યવૈરિણા, જ્ઞાની હિ જાનાતિ “અનેન
અહમનર્થે પ્રયુક્તઃ” ઇતિ પૂર્વમેવ । દુઃખી ચ ભવતી નિત્યમેવ ।
અતઃ અસૌ જ્ઞાનિનો નિત્યવૈરી, ન તુ મૂર્ખસ્ય । સ હિ કામં તૃષ્ણાકાલે
મિત્રમિવ પશ્યન્ તત્કાર્યે દુઃખે પ્રાપ્તે જાનાતિ “તૃષ્ણયા અહં
દુઃખિત્વમાપાદિતઃ” ઇતિ, ન પૂર્વમેવ । અતઃ જ્ઞાનિન એવ નિત્યવૈરી ।
કિંરૂપેણ ? કામરૂપેણ કામઃ ઇચ્છૈવ રૂપમસ્ય ઇતિ કામરૂપઃ તેન દુષ્પૂરેણ
દુઃખેન પૂરણમસ્ય ઇતિ દુષ્પૂરઃ તેન અનલેન ન અસ્ય અલં પર્યાપ્તિઃ વિદ્યતે
ઇત્યનલઃ તેન ચ ॥ કિમધિષ્ઠાનઃ પુનઃ કામઃ જ્ઞાનસ્ય આવરણત્વેન
વૈરી સર્વસ્ય લોકસ્ય ? ઇત્યપેક્ષાયામાહ, જ્ઞાતે હિ શત્રોરધિષ્ઠાને
સુખેન નિબર્હણં કર્તું શક્યત ઇતિ —
ઇન્દ્રિયાણિ મનો બુદ્ધિરસ્યાધિષ્ઠાનમુચ્યતે ।
એતૈર્વિમોહયત્યેષ જ્ઞાનમાવૃત્ય દેહિનમ્ ॥ ૩-૪૦ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ મનઃ બુદ્ધિશ્ચ અસ્ય કામસ્ય અધિષ્ઠાનં આશ્રયઃ ઉચ્યતે ।
એતૈઃ ઇન્દ્રિયાદિભિઃ આશ્રયૈઃ વિમોહયતિ વિવિધં મોહયતિ એષ કામઃ જ્ઞાનમ્
આવૃત્ય આચ્છાદ્ય દેહિનં શરીરિણમ્ ॥ યતઃ એવં —
તસ્માત્ત્વમિન્દ્રિયાણ્યાદૌ નિયમ્ય ભરતર્ષભ ।
પાપ્માનં પ્રજહિહ્યેનં જ્ઞાનવિજ્ઞાનનાશનમ્ ॥ ૩-૪૧ ॥
તસ્માત્ ત્વં ઇન્દ્રિયાણિ આદૌ પૂર્વમેવ નિયમ્ય વશીકૃત્ય ભરતર્ષભ
પાપ્માનં પાપાચારં કામં પ્રજહિહિ પરિત્યજ એવં પ્રકૃતં
વૈરિણં જ્ઞાનવિજ્ઞાનનાશનં જ્ઞાનં શાસ્ત્રતઃ આચાર્યતશ્ચ
આત્માદીનાં અવબોધઃ, વિજ્ઞાનં વિશેષતઃ તદનુભવઃ, તયોઃ
જ્ઞાનવિજ્ઞાનયોઃ શ્રેયઃપ્રાપ્તિહેત્વોઃ નાશનં નાશકરં પ્રજહિહિ
આત્મનઃ પરિત્યજેત્યર્થઃ ॥ ઇન્દ્રિયાણ્યાદૌ નિયમ્ય કામં શત્રું જહિહિ
ઇત્યુક્તમ્ ; તત્ર કિમાશ્રયઃ કામં જહ્યાત્ ઇત્યુચ્યતે —
ઇન્દ્રિયાણિ પરાણ્યાહુરિન્દ્રિયેભ્યઃ પરં મનઃ ।
મનસસ્તુ પરા બુદ્ધિર્યો બુદ્ધેઃ પરતસ્તુ સઃ ॥ ૩-૪૨ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ શ્રોત્રાદીનિ પઞ્ચ દેહં સ્થૂલં બાહ્યં પરિચ્છિન્નં ચ અપેક્ષ્ય
સૌક્ષ્મ્યાન્તરત્વવ્યાપિત્વાદ્યપેક્ષયા પરાણિ પ્રકૃષ્ટાનિ આહુઃ પણ્ડિતાઃ । તથા
ઇન્દ્રિયેભ્યઃ પરં મનઃ સઙ્કલ્પવિકલ્પાત્મકમ્ । તથા મનસઃ તુ પરા બુદ્ધિઃ
નિશ્ચયાત્મિકા । તથા યઃ સર્વદૃશ્યેભ્યઃ બુદ્ધ્યન્તેભ્યઃ આભ્યન્તરઃ,
યં દેહિનં ઇન્દ્રિયાદિભિઃ આશ્રયૈઃ યુક્તઃ કામઃ જ્ઞાનાવરણદ્વારેણ મોહયતિ
ઇત્યુક્તમ્ । બુદ્ધેઃ પરતસ્તુ સઃ, સઃ બુદ્ધેઃ દ્રષ્ટા પર આત્મા ॥ તતઃ
કિં —
એવં બુદ્ધેઃ પરં બુદ્ધ્વા સંસ્તભ્યાત્માનમાત્મના ।
જહિ શત્રું મહાબાહો કામરૂપં દુરાસદમ્ ॥ ૩-૪૩ ॥
એવં બુદ્ધેઃ પરં આત્માનં બુદ્ધ્વા જ્ઞાત્વા સંસ્તભ્ય સમ્યક્ સ્તમ્ભનં
કૃત્વા આત્માનં સ્વેનૈવ આત્મના સંસ્કૃતેન મનસા સમ્યક્ સમાધાયેત્યર્થઃ ।
જહિ એનં શત્રું હે મહાબાહો કામરૂપં દુરાસદં દુઃખેન આસદઃ આસાદનં
પ્રાપ્તિઃ યસ્ય તં દુરાસદં દુર્વિજ્ઞેયાનેકવિશેષમિતિ ॥
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે
શ્રીકૃષ્નાર્જુનસંવાદે કર્મયોગો નામ ત્ર઼્^તીયોઽધ્યાયઃ ॥૩ ॥
ઇતિ
શ્રીમદ્-પરમહંસ-પરિવ્રાજક-આચાર્ય-પૂજ્યપાદ-શ્રીશઙ્કર-ભગવતા
કૃતૌ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા-ભાષ્યે કર્મ-પ્રશંસા-યોગઃ નામ તૃતીયઃ
અધ્યાયઃ ॥
॥ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા શાઙ્કર-ભાષ્યમ્ ॥ ॥ ચતુર્થોઽધ્યાયઃ ॥
યોઽયં યોગઃ અધ્યાયદ્વયેનોક્તઃ જ્ઞાનનિષ્ઠાલક્ષણઃ, સસન્ન્યાસઃ
કર્મયોગોપાયઃ, યસ્મિન્ વેદાર્થઃ પરિસમાપ્તઃ, પ્રવૃત્તિલક્ષણઃ
નિવૃત્તિલક્ષણશ્ચ, ગીતાસુ ચ સર્વાસુ અયમેવ યોગો વિવક્ષિતો
ભગવતા । અતઃ પરિસમાપ્તં વેદાર્થં મન્વાનઃ તં વંશકથનેન
સ્તૌતિ શ્રીભગવાન્ —
શ્રીભગવાનુવાચ —
ઇમં વિવસ્વતે યોગં પ્રોક્તવાનહમવ્યયમ્ ।
વિવસ્વાન્મનવે પ્રાહ મનુરિક્ષ્વાકવેઽબ્રવીત્ ॥ ૪-૧ ॥
ઇમં અધ્યાયદ્વયેનોક્તં યોગં વિવસ્વતે આદિત્યાય સર્ગાદૌ પ્રોક્તવાન્
અહં જગત્પરિપાલયિતૄણાં ક્ષત્રિયાણાં બલાધાનાય તેન યોગબલેન
યુક્તાઃ સમર્થા ભવન્તિ બ્રહ્મ પરિરક્ષિતુમ્ । બ્રહ્મક્ષત્રે પરિપાલિતે
જગત્ પરિપાલયિતુમલમ્ । અવ્યયં અવ્યયફલત્વાત્ । ન હ્યસ્ય યોગસ્ય
સમ્યગ્દર્શનનિષ્ઠાલક્ષણસ્ય મોક્ષાખ્યં ફલં વ્યેતિ । સ ચ વિવસ્વાન્
મનવે પ્રાહ । મનુઃ ઇક્ષ્વાકવે સ્વપુત્રાય આદિરાજાય અબ્રવીત્ ॥
એવં પરમ્પરાપ્રાપ્તમિમં રાજર્ષયો વિદુઃ ।
સ કાલેનેહ મહતા યોગો નષ્ટઃ પરન્તપ ॥ ૪-૨ ॥
એવં ક્ષત્રિયપરમ્પરાપ્રાપ્તં ઇમં રાજર્ષયઃ રાજાનશ્ચ તે ઋષયશ્ચ
રાજર્ષયઃ વિદુઃ ઇમં યોગમ્ । સ યોગઃ કાલેન ઇહ મહતા દીર્ઘણ નષ્ટઃ
વિચ્છિન્નસમ્પ્રદાયઃ સંવૃત્તઃ । હે પરન્તપ, આત્મનઃ વિપક્ષભૂતાઃ
પરા ઇતિ ઉચ્યન્તે, તાન્ શૌર્યતેજોગભસ્તિભિઃ ભાનુરિવ તાપયતીતિ
પરન્તપઃ શત્રુતાપન ઇત્યર્થઃ ॥ દુર્બલાનજિતેન્દ્રિયાન્ પ્રાપ્ય નષ્ટં
યોગમિમમુપલભ્ય લોકં ચ અપુરુષાર્થસમ્બન્ધિનં —
સ એવાયં મયા તેઽદ્ય યોગઃ પ્રોક્તઃ પુરાતનઃ ।
ભક્તોઽસિ મે સખા ચેતિ રહસ્યં હ્યેતદુત્તમમ્ ॥ ૪-૩ ॥
સ એવ અયં મયા તે તુભ્યં અદ્ય ઇદાનીં યોગઃ પ્રોક્તઃ પુરાતનઃ ભક્તઃ અસિ મે
સખા ચ અસિ ઇતિ । રહસ્યં હિ યસ્માત્ એતત્ ઉત્તમં યોગઃ જ્ઞાનં ઇત્યર્થઃ ॥
ભગવતા વિપ્રતિષિદ્ધમુક્તમિતિ મા ભૂત્ કસ્યચિત્ બુદ્ધિઃ ઇતિ પરિહારાર્થં
ચોદ્યમિવ કુર્વન્ અર્જુન ઉવાચ —
અર્જુન ઉવાચ —
અપરં ભવતો જન્મ પરં જન્મ વિવસ્વતઃ ।
કથમેતદ્વિજાનીયાં ત્વમાદૌ પ્રોક્તવાનિતિ ॥ ૪-૪ ॥
અપરં અર્વાક્ વસુદેવગૃહે ભવતો જન્મ । પરં પૂર્વં સર્ગાદૌ જન્મ
ઉત્પત્તિઃ વિવસ્વતઃ આદિત્યસ્ય । તત્ કથં એતત્ વિજાનીયાં અવિરુદ્ધાર્થતયા,
યઃ ત્વમેવ આદૌ પ્રોક્તવાન્ ઇમં યોગં સ એવ ઇદાનીં મહ્યં પ્રોક્તવાનસિ
ઇતિ ॥ યા વાસુદેવે અનીશ્વરાસર્વજ્ઞાશઙ્કા મૂર્ખાણામ્, તાં પરિહરન્
શ્રીભગવાનુવાચ, યદર્થો હ્યર્જુનસ્ય પ્રશ્નઃ —
શ્રીભગવાનુવાચ —
બહૂનિ મે વ્યતીતાનિ જન્માનિ તવ ચાર્જુન ।
તાન્યહં વેદ સર્વાણિ ન ત્વં વેત્થ પરન્તપ ॥ ૪-૫ ॥
બહૂનિ મે મમ વ્યતીતાનિ અતિક્રાન્તાનિ જન્માનિ તવ ચ
હે અર્જુન । તાનિ અહં વેદ જાને સર્વાણિ ન ત્વં વેત્થ ન
જાનીષે, ધર્માધર્માદિપ્રતિબદ્ધજ્ઞાનશક્તિત્વાત્ । અહં પુનઃ
નિત્યશુદ્ધબુદ્ધમુક્તસ્વભાવત્વાત્ અનાવરણજ્ઞાનશક્તિરિતિ વેદ અહં હે
પરન્તપ ॥ કથં તર્હિ તવ નિત્યેશ્વરસ્ય ધર્માધર્માભાવેઽપિ જન્મ ઇતિ,
ઉચ્યતે —
અજોઽપિ સન્નવ્યયાત્મા ભૂતાનામીશ્વરોઽપિ સન્ ।
પ્રકૃતિં સ્વામધિષ્ઠાય સમ્ભવામ્યાત્મમાયયા ॥ ૪-૬ ॥
અજોઽપિ જન્મરહિતોઽપિ સન્, તથા અવ્યયાત્મા અક્ષીણજ્ઞાનશક્તિસ્વભાવોઽપિ
સન્, તથા ભૂતાનાં બ્રહ્માદિસ્તમ્બપર્યન્તાનાં ઈશ્વરઃ ઈશનશીલોઽપિ સન્,
પ્રકૃતિં સ્વાં મમ વૈષ્ણવીં માયાં ત્રિગુણાત્મિકામ્, યસ્યા વશે સર્વં જગત્
વર્તતે, યયા મોહિતં સત્ સ્વમાત્માનં વાસુદેવં ન જાનાતિ, તાં પ્રકૃતિં સ્વામ્
અધિષ્ઠાય વશીકૃત્ય સમ્ભવામિ દેહવાનિવ ભવામિ જાત ઇવ આત્મમાયયા
આત્મનઃ માયયા, ન પરમાર્થતો લોકવત્ ॥
તચ્ચ જન્મ કદા કિમર્થં ચ ઇત્યુચ્યતે —
યદા યદા હિ ધર્મસ્ય ગ્લાનિર્ભવતિ ભારત ।
અભ્યુત્થાનમધર્મસ્ય તદાત્માનં સૃજામ્યહમ્ ॥ ૪-૭ ॥
યદા યદા હિ ધર્મસ્ય ગ્લાનિઃ હાનિઃ વર્ણાશ્રમાદિલક્ષણસ્ય
પ્રાણિનામભ્યુદયનિઃશ્રેયસસાધનસ્ય ભવતિ ભારત, અભ્યુત્થાનં ઉદ્ભવઃ
અધર્મસ્ય, તદા તદા આત્માનં સૃજામિ અહં માયયા ॥ કિમર્થમ્ ? —
પરિત્રાણાય સાધૂનાં વિનાશાય ચ દુષ્કૃતામ્ ।
ધર્મસંસ્થાપનાર્થાય સમ્ભવામિ યુગે યુગે ॥ ૪-૮ ॥
પરિત્રાણાય પરિરક્ષણાય સાધૂનાં સન્માર્ગસ્થાનામ્, વિનાશાય ચ દુષ્કૃતાં
પાપકારિણામ્, કિઞ્ચ ધર્મસંસ્થાપનાર્થાય ધર્મસ્ય સમ્યક્ સ્થાપનં
તદર્થં સમ્ભવામિ યુગે યુગે પ્રતિયુગમ્ ॥ તત્ —
જન્મ કર્મ ચ મે દિવ્યમેવં યો વેત્તિ તત્ત્વતઃ ।
ત્યક્ત્વા દેહં પુનર્જન્મ નૈતિ મામેતિ સોઽર્જુન ॥ ૪-૯ ॥
જન્મ માયારૂપં કર્મ ચ સાધૂનાં પરિત્રાણાદિ મે મમ દિવ્યં અપ્રાકૃતમ્
ઐશ્વરં એવં યથોક્તં યઃ વેત્તિ તત્ત્વતઃ તત્ત્વેન યથાવત્ ત્યક્ત્વા દેહમ્
ઇમં પુનર્જન્મ પુનરુત્પત્તિં ન એતિ ન પ્રાપ્નોતિ । માં એતિ આગચ્છતિ સઃ
મુચ્યતે હે અર્જુન ॥ નૈષ મોક્ષમાર્ગ ઇદાનીં પ્રવૃત્તઃ ; કિં તર્હિ ?
પૂર્વમપિ —
વીતરાગભયક્રોધા મન્મયા મામુપાશ્રિતાઃ ।
બહવો જ્ઞાનતપસા પૂતા મદ્ભાવમાગતાઃ ॥ ૪-૧૦ ॥
વીતરાગભયક્રોધાઃ રાગશ્ચ ભયં ચ ક્રોધશ્ચ વીતાઃ વિગતાઃ યેભ્યઃ
તે વીતરાગભયક્રોધાઃ મન્મયાઃ બ્રહ્મવિદઃ ઈશ્વરાભેદદર્શિનઃ મામેવ
ચ પરમેશ્વરં ઉપાશ્રિતાઃ કેવલજ્ઞાનનિષ્ઠા ઇત્યર્થઃ । બહવઃ અનેકે
જ્ઞાનતપસા જ્ઞાનમેવ ચ પરમાત્મવિષયં તપઃ તેન જ્ઞાનતપસા
પૂતાઃ પરાં શુદ્ધિં ગતાઃ સન્તઃ મદ્ભાવં ઈશ્વરભાવં મોક્ષમ્
આગતાઃ સમનુપ્રાપ્તાઃ । ઇતરતપોનિરપેક્ષજ્ઞાનનિષ્ઠા ઇત્યસ્ય લિઙ્ગમ્
“જ્ઞાનતપસા” ઇતિ વિશેષણમ્ ॥ તવ તર્હિ રાગદ્વેષૌ સ્તઃ,
યેન કેભ્યશ્ચિદેવ આત્મભાવં પ્રયચ્છસિ ન સર્વેભ્યઃ ઇત્યુચ્યતે —
યે યથા માં પ્રપદ્યન્તે તાંસ્તથૈવ ભજામ્યહમ્ ।
મમ વર્ત્માનુવર્તન્તે મનુષ્યાઃ પાર્થ સર્વશઃ ॥ ૪-૧૧ ॥
યે યથા યેન પ્રકારેણ યેન પ્રયોજનેન યત્ફલાર્થિતયા માં પ્રપદ્યન્તે તાન્
તથૈવ તત્ફલદાનેન ભજામિ અનુગૃહ્ણામિ અહં ઇત્યેતત્ । તેષાં મોક્ષં
પ્રતિ અનર્થિત્વાત્ । ન હિ એકસ્ય મુમુક્ષુત્વં ફલાર્થિત્વં ચ યુગપત્
સમ્ભવતિ । અતઃ યે ફલાર્થિનઃ તાન્ ફલપ્રદાનેન, યે યથોક્તકારિણસ્તુ
અફલાર્થિનઃ મુમુક્ષવશ્ચ તાન્ જ્ઞાનપ્રદાનેન, યે જ્ઞાનિનઃ સન્ન્યાસિનઃ
મુમુક્ષવશ્ચ તાન્ મોક્ષપ્રદાનેન, તથા આર્તાન્ આર્તિહરણેન ઇત્યેવં યથા
પ્રપદ્યન્તે યે તાન્ તથૈવ ભજામિ ઇત્યર્થઃ । ન પુનઃ રાગદ્વેષનિમિત્તં
મોહનિમિત્તં વા કઞ્ચિત્ ભજામિ । સર્વથાપિ સર્વાવસ્થસ્ય મમ ઈશ્વરસ્ય
વર્ત્મ માર્ગં અનુવર્તન્તે મનુષ્યાઃ — યત્ફલાર્થિતયા યસ્મિન્ કર્મણિ
અધિકૃતાઃ યે પ્રયતન્તે તે મનુષ્યા અત્ર ઉચ્યન્તે — હે પાર્થ સર્વશઃ
સર્વપ્રકારૈઃ ॥ યદિ તવ ઈશ્વરસ્ય રાગાદિદોષાભાવાત્ સર્વપ્રાણિષુ
અનુજિઘૃક્ષાયાં તુલ્યાયાં સર્વફલપ્રદાનસમર્થે ચ ત્વયિ સતિ
“વાસુદેવઃ સર્વમ્” ઇતિ જ્ઞાનેનૈવ મુમુક્ષવઃ સન્તઃ કસ્માત્
ત્વામેવ સર્વે ન પ્રતિપદ્યન્તે ઇતિ ? શૃણુ તત્ર કારણં —
કાઙ્ક્ષન્તઃ કર્મણાં સિદ્ધિં યજન્ત ઇહ દેવતાઃ ।
ક્ષિપ્રં હિ માનુષે લોકે સિદ્ધિર્ભવતિ કર્મજા ॥ ૪-૧૨ ॥
કાઙ્ક્ષન્તઃ અભીપ્સન્તઃ કર્મણાં સિદ્ધિં ફલનિષ્પત્તિં પ્રાર્થયન્તઃ
યજન્તે ઇહ અસ્મિન્ લોકે દેવતાઃ ઇન્દ્રાગ્ન્યાદ્યાઃ ; “અથ યોઽન્યાં
દેવતામુપાસ્તે અન્યોઽસાવન્યોઽહમસ્મીતિ ન સ વેદ યથા પશુરેવં સ
દેવાનામ્” (બૃ. ઉ. ૧-૪-૧૦) ઇતિ શ્રુતેઃ । તેષાં હિ ભિન્નદેવતાયાજિનાં
ફલાકાઙ્ક્ષિણાં ક્ષિપ્રં શીઘ્રં હિ યસ્માત્ માનુષે લોકે, મનુષ્યલોકે હિ
શાસ્ત્રાધિકારઃ । “ક્ષિપ્રં હિ માનુષે લોકે” ઇતિ વિશેષણાત્
અન્યેષ્વપિ કર્મફલસિદ્ધિં દર્શયતિ ભગવાન્ । માનુષે લોકે
વર્ણાશ્રમાદિકર્માણિ ઇતિ વિશેષઃ, તેષાં ચ વર્ણાશ્રમાદ્યધિકારિકર્મણાં
ફલસિદ્ધિઃ ક્ષિપ્રં ભવતિ । કર્મજા કર્મણો જાતા ॥ માનુષે એવ લોકે
વર્ણાશ્રમાદિકર્માધિકારઃ, ન અન્યેષુ લોકેષુ ઇતિ નિયમઃ કિન્નિમિત્ત ઇતિ ?
અથવા વર્ણાશ્રમાદિપ્રવિભાગોપેતાઃ મનુષ્યાઃ મમ વર્ત્મ અનુવર્તન્તે
સર્વશઃ ઇત્યુક્તમ્ । કસ્માત્પુનઃ કારણાત્ નિયમેન તવૈવ વર્ત્મ અનુવર્તન્તે
ન અન્યસ્ય ઇતિ ? ઉચ્યતે —
ચાતુર્વર્ણ્યં મયા સૃષ્ટં ગુણકર્મવિભાગશઃ ।
તસ્ય કર્તારમપિ માં વિદ્ધ્યકર્તારમવ્યયમ્ ॥ ૪-૧૩ ॥
ચત્વાર એવ વર્ણાઃ ચાતુર્વર્ણ્યં મયા ઈશ્વરેણ સૃષ્ટં ઉત્પાદિતમ્,
”બ્રાહ્મણોઽસ્ય મુખમાસીત્” (ઋ. ૧૦-૮-૯૧)ઇત્યાદિશ્રુતેઃ ।
ગુણકર્મવિભાગશઃ ગુણવિભાગશઃ કર્મવિભાગશશ્ચ । ગુણાઃ
સત્ત્વરજસ્તમાંસિ । તત્ર સાત્ત્વિકસ્ય સત્ત્વપ્રધાનસ્ય બ્રાહ્મણસ્ય
“શમો દમસ્તપઃ” (ભ. ગી. ૧૮-૪૨) ઇત્યાદીનિ કર્માણિ,
સત્ત્વોપસર્જનરજઃપ્રધાનસ્ય ક્ષત્રિયસ્ય શૌર્યતેજઃપ્રભૃતીનિ
કર્માણિ, તમઉપસર્જનરજઃપ્રધાનસ્ય વૈશ્યસ્ય કૃષ્યાદીનિ કર્માણિ,
રજઉપસર્જનતમઃપ્રધાનસ્ય શૂદ્રસ્ય શુશ્રૂષૈવ કર્મ ઇત્યેવં
ગુણકર્મવિભાગશઃ ચાતુર્વર્ણ્યં મયા સૃષ્ટં ઇત્યર્થઃ । તચ્ચ ઇદં
ચાતુર્વર્ણ્યં ન અન્યેષુ લોકેષુ, અતઃ માનુષે લોકે ઇતિ વિશેષણમ્ । હન્ત
તર્હિ ચાતુર્વર્ણ્યસ્ય સર્ગાદેઃ કર્મણઃ કર્તૃત્વાત્ તત્ફલેન યુજ્યસે, અતઃ ન
ત્વં નિત્યમુક્તઃ નિત્યેશ્વરશ્ચ ઇતિ ? ઉચ્યતે — યદ્યપિ માયાસંવ્યવહારેણ
તસ્ય કર્મણઃ કર્તારમપિ સન્તં માં પરમાર્થતઃ વિદ્ધિ અકર્તારમ્ । અત
એવ અવ્યયં અસંસારિણં ચ માં વિદ્ધિ ॥ યેષાં તુ કર્મણાં કર્તારં માં
મન્યસે પરમાર્થતઃ તેષાં અકર્તા એવાહમ્, યતઃ —
ન માં કર્માણિ લિમ્પન્તિ ન મે કર્મફલે સ્પૃહા ।
ઇતિ માં યોઽભિજાનાતિ કર્મભિર્ન સ બધ્યતે ॥ ૪-૧૪ ॥
ન માં તાનિ કર્માણિ લિમ્પન્તિ દેહાદ્યારમ્ભકત્વેન, અહઙ્કારાભાવાત્ । ન ચ
તેષાં કર્મણાં ફલેષુ મે મમ સ્પૃહા તૃષ્ણા । યેષાં તુ સંસારિણામ્
“અહં કર્તા” ઇત્યભિમાનઃ કર્મસુ, સ્પૃહા તત્ફલેષુ ચ, તાન્
કર્માણિ લિમ્પન્તિ ઇતિ યુક્તમ્, તદભાવાત્ ન માં કર્માણિ લિમ્પન્તિ । ઇતિ એવં
યઃ અન્યોઽપિ માં આત્મત્વેન અભિજાનાતિ “નાહં કર્તા ન મે કર્મફલે
સ્પૃહા” ઇતિ સઃ કર્મભિઃ ન બધ્યતે, તસ્યાપિ ન દેહાદ્યારમ્ભકાણિ
કર્માણિ ભવન્તિ ઇત્યર્થઃ ॥ “નાહં કર્તા ન મે કર્મફલે સ્પૃહા”
ઇતિ —
એવં જ્ઞાત્વા કૃતં કર્મ પૂર્વૈરપિ મુમુક્ષુભિઃ ।
કુરુ કર્મૈવ તસ્માત્ત્વં પૂર્વૈઃ પૂર્વતરં કૃતમ્ ॥ ૪-૧૫ ॥
એવં જ્ઞાત્વા કૃતં કર્મ પૂર્વૈઃ અપિ અતિક્રાન્તૈઃ મુમુક્ષુભિઃ । કુરુ
તેન કર્મૈવ ત્વમ્, ન તૂષ્ણીમાસનં નાપિ સન્ન્યાસઃ કર્તવ્યઃ, તસ્માત્ ત્વં
પૂર્વૈરપિ અનુષ્ઠિતત્વાત્, યદિ અનાત્મજ્ઞઃ ત્વં તદા આત્મશુદ્ધ્યર્થમ્,
તત્ત્વવિચ્ચેત્ લોકસઙ્ગ્રહાર્થં પૂર્વૈઃ જનકાદિભિઃ પૂર્વતરં કૃતં ન
અધુનાતનં કૃતં નિર્વર્તિતમ્ ॥ તત્ર કર્મ ચેત્ કર્તવ્યં ત્વદ્વચનાદેવ
કરોમ્યહમ્, કિં વિશેષિતેન “પૂર્વૈઃ પૂર્વતરં કૃતમ્” ઇત્યુચ્યતે
; યસ્માત્ મહત્ વૈષમ્યં કર્મણિ । કથમ્ ? —
કિં કર્મ કિમકર્મેતિ કવયોઽપ્યત્ર મોહિતાઃ ।
તત્તે કર્મ પ્રવક્ષ્યામિ યજ્જ્ઞાત્વા મોક્ષ્યસેઽશુભાત્ ॥ ૪-૧૬ ॥
કિં કર્મ કિં ચ અકર્મ ઇતિ કવયઃ મેધાવિનઃ અપિ અત્ર અસ્મિન્ કર્માદિવિષયે
મોહિતાઃ મોહં ગતાઃ । તત્ અતઃ તે તુભ્યં અહં કર્મ અકર્મ ચ પ્રવક્ષ્યામિ,
યત્ જ્ઞાત્વા વિદિત્વા કર્માદિ મોક્ષ્યસે અશુભાત્ સંસારાત્ ॥ ન ચૈતત્ત્વયા
મન્તવ્યં — કર્મ નામ દેહાદિચેષ્ટા લોકપ્રસિદ્ધમ્, અકર્મ નામ તદક્રિયા
તૂષ્ણીમાસનમ્ ; કિં તત્ર બોદ્ધવ્યમ્ ? ઇતિ । કસ્માત્, ઉચ્યતે —
કર્મણો હ્યપિ બોદ્ધવ્યં બોદ્ધવ્યં ચ વિકર્મણઃ ।
અકર્મણશ્ચ બોદ્ધવ્યં ગહના કર્મણો ગતિઃ ॥ ૪-૧૭ ॥
કર્મણઃ શાસ્ત્રવિહિતસ્ય હિ યસ્માત્ અપિ અસ્તિ બોદ્ધવ્યમ્, બોદ્ધવ્યં ચ અસ્ત્યેવ
વિકર્મણઃ પ્રતિષિદ્ધસ્ય, તથા અકર્મણશ્ચ તૂષ્ણીમ્ભાવસ્ય બોદ્ધવ્યમ્
અસ્તિ ઇતિ ત્રિષ્વપ્યધ્યાહારઃ કર્તવ્યઃ । યસ્માત્ ગહના વિષમા દુર્જ્ઞેયા —
કર્મણઃ ઇતિ ઉપલક્ષણાર્થં કર્માદીનાં — કર્માકર્મવિકર્મણાં ગતિઃ
યાથાત્મ્યં તત્ત્વં ઇત્યર્થઃ ॥ કિં પુનસ્તત્ત્વં કર્માદેઃ યત્ બોદ્ધવ્યં
વક્ષ્યમામિ ઇતિ પ્રતિજ્ઞાતમ્ ? ઉચ્યતે —
કર્મણ્યકર્મ યઃ પશ્યેદકર્મણિ ચ કર્મ યઃ ।
સ બુદ્ધિમાન્મનુષ્યેષુ સ યુક્તઃ કૃત્સ્નકર્મકૃત્ ॥ ૪-૧૮ ॥
કર્મણિ, ક્રિયતે ઇતિ કર્મ વ્યાપારમાત્રમ્, તસ્મિન્ કર્મણિ અકર્મ કર્માભાવં
યઃ પશ્યેત્, અકર્મણિ ચ કર્માભાવે કર્તૃતન્ત્રત્વાત્ પ્રવૃત્તિનિવૃત્ત્યોઃ
— વસ્તુ અપ્રાપ્યૈવ હિ સર્વ એવ ક્રિયાકારકાદિવ્યવહારઃ અવિદ્યાભૂમૌ
એવ — કર્મ યઃ પશ્યેત્ પશ્યતિ, સઃ બુદ્ધિમાન્ મનુષ્યેષુ, સઃ
યુક્તઃ યોગી ચ, કૃત્સ્નકર્મકૃત્ સમસ્તકર્મકૃચ્ચ સઃ, ઇતિ સ્તૂયતે
કર્માકર્મણોરિતરેતરદર્શી ॥ નનુ કિમિદં વિરુદ્ધમુચ્યતે “કર્મણિ
અકર્મ યઃ પશ્યેત્” ઇતિ “અકર્મણિ ચ કર્મ” ઇતિ ; ન હિ કર્મ
અકર્મ સ્યાત્, અકર્મ વા કર્મ । તત્ર વિરુદ્ધં કથં પશ્યેત્ દ્રષ્ટા ? —
ન, અકર્મ એવ પરમાર્થતઃ સત્ કર્મવત્ અવભાસતે મૂઢદૃષ્ટેઃ લોકસ્ય,
તથા કર્મૈવ અકર્મવત્ । તત્ર યથાભૂતદર્શનાર્થમાહ ભગવાન્
— “કર્મણ્યકર્મ યઃ પશ્યેત્” ઇત્યાદિ । અતો ન વિરુદ્ધમ્ ।
બુદ્ધિમત્ત્વાદ્યુપપત્તેશ્ચ । “બોદ્ધવ્યમ્” (ભ. ગી. ૪-૧૭) ઇતિ
ચ યથાભૂતદર્શનમુચ્યતે । ન ચ વિપરીતજ્ઞાનાત્ અશુભાત્ મોક્ષણં
સ્યાત્ ; “યત્ જ્ઞાત્વા મોક્ષ્યસેઽશુભાત્” (ભ. ગી. ૪-૧૬)
ઇતિ ચ ઉક્તમ્ । તસ્માત્ કર્માકર્મણી વિપર્યયેણ ગૃહીતે પ્રાણિભિઃ
તદ્વિપર્યયગ્રહણનિવૃત્ત્યર્થં ભગવતો વચનં “કર્મણ્યકર્મ
યઃ” ઇત્યાદિ । ન ચ અત્ર કર્માધિકરણમકર્મ અસ્તિ, કુણ્ડે બદરાણીવ ।
નાપિ અકર્માધિકરણં કર્માસ્તિ, કર્માભાવત્વાદકર્મણઃ । અતઃ વિપરીતગૃહીતે
એવ કર્માકર્મણી લૌકિકૈઃ, યથા મૃગતૃષ્ણિકાયામુદકં શુક્તિકાયાં
વા રજતમ્ । નનુ કર્મ કર્મૈવ સર્વેષાં ન ક્વચિત્ વ્યભિચરતિ
— તત્ ન, નૌસ્થસ્ય નાવિ ગચ્છન્ત્યાં તટસ્થેષુ અગતિષુ નગેષુ
પ્રતિકૂલગતિદર્શનાત્, દૂરેષુ ચક્ષુષા અસન્નિકૃષ્ટેષુ ગચ્છત્સુ
ગત્યભાવદર્શનાત્, એવં ઇહાપિ અકર્મણિ કર્મદર્શનં કર્મણિ
ચ અકર્મદર્શનં વિપરીતદર્શનં યેન તન્નિરાકરણાર્થમુચ્યતે
“કર્મણ્યકર્મ યઃ પશ્યેત્” ઇત્યાદિ ॥ તદેતત્ ઉક્તપ્રતિવચનમપિ
અસકૃત્ અત્યન્તવિપરીતદર્શનભાવિતતયા મોમુહ્યમાનો લોકઃ શ્રુતમપિ
અસકૃત્ તત્ત્વં વિસ્મૃત્ય વિસ્મૃત્ય મિથ્યાપ્રસઙ્ગં અવતાર્યાવતાર્ય
ચોદયતિ ઇતિ પુનઃ પુનઃ ઉત્તરમાહ ભગવાન્, દુર્વિજ્ઞેયત્વં ચ
આલક્શ્ય વસ્તુનઃ । “અવ્યક્તોઽયમચિન્ત્યોઽયમ્” (ભ. ગી. ૨-૨૫)
“ન જાયતે મ્રિયતે” (ભ. ગી. ૨-૨૦) ઇત્યાદિના આત્મનિ કર્માભાવઃ
શ્રુતિસ્મૃતિન્યાયપ્રસિદ્ધઃ ઉક્તઃ વક્ષ્યમાણશ્ચ । તસ્મિન્ આત્મનિ
કર્માભાવે અકર્મણિ કર્મવિપરીતદર્શનં અત્યન્તનિરૂઢમ્ ; યતઃ,
“કિં કર્મ કિમકર્મેતિ કવયોઽપ્યત્ર મોહિતાઃ” (ભ. ગી. ૪-૧૬) ।
દેહાદ્યાશ્રયં કર્મ આત્મન્યધ્યારોપ્ય “અહં કર્તા, મમ એતત્ કર્મ,
મયા અસ્ય કર્મણઃ ફલં ભોક્તવ્યમ્” ઇતિ ચ, તથા “અહં તૂષ્ણીં
ભવામિ, યેન અહં નિરાયાસઃ અકર્મા સુખી સ્યામ્” ઇતિ કાર્યકરણાશ્રયં
વ્યાપારોપરમં તત્કૃતં ચ સુખિત્વં આત્મનિ અધ્યારોપ્ય “ન કરોમિ
કિઞ્ચિત્, તૂષ્ણીં સુખમાસે” ઇતિ અભિમન્યતે લોકઃ । તત્રેદં લોકસ્ય
વિપરરીતદર્શનાપનયાય આહ ભગવાન્ — “કર્મણ્યકર્મ યઃ
પશ્યેત્” ઇત્યાદિ ॥ અત્ર ચ કર્મ કર્મૈવ સત્ કાર્યકરણાશ્રયં
કર્મરહિતે અવિક્રિયે આત્મનિ સર્વૈઃ અધ્યસ્તમ્, યતઃ પણ્ડિતોઽપિ “અહં
કરોમિ” ઇતિ મન્યતે । અતઃ આત્મસમવેતતયા સર્વલોકપ્રસિદ્ધે કર્મણિ
નદીકૂલસ્થેષ્વિવ વૃક્ષેષુ ગતિપ્રાતિલોમ્યેન અકર્મ કર્માભાવં યથાભૂતં
ગત્યભાવમિવ વૃક્ષેષુ યઃ પશ્યેત્, અકર્મણિ ચ કાર્યકરણવ્યાપારોપરમે
કર્મવત્ આત્મનિ અધ્યારોપિતે, “તૂષ્ણીં અકુર્વન્ સુખં આસે”
ઇત્યહઙ્કારાભિસન્ધિ-હેતુત્વાત્, તસ્મિન્ અકર્મણિ ચ કર્મ યઃ પશ્યેત્,
યઃ એવં કર્માકર્મવિભાગજ્ઞઃ સઃ બુદ્ધિમાન્ પણ્ડિતઃ મનુષ્યેષુ, સઃ
યુક્તઃ યોગી કૃત્સ્નકર્મકૃચ્ચ સઃ અશુભાત્ મોક્ષિતઃ કૃતકૃત્યો
ભવતિ ઇત્યર્થઃ ॥ અયં શ્લોકઃ અન્યથા વ્યાખ્યાતઃ કૈશ્ચિત્ । કથમ્ ?
નિત્યાનાં કિલ કર્મણાં ઈશ્વરાર્થે અનુષ્ઠીયમાનાનાં તત્ફલાભાવાત્
અકર્માણિ તાનિ ઉચ્યન્તે ગૌણ્યા વૃત્ત્યા । તેષાં ચ અકરણં અકર્મ ;
તચ્ચ પ્રત્યવાયફલત્વાત્ કર્મ ઉચ્યતે ગૌણ્યૈવ વૃત્ત્યા । તત્ર
નિત્યે કર્મણિ અકર્મ યઃ પશ્યેત્ ફલાભાવાત્ ; તથા ધેનુરપિ ગૌઃ
અગૌઃ ઇત્યુચ્યતે ક્ષીરાખ્યં ફલં ન પ્રયચ્છતિ ઇતિ, તદ્વત્ । તથા
નિત્યાકરણે તુ અકર્મણિ ચ કર્મ યઃ પશ્યેત્ નરકાદિપ્રત્યવાયફલં
પ્રયચ્છતિ ઇતિ ॥ નૈતત્ યુક્તં વ્યાખ્યાનમ્ । એવં જ્ઞાનાત્ અશુભાત્
મોક્ષાનુપપત્તેઃ “યજ્જ્ઞાત્વા મોક્ષ્યસેઽશુભાત્” (ભ. ગી. ૪-૧૬)
ઇતિ ભગવતા ઉક્તં વચનં બાધ્યેત । કથમ્ ? નિત્યાનામનુષ્ઠાનાત્
અશુભાત્ સ્યાત્ નામ મોક્ષણમ્, ન તુ તેષાં ફલાભાવજ્ઞાનાત્ । ન હિ નિત્યાનાં
ફલાભાવજ્ઞાનં અશુભમુક્તિફલત્વેન ચોદિતમ્, નિત્યકર્મજ્ઞાનં વા ।
ન ચ ભગવતૈવેહોક્તમ્ । એતે અકર્મણિ કર્મદર્શનં પ્રત્યુક્તમ્ ।
ન હિ અકર્મણિ “કર્મ” ઇતિ દર્શનં કર્તવ્યતયા ઇહ ચોદ્યતે,
નિત્યસ્ય તુ કર્તવ્યતામાત્રમ્ । ન ચ “અકરણાત્ નિત્યસ્ય પ્રત્યવાયો
ભવતિ” ઇતિ વિજ્ઞાનાત્ કિઞ્ચિત્ ફલં સ્યાત્ । નાપિ નિત્યાકરણં
જ્ઞેયત્વેન ચોદિતમ્ । નાપિ “કર્મ અકર્મ” ઇતિ મિથ્યાદર્શનાત્
અશુભાત્ મોક્ષણં બુદ્દિમત્ત્વં યુક્તતા કૃત્સ્નકર્મકૃત્ત્વાદિ ચ ફલમ્
ઉપપદ્યતે, સ્તુતિર્વા । મિથ્યાજ્ઞાનમેવ હિ સાક્ષાત્ અશુભરૂપમ્ । કુતઃ
અન્યસ્માદશુભાત્ મોક્ષણમ્ ? ન હિ તમઃ તમસો નિવર્તકં ભવતિ ॥ નનુ
કર્મણિ યત્ અકર્મદર્શનં અકર્મણિ વા કર્મદર્શનં ન તત્ મિથ્યાજ્ઞાનમ્ ;
કિં તર્હિ ? ગૌણં ફલભાવાભાવનિમિત્તં — ન, કર્માકર્મવિજ્ઞાનાદપિ
ગૌણાત્ ફલસ્ય અશ્રવણાત્ । નાપિ શ્રુતહાન્યશ્રુતપરિકલ્પનાયાં કશ્ચિત્
વિશેષ ઉપલભ્યતે । સ્વશબ્દેનાપિ શક્યં વક્તું “નિત્યકર્મણાં
ફલં નાસ્તિ, અકરણાચ્ચ તેષાં નરકપાતઃ સ્યાત્” ઇતિ ; તત્ર
વ્યાજેન પરવ્યામોહરૂપેણ “કર્મણ્યકર્મ યઃ પસ્યેત્” ઇત્યાદિના
કિમ્ ? તત્ર એવં વ્યાચક્ષાણેન ભગવતોક્તં વાક્યં લોકવ્યામોહાર્થમિતિ
વ્યક્તં કલ્પિતં સ્યાત્ । ન ચ એતત્ છદ્મરૂપેણ વાક્યેન રક્ષણીયં વસ્તુ
; નાપિ શબ્દાન્તરેણ પુનઃ પુનઃ ઉચ્યમાનં સુબોધં સ્યાત્ ઇત્યેવં વક્તું
યુક્તમ્ । “કર્મણ્યેવાધિકારસ્તે” (ભ. ગી. ૨-૪૭) ઇત્યત્ર હિ
સ્ફુટતર ઉક્તઃ અર્થઃ, ન પુનર્વક્તવ્યો ભવતિ । સર્વત્ર ચ પ્રશસ્તં
બોદ્ધવ્યં ચ કર્તવ્યમેવ । ન નિષ્પ્રયોજનં બોદ્ધવ્યમિત્યુચ્યતે ॥ ન
ચ મિથ્યાજ્ઞાનં બોદ્ધવ્યં ભવતિ, તત્પ્રત્યુપસ્થાપિતં વા વસ્ત્વાભાસમ્ ।
નાપિ નિત્યાનાં અકરણાત્ અભાવાત્ પ્રત્યવાયભાવોત્પત્તિઃ, “નાસતો વિદ્યતે
ભાવઃ” (ભ. ગી. ૨-૧૬) ઇતિ વચનાત્ “કથં અસતઃ સજ્જાયેત”
(છા. ઉ. ૬-૨-૨)ઇતિ ચ દર્શિતં અસતઃ સજ્જન્મપ્રતિષેધાત્ । અસતઃ
સદુત્પત્તિં બ્રુવતા અસદેવ સદ્ભવેત્, સચ્ચાપિ અસત્ ભવેત્ ઇત્યુક્તં સ્યાત્ ।
તચ્ચ અયુક્તમ્, સર્વપ્રમાણવિરોધાત્ । ન ચ નિષ્ફલં વિદધ્યાત્ કર્મ
શાસ્ત્રમ્, દુઃખસ્વરૂપત્વાત્, દુઃખસ્ય ચ
બુદ્ધિપૂર્વકતયા કાર્યત્વાનુપપત્તેઃ ।
તદકરણે ચ નરકપાતાભ્યુપગમાત્ અનર્થાયૈવ ઉભયથાપિ કરણે ચ
અકરણે ચ શાસ્ત્રં નિષ્ફલં કલ્પિતં સ્યાત્ । સ્વાભ્યુપગમવિરોધશ્ચ
“નિત્યં નિષ્ફલં કર્મ” ઇતિ અભ્યુપગમ્ય “મોક્ષફલાય”
ઇતિ બ્રુવતઃ । તસ્માત્ યથાશ્રુત એવાર્થઃ “કર્મણ્યકર્મ યઃ”
ઇત્યાદેઃ । તથા ચ વ્યાખ્યાતઃ અસ્માભિઃ શ્લોકઃ ॥ તદેતત્ કર્મણિ
અકર્મદર્શનં સ્તૂયતે —
યસ્ય સર્વે સમારમ્ભાઃ કામસઙ્કલ્પવર્જિતાઃ ।
જ્ઞાનાગ્નિદગ્ધકર્માણં તમાહુઃ પણ્ડિતં બુધાઃ ॥ ૪-૧૯ ॥
યસ્ય યથોક્તદર્શિનઃ સર્વે યાવન્તઃ સમારમ્ભાઃ સર્વાણિ કર્માણિ,
સમારભ્યન્તે ઇતિ સમારમ્ભાઃ, કામસઙ્કલ્પવર્જિતાઃ કામૈઃ તત્કારણૈશ્ચ
સઙ્કલ્પૈઃ વર્જિતાઃ મુધૈવ ચેષ્ટામાત્રા અનુષ્ઠીયન્તે ; પ્રવૃત્તેન
ચેત્ લોકસઙ્ગ્રહાર્થમ્, નિવૃત્તેન ચેત્ જીવનમાત્રાર્થમ્ । તં
જ્ઞાનાગ્નિદગ્ધકર્માણં કર્માદૌ અકર્માદિદર્શનં જ્ઞાનં તદેવ અગ્નિઃ
તેન જ્ઞાનાગ્નિના દગ્ધાનિ શુભાશુભલક્ષણાનિ કર્માણિ યસ્ય તં આહુઃ
પરમાર્થતઃ પણ્ડિતં બુધાઃ બ્રહ્મવિદઃ ॥ યસ્તુ અકર્માદિદર્શી, સઃ
અકર્માદિદર્શનાદેવ નિષ્કર્મા સન્ન્યાસી જીવનમાત્રાર્થચેષ્ટઃ સન્ કર્મણિ
ન પ્રવર્તતે, યદ્યપિ પ્રાક્ વિવેકતઃ પ્રવૃત્તઃ । યસ્ય પ્રારબ્ધકર્મા
સન્ ઉત્તરકાલમુત્પન્નાત્મસમ્યગ્દર્શનઃ સ્યાત્, સઃ સર્વકર્મણિ
પ્રયોજનમપશ્યન્ સસાધનં કર્મ પરિત્યજત્યેવ । સઃ કુતશ્ચિત્
નિમિત્તાત્ કર્મપરિત્યાગાસમ્ભવે સતિ કર્મણિ તત્ફલે ચ સઙ્ગરહિતતયા
સ્વપ્રયોજનાભાવાત્ લોકસઙ્ગ્રહાર્થં પૂર્વવત્ કર્મણિ પ્રવૃત્તોઽપિ નૈવ
કિઞ્ચિત્ કરોતિ, જ્ઞાનાગ્નિદગ્ધકર્મત્વાત્ તદીયં કર્મ અકર્મૈવ સમ્પદ્યતે
ઇત્યેતમર્થં દર્શયિષ્યન્ આહ —
ત્યક્ત્વા કર્મફલાસઙ્ગં નિત્યતૃપ્તો નિરાશ્રયઃ ।
કર્મણ્યભિપ્રવૃત્તોઽપિ નૈવ કિઞ્ચિત્કરોતિ સઃ ॥ ૪-૨૦ ॥
ત્યક્ત્વા કર્મસુ અભિમાનં ફલાસઙ્ગં ચ યથોક્તેન જ્ઞાનેન
નિત્યતૃપ્તઃ નિરાકાઙ્ક્ષો વિષયેષુ ઇત્યર્થઃ । નિરાશ્રયઃ
આશ્રયરહિતઃ, આશ્રયો નામ યત્ આશ્રિત્ય પુરુષાર્થં સિસાધયિષતિ,
દૃષ્ટાદૃષ્ટેષ્ટફલ-સાધનાશ્રયરહિત ઇત્યર્થઃ । વિદુષા ક્રિયમાણં
કર્મ પરમાર્થતોઽકર્મૈવ, તસ્ય નિષ્ક્રિયાત્મદર્શન-સમ્પન્નત્વાત્ । તેન
એવમ્ભૂતેન સ્વપ્રયોજનાભાવાત્ સસાધનં કર્મ પરિત્યક્તવ્યમેવ ઇતિ પ્રાપ્તે,
તતઃ નિર્ગમાસમ્ભવાત્ લોકસઙ્ગ્રહચિકીર્ષયા શિષ્ટવિગર્હણાપરિજિહીર્ષયા
વા પૂર્વવત્ કર્મણિ અભિપ્રવૃત્તોઽપિ નિષ્ક્રિયાત્મદર્શનસમ્પન્નત્વાત્ નૈવ
કિઞ્ચિત્ કરોતિ સઃ ॥ યઃ પુનઃ પૂર્વોક્તવિપરીતઃ પ્રાગેવ કર્મારમ્ભાત્
બ્રહ્મણિ સર્વાન્તરે પ્રત્યગાત્મનિ નિષ્ક્રિયે સઞ્જાતાત્મદર્શનઃ સ
દૃષ્ટાદૃષ્ટેષ્ટવિષયાશીર્વિવર્જિતતયા દૃષ્ટાદૃષ્ટાર્થે કર્મણિ
પ્રયોજનમપશ્યન્ સસાધનં કર્મ સન્ન્યસ્ય શરીરયાત્રામાત્રચેષ્ટઃ
યતિઃ જ્ઞાનનિષ્ઠો મુચ્યતે ઇત્યેતમર્થં દર્શયિતુમાહ —
નિરાશીર્યતચિત્તાત્મા ત્યક્તસર્વપરિગ્રહઃ ।
શારીરં કેવલં કર્મ કુર્વન્નાપ્નોતિ કિલ્બિષમ્ ॥ ૪-૨૧ ॥
નિરાશીઃ નિર્ગતાઃ આશિષઃ યસ્માત્ સઃ નિરાશીઃ, યતચિત્તાત્મા ચિત્તમ્
અન્તઃકરણં આત્મા બાહ્યઃ કાર્યકરણસઙ્ઘાતઃ તૌ ઉભાવપિ યતૌ સંયતૌ યેન
સઃ યતચિત્તાત્મા, ત્યક્તસર્વપરિગ્રહઃ ત્યક્તઃ સર્વઃ પરિગ્રહઃ યેન સઃ
ત્યક્તસર્વપરિગ્રહઃ, શારીરં શરીરસ્થિતિમાત્રપ્રયોજનમ્, કેવલં તત્રાપિ
અભિમાનવર્જિતમ્, કર્મ કુર્વન્ ન આપ્નોતિ ન પ્રાપ્નોતિ કિલ્બિષં અનિષ્ટરૂપં
પાપં ધર્મં ચ । ધર્મોઽપિ મુમુક્ષોઃ કિલ્બિષમેવ બન્ધાપાદકત્વાત્ । તસ્માત્
તાભ્યાં મુક્તઃ ભવતિ, સંસારાત્ મુક્તો ભવતિ ઇત્યર્થઃ ॥ “શારીરં
કેવલં કર્મ” ઇત્યત્ર કિં શરીરનિર્વર્ત્યં શારીરં કર્મ અભિપ્રેતમ્,
આહોસ્વિત્ શરીરસ્થિતિમાત્રપ્રયોજનં શારીરં કર્મ ઇતિ ? કિં ચ અતઃ યદિ
શરીરનિર્વર્ત્યં શારીરં કર્મ યદિ વા શરીરસ્થિતિમાત્રપ્રયોજનં શારીરમ્
ઇતિ ? ઉચ્યતે — યદા શરીરનિર્વર્ત્યં કર્મ શારીરં અભિપ્રેતં સ્યાત્,
તદા દૃષ્ટાદૃષ્ટપ્રયોજનં કર્મ પ્રતિષિદ્ધમપિ શરીરેણ કુર્વન્
નાપ્નોતિ કિલ્બિષં ઇતિ બ્રુવતો વિરુદ્ધાભિધાનં પ્રસજ્યેત । શાસ્ત્રીયં
ચ કર્મ દૃષ્ટાદૃષ્ટપ્રયોજનં શરીરેણ કુર્વન્ નાપ્નોતિ કિલ્બિષમ્
ઇત્યપિ બ્રુવતઃ અપ્રાપ્તપ્રતિષેધપ્રસઙ્ગઃ । “શારીરં કર્મ
કુર્વન્” ઇતિ વિશેષણાત્ કેવલશબ્દપ્રયોગાચ્ચ વાઙ્મનસનિર્વર્ત્યં
કર્મ વિધિપ્રતિષેધવિષયં ધર્માધર્મશબ્દવાચ્યં કુર્વન્ પ્રાપ્નોતિ
કિલ્બિષં ઇત્યુક્તં સ્યાત્ । તત્રાપિ વાઙ્મનસાભ્યાં વિહિતાનુષ્ઠાનપક્ષે
કિલ્બિષપ્રાપ્તિવચનં વિરુદ્ધં આપદ્યેત । પ્રતિષિદ્ધસેવાપક્ષેઽપિ
ભૂતાર્થાનુવાદમાત્રં અનર્થકં સ્યાત્ । યદા તુ શરીરસ્થિતિમાત્રપ્રયોજનં
શારીરં કર્મ અભિપ્રેતં ભવેત્, તદા દૃષ્ટાદૃષ્ટપ્રયોજનં કર્મ
વિધિપ્રતિષેધગમ્યં શરીરવાઙ્મનસનિર્વર્ત્યં અન્યત્ અકુર્વન્ તૈરેવ
શરીરાદિભિઃ શરીરસ્થિતિમાત્રપ્રયોજનં કેવલશબ્દપ્રયોગાત્ “અહં
કરોમિ” ઇત્યભિમાનવર્જિતઃ શરીરાદિચેષ્ટામાત્રં લોકદૃષ્ટ્યા કુર્વન્
નાપ્નોતિ કિલ્બિષમ્ । એવમ્ભૂતસ્ય પાપશબ્દવાચ્યકિલ્બિષપ્રાપ્ત્યસમ્ભવાત્
કિલ્બિષં સંસારં ન આપ્નોતિ ; જ્ઞાનાગ્નિદગ્ધસર્વકર્મત્વાત્ અપ્રતિબન્ધેન
મુચ્યત એવ ઇતિ પૂર્વોક્તસમ્યગ્દર્શનફલાનુવાદ એવ એષઃ । એવમ્
“શારીરં કેવલં કર્મ” ઇત્યસ્ય અર્થસ્ય પરિગ્રહે નિરવદ્યં
ભવતિ ॥ ત્યક્તસર્વપરિગ્રહસ્ય યતેઃ અન્નાદેઃ શરીરસ્થિતિહેતોઃ
પરિગ્રહસ્ય અભાવાત્ યાચનાદિના શરીરસ્થિતૌ કર્તવ્યતાયાં પ્રાપ્તાયામ્
”અયાચિતમસઙ્ક્લૃપ્તમુપપન્નં યદૃચ્છયા” (અશ્વ. ૪૬-૧૯)
ઇત્યાદિના વચનેન અનુજ્ઞાતં યતેઃ શરીરસ્થિતિહેતોઃ અન્નાદેઃ પ્રાપ્તિદ્વારમ્
આવિષ્કુર્વન્ આહ —
યદૃચ્છાલાભસન્તુષ્ટો દ્વન્દ્વાતીતો વિમત્સરઃ ।
સમઃ સિદ્ધાવસિદ્ધૌચ કૃત્વાપિ ન નિબધ્યતે ॥ ૪-૨૨ ॥
યદૃચ્છાલાભસન્તુષ્ટઃ અપ્રાર્થિતોપનતો લાભો યદૃચ્છાલાભઃ તેન
સન્તુષ્ટઃ સઞ્જાતાલમ્પ્રત્યયઃ । દ્વન્દ્વાતીતઃ દ્વન્દ્વૈઃ શીતોષ્ણાદિભિઃ
હન્યમાનોઽપિ અવિષણ્ણચિત્તઃ દ્વન્દ્વાતીતઃ ઉચ્યતે । વિમત્સરઃ વિગતમત્સરઃ
નિર્વૈરબુદ્દિઃ સમઃ તુલ્યઃ યદૃચ્છાલાભસ્ય સિદ્ધૌ અસિદ્ધૌ ચ ।
યઃ એવમ્ભૂતો યતિઃ અન્નાદેઃ શરીરસ્થિતિહેતોઃ લાભાલાભયોઃ સમઃ
હર્ષવિષાદવર્જિતઃ કર્માદૌ અકર્માદિદર્શી યથાભૂતાત્મદર્શનનિષ્ઠઃ
સન્ શરીરસ્થિતિમાત્રપ્રયોજને ભિક્ષાટનાદિકર્મણિ શરીરાદિનિર્વર્ત્યે
“નૈવ કિઞ્ચિત્ કરોમ્યહમ્” (ભ. ગી. ૫-૮) , “ગુણા ગુણેષુ
વર્તન્તે” (ભ. ગી. ૩-૨૮) ઇત્યેવં સદા સમ્પરિચક્ષાણઃ આત્મનઃ
કર્તૃત્વાભાવં પશ્યન્નૈવ કિઞ્ચિત્ ભિક્ષાટનાદિકં કર્મ કરોતિ,
લોકવ્યવહારસામાન્યદર્શનેન તુ લૌકિકૈઃ આરોપિતકર્તૃત્વે ભિક્ષાટનાદૌ
કર્મણિ કર્તા ભવતિ । સ્વાનુભવેન તુ શાસ્ત્રપ્રમાણાદિજનિતેન અકર્તૈવ ।
સ એવં પરાધ્યારોપિતકર્તૃત્વઃ શરીરસ્થિતિમાત્રપ્રયોજનં
ભિક્ષાટનાદિકં કર્મ કૃત્વાપિ ન નિબધ્યતે બન્ધહેતોઃ કર્મણઃ
સહેતુકસ્ય જ્ઞાનાગ્નિના દગ્ધત્વાત્ ઇતિ ઉક્તાનુવાદ એવ એષઃ ॥ “ત્યક્ત્વા
કર્મફલાસઙ્ગમ્” (ભ. ગી. ૪-૨૦) ઇત્યનેન શ્લોકેન યઃ પ્રારબ્ધકર્મા
સન્ યદા નિષ્ક્રિયબ્રહ્માત્મદર્શનસમ્પન્નઃ સ્યાત્ તદા તસ્ય આત્મનઃ
કર્તૃકર્મપ્રયોજનાભાવદર્શિનઃ કર્મપરિત્યાગે પ્રાપ્તે કુતશ્ચિન્નિમિત્તાત્
તદસમ્ભવે સતિ પૂર્વવત્ તસ્મિન્ કર્મણિ અભિપ્રવૃત્તસ્ય અપિ “નૈવ
કિઞ્ચિત્ કરોતિ સઃ” (ભ. ગી. ૪-૨૦) ઇતિ કર્માભાવઃ પ્રદર્શિતઃ ।
યસ્ય એવં કર્માભાવો દર્શિતઃ તસ્યૈવ —
ગતસઙ્ગસ્ય મુક્તસ્ય જ્ઞાનાવસ્થિતચેતસઃ ।
યજ્ઞાયાચરતઃ કર્મ સમગ્રં પ્રવિલીયતે ॥ ૪-૨૩ ॥
ગતસઙ્ગસ્ય સર્વતોનિવૃત્તાસક્તેઃ, મુક્તસ્ય
નિવૃત્તધર્માધર્માદિબન્ધનસ્ય, જ્ઞાનાવસ્થિતચેતસઃ જ્ઞાને એવ
અવસ્થિતં ચેતઃ યસ્ય સોઽયં જ્ઞાનાવસ્થિતચેતાઃ તસ્ય, યજ્ઞાય
યજ્ઞનિર્વૃત્ત્યર્થં આચરતઃ નિર્વર્તયતઃ કર્મ સમગ્રં સહ અગ્રેણ
ફલેન વર્તતે ઇતિ સમગ્રં કર્મ તત્ સમગ્રં પ્રવિલીયતે વિનશ્યતિ
ઇત્યર્થઃ ॥ કસ્માત્ પુનઃ કારણાત્ ક્રિયમાણં કર્મ સ્વકાર્યારમ્ભં અકુર્વત્
સમગ્રં પ્રવિલીયતે ઇત્યુચ્યતે યતઃ —
બ્રહ્માર્પણં બ્રહ્મ હવિર્બ્રહ્માગ્નૌ બ્રહ્મણા હુતમ્ ।
બ્રહ્મૈવ તેન ગન્તવ્યં બ્રહ્મકર્મસમાધિના ॥ ૪-૨૪ ॥
બ્રહ્મ અર્પણં યેન કરણેન બ્રહ્મવિત્ હવિઃ અગ્નૌ અર્પયતિ તત્ બ્રહ્મૈવ
ઇતિ પશ્યતિ, તસ્ય આત્મવ્યતિરેકેણ અભાવં પશ્યતિ, યથા શુક્તિકાયાં
રજતાભાવં પશ્યતિ ; તદુચ્યતે બ્રહ્મૈવ અર્પણમિતિ, યથા યદ્રજતં
તત્ શુક્તિકૈવેતિ । “બ્રહ્મ અર્પણમ્” ઇતિ અસમસ્તે પદે । યત્
અર્પણબુદ્ધ્યા ગૃહ્યતે લોકે તત્ અસ્ય બ્રહ્મવિદઃ બ્રહ્મૈવ ઇત્યર્થઃ ।
બ્રહ્મ હવિઃ તથા યત્ હવિર્બુદ્ધ્યા ગૃહ્યમાણં તત્ બ્રહ્મૈવ અસ્ય ।
તથા “બ્રહ્માગ્નૌ” ઇતિ સમસ્તં પદમ્ । અગ્નિરપિ બ્રહ્મૈવ
યત્ર હૂયતે બ્રહ્મણા કર્ત્રા, બ્રહ્મૈવ કર્તેત્યર્થઃ । યત્ તેન હુતં
હવનક્રિયા તત્ બ્રહ્મૈવ । યત્ તેન ગન્તવ્યં ફલં તદપિ બ્રહ્મૈવ
બ્રહ્મકર્મસમાધિના બ્રહ્મૈવ કર્મ બ્રહ્મકર્મ તસ્મિન્ સમાધિઃ યસ્ય
સઃ બ્રહ્મકર્મસમાધિઃ તેન બ્રહ્મકર્મસમાધિના બ્રહ્મૈવ ગન્તવ્યમ્ ॥
એવં લોકસઙ્ગ્રહં ચિકીર્ષુણાપિ ક્રિયમાણં કર્મ પરમાર્થતઃ
અકર્મ, બ્રહ્મબુદ્ધ્યુપમૃદિતત્વાત્ । એવં સતિ નિવૃત્તકર્મણોઽપિ
સર્વકર્મસન્ન્યાસિનઃ સમ્યગ્દર્શનસ્તુત્યર્થં યજ્ઞત્વસમ્પાદનં જ્ઞાનસ્ય
સુતરામુપપદ્યતે ; યત્ અર્પણાદિ અધિયજ્ઞે પ્રસિદ્ધં તત્ અસ્ય અધ્યાત્મં
બ્રહ્મૈવ પરમાર્થદર્શિન ઇતિ । અન્યથા સર્વસ્ય બ્રહ્મત્વે અર્પણાદીનામેવ
વિશેષતો બ્રહ્મત્વાભિધાનં અનર્થકં સ્યાત્ । તસ્માત્ બ્રહ્મૈવ ઇદં
સર્વમિતિ અભિજાનતઃ વિદુષઃ કર્માભાવઃ । કારકબુદ્ધ્યભાવાચ્ચ । ન હિ
કારકબુદ્ધિરહિતં યજ્ઞાખ્યં કર્મ દૃષ્ટમ્ । સર્વમેવ અગ્નિહોત્રાદિકં
કર્મ શબ્દસમર્પિતદેવતાવિશેષસમ્પ્રદાનાદિકારકબુદ્ધિમત્
કર્ત્રભિમાનફલાભિસન્ધિમચ્ચ દૃષ્ટમ્ ;
ન ઉપમૃદિતક્રિયાકારકફલભેદબુદ્ધિમત્
કર્તૃત્વાભિમાનફલાભિસન્ધિરહિતં વા । ઇદં તુ
બ્રહ્મબુદ્ધ્યુપમૃદિતાર્પણાદિકારકક્રિયાફલભેદબુદ્ધિ કર્મ । અતઃ
અકર્મૈવ તત્ । તથા ચ દર્શિતં “કર્મણ્યકર્મ યઃ પશ્યેત્”
(ભ. ગી. ૪-૧૮) “કર્મણ્યભિપ્રવૃત્તોઽપિ નૈવ કિઞ્ચિત્કરોતિ સઃ”
(ભ. ગી. ૪-૨૦) “ગુણા ગુણેષુ વર્તન્તે” (ભ. ગી. ૩-૨૮)“નૈવ
કિઞ્ચિત્કરોમીતિ યુક્તો મન્યેત તત્ત્વવિત્” (ભ. ગી. ૫-૮) ઇત્યાદિભિઃ ।
તથા ચ દર્શયન્ તત્ર તત્ર ક્રિયાકારકફલભેદબુદ્ધ્યુપમર્દં કરોતિ ।
દૃષ્ટા ચ કામ્યાગ્નિહોત્રાદૌ કામોપમર્દેન કામ્યાગ્નિહોત્રાદિહાનિઃ । તથા
મતિપૂર્વકામતિપૂર્વકાદીનાં કર્મણાં કાર્યવિશેષસ્ય આરમ્ભકત્વં દૃષ્ટમ્ ।
તથા ઇહાપિ બ્રહ્મબુદ્ધ્યુપમૃદિતાર્પણાદિકારકક્રિયાફલભેદબુદ્ધેઃ
બાહ્યચેષ્ટામાત્રેણ કર્માપિ વિદુષઃ અકર્મ સમ્પદ્યતે । અતઃ ઉક્તમ્
“સમગ્રં પ્રવિલીયતે” (ભ. ગી. ૪-૨૦) ઇતિ ॥ અત્ર કેચિદાહુઃ
— યત્ બ્રહ્મતત્ અર્પણાદીનિ ; બ્રહ્મૈવ કિલ અર્પણાદિના પઞ્ચવિધેન
કારકાત્મના વ્યવસ્થિતં સત્ તદેવ કર્મ કરોતિ । તત્ર ન અર્પણાદિબુદ્ધિઃ
નિવર્ત્યતે, કિં તુ અર્પણાદિષુ બ્રહ્મબુદ્ધિઃ આધીયતે ; યથા પ્રતિમાદૌ
વિષ્ણ્વાદિબુદ્ધિઃ, યથા વા નામાદૌ બ્રહ્મબુદ્ધિરિતિ ॥ સત્યમ્, એવમપિ સ્યાત્
યદિ જ્ઞાનયજ્ઞસ્તુત્યર્થં પ્રકરણં ન સ્યાત્ । અત્ર તુ સમ્યગ્દર્શનં
જ્ઞાનયજ્ઞશબ્દિતં અનેકાન્ યજ્ઞશબ્દિતાન્ ક્રિયાવિશેષાન્ ઉપન્યસ્ય
“શ્રેયાન્ દ્રવ્યમયાદ્યજ્ઞાત્ જ્ઞાનયજ્ઞઃ” (ભ. ગી. ૪-૩૩) ઇતિ
જ્ઞાનં સ્તૌતિ । અત્ર ચ સમર્થમિદં વચનં “બ્રહ્માર્પણમ્”
ઇત્યાદિ જ્ઞાનસ્ય યજ્ઞત્વસમ્પાદને ; અન્યથા સર્વસ્ય બ્રહ્મત્વે અર્પણાદીનામેવ
વિશેષતો બ્રહ્મત્વાભિધાનમનર્થકં સ્યાત્ । યે તુ અર્પણાદિષુ પ્રતિમાયાં
વિષ્ણુદૃષ્ટિવત્ બ્રહ્મદૃષ્ટિઃ ક્ષિપ્યતે નામાદિષ્વિવ ચેતિ બ્રુવતે ન
તેષાં બ્રહ્મવિદ્યા ઉક્તા ઇહ વિવક્ષિતા સ્યાત્, અર્પણાદિવિષયત્વાત્ જ્ઞાનસ્ય ।
ન ચ દૃષ્ટિસમ્પાદનજ્ઞાનેન મોક્ષફલં પ્રાપ્યતે । “બ્રહ્મૈવ
તેન ગન્તવ્યમ્” ઇતિ ચોચ્યતે । વિરુદ્ધં ચ સમ્યગ્દર્શનં અન્તરેણ
મોક્ષફલં પ્રાપ્યતે ઇતિ । પ્રકૃતવિરોધશ્ચ ; સમ્યગ્દર્શનં ચ
પ્રકૃતં “કર્મણ્યકર્મ યઃ પશ્યેત્” (ભ. ગી. ૪-૧૮) ઇત્યત્ર, અન્તે
ચ સમ્યગ્દર્શનમ્, તસ્યૈવ ઉપસંહારાત્ ।“શ્રેયાન્ દ્રવ્યમયાદ્યજ્ઞાત્
જ્ઞાનયજ્ઞઃ” (ભ. ગી. ૪-૩૩), “જ્ઞાનં લબ્ધ્વા પરાં શાન્તિમ્”
(ભ. ગી. ૪-૩૯) ઇત્યાદિના સમ્યગ્દર્શનસ્તુતિમેવ કુર્વન્ ઉપક્ષીણઃ
અધ્યાયઃ । તત્ર અકસ્માત્ અર્પણાદૌ બ્રહ્મદૃષ્ટિઃ અપ્રકરણે પ્રતિમાયામિવ
વિષ્ણુદૃષ્ટિઃ ઉચ્યતે ઇતિ અનુપપન્નં તસ્માત્ યથાવ્યાખ્યાતાર્થ એવ અયં
શ્લોકઃ ॥ તત્ર અધુના સમ્યગ્દર્શનસ્ય યજ્ઞત્વં સમ્પાદ્ય તત્સ્તુત્યર્થમ્
અન્યેઽપિ યજ્ઞા ઉપક્ષિપ્યન્તે —
દૈવમેવાપરે યજ્ઞં યોગિનઃ પર્યુપાસતે ।
બ્રહ્માગ્નાવપરે યજ્ઞં યજ્ઞેનૈવોપજુહ્વતિ ॥ ૪-૨૫ ॥
દૈવમેવ દેવા ઇજ્યન્તે યેન યજ્ઞેન અસૌ દૈવો યજ્ઞઃ તમેવ
અપરે યજ્ઞં યોગિનઃ કર્મિણઃ પર્યુપાસતે કુર્વન્તીત્યર્થઃ ।
બ્રહ્માગ્નૌ “સત્યં જ્ઞાનમનન્તં બ્રહ્મ” (તૈ. ઉ. ૨-૧-૧)
”વિજ્ઞાનમાનન્દં બ્રહ્મ” “યત્ સાક્ષાદપરોક્ષાત્
બ્રહ્મ ય આત્મા સર્વાન્તરઃ” (બૃ. ઉ. ૩-૪-૧) ઇત્યાદિવચનોક્તમ્
અશનાયાદિસર્વસંસારધર્મવર્જિતં “નેતિ નેતિ” (બૃ. ઉ. ૪-૪-૨૨)
ઇતિ નિરસ્તાશેષવિશેષં બ્રહ્મશબ્દેન ઉચ્યતે । બ્રહ્મ ચ તત્
અગ્નિશ્ચ સઃ હોમાધિકરણત્વવિવક્ષયા બ્રહ્માગ્નિઃ । તસ્મિન્ બ્રહ્માગ્નૌ
અપરે અન્યે બ્રહ્મવિદઃ યજ્ઞં — યજ્ઞશબ્દવાચ્ય આત્મા, આત્મનામસુ
યજ્ઞશબ્દસ્ય પાઠાત્ — તં આત્માનં યજ્ઞં પરમાર્થતઃ પરમેવ
બ્રહ્મ સન્તં બુદ્ધ્યાદ્યુપાધિસંયુક્તં અધ્યસ્તસર્વોપાધિધર્મકમ્
આહુતિરૂપં યજ્ઞેનૈવ આત્મનૈવ ઉક્તલક્ષણેન ઉપજુહ્વતિ પ્રક્ષિપન્તિ,
સોપાધિકસ્ય આત્મનઃ નિરુપાધિકેન પરબ્રહ્મસ્વરૂપેણૈવ યદ્દર્શનં
સ તસ્મિન્ હોમઃ તં કુર્વન્તિ બ્રહ્માત્મૈકત્વદર્શનનિષ્ઠાઃ સન્ન્યાસિનઃ
ઇત્યર્થઃ ॥ સોઽયં સમ્યગ્દર્શનલક્ષણઃ યજ્ઞઃ દૈવયજ્ઞાદિષુ યજ્ઞેષુ
ઉપક્ષિપ્યતે “બ્રહ્માર્પણમ્” ઇત્યાદિશ્લોકૈઃ પ્રસ્તુતઃ “શ્રેયાન્
દ્રવ્યમયાદ્યજ્ઞાત્ જ્ઞાનયજ્ઞઃ પરન્તપ” (ભ. ગી. ૪-૩૩)ઇત્યાદિના
સ્તુત્યર્થં —
શ્રોત્રાદીનીન્દ્રિયાણ્યન્યે સંયમાગ્નિષુ જુહ્વતિ ।
શબ્દાદીન્વિષયાનન્ય ઇન્દ્રિયાગ્નિષુ જુહ્વતિ ॥ ૪-૨૬ ॥
શ્રોત્રાદીનિ ઇન્દ્રિયાણિ અન્યે યોગિનઃ સંયમાગ્નિષુ । પ્રતીન્દ્રિયં
સંયમો ભિદ્યતે ઇતિ બહુવચનમ્ । સંયમા એવં અગ્નયઃ તેષુ
જુહ્વતિ ઇદ્રિયસંયમમેવ કુર્વન્તિ ઇત્યર્થઃ । શબ્દાદીન્ વિષયાન્
અન્યે ઇન્દ્રિયાગ્નિષુ ઇન્દ્રિયાણ્યેવ અગ્નયઃ તેષુ ઇન્દ્રિયાગ્નિષુ જુહ્વતિ
શ્રોત્રાદિભિરવિરુદ્ધવિષયગ્રહણં હોમં મન્યન્તે ॥ કિઞ્ચ —
સર્વાણીન્દ્રિયકર્માણિ પ્રાણકર્માણિ ચાપરે ।
આત્મસંયમયોગાગ્નૌ જુહ્વતિ જ્ઞાનદીપિતે ॥ ૪-૨૭ ॥
સર્વાણિ ઇન્દ્રિયકર્માણિ ઇન્દ્રિયાણાં કર્માણિ ઇન્દ્રિયકર્માણિ, તથા પ્રાણકર્માણિ
પ્રાણો વાયુઃ આધ્યાત્મિકઃ તત્કર્માણિ આકુઞ્ચનપ્રસારણાદીનિ તાનિ ચ અપરે
આત્મસંયમયોગાગ્નૌ આત્મનિ સંયમઃ આત્મસંયમઃ સ એવ યોગાગ્નિઃ તસ્મિન્
આત્મસંયમયોગાગ્નૌ જુહ્વતિ પ્રક્ષિપન્તિ જ્ઞાનદીપિતે સ્નેહેનેવ પ્રદીપે
વિવેકવિજ્ઞાનેન ઉજ્જ્વલભાવં આપાદિતે જુહ્વતિ પ્રવિલાપયન્તિ ઇત્યર્થઃ ॥
દ્રવ્યયજ્ઞાસ્તપોયજ્ઞા યોગયજ્ઞાસ્તથાપરે ।
સ્વાધ્યાયજ્ઞાનયજ્ઞાશ્ચ યતયઃ સંશિતવ્રતાઃ ॥ ૪-૨૮ ॥
દ્રવ્યયજ્ઞાઃ તીર્થેષુ દ્રવ્યવિનિયોગં યજ્ઞબુદ્ધ્યા કુર્વન્તિ યે તે
દ્રવ્યયજ્ઞાઃ । તપોયજ્ઞાઃ તપઃ યજ્ઞઃ યેષાં તપસ્વિનાં તે તપોયજ્ઞાઃ ।
યોગયજ્ઞાઃ પ્રાણાયામપ્રત્યાહારાદિલક્ષણો યોગો યજ્ઞો યેષાં તે
યોગયજ્ઞાઃ । તથા અપરે સ્વાધ્યાયજ્ઞાનયજ્ઞાશ્ચ સ્વાધ્યાયઃ યથાવિધિ
ઋગાદ્યભ્યાસઃ યજ્ઞઃ યેષાં તે સ્વાધ્યાયયજ્ઞાઃ । જ્ઞાનયજ્ઞાઃ જ્ઞાનં
શાસ્ત્રાર્થપરિજ્ઞાનં યજ્ઞઃ યેષાં તે જ્ઞાનયજ્ઞાશ્ચ યતયઃ યતનશીલાઃ
સંશિતવ્રતાઃ સમ્યક્ શિતાનિ તનૂકૃતાનિ તીક્ષ્ણીકૃતાનિ વ્રતાનિ યેષાં
તે સંશિતવ્રતાઃ ॥ કિઞ્ચ —
અપાને જુહ્વતિ પ્રાણં પ્રાણેઽપાનં તથાપરે ।
પ્રાણાપાનગતી રુદ્ધ્વા પ્રાણાયામપરાયણાઃ ॥ ૪-૨૯ ॥
અપાને અપાનવૃત્તૌ જુહ્વતિ પ્રક્ષિપન્તિ પ્રાણં પ્રાણવૃત્તિમ્, પૂરકાખ્યં
પ્રાણાયામં કુર્વન્તીત્યર્થઃ । પ્રાણે અપાનં તથા અપરે જુહ્વતિ, રેચકાખ્યં
ચ પ્રાણાયામં કુર્વન્તીત્યેતત્ । પ્રાણાપાનગતી મુખનાસિકાભ્યાં વાયોઃ
નિર્ગમનં પ્રાણસ્ય ગતિઃ, તદ્વિપર્યયેણ અધોગમનં અપાનસ્ય ગતિઃ, તે
પ્રાણાપાનગતી એતે રુદ્ધ્વા નિરુધ્ય પ્રાણાયામપરાયણાઃ પ્રાણાયામતત્પરાઃ ;
કુમ્ભકાખ્યં પ્રાણાયામં કુર્વન્તીત્યર્થઃ ॥ કિઞ્ચ —
અપરે નિયતાહારાઃ પ્રાણાન્પ્રાણેષુ જુહ્વતિ ।
સર્વેઽપ્યેતે યજ્ઞવિદો યજ્ઞક્ષપિતકલ્મષાઃ ॥ ૪-૩૦ ॥
અપરે નિયતાહારાઃ નિયતઃ પરિમિતઃ આહારઃ યેષાં તે નિયતાહારાઃ સન્તઃ
પ્રાણાન્ વાયુભેદાન્ પ્રાણેષુ એવ જુહ્વતિ યસ્ય યસ્ય વાયોઃ જયઃ ક્રિયતે
ઇતરાન્ વાયુભેદાન્ તસ્મિન્ તસ્મિન્ જુહ્વતિ, તે તત્ર પ્રવિષ્ટા ઇવ ભવન્તિ ।
સર્વેઽપિ એતે યજ્ઞવિદઃ યજ્ઞક્ષપિતકલ્મષાઃ યજ્ઞૈઃ યથોક્તૈઃ ક્ષપિતઃ
નાશિતઃ કલ્મષો યેષાં તે યજ્ઞક્ષપિતકલ્મષાઃ ॥ એવં યથોક્તાન્ યજ્ઞાન્
નિર્વર્ત્ય —
યજ્ઞશિષ્ટામૃતભુજો યાન્તિ બ્રહ્મ સનાતનમ્ ।
નાયં લોકોઽસ્ત્યયજ્ઞસ્ય કુતોઽન્યઃ કુરુસત્તમ ॥ ૪-૩૧ ॥
યજ્ઞશિષ્ટામૃતભુજઃ યજ્ઞાનાં શિષ્ટં યજ્ઞશિષ્ટં
યજ્ઞશિષ્ટં ચ તત્ અમૃતં ચ યજ્ઞશિષ્ટામૃતં તત્
ભુઞ્જતે ઇતિ યજ્ઞશિષ્ટામૃતભુજઃ । યથોક્તાન્ યજ્ઞાન્ કૃત્વા
તચ્છિષ્ટેન કાલેન યથાવિધિચોદિતં અન્નં અમૃતાખ્યં ભુઞ્જતે ઇતિ
યજ્ઞશિષ્ટામૃતભુજઃ યાન્તિ ગચ્છન્તિ બ્રહ્મ સનાતનં ચિરન્તનં
મુમુક્ષવશ્ચેત્ ; કાલાતિક્રમાપેક્ષયા ઇતિ સામર્થ્યાત્ ગમ્યતે । ન અયં લોકઃ
સર્વપ્રાણિસાધારણોઽપિ અસ્તિ યથોક્તાનાં યજ્ઞાનાં એકોઽપિ યજ્ઞઃ યસ્ય
નાસ્તિ સઃ અયજ્ઞઃ તસ્ય । કુતઃ અન્યો વિશિષ્ટસાધનસાધ્યઃ કુરુસત્તમ ॥
એવં બહુવિધા યજ્ઞા વિતતા બ્રહ્મણો મુખે ।
કર્મજાન્વિદ્ધિ તાન્સર્વાનેવં જ્ઞાત્વા વિમોક્ષ્યસે ॥ ૪-૩૨ ॥
એવં યથોક્તા બહુવિધા બહુપ્રકારા યજ્ઞાઃ વિતતાઃ વિસ્તીર્ણાઃ બ્રહ્મણો
વેદસ્ય મુખે દ્વારે વેદદ્વારેણ અવગમ્યમાનાઃ બ્રહ્મણો મુખે વિતતા ઉચ્યન્તે ;
તદ્યથા ”વાચિ હિ પ્રાણં જુહુમઃ” (ઐ. આ. ૩-૨-૬) ઇત્યાદયઃ ।
કર્મજાન્ કાયિકવાચિકમાનસકર્મોદ્ભાવાન્ વિદ્ધિ તાન્ સર્વાન્ અનાત્મજાન્,
નિર્વ્યાપારો હિ આત્મા । અત એવં જ્ઞાત્વા વિમોક્ષ્યસે અશુભાત્ । ન મદ્વ્યાપારા
ઇમે, નિર્વ્યાપારોઽહં ઉદાસીન ઇત્યેવં જ્ઞાત્વા અસ્માત્ સમ્યગ્દર્શનાત્ મોક્ષ્યસે
સંસારબન્ધનાત્ ઇત્યર્થઃ ॥ “બ્રહ્માર્પણમ્” (ભ. ગી. ૪-૨૪)
ઇત્યાદિશ્લોકેન સમ્યગ્દર્શનસ્ય યજ્ઞત્વં સમ્પાદિતમ્ । યજ્ઞાશ્ચ અનેકે
ઉપદિષ્ટાઃ । તૈઃ સિદ્ધપુરુષાર્થપ્રયોજનૈઃ જ્ઞાનં સ્તૂયતે । કથમ્ ? —
શ્રેયાન્દ્રવ્યમયાદ્યજ્ઞાજ્જ્ઞાનયજ્ઞઃ પરન્તપ ।
સર્વં કર્માખિલં પાર્થ જ્ઞાને પરિસમાપ્યતે ॥ ૪-૩૩ ॥
શ્રેયાન્ દ્રવ્યમયાત્ દ્રવ્યસાધનસાધ્યાત્ યજ્ઞાત્ જ્ઞાનયજ્ઞઃ હે પરન્તપ ।
દ્રવ્યમયો હિ યજ્ઞઃ ફલસ્યારમ્ભકઃ, જ્ઞાનયજ્ઞઃ ન ફલારમ્ભકઃ,
અતઃ શ્રેયાન્ પ્રશસ્યતરઃ । કથમ્ ? યતઃ સર્વં કર્મ સમસ્તં અખિલમ્
અપ્રતિબદ્ધં પાર્થ જ્ઞાને મોક્ષસાધને સર્વતઃસમ્પ્લુતોદકસ્થાનીયે
પરિસમાપ્યતે અન્તર્ભવતીત્યર્થઃ “યથા કૃતાય વિજિતાયાધરેયાઃ
સંયન્ત્યેવમેવં સર્વં તદભિસમેતિ યત્ કિઞ્ચિત્પ્રજાઃ સાધુ કુર્વન્તિ
યસ્તદ્વેદ યત્સ વેદ” (છા. ઉ. ૪-૧-૪) ઇતિ શ્રુતેઃ ॥ તદેતત્ વિશિષ્ટં
જ્ઞાનં તર્હિ કેન પ્રાપ્યતે ઇત્યુચ્યતે —
તદ્વિદ્ધિ પ્રણિપાતેન પરિપ્રશ્નેન સેવયા ।
ઉપદેક્ષ્યન્તિ તે જ્ઞાનં જ્ઞાનિનસ્તત્ત્વદર્શિનઃ ॥ ૪-૩૪ ॥
તત્ વિદ્ધિ વિજાનીહિ યેન વિધિના પ્રાપ્યતે ઇતિ । આચાર્યાન્ અભિગમ્ય,
પ્રણિપાતેન પ્રકર્ષેણ નીચૈઃ પતનં પ્રણિપાતઃ દીર્ઘનમસ્કારઃ તેન,
“કથં બન્ધઃ ? કથં મોક્ષઃ ? કા વિદ્યા ? કા ચાવિદ્યા ?” ઇતિ
પરિપ્રશ્નેન, સેવયા ગુરુશુશ્રૂષયા એવમાદિના । પ્રશ્રયેણ આવર્જિતા
આચાર્યા ઉપદેક્ષ્યન્તિ કથયિષ્યન્તિ તે જ્ઞાનં યથોક્તવિશેષણં
જ્ઞાનિનઃ । જ્ઞાનવન્તોઽપિ કેચિત્ યથાવત્ તત્ત્વદર્શનશીલાઃ, અપરે ન
; અતો વિશિનષ્ટિ તત્ત્વદર્શિનઃ ઇતિ । યે સમ્યગ્દર્શિનઃ તૈઃ ઉપદિષ્ટં
જ્ઞાનં કાર્યક્ષમં ભવતિ નેતરત્ ઇતિ ભગવતો મતમ્ ॥ તથા ચ સતિ
ઇદમપિ સમર્થં વચનં —
યજ્જ્ઞાત્વા ન પુનર્મોહમેવં યાસ્યસિ પાણ્ડવ ।
યેન ભૂતાન્યશેષેણ દ્રક્ષ્યસ્યાત્મન્યથો મયિ ॥ ૪-૩૫ ॥
યત્ જ્ઞાત્વા યત્ જ્ઞાનં તૈઃ ઉપદિષ્ટં અધિગમ્ય પ્રાપ્ય પુનઃ ભૂયઃ મોહમ્
એવં યથા ઇદાનીં મોહં ગતોઽસિ પુનઃ એવં ન યાસ્યસિ હે પાણ્ડવ । કિઞ્ચ
— યેન જ્ઞાનેન ભૂતાનિ અશેષેણ બ્રહ્માદીનિ સ્તમ્બપર્યન્તાનિ દ્રક્ષ્યતિ
સાક્ષાત્ આત્મનિ પ્રત્યગાત્મનિ “મત્સંસ્થાનિ ઇમાનિ ભૂતાનિ”
ઇતિ અથો અપિ મયિ વાસુદેવે “પરમેશ્વરે ચ ઇમાનિ” ઇતિ ;
ક્ષેત્રજ્ઞેશ્વરૈકત્વં સર્વોપનિષત્પ્રસિદ્ધં દ્રક્ષ્યસિ ઇત્યર્થઃ ॥
કિઞ્ચ એતસ્ય જ્ઞાનસ્ય માહાત્મ્યં —
અપિ ચેદસિ પાપેભ્યઃ સર્વેભ્યઃ પાપકૃત્તમઃ ।
સર્વં જ્ઞાનપ્લવેનૈવ વૃજિનં સન્તરિષ્યસિ ॥ ૪-૩૬ ॥
અપિ ચેત્ અસિ પાપેભ્યઃ પાપકૃદ્ભ્યઃ સર્વેભ્યઃ અતિશયેન પાપકૃત્
પાપકૃત્તમઃ સર્વં જ્ઞાનપ્લવેનૈવ જ્ઞાનમેવ પ્લવં કૃત્વા વૃજિનં
વૃજિનાર્ણવં પાપસમુદ્રં સન્તરિષ્યસિ । ધર્મોઽપિ ઇહ મુમુક્ષોઃ પાપમ્
ઉચ્યતે ॥ જ્ઞાનં કથં નાશયતિ પાપમિતિ દૃષ્ટાન્ત ઉચ્યતે —
યથૈધાંસિ સમિદ્ધોઽગ્નિર્ભસ્મસાત્કુરુતેઽર્જુન ।
જ્ઞાનાગ્નિઃ સર્વકર્માણિ ભસ્મસાત્કુરુતે તથા ॥ ૪-૩૭ ॥
યથા એધાંસિ કાષ્ઠાનિ સમિદ્ધઃ સમ્યક્ ઇદ્ધઃ દીપ્તઃ અગ્નિઃ ભસ્મ્મસાત્
ભસ્મીભાવં કુરુતે હે અર્જુન, જ્ઞાનમેવ અગ્નિઃ જ્ઞાનાગ્નિઃ સર્વકર્માણિ
ભસ્મસાત્ કુરુતે તથા નિર્બીજીકરોતીત્યર્થઃ । ન હિ સાક્ષાદેવ જ્ઞાનાગ્નિઃ
કર્માણિ ઇન્ધનવત્ ભસ્મીકર્તું શક્નોતિ । તસ્માત્ સમ્યગ્દર્શનં સર્વકર્મણાં
નિર્બીજત્વે કારણં ઇત્યભિપ્રાયઃ । સામર્થ્યાત્ યેન કર્મણા શરીરં આરબ્ધં
તત્ પ્રવૃત્તફલત્વાત્ ઉપભોગેનૈવ ક્ષીયતે । “તસ્ય તાવદેવ
ચિરં યાવન્ન વિમોક્ષ્યેઽથ સમ્પત્સ્યે” અતો યાનિ અપ્રવૃત્તફલાનિ
જ્ઞાનોત્પત્તેઃ પ્રાક્ કૃતાનિ જ્ઞાનસહભાવીનિ ચ અતીતાનેકજન્મકૃતાનિ
ચ તાન્યેવ સર્વાણિ ભસ્મસાત્ કુરુતે ॥ યતઃ એવં અતઃ —
ન હિ જ્ઞાનેન સદૃશં પવિત્રમિહ વિદ્યતે ।
તત્સ્વયં યોગસંસિદ્ધઃ કાલેનાત્મનિ વિન્દતિ ॥ ૪-૩૮ ॥
ન હિ જ્ઞાનેન સદૃશં તુલ્યં પવિત્રં પાવનં શુદ્ધિકરં ઇહ વિદ્યતે ।
તત્ જ્ઞાનં સ્વયમેવ યોગસંસિદ્ધઃ યોગેન કર્મયોગેન સમાધિયોગેન ચ
સંસિદ્ધઃ સંસ્કૃતઃ યોગ્યતાં આપન્નઃ સન્ મુમુક્ષુઃ કાલેન મહતા આત્મનિ
વિન્દતિ લભતે ઇત્યર્થઃ ॥ યેન એકાન્તેન જ્ઞાનપ્રાપ્તિઃ ભવતિ સ ઉપાયઃ
ઉપદિશ્યતે —
શ્રદ્ધાવાંલ્લભતે જ્ઞાનં તત્પરઃ સંયતેન્દ્રિયઃ ।
જ્ઞાનં લબ્ધ્વા પરાં શાન્તિમચિરેણાધિગચ્છતિ ॥ ૪-૩૯ ॥
શ્રદ્ધાવાન્ શ્રદ્ધાલુઃ લભતે જ્ઞાનમ્ । શ્રદ્ધાલુત્વેઽપિ ભવતિ
કશ્ચિત્ મન્દપ્રસ્થાનઃ, અત આહ — તત્પરઃ, ગુરૂપસદનાદૌ અભિયુક્તઃ
જ્ઞાનલબ્ધ્યુપાયે શ્રદ્ધાવાન્ । તત્પરઃ અપિ અજિતેન્દ્રિયઃ સ્યાત્ ઇત્યતઃ આહ
— સંયતેન્દ્રિયઃ, સંયતાનિ વિષયેભ્યો નિવર્તિતાનિ યસ્ય ઇન્દ્રિયાણિ સ
સંયતેન્દ્રિયઃ । ય એવમ્ભૂતઃ શ્રદ્ધાવાન્ તત્પરઃ સંયતેન્દ્રિયશ્ચ
સઃ અવશ્યં જ્ઞાનં લભતે । પ્રણિપાતાદિસ્તુ બાહ્યોઽનૈકાન્તિકોઽપિ
ભવતિ, માયાવિત્વાદિસમ્ભવાત્ ; ન તુ તત્ શ્રદ્ધાવત્ત્વાદૌ ઇત્યેકાન્તતઃ
જ્ઞાનલબ્ધ્યુપાયઃ । કિં પુનઃ જ્ઞાનલાભાત્ સ્યાત્ ઇત્યુચ્યતે — જ્ઞાનં
લબ્ધ્વા પરાં મોક્ષાખ્યાં શાન્તિં ઉપરતિં અચિરેણ ક્ષિપ્રમેવ અધિગચ્છતિ ।
સમ્યગ્દર્શનાત્ ક્ષિપ્રમેવ મોક્ષો ભવતીતિ સર્વશાસ્ત્રન્યાયપ્રસિદ્ધઃ
સુનિશ્ચિતઃ અર્થઃ ॥ અત્ર સંશયઃ ન કર્તવ્યઃ, પાપિષ્ઠો હિ સંશયઃ ;
કથં ઇતિ ઉચ્યતે —
અજ્ઞશ્ચાશ્રદ્દધાનશ્ચ સંશયાત્મા વિનશ્યતિ ।
નાયં લોકોઽસ્તિ ન પરો ન સુખં સંશયાત્મનઃ ॥ ૪-૪૦ ॥
અજ્ઞશ્ચ અનાત્મજ્ઞશ્ચ અશ્રદ્દધાનશ્ચ ગુરુવાક્યશાસ્ત્રેષુ
અવિશ્વાસવાંશ્ચ સંશયાત્મા ચ સંશયચિત્તશ્ચ વિનશ્યતિ ।
અજ્ઞાશ્રદ્દધાનૌ યદ્યપિ વિનશ્યતઃ, ન તથા યથા સંશયાત્મા ।
સંશયાત્મા તુ પાપિષ્ઠઃ સર્વેષામ્ । કથમ્ ? નાયં સાધારણોઽપિ લોકોઽસ્તિ ।
તથા ન પરઃ લોકઃ । ન સુખમ્, તત્રાપિ સંશયોત્પત્તેઃ સંશયાત્મનઃ
સંશયચિત્તસ્ય । તસ્માત્ સંશયો ન કર્તવ્યઃ ॥ કસ્માત્ ? —
યોગસન્ન્યસ્તકર્માણં જ્ઞાનસઞ્છિન્નસંશયમ્ ।
આત્મવન્તં ન કર્માણિ નિબધ્નન્તિ ધનઞ્જય ॥ ૪-૪૧ ॥
યોગસન્ન્યસ્તકર્માણં પરમાર્થદર્શનલક્ષણેન યોગેન સન્ન્યસ્તાનિ કર્માણિ
યેન પરમાર્થદર્શિના ધર્માધર્માખ્યાનિ તં યોગસન્ન્યસ્તકર્માણમ્ ।
કથં યોગસન્ન્યસ્તકર્મેત્યાહ — જ્ઞાનસઞ્છિન્નસંશયં
જ્ઞાનેન આત્મેશ્વરૈકત્વદર્શનલક્ષણેન સઞ્છિન્નઃ સંશયો
યસ્ય સઃ જ્ઞાનસઞ્છિન્નસંશયઃ । ય એવં યોગસન્ન્યસ્તકર્મા તમ્
આત્મવન્તં અપ્રમત્તં ગુણચેષ્ટારૂપેણ દૃષ્ટાનિ કર્માણિ ન નિબધ્નન્તિ
અનિષ્ટાદિરૂપં ફલં નારભન્તે હે ધનઞ્જય ॥ યસ્માત્ કર્મયોગાનુષ્ઠાનાત્
અશુદ્ધિક્ષયહેતુકજ્ઞાનસઞ્છિન્નસંશયઃ ન નિબધ્યતે કર્મભિઃ
જ્ઞાનાગ્નિદગ્ધકર્મત્વાદેવ, યસ્માચ્ચ જ્ઞાનકર્માનુષ્ઠાનવિષયે સંશયવાન્
વિનશ્યતિ —
તસ્માદજ્ઞાનસમ્ભૂતં હૃત્સ્થં જ્ઞાનાસિનાત્મનઃ ।
છિત્ત્વૈનં સંશયં યોગમાતિષ્ઠોત્તિષ્ઠ ભારત ॥ ૪-૪૨ ॥
તસ્માત્ પાપિષ્ઠં અજ્ઞાનસમ્ભૂતં અજ્ઞાનાત્ અવિવેકાત્ જાતં હૃત્સ્થં
હૃદિ બુદ્ધૌ સ્થિતં જ્ઞાનાસિના શોકમોહાદિદોષહરં સમ્યગ્દર્શનં
જ્ઞાનં તદેવ અસિઃ ખઙ્ગઃ તેન જ્ઞાનાસિના આત્મનઃ સ્વસ્ય, આત્મવિષયત્વાત્
સંશયસ્ય । ન હિ પરસ્ય સંશયઃ પરેણ ચ્છેત્તવ્યતાં પ્રાપ્તઃ, યેન
સ્વસ્યેતિ વિશેષ્યેત । અતઃ આત્મવિષયોઽપિ સ્વસ્યૈવ ભવતિ । છિત્ત્વા એનં
સંશયં સ્વવિનાશહેતુભૂતમ્, યોગં સમ્યગ્દર્શનોપાયં કર્માનુષ્ઠાનમ્
આતિષ્ઠ કુર્વિત્યર્થઃ । ઉત્તિષ્ઠ ચ ઇદાનીં યુદ્ધાય ભારત ઇતિ ॥
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે
શ્રીકૃષ્નાર્જુનસંવાદે જ્ઽઆનકર્મસન્ન્યાસયોગો નામ ચતુર્થોઽધ્યાયઃ ॥૪ ॥
ઇતિ
શ્રીમદ્-પરમહંસ-પરિવ્રાજક-આચાર્ય-પૂજ્યપાદ-શ્રીશઙ્કર-ભગવતા
કૃતૌ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા-ભાષ્યે બ્રહ્મયજ્ઞ-પ્રશંસા નામ ચતુર્થઃ
અધ્યાયઃ ॥
॥ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા શાઙ્કર-ભાષ્યમ્ ॥ ॥ પઞ્ચમોઽધ્યાયઃ ॥
“કર્મણ્યકર્મ યઃ પશ્યેત્” (ભ. ગી. ૪-૧૮)
ઇત્યારભ્ય “સ યુક્તઃ કૃત્સ્નકર્મકૃત્” (ભ. ગી. ૪-૧૮)
“જ્ઞાનાગ્નિદગ્ધકર્માણમ્” (ભ. ગી. ૪-૧૯) “શારીરં કેવલં
કર્મ કુર્વન્” (ભ. ગી. ૪-૨૧) “યદૃચ્છાલાભસન્તુષ્ટઃ”
(ભ. ગી. ૪-૨૨) “બ્રહ્માર્પણં બ્રહ્મ હવિઃ” (ભ. ગી. ૪-૨૪)
“કર્મજાન્ વિદ્ધિ તાન્ સર્વાન્” (ભ. ગી. ૪-૩૨) “સર્વં
કર્માખિલં પાર્થ” (ભ. ગી. ૪-૩૩) “જ્ઞાનાગ્નિઃ સર્વકર્માણિ”
(ભ. ગી. ૪-૩૭) “યોગસન્ન્યસ્તકર્માણમ્” (ભ. ગી. ૪-૪૧)
ઇત્યેતૈઃ વચનૈઃ સર્વકર્મસન્ન્યાસં અવોચત્ ભગવાન્ । “છિત્ત્વૈનં
સંશયં યોગમાતિષ્ઠ” (ભ. ગી. ૪-૪૨) ઇત્યનેન વચનેન યોગં
ચ કર્માનુષ્ઠાનલક્ષણં અનુતિષ્ઠ ઇત્યુક્તવાન્ । તયોરુભયોશ્ચ
કર્માનુષ્ઠાનકર્મસન્ન્યાસયોઃ સ્થિતિગતિવત્ પરસ્પરવિરોધાત્ એકેન
સહ કર્તુમશક્યત્વાત્, કાલભેદેન ચ અનુષ્ઠાનવિધાનાભાવાત્,
અર્થાત્ એતયોઃ અન્યતરકર્તવ્યતાપ્રાપ્તૌ સત્યાં યત્ પ્રશસ્યતરમ્
એતયોઃ કર્માનુષ્ઠાનકર્મસન્ન્યાસયોઃ તત્ કર્તવ્યં ન ઇતરત્ ઇત્યેવં
મન્યમાનઃ પ્રશસ્યતરબુભુત્સયા અર્જુન ઉવાચ — “સન્ન્યાસં
કર્મણાં કૃષ્ણ” (ભ. ગી. ૫-૧) ઇત્યાદિના ॥ નનુ ચ આત્મવિદઃ
જ્ઞાનયોગેન નિષ્ઠાં પ્રતિપિપાદયિષન્ પૂર્વોદાહૃતૈઃ વચનૈઃ
ભગવાન્ સર્વકર્મસન્ન્યાસં અવોચત્, ન તુ અનાત્મજ્ઞસ્ય । અતશ્ચ
કર્માનુષ્ઠાનકર્મસન્ન્યાસયોઃ ભિન્નપુરુષવિષયત્વાત્ અન્યતરસ્ય
પ્રશસ્યતરત્વબુભુત્સયા અયં પ્રશ્નઃ અનુપપન્નઃ । સત્યમેવ
ત્વદભિપ્રાયેણ પ્રશ્નો ન ઉપપદ્યતે ; પ્રષ્ટુઃ સ્વાભિપ્રાયેણ પુનઃ
પ્રશ્નઃ યુજ્યત એવેતિ વદામઃ । કથમ્ ? પૂર્વોદાહૃતૈઃ વચનૈઃ ભગવતા
કર્મસન્ન્યાસસ્ય કર્તવ્યતયા વિવક્ષિતત્વાત્, પ્રાધાન્યમન્તરેણ ચ કર્તારં
તસ્ય કર્તવ્યત્વાસમ્ભવાત્ અનાત્મવિદપિ કર્તા પક્ષે પ્રાપ્તઃ અનૂદ્યત એવ ;
ન પુનઃ આત્મવિત્કર્તૃકત્વમેવ સન્ન્યાસસ્ય વિવક્ષિતમ્, ઇત્યેવં મન્વાનસ્ય
અર્જુનસ્ય કર્માનુષ્ઠાનકર્મસન્ન્યાસયોઃ અવિદ્વત્પુરુષકર્તૃકત્વમપિ અસ્તીતિ
પૂર્વોક્તેન પ્રકારેણ તયોઃ પરસ્પરવિરોધાત્ અન્યતરસ્ય કર્તવ્યત્વે પ્રાપ્તે
પ્રશસ્યતરં ચ કર્તવ્યં ન ઇતરત્ ઇતિ પ્રશસ્યતરવિવિદિષયા પ્રશ્નઃ ન
અનુપપન્નઃ ॥ પ્રતિવચનવાક્યાર્થનિરૂપણેનાપિ પ્રષ્ટુઃ અભિપ્રાયઃ એવમેવેતિ
ગમ્યતે । કથમ્ ? “સન્ન્યાસકર્મયોગૌ નિઃશ્રેયસકરૌ તયોસ્તુ કર્મયોગો
વિશિષ્યતે” (ભ. ગી. ૫-૨) ઇતિ પ્રતિવચનમ્ । એતત્ નિરૂપ્યં — કિં
અનેન આત્મવિત્કર્તૃકયોઃ સન્ન્યાસકર્મયોગયોઃ નિઃશ્રેયસકરત્વં પ્રયોજનમ્
ઉક્ત્વા તયોરેવ કુતશ્ચિત્ વિશેષાત્ કર્મસન્ન્યાસાત્ કર્મયોગસ્ય વિશિષ્ટત્વમ્
ઉચ્યતે ? આહોસ્વિત્ અનાત્મવિત્કર્તૃકયોઃ સન્ન્યાસકર્મયોગયોઃ તદુભયં ઉચ્યતે ?
ઇતિ । કિઞ્ચાતઃ — યદિ આત્મવિત્કર્તૃકયોઃ કર્મસન્ન્યાસકર્મયોગયોઃ
નિઃશ્રેયસકરત્વમ્, તયોસ્તુ કર્મસન્ન્યાસાત્ કર્મયોગસ્ય વિશિષ્ટત્વમ્
ઉચ્યતે ; યદિ વા અનાત્મવિત્કર્તૃકયોઃ સન્ન્યાસકર્મયોગયોઃ તદુભયમ્
ઉચ્યતે ઇતિ । અત્ર ઉચ્યતે — આત્મવિત્કર્તૃકયોઃ સન્ન્યાસકર્મયોગયોઃ
અસમ્ભવાત્ તયોઃ નિઃશ્રેયસકરત્વવચનં તદીયાચ્ચ કર્મસન્ન્યાસાત્
કર્મયોગસ્ય વિશિષ્ટત્વાભિધાનં ઇત્યેતત્ ઉભયં અનુપપન્નમ્ । યદિ
અનાત્મવિદઃ કર્મસન્ન્યાસઃ તત્પ્રતિકૂલશ્ચ કર્માનુષ્ઠાનલક્ષણઃ
કર્મયોગઃ સમ્ભવેતામ્, તદા તયોઃ નિઃશ્રેયસકરત્વોક્તિઃ કર્મયોગસ્ય
ચ કર્મસન્ન્યાસાત્ વિશિષ્ટત્વાભિધાનં ઇત્યેતત્ ઉભયં ઉપપદ્યેત ।
આત્મવિદસ્તુ સન્ન્યાસકર્મયોગયોઃ અસમ્ભવાત્ તયોઃ નિઃશ્રેયસકરત્વાભિધાનં
કર્મસન્ન્યાસાચ્ચ કર્મયોગઃ વિશિષ્યતે ઇતિ ચ અનુપપન્નમ્ ॥ અત્ર આહ —
કિં આત્મવિદઃ સન્ન્યાસકર્મયોગયોઃ ઉભયોરપિ અસમ્ભવઃ ? આહોસ્વિત્ અન્યતરસ્ય
અસમ્ભવઃ ? યદા ચ અન્યતરસ્ય અસમ્ભવઃ, તદા કિં કર્મસન્ન્યાસસ્ય, ઉત
કર્મયોગસ્ય ? ઇતિ ; અસમ્ભવે કારણં ચ વક્તવ્યં ઇતિ । અત્ર ઉચ્યતે —
આત્મવિદઃ નિવૃત્તમિથ્યાજ્ઞાનત્વાત્ વિપર્યયજ્ઞાનમૂલસ્ય કર્મયોગસ્ય
અસમ્ભવઃ સ્યાત્ । જન્માદિસર્વવિક્રિયારહિતત્વેન નિષ્ક્રિયં આત્માનમ્
આત્મત્વેન યો વેત્તિ તસ્ય આત્મવિદઃ સમ્યગ્દર્શનેન અપાસ્તમિથ્યાજ્ઞાનસ્ય
નિષ્ક્રિયાત્મસ્વરૂપાવસ્થાનલક્ષણં સર્વકર્મસન્ન્યાસં ઉક્ત્વા તદ્વિપરીતસ્ય
મિથ્યાજ્ઞાનમૂલકર્તૃત્વાભિમાનપુરઃસરસ્ય સક્રિયાત્મસ્વરૂપાવસ્થાનરૂપસ્ય
કર્મયોગસ્ય ઇહ ગીતાશાસ્ત્રે તત્ર તત્ર આત્મસ્વરૂપનિરૂપણપ્રદેશેષુ
સમ્યગ્જ્ઞાનમિથ્યાજ્ઞાનતત્કાર્યવિરોધાત્ અભાવઃ પ્રતિપાદ્યતે યસ્માત્,
તસ્માત્ આત્મવિદઃ નિવૃત્તમિથ્યાજ્ઞાનસ્ય વિપર્યયજ્ઞાનમૂલઃ
કર્મયોગો ન સમ્ભવતીતિ યુક્તં ઉક્તં સ્યાત્ ॥ કેષુ કેષુ પુનઃ
આત્મસ્વરૂપનિરૂપણપ્રદેશેષુ આત્મવિદઃ કર્માભાવઃ પ્રતિપાદ્યતે ઇતિ અત્ર
ઉચ્યતે — “અવિનાશિ તુ તત્” (ભ. ગી. ૨-૧૭) ઇતિ પ્રકૃત્ય
“ય એનં વેત્તિ હન્તારમ્” (ભ. ગી. ૨-૧૯) “વેદાવિનાશિનં
નિત્યમ્” (ભ. ગી. ૨-૨૧) ઇત્યાદૌ તત્ર તત્ર આત્મવિદઃ કર્માભાવઃ
ઉચ્યતે ॥ નનુ ચ કર્મયોગોઽપિ આત્મસ્વરૂપનિરૂપણપ્રદેશેષુ
તત્ર તત્ર પ્રતિપાદ્યતે એવ ; તદ્યથા — “તસ્માદ્યુધ્યસ્વ
ભારત” (ભ. ગી. ૨-૧૮) “સ્વધર્મમપિ ચાવેક્ષ્ય”
(ભ. ગી. ૨-૩૧)“કર્મણ્યેવાધિકારસ્તે” (ભ. ગી. ૨-૪૭)
ઇત્યાદૌ । અતશ્ચ કથં આત્મવિદઃ કર્મયોગસ્ય અસમ્ભવઃ સ્યાદિતિ ? અત્ર
ઉચ્યતે — સમ્યગ્જ્ઞાનમિથ્યાજ્ઞાનતત્કાર્યવિરોધાત્, “જ્ઞાનયોગેન
સાઙ્ખ્યાનામ્” (ભ. ગી. ૩-૩)ઇત્યનેન સાઙ્ખ્યાનાં આત્મતત્ત્વવિદામ્
અનાત્મવિત્કર્તૃકકર્મયોગનિષ્ઠાતઃ નિષ્ક્રિયાત્મસ્વરૂપાવસ્થાનલક્ષણાયાઃ
જ્ઞાનયોગનિષ્ઠાયાઃ પૃથક્કરણાત્, કૃતકૃત્યત્વેન આત્મવિદઃ
પ્રયોજનાન્તરાભાવાત્, “તસ્ય કાર્યં ન વિદ્યતે” (ભ. ગી. ૩-૧૭)
ઇતિ કર્તવ્યાન્તરાભાવવચનાચ્ચ, “ન કર્મણામનારમ્ભાત્”
(ભ. ગી. ૩-૪) “સન્ન્યાસસ્તુ મહાબાહો દુઃખમાપ્તુમયોગતઃ”
(ભ. ગી. ૫-૬) ઇત્યાદિના ચ આત્મજ્ઞાનાઙ્ગત્વેન કર્મયોગસ્ય
વિધાનાત્, “યોગારૂઢસ્ય તસ્યૈવ શમઃ કારણમુચ્યતે”
(ભ. ગી. ૬-૩)ઇત્યનેન ચ ઉત્પન્નસમ્યગ્દર્શનસ્ય કર્મયોગાભાવવચનાત્,
“શારીરં કેવલં કર્મ કુર્વન્નાપ્નોતિ કિલ્બિષમ્” (ભ. ગી. ૪-૨૧)
ઇતિ ચ શરીરસ્થિતિકારણાતિરિક્તસ્ય કર્મણો નિવારણાત્, “નૈવ
કિઞ્ચિત્કરોમીતિ યુક્તો મન્યેત તત્ત્વવિત્” (ભ. ગી. ૫-૮)ઇત્યનેન ચ
શરીરસ્થિતિમાત્રપ્રયુક્તેષ્વપિ દર્શનશ્રવણાદિકર્મસુ આત્મયાથાત્મ્યવિદઃ
“કરોમિ” ઇતિ પ્રત્યયસ્ય સમાહિતચેતસ્તયા સદા અકર્તવ્યત્વોપદેશાત્
આત્મતત્ત્વવિદઃ સમ્યગ્દર્શનવિરુદ્ધો મિથ્યાજ્ઞાનહેતુકઃ કર્મયોગઃ
સ્વપ્નેઽપિ ન સમ્ભાવયિતું શક્યતે યસ્માત્, તસ્માત્ અનાત્મવિત્કર્તૃકયોરેવ
સન્ન્યાસકર્મયોગયોઃ નિઃશ્રેયસકરત્વવચનમ્, તદીયાચ્ચ
કર્મસન્ન્યાસાત્ પૂર્વોક્તાત્મવિત્કર્તૃકસર્વકર્મસન્ન્યાસવિલક્ષણાત્
સત્યેવ કર્તૃત્વવિજ્ઞાને કર્મૈકદેશવિષયાત્ યમનિયમાદિસહિતત્વેન
ચ દુરનુષ્ઠેયાત્ સુકરત્વેન ચ કર્મયોગસ્ય વિશિષ્ટત્વાભિધાનમ્
ઇત્યેવં પ્રતિવચનવાક્યાર્થનિરૂપણેનાપિ પૂર્વોક્તઃ પ્રષ્ટુરભિપ્રાયઃ
નિશ્ચીયતે ઇતિ સ્થિતમ્ ॥ “જ્યાયસી ચેત્કર્મણસ્તે” (ભ. ગી. ૩-૧)
ઇત્યત્ર જ્ઞાનકર્મણોઃ સહ અસમ્ભવે “યચ્છ્રેય એતયોઃ તદ્બ્રૂહિ”
(ભ. ગી. ૩-૨) ઇત્યેવં પૃષ્ટોઽર્જુનેન ભગવાન્ સાઙ્ખ્યાનાં સન્ન્યાસિનાં
જ્ઞાનયોગેન નિષ્ઠા પુનઃ કર્મયોગેન યોગિનાં નિષ્ઠા પ્રોક્તેતિ નિર્ણયં
ચકાર । “ન ચ સન્ન્યસનાદેવ કેવલાત્ સિદ્ધિં સમધિગચ્છતિ”
(ભ. ગી. ૩-૪) ઇતિ વચનાત્ જ્ઞાનસહિતસ્ય સિદ્ધિસાધનત્વં ઇષ્ટમ્”
કર્મયોગસ્ય ચ, વિધાનાત્ । જ્ઞાનરહિતસ્ય સન્ન્યાસઃ શ્રેયાન્, કિં વા
કર્મયોગઃ શ્રેયાન્ ?” ઇતિ એતયોઃ વિશેષબુભુત્સયા —
અર્જુન ઉવાચ —
સન્ન્યાસં કર્મણાં કૃષ્ણ પુનર્યોગં ચ શંસસિ ।
યચ્છ્રેય એતયોરેકં તન્મે બ્રૂહિ સુનિશ્ચિતમ્ ॥ ૫-૧ ॥
સન્ન્યાસં પરિત્યાગં કર્મણાં શાસ્ત્રીયાણાં અનુષ્ઠેયવિશેષાણાં શંસસિ
પ્રશંસસિ કથયસિ ઇત્યેતત્ । પુનઃ યોગં ચ તેષામેવ અનુષ્ઠાનમ્
અવશ્યકર્તવ્યં શંસસિ । અતઃ મે કતરત્ શ્રેયઃ ઇતિ સંશયઃ — કિં
કર્માનુષ્ઠાનં શ્રેયઃ, કિં વા તદ્ધાનં ઇતિ । પ્રશસ્યતરં ચ અનુષ્ઠેયમ્ ।
અતશ્ચ યત્ શ્રેયઃ પ્રશસ્યતરં એતયોઃ કર્મસન્ન્યાસકર્મયોગયોઃ
યદનુષ્ઠાનાત્ શ્રેયોવાપ્તિઃ મમ સ્યાદિતિ મન્યસે, તત્ એકં અન્યતરં સહ
એકપુરુષાનુષ્ઠેયત્વાસમ્ભવાત્ મે બ્રૂહિ સુનિશ્ચિતં અભિપ્રેતં તવેતિ ॥
સ્વાભિપ્રાયં આચક્ષાણો નિર્ણયાય શ્રીભગવાનુવાચ —
શ્રીભગવાનુવાચ —
સન્ન્યાસઃ કર્મયોગશ્ચ નિઃશ્રેયસકરાવુભૌ ।
તયોસ્તુ કર્મસન્ન્યાસાત્કર્મયોગો વિશિષ્યતે ॥ ૫-૨ ॥
સન્ન્યાસઃ કર્મણાં પરિત્યાગઃ કર્મયોગશ્ચ તેષામનુષ્ઠાનં તૌ ઉભૌ
અપિ નિઃશ્રેયસકરૌ મોક્ષં કુર્વાતે જ્ઞાનોત્પત્તિહેતુત્વેન । ઉભૌ યદ્યપિ
નિઃશ્રેયસકરૌ, તથાપિ તયોસ્તુ નિઃશ્રેયસહેત્વોઃ કર્મસન્ન્યાસાત્ કેવલાત્
કર્મયોગો વિશિષ્યતે ઇતિ કર્મયોગં સ્તૌતિ ॥ કસ્માત્ ઇતિ આહ —
જ્ઞેયઃ સ નિત્યસન્ન્યાસી યો ન દ્વેષ્ટિ ન કાઙ્ક્ષતિ ।
નિર્દ્વન્દ્વો હિ મહાબાહો સુખં બન્ધાત્પ્રમુચ્યતે ॥ ૫-૩ ॥
જ્ઞેયઃ જ્ઞાતવ્યઃ સ કર્મયોગી નિત્યસન્ન્યાસી ઇતિ યો ન દ્વેષ્ટિ કિઞ્ચિત્ ન
કાઙ્ક્ષતિ દુઃખસુખે તત્સાધને ચ । એવંવિધો યઃ, કર્મણિ વર્તમાનોઽપિ
સ નિત્યસન્ન્યાસી ઇતિ જ્ઞાતવ્યઃ ઇત્યર્થઃ । નિર્દ્વન્દ્વઃ દ્વન્દ્વવર્જિતઃ હિ
યસ્માત્ મહાબાહો સુખં બન્ધાત્ અનાયાસેન પ્રમુચ્યતે ॥ સન્ન્યાસકર્મયોગયોઃ
ભિન્નપુરુષાનુષ્ઠેયયોઃ વિરુદ્ધયોઃ ફલેઽપિ વિરોધો યુક્તઃ, ન તુ ઉભયોઃ
નિઃશ્રેયસકરત્વમેવ ઇતિ પ્રાપ્તે ઇદં ઉચ્યતે —
સાઙ્ખ્યયોગૌ પૃથગ્બાલાઃ પ્રવદન્તિ ન પણ્ડિતાઃ ।
એકમપ્યાસ્થિતઃ સમ્યગુભયોર્વિન્દતે ફલમ્ ॥ ૫-૪ ॥
સાઙ્ખ્યયોગૌ પૃથક્ વિરુદ્ધભિન્નફલૌ બાલાઃ પ્રવદન્તિ ન પણ્ડિતાઃ ।
પણ્ડિતાસ્તુ જ્ઞાનિન એકં ફલં અવિરુદ્ધં ઇચ્છન્તિ । કથમ્ ? એકમપિ
સાઙ્ખ્યયોગયોઃ સમ્યક્ આસ્થિતઃ સમ્યગનુષ્ઠિતવાન્ ઇત્યર્થઃ, ઉભયોઃ વિન્દતે
ફલમ્ । ઉભયોઃ તદેવ હિ નિઃશ્રેયસં ફલમ્ ; અતઃ ન ફલે વિરોધઃ અસ્તિ ॥
નનુ સન્ન્યાસકર્મયોગશબ્દેન પ્રસ્તુત્ય સાઙ્ખ્યયોગયોઃ ફલૈકત્વં
કથં ઇહ અપ્રકૃતં બ્રવીતિ ? નૈષ દોષઃ — યદ્યપિ અર્જુનેન
સન્ન્યાસં કર્મયોગં ચ કેવલં અભિપ્રેત્ય પ્રશ્નઃ કૃતઃ, ભગવાંસ્તુ
તદપરિત્યાગેનૈવ સ્વાભિપ્રેતં ચ વિશેષં સંયોજ્ય શબ્દાન્તરવાચ્યતયા
પ્રતિવચનં દદૌ “સાઙ્ખ્યયોગૌ” ઇતિ । તૌ એવ સન્ન્યાસકર્મયોગૌ
જ્ઞાનતદુપાયસમબુદ્ધિત્વાદિસંયુક્તૌ સાઙ્ખ્યયોગશબ્દવાચ્યૌ ઇતિ ભગવતો
મતમ્ । અતઃ ન અપ્રકૃતપ્રક્રિયેતિ ॥ એકસ્યાપિ સમ્યગનુષ્ઠાનાત્ કથમ્
ઉભયોઃ ફલં વિન્દતે ઇતિ ઉચ્યતે —
યત્સાઙ્ખ્યૈઃ પ્રાપ્યતે સ્થાનં તદ્યોગૈરપિ ગમ્યતે ।
એકં સાઙ્ખ્યં ચ યોગં ચ યઃ પશ્યતિ સ પશ્યતિ ॥ ૫-૫ ॥
યત્ સાઙ્ખ્યૈઃ જ્ઞાનનિષ્ઠૈઃ સન્ન્યાસિભિઃ પ્રાપ્યતે સ્થાનં મોક્ષાખ્યમ્,
તત્ યોગૈરપિ જ્ઞાનપ્રાપ્ત્યુપાયત્વેન ઈશ્વરે સમર્પ્ય કર્માણિ આત્મનઃ
ફલં અનભિસન્ધાય અનુતિષ્ઠન્તિ યે તે યોગાઃ યોગિનઃ તૈરપિ
પરમાર્થજ્ઞાનસન્ન્યાસપ્રાપ્તિદ્વારેણ ગમ્યતે ઇત્યભિપ્રાયઃ । અતઃ એકં
સાઙ્ખ્યં ચ યોગં ચ યઃ પશ્યતિ ફલૈકત્વાત્ સ પશ્યતિ સમ્યક્
પશ્યતીત્યર્થઃ ॥ એવં તર્હિ યોગાત્ સન્ન્યાસ એવ વિશિષ્યતે ; કથં
તર્હિ ઇદમુક્તં “તયોસ્તુ કર્મસન્ન્યાસાત્ કર્મયોગો વિશિષ્યતે”
(ભ. ગી. ૫-૨) ઇતિ ? શૃણુ તત્ર કારણં — ત્વયા પૃષ્ટં કેવલં
કર્મસન્ન્યાસં કર્મયોગં ચ અભિપ્રેત્ય તયોઃ અન્યતરઃ કઃ શ્રેયાન્ ઇતિ ।
તદનુરૂપં પ્રતિવચનં મયા ઉક્તં કર્મસન્ન્યાસાત્ કર્મયોગઃ વિશિષ્યતે ઇતિ
જ્ઞાનં અનપેક્ષ્ય । જ્ઞાનાપેક્ષસ્તુ સન્ન્યાસઃ સાઙ્ખ્યમિતિ મયા અભિપ્રેતઃ ।
પરમાર્થયોગશ્ચ સ એવ । યસ્તુ કર્મયોગઃવૈદિકઃ સ ચ તાદર્થ્યાત્
યોગઃ સન્ન્યાસ ઇતિ ચ ઉપચર્યતે । કથં તાદર્થ્યં ઇતિ ઉચ્યતે —
સન્ન્યાસસ્તુ મહાબાહો દુઃખમાપ્તુમયોગતઃ ।
યોગયુક્તો મુનિર્બ્રહ્મ નચિરેણાધિગચ્છતિ ॥ ૫-૬ ॥
સન્ન્યાસસ્તુ પારમાર્થિકઃ હે મહાબાહો દુઃખં આપ્તું પ્રાપ્તું અયોગતઃ
યોગેન વિના । યોગયુક્તઃ વૈદિકેન કર્મયોગેન ઈશ્વરસમર્પિતરૂપેણ
ફલનિરપેક્ષેણ યુક્તઃ, મુનિઃ મનનાત્ ઈશ્વરસ્વરૂપસ્ય મુનિઃ, બ્રહ્મ
— પરમાત્મજ્ઞાનનિષ્ઠાલક્ષણત્વાત્ પ્રકૃતઃ સન્ન્યાસઃ બ્રહ્મ
ઉચ્યતે, ”ન્યાસ ઇતિ બ્રહ્મા બ્રહ્મા હિ પરઃ” (તૈ. ના. ૭૮) ઇતિ
શ્રુતેઃ — બ્રહ્મ પરમાર્થસન્ન્યાસં પરમાર્થજ્ઞાનનિષ્ઠાલક્ષણં
નચિરેણ ક્ષિપ્રમેવ અધિગચ્છતિ પ્રાપ્નોતિ । અતઃ મયા ઉક્તમ્
“કર્મયોગો વિશિષ્યતે” (ભ. ગી. ૫-૨) ઇતિ ॥ યદા પુનઃ અયં
સમ્યગ્જ્ઞાનપ્રાપ્ત્યુપાયત્વેન —
યોગયુક્તો વિશુદ્ધાત્મા વિજિતાત્મા જિતેન્દ્રિયઃ ।
સર્વભૂતાત્મભૂતાત્મા કુર્વન્નપિ ન લિપ્યતે ॥ ૫-૭ ॥
યોગેન યુક્તઃ યોગયુક્તઃ, વિશુદ્ધાત્મા વિશુદ્ધસત્ત્વઃ, વિજિતાત્મા વિજિતદેહઃ,
જિતેન્દ્રિયશ્ચ, સર્વભૂતાત્મભૂતાત્મા સર્વેષાં બ્રહ્માદીનાં સ્તમ્બપર્યન્તાનાં
ભૂતાનાં આત્મભૂતઃ આત્મા પ્રત્યક્ચેતનો યસ્ય સઃ સર્વભૂતાત્મભૂતાત્મા
સમ્યગ્દર્શીત્યર્થઃ, સ તત્રૈવં વર્તમાનઃ લોકસઙ્ગ્રહાય કર્મ કુર્વન્નપિ
ન લિપ્યતે ન કર્મભિઃ બધ્યતે ઇત્યર્થઃ ॥ ન ચ અસૌ પરમાર્થતઃ
કરોતીત્યતઃ —
નૈવ કિઞ્ચિત્કરોમીતિ યુક્તો મન્યેત તત્ત્વવિત્ ।
પશ્યઞ્શૃણ્વન્સ્પૃશઞ્જિઘ્રન્નશ્નન્ગચ્છન્સ્વપઞ્શ્વસન્ ॥ ૫-૮ ॥
પ્રલપન્ વિસૃજન્ગૃહ્ણન્નુન્મિષન્નિમિષન્નપિ ।
ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થેષુ વર્તન્ત ઇતિ ધારયન્ ॥ ૫-૯ ॥
નૈવ કિઞ્ચિત્ કરોમીતિ યુક્તઃ સમાહિતઃ સન્ મન્યેત ચિન્તયેત્, તત્ત્વવિત્
આત્મનો યાથાત્મ્યં તત્ત્વં વેત્તીતિ તત્ત્વવિત્ પરમાર્થદર્શીત્યર્થઃ ॥ કદા
કથં વા તત્ત્વમવધારયન્ મન્યેત ઇતિ, ઉચ્યતે — પશ્યન્નિતિ । મન્યેત
ઇતિ પૂર્વેણ સમ્બન્ધઃ । યસ્ય એવં તત્ત્વવિદઃ સર્વકાર્યકરણચેષ્ટાસુ
કર્મસુ અકર્મૈવ, પશ્યતઃ સમ્યગ્દર્શિનઃ તસ્ય સર્વકર્મસન્ન્યાસે એવ
અધિકારઃ, કર્મણઃ અભાવદર્શનાત્ । ન હિ મૃગતૃષ્ણિકાયાં ઉદકબુદ્ધ્યા
પાનાય પ્રવૃત્તઃ ઉદકાભાવજ્ઞાનેઽપિ તત્રૈવ પાનપ્રયોજનાય પ્રવર્તતે ॥
યસ્તુ પુનઃ અતત્ત્વવિત્ પ્રવૃત્તશ્ચ કર્મયોગે —
બ્રહ્મણ્યાધાય કર્માણિ સઙ્ગં ત્યક્ત્વા કરોતિ યઃ ।
લિપ્યતે ન સ પાપેન પદ્મપત્રમિવામ્ભસા ॥ ૫-૧૦ ॥
બ્રહ્મણિ ઈશ્વરે આધાય નિક્ષિપ્ય “તદર્થં કર્મ કરોમિ” ઇતિ
ભૃત્ય ઇવ સ્વામ્યર્થં સર્વાણિ કર્માણિ મોક્ષેઽપિ ફલે સઙ્ગં ત્યક્ત્વા
કરોતિ યઃ સર્વકર્માણિ, લિપ્યતે ન સ પાપેન ન સમ્બધ્યતે પદ્મપત્રમિવ
અમ્ભસા ઉદકેન । કેવલં સત્ત્વશુદ્ધિમાત્રમેવ ફલં તસ્ય કર્મણઃ
સ્યાત્ ॥
યસ્માત્ —
કાયેન મનસા બુદ્ધ્યા કેવલૈરિન્દ્રિયૈરપિ ।
યોગિનઃ કર્મ કુર્વન્તિ સઙ્ગં ત્યક્ત્વાત્મશુદ્ધયે ॥ ૫-૧૧ ॥
કાયેન દેહેન મનસા બુદ્ધ્યા ચ કેવલૈઃ મમત્વવર્જિતૈઃ “ઈશ્વરાયૈવ
કર્મ કરોમિ, ન મમ ફલાય” ઇતિ મમત્વબુદ્ધિશૂન્યૈઃ ઇન્દ્રિયૈરપિ
— કેવલશબ્દઃ કાયાદિભિરપિ પ્રત્યેકં સમ્બધ્યતે — સર્વવ્યાપારેષુ
મમતાવર્જનાય । યોગિનઃ કર્મિણઃ કર્મ કુર્વન્તિ સઙ્ગં ત્યક્ત્વા ફલવિષયમ્
આત્મશુદ્ધયે સત્ત્વશુદ્ધયે ઇત્યર્થઃ । તસ્માત્ તત્રૈવ તવ અધિકારઃ
ઇતિ કુરુ કર્મૈવ ॥ યસ્માચ્ચ —
યુક્તઃ કર્મફલં ત્યક્ત્વા શાન્તિમાપ્નોતિ નૈષ્ઠિકીમ્ ।
અયુક્તઃ કામકારેણ ફલે સક્તો નિબધ્યતે ॥ ૫-૧૨ ॥
યુક્તઃ “ઈશ્વરાય કર્માણિ કરોમિ ન મમ ફલાય”
ઇત્યેવં સમાહિતઃ સન્ કર્મફલં ત્યક્ત્વા પરિત્યજ્ય
શાન્તિં મોક્ષાખ્યાં આપ્નોતિ નૈષ્ઠિકીં નિષ્ઠાયાં ભવાં
સત્ત્વશુદ્ધિજ્ઞાનપ્રાપ્તિસર્વકર્મસન્ન્યાસજ્ઞાનનિષ્ઠાક્રમેણેતિ વાક્યશેષઃ ।
યસ્તુ પુનઃ અયુક્તઃ અસમાહિતઃ કામકારેણ કરણં કારઃ કામસ્ય કારઃ
કામકારઃ તેન કામકારેણ, કામપ્રેરિતતયેત્યર્થઃ, “મમ ફલાય ઇદં
કરોમિ કર્મ” ઇત્યેવં ફલે સક્તઃ નિબધ્યતે । અતઃ ત્વં યુક્તો ભવ
ઇત્યર્થઃ ॥ યસ્તુ પરમાર્થદર્શી સઃ —
સર્વકર્માણિ મનસા સન્ન્યસ્યાસ્તે સુખં વશી ।
નવદ્વારે પુરે દેહી નૈવ કુર્વન્ન કારયન્ ॥ ૫-૧૩ ॥
સર્વાણિ કર્માણિ સર્વકર્માણિ સન્ન્યસ્ય પરિત્યજ્ય નિત્યં નૈમિત્તિકં
કામ્યં પ્રતિષિદ્ધં ચ તાનિ સર્વાણિ કર્માણિ મનસા વિવેકબુદ્ધ્યા,
કર્માદૌ અકર્મસન્દર્શનેન સન્ત્યજ્યેત્યર્થઃ, આસ્તે તિષ્ઠતિ સુખમ્ ।
ત્યક્તવાઙ્મનઃકાયચેષ્ટઃ નિરાયાસઃ પ્રસન્નચિત્તઃ આત્મનઃ અન્યત્ર
નિવૃત્તસર્વબાહ્યપ્રયોજનઃ ઇતિ “સુખં આસ્તે” ઇત્યુચ્યતે । વશી
જિતેન્દ્રિય ઇત્યર્થઃ । ક્વ કથં આસ્તે ઇતિ, આહ — નવદ્વારે પુરે । સપ્ત
શીર્ષણ્યાનિ આત્મન ઉપલબ્ધિદ્વારાણિ, અર્વાક્ દ્વે મૂત્રપુરીષવિસર્ગાર્થે, તૈઃ
દ્વારૈઃ નવદ્વારં પુરં ઉચ્યતે શરીરમ્, પુરમિવ પુરમ્, આત્મૈકસ્વામિકમ્,
તદર્થપ્રયોજનૈશ્ચ ઇન્દ્રિયમનોબુદ્ધિવિષયૈઃ અનેકફલવિજ્ઞાનસ્ય
ઉત્પાદકૈઃ પૌરૈરિવ અધિષ્ઠિતમ્ । તસ્મિન્ નવદ્વારે પુરે દેહી સર્વં
કર્મ સન્ન્યસ્ય આસ્તે ; કિં વિશેષણેન ? સર્વો હિ દેહી સન્ન્યાસી અસન્ન્યાસી
વા દેહે એવ આસ્તે ; તત્ર અનર્થકં વિશેષણમિતિ । ઉચ્યતે — યસ્તુ
અજ્ઞઃ દેહી દેહેન્દ્રિયસઙ્ઘાતમાત્રાત્મદર્શી સ સર્વોઽપિ “ગેહે ભૂમૌ
આસને વા આસે” ઇતિ મન્યતે । ન હિ દેહમાત્રાત્મદર્શિનઃ ગેહે ઇવ દેહે
આસે ઇતિ પ્રત્યયઃ સમ્ભવતિ । દેહાદિસઙ્ઘાતવ્યતિરિક્તાત્મદર્શિનસ્તુ
“દેહે આસે” ઇતિ પ્રત્યયઃ ઉપપદ્યતે । પરકર્મણાં ચ પરસ્મિન્
આત્મનિ અવિદ્યયા અધ્યારોપિતાનાં વિદ્યયા વિવેકજ્ઞાનેન મનસા સન્ન્યાસ
ઉપપદ્યતે । ઉત્પન્નવિવેકજ્ઞાનસ્ય સર્વકર્મસન્ન્યાસિનોઽપિ ગેહે ઇવ દેહે
એવ નવદ્વારે પુરે આસનં પ્રારબ્ધફલકર્મસંસ્કારશેષાનુવૃત્ત્યા દેહ
એવ વિશેષવિજ્ઞાનોત્પત્તેઃ । દેહે એવ આસ્તે ઇતિ અસ્ત્યેવ વિશેષણફલમ્,
વિદ્વદવિદ્વત્પ્રત્યયભેદાપેક્ષત્વાત્ ॥ યદ્યપિ કાર્યકરણકર્માણિ અવિદ્યયા
આત્મનિ અધ્યારોપિતાનિ “સન્ન્યસ્યાસ્તે” ઇત્યુક્તમ્, તથાપિ આત્મસમવાયિ
તુ કર્તૃત્વં કારયિતૃત્વં ચ સ્યાત્ ઇતિ આશઙ્ક્ય આહ — નૈવ કુર્વન્
સ્વયમ્, ન ચ કાર્યકરણાનિ કારયન્ ક્રિયાસુ પ્રવર્તયન્ । કિં યત્ તત્
કર્તૃત્વં કારયિતૃત્વં ચ દેહિનઃ સ્વાત્મસમવાયિ સત્ સન્ન્યાસાત્ ન
સમ્ભવતિ, યથા ગચ્છતો ગતિઃ ગમનવ્યાપારપરિત્યાગે ન સ્યાત્ તદ્વત્ ? કિં
વા સ્વત એવ આત્મનઃ ન અસ્તિ ઇતિ ? અત્ર ઉચ્યતે — ન અસ્તિ આત્મનઃ સ્વતઃ
કર્તૃત્વં કારયિતૃત્વં ચ । ઉક્તં હિ “અવિકાર્યોઽયમુચ્યતે”
(ભ. ગી. ૨-૨૫) “શરીરસ્થોઽપિ ન કરોતિ ન લિપ્યતે”
(ભ. ગી. ૧૩-૩૧) ઇતિ । “ધ્યાયતીવ લેલાયતીવ”
(બૃ. ઉ. ૪-૩-૭) ઇતિ શ્રુતેઃ ॥ કિઞ્ચ–
ન કર્તૃત્વં ન કર્માણિ લોકસ્ય સૃજતિ પ્રભુઃ ।
ન કર્મફલસંયોગં સ્વભાવસ્તુ પ્રવર્તતે ॥ ૫-૧૪ ॥
ન કર્તૃત્વં સ્વતઃ કુરુ ઇતિ નાપિ કર્માણિ રથઘટપ્રાસાદાદીનિ ઈપ્સિતતમાનિ
લોકસ્ય સૃજતિ ઉત્પાદયતિ પ્રભુઃ આત્મા । નાપિ રથાદિ કૃતવતઃ
તત્ફલેન સંયોગં ન કર્મફલસંયોગમ્ । યદિ કિઞ્ચિદપિ સ્વતઃ ન
કરોતિ ન કારયતિ ચ દેહી, કઃ તર્હિ કુર્વન્ કારયંશ્ચ પ્રવર્તતે ઇતિ,
ઉચ્યતે — સ્વભાવસ્તુ સ્વો ભાવઃ સ્વભાવઃ અવિદ્યાલક્ષણા પ્રકૃતિઃ માયા
પ્રવર્તતે “દૈવી હિ” (ભ. ગી. ૭-૧૪) ઇત્યાદિના વક્ષ્યમાણા ॥
પરમાર્થતસ્તુ —
નાદત્તે કસ્યચિત્પાપં ન ચૈવ સુકૃતં વિભુઃ ।
અજ્ઞાનેનાવૃતં જ્ઞાનં તેન મુહ્યન્તિ જન્તવઃ ॥ ૫-૧૫ ॥
ન આદત્તે ન ચ ગૃહ્ણાતિ ભક્તસ્યાપિ કસ્યચિત્ પાપમ્ । ન ચૈવ આદત્તે
સુકૃતં ભક્તૈઃ પ્રયુક્તં વિભુઃ । કિમર્થં તર્હિ ભક્તૈઃ પૂજાદિલક્ષણં
યાગદાનહોમાદિકં ચ સુકૃતં પ્રયુજ્યતે ઇત્યાહ — અજ્ઞાનેન આવૃતં
જ્ઞાનં વિવેકવિજ્ઞાનમ્, તેન મુહ્યન્તિ “કરોમિ કારયામિ ભોક્ષ્યે
ભોજયામિ” ઇત્યેવં મોહં ગચ્છન્તિ અવિવેકિનઃ સંસારિણો જન્તવઃ ॥
જ્ઞાનેન તુ તદજ્ઞાનં યેષાં નાશિતમાત્મનઃ ।
તેષામાદિત્યવજ્જ્ઞાનં પ્રકાશયતિ તત્પરમ્ ॥ ૫-૧૬ ॥
જ્ઞાનેન તુ યેન અજ્ઞાનેન આવૃતાઃ મુહ્યન્તિ જન્તવઃ તત્ અજ્ઞાનં યેષાં
જન્તૂનાં વિવેકજ્ઞાનેન આત્મવિષયેણ નાશિતં આત્મનઃ ભવતિ, તેષાં
જન્તૂનાં આદિત્યવત્ યથા આદિત્યઃ સમસ્તં રૂપજાતં અવભાસયતિ તદ્વત્
જ્ઞાનં જ્ઞેયં વસ્તુ સર્વં પ્રકાશયતિ તત્ પરં પરમાર્થતત્ત્વમ્ ॥
યત્ પરં જ્ઞાનં પ્રકાશિતં —
તદ્બુદ્ધ્યસ્તદાત્માનસ્તન્નિષ્ઠાસ્તત્પરાયણાઃ ।
ગચ્છન્ત્યપુનરાવૃત્તિં જ્ઞાનનિર્ધૂતકલ્મષાઃ ॥ ૫-૧૭ ॥
તસ્મિન્ બ્રહ્મણિ ગતા બુદ્ધિઃ યેષાં તે તદ્બુદ્ધયઃ, તદાત્માનઃ તદેવ
પરં બ્રહ્મ આત્મા યેષાં તે તદાત્માનઃ, તન્નિષ્ઠાઃ નિષ્ઠા અભિનિવેશઃ
તાત્પર્યં સર્વાણિ કર્માણિ સન્ન્યસ્ય તસ્મિન્ બ્રહ્મણ્યેવ અવસ્થાનં યેષાં તે
તન્નિષ્ઠાઃ, તત્પરાયણાશ્ચ તદેવ પરં અયનં પરા ગતિઃ યેષાં ભવતિ તે
તત્પરાયણાઃ કેવલાત્મરતય ઇત્યર્થઃ । યેષાં જ્ઞાનેન નાશિતં આત્મનઃ
અજ્ઞાનં તે ગચ્છન્તિ એવંવિધાઃ અપુનરાવૃત્તિં અપુનર્દેહસમ્બન્ધં
જ્ઞાનનિર્ધૂતકલ્મષાઃ યથોક્તેન જ્ઞાનેન નિર્ધૂતઃ નાશિતઃ કલ્મષઃ
પાપાદિસંસારકારણદોષઃ યેષાં તે જ્ઞાનનિર્ધૂતકલ્મષાઃ યતયઃ ઇત્યર્થઃ ॥
યેષાં જ્ઞાનેન નાશિતં આત્મનઃ અજ્ઞાનં તે પણ્ડિતાઃ કથં તત્ત્વં
પશ્યન્તિ ઇત્યુચ્યતે —
વિદ્યાવિનયસમ્પન્ને બ્રાહ્મણે ગવિ હસ્તિનિ ।
શુનિ ચૈવ શ્વપાકે ચ પણ્ડિતાઃ સમદર્શિનઃ ॥ ૫-૧૮ ॥
વિદ્યાવિનયસમ્પન્ને વિદ્યા ચ વિનયશ્ચ વિદ્યાવિનયૌ, વિનયઃ ઉપશમઃ,
તાભ્યાં વિદ્યાવિનયાભ્યાં સમ્પન્નઃ વિદ્યાવિનયસમ્પન્નઃ વિદ્વાન્ વિનીતશ્ચ
યો બ્રાહ્મણઃ તસ્મિન્ બ્રાહ્મણે ગવિ હસ્તિનિ શુનિ ચૈવ શ્વપાકે ચ પણ્ડિતાઃ
સમદર્શિનઃ । વિદ્યાવિનયસમ્પન્ને ઉત્તમસંસ્કારવતિ બ્રાહ્મણે સાત્ત્વિકે,
મધ્યમાયાં ચ રાજસ્યાં ગવિ, સંસ્કારહીનાયાં અત્યન્તમેવ કેવલતામસે
હસ્ત્યાદૌ ચ, સત્ત્વાદિગુણૈઃ તજ્જૈશ્ચ સંસ્કારૈઃ તથા રાજસૈઃ તથા
તામસૈશ્ચ સંસ્કારૈઃ અત્યન્તમેવ અસ્પૃષ્ટં સમં એકં અવિક્રિયં તત્
બ્રહ્મ દ્રષ્ટું શીલં યેષાં તે પણ્ડિતાઃ સમદર્શિનઃ ॥ નનુ અભોજ્યાન્નાઃ તે
દોષવન્તઃ, ”સમાસમાભ્યાં વિષમસમે પૂજાતઃ” (ગૌ. ધ. ૨-૮-૨૦
; ૧૭-૧૮) ઇતિ સ્મૃતેઃ । ન તે દોષવન્તઃ । કથમ્ ? —
ઇહૈવ તૈર્જિતઃ સર્ગો યેષાં સામ્યે સ્થિતં મનઃ ।
નિર્દોષં હિ સમં બ્રહ્મ તસ્માદ્બ્રહ્મણિ તે સ્થિતાઃ ॥ ૫-૧૯ ॥
ઇહ એવ જીવદ્ભિરેવ તૈઃ સમદર્શિભિઃ પણ્ડિતૈઃ જિતઃ વશીકૃતઃ સર્ગઃ
જન્મ, યેષાં સામ્યે સર્વભૂતેષુ બ્રહ્મણિ સમભાવે સ્થિતં નિશ્ચલીભૂતં
મનઃ અન્તઃકરણમ્ । નિર્દોષં યદ્યપિ દોષવત્સુ શ્વપાકાદિષુ મૂઢૈઃ
તદ્દોષૈઃ દોષવત્ ઇવ વિભાવ્યતે, તથાપિ તદ્દોષૈઃ અસ્પૃષ્ટં ઇતિ
નિર્દોષં દોષવર્જિતં હિ યસ્માત્ ; નાપિ સ્વગુણભેદભિન્નમ્, નિર્ગુણત્વાત્
ચૈતન્યસ્ય । વક્ષ્યતિ ચ ભગવાન્ ઇચ્છાદીનાં ક્ષેત્રધર્મત્વમ્,
“અનાદિત્વાન્નિર્ગુણત્વાત્” (ભ. ગી. ૧૩-૩૧) ઇતિ ચ । નાપિ અન્ત્યા
વિશેષાઃ આત્મનો ભેદકાઃ સન્તિ, પ્રતિશરીરં તેષાં સત્ત્વે પ્રમાણાનુપપત્તેઃ ।
અતઃ સમં બ્રહ્મ એકં ચ । તસ્માત્ બ્રહ્મણિ એવ તે સ્થિતાઃ । તસ્માત્ ન
દોષગન્ધમાત્રમપિ તાન્ સ્પૃશતિ, દેહાદિસઙ્ઘાતાત્મદર્શનાભિમાનાભાવાત્
તેષામ્ । દેહાદિસઙ્ઘાતાત્મદર્શનાભિમાનવદ્વિષયં તુ તત્ સૂત્રમ્
”સમાસમાભ્યાં વિષમસમે પૂજાતઃ” (ગૌ. ધ. ૨-૮-૨૦) ઇતિ,
પૂજાવિષયત્વેન વિશેષણાત્ । દૃશ્યતે હિ બ્રહ્મવિત્ ષડઙ્ગવિત્
ચતુર્વેદવિત્ ઇતિ પૂજાદાનાદૌ ગુણવિશેષસમ્બન્ધઃ કારણમ્ । બ્રહ્મ તુ
સર્વગુણદોષસમ્બન્ધવર્જિતમિત્યતઃ “બ્રહ્મણિ તે સ્થિતાઃ” ઇતિ
યુક્તમ્ । કર્મવિષયં ચ ”સમાસમાભ્યામ્” (ગૌ. ધ. ૨-૮-૨૦)
ઇત્યાદિ । ઇદં તુ સર્વકર્મસન્ન્યાસવિષયં પ્રસ્તુતમ્, “સર્વકર્માણિ
મનસા” (ભ. ગી. ૫-૧૩) ઇત્યારભ્ય અધ્યાયપરિસમાપ્તેઃ ॥ યસ્માત્
નિર્દોષં સમં બ્રહ્મ આત્મા, તસ્માત્ —
ન પ્રહૃષ્યેત્પ્રિયં પ્રાપ્ય નોદ્વિજેત્પ્રાપ્ય ચાપ્રિયમ્ ।
સ્થિરબુદ્ધિરસમ્મૂઢો બ્રહ્મવિદ્બ્રહ્મણિ સ્થિતઃ ॥ ૫-૨૦ ॥
ન પ્રહૃષ્યેત્ પ્રહર્ષં ન કુર્યાત્ પ્રિયં ઇષ્ટં પ્રાપ્ય લબ્ધ્વા ।
ન ઉદ્વિજેત્ પ્રાપ્ય ચ અપ્રિયં અનિષ્ટં લબ્ધ્વા । દેહમાત્રાત્મદર્શિનાં
હિ પ્રિયાપ્રિયપ્રાપ્તી હર્ષવિષાદૌ કુર્વાતે, ન કેવલાત્મદર્શિનઃ, તસ્ય
પ્રિયાપ્રિયપ્રાપ્ત્યસમ્ભવાત્ । કિઞ્ચ — “સર્વભૂતેષુ એકઃ સમઃ
નિર્દોષઃ આત્મા” ઇતિ સ્થિરા નિર્વિચિકિત્સા બુદ્ધિઃ યસ્ય સઃ સ્થિરબુદ્ધિઃ
અસમ્મૂઢઃ સમ્મોહવર્જિતશ્ચ સ્યાત્ યથોક્તબ્રહ્મવિત્ બ્રહ્મણિ સ્થિતઃ,
અકર્મકૃત્ સર્વકર્મસન્ન્યાસી ઇત્યર્થઃ ॥ કિઞ્ચ, બ્રહ્મણિ સ્થિતઃ —
બાહ્યસ્પર્શેષ્વસક્તાત્મા વિન્દત્યાત્મનિ યત્સુખમ્ ।
સ બ્રહ્મયોગયુક્તાત્મા સુખમક્ષયમશ્નુતે ॥ ૫-૨૧ ॥
બાહ્યસ્પર્શેષુ બાહ્યાશ્ચ તે સ્પર્શાશ્ચ બાહ્યસ્પર્શાઃ સ્પૃશ્યન્તે ઇતિ
સ્પર્શાઃ શબ્દાદયો વિષયાઃ તેષુ બાહ્યસ્પર્શેષુ, અસક્તઃ આત્મા અન્તઃકરણં
યસ્ય સઃ અયં અસક્તાત્મા વિષયેષુ પ્રીતિવર્જિતઃ સન્ વિન્દતિ લભતે
આત્મનિ યત્ સુખં તત્ વિન્દતિ ઇત્યેતત્ । સ બ્રહ્મયોગયુક્તાત્મા બ્રહ્મણિ યોગઃ
સમાધિઃ બ્રહ્મયોગઃ તેન બ્રહ્મયોગેન યુક્તઃ સમાહિતઃ તસ્મિન્ વ્યાપૃતઃ
આત્મા અન્તઃકરણં યસ્ય સઃ બ્રહ્મયોગયુક્તાત્મા, સુખં અક્ષયં અશ્નુતે
વ્યાપ્નોતિ । તસ્માત્ બાહ્યવિષયપ્રીતેઃ ક્ષણિકાયાઃ ઇન્દ્રિયાણિ નિવર્તયેત્ આત્મનિ
અક્ષયસુખાર્થી ઇત્યર્થઃ ॥ ઇતશ્ચ નિવર્તયેત્ —
યે હિ સંસ્પર્શજા ભોગા દુઃખયોનય એવ તે ।
આદ્યન્તવન્તઃ કૌન્તેય ન તેષુ રમતે બુધઃ ॥ ૫-૨૨ ॥
યે હિ યસ્માત્ સંસ્પર્શજાઃ વિષયેન્દ્રિયસંસ્પર્શેભ્યો જાતાઃ ભોગા ભુક્તયઃ
દુઃખયોનય એવ તે, અવિદ્યાકૃતત્વાત્ । દૃશ્યન્તે હિ આધ્યાત્મિકાદીનિ દુઃખાનિ
તન્નિમિત્તાન્યેવ । યથા ઇહલોકે તથા પરલોકેઽપિ ઇતિ ગમ્યતે એવશબ્દાત્ ।
ન સંસારે સુખસ્ય ગન્ધમાત્રમપિ અસ્તિ ઇતિ બુદ્ધ્વા વિષયમૃગતૃષ્ણિકાયા
ઇન્દ્રિયાણિ નિવર્તયેત્ । ન કેવલં દુઃખયોનય એવ, આદ્યન્તવન્તશ્ચ, આદિઃ
વિષયેન્દ્રિયસંયોગો ભોગાનાં અન્તશ્ચ તદ્વિયોગ એવ ; અતઃ આદ્યન્તવન્તઃ
અનિત્યાઃ, મધ્યક્ષણભાવિત્વાત્ ઇત્યર્થઃ । કૌન્તેય, ન તેષુ ભોગેષુ રમતે
બુધઃ વિવેકી અવગતપરમાર્થતત્ત્વઃ ; અત્યન્તમૂઢાનામેવ હિ વિષયેષુ
રતિઃ દૃશ્યતે, યથા પશુપ્રભૃતીનામ્ ॥ અયં ચ શ્રેયોમાર્ગપ્રતિપક્ષી
કષ્ટતમો દોષઃ સર્વાનર્થપ્રાપ્તિહેતુઃ દુર્નિવારશ્ચ ઇતિ તત્પરિહારે
યત્નાધિક્યં કર્તવ્યં ઇત્યાહ ભગવાન્ —
શક્નોતીહૈવ યઃ સોઢું પ્રાક્છરીરવિમોક્ષણાત્ ।
કામક્રોધોદ્ભવં વેગં સ યુક્તઃ સ સુખી નરઃ ॥ ૫-૨૩ ॥
શક્નોતિ ઉત્સહતે ઇહૈવ જીવન્નેવ યઃ સોઢું પ્રસહિતું પ્રાક્
પૂર્વં શરીરવિમોક્ષણાત્ આ મરણાત્ ઇત્યર્થઃ । મરણસીમાકરણં
જીવતોઽવશ્યમ્ભાવિ હિ કામક્રોધોદ્ભવો વેગઃ, અનન્તનિમિત્તવાન્ હિ સઃ ઇતિ
યાવત્ મરણં તાવત્ ન વિસ્રમ્ભણીય ઇત્યર્થઃ । કામઃ ઇન્દ્રિયગોચરપ્રાપ્તે
ઇષ્ટે વિષયે શ્રૂયમાણે સ્મર્યમાણે વા અનુભૂતે સુખહેતૌ યા ગર્ધિઃ
તૃષ્ણા સ કામઃ ; ક્રોધશ્ચ આત્મનઃ પ્રતિકૂલેષુ દુઃખહેતુષુ
દૃશ્યમાનેષુ શ્રૂયમાણેષુ સ્મર્યમાણેષુ વા યો દ્વેષઃ સઃ ક્રોધઃ
; તૌ કામક્રોધૌ ઉદ્ભવો યસ્ય વેગસ્ય સઃ કામક્રોધોદ્ભવઃ વેગઃ ।
રોમાઞ્ચનપ્રહૃષ્ટનેત્રવદનાદિલિઙ્ગઃ અન્તઃકરણપ્રક્ષોભરૂપઃ
કામોદ્ભવો વેગઃ, ગાત્રપ્રકમ્પપ્રસ્વેદસન્દષ્ટોષ્ઠપુટરક્તનેત્રાદિલિઙ્ગઃ
ક્રોધોદ્ભવો વેગઃ, તં કામક્રોધોદ્ભવં વેગં યઃ ઉત્સહતે પ્રસહતે સોઢું
પ્રસહિતુમ્, સઃ યુક્તઃ યોગી સુખી ચ ઇહ લોકે નરઃ ॥ કથમ્ભૂતશ્ચ
બ્રહ્મણિ સ્થિતઃ બ્રહ્મ પ્રાપ્નોતિ ઇતિ આહ ભગવાન્ —
યોઽન્તઃસુખોઽન્તરારામસ્તથાન્તર્જ્યોતિરેવ યઃ ।
સ યોગી બ્રહ્મનિર્વાણં બ્રહ્મભૂતોઽધિગચ્છતિ ॥ ૫-૨૪ ॥
યઃ અન્તઃસુખઃ અન્તઃ આત્મનિ સુખં યસ્ય સઃ અન્તઃસુખઃ, તથા અન્તરેવ
આત્મનિ આરામઃ આરમણં ક્રીડા યસ્ય સઃ અન્તરારામઃ, તથા એવ અન્તઃ એવ
આત્મન્યેવ જ્યોતિઃ પ્રકાશો યસ્ય સઃ અન્તર્જ્યોતિરેવ, યઃ ઈદૃશઃ સઃ યોગી
બ્રહ્મનિર્વાણં બ્રહ્મણિ નિર્વૃતિં મોક્ષં ઇહ જીવન્નેવ બ્રહ્મભૂતઃ સન્
અધિગચ્છતિ પ્રાપ્નોતિ ॥ કિઞ્ચ —
લભન્તે બ્રહ્મનિર્વાણમૃષયઃ ક્ષીણકલ્મષાઃ ।
છિન્નદ્વૈધા યતાત્માનઃ સર્વભૂતહિતે રતાઃ ॥ ૫-૨૫ ॥
લભન્તે બ્રહ્મનિર્વાણં મોક્ષં ઋષયઃ સમ્યગ્દર્શિનઃ સન્ન્યાસિનઃ
ક્ષીણકલ્મષાઃ ક્ષીણપાપાઃ નિર્દોષાઃ છિન્નદ્વૈધાઃ છિન્નસંશયાઃ યતાત્માનઃ
સંયતેન્દ્રિયાઃ સર્વભૂતહિતે રતાઃ સર્વેષાં ભૂતાનાં હિતે આનુકૂલ્યે રતાઃ
અહિંસકા ઇત્યર્થઃ ॥ કિઞ્ચ —
કામક્રોધવિયુક્તાનાં યતીનાં યતચેતસામ્ ।
અભિતો બ્રહ્મનિર્વાણં વર્તતે વિદિતાત્મનામ્ ॥ ૫-૨૬ ॥
કામક્રોધવિયુક્તાનાં કામશ્ચ ક્રોધશ્ચ કામક્રોધૌ તાભ્યાં વિયુક્તાનાં
યતીનાં સન્ન્યાસિનાં યતચેતસાં સંયતાન્તઃકરણાનાં અભિતઃ ઉભયતઃ
જીવતાં મૃતાનાં ચ બ્રહ્મનિર્વાણં મોક્ષો વર્તતે વિદિતાત્મનાં
વિદિતઃ જ્ઞાતઃ આત્મા યેષાં તે વિદિતાત્માનઃ તેષાં વિદિતાત્મનાં
સમ્યગ્દર્શિનામિત્યર્થઃ ॥ સમ્યગ્દર્શનનિષ્ઠાનાં સન્ન્યાસિનાં સદ્યઃ
મુક્તિઃ ઉક્તા । કર્મયોગશ્ચ ઈશ્વરાર્પિતસર્વભાવેન ઈશ્વરે બ્રહ્મણિ
આધાય ક્રિયમાણઃ સત્ત્વસુદ્ધિજ્ઞાનપ્રાપ્તિસર્વકર્મસન્ન્યાસક્રમેણ મોક્ષાય
ઇતિ ભગવાન્ પદે પદે અબ્રવીત્, વક્ષ્યતિ ચ । અથ ઇદાનીં ધ્યાનયોગં
સમ્યગ્દર્શનસ્ય અન્તરઙ્ગં વિસ્તરેણ વક્ષ્યામિ ઇતિ તસ્ય સૂત્રસ્થાનીયાન્
શ્લોકાન્ ઉપદિશતિ સ્મ —
સ્પર્શાન્કૃત્વા બહિર્બાહ્યાંશ્ચક્ષુશ્ચૈવાન્તરે ભ્રુવોઃ ।
પ્રાણાપાનૌ સમૌ કૃત્વા નાસાભ્યન્તરચારિણૌ ॥ ૫-૨૭ ॥
યતેન્દ્રિયમનોબુદ્ધિર્મુનિર્મોક્ષપરાયણઃ ।
વિગતેચ્છાભયક્રોધો યઃ સદા મુક્ત એવ સઃ ॥ ૫-૨૮ ॥
સ્પર્શાન્ શબ્દાદીન્ કૃત્વા બહિઃ બાહ્યાન્ — શ્રોત્રાદિદ્વારેણ અન્તઃ બુદ્ધૌ
પ્રવેશિતાઃ શબ્દાદયઃ વિષયાઃ તાન્ અચિન્તયતઃ શબ્દાદયો બ્રાહ્યા બહિરેવ
કૃતાઃ ભવન્તિ — તાન્ એવં બહિઃ કૃત્વા ચક્ષુશ્ચૈવ અન્તરે ભ્રુવોઃ
“કૃત્વા” ઇતિ અનુષજ્યતે । તથા પ્રાણાપાનૌ નાસાભ્યન્તરચારિણૌ
સમૌ કૃત્વા, યતેન્દ્રિયમનોબુદ્ધિઃ યતાનિ સંયતાનિ ઇન્દ્રિયાણિ મનઃ
બુદ્ધિશ્ચ યસ્ય સઃ યતેન્દ્રિયમનોબુદ્ધિઃ, મનનાત્ મુનિઃ સન્ન્યાસી,
મોક્ષપરાયણઃ એવં દેહસંસ્થાનાત્ મોક્ષપરાયણઃ મોક્ષ એવ પરં અયનં
પરા ગતિઃ યસ્ય સઃ અયં મોક્ષપરાયણો મુનિઃ ભવેત્ । વિગતેચ્છાભયક્રોધઃ
ઇચ્છા ચ ભયં ચ ક્રોધશ્ચ ઇચ્છાભયક્રોધાઃ તે વિગતાઃ યસ્માત્ સઃ
વિગતેચ્છાભયક્રોધઃ, યઃ એવં વર્તતે સદા સન્ન્યાસી, મુક્ત એવ સઃ ન
તસ્ય મોક્ષાયાન્યઃ કર્તવ્યોઽસ્તિ ॥ એવં સમાહિતચિત્તેન કિં વિજ્ઞેયં ઇતિ,
ઉચ્યતે —
ભોક્તારં યજ્ઞતપસાં સર્વલોકમહેશ્વરમ્ ।
સુહૃદં સર્વભૂતાનાં જ્ઞાત્વા માં શાન્તિમૃચ્છતિ ॥ ૫-૨૯ ॥
ભોક્તારં યજ્ઞતપસાં યજ્ઞાનાં તપસાં ચ કર્તૃરૂપેણ દેવતારૂપેણ
ચ, સર્વલોકમહેશ્વરં સર્વેષાં લોકાનાં મહાન્તં ઈશ્વરં સુહૃદં
સર્વભૂતાનાં સર્વપ્રાણિનાં પ્રત્યુપકારનિરપેક્ષતયા ઉપકારિણં સર્વભૂતાનાં
હૃદયેશયં સર્વકર્મફલાધ્યક્ષં સર્વપ્રત્યયસાક્ષિણં માં નારાયણં
જ્ઞાત્વા શાન્તિં સર્વસંસારોપરતિં ઋચ્છતિ પ્રાપ્નોતિ ॥
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે
શ્રીકૃષ્નાર્જુનસંવાદે કર્મસન્ન્યાસયોગો નામ પઽચમોઽધ્યાયઃ ॥૫ ॥
ઇતિ
શ્રીમદ્-પરમહંસ-પરિવ્રાજક-આચાર્ય-પૂજ્યપાદ-શ્રીશઙ્કર-ભગવતા
કૃતૌ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા-ભાષ્યે પ્રકૃતિ-ગર્ભઃ નામ પઞ્ચમઃ
અધ્યાયઃ ॥
॥ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા શાઙ્કર-ભાષ્યમ્ ॥ ॥ ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ ॥
અતીતાનન્તરાધ્યાયાન્તે ધ્યાનયોગસ્ય સમ્યગ્દર્શનં પ્રતિ અન્તરઙ્ગસ્ય
સૂત્રભૂતાઃ શ્લોકાઃ“સ્પર્શાન્ કૃત્વા બહિઃ” (ભ. ગી. ૫-૨૭)
ઇત્યાદયઃ ઉપદિષ્ટાઃ । તેષાં વૃત્તિસ્થાનીયઃ અયં ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ આરભ્યતે ।
તત્ર ધ્યાનયોગસ્ય બહિરઙ્ગં કર્મ ઇતિ, યાવત્ ધ્યાનયોગારોહણસમર્થઃ
તાવત્ ગૃહસ્થેન અધિકૃતેન કર્તવ્યં કર્મ ઇત્યતઃ તત્ સ્તૌતિ —
અનાશ્રિત ઇતિ ॥ નનુ કિમર્થં ધ્યાનયોગારોહણસીમાકરણમ્, યાવતા
અનુષ્ઠેયમેવ વિહિતં કર્મ યાવજ્જીવમ્ । ન, “આરુરુક્ષોર્મુનેર્યોગં
કર્મ કારણમુચ્યતે” (ભ. ગી. ૬-૩) ઇતિ વિશેષણાત્, આરૂઢસ્ય ચ
શમેનૈવ સમ્બન્ધકરણાત્ । આરુરુક્ષોઃ આરૂઢસ્ય ચ શમઃ કર્મ ચ ઉભયં
કર્તવ્યત્વેન અભિપ્રેતં ચેત્સ્યાત્, તદા “આરુરુક્ષોઃ” “આરૂઢસ્ય
ચ” ઇતિ શમકર્મવિષયભેદેન વિશેષણં વિભાગકરણં ચ
અનર્થકં સ્યાત્ ॥ તત્ર આશ્રમિણાં કશ્ચિત્ યોગમારુરુક્ષુઃ ભવતિ,
આરૂઢશ્ચ કશ્ચિત્, અન્યે ન આરુરુક્ષવઃ ન ચ આરૂઢાઃ ; તાનપેક્ષ્ય
“આરુરુક્ષોઃ” “આરૂઢસ્ય ચ” ઇતિ વિશેષણં
વિભાગકરણં ચ ઉપપદ્યત એવેતિ ચેત્, ન ; “તસ્યૈવ” ઇતિ
વચનાત્, પુનઃ યોગગ્રહણાચ્ચ “યોગારૂઢસ્ય” ઇતિ ; ય આસીત્ પૂર્વં
યોગમારુરુક્ષુઃ, તસ્યૈવ આરૂઢસ્ય શમ એવ કર્તવ્યઃ કારણં યોગફલં
પ્રતિ ઉચ્યતે ઇતિ । અતો ન યાવજ્જીવં કર્તવ્યત્વપ્રાપ્તિઃ કસ્યચિદપિ કર્મણઃ ।
યોગવિભ્રષ્ટવચનાચ્ચ — ગૃહસ્થસ્ય ચેત્ કર્મિણો યોગો વિહિતઃ
ષષ્ઠે અધ્યાયે, સઃ યોગવિભ્રષ્ટોઽપિ કર્મગતિં કર્મફલં પ્રાપ્નોતિ
ઇતિ તસ્ય નાશાશઙ્કા અનુપપન્ના સ્યાત્ । અવશ્યં હિ કૃતં કર્મ કામ્યં
નિત્યં વા — મોક્ષસ્ય નિત્યત્વાત્ અનારભ્યત્વે — સ્વં ફલં આરભત
એવ । નિત્યસ્ય ચ કર્મણઃ વેદપ્રમાણાવબુદ્ધત્વાત્ ફલેન ભવિતવ્યમ્
ઇતિ અવોચામ, અન્યથા વેદસ્ય આનર્થક્યપ્રસઙ્ગાત્ ઇતિ । ન ચ કર્મણિ સતિ
ઉભયવિભ્રષ્ટવચનમ્, અર્થવત્ કર્મણો વિભ્રંશકારણાનુપપત્તેઃ ॥ કર્મ
કૃતં ઈશ્વરે સન્ન્યસ્ય ઇત્યતઃ કર્તુઃ કર્મ ફલં નારભત ઇતિ ચેત્, ન ;
ઈશ્વરે સન્ન્યાસસ્ય અધિકતરફલહેતુત્વોપપત્તેઃ ॥ મોક્ષાયૈવ ઇતિ ચેત્,
સ્વકર્મણાં કૃતાનાં ઈશ્વરે સન્ન્યાસો મોક્ષાયૈવ, ન ફલાન્તરાય યોગસહિતઃ
; યોગાચ્ચ વિભ્રષ્ટઃ ; ઇત્યતઃ તં પ્રતિ નાશાશઙ્કા યુક્તૈવ ઇતિ ચેત્,
ન ;“એકાકી યતચિત્તાત્મા નિરાશીરપરિગ્રહઃ” (ભ. ગી. ૬-૧૦)
“બ્રહ્મચારિવ્રતે સ્થિતઃ” (ભ. ગી. ૬-૧૪) ઇતિ કર્મસન્ન્યાસવિધાનાત્ ।
ન ચ અત્ર ધ્યાનકાલે સ્ત્રીસહાયત્વાશઙ્કા, યેન એકાકિત્વં વિધીયતે ।
ન ચ ગૃહસ્થસ્ય “નિરાશીરપરિગ્રહઃ” ઇત્યાદિવચનં અનુકૂલમ્ ।
ઉભયવિભ્રષ્ટપ્રશ્નાનુપપત્તેશ્ચ ॥ અનાશ્રિત ઇત્યનેન કર્મિણ એવ
સન્ન્યાસિત્વં યોગિત્વં ચ ઉક્તમ્, પ્રતિષિદ્ધં ચ નિરગ્નેઃ અક્રિયસ્ય ચ
સન્ન્યાસિત્વં યોગિત્વં ચેતિ ચેત્, ન ; ધ્યાનયોગં પ્રતિ બહિરઙ્ગસ્ય યતઃ
કર્મણઃ ફલાકાઙ્ક્ષાસન્ન્યાસસ્તુતિપરત્વાત્ । ન કેવલં નિરગ્નિઃ અક્રિયઃ
એવ સન્ન્યાસી યોગી ચ । કિં તર્હિ ? કર્મ્યપિ, કર્મફલાસઙ્ગં સન્ન્યસ્ય
કર્મયોગં અનુતિષ્ઠન્ સત્ત્વશુદ્ધ્યર્થમ્, “સ સન્ન્યાસી ચ યોગી ચ
ભવતિ” ઇતિ સ્તૂયતે । ન ચ એકેન વાક્યેન કર્મફલાસઙ્ગસન્ન્યાસસ્તુતિઃ
ચતુર્થાશ્રમપ્રતિષેધશ્ચ ઉપપદ્યતે । ન ચ પ્રસિદ્ધં નિરગ્નેઃ
અક્રિયસ્ય પરમાર્થસન્ન્યાસિનઃ શ્રુતિસ્મૃતિપુરાણેતિહાસયોગશાસ્ત્રેષુ વિહિતં
સન્ન્યાસિત્વં યોગિત્વં ચ પ્રતિષેધતિ ભગવાન્ । સ્વવચનવિરોધાચ્ચ
— “સર્વકર્માણિ મનસા સન્ન્ન્યસ્ય । । । નૈવ કુર્વન્ન કારયન્
આસ્તે” (ભ. ગી. ૫-૧૩) “મૌની સન્તુષ્ટો યેન કેનચિત્ અનિકેતઃ
સ્થિરમતિઃ” (ભ. ગી. ૧૨-૧૯) “વિહાય કામાન્યઃ સર્વાન્ પુમાંશ્ચરતિ
નિઃસ્પૃહઃ” (ભ. ગી. ૨-૭૧) “સર્વારમ્ભપરિત્યાગી”
(ભ. ગી. ૧૨-૧૬) ઇતિ ચ તત્ર તત્ર ભગવતા સ્વવચનાનિ દર્શિતાનિ ;
તૈઃ વિરુધ્યેત ચતુર્થાશ્રમપ્રતિષેધઃ । તસ્માત્ મુનેઃ યોગં આરુરુક્ષોઃ
પ્રતિપન્નગાર્હસ્થ્યસ્ય અગ્નિહોત્રાદિકર્મ ફલનિરપેક્ષં અનુષ્ઠીયમાનં
ધ્યાનયોગારોહણસાધનત્વં સત્ત્વશુદ્ધિદ્વારેણ પ્રતિપદ્યતે ઇતિ “સ
સન્ન્યાસી ચ યોગી ચ” ઇતિ સ્તૂયતે ॥
શ્રીભગવાનુવાચ —
અનાશ્રિતઃ કર્મફલં કાર્યં કર્મ કરોતિ યઃ ।
સ સન્ન્યાસી ચ યોગી ચ ન નિરગ્નિર્ન ચાક્રિયઃ ॥ ૬-૧ ॥
અનાશ્રિતઃ ન આશ્રિતઃ અનાશ્રિતઃ । કિમ્ ? કર્મફલં કર્મણાં ફલં
કર્મફલં યત્ તદનાશ્રિતઃ, કર્મફલતૃષ્ણારહિત ઇત્યર્થઃ । યો હિ
કર્મફલે તૃષ્ણાવાન્ સઃ કર્મફલમાશ્રિતો ભવતિ, અયં તુ તદ્વિપરીતઃ,
અતઃ અનાશ્રિતઃ કર્મફલમ્ । એવમ્ભૂતઃ સન્ કાર્યં કર્તવ્યં નિત્યં
કામ્યવિપરીતં અગ્નિહોત્રાદિકં કર્મ કરોતિ નિર્વર્તયતિ યઃ કશ્ચિત્ ઈદૃશઃ
કર્મી સ કર્મ્યન્તરેભ્યો વિશિષ્યતે ઇત્યેવમર્થમાહ — “સ સન્ન્યાસી
ચ યોગી ચ” ઇતિ । સન્ન્યાસઃ પરિત્યાગઃ સ યસ્યાસ્તિ સ સન્ન્યાસી ચ,
યોગી ચ યોગઃ ચિત્તસમાધાનં સ યસ્યાસ્તિ સ યોગી ચ ઇતિ એવઙ્ગુણસમ્પન્નઃ
અયં મન્તવ્યઃ” ન કેવલં નિરગ્નિઃ અક્રિય એવ સન્ન્યાસી યોગી ચ ઇતિ
મન્તવ્યઃ । નિર્ગતાઃ અગ્નયઃ કર્માઙ્ગભૂતાઃ યસ્માત્ સ નિરગ્નિઃ, અક્રિયશ્ચ
અનગ્નિસાધના અપિ અવિદ્યમાનાઃ ક્રિયાઃ તપોદાનાદિકાઃ યસ્ય અસૌ અક્રિયઃ ॥
નનુ ચ નિરગ્નેઃ અક્રિયસ્યૈવ શ્રુતિસ્મૃતિયોગશાસ્ત્રેષુ સન્ન્યાસિત્વં
યોગિત્વં ચ પ્રસિદ્ધમ્ । કથં ઇહ સાગ્નેઃ સક્રિયસ્ય ચ સન્ન્યાસિત્વં
યોગિત્વં ચ અપ્રસિદ્ધમુચ્યતે ઇતિ । નૈષ દોષઃ, કયાચિત્ ગુણવૃત્ત્યા
ઉભયસ્ય સમ્પિપાદયિષિતત્વાત્ । તત્ કથમ્ ? કર્મફલસઙ્કલ્પસન્ન્યાસાત્
સન્ન્યાસિત્વમ્, યોગાઙ્ગત્વેન ચ કર્માનુષ્ઠાનાત્ કર્મફલસઙ્કલ્પસ્ય ચ
ચિત્તવિક્ષેપહેતોઃ પરિત્યાગાત્ યોગિત્વં ચ ઇતિ ગૌણમુભયમ્ ; ન પુનઃ
મુખ્યં સન્ન્યાસિત્વં યોગિત્વં ચ અભિપ્રેતમિત્યેતમર્થં દર્શયિતુમાહ —
યં સન્ન્યાસમિતિ પ્રાહુર્યોગં તં વિદ્ધિ પાણ્ડવ ।
ન હ્યસન્ન્યસ્તસઙ્કલ્પો યોગી ભવતિ કશ્ચન ॥ ૬-૨ ॥
યં સર્વકર્મતત્ફલપરિત્યાગલક્ષણં પરમાર્થસન્ન્યાસં સન્ન્યાસમ્
ઇતિ પ્રાહુઃ શ્રુતિસ્મૃતિવિદઃ, યોગં કર્માનુષ્ઠાનલક્ષણં
તં પરમાર્થસન્ન્યાસં વિદ્ધિ જાનીહિ હે પાણ્ડવ । કર્મયોગસ્ય
પ્રવૃત્તિલક્ષણસ્ય તદ્વિપરીતેન નિવૃત્તિલક્ષણેન પરમાર્થસન્ન્યાસેન
કીદૃશં સામાન્યમઙ્ગીકૃત્ય તદ્ભાવ ઉચ્યતે ઇત્યપેક્ષાયાં ઇદમુચ્યતે —
અસ્તિ હિ પરમાર્થસન્ન્યાસેન સાદૃશ્યં કર્તૃદ્વારકં કર્મયોગસ્ય । યો હિ
પરમાર્થસન્ન્યાસી સ ત્યક્તસર્વકર્મસાધનતયા સર્વકર્મતત્ફલવિષયં
સઙ્કલ્પં પ્રવૃત્તિહેતુકામકારણં સન્ન્યસ્યતિ । અયમપિ કર્મયોગી
કર્મ કુર્વાણ એવ ફલવિષયં સઙ્કલ્પં સન્ન્યસ્યતિ ઇત્યેતમર્થં
દર્શયિષ્યન્ આહ — ન હિ યસ્માત્ અસન્ન્યસ્તસઙ્કલ્પઃ અસન્ન્યસ્તઃ
અપરિત્યક્તઃ ફલવિષયઃ સઙ્કલ્પઃ અભિસન્ધિઃ યેન સઃ અસન્ન્યસ્તસઙ્કલ્પઃ
કશ્ચન કશ્ચિદપિ કર્મી યોગી સમાધાનવાન્ ભવતિ ન સમ્ભવતીત્યર્થઃ,
ફલસઙ્કલ્પસ્ય ચિત્તવિક્ષેપહેતુત્વાત્ । તસ્માત્ યઃ કશ્ચન કર્મી
સન્ન્યસ્તફલસઙ્કલ્પો ભવેત્ સ યોગી સમાધાનવાન્ અવિક્ષિપ્તચિત્તો ભવેત્,
ચિત્તવિક્ષેપહેતોઃ ફલસઙ્કલ્પસ્ય સન્ન્યસ્તત્વાદિત્યભિપ્રાયઃ ॥ એવં
પરમાર્થસન્ન્યાસકર્મયોગયોઃ કર્તૃદ્વારકં સન્ન્યાસસામાન્યમપેક્ષ્ય
“યં સન્ન્યાસમિતિ પ્રાહુર્યોગં તં વિદ્ધિ પાણ્ડવ” ઇતિ કર્મયોગસ્ય
સ્તુત્યર્થં સન્ન્યાસત્વં ઉક્તમ્ । ધ્યાનયોગસ્ય ફલનિરપેક્ષઃ કર્મયોગો
બહિરઙ્ગં સાધનમિતિ તં સન્ન્યાસત્વેન સ્તુત્વા અધુના કર્મયોગસ્ય
ધ્યાનયોગસાધનત્વં દર્શયતિ —
આરુરુક્ષોર્મુનેર્યોગં કર્મ કારણમુચ્યતે ।
યોગારૂઢસ્ય તસ્યૈવ શમઃ કારણમુચ્યતે ॥ ૬-૩ ॥
આરુરુક્ષોઃ આરોઢુમિચ્છતઃ, અનારૂઢસ્ય, ધ્યાનયોગે
અવસ્થાતુમશક્તસ્યૈવેત્યર્થઃ । કસ્ય તસ્ય આરુરુક્ષોઃ ? મુનેઃ,
કર્મફલસન્ન્યાસિન ઇત્યર્થઃ । કિમારુરુક્ષોઃ ? યોગમ્ । કર્મ
કારણં સાધનં ઉચ્યતે । યોગારૂઢસ્ય પુનઃ તસ્યૈવ શમઃ ઉપશમઃ
સર્વકર્મભ્યો નિવૃત્તિઃ કારણં યોગારૂઢસ્ય સાધનં ઉચ્યતે ઇત્યર્થઃ ।
યાવદ્યાવત્ કર્મભ્યઃ ઉપરમતે, તાવત્તાવત્ નિરાયાસસ્ય જિતેન્દ્રિયસ્ય ચિત્તં
સમાધીયતે । તથા સતિ સ ઝટિતિ યોગારૂઢો ભવતિ । તથા ચોક્તં વ્યાસેન
–”નૈતાદૃશં બ્રાહ્મણસ્યાસ્તિ વિત્તં યથૈકતા સમતા સત્યતા ચ ।
શીલં સ્થિતિર્દણ્ડનિધાનમાર્જવં તતસ્તતશ્ચોપરમઃ ક્રિયાભ્યઃ”
(મો. ધ. ૧૭૫-૩૭) ઇતિ ॥ અથેદાનીં કદા યોગારૂઢો ભવતિ ઇત્યુચ્યતે —
યદા હિ નેન્દ્રિયાર્થેષુ ન કર્મસ્વનુષજ્જતે ।
સર્વસઙ્કલ્પસન્ન્યાસી યોગારૂઢસ્તદોચ્યતે ॥ ૬-૪ ॥
યદા સમાધીયમાનચિત્તો યોગી હિ ઇન્દ્રિયાર્થેષુ ઇન્દ્રિયાણામર્થાઃ શબ્દાદયઃ
તેષુ ઇન્દ્રિયાર્થેષુ કર્મસુ ચ નિત્યનૈમિત્તિકકામ્યપ્રતિષિદ્ધેષુ
પ્રયોજનાભાવબુદ્ધ્યા ન અનુષજ્જતે અનુષઙ્ગં કર્તવ્યતાબુદ્ધિં ન
કરોતીત્યર્થઃ । સર્વસઙ્કલ્પસન્ન્યાસી સર્વાન્ સઙ્કલ્પાન્ ઇહામુત્રાર્થકામહેતૂન્
સન્ન્યસિતું શીલં અસ્ય ઇતિ સર્વસઙ્કલ્પસન્ન્યાસી, યોગારૂઢઃ પ્રાપ્તયોગ
ઇત્યેતત્, તદા તસ્મિન્ કાલે ઉચ્યતે । “સર્વસઙ્કલ્પસન્ન્યાસી”
ઇતિ વચનાત્ સર્વાંશ્ચ કામાન્ સર્વાણિ ચ કર્માણિ સન્ન્યસ્યેદિત્યર્થઃ ।
સઙ્કલ્પમૂલા હિ સર્વે કામાઃ — ”સઙ્કલ્પમૂલઃ કામો વૈ
યજ્ઞાઃ સઙ્કલ્પસમ્ભવાઃ ।” (મનુ. ૨-૩) ”કામ જાનામિ તે
મૂલં સઙ્કલ્પાત્કિલ જાયસે । ન ત્વાં સઙ્કલ્પયિષ્યામિ તેન મે ન
ભવિષ્યસિ” (મો. ધ. ૧૭૭-૨૫)ઇત્યાદિસ્મૃતેઃ । સર્વકામપરિત્યાગે
ચ સર્વકર્મસન્ન્યાસઃ સિદ્ધો ભવતિ, “સ યથાકામો ભવતિ
તત્ક્રતુર્ભવતિ યત્ક્રતુર્ભવતિ તત્કર્મ કુરુતે” (બૃ. ઉ. ૪-૪-૫)
ઇત્યાદિશ્રુતિભ્યઃ ; ”યદ્યદ્ધિ કુરુતે જન્તુઃ તત્તત્ કામસ્ય
ચેષ્ટિતમ્” (મનુ. ૨-૪)ઇત્યાદિસ્મૃતિભ્યશ્ચ ; ન્યાયાચ્ચ —
ન હિ સર્વસઙ્કલ્પસન્ન્યાસે કશ્ચિત્ સ્પન્દિતુમપિ શક્તઃ । તસ્માત્
“સર્વસઙ્કલ્પસન્ન્યાસી” ઇતિ વચનાત્ સર્વાન્ કામાન્ સર્વાણિ કર્માણિ
ચ ત્યાજયતિ ભગવાન્ ॥ યદા એવં યોગારૂઢઃ, તદા તેન આત્મા ઉદ્ધૃતો
ભવતિ સંસારાદનર્થજાતાત્ । અતઃ —
ઉદ્ધરેદાત્મનાત્માનં નાત્માનમવસાદયેત્ ।
આત્મૈવ હ્યાત્મનો બન્ધુરાત્મૈવ રિપુરાત્મનઃ ॥ ૬-૫ ॥
ઉદ્ધરેત્ સંસારસાગરે નિમગ્નં આત્મના આત્માનં તતઃ ઉત્ ઊર્ધ્વં હરેત્
ઉદ્ધરેત્, યોગારૂઢતામાપાદયેદિત્યર્થઃ । ન આત્માનં અવસાધયેત્ ન અધઃ
નયેત્, ન અધઃ ગમયેત્ । આત્મૈવ હિ યસ્માત્ આત્મનઃ બન્ધુઃ । ન હિ અન્યઃ
કશ્ચિત્ બન્ધુઃ, યઃ સંસારમુક્તયે ભવતિ । બન્ધુરપિ તાવત્ મોક્ષં
પ્રતિ પ્રતિકૂલ એવ, સ્નેહાદિબન્ધનાયતનત્વાત્ । તસ્માત્ યુક્તમવધારણમ્
“આત્મૈવ હ્યાત્મનો બન્ધુઃ” ઇતિ । આત્મૈવ રિપુઃ શત્રુઃ । યઃ
અન્યઃ અપકારી બાહ્યઃ શત્રુઃ સોઽપિ આત્મપ્રયુક્ત એવેતિ યુક્તમેવ અવધારણમ્
“આત્મૈવ રિપુરાત્મનઃ” ઇતિ ॥ આત્મૈવ બન્ધુઃ આત્મૈવ રિપુઃ આત્મનઃ
ઇત્યુક્તમ્ । તત્ર કિંલક્ષણ આત્મા આત્મનો બન્ધુઃ, કિંલક્ષણો વા આત્મા આત્મનો
રિપુઃ ઇત્યુચ્યતે —
બન્ધુરાત્માત્મનસ્તસ્ય યેનાત્મૈવાત્મના જિતઃ ।
અનાત્મનસ્તુ શત્રુત્વે વર્તેતાત્મૈવ શત્રુવત્ ॥ ૬-૬ ॥
બન્ધુઃ આત્મા આત્મનઃ તસ્ય, તસ્ય આત્મનઃ સ આત્મા બન્ધુઃ યેન આત્મના આત્મૈવ
જિતઃ, આત્મા કાર્યકરણસઙ્ઘાતો યેન વશીકૃતઃ, જિતેન્દ્રિય ઇત્યર્થ– ।
અનાત્મનસ્તુ અજિતાત્મનસ્તુ શત્રુત્વે શત્રુભાવે વર્તેત આત્મૈવ શત્રુવત્,
યથા અનાત્મા શત્રુઃ આત્મનઃ અપકારી, તથા આત્મા આત્મન અપકારે વર્તેત
ઇત્યર્થઃ ॥
જિતાત્મનઃ પ્રશાન્તસ્ય પરમાત્મા સમાહિતઃ ।
શીતોષ્ણસુખદુઃખેષુ તથા માનાપમાનયોઃ ॥ ૬-૭ ॥
જિતાત્મનઃ કાર્યકરણસઙ્ઘાત આત્મા જિતો યેન સઃ જિતાત્મા તસ્યજિતાત્મનઃ,
પ્રશાન્તસ્ય પ્રસન્નાન્તઃકરણસ્ય સતઃ સન્ન્યાસિનઃ પરમાત્મા સમાહિતઃ
સાક્ષાદાત્મભાવેન વર્તતે ઇત્યર્થઃ । કિઞ્ચ શીતોષ્ણસુખદુઃખેષુ તથા
માને અપમાને ચ માનાપમાનયોઃ પૂજાપરિભવયોઃ સમઃ સ્યાત્ ॥
જ્ઞાનવિજ્ઞાનતૃપ્તાત્મા કૂટસ્થો વિજિતેન્દ્રિયઃ ।
યુક્ત ઇત્યુચ્યતે યોગી સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનઃ ॥ ૬-૮ ॥
જ્ઞાનવિજ્ઞાનતૃપ્તાત્મા જ્ઞાનં શાસ્ત્રોક્તપદાર્થાનાં પરિજ્ઞાનમ્,
વિજ્ઞાનં તુ શાસ્ત્રતો જ્ઞાતાનાં તથૈવ સ્વાનુભવકરણમ્, તાભ્યાં
જ્ઞાનવિજ્ઞાનાભ્યાં તૃપ્તઃ સઞ્જાતાલમ્પ્રત્યયઃ આત્મા અન્તઃકરણં યસ્ય
સઃ જ્ઞાનવિજ્ઞાનતૃપ્તાત્મા, કૂટસ્થઃ અપ્રકમ્પ્યઃ, ભવતિ ઇત્યર્થઃ ;
વિજિતેન્દ્રિયશ્ચ । ય ઈદૃશઃ, યુક્તઃ સમાહિતઃ ઇતિ સ ઉચ્યતે કથ્યતે ।
સ યોગી સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનઃ લોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનાનિ સમાનિ યસ્ય સઃ
સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનઃ ॥ કિઞ્ચ —
સુહૃન્મિત્રાર્યુદાસીનમધ્યસ્થદ્વેષ્યબન્ધુષુ ।
સાધુષ્વપિ ચ પાપેષુ સમબુદ્ધિર્વિશિષ્યતે ॥ ૬-૯ ॥
“સુહૃત્” ઇત્યાદિશ્લોકાર્ધં એકં પદમ્ । સુહૃત્ ઇતિ
પ્રત્યુપકારમનપેક્ષ્ય ઉપકર્તા, મિત્રં સ્નેહવાન્, અરિઃ શત્રુઃ,
ઉદાસીનઃ ન કસ્યચિત્ પક્ષં ભજતે, મધ્યસ્થઃ યો વિરુદ્ધયોઃ ઉભયોઃ
હિતૈષી, દ્વેષ્યઃ આત્મનઃ અપ્રિયઃ, બન્ધુઃ સમ્બન્ધી ઇત્યેતેષુ સાધુષુ
શાસ્ત્રાનુવર્તિષુ અપિ ચ પાપેષુ પ્રતિષિદ્ધકારિષુ સર્વેષુ એતેષુ
સમબુદ્ધિઃ “કઃ કિઙ્કર્મા” ઇત્યવ્યાપૃતબુદ્ધિરિત્યર્થઃ ।
વિશિષ્યતે, “વિમુચ્યતે” ઇતિ વા પાઠાન્તરમ્ । યોગારૂઢાનાં
સર્વેષાં અયં ઉત્તમ ઇત્યર્થઃ ॥ અત એવમુત્તમફલપ્રાપ્તયે —
યોગી યુઞ્જીત સતતમાત્માનં રહસિ સ્થિતઃ ।
એકાકી યતચિત્તાત્મા નિરાશીરપરિગ્રહઃ ॥ ૬-૧૦ ॥
યોગી ધ્યાયી યુઞ્જીત સમાદધ્યાત્ સતતં સર્વદા આત્માનં અન્તઃકરણં રહસિ
એકાન્તે ગિરિગુહાદૌ સ્થિતઃ સન્ એકાકી અસહાયઃ । “રહસિ સ્થિતઃ એકાકી
ચ” ઇતિ વિશેષણાત્ સન્ન્યાસં કૃત્વા ઇત્યર્થઃ । યતચિત્તાત્મા ચિત્તમ્
અન્તઃકરણં આત્મા દેહશ્ચ સંયતૌ યસ્ય સઃ યતચિત્તાત્મા, નિરાશીઃ
વીતતૃષ્ણઃ અપરિગ્રહઃ પરિગ્રહરહિતશ્ચેત્યર્થઃ । સન્ન્યાસિત્વેઽપિ
ત્યક્તસર્વપરિગ્રહઃ સન્ યુઞ્જીત ઇત્યર્થઃ ॥ અથેદાનીં યોગં યુઞ્જતઃ
આસનાહારવિહારાદીનાં યોગસાધનત્વેન નિયમો વક્તવ્યઃ, પ્રાપ્તયોગસ્ય લક્ષણં
તત્ફલાદિ ચ, ઇત્યત આરભ્યતે । તત્ર આસનમેવ તાવત્ પ્રથમમુચ્યતે —
શુચૌ દેશે પ્રતિષ્ઠાપ્ય સ્થિરમાસનમાત્મનઃ ।
નાત્યુચ્છ્રિતં નાતિનીચં ચૈલાજિનકુશોત્તરમ્ ॥ ૬-૧૧ ॥
શુચૌ શુદ્ધે વિવિક્તે સ્વભાવતઃ સંસ્કારતો વા, દેશે સ્થાને પ્રતિષ્ઠાપ્ય
સ્થિરં અચલં આત્મનઃ આસનં નાત્યુચ્છ્રિતં નાતીવ ઉચ્છ્રિતં ન અપિ
અતિનીચમ્, તચ્ચ ચૈલાજિનકુશોત્તરં ચૈલં અજિનં કુશાશ્ચ ઉત્તરે
યસ્મિન્ આસને તત્ આસનં ચૈલાજિનકુશોત્તરમ્ । પાઠક્રમાદ્વિપરીતઃ અત્ર
ક્રમઃ ચૈલાદીનામ્ ॥ પ્રતિષ્ઠાપ્ય, કિમ્ ? —
તત્રૈકાગ્રં મનઃ કૃત્વા યતચિત્તેન્દ્રિયક્રિયઃ ।
ઉપવિશ્યાસને યુઞ્જ્યાદ્યોગમાત્મવિશુદ્ધયે ॥ ૬-૧૨ ॥
તત્ર તસ્મિન્ આસને ઉપવિશ્ય યોગં યુઞ્જ્યાત્ । કથમ્ ? સર્વવિષયેભ્યઃ
ઉપસંહૃત્ય એકાગ્રં મનઃ કૃત્વા યતચિત્તેન્દ્રિયક્રિયઃ ચિત્તં
ચ ઇન્દ્રિયાણિ ચ ચિત્તેન્દ્રિયાણિ તેષાં ક્રિયાઃ સંયતા યસ્ય સઃ
યતચિત્તેન્દ્રિયક્રિયઃ । સ કિમર્થં યોગં યુઞ્જ્યાત્ ઇત્યાહ —
આત્મવિશુદ્ધયે અન્તઃકરણસ્ય વિશુદ્ધ્યર્થમિત્યેતત્ ॥ બાહ્યમાસનમુક્તમ્ ;
અધુના શરીરધારણં કથં ઇત્યુચ્યતે —
સમં કાયશિરોગ્રીવં ધારયન્નચલં સ્થિરઃ ।
સમ્પ્રેક્ષ્ય નાસિકાગ્રં સ્વં દિશશ્ચાનવલોકયન્ ॥ ૬-૧૩ ॥
સમં કાયશિરોગ્રીવં કાયશ્ચ શિરશ્ચ ગ્રીવા ચ કાયશિરોગ્રીવં તત્ સમં
ધારયન્ અચલં ચ । સમં ધારયતઃ ચલનં સમ્ભવતિ ; અતઃ વિશિનષ્ટિ
— અચલમિતિ । સ્થિરઃ સ્થિરો ભૂત્વા ઇત્યર્થઃ । સ્વં નાસિકાગ્રં સમ્પ્રેક્ષ્ય
સમ્યક્ પ્રેક્ષણં દર્શનં કૃત્વેવ ઇતિ । ઇવશબ્દો લુપ્તો દ્રષ્ટવ્યઃ ।
ન હિ સ્વનાસિકાગ્રસમ્પ્રેક્ષણમિહ વિધિત્સિતમ્ । કિં તર્હિ ? ચક્ષુષો
દૃષ્ટિસન્નિપાતઃ । સ ચ અન્તઃકરણસમાધાનાપેક્ષો વિવક્ષિતઃ ।
સ્વનાસિકાગ્રસમ્પ્રેક્ષણમેવ ચેત્ વિવક્ષિતમ્, મનઃ તત્રૈવ સમાધીયેત,
નાત્મનિ । આત્મનિ હિ મનસઃ સમાધાનં વક્ષ્યતિ “આત્મસંસ્થં મનઃ
કૃત્વા” (ભ. ગી. ૬-૨૫) ઇતિ । તસ્માત્ ઇવશબ્દલોપેન અક્ષ્ણોઃ
દૃષ્ટિસન્નિપાત એવ “સમ્પ્રેક્ષ્ય” ઇત્યુચ્યતે । દિશશ્ચ
અનવલોકયન્ દિશાં ચ અવલોકનમન્તરાકુર્વન્ ઇત્યેતત્ ॥ કિઞ્ચ —
પ્રશાન્તાત્મા વિગતભીર્બ્રહ્મચારિવ્રતે સ્થિતઃ ।
મનઃ સંયમ્ય મચ્ચિત્તો યુક્ત આસીત મત્પરઃ ॥ ૬-૧૪ ॥
પ્રશાન્તાત્મા પ્રકર્ષેણ શાન્તઃ આત્મા અન્તઃકરણં યસ્ય સોઽયં પ્રશાન્તાત્મા,
વિગતભીઃ વિગતભયઃ, બ્રહ્મચારિવ્રતે સ્થિતઃ બ્રહ્મચારિણો વ્રતં
બ્રહ્મચર્યં ગુરુશુશ્રૂષાભિક્ષાન્નભુક્ત્યાદિ તસ્મિન્ સ્થિતઃ, તદનુષ્ઠાતા
ભવેદિત્યર્થઃ । કિઞ્ચ, મનઃ સંયમ્ય મનસઃ વૃત્તીઃ ઉપસંહૃત્ય
ઇત્યેતત્, મચ્ચિત્તઃ મયિ પરમેશ્વરે ચિત્તં યસ્ય સોઽયં મચ્ચિત્તઃ,
યુક્તઃ સમાહિતઃ સન્ આસીત ઉપવિશેત્ । મત્પરઃ અહં પરો યસ્ય સોઽયં મત્પરો
ભવતિ । કશ્ચિત્ રાગી સ્ત્રીચિત્તઃ, ન તુ સ્ત્રિયમેવ પરત્વેન ગૃહ્ણાતિ
; કિં તર્હિ ? રાજાનં મહાદેવં વા । અયં તુ મચ્ચિત્તો મત્પરશ્ચ ॥
અથેદાનીં યોગફલમુચ્યતે —
યુઞ્જન્નેવં સદાત્માનં યોગી નિયતમાનસઃ ।
શાન્તિં નિર્વાણપરમાં મત્સંસ્થામધિગચ્છતિ ॥ ૬-૧૫ ॥
યુઞ્જન્ સમાધાનં કુર્વન્ એવં યતોક્તેન વિધાનેન સદા આત્માનં સર્વદા યોગી
નિયતમાનસઃ નિયતં સંયતં માનસં મનો યસ્ય સોઽયં નિયતમાનસઃ,
શાન્તિં ઉપરતિં નિર્વાણપરમાં નિર્વાણં મોક્ષઃ તત્ પરમા નિષ્ટા યસ્યાઃ
શાન્તેઃ સા નિર્વાણપરમા તાં નિર્વાણપરમામ્, મત્સંસ્થાં મદધીનામ્
અધિગચ્છતિ પ્રાપ્નોતિ ॥ ઇદાનીં યોગિનઃ આહારાદિનિયમ ઉચ્યતે —
નાત્યશ્નતસ્તુ યોગોઽસ્તિ ન ચૈકાન્તમનશ્નતઃ ।
ન ચાતિસ્વપ્નશીલસ્ય જાગ્રતો નૈવ ચાર્જુન ॥ ૬-૧૬ ॥
ન અત્યશ્નતઃ આત્મસમ્મિતમન્નપરિમાણમતીત્યાશ્નતઃ અત્યશ્નતઃ ન યોગઃ અસ્તિ ।
ન ચ એકાન્તં અનશ્નતઃ યોગઃ અસ્તિ । ”યદુ હ વા આત્મસમ્મિતમન્નં
તદવતિ તન્ન હિનસ્તિ યદ્ભૂયો હિનસ્તિ તદ્યત્ કનીયોઽન્નં ન તદવતિ”
(શ. બ્રા.) ઇતિ શ્રુતેઃ । તસ્માત્ યોગી ન આત્મસમ્મિતાત્ અન્નાત્ અધિકં ન્યૂનં
વા અશ્નીયાત્ । અથવા, યોગિનઃ યોગશાસ્ત્રે પરિપઠીતાત્ અન્નપરિમાણાત્
અતિમાત્રમશ્નતઃ યોગો નાસ્તિ । ઉક્તં હિ — ”અર્ધં સવ્યઞ્જનાન્નસ્ય
તૃતીયમુદકસ્ય ચ । વાયોઃ સઞ્ચરણાર્થં તુ ચતુર્થમવશેષયેત્”
ઇત્યાદિપરિમાણમ્ । તથા — ન ચ અતિસ્વપ્નશીલસ્ય યોગો ભવતિ નૈવ
ચ અતિમાત્રં જાગ્રતો ભવતિ ચ અર્જુન ॥ કથં પુનઃ યોગો ભવતિ
ઇત્યુચ્યતે —
યુક્તાહારવિહારસ્ય યુક્તચેષ્ટસ્ય કર્મસુ ।
યુક્તસ્વપ્નાવબોધસ્ય યોગો ભવતિ દુઃખહા ॥ ૬-૧૭ ॥
યુક્તાહારવિહારસ્ય આહ્રિયતે ઇતિ આહારઃ અન્નમ્, વિહરણં વિહારઃ પાદક્રમઃ, તૌ
યુક્તૌ નિયતપરિમાણૌ યસ્ય સઃ યુક્તાહારવિહારઃ તસ્ય, તથા યુક્તચેષ્ટસ્ય
યુક્તા નિયતા ચેષ્ટા યસ્ય કર્મસુ તસ્ય, તથા યુક્તસ્વપ્નાવબોધસ્ય યુક્તૌ
સ્વપ્નશ્ચ અવબોધશ્ચ તૌ નિયતકાલૌ યસ્ય તસ્ય, યુક્તાહારવિહારસ્ય
યુક્તચેષ્ટસ્ય કર્મસુ યુક્તસ્વપ્નાવબોધસ્ય યોગિનો યોગો ભવતિ દુઃખહા
દુઃખાનિ સર્વાણિ હન્તીતિ દુઃખહા, સર્વસંસારદુઃખક્ષયકૃત્ યોગઃ
ભવતીત્યર્થઃ ॥ અથ અધુના કદા યુક્તો ભવતિ ઇત્યુચ્યતે —
યદા વિનિયતં ચિત્તમાત્મન્યેવાવતિષ્ઠતે ।
નિઃસ્પૃહઃ સર્વકામેભ્યો યુક્ત ઇત્યુચ્યતે તદા ॥ ૬-૧૮ ॥
યદા વિનિયતં વિશેષેણ નિયતં સંયતં એકાગ્રતામાપન્નં ચિત્તં હિત્વા
બાહ્યાર્થચિન્તાં આત્મન્યેવ કેવલે અવતિષ્ઠતે, સ્વાત્મનિ સ્થિતિં લભતે
ઇત્યર્થઃ । નિઃસ્પૃહઃ સર્વકામેભ્યઃ નિર્ગતા દૃષ્ટાદૃષ્ટવિષયેભ્યઃ
સ્પૃહા તૃષ્ણા યસ્ય યોગિનઃ સઃ યુક્તઃ સમાહિતઃ ઇત્યુચ્યતે તદા તસ્મિન્કાલે ॥
તસ્ય યોગિનઃ સમાહિતં યત્ ચિત્તં તસ્યોપમા ઉચ્યતે —
યદા દીપો નિવાતસ્થો નેઙ્ગતે સોપમા સ્મૃતા ।
યોગિનો યતચિત્તસ્ય યુઞ્જતો યોગમાત્મનઃ ॥ ૬-૧૯ ॥
યથા દીપઃ પ્રદીપઃ નિવાતસ્થઃ નિવાતે વાતવર્જિતે દેશે સ્થિતઃ ન ઇઙ્ગતે ન
ચલતિ, સા ઉપમા ઉપમીયતે અનયા ઇત્યુપમા યોગજ્ઞૈઃ ચિત્તપ્રચારદર્શિભિઃ
સ્મૃતા ચિન્તિતા યોગિનો યતચિત્તસ્ય સંયતાન્તઃકરણસ્ય યુઞ્ચતો
યોગં અનુતિષ્ઠતઃ આત્મનઃ સમાધિમનુતિષ્ઠત ઇત્યર્થઃ ॥ એવં
યોગાભ્યાસબલાદેકાગ્રીભૂતં નિવાતપ્રદીપકલ્પં સત્ —
યત્રોપરમતે ચિત્તં નિરુદ્ધં યોગસેવયા ।
યત્ર ચૈવાત્મનાત્માનં પશ્યન્નાત્મનિ તુષ્યતિ ॥ ૬-૨૦ ॥
યત્ર યસ્મિન્ કાલે ઉપરમતે ચિત્તં ઉપરતિં ગચ્છતિ નિરુદ્ધં સર્વતો
નિવારિતપ્રચારં યોગસેવયા યોગાનુષ્ઠાનેન, યત્ર ચૈવ યસ્મિંશ્ચ
કાલે આત્મના સમાધિપરિશુદ્ધેન અન્તઃકરણેન આત્માનં પરં ચૈતન્યં
જ્યોતિઃસ્વરૂપં પશ્યન્ ઉપલભમાનઃ સ્વે એવ આત્મનિ તુષ્યતિ તુષ્ટિં ભજતે ॥
કિઞ્ચ —
સુખમાત્યન્તિકં યત્તદ્બુદ્ધિગ્રાહ્યમતીન્દ્રિયમ્ ।
વેત્તિ યત્ર ન ચૈવાયં સ્થિતશ્ચલતિ તત્ત્વતઃ ॥ ૬-૨૧ ॥
સુખં આત્યન્તિકં અત્યન્તમેવ ભવતિ ઇત્યાત્યન્તિકં અનન્તમિત્યર્થઃ, યત્
તત્ બુદ્ધિગ્રાહ્યં બુદ્ધ્યૈવ ઇન્દ્રિયનિરપેક્ષયા ગૃહ્યતે ઇતિ બુદ્ધિગ્રાહ્યમ્
અતીન્દ્રિયં ઇન્દ્રિયગોચરાતીતં અવિષયજનિતમિત્યર્થઃ, વેત્તિ તત્ ઈદૃશં
સુખમનુભવતિ યત્ર યસ્મિન્ કાલે, ન ચ એવ અયં વિદ્વાન્ આત્મસ્વરૂપે સ્થિતઃ
તસ્માત્ નૈવ ચલતિ તત્ત્વતઃ તત્ત્વસ્વરૂપાત્ ન પ્રચ્યવતે ઇત્યર્થઃ ॥
કિઞ્ચ —
યં લબ્ધ્વા ચાપરં લાભં મન્યતે નાધિકં તતઃ ।
યસ્મિન્સ્થિતો ન દુઃખેન ગુરુણાપિ વિચાલ્યતે ॥ ૬-૨૨ ॥
યં લબ્ધ્વા યં આત્મલાભં લબ્ધ્વા પ્રાપ્ય ચ અપરં અન્યત્ લાભં લાભાન્તરં
તતઃ અધિકં અસ્તીતિ ન મન્યતે ન ચિન્તયતિ । કિઞ્ચ, યસ્મિન્ આત્મતત્ત્વે
સ્થિતઃ દુઃખેન શસ્ત્રનિપાતાદિલક્ષણેન ગુરુણા મહતા અપિ ન વિચાલ્યતે ॥
“યત્રોપરમતે” (ભ. ગી. ૬-૨૦) ઇત્યાદ્યારભ્ય યાવદ્ભિઃ વિશેષણૈઃ
વિશિષ્ટ આત્માવસ્થાવિશેષઃ યોગઃ ઉક્તઃ —
તં વિદ્યાદ્દુઃખસંયોગવિયોગં યોગસંજ્ઞિતમ્ ।
સ નિશ્ચયેન યોક્તવ્યો યોગોઽનિર્વિણ્ણચેતસા ॥ ૬-૨૩ ॥
તં વિદ્યાત્ વિજાનીયાત્ દુઃખસંયોગવિયોગં દુઃખૈઃ સંયોગઃ દુઃખસંયોગઃ,
તેન વિયોગઃ દુઃખસંયોગવિયોગઃ, તં દુઃખસંયોગવિયોગં યોગ
ઇત્યેવ સંજ્ઞિતં વિપરીતલક્ષણેન વિદ્યાત્ વિજાનીયાદિત્યર્થઃ ।
યોગફલમુપસંહૃત્ય પુનરન્વારમ્ભેણ યોગસ્ય કર્તવ્યતા ઉચ્યતે
નિશ્ચયાનિર્વેદયોઃ યોગસાધનત્વવિધાનાર્થમ્ । સ યથોક્તફલો યોગઃ
નિશ્ચયેન અધ્યવસાયેન યોક્તવ્યઃ અનિર્વિણ્ણચેતસા ન નિર્વિણ્ણં અનિર્વિણ્ણમ્ ।
કિં તત્ ? ચેતઃ તેન નિર્વેદરહિતેન ચેતસા ચિત્તેનેત્યર્થઃ ॥ કિઞ્ચ —
સઙ્કલ્પપ્રભવાન્કામાંસ્ત્યક્ત્વા સર્વાનશેષતઃ ।
મનસૈવેન્દ્રિયગ્રામં વિનિયમ્ય સમન્તતઃ ॥ ૬-૨૪ ॥
સઙ્કલ્પપ્રભવાન્ સઙ્કલ્પઃ પ્રભવઃ યેષાં કામાનાં તે સઙ્કલ્પપ્રભવાઃ
કામાઃ તાન્ ત્યક્ત્વા પરિત્યજ્ય સર્વાન્ અશેષતઃ નિર્લેપેન । કિઞ્ચ, મનસૈવ
વિવેકયુક્તેન ઇન્દ્રિયગ્રામં ઇન્દ્રિયસમુદાયં વિનિયમ્ય નિયમનં કૃત્વા
સમન્તતઃ સમન્તાત્ ॥
શનૈઃ શનૈરુપરમેદ્બુદ્ધ્યા ધૃતિગૃહીતયા ।
આત્મસંસ્થં મનઃ કૃત્વા ન કિઞ્ચિદપિ ચિન્તયેત્ ॥ ૬-૨૫ ॥
શનૈઃ શનૈઃ ન સહસા ઉપરમેત્ ઉપરતિં કુર્યાત્ । કયા ? બુદ્ધ્યા ।
કિંવિશિષ્ટયા ? ધૃતિગૃહીતયા ધૃત્યા ધૈર્યેણ ગૃહીતયા
ધૃતિગૃહીતયા ધૈર્યેણ યુક્તયા ઇત્યર્થઃ । આત્મસંસ્થં આત્મનિ સંસ્થિતમ્
“આત્મૈવ સર્વં ન તતોઽન્યત્ કિઞ્ચિદસ્તિ” ઇત્યેવમાત્મસંસ્થં
મનઃ કૃત્વા ન કિઞ્ચિદપિ ચિન્તયેત્ । એષ યોગસ્ય પરમો વિધિઃ ॥
તત્ર એવમાત્મસંસ્થં મનઃ કર્તું પ્રવૃત્તો યોગી —
યતો યતો નિશ્ચરતિ મનશ્ચઞ્ચલમસ્થિરમ્ ।
તતસ્તતો નિયમ્યૈતદાત્મન્યેવ વશં નયેત્ ॥ ૬-૨૬ ॥
યતો યતઃ યસ્માદ્યસ્માત્ નિમિત્તાત્ શબ્દાદેઃ નિશ્ચરતિ નિર્ગચ્છતિ
સ્વભાવદોષાત્ મનઃ ચઞ્ચલં અત્યર્થં ચલમ્, અત એવ અસ્થિરમ્, તતસ્તતઃ
તસ્માત્તસ્માત્ શબ્દાદેઃ નિમિત્તાત્ નિયમ્ય તત્તન્નિમિત્તં યાથાત્મ્યનિરૂપણેન
આભાસીકૃત્ય વૈરાગ્યભાવનયા ચ એતત્ મનઃ આત્મન્યેવ વશં નયેત્
આત્મવશ્યતામાપાદયેત્ । એવં યોગાભ્યાસબલાત્ યોગિનઃ આત્મન્યેવ પ્રશામ્યતિ
મનઃ ॥
પ્રશાન્તમનસં હ્યેનં યોગિનં સુખમુત્તમમ્ ।
ઉપૈતિ શાન્તરજસં બ્રહ્મભૂતમકલ્મષમ્ ॥ ૬-૨૭ ॥
પ્રશાન્તમનસં પ્રકર્ષેણ શાન્તં મનઃ યસ્ય સઃ પ્રશાન્તમનાઃ
તં પ્રશાન્તમનસં હિ એનં યોગિનં સુખં ઉત્તમં નિરતિશયં ઉપૈતિ
ઉપગચ્છતિ શાન્તરજસં પ્રક્ષીણમોહાદિક્લેશરજસમિત્યર્થઃ, બ્રહ્મભૂતં
જીવન્મુક્તમ્, “બ્રહ્મૈવ સર્વમ્” ઇત્યેવં નિશ્ચયવન્તં બ્રહ્મભૂતમ્
અકલ્મષં ધર્માધર્માદિવર્જિતમ્ ॥
યુઞ્જન્નેવં સદાત્માનં યોગી વિગતકલ્મષઃ ।
સુખેન બ્રહ્મસંસ્પર્શમત્યન્તં સુખમશ્નુતે ॥ ૬-૨૮ ॥
યુઞ્જન્ એવં યથોક્તેન ક્રમેણ યોગી યોગાન્તરાયવર્જિતઃ સદા સર્વદા આત્માનં
વિગતકલ્મષઃ વિગતપાપઃ, સુખેન અનાયાસેન બ્રહ્મસંસ્પર્શં બ્રહ્મણા
પરેણ સંસ્પર્શો યસ્ય તત્ બ્રહ્મસંસ્પર્શં સુખં અત્યન્તં અન્તમતીત્ય
વર્તત ઇત્યત્યન્તં ઉત્કૃષ્ટં નિરતિશયં અશ્નુતે વ્યાપ્નોતિ ॥ ઇદાનીં
યોગસ્ય યત્ ફલં બ્રહ્મૈકત્વદર્શનં સર્વસંસારવિચ્છેદકારણં તત્
પ્રદર્શ્યતે —
સર્વભૂતસ્થમાત્માનં સર્વભૂતાનિ ચાત્મનિ ।
ઈક્ષતે યોગયુક્તાત્મા સર્વત્ર સમદર્શનઃ ॥ ૬-૨૯ ॥
સર્વભૂતસ્થં સર્વેષુ ભૂતેષુ સ્થિતં સ્વં આત્માનં સર્વભૂતાનિ ચ
આત્મનિ બ્રહ્માદીનિ સ્તમ્બપર્યન્તાનિ ચ સર્વભૂતાનિ આત્મનિ એકતાં ગતાનિ
ઈક્ષતે પશ્યતિ યોગયુક્તાત્મા સમાહિતાન્તઃકરણઃ સર્વત્ર સમદર્શનઃ
સર્વેષુ બ્રહ્માદિસ્થાવરાન્તેષુ વિષમેષુ સર્વભૂતેષુ સમં નિર્વિશેષં
બ્રહ્માત્મૈકત્વવિષયં દર્શનં જ્ઞાનં યસ્ય સ સર્વત્ર સમદર્શનઃ ॥
એતસ્ય આત્મૈકત્વદર્શનસ્ય ફલં ઉચ્યતે —
યો માં પશ્યતિ સર્વત્ર સર્વં ચ મયિ પશ્યતિ ।
તસ્યાહં ન પ્રણશ્યામિ સ ચ મે ન પ્રણશ્યતિ ॥ ૬-૩૦ ॥
યો માં પશ્યતિ વાસુદેવં સર્વસ્ય આત્માનં સર્વત્ર સર્વેષુ ભૂતેષુ
સર્વં ચ બ્રહ્માદિભૂતજાતં મયિ સર્વાત્મનિ પશ્યતિ, તસ્ય એવં
આત્મૈકત્વદર્શિનઃ અહં ઈશ્વરો ન પ્રણશ્યામિ ન પરોક્ષતાં ગમિષ્યામિ ।
સ ચ મે ન પ્રણશ્યતિ સ ચ વિદ્વાન્ મમ વાસુદેવસ્ય ન પ્રણશ્યતિ ન
પરોક્ષો ભવતિ, તસ્ય ચ મમ ચ એકાત્મકત્વાત્ ; સ્વાત્મા હિ નામ આત્મનઃ
પ્રિય એવ ભવતિ, યસ્માચ્ચ અહમેવ સર્વાત્મૈકત્વદર્શી ॥ ઇત્યેતત્
પૂર્વશ્લોકાર્થં સમ્યગ્દર્શનમનૂદ્ય તત્ફલં મોક્ષઃ અભિધીયતે —
સર્વભૂતસ્થિતં યો માં ભજત્યેકત્વમાસ્થિતઃ ।
સર્વથા વર્તમાનોઽપિ સ યોગી મયિ વર્તતે ॥ ૬-૩૧ ॥
સર્વથા સર્વપ્રકારૈઃ વર્તમાનોઽપિ સમ્યગ્દર્શી યોગી મયિ વૈષ્ણવે પરમે
પદે વર્તતે, નિત્યમુક્ત એવ સઃ, ન મોક્ષં પ્રતિ કેનચિત્ પ્રતિબધ્યતે
ઇત્યર્થઃ ॥ કિઞ્ચ અન્યત્ —
આત્મૌપમ્યેન સર્વત્ર સમં પશ્યતિ યોઽર્જુન ।
શુખં વા યદિ વા દુઃખં સ યોગી પરમો મતઃ ॥ ૬-૩૨ ॥
આત્મૌપમ્યેન આત્મા સ્વયમેવ ઉપમીયતે અનયા ઇત્યુપમા તસ્યા ઉપમાયા ભાવઃ
ઔપમ્યં તેન આત્મૌપમ્યેન, સર્વત્ર સર્વભૂતેષુ સમં તુલ્યં પશ્યતિ યઃ
અર્જુન, સ ચ કિં સમં પશ્યતિ ઇત્યુચ્યતે — યથા મમ સુખં ઇષ્ટં
તથા સર્વપ્રાણિનાં સુખં અનુકૂલમ્ । વાશબ્દઃ ચાર્થે । યદિ વા યચ્ચ
દુઃખં મમ પ્રતિકૂલં અનિષ્ટં યથા તથા સર્વપ્રાણિનાં દુઃખં અનિષ્ટં
પ્રતિકૂલં ઇત્યેવં આત્મૌપમ્યેન સુખદુઃખે અનુકૂલપ્રતિકૂલે તુલ્યતયા
સર્વભૂતેષુ સમં પશ્યતિ, ન કસ્યચિત્ પ્રતિકૂલમાચરતિ, અહિંસક
ઇત્યર્થઃ । યઃ એવમહિંસકઃ સમ્યગ્દર્શનનિષ્ઠઃ સ યોગી પરમઃ
ઉત્કૃષ્ટઃ મતઃ અભિપ્રેતઃ સર્વયોગિનાં મધ્યે ॥ એતસ્ય યથોક્તસ્ય
સમ્યગ્દર્શનલક્ષણસ્ય યોગસ્ય દુઃખસમ્પાદ્યતામાલક્ષ્ય શુશ્રૂષુઃ
ધ્રુવં તત્પ્રાપ્ત્યુપાયમર્જુન ઉવાચ —
અર્જુન ઉવાચ —
યોઽયં યોગસ્ત્વયા પ્રોક્તઃ સામ્યેન મધુસૂદન ।
એતસ્યાહં ન પશ્યામિ ચઞ્ચલત્વાત્સ્થિતિં સ્થિરામ્ ॥ ૬-૩૩ ॥
યઃ અયં યોગઃ ત્વયા પ્રોક્તઃ સામ્યેન સમત્વેન હે મધુસૂદન એતસ્ય યોગસ્ય
અહં ન પશ્યામિ નોપલભે, ચઞ્ચલત્વાત્ મનસઃ । કિમ્ ? સ્થિરાં અચલાં
સ્થિતિમ્ ॥ પ્રસિદ્ધમેતત્ —
ચઞ્ચલં હિ મનઃ કૃષ્ણ પ્રમાથિ બલવદ્દૃઢમ્ ।
તસ્યાહં નિગ્રહં મન્યે વાયોરિવ સુદુષ્કરમ્ ॥ ૬-૩૪ ॥
ચઞ્ચલં હિ મનઃ । કૃષ્ણ ઇતિ કૃષતેઃ વિલેખનાર્થસ્ય રૂપમ્ ।
ભક્તજનપાપાદિદોષાકર્ષણાત્ કૃષ્ણઃ, તસ્ય સમ્બુદ્ધિઃ હે કૃષ્ણ ।
હિ યસ્માત્ મનઃ ચઞ્ચલં ન કેવલમત્યર્થં ચઞ્ચલમ્, પ્રમાથિ
ચ પ્રમથનશીલમ્, પ્રમથ્નાતિ શરીરં ઇન્દ્રિયાણિ ચ વિક્ષિપત્ સત્
પરવશીકરોતિ । કિઞ્ચ — બલવત્ પ્રબલમ્, ન કેનચિત્ નિયન્તું
શક્યમ્, દુર્નિવારત્વાત્ । કિઞ્ચ — દૃઢં તન્તુનાગવત્ અચ્છેદ્યમ્ ।
તસ્ય એવમ્ભૂતસ્ય મનસઃ અહં નિગ્રહં નિરોધં મન્યે વાયોરિવ યથા વાયોઃ
દુષ્કરો નિગ્રહઃ તતોઽપિ દુષ્કરં મન્યે ઇત્યભિપ્રાયઃ ॥ શ્રીભગવાનુવાચ,
એવં એતત્ યથા બ્રવીષિ —
શ્રીભગવાનુવાચ —
અસંશયં મહાબાહો મનો દુર્નિગ્રહં ચલમ્ ।
અભ્યાસેન તુ કૌન્તેય વૈરાગ્યેણ ચ ગૃહ્યતે ॥ ૬-૩૫ ॥
અસંશયં નાસ્તિ સંશયઃ “મનો દુર્નિગ્રહં ચલમ્”
ઇત્યત્ર હે મહાબાહો । કિન્તુ અભ્યાસેન તુ અભ્યાસો નામ ચિત્તભૂમૌ
કસ્યાઞ્ચિત્ સમાનપ્રત્યયાવૃત્તિઃ ચિત્તસ્ય । વૈરાગ્યેણ વૈરાગ્યં નામ
દૃષ્ટાદૃષ્ટેષ્ટભોગેષુ દોષદર્શનાભ્યાસાત્ વૈતૃષ્ણ્યમ્ । તેન ચ
વૈરાગ્યેણ ગૃહ્યતે વિક્ષેપરૂપઃ પ્રચારઃ ચિત્તસ્ય । એવં તત્ મનઃ
ગૃહ્યતે નિગૃહ્યતે નિરુધ્યતે ઇત્યર્થઃ ॥ યઃ પુનઃ અસંયતાત્મા, તેન —
અસંયતાત્મના યોગો દુષ્પ્રાપ ઇતિ મે મતિઃ ।
વશ્યાત્મના તુ યતતા શક્યોઽવાપ્તુમુપાયતઃ ॥ ૬-૩૬ ॥
અસંયતાત્મના અભ્યાસવૈરાગ્યાભ્યામસંયતઃ આત્મા અન્તઃકરણં યસ્ય સોઽયમ્
અસંયતાત્મા તેન અસંયતાત્મના યોગો દુષ્પ્રાપઃ દુઃખેન પ્રાપ્યત ઇતિ મે મતિઃ ।
યસ્તુ પુનઃ વશ્યાત્મા અભ્યાસવૈરાગ્યાભ્યાં વશ્યત્વમાપાદિતઃ આત્મા મનઃ
યસ્ય સોઽયં વશ્યાત્મા તેન વશ્યાત્મના તુ યતતા ભૂયોઽપિ પ્રયત્નં કુર્વતા
શક્યઃ અવાપ્તું યોગઃ ઉપાયતઃ યથોક્તાદુપાયાત્ ॥ તત્ર યોગાભ્યાસાઙ્ગીકરણેન
ઇહલોકપરલોકપ્રાપ્તિનિમિત્તાનિ કર્માણિ સન્ન્યસ્તાનિ, યોગસિદ્ધિફલં ચ
મોક્ષસાધનં સમ્યગ્દર્શનં ન પ્રાપ્તમિતિ, યોગી યોગમાર્ગાત્ મરણકાલે
ચલિતચિત્તઃ ઇતિ તસ્ય નાશમશઙ્ક્ય અર્જુન ઉવાચ —
અર્જુન ઉવાચ —
અયતિઃ શ્રદ્ધયોપેતો યોગાચ્ચલિતમાનસઃ ।
અપ્રાપ્ય યોગસંસિદ્ધિં કાં ગતિં કૃષ્ણ ગચ્છતિ ॥ ૬-૩૭ ॥
અયતિઃ અપ્રયત્નવાન્ યોગમાર્ગે શ્રદ્ધયા આસ્તિક્યબુદ્ધ્યા ચ ઉપેતઃ યોગાત્
અન્તકાલે ચ ચલિતં માનસં મનો યસ્ય સઃ ચલિતમાનસઃ ભ્રષ્ટસ્મૃતિઃ
સઃ અપ્રાપ્ય યોગસંસિદ્ધિં યોગફલં સમ્યગ્દર્શનં કાં ગતિં હે કૃષ્ણ
ગચ્છતિ ॥
કચ્ચિન્નોભયવિભ્રષ્ટશ્છિન્નાભ્રમિવ નશ્યતિ ।
અપ્રતિષ્ઠો મહાબાહો વિમૂઢો બ્રહ્મણઃ પથિ ॥ ૬-૩૮ ॥
કચ્ચિત્ કિં ન ઉભયવિભ્રષ્ટઃ કર્મમાર્ગાત્ યોગમાર્ગાચ્ચ વિભ્રષ્ટઃ
સન્ છિન્નાભ્રમિવ નશ્યતિ, કિં વા ન નશ્યતિ અપ્રતિષ્ઠો નિરાશ્રયઃ હે
મહાબાહો વિમૂઢઃ સન્ બ્રહ્મણઃ પથિ બ્રહ્મપ્રાપ્તિમાર્ગે ॥
એતન્મે સંશયં કૃષ્ણ ચ્છેત્તુમર્હસ્યશેષતઃ ।
ત્વદન્યઃ સંશયસ્યાસ્ય ચ્છેત્તા ન હ્યુપપદ્યતે ॥ ૬-૩૯ ॥
એતત્ મે મમ સંશયં કૃષ્ણ ચ્છેત્તું અપનેતું અર્હસિ અશેષતઃ ।
ત્વદન્યઃ ત્વત્તઃ અન્યઃ ઋષિઃ દેવો વા ચ્છેત્તા નાશયિતા સંશયસ્ય અસ્ય ન
હિ યસ્માત્ ઉપપદ્યતે ન સમ્ભવતિ । અતઃ ત્વમેવ ચ્છેત્તુમર્હસિ ઇત્યર્થઃ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ —
પાર્થ નૈવેહ નામુત્ર વિનાશસ્તસ્ય વિદ્યતે ।
ન હિ કલ્યાણકૃત્કશ્ચિદ્દુર્ગતિં તાત ગચ્છતિ ॥ ૬-૪૦ ॥
હે પાર્થ નૈવ ઇહ લોકે નામુત્ર પરસ્મિન્ વા લોકે વિનાશઃ તસ્ય વિદ્યતે
નાસ્તિ । નાશો નામ પૂર્વસ્માત્ હીનજન્મપ્રાપ્તિઃ સ યોગભ્રષ્ટસ્ય નાસ્તિ ।
ન હિ યસ્માત્ કલ્યાણકૃત્ શુભકૃત્ કશ્ચિત્ દુર્ગતિં કુત્સિતાં ગતિં હે
તાત, તનોતિ આત્માનં પુત્રરૂપેણેતિ પિતા તાત ઉચ્યતે । પિતૈવ પુત્ર ઇતિ
પુત્રોઽપિ તાત ઉચ્યતે । શિષ્યોઽપિ પુત્ર ઉચ્યતે । યતો ન ગચ્છતિ ॥
કિં તુ અસ્ય ભવતિ ?–
પ્રાપ્ય પુણ્યકૃતાં લોકાનુષિત્વા શાશ્વતીઃ સમાઃ ।
શુચીનાં શ્રીમતાં ગેહે યોગભ્રષ્ટોઽભિજાયતે ॥ ૬-૪૧ ॥
યોગમાર્ગે પ્રવૃત્તઃ સન્ન્યાસી સામર્થ્યાત્ પ્રાપ્ય ગત્વા પુણ્યકૃતામ્
અશ્વમેધાદિયાજિનાં લોકાન્, તત્ર ચ ઉષિત્વા વાસમનુભૂય શાશ્વતીઃ
નિત્યાઃ સમાઃ સંવત્સરાન્, તદ્ભોગક્ષયે શુચીનાં યતોક્તકારિણાં શ્રીમતાં
વિભૂતિમતાં ગેહે ગૃહે યોગભ્રષ્ટઃ અભિજાયતે ॥
અથવા યોગિનામેવ કુલે ભવતિ ધીમતામ્ ।
એતદ્ધિ દુર્લભતરં લોકે જન્મ યદીદૃશમ્ ॥ ૬-૪૨ ॥
અથવા શ્રીમતાં કુલાત્ અન્યસ્મિન્ યોગિનામેવ દરિદ્રાણાં કુલે ભવતિ
જાયતે ધીમતાં બુદ્ધિમતામ્ । એતત્ હિ જન્મ, યત્ દરિદ્રાણાં યોગિનાં કુલે,
દુર્લભતરં દુઃખલભ્યતરં પૂર્વમપેક્ષ્ય લોકે જન્મ યત્ ઈદૃશં
યથોક્તવિશેષણે કુલે ॥ યસ્માત્ —
તત્ર તં બુદ્ધિસંયોગં લભતે પૌર્વદેહિકમ્ ।
યતતે ચ તતો ભૂયઃ સંસિદ્ધૌ કુરુનન્દન ॥ ૬-૪૩ ॥
તત્ર યોગિનાં કુલે તં બુદ્ધિસંયોગં બુદ્ધ્યા સંયોગં બુદ્ધિસંયોગં
લભતે પૌર્વદેહિકં પૂર્વસ્મિન્ દેહે ભવં પૌર્વ- દેહિકમ્ । યતતે
ચ પ્રયત્નં ચ કરોતિ તતઃ તસ્માત્ પૂર્વકૃતાત્ સંસ્કારાત્ ભૂયઃ બહુતરં
સંસિદ્ધૌ સંસિદ્ધિનિમિત્તં હે કુરુનન્દન ॥ કથં પૂર્વદેહબુદ્ધિસંયોગ
ઇતિ તદુચ્યતે —
પૂર્વાભ્યાસેન તેનૈવ હ્રિયતે હ્યવશોઽપિ સઃ ।
જિજ્ઞાસુરપિ યોગસ્ય શબ્દબ્રહ્માતિવર્તતે ॥ ૬-૪૪ ॥
યઃ પૂર્વજન્મનિ કૃતઃ અભ્યાસઃ સઃ પૂર્વાભ્યાસઃ, તેનૈવ બલવતા
હ્રિયતે સંસિદ્ધૌ હિ યસ્માત્ અવશોઽપિ સઃ યોગભ્રષ્ટઃ ; ન કૃતં
ચેત્ યોગાભ્યાસજાત્ સંસ્કારાત્ બલવત્તરમધર્માદિલક્ષણં કર્મ,
તદા યોગાભ્યાસજનિતેન સંસ્કારેણ હ્રિયતે ; અધર્મશ્ચેત્ બલવત્તરઃ
કૃતઃ, તેન યોગજોઽપિ સંસ્કારઃ અભિભૂયત એવ, તત્ક્ષયે તુ યોગજઃ
સંસ્કારઃ સ્વયમેવ કાર્યમારભતે, ન દીર્ઘકાલસ્થસ્યાપિ વિનાશઃ તસ્ય
અસ્તિ ઇત્યર્થઃ । અતઃ જિજ્ઞાસુરપિ યોગસ્ય સ્વરૂપં જ્ઞાતુમિચ્છન્ અપિ
યોગમાર્ગે પ્રવૃત્તઃ સન્ન્યાસી યોગભ્રષ્ટઃ, સામર્થ્યાત્ સોઽપિ શબ્દબ્રહ્મ
વેદોક્તકર્માનુષ્ઠાનફલં અતિવર્તતે અતિક્રામતિ અપાકરિષ્યતિ ; કિમુત
બુદ્ધ્વા યઃ યોગં તન્નિષ્ઠઃ અભ્યાસં કુર્યાત્ ॥ કુતશ્ચ યોગિત્વં શ્રેયઃ
ઇતિ —
પ્રયત્નાદ્યતમાનસ્તુ યોગી સંશુદ્ધકિલ્બિષઃ ।
અનેકજન્મસંસિદ્ધસ્તતો યાતિ પરાં ગતિમ્ ॥ ૬-૪૫ ॥
પ્રયત્નાત્ યતમાનઃ, અધિકં યતમાન ઇત્યર્થઃ । તત્ર યોગી વિદ્વાન્
સંશુદ્ધકિલ્બિષઃ વિશુદ્ધકિલ્બિષઃ સંશુદ્ધપાપઃ અનેકજન્મસંસિદ્ધઃ
અનેકેષુ જન્મસુ કિઞ્ચિત્કિઞ્ચિત્ સંસ્કારજાતં ઉપચિત્ય તેન ઉપચિતેન
અનેકજન્મકૃતેન સંસિદ્ધઃ અનેકજન્મસંસિદ્ધઃ તતઃ લબ્ધસમ્યગ્દર્શનઃ
સન્ યાતિ પરાં પ્રકૃષ્ટાં ગતિમ્ ॥ યસ્માદેવં તસ્માત્ —
તપસ્વિભ્યોઽધિકો યોગી જ્ઞાનિભ્યોઽપિ મતોઽધિકઃ ।
કર્મિભ્યશ્ચાધિકો યોગી તસ્માદ્યોગી ભવાર્જુન ॥ ૬-૪૬ ॥
તપસ્વિભ્યઃ અધિકઃ યોગી, જ્ઞાનિભ્યોઽપિ જ્ઞાનમત્ર શાસ્ત્રાર્થપાણ્ડિત્યમ્,
તદ્વદ્ભ્યોઽપિ મતઃ જ્ઞાતઃ અધિકઃ શ્રેષ્ઠઃ ઇતિ । કર્મિભ્યઃ, અગ્નિહોત્રાદિ
કર્મ, તદ્વદ્ભ્યઃ અધિકઃ યોગી વિશિષ્ટઃ યસ્માત્ તસ્માત્ યોગી ભવ અર્જુન ॥
યોગિનામપિ સર્વેષાં મદ્ગતેનાન્તરાત્મના ।
શ્રદ્ધાવાન્ભજતે યો માં સ મે યુક્તતમો મતઃ ॥ ૬-૪૭ ॥
યોગિનામપિ સર્વેષાં રુદ્રાદિત્યાદિધ્યાનપરાણાં મધ્યે મદ્ગતેન મયિ વાસુદેવે
સમાહિતેન અન્તરાત્મના અન્તઃકરણેન શ્રદ્ધાવાન્ શ્રદ્દધાનઃ સન્ ભજતે
સેવતે યો મામ્, સ મે મમ યુક્તતમઃ અતિશયેન યુક્તઃ મતઃ અભિપ્રેતઃ ઇતિ ॥
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે
શ્રીકૃષ્નાર્જુનસંવાદે ધ્યાનયોગો નામ ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ ॥૬ ॥
ઇતિ
શ્રીમદ્-પરમહંસ-પરિવ્રાજક-આચાર્ય-પૂજ્યપાદ-શ્રીશઙ્કર-ભગવતા
કૃતૌ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા-ભાષ્યે અઘ્યાસ-યોગઃ નામ ષષ્ઠઃ
અધ્યાયઃ ॥
॥ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા શાઙ્કર-ભાષ્યમ્ ॥ ॥ સપ્તમોઽધ્યાયઃ ॥
“યોગિનામપિ સર્વેષાં મદ્ગતેનાન્તરાત્મના । શ્રદ્ધાવાન્ભજતે યો માં
સ મે યુક્તતમો મતઃ” (ભ. ગી. ૬-૪૭) ઇતિ પ્રશ્નબીજં ઉપન્યસ્ય,
સ્વયમેવ “ઈદૃશં મદીયં તત્ત્વમ્, એવં મદ્ગતાન્તરાત્મા સ્યાત્”
ઇત્યેતત્ વિવક્ષુઃ શ્રીભગવાનુવાચ —
શ્રીભગવાનુવાચ —
મય્યાસક્તમનાઃ પાર્થ યોગં યુઞ્જન્મદાશ્રયઃ ।
અસંશયં સમગ્રં માં યથા જ્ઞાસ્યસિ તચ્છૃણુ ॥ ૭-૧ ॥
મયિ વક્ષ્યમાણવિશેષણે પરમેશ્વરે આસક્તં મનઃ યસ્ય સઃ
મય્યાસક્તમનાઃ, હે પાર્થ યોગં યુઞ્જન્ મનઃસમાધાનં કુર્વન્,
મદાશ્રયઃ અહમેવ પરમેશ્વરઃ આશ્રયો યસ્ય સઃ મદાશ્રયઃ ।
યો હિ કશ્ચિત્ પુરુષાર્થેન કેનચિત્ અર્થી ભવતિ સ તત્સાધનં
કર્મ અગ્નિહોત્રાદિ તપઃ દાનં વા કિઞ્ચિત્ આશ્રયં પ્રતિપદ્યતે, અયં
તુ યોગી મામેવ આશ્રયં પ્રતિપદ્યતે, હિત્વા અન્યત્ સાધનાન્તરં મય્યેવ
આસક્તમનાઃ ભવતિ । યઃ ત્વં એવમ્ભૂતઃ સન્ અસંશયં સમગ્રં સમસ્તં
વિભૂતિબલશક્ત્યૈશ્વર્યાદિગુણસમ્પન્નં માં યથા યેન પ્રકારેણ જ્ઞાસ્યસિ
સંશયમન્તરેણ “એવમેવ ભગવાન્” ઇતિ, તત્ શૃણુ ઉચ્યમાનં
મયા ॥ તચ્ચ મદ્વિષયં —
જ્ઞાનં તેઽહં સવિજ્ઞાનમિદં વક્ષ્યામ્યશેષતઃ ।
યજ્જ્ઞાત્વા નેહ ભૂયોઽન્યજ્જ્ઞાતવ્યમવશિષ્યતે ॥ ૭-૨ ॥
જ્ઞાનં તે તુભ્યં અહં સવિજ્ઞાનં વિજ્ઞાનસહિતં સ્વાનુભવયુક્તં ઇદં
વક્ષ્યામિ કથયિષ્યામિ અશેષતઃ કાર્ત્સ્ન્યેન । તત્ જ્ઞાનં વિવક્ષિતં સ્તૌતિ
શ્રોતુઃ અભિમુખીકરણાય — યત્ જ્ઞાત્વા યત્ જ્ઞાનં જ્ઞાત્વા ન ઇહ ભૂયઃ
પુનઃ અન્યત્ જ્ઞાતવ્યં પુરુષાર્થસાધનં અવશિષ્યતે નાવશિષ્ટં ભવતિ ।
ઇતિ મત્તત્ત્વજ્ઞો યઃ, સઃ સર્વજ્ઞો ભવતીત્યર્થઃ । અતો વિશિષ્ટફલત્વાત્
દુર્લભં જ્ઞાનમ્ ॥ કથમિત્યુચ્યતે —
મનુષ્યાણાં સહસ્રેષુ કશ્ચિદ્યતતિ સિદ્ધયે ।
યતતામપિ સિદ્ધાનાં કશ્ચિન્માં વેત્તિ તત્ત્વતઃ ॥ ૭-૩ ॥
મનુષ્યાણાં મધ્યે સહસ્રેષુ અનેકેષુ કશ્ચિત્ યતતિ પ્રયત્નં કરોતિ
સિદ્ધયે સિદ્ધ્યર્થમ્ । તેષાં યતતામપિ સિદ્ધાનામ્, સિદ્ધા એવ હિ તે યે
મોક્ષાય યતન્તે, તેષાં કશ્ચિત્ એવ હિ માં વેત્તિ તત્ત્વતઃ યથાવત્ ॥
શ્રોતારં પ્રરોચનેન અભિમુખીકૃત્યાહ —
ભૂમિરાપોઽનલો વાયુઃ ખં મનો બુદ્ધિરેવ ચ ।
અહઙ્કાર ઇતીયં મે ભિન્ના પ્રકૃતિરષ્ટધા ॥ ૭-૪ ॥
ભૂમિઃ ઇતિ પૃથિવીતન્માત્રમુચ્યતે, ન સ્થૂલા, “ભિન્ના
પ્રકૃતિરષ્ટધા” ઇતિ વચનાત્ । તથા અબાદયોઽપિ તન્માત્રાણ્યેવ
ઉચ્યન્તે — આપઃ અનલઃ વાયુઃ ખમ્ । મનઃ ઇતિ મનસઃ કારણમહઙ્કારો
ગૃહ્યતે । બુદ્ધિઃ ઇતિ અહઙ્કારકારણં મહત્તત્ત્વમ્ । અહઙ્કારઃ ઇતિ
અવિદ્યાસંયુક્તમવ્યક્તમ્ । યથા વિષસંયુક્તમન્નં વિષમિત્યુચ્યતે,
એવમહઙ્કારવાસનાવત્ અવ્યક્તં મૂલકારણમહઙ્કાર ઇત્યુચ્યતે, પ્રવર્તકત્વાત્
અહઙ્કારસ્ય । અહઙ્કાર એવ હિ સર્વસ્ય પ્રવૃત્તિબીજં દૃષ્ટં લોકે ।
ઇતીયં યથોક્તા પ્રકૃતિઃ મે મમ ઐશ્વરી માયાશક્તિઃ અષ્ટધા ભિન્ના
ભેદમાગતા ॥
અપરેયમિતસ્ત્વન્યાં પ્રકૃતિં વિદ્ધિ મે પરામ્ ।
જીવભૂતાં મહાબાહો યયેદં ધાર્યતે જગત્ ॥ ૭-૫ ॥
અપરા ન પરા નિકૃષ્ટા અશુદ્ધા અનર્થકરી સંસારબન્ધનાત્મિકા ઇયમ્ ।
ઇતઃ અસ્યાઃ યથોક્તાયાઃ તુ અન્યાં વિશુદ્ધાં પ્રકૃતિં મમ આત્મભૂતાં વિદ્ધિ
મે પરાં પ્રકૃષ્ટાં જીવભૂતાં ક્ષેત્રજ્ઞલક્ષણાં પ્રાણધારણનિમિત્તભૂતાં
હે મહાબાહો, યયા પ્રકૃત્યા ઇદં ધાર્યતે જગત્ અન્તઃ પ્રવિષ્ટયા ॥
એતદ્યોનીનિ ભૂતાનિ સર્વાણીત્યુપધારય ।
અહં કૃત્સ્નસ્ય જગતઃ પ્રભવઃ પ્રલયસ્તથા ॥ ૭-૬ ॥
એતદ્યોનીનિ એતે પરાપરે ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞલક્ષણે પ્રકૃતી યોનિઃ યેષાં
ભૂતાનાં તાનિ એતદ્યોનીનિ, ભૂતાનિ સર્વાણિ ઇતિ એવં ઉપધારય જાનીહિ । યસ્માત્
મમ પ્રકૃતી યોનિઃ કારણં સર્વભૂતાનામ્, અતઃ અહં કૃત્સ્નસ્ય સમસ્તસ્ય
જગતઃ પ્રભવઃ ઉત્પત્તિઃ પ્રલયઃ વિનાશઃ તથા । પ્રકૃતિદ્વયદ્વારેણ
અહં સર્વજ્ઞઃ ઈશ્વરઃ જગતઃ કારણમિત્યર્થઃ ॥ યતઃ તસ્માત્ —
મત્તઃ પરતરં નાન્યત્કિઞ્ચિદસ્તિ ધનઞ્જય ।
મયિ સર્વમિદં પ્રોતં સૂત્રે મણિગણા ઇવ ॥ ૭-૭ ॥
મત્તઃ પરમેશ્વરાત્ પરતરં અન્યત્ કારણાન્તરં કિઞ્ચિત્ નાસ્તિ ન વિદ્યતે,
અહમેવ જગત્કારણમિત્યર્થઃ, હે ધનઞ્જય । યસ્માદેવં તસ્માત્ મયિ
પરમેશ્વરે સર્વાણિ ભૂતાનિ સર્વમિદં જગત્ પ્રોતં અનુસ્યૂતં અનુગતમ્
અનુવિદ્ધં ગ્રથિતમિત્યર્થ, દીર્ઘતન્તુષુ પટવત્, સૂત્રે ચ મણિગણા
ઇવ ॥ કેન કેન ધર્મેણ વિશિષ્ટે ત્વયિ સર્વમિદં પ્રોતમિત્યુચ્યતે —
રસોઽહમપ્સુ કૌન્તેય પ્રભાસ્મિ શશિસૂર્યયોઃ ।
પ્રણવઃ સર્વવેદેષુ શબ્દઃ ખે પૌરુષં નૃષુ ॥ ૭-૮ ॥
રસઃ અહમ્, અપાં યઃ સારઃ સ રસઃ, તસ્મિન્ રસભૂતે મયિ આપઃ પ્રોતા ઇત્યર્થઃ ।
એવં સર્વત્ર । યથા અહં અપ્સુ રસઃ, એવં પ્રભા અસ્મિ શશિસૂર્યયોઃ ।
પ્રણવઃ ઓઙ્કારઃ સર્વવેદેષુ, તસ્મિન્ પ્રણવભૂતે મયિ સર્વે વેદાઃ પ્રોતાઃ ।
તથા ખે આકાશે શબ્દઃ સારભૂતઃ, તસ્મિન્ મયિ ખં પ્રોતમ્ । તથા પૌરુષં
પુરુષસ્ય ભાવઃ પૌરુષં યતઃ પુમ્બુદ્ધિઃ નૃષુ, તસ્મિન્ મયિ પુરુષાઃ
પ્રોતાઃ ॥
પુણ્યો ગન્ધઃ પૃથિવ્યાં ચ તેજશ્ચાસ્મિ વિભાવસૌ ।
જીવનં સર્વભૂતેષુ તપશ્ચાસ્મિ તપસ્વિષુ ॥ ૭-૯ ॥
પુણ્યઃ સુરભિઃ ગન્ધઃ પૃથિવ્યાં ચ અહમ્, તસ્મિન્ મયિ ગન્ધભૂતે
પૃથિવી પ્રોતા । પુણ્યત્વં ગન્ધસ્ય સ્વભાવત એવ પૃથિવ્યાં દર્શિતમ્
અબાદિષુ રસાદેઃ પુણ્યત્વોપલક્ષણાર્થમ્ । અપુણ્યત્વં તુ ગન્ધાદીનામ્
અવિદ્યાધર્માદ્યપેક્ષં સંસારિણાં ભૂતવિશેષસંસર્ગનિમિત્તં ભવતિ ।
તેજશ્ચ દીપ્તિશ્ચ અસ્મિ વિભાવસૌ અગ્નૌ । તથા જીવનં સર્વભૂતેષુ,
યેન જીવન્તિ સર્વાણિ ભૂતાનિ તત્ જીવનમ્ । તપશ્ચ અસ્મિ તપસ્વિષુ, તસ્મિન્
તપસિ મયિ તપસ્વિનઃ પ્રોતાઃ ॥
બીજં માં સર્વભૂતાનાં વિદ્ધિ પાર્થ સનાતનમ્ ।
બુદ્ધિર્બુદ્ધિમતામસ્મિ તેજસ્તેજસ્વિનામહમ્ ॥ ૭-૧૦ ॥
બીજં પ્રરોહકારણં માં વિદ્ધિ સર્વભૂતાનાં હે પાર્થ સનાતનં ચિરન્તનમ્ ।
કિઞ્ચ, બુદ્ધિઃ વિવેકશક્તિઃ અન્તઃકરણસ્ય બુદ્ધિમતાં વિવેકશક્તિમતામ્
અસ્મિ, તેજઃ પ્રાગલ્ભ્યં તદ્વતાં તેજસ્વિનાં અહમ્ ॥
બલં બલવતાં ચાહં કામરાગવિવર્જિતમ્ ।
ધર્માવિરુદ્ધો ભૂતેષુ કામોઽસ્મિ ભરતર્ષભ ॥ ૭-૧૧ ॥
બલં સામર્થ્યં ઓજો બલવતાં અહમ્, તચ્ચ બલં કામરાગવિવર્જિતમ્,
કામશ્ચ રાગશ્ચ કામરાગૌ — કામઃ તૃષ્ણા અસન્નિકૃષ્ટેષુ
વિષયેષુ, રાગો રઞ્જના પ્રાપ્તેષુ વિષયેષુ — તાભ્યાં કામરાગાભ્યાં
વિવર્જિતં દેહાદિધારણમાત્રાર્થં બલં સત્ત્વમહમસ્મિ ; ન તુ યત્સંસારિણાં
તૃષ્ણારાગકારણમ્ । કિઞ્ચ — ધર્માવિરુદ્ધઃ ધર્મેણ શાસ્ત્રાર્થેન
અવિરુદ્ધો યઃ પ્રાણિષુ ભૂતેષુ કામઃ, યથા દેહધારણમાત્રાદ્યર્થઃ
અશનપાનાદિવિષયઃ, સ કામઃ અસ્મિ હે ભરતર્ષભ ॥ કિઞ્ચ —
યે ચૈવ સાત્ત્વિકા ભાવા રાજસાસ્તમસાશ્ચ યે ।
મત્ત એવેતિ તાન્વિદ્ધિ ન ત્વહં તેષુ તે મયિ ॥ ૭-૧૨ ॥
યે ચૈવ સાત્ત્વિકાઃ સત્ત્વનિર્વૃત્તાઃ ભાવાઃ પદાર્થાઃ, રાજસાઃ
રજોનિર્વૃત્તાઃ, તામસાઃ તમોનિર્વૃત્તાશ્ચ, યે કેચિત્ પ્રાણિનાં સ્વકર્મવશાત્
જાયન્તે ભાવાઃ, તાન્ મત્ત એવ જાયમાનાન્ ઇતિ એવં વિદ્ધિ સર્વાન્ સમસ્તાનેવ ।
યદ્યપિ તે મત્તઃ જાયન્તે, તથાપિ ન તુ અહં તેષુ તદધીનઃ તદ્વશઃ,
યથા સંસારિણઃ । તે પુનઃ મયિ મદ્વશાઃ મદધીનાઃ ॥ એવમ્ભૂતમપિ
પરમેશ્વરં નિત્યશુદ્ધબુદ્ધમુક્તસ્વભાવં સર્વભૂતાત્માનં નિર્ગુણં
સંસારદોષબીજપ્રદાહકારણં માં નાભિજાનાતિ જગત્ ઇતિ અનુક્રોશં દર્શયતિ
ભગવાન્ । તચ્ચ કિન્નિમિત્તં જગતઃ અજ્ઞાનમિત્યુચ્યતે —
ત્રિભિર્ગુણમયૈર્ભાવૈરેભિઃ સર્વમિદં જગત્ ।
મોહિતં નાભિજાનાતિ મામેભ્યઃ પરમવ્યયમ્ ॥ ૭-૧૩ ॥
ત્રિભિઃ ગુણમયૈઃ ગુણવિકારૈઃ રાગદ્વેષમોહાદિપ્રકારૈઃ ભાવૈઃ પદાર્થૈઃ
એભિઃ યથોક્તૈઃ સર્વં ઇદં પ્રાણિજાતં જગત્ મોહિતં અવિવેકિતામાપાદિતં સત્ ન
અભિજાનાતિ મામ્, એભ્યઃ યથોક્તેભ્યઃ ગુણેભ્યઃ પરં વ્યતિરિક્તં વિલક્ષણં
ચ અવ્યયં વ્યયરહિતં જન્માદિસર્વભાવવિકારવર્જિતં ઇત્યર્થઃ ॥ કથં
પુનઃ દૈવીં એતાં ત્રિગુણાત્મિકાં વૈષ્ણવીં માયામતિક્રામતિ ઇત્યુચ્યતે —
દૈવી હ્યેષા ગુણમયી મમ માયા દુરત્યયા ।
મામેવ યે પ્રપદ્યન્તે માયામેતાં તરન્તિ તે ॥ ૭-૧૪ ॥
દૈવી દેવસ્ય મમ ઈશ્વરસ્ય વિષ્ણોઃ સ્વભાવભૂતા હિ યસ્માત્ એષા યથોક્તા
ગુણમયી મમ માયા દુરત્યયા દુઃખેન અત્યયઃ અતિક્રમણં યસ્યાઃ સા દુરત્યયા ।
તત્ર એવં સતિ સર્વધર્માન્ પરિત્યજ્ય મામેવ માયાવિનં સ્વાત્મભૂતં
સર્વાત્મના યે પ્રપદ્યન્તે તે માયાં એતાં સર્વભૂતમોહિનીં તરન્તિ અતિક્રામન્તિ
; તે સંસારબન્ધનાત્ મુચ્યન્તે ઇત્યર્થઃ ॥ યદિ ત્વાં પ્રપન્નાઃ માયામેતાં
તરન્તિ, કસ્માત્ ત્વામેવ સર્વે ન પ્રપદ્યન્તે ઇત્યુચ્યતે —
ન માં દુષ્કૃતિનો મૂઢાઃ પ્રપદ્યન્તે નરાધમાઃ ।
માયયાપહૃતજ્ઞાના આસુરં ભાવમાશ્રિતાઃ ॥ ૭-૧૫ ॥
ન માં પરમેશ્વરં નારાયણં દુષ્કૃતિનઃ પાપકારિણઃ મૂઢાઃ
પ્રપદ્યન્તે નરાધમાઃ નરાણાં મધ્યે અધમાઃ નિકૃષ્ટાઃ । તે ચ માયયા
અપહૃતજ્ઞાનાઃ સમ્મુષિતજ્ઞાનાઃ આસુરં ભાવં હિંસાનૃતાદિલક્ષણમ્
આશ્રિતાઃ ॥ યે પુનર્નરોત્તમાઃ પુણ્યકર્માણઃ —
ચતુર્વિધા ભજન્તે માં જનાઃ સુકૃતિનોઽર્જુન ।
આર્તો જિજ્ઞાસુરર્થાર્થી જ્ઞાની ચ ભરતર્ષભ ॥ ૭-૧૬ ॥
ચતુર્વિધાઃ ચતુઃપ્રકારાઃ ભજન્તે સેવન્તે માં જનાઃ સુકૃતિનઃ
પુણ્યકર્માણઃ હે અર્જુન । આર્તઃ આર્તિપરિગૃહીતઃ તસ્કરવ્યાઘ્રરોગાદિના
અભિભૂતઃ આપન્નઃ, જિજ્ઞાસુઃ ભગવત્તત્ત્વં જ્ઞાતુમિચ્છતિ યઃ, અર્થાર્થી
ધનકામઃ, જ્ઞાની વિષ્ણોઃ તત્ત્વવિચ્ચ હે ભરતર્ષભ ॥
તેષાં જ્ઞાની નિત્યયુક્ત એકભક્તિર્વિશિષ્યતે ।
પ્રિયો હિ જ્ઞાનિનોઽત્યર્થમહં સ ચ મમ પ્રિયઃ ॥ ૭-૧૭ ॥
તેષાં ચતુર્ણાં મધ્યે જ્ઞાની તત્ત્વવિત્ તત્વવિત્ત્વાત્ નિત્યયુક્તઃ ભવતિ
એકભક્તિશ્ચ, અન્યસ્ય ભજનીયસ્ય અદર્શનાત્ ; અતઃ સ એકભક્તિઃ
વિશિષ્યતે વિશેષં આધિક્યં આપદ્યતે, અતિરિચ્યતે ઇત્યર્થઃ । પ્રિયો હિ
યસ્માત્ અહં આત્મા જ્ઞાનિનઃ, અતઃ તસ્ય અહં અત્યર્થં પ્રિયઃ ; પ્રસિદ્ધં હિ
લોકે “આત્મા પ્રિયો ભવતિ” ઇતિ । તસ્માત્ જ્ઞાનિનઃ આત્મત્વાત્ વાસુદેવઃ
પ્રિયો ભવતીત્યર્થઃ । સ ચ જ્ઞાની મમ વાસુદેવસ્ય આત્મૈવેતિ મમ અત્યર્થં
પ્રિયઃ ॥ ન તર્હિ આર્તાદયઃ ત્રયઃ વાસુદેવસ્ય પ્રિયાઃ ? ન ; કિં તર્હિ ?–
ઉદારાઃ સર્વ એવૈતે જ્ઞાની ત્વાત્મૈવ મે મતમ્ ।
આસ્થિતઃ સ હિ યુક્તાત્મા મામેવાનુત્તમાં ગતિમ્ ॥ ૭-૧૮ ॥
ઉદારાઃ ઉત્કૃષ્ટાઃ સર્વ એવ એતે, ત્રયોઽપિ મમ પ્રિયા એવેત્યર્થઃ । ન હિ
કશ્ચિત્ મદ્ભક્તઃ મમ વાસુદેવસ્ય અપ્રિયઃ ભવતિ । જ્ઞાની તુ અત્યર્થં
પ્રિયો ભવતીતિ વિશેષઃ । તત્ કસ્માત્ ઇત્યત આહ — જ્ઞાની તુ આત્મૈવ
ન અન્યો મત્તઃ ઇતિ મે મમ મતં નિશ્ચયઃ । આસ્થિતઃ આરોઢું પ્રવૃત્તઃ
સઃ જ્ઞાની હિ યસ્માત્ “અહમેવ ભગવાન્ વાસુદેવઃ ન અન્યોઽસ્મિ”
ઇત્યેવં યુક્તાત્મા સમાહિતચિત્તઃ સન્ મામેવ પરં બ્રહ્મ ગન્તવ્યં અનુત્તમાં
ગન્તું પ્રવૃત્ત ઇત્યર્થઃ ॥ જ્ઞાની પુનરપિ સ્તૂયતે —
બહૂનાં જન્મનામન્તે જ્ઞાનવાન્માં પ્રપદ્યતે ।
વાસુદેવઃ સર્વમિતિ સ મહાત્મા સુદુર્લભઃ ॥ ૭-૧૯ ॥
બહૂનાં જન્મનાં જ્ઞાનાર્થસંસ્કારાશ્રયાણાં અન્તે સમાપ્તૌ જ્ઞાનવાન્
પ્રાપ્તપરિપાકજ્ઞાનઃ માં વાસુદેવં પ્રત્યગાત્માનં પ્રત્યક્ષતઃ
પ્રપદ્યતે । કથમ્ ? વાસુદેવઃ સર્વં ઇતિ । યઃ એવં સર્વાત્માનં માં
નારાયણં પ્રતિપદ્યતે, સઃ મહાત્મા ; ન તત્સમઃ અન્યઃ અસ્તિ, અધિકો વા ।
અતઃ સુદુર્લભઃ, “મનુષ્યાણાં સહસ્રેષુ” (ભ. ગી. ૭-૩) ઇતિ હિ
ઉક્તમ્ ॥ આત્મૈવ સર્વો વાસુદેવ ઇત્યેવમપ્રતિપત્તૌ કારણમુચ્યતે —
કામૈસ્તૈસ્તૈર્હૃતજ્ઞાનાઃ પ્રપદ્યન્તેઽન્યદેવતાઃ ।
તં તં નિયમમાસ્થાય પ્રકૃત્યા નિયતાઃ સ્વયા ॥ ૭-૨૦ ॥
કામૈઃ તૈસ્તૈઃ પુત્રપશુસ્વર્ગાદિવિષયૈઃ હૃતજ્ઞાનાઃ
અપહૃતવિવેકવિજ્ઞાનાઃ પ્રપદ્યન્તે અન્યદેવતાઃ પ્રાપ્નુવન્તિ વાસુદેવાત્ આત્મનઃ
અન્યાઃ દેવતાઃ ; તં તં નિયમં દેવતારાધને પ્રસિદ્ધો યો યો નિયમઃ તં
તં આસ્થાય આશ્રિત્ય પ્રકૃત્યા સ્વભાવેન જન્માન્તરાર્જિતસંસ્કારવિશેષેણ
નિયતાઃ નિયમિતાઃ સ્વયા આત્મીયયા ॥ તેષાં ચ કામીનાં —
યો યો યાં યાં તનું ભક્તઃ શ્રદ્ધયાર્ચિતુમિચ્છતિ ।
તસ્ય તસ્યાચલાં શ્રદ્ધાં તામેવ વિદધામ્યહમ્ ॥ ૭-૨૧ ॥
યઃ યઃ કામી યાં યાં દેવતાતનું શ્રદ્ધયા સંયુક્તઃ ભક્તશ્ચ સન્
અર્ચિતું પૂજયિતું ઇચ્છતિ, તસ્ય તસ્ય કામિનઃ અચલાં સ્થિરાં શ્રદ્ધાં
તામેવ વિદધામિ સ્થિરીકરોમિ ॥ યથૈવ પૂર્વં પ્રવૃત્તઃ સ્વભાવતો યઃ
યાં દેવતાતનું શ્રદ્ધયા અર્ચિતું ઇચ્છતિ —
સ તયા શ્રદ્ધયા યુક્તસ્તસ્યા રાધનમીહતે ।
લભતે ચ તતઃ કામાન્મયૈવ વિહિતાન્હિ તાન્ ॥ ૭-૨૨ ॥
સ તયા મદ્વિહિતયા શ્રદ્ધયા યુક્તઃ સન્ તસ્યાઃ દેવતાતન્વાઃ રાધનમ્
આરાધનં ઈહતે ચેષ્ટતે । લભતે ચ તતઃ તસ્યાઃ આરાધિતાયાઃ દેવતાતન્વાઃ
કામાન્ ઈપ્સિતાન્ મયૈવ પરમેશ્વરેણ સર્વજ્ઞેન કર્મફલવિભાગજ્ઞતયા
વિહિતાન્ નિર્મિતાન્ તાન્, હિ યસ્માત્ તે ભગવતા વિહિતાઃ કામાઃ તસ્માત્ તાન્
અવશ્યં લભતે ઇત્યર્થઃ । “હિતાન્” ઇતિ પદચ્છેદે હિતત્વં
કામાનામુપચરિતં કલ્પ્યમ્ ; ન હિ કામા હિતાઃ કસ્યચિત્ ॥ યસ્માત્
અન્તવત્સાધનવ્યાપારા અવિવેકિનઃ કામિનશ્ચ તે, અતઃ —
અન્તવત્તુ ફલં તેષાં તદ્ભવત્યલ્પમેધસામ્ ।
દેવાન્દેવયજો યાન્તિ મદ્ભક્તા યાન્તિ મામપિ ॥ ૭-૨૩ ॥
અન્તવત્ વિનાશિ તુ ફલં તેષાં તત્ ભવતિ અલ્પમેધસાં અલ્પપ્રજ્ઞાનામ્ ।
દેવાન્દેવયજો યાન્તિ દેવાન્ યજન્ત ઇતિ દેવયજઃ, તે દેવાન્ યાન્તિ, મદ્ભક્તા
યાન્તિ મામપિ । એવં સમાને અપિ આયાસે મામેવ ન પ્રપદ્યન્તે અનન્તફલાય,
અહો ખલુ કષ્ટં વર્તન્તે, ઇત્યનુક્રોશં દર્શયતિ ભગવાન્ ॥ કિન્નિમિત્તં
મામેવ ન પ્રપદ્યન્તે ઇત્યુચ્યતે —
અવ્યક્તં વ્યક્તિમાપન્નં મન્યન્તે મામબુદ્ધયઃ ।
પરં ભાવમજાનન્તો મમાવ્યયમનુત્તમમ્ ॥ ૭-૨૪ ॥
અવ્યક્તં અપ્રકાશં વ્યક્તિં આપન્નં પ્રકાશં ગતં ઇદાનીં મન્યન્તે
માં નિત્યપ્રસિદ્ધમીશ્વરમપિ સન્તં અબુદ્ધયઃ અવિવેકિનઃ પરં ભાવં
પરમાત્મસ્વરૂપં અજાનન્તઃ અવિવેકિનઃ મમ અવ્યયં વ્યયરહિતં અનુત્તમં
નિરતિશયં મદીયં ભાવમજાનન્તઃ મન્યન્તે ઇત્યર્થઃ ॥ તદજ્ઞાનં
કિન્નિમિત્તમિત્યુચ્યતે —
નાહં પ્રકાશઃ સર્વસ્ય યોગમાયાસમાવૃતઃ ।
મૂઢોઽયં નાભિજાનાતિ લોકો મામજમવ્યયમ્ ॥ ૭-૨૫ ॥
ન અહં પ્રકાશઃ સર્વસ્ય લોકસ્ય, કેષાઞ્ચિદેવ મદ્ભક્તાનાં પ્રકાશઃ
અહમિત્યભિપ્રાયઃ । યોગમાયાસમાવૃતઃ યોગઃ ગુણાનાં યુક્તિઃ ઘટનં
સૈવ માયા યોગમાયા, તયા યોગમાયયા સમાવૃતઃ, સઞ્છન્નઃ ઇત્યર્થઃ ।
અત એવ મૂઢો લોકઃ અયં ન અભિજાનાતિ માં અજં અવ્યયમ્ ॥ યયા યોગમાયયા
સમાવૃતં માં લોકઃ નાભિજાનાતિ, નાસૌ યોગમાયા મદીયા સતી મમ ઈશ્વરસ્ય
માયાવિનો જ્ઞાનં પ્રતિબધ્નાતિ, યથા અન્યસ્યાપિ માયાવિનઃ
માયાજ્ઞાનં તદ્વત્ ॥ યતઃ એવમ્, અતઃ —
વેદાહં સમતીતાનિ વર્તમાનાનિ ચાર્જુન ।
ભવિષ્યાણિ ચ ભૂતાનિ માં તુ વેદ ન કશ્ચન ॥ ૭-૨૬ ॥
અહં તુ વેદ જાને સમતીતાનિ સમતિક્રાન્તાનિ ભૂતાનિ, વર્તમાનાનિ ચ અર્જુન,
ભવિષ્યાણિ ચ ભૂતાનિ વેદ અહમ્ । માં તુ વેદ ન કશ્ચન મદ્ભક્તં
મચ્છરણં એકં મુક્ત્વા ; મત્તત્ત્વવેદનાભાવાદેવ ન માં ભજતે ॥ કેન
પુનઃ મત્તત્ત્વવેદનપ્રતિબન્ધેન પ્રતિબદ્ધાનિ સન્તિ જાયમાનાનિ સર્વભૂતાનિ
માં ન વિદન્તિ ઇત્યપેક્ષાયામિદમાહ —
ઇચ્છાદ્વેષસમુત્થેન દ્વન્દ્વમોહેન ભારત ।
સર્વભૂતાનિ સમ્મોહં સર્ગે યાન્તિ પરન્તપ ॥ ૭-૨૭ ॥
ઇચ્છાદ્વેષસમુત્થેન ઇચ્છા ચ દ્વેષશ્ચ ઇચ્છાદ્વેષૌ તાભ્યાં
સમુત્તિષ્ઠતીતિ ઇચ્છાદ્વેષસમુત્થઃ તેન ઇચ્છાદ્વેષસમુત્થેન ।
કેનેતિ વિશેષાપેક્ષાયામિદમાહ — દ્વન્દ્વમોહેન દ્વન્દ્વનિમિત્તઃ
મોહઃ દ્વન્દ્વમોહઃ તેન । તાવેવ ઇચ્છાદ્વેષૌ શીતોષ્ણવત્
પરસ્પરવિરુદ્ધૌ સુખદુઃખતદ્ધેતુવિષયૌ યથાકાલં
સર્વભૂતૈઃ સમ્બધ્યમાનૌ દ્વન્દ્વશબ્દેન અભિધીયેતે । યત્ર
યદા ઇચ્છાદ્વેષૌ સુખદુઃખતદ્ધેતુસમ્પ્રાપ્ત્યા લબ્ધાત્મકૌ
ભવતઃ, તદા તૌ સર્વભૂતાનાં પ્રજ્ઞાયાઃ સ્વવશાપાદનદ્વારેણ
પરમાર્થાત્મતત્ત્વવિષયજ્ઞાનોત્પત્તિ-પ્રતિબન્ધકારણં મોહં જનયતઃ । ન
હિ ઇચ્છાદ્વેષદોષવશીકૃતચિત્તસ્ય યથાભૂતાર્થવિષયજ્ઞાનમુત્પદ્યતે
બહિરપિ ; કિમુ વક્તવ્યં તાભ્યામાવિષ્ટબુદ્ધેઃ સમ્મૂઢસ્ય પ્રત્યગાત્મનિ
બહુપ્રતિબન્ધે જ્ઞાનં નોત્પદ્યત ઇતિ । અતઃ તેન ઇચ્છાદ્વેષસમુત્થેન
દ્વન્દ્વમોહેન, ભારત ભરતાન્વયજ, સર્વભૂતાનિ સમ્મોહિતાનિ સન્તિ સમ્મોહં
સમ્મૂઢતાં સર્ગે જન્મનિ, ઉત્પત્તિકાલે ઇત્યેતત્, યાન્તિ ગચ્છન્તિ હે પરન્તપ ।
મોહવશાન્યેવ સર્વભૂતાનિ જાયમાનાનિ જાયન્તે ઇત્યભિપ્રાયઃ । યતઃ એવમ્,
અતઃ તેન દ્વન્દ્વમોહેન પ્રતિબદ્ધપ્રજ્ઞાનાનિ સર્વભૂતાનિ સમ્મોહિતાનિ
મામાત્મભૂતં ન જાનન્તિ ; અત એવ આત્મભાવે માં ન ભજન્તે ॥ કે પુનઃ
અનેન દ્વન્દ્વમોહેન નિર્મુક્તાઃ સન્તઃ ત્વાં વિદિત્વા યથાશાસ્ત્રમાત્મભાવેન
ભજન્તે ઇત્યપેક્ષિતમર્થં દર્શિતું ઉચ્યતે —
યેષાં ત્વન્તગતં પાપં જનાનાં પુણ્યકર્મણામ્ ।
તે દ્વન્દ્વમોહનિર્મુક્તા ભજન્તે માં દૃઢવ્રતાઃ ॥ ૭-૨૮ ॥
યેષાં તુ પુનઃ અન્તગતં સમાપ્તપ્રાયં ક્ષીણં પાપં જનાનાં પુણ્યકર્મણાં
પુણ્યં કર્મ યેષાં સત્ત્વશુદ્ધિકારણં વિદ્યતે તે પુણ્યકર્માણઃ તેષાં
પુણ્યકર્મણામ્, તે દ્વન્દ્વમોહનિર્મુક્તાઃ યથોક્તેન દ્વન્દ્વમોહેન નિર્મુક્તાઃ
ભજન્તે માં પરમાત્માનં દૃઢવ્રતાઃ । “એવમેવ પરમાર્થતત્ત્વં
નાન્યથા” ઇત્યેવં સર્વપરિત્યાગવ્રતેન નિશ્ચિતવિજ્ઞાનાઃ દૃઢવ્રતાઃ
ઉચ્યન્તે ॥ તે કિમર્થં ભજન્તે ઇત્યુચ્યતે —
જરામરણમોક્ષાય મામાશ્રિત્ય યતન્તિ યે ।
તે બ્રહ્મ તદ્વિદુઃ કૃત્સ્નમધ્યાત્મં કર્મ ચાખિલમ્ ॥ ૭-૨૯ ॥
જરામરણમોક્ષાય જરામરણયોઃ મોક્ષાર્થં માં પરમેશ્વરં આશ્રિત્ય
મત્સમાહિતચિત્તાઃ સન્તઃ યતન્તિ પ્રયતન્તે યે, તે યત્ બ્રહ્મ પરં તત્
વિદુઃ કૃત્સ્નં સમસ્તં અધ્યાત્મં પ્રત્યગાત્મવિષયં વસ્તુ તત્ વિદુઃ,
કર્મ ચ અખિલં સમસ્તં વિદુઃ ॥
સાધિભૂતાધિદૈવં માં સાધિયજ્ઞં ચ યે વિદુઃ ।
પ્રયાણકાલેઽપિ ચ માં તે વિદુર્યુક્તચેતસઃ ॥ ૭-૩૦ ॥
સાધિભૂતાધિદૈવં અધિભૂતં ચ અધિદૈવં ચ અધિભૂતાધિદૈવમ્,
સહ અધિભૂતાધિદૈવેન વર્તતે ઇતિ સાધિભૂતાધિદૈવં ચ માં યે વિદુઃ,
સાધિયજ્ઞં ચ સહ અધિયજ્ઞેન સાધિયજ્ઞં યે વિદુઃ, પ્રયાણકાલે
મરણકાલે અપિ ચ માં તે વિદુઃ યુક્તચેતસઃ સમાહિતચિત્તા ઇતિ ॥
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે
શ્રીકૃષ્નાર્જુનસંવાદે જ્ઞાનવિજ્ઞાનયોગો નામ સપ્તમોઽધ્યાયઃ ॥૭ ॥
ઇતિ
શ્રીમદ્-પરમહંસ-પરિવ્રાજક-આચાર્ય-પૂજ્યપાદ-શ્રીશઙ્કર-ભગવતા
કૃતૌ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા-ભાષ્યે જ્ઞાન-વિજ્ઞાન-યોગઃ નામ સપ્તમઃ
અધ્યાયઃ ॥
॥ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા શાઙ્કર-ભાષ્યમ્ ॥ ॥ અષ્ટમોઽધ્યાયઃ ॥
“તે બ્રહ્મ તદ્વિદુઃ કૃત્સ્નમ્” (ભ. ગી. ૭-૨૯) ઇત્યાદિના ભગવતા
અર્જુનસ્ય પ્રશ્નબીજાનિ ઉપદિષ્ટાનિ । અતઃ તત્પ્રશ્નાર્થં અર્જુનઃ ઉવાચ —
અર્જુન ઉવાચ —
કિં તદ્બ્રહ્મ કિમધ્યાત્મં કિ કર્મ પુરુષોત્તમ ।
અધિભૂતં ચ કિં પ્રોક્તમધિદૈવં કિમુચ્યતે ॥ ૮-૧ ॥
અધિયજ્ઞઃ કથં કોઽત્ર દેહેઽસ્મિન્મધુસૂદન ।
પ્રયાણકાલે ચ કથં જ્ઞેયોઽસિ નિયતાત્મભિઃ ॥ ૮-૨ ॥
એષાં પ્રશ્નાનાં યથાક્રમં નિર્ણયાય શ્રીભગવાનુવાચ —
શ્રીભગવાનુવાચ —
અક્ષરં બ્રહ્મ પરમં સ્વભાવોઽધ્યાત્મમુચ્યતે ।
ભૂતભાવોદ્ભવકરો વિસર્ગઃ કર્મસંજ્ઞિતઃ ॥ ૮-૩ ॥
અક્ષરં ન ક્ષરતીતિ અક્ષરં પરમાત્મા, “એતસ્ય વા અક્ષરસ્ય
પ્રશાસને ગાર્ગિ” (બૃ. ઉ. ૩-૮-૯) ઇતિ શ્રુતેઃ । ઓઙ્કારસ્ય ચ
“ઓમિત્યેકાક્ષરં બ્રહ્મ” (ભ. ગી. ૮-૧૩) ઇતિ પરેણ વિશેષણાત્
અગ્રહણમ્ । પરમં ઇતિ ચ નિરતિશયે બ્રહ્મણિ અક્ષરે ઉપપન્નતરમ્
વિશેષણમ્ । તસ્યૈવ પરસ્ય બ્રહ્મણઃ પ્રતિદેહં પ્રત્યગાત્મભાવઃ
સ્વભાવઃ, સ્વો ભાવઃ સ્વભાવઃ અધ્યાત્મં ઉચ્યતે । આત્માનં દેહં અધિકૃત્ય
પ્રત્યગાત્મતયા પ્રવૃત્તં પરમાર્થબ્રહ્માવસાનં વસ્તુ સ્વભાવઃ
અધ્યાત્મં ઉચ્યતે અધ્યાત્મશબ્દેન અભિધીયતે । ભૂતભાવોદ્ભવકરઃ
ભૂતાનાં ભાવઃ ભૂતભાવઃ તસ્ય ઉદ્ભવઃ ભૂતભાવોદ્ભવઃ તં કરોતીતિ
ભૂતભાવોદ્ભવકરઃ, ભૂતવસ્તૂત્પત્તિકર ઇત્યર્થઃ । વિસર્ગઃ વિસર્જનં
દેવતોદ્દેશેન ચરુપુરોડાશાદેઃ દ્રવ્યસ્ય પરિત્યાગઃ ; સ એષ વિસર્ગલક્ષણો
યજ્ઞઃ કર્મસંજ્ઞિતઃ કર્મશબ્દિત ઇત્યેતત્ । એતસ્માત્ હિ બીજભૂતાત્
વૃષ્ટ્યાદિક્રમેણ સ્થાવરજઙ્ગમાનિ ભૂતાનિ ઉદ્ભવન્તિ ॥
અધિભૂતં ક્ષરો ભાવઃ પુરુષશ્ચાધિદૈવતમ્ ।
અધિયજ્ઞોઽહમેવાત્ર દેહે દેહભૃતાં વર ॥ ૮-૪ ॥
અધિભૂતં પ્રાણિજાતં અધિકૃત્ય ભવતીતિ । કોઽસૌ ? ક્ષરઃ ક્ષરતીતિ
ક્ષરઃ વિનાશી, ભાવઃ યત્કિઞ્ચિત્ જનિમત્ વસ્તુ ઇત્યર્થઃ । પુરુષઃ પૂર્ણમ્
અનેન સર્વમિતિ, પુરિ શયનાત્ વા, પુરુષઃ આદિત્યાન્તર્ગતો હિરણ્યગર્ભઃ,
સર્વપ્રાણિકરણાનાં અનુગ્રાહકઃ, સઃ અધિદૈવતમ્ । અધિયજ્ઞઃ
સર્વયજ્ઞાભિમાનિની વિષ્ણ્વાખ્યા દેવતા, ”યજ્ઞો વૈ વિષ્ણુઃ”
(તૈ. સં. ૧-૭-૪) ઇતિ શ્રુતેઃ । સ હિ વિષ્ણુઃ અહમેવ ; અત્ર અસ્મિન્ દેહે યો
યજ્ઞઃ તસ્ય અહં અધિયજ્ઞઃ ; યજ્ઞો હિ દેહનિર્વર્ત્યત્વેન દેહસમવાયી
ઇતિ દેહાધિકરણો ભવતિ, દેહભૃતાં વર ॥
અન્તકાલે ચ મામેવ સ્મરન્મુક્ત્વા કલેબરમ્ ।
યઃ પ્રયાતિ સ મદ્ભાવં યાતિ નાસ્ત્યત્ર સંશયઃ ॥ ૮-૫ ॥
અન્તકાલે મરણકાલે ચ મામેવ પરમેશ્વરં વિષ્ણું સ્મરન્ મુક્ત્વા પરિત્યજ્ય
કલેબરં શરીરં યઃ પ્રયાતિ ગચ્છતિ, સઃ મદ્ભાવં વૈષ્ણવં તત્ત્વં
યાતિ । નાસ્તિ ન વિદ્યતે અત્ર અસ્મિન્ અર્થે સંશયઃ — યાતિ વા ન વા ઇતિ ॥
ન મદ્વિષય એવ અયં નિયમઃ । કિં તર્હિ ? —
યં યં વાપિ સ્મરન્ભાવં ત્યજત્યન્તે કલેબરમ્ ।
તં તમેવૈતિ કૌન્તેય સદા તદ્ભાવભાવિતઃ ॥ ૮-૬ ॥
યં યં વાપિ યં યં ભાવં દેવતાવિશેષં સ્મરન્ ચિન્તયન્ ત્યજતિ
પરિત્યજતિ અન્તે અન્તકાલે પ્રાણવિયોગકાલે કલેબરં શરીરં તં તમેવ
સ્મૃતં ભાવમેવ એતિ નાન્યં કૌન્તેય, સદા સર્વદા તદ્ભાવભાવિતઃ તસ્મિન્
ભાવઃ તદ્ભાવઃ સ ભાવિતઃ સ્મર્યમાણતયા અભ્યસ્તઃ યેન સઃ તદ્ભાવભાવિતઃ
સન્ ॥ યસ્માત્ એવં અન્ત્યા ભાવના દેહાન્તરપ્રાપ્તૌ કારણં —
તસ્માત્સર્વેષુ કાલેષુ મામનુસ્મર યુધ્ય ચ ।
મય્યર્પિતમનોબુદ્ધિર્મામેવૈષ્યસ્યસંશયઃ ॥ ૮-૭ ॥
તસ્માત્ સર્વેષુ કાલેષુ માં અનુસ્મર યથાશાસ્ત્રમ્ । યુધ્ય ચ યુદ્ધં
ચ સ્વધર્મં કુરુ । મયિ વાસુદેવે અર્પિતે મનોબુદ્ધી યસ્ય તવ સ ત્વં
મયિ અર્પિતમનોબુદ્ધિઃ સન્ મામેવ યથાસ્મૃતં એષ્યસિ આગમિષ્યસિ ;
અસંશયઃ ન સંશયઃ અત્ર વિદ્યતે ॥ કિઞ્ચ–
અભ્યાસયોગયુક્તેન ચેતસા નાન્યગામિના ।
પરમં પુરુષં દિવ્યં યાતિ પાર્થાનુચિન્તયન્ ॥ ૮-૮ ॥
અભ્યાસયોગયુક્તેન મયિ ચિત્તસમર્પણવિષયભૂતે એકસ્મિન્
તુલ્યપ્રત્યયાવૃત્તિલક્ષણઃ વિલક્ષણપ્રત્યયાનન્તરિતઃ અભ્યાસઃ
સ ચાભ્યાસો યોગઃ તેન યુક્તં તત્રૈવ વ્યાપૃતં યોગિનઃ ચેતઃ તેન,
ચેતસા નાન્યગામિના ન અન્યત્ર વિષયાન્તરે ગન્તું શીલં અસ્યેતિ નાન્યગામિ
તેન નાન્યગામિના, પરમં નિરતિશયં પુરુષં દિવ્યં દિવિ સૂર્યમણ્ડલે
ભવં યાતિ ગચ્છતિ હે પાર્થ અનુચિન્તયન્ શાસ્ત્રાચાર્યોપદેશં અનુધ્યાયન્
ઇત્યેતત્ ॥ કિંવિશિષ્ટં ચ પુરુષં યાતિ ઇતિ ઉચ્યતે —
કવિં પુરાણમનુશાસિતારમણોરણીયાંસમનુસ્મરેદ્યઃ ।
સર્વસ્ય ધાતારમચિન્ત્યરૂપમાદિત્યવર્ણં તમસઃ પરસ્તાત્ ॥ ૮-૯ ॥
કવિં ક્રાન્તદર્શિનં સર્વજ્ઞં પુરાણં ચિરન્તનં અનુશાસિતારં
સર્વસ્ય જગતઃ પ્રશાસિતારં અણોઃ સૂક્ષ્માદપિ અણીયાંસં સૂક્ષ્મતરમ્
અનુસ્મરેત્ અનુચિન્તયેત્ યઃ કશ્ચિત્, સર્વસ્ય કર્મફલજાતસ્ય ધાતારં
વિધાતારં વિચિત્રતયા પ્રાણિભ્યો વિભક્તારમ્, અચિન્ત્યરૂપં ન અસ્ય રૂપં
નિયતં વિદ્યમાનમપિ કેનચિત્ ચિન્તયિતું શક્યતે ઇતિ અચિન્ત્યરૂપઃ તમ્,
આદિત્યવર્ણં આદિત્યસ્યેવ નિત્યચૈતન્યપ્રકાશો વર્ણો યસ્ય તં આદિત્યવર્ણમ્,
તમસઃ પરસ્તાત્ અજ્ઞાનલક્ષણાત્ મોહાન્ધકારાત્ પરં તં અનુચિન્તયન્ યાતિ
ઇતિ પૂર્વેણ સમ્બન્ધઃ ॥ કિઞ્ચ —
પ્રયાણકાલે મનસાચલેન ભક્ત્યા યુક્તો યોગબલેન ચૈવ ।
ભ્રુવોર્મધ્યે પ્રાણમાવેશ્ય સમ્ય ક્સ તં પરં પુરુષમુપૈતિ દિવ્યમ્ ॥ ૮-૧૦ ॥
પ્રયાણકાલે મરણકાલે મનસા અચલેન ચલનવર્જિતેન
ભક્ત્યા યુક્તઃ ભજનં ભક્તિઃ તયા યુક્તઃ યોગબલેન ચૈવ યોગસ્ય
બલં યોગબલં સમાધિજસંસ્કારપ્રચયજનિતચિત્તસ્થૈર્યલક્ષણં
યોગબલં તેન ચ યુક્તઃ ઇત્યર્થઃ, પૂર્વં હૃદયપુણ્ડરીકે વશીકૃત્ય
ચિત્તં તતઃ ઊર્ધ્વગામિન્યા નાડ્યા ભૂમિજયક્રમેણ ભ્રુવોઃ મધ્યે પ્રાણમ્
આવેશ્ય સ્થાપયિત્વા સમ્યક્ અપ્રમત્તઃ સન્, સઃ એવં વિદ્વાન્ યોગી “કવિં
પુરાણમ્” (ભ. ગી. ૮-૯) ઇત્યાદિલક્ષણં તં પરં પરતરં પુરુષમ્
ઉપૈતિ પ્રતિપદ્યતે દિવ્યં દ્યોતનાત્મકમ્ ॥ પુનરપિ વક્ષ્યમાણેન ઉપાયેન
પ્રતિપિત્સિતસ્ય બ્રહ્મણો વેદવિદ્વદનાદિવિશેષણવિશેષ્યસ્ય અભિધાનં
કરોતિ ભગવાન્ —
યદક્ષરં વેદવિદો વદન્તિ વિશન્તિ યદ્યતયો વીતરાગાઃ ।
યદિચ્છન્તો બ્રહ્મચર્યં ચરન્તિ તત્તે પદં સઙ્ગ્રહેણ પ્રવક્ષ્યે ॥ ૮-૧૧ ॥
યત્ અક્ષરં ન ક્ષરતીતિ અક્ષરં અવિનાશિ વેદવિદઃ વેદાર્થજ્ઞાઃ
વદન્તિ, “તદ્વા એતદક્ષરં ગાર્ગિ બ્રાહ્મણા અભિવદન્તિ”
(બૃ. ઉ. ૩-૮-૮) ઇતિ શ્રુતેઃ, સર્વવિશેષનિવર્તકત્વેન અભિવદન્તિ
“અસ્થૂલમનણુ” ઇત્યાદિ । કિઞ્ચ — વિશન્તિ પ્રવિશન્તિ
સમ્યગ્દર્શનપ્રાપ્તૌ સત્યાં યત્ યતયઃ યતનશીલાઃ સન્ન્યાસિનઃ વીતરાગાઃ
વીતઃ વિગતઃ રાગઃ યેભ્યઃ તે વીતરાગાઃ । યચ્ચ અક્ષરમિચ્છન્તઃ —
જ્ઞાતું ઇતિ વાક્યશેષઃ — બ્રહ્મચર્યં ગુરૌ ચરન્તિ આચરન્તિ, તત્
તે પદં તત્ અક્ષરાખ્યં પદં પદનીયં તે તવ સઙ્ગ્રહેણ સઙ્ગ્રહઃ
સઙ્ક્ષેપઃ તેન સઙ્ક્ષેપેણ પ્રવક્ષ્યે કથયિષ્યામિ ॥ “સ યો હ વૈ
તદ્ભગવન્મનુષ્યેષુ પ્રાયણાન્તમોઙ્કારમભિધ્યાયીત કતમં વાવ સ તેન
લોકં જયતીતિ ।” (પ્ર. ઉ. ૫-૧) “તસ્મૈ સ હોવાચ એતદ્વૈ
સત્યકામ પરં ચાપરં ચ બ્રહ્મ યદોઙ્કારઃ” (પ્ર. ઉ. ૫-૨)
ઇત્યુપક્રમ્ય “યઃ પુનરેતં ત્રિમાત્રેણોમિત્યેતેનૈવાક્ષરેણ
પરં પુરુષમભિધ્યાયીત — સ સામભિરુન્નીયતે બ્રહ્મલોકમ્”
(પ્ર. ઉ. ૫-૫) ઇત્યાદિના વચનેન, “અન્યત્ર ધર્માદન્યત્રાધર્માત્”
(ક. ઉ. ૧-૨-૧૪) ઇતિ ચ ઉપક્રમ્ય “સર્વે વેદા યત્પદમામનન્તિ ।
તપાંસિ સર્વાણિ ચ યદ્વદન્તિ । યદિચ્છન્તો બ્રહ્મચર્યં ચરન્તિ તત્તે
પદં સઙ્ગ્રહેણ બ્રવીમ્યોમિત્યેતત્” (ક. ઉ. ૧-૨-૧૫) ઇત્યાદિભિશ્ચ
વચનૈઃ પરસ્ય બ્રહ્મણો વાચકરૂપેણ, પ્રતિમાવત્ પ્રતીકરૂપેણ વા,
પરબ્રહ્મપ્રતિપત્તિસાધનત્વેન મન્દમધ્યમબુદ્ધીનાં વિવક્ષિતસ્ય
ઓઙ્કારસ્ય ઉપાસનં કાલાન્તરે મુક્તિફલં ઉક્તં યત્, તદેવ ઇહાપિ “કવિં
પુરાણમનુશાસિતારમ્” (ભ. ગી. ૮-૯) “યદક્ષરં વેદવિદો
વદન્તિ” (ભ. ગી. ૮-૧૧) ઇતિ ચ ઉપન્યસ્તસ્ય પરસ્ય બ્રહ્મણઃ
પૂર્વોક્તરૂપેણ પ્રતિપત્ત્યુપાયભૂતસ્ય ઓઙ્કારસ્ય કાલાન્તરમુક્તિફલમ્
ઉપાસનં યોગધારણાસહિતં વક્તવ્યમ્, પ્રસક્તાનુપ્રસક્તં ચ યત્કિઞ્ચિત્,
ઇત્યેવમર્થઃ ઉત્તરો ગ્રન્થ આરભ્યતે —
સર્વદ્વારાણિ સંયમ્ય મનો હૃદિ નિરુધ્ય ચ ।
મૂર્ધ્ન્યાધાયાત્મનઃ પ્રાણમાસ્થિતો યોગધારણામ્ ॥ ૮-૧૨ ॥
સર્વદ્વારાણિ સર્વાણિ ચ તાનિ દ્વારાણિ ચ સર્વદ્વારાણિ ઉપલબ્ધૌ,
તાનિ સર્વાણિ સંયમ્ય સંયમનં કૃત્વા મનઃ હૃદિ હૃદયપુણ્ડરીકે
નિરુધ્ય નિરોધં કૃત્વા નિષ્પ્રચારમાપાદ્ય, તત્ર વશીકૃતેન મનસા
હૃદયાત્ ઊર્ધ્વગામિન્યા નાડ્યા ઊર્ધ્વમારુહ્ય મૂર્ધ્નિં આધાય આત્મનઃ પ્રાણં
આસ્થિતઃ પ્રવૃત્તઃ યોગધારણાં ધારયિતુમ્ ॥ તત્રૈવ ચ ધારયન્ —
ઓમિત્યેકાક્ષરં બ્રહ્મ વ્યાહરન્મામનુસ્મરન્ ।
યઃ પ્રયાતિ ત્યજન્દેહં સ યાતિ પરમાં ગતિમ્ ॥ ૮-૧૩ ॥
ઓમિતિ એકાક્ષરં બ્રહ્મ બ્રહ્મણઃ અભિધાનભૂતં ઓઙ્કારં વ્યાહરન્
ઉચ્ચારયન્, તદર્થભૂતં માં ઈશ્વરં અનુસ્મરન્ અનુચિન્તયન્ યઃ
પ્રયાતિ મ્રિયતે, સઃ ત્યજન્ પરિત્યજન્ દેહં શરીરં — “ત્યજન્
દેહમ્” ઇતિ પ્રયાણવિશેષણાર્થમ્ દેહત્યાગેન પ્રયાણં આત્મનઃ, ન
સ્વરૂપનાશેનેત્યર્થઃ — સઃ એવં યાતિ ગચ્છતિ પરમાં પ્રકૃષ્ટાં
ગતિમ્ ॥ કિઞ્ચ —
અનન્યચેતાઃ સતતં યો માં સ્મરતિ નિત્યશઃ ।
તસ્યાહં સુલભઃ પાર્થ નિત્યયુક્તસ્ય યોગિનઃ ॥ ૮-૧૪ ॥
અનન્યચેતાઃ ન અન્યવિષયે ચેતઃ યસ્ય સોઽયં અનન્યચેતાઃ, યોગી
સતતં સર્વદા યઃ માં પરમેશ્વરં સ્મરતિ નિત્યશઃ । સતતં
ઇતિ નૈરન્તર્યં ઉચ્યતે, નિત્યશઃ ઇતિ દીર્ઘકાલત્વં ઉચ્યતે । ન
ષણ્માસં સંવત્સરં વા ; કિં તર્હિ ? યાવજ્જીવં નૈરન્તર્યેણ યઃ
માં સ્મરતીત્યર્થઃ । તસ્ય યોગિનઃ અહં સુલભઃ સુખેન લભ્યઃ હે
પાર્થ, નિત્યયુક્તસ્ય સદા સમાહિતચિત્તસ્ય યોગિનઃ । યતઃ એવમ્,
અતઃ અનન્યચેતાઃ સન્ મયિ સદા સમાહિતઃ ભવેત્ ॥ તવ સૌલભ્યેન
કિં સ્યાત્ ઇત્યુચ્યતે ; શૃણુ તત્ મમ સૌલભ્યેન યત્ ભવતિ —
મામુપેત્ય પુનર્જન્મ દુઃખાલયમશાશ્વતમ્ ।
નાપ્નુવન્તિ મહાત્માનઃ સંસિદ્ધિં પરમાં ગતાઃ ॥ ૮-૧૫ ॥
માં ઉપેત્ય માં ઈશ્વરં ઉપેત્ય મદ્ભાવમાપદ્ય પુનર્જન્મ પુનરુત્પત્તિં
નાપ્નુવન્તિ ન પ્રાપ્નુવન્તિ । કિંવિશિષ્ટં પુનર્જન્મ ન પ્રાપ્નુવન્તિ ઇતિ,
તદ્વિશેષણમાહ — દુઃખાલયં દુઃખાનાં આધ્યાત્મિકાદીનાં આલયં
આશ્રયં આલીયન્તે યસ્મિન્ દુઃખાનિ ઇતિ દુઃખાલયં જન્મ । ન કેવલં
દુઃખાલયમ્, અશાશ્વતમ્ અનવસ્થિતસ્વરૂપં ચ । નાપ્નુવન્તિ ઈદૃશં
પુનર્જન્મ મહાત્માનઃ યતયઃ સંસિદ્ધિં મોક્ષાખ્યાં પરમાં પ્રકૃષ્ટાં
ગતાઃ પ્રાપ્તાઃ । યે પુનઃ માં ન પ્રાપ્નુવન્તિ તે પુનઃ આવર્તન્તે ॥ કિં
પુનઃ ત્વત્તઃ અન્યત્ પ્રાપ્તાઃ પુનરાવર્તન્તે ઇતિ, ઉચ્યતે —
આ બ્રહ્મભુવનાલ્લોકાઃ પુનરાવર્તિનોઽર્જુન ।
મામુપેત્ય તુ કૌન્તેય પુનર્જન્મ ન વિદ્યતે ॥ ૮-૧૬ ॥
આ બ્રહ્મભુવનાત્ ભવન્તિ અસ્મિન્ ભૂતાનિ ઇતિ ભુવનમ્, બ્રહ્મણો
ભુવનં બ્રહ્મભુવનમ્, બ્રહ્મલોક ઇત્યર્થઃ, આ બ્રહ્મભુવનાત્ સહ
બ્રહ્મભુવનેન લોકાઃ સર્વે પુનરાવર્તિનઃ પુનરાવર્તનસ્વભાવાઃ હે
અર્જુન । માં એકં ઉપેત્ય તુ કૌન્તેય પુનર્જન્મ પુનરુત્પત્તિઃ ન વિદ્યતે ॥
બ્રહ્મલોકસહિતાઃ લોકાઃ કસ્માત્ પુનરાવર્તિનઃ ? કાલપરિચ્છિન્નત્વાત્ ।
કથમ્ ? —
સહસ્રયુગપર્યન્તમહર્યદ્બ્રહ્મણો વિદુઃ ।
રાત્રિં યુગસહસ્રાન્તાં તેઽહોરાત્રવિદો જનાઃ ॥ ૮-૧૭ ॥
સહસ્રયુગપર્યન્તં સહસ્રાણિ યુગાનિ પર્યન્તઃ પર્યવસાનં યસ્ય અહ્નઃ
તત્ અહઃ સહસ્રયુગપર્યન્તમ્, બ્રહ્મણઃ પ્રજાપતેઃ વિરાજઃ વિદુઃ, રાત્રિમ્
અપિ યુગસહસ્રાન્તાં અહઃપરિમાણામેવ । કે વિદુરિત્યાહ — તે અહોરાત્રવિદઃ
કાલસઙ્ખ્યાવિદો જનાઃ ઇત્યર્થઃ । યતઃ એવં કાલપરિચ્છિન્નાઃ તે, અતઃ
પુનરાવર્તિનો લોકાઃ ॥ પ્રજાપતેઃ અહનિ યત્ ભવતિ રાત્રૌ ચ, તત્ ઉચ્યતે
—
અવ્યક્તાદ્વ્યક્તયઃ સર્વાઃ પ્રભવન્ત્યહરાગમે ।
રાત્ર્યાગમે પ્રલીયન્તે તત્રૈવાવ્યક્તસંજ્ઞકે ॥ ૮-૧૮ ॥
અવ્યક્તાત્ અવ્યક્તં પ્રજાપતેઃ સ્વાપાવસ્થા તસ્માત્ અવ્યક્તાત્ વ્યક્તયઃ
વ્યજ્યન્ત ઇતિ વ્યક્તયઃ સ્થાવરજઙ્ગમલક્ષણાઃ સર્વાઃ પ્રજાઃ
પ્રભવન્તિ અભિવ્યજ્યન્તે, અહ્નઃ આગમઃ અહરાગમઃ તસ્મિન્ અહરાગમે
કાલે બ્રહ્મઃ પ્રબોધકાલે । તથા રાત્ર્યાગમે બ્રહ્મણઃ સ્વાપકાલે
પ્રલીયન્તે સર્વાઃ વ્યક્તયઃ તત્રૈવ પૂર્વોક્તે અવ્યક્તસંજ્ઞકે ॥
અકૃતાભ્યાગમકૃતવિપ્રણાશદોષપરિહારાર્થમ્,
બન્ધમોક્ષશાસ્ત્રપ્રવૃત્તિસાફલ્યપ્રદર્શનાર્થમ્
અવિદ્યાદિક્લેશમૂલકર્માશયવશાચ્ચ અવશઃ ભૂતગ્રામઃ ભૂત્વા ભૂત્વા
પ્રલીયતે ઇત્યતઃ સંસારે વૈરાગ્યપ્રદર્શનાર્થં ચ ઇદમાહ —
ભૂતગ્રામઃ સ એવાયં ભૂત્વા ભૂત્વા પ્રલીયતે ।
રાત્ર્યાગમેઽવશઃ પાર્થ પ્રભવત્યહરાગમે ॥ ૮-૧૯ ॥
ભૂતગ્રામઃ ભૂતસમુદાયઃ સ્થાવરજઙ્ગમલક્ષણઃ યઃ પૂર્વસ્મિન્ કલ્પે
આસીત્ સ એવ અયં નાન્યઃ । ભૂત્વા ભૂત્વા અહરાગમે, પ્રલીયતે પુનઃ પુનઃ
રાત્ર્યાગમે અહ્નઃ ક્ષયે અવશઃ અસ્વતન્ત્ર એવ, હે પાર્થ, પ્રભવતિ જાયતે
અવશ એવ અહરાગમે ॥ યત્ ઉપન્યસ્તં અક્ષરમ્, તસ્ય પ્રાપ્ત્યુપાયો નિર્દિષ્ટઃ
“ઓમિત્યેકાક્ષરં બ્રહ્મ” (ભ. ગી. ૮-૧૩) ઇત્યાદિના । અથ ઇદાનીમ્
અક્ષરસ્યૈવ સ્વરૂપનિર્દિદિક્ષયા ઇદં ઉચ્યતે, અનેન યોગમાર્ગેણ ઇદં
ગન્તવ્યમિતિ —
પરસ્તસ્માત્તુ ભાવોઽન્યોઽવ્યક્તોઽવ્યક્તાત્સનાતનઃ ।
યઃ સ સર્વેષુ ભૂતેષુ નશ્યત્સુ ન વિનશ્યતિ ॥ ૮-૨૦ ॥
પરઃ વ્યતિરિક્તઃ ભિન્નઃ ; કુતઃ ? તસ્માત્ પૂર્વોક્તાત્ । તુ–શબ્દઃ
અક્ષરસ્ય વિવક્ષિતસ્ય અવ્યક્તાત્ વૈલક્ષણ્યવિશેષણાર્થઃ ।
ભાવઃ અક્ષરાખ્યં પરં બ્રહ્મ । વ્યતિરિક્તત્વે સત્યપિ
સાલક્ષણ્યપ્રસઙ્ગોઽસ્તીતિ તદ્વિનિવૃત્ત્યર્થમ્ આહ — અન્યઃ
ઇતિ । અન્યઃ વિલક્ષણઃ । સ ચ અવ્યક્તઃ અનિન્દ્રિયગોચરઃ ।
“પરસ્તસ્માત્” ઇત્યુક્તમ્ ; કસ્માત્ પુનઃ પરઃ ? પૂર્વોક્તાત્
ભૂતગ્રામબીજભૂતાત્ અવિદ્યાલક્ષણાત્ અવ્યક્તાત્ । અન્યઃ વિલક્ષણઃ ભાવઃ
ઇત્યભિપ્રાયઃ । સનાતનઃ ચિરન્તનઃ યઃ સઃ ભાવઃ સર્વેષુ ભૂતેષુ
બ્રહ્માદિષુ નશ્યત્સુ ન વિનશ્યતિ ॥
અવ્યક્તોઽક્ષર ઇત્યુક્તસ્તમાહુઃ પરમાં ગતિમ્ ।
યં પ્રાપ્ય ન નિવર્તન્તે તદ્ધામ પરમં મમ ॥ ૮-૨૧ ॥
સોઽસૌ અવ્યક્તઃ અક્ષરઃ ઇત્યુક્તઃ, તમેવ અક્ષરસંજ્ઞકં અવ્યક્તં
ભાવં આહુઃ પરમાં પ્રકૃષ્ટાં ગતિમ્ । યં પરં ભાવં પ્રાપ્ય ગત્વા
ન નિવર્તન્તે સંસારાય, તત્ ધામ સ્થાનં પરમં પ્રકૃષ્ટં મમ,
વિષ્ણોઃ પરમં પદમિત્યર્થઃ ॥ તલ્લબ્ધેઃ ઉપાયઃ ઉચ્યતે —
પુરુષઃ સ પરઃ પાર્થ ભક્ત્યા લભ્યસ્ત્વનન્યયા ।
યસ્યાન્તઃસ્થાનિ ભૂતાનિ યેન સર્વમિદં તતમ્ ॥ ૮-૨૨ ॥
પુરુષઃ પુરિ શયનાત્ પૂર્ણત્વાદ્વા, સ પરઃ પાર્થ, પરઃ
નિરતિશયઃ, યસ્માત્ પુરુષાત્ ન પરં કિઞ્ચિત્ । સઃ ભક્ત્યા લભ્યસ્તુ
જ્ઞાનલક્ષણયા અનન્યયા આત્મવિષયયા । યસ્ય પુરુષસ્ય અન્તઃસ્થાનિ
મધ્યસ્થાનિ ભૂતાનિ કાર્યભૂતાનિ ; કાર્યં હિ કારણસ્ય અન્તર્વર્તિ ભવતિ ।
યેન પુરુષેણ સર્વં ઇદં જગત્ તતં વ્યાપ્તમ્ આકાશેનેવ ઘટાદિ ॥
પ્રકૃતાનાં યોગિનાં પ્રણવાવેશિતબ્રહ્મબુદ્ધીનાં કાલાન્તરમુક્તિભાજાં
બ્રહ્મપ્રતિપત્તયે ઉત્તરો માર્ગો વક્તવ્ય ઇતિ “યત્ર કાલે”
ઇત્યાદિ વિવક્ષિતાર્થસમર્પણાર્થં ઉચ્યતે, આવૃત્તિમાર્ગોપન્યાસઃ
ઇતરમાર્ગસ્તુત્યર્થઃ —
યત્ર કાલે ત્વનાવૃત્તિમાવૃત્તિં ચૈવ યોગિનઃ ।
પ્રયાતા યાન્તિ તં કાલં વક્ષ્યામિ ભરતર્ષભ ॥ ૮-૨૩ ॥
યત્ર કાલે પ્રયાતાઃ ઇતિ વ્યવહિતેન સમ્બન્ધઃ । યત્ર યસ્મિન્ કાલે તુ
અનાવૃત્તિં અપુનર્જન્મ આવૃત્તિં તદ્વિપરીતાં ચૈવ । યોગિનઃ ઇતિ યોગિનઃ
કર્મિણશ્ચ ઉચ્યન્તે, કર્મિણસ્તુ ગુણતઃ — “કર્મયોગેન યોગિનામ્”
(ભ. ગી. ૩-૩) ઇતિ વિશેષણાત્ — યોગિનઃ । યત્ર કાલે પ્રયાતાઃ મૃતાઃ
યોગિનઃ અનાવૃત્તિં યાન્તિ, યત્ર કાલે ચ પ્રયાતાઃ આવૃત્તિં યાન્તિ, તં
કાલં વક્ષ્યામિ ભરતર્ષભ ॥ તં કાલમાહ —
અગ્નિર્જ્યોતિરહઃ શુક્લઃ ષણ્માસા ઉત્તરાયણમ્ ।
તત્ર પ્રયાતા ગચ્છન્તિ બ્રહ્મ બ્રહ્મવિદો જનાઃ ॥ ૮-૨૪ ॥
અગ્નિઃ કાલાભિમાનિની દેવતા । તથા જ્યોતિરપિ દેવતૈવ કાલાભિમાનિની ।
અથવા, અગ્નિજ્યોતિષી યથાશ્રુતે એવ દેવતે । ભૂયસા તુ નિર્દેશો
“યત્ર કાલે” “તં કાલમ્” ઇતિ આમ્રવણવત્ । તથા
અહઃ દેવતા અહરભિમાનિની ; શુક્લઃ શુક્લપક્ષદેવતા ; ષણ્માસા
ઉત્તરાયણમ્, તત્રાપિ દેવતૈવ માર્ગભૂતા ઇતિ સ્થિતઃ અન્યત્ર
અયં ન્યાયઃ । તત્ર તસ્મિન્ માર્ગે પ્રયાતાઃ મૃતાઃ ગચ્છન્તિ બ્રહ્મ
બ્રહ્મવિદો બ્રહ્મોપાસકાઃ બ્રહ્મોપાસનપરા જનાઃ । “ક્રમેણ”
ઇતિ વાક્યશેષઃ । ન હિ સદ્યોમુક્તિભાજાં સમ્યગ્દર્શનનિષ્ઠાનાં
ગતિઃ આગતિર્વા ક્વચિત્ અસ્તિ, “ન તસ્ય પ્રાણા ઉત્ક્રામન્તિ”
(બૃ. ઉ. ૪-૪-૬) ઇતિ શ્રુતેઃ । બ્રહ્મસંલીનપ્રાણા એવ તે બ્રહ્મમયા
બ્રહ્મભૂતા એવ તે ॥
ધૂમો રાત્રિસ્તથા કૃષ્ણઃ ષણ્માસા દક્ષિણાયનમ્ ।
તત્ર ચાન્દ્રમસં જ્યોતિર્યોગી પ્રાપ્ય નિવર્તતે ॥ ૮-૨૫ ॥
ધૂમો રાત્રિઃ ધૂમાભિમાનિની રાત્ર્યભિમાનિની ચ દેવતા । તથા કૃષ્ણઃ
કૃષ્ણપક્ષદેવતા । ષણ્માસા દક્ષિણાયનં ઇતિ ચ પૂર્વવત્ દેવતૈવ ।
તત્ર ચન્દ્રમસિ ભવં ચાન્દ્રમસં જ્યોતિઃ ફલં ઇષ્ટાદિકારી યોગી
કર્મી પ્રાપ્ય ભુક્ત્વા તત્ક્ષયાત્ ઇહ પુનઃ નિવર્તતે ॥
શુક્લકૃષ્ણે ગતી હ્યેતે જગતઃ શાશ્વતે મતે ।
એકયા યાત્યનાવૃત્તિમન્યયાવર્તતે પુનઃ ॥ ૮-૨૬ ॥
શુક્લકૃષ્ણે શુક્લા ચ કૃષ્ણા ચ શુક્લકૃષ્ણે, જ્ઞાનપ્રકાશકત્વાત્
શુક્લા, તદભાવાત્ કૃષ્ણા ; એતે શુક્લકૃષ્ણે હિ ગતી જગતઃ ઇતિ
અધિકૃતાનાં જ્ઞાનકર્મણોઃ, ન જગતઃ સર્વસ્યૈવ એતે ગતી સમ્ભવતઃ ;
શાશ્વતે નિત્યે, સંસારસ્ય નિત્યત્વાત્, મતે અભિપ્રેતે । તત્ર એકયા શુક્લયા
યાતિ અનાવૃત્તિમ્, અન્યયા ઇતરયા આવર્તતે પુનઃ ભૂયઃ ॥
નૈતે સૃતી પાર્થ જાનન્યોગી મુહ્યતિ કશ્ચન ।
તસ્માત્સર્વેષુ કાલેષુ યોગયુક્તો ભવાર્જુન ॥ ૮-૨૭ ॥
ન એતે યથોક્તે સૃતી માર્ગૌ પાર્થ જાનન્ સંસારાય એકા, અન્યા મોક્ષાય
ઇતિ, યોગી ન મુહ્યતિ કશ્ચન કશ્ચિદપિ । તસ્માત્ સર્વેષુ કાલેષુ
યોગયુક્તઃ સમાહિતો ભવ અર્જુન ॥ શૃણુ તસ્ય યોગસ્ય માહાત્મ્યં —
વેદેષુ યજ્ઞેષુ તપઃસુ ચૈવ દાનેષુ યત્પુણ્યફલં પ્રદિષ્ટમ્ ।
અત્યેતિ તત્સર્વમિદં વિદિત્વા યોગી પરં સ્થાનમુપૈતિ ચાદ્યમ્ ॥ ૮-૨૮ ॥
વેદેષુ સમ્યગધીતેષુ યજ્ઞેષુ ચ સાદ્ગુણ્યેન અનુષ્ઠિતેન તપઃસુ ચ
સુતપ્તેષુ દાનેષુ ચ સમ્યગ્દત્તેષુ, એતેષુ યત્ પુણ્યફલં પ્રદિષ્ટં
શાસ્ત્રેણ, અત્યેતિ અતીત્ય ગચ્છતિ તત્ સર્વં ફલજાતમ્ ; ઇદં વિદિત્વા
સપ્તપ્રશ્નનિર્ણયદ્વારેણ ઉક્તં અર્થં સમ્યક્ અવધાર્ય અનુષ્ઠાય યોગી,
પરં ઉત્કૃષ્ટં ઐશ્વરં સ્થાનં ઉપૈતિ ચ પ્રતિપદ્યતે આદ્યં આદૌ ભવમ્,
કારણં બ્રહ્મ ઇત્યર્થઃ ॥
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે
શ્રીકૃષ્નાર્જુનસંવાદે અક્ષરબ્રહ્મયોગો નામ અષ્ટમોઽધ્યાયઃ ॥૮ ॥
ઇતિ
શ્રીમદ્-પરમહંસ-પરિવ્રાજક-આચાર્ય-પૂજ્યપાદ-શ્રીશઙ્કર-ભગવતા
કૃતૌ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા-ભાષ્યે તારક-બ્રહ્મ-યોગઃ નામ અષ્ટમઃ
અધ્યાયઃ ॥
॥ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા શાઙ્કર-ભાષ્યમ્ ॥ ॥ નવમોઽધ્યાયઃ ॥
અષ્ટમે નાડીદ્વારેણ ધારણાયોગઃ સગુણઃ ઉક્તઃ । તસ્ય ચ ફલમ્
અગ્ન્યર્ચિરાદિક્રમેણ કાલાન્તરે બ્રહ્મપ્રાપ્તિલક્ષણમેવ અનાવૃત્તિરૂપં
નિર્દિષ્ટમ્ । તત્ર “અનેનૈવ પ્રકારેણ મોક્ષપ્રાપ્તિફલં અધિગમ્યતે,
ન અન્યથા” ઇતિ તદાશઙ્કાવ્યાવિવર્તયિષયા શ્રીભગવાન્ ઉવાચ —
શ્રીભગવાનુવાચ —
ઇદં તુ તે ગુહ્યતમં પ્રવક્ષ્યામ્યનસૂયવે ।
જ્ઞાનં વિજ્ઞાનસહિતં યજ્જ્ઞાત્વા મોક્ષ્યસેઽશુભાત્ ॥ ૯-૧ ॥
ઇદં બ્રહ્મજ્ઞાનં વક્ષ્યમાણં ઉક્તં ચ પૂર્વેષુ અધ્યાયેષુ, તત્ બુદ્ધૌ
સન્નિધીકૃત્ય ઇદં ઇત્યાહ । તુ–શબ્દો વિશેષનિર્ધારણાર્થઃ । ઇદમેવ તુ
સમ્યગ્જ્ઞાનં સાક્ષાત્ મોક્ષપ્રાપ્તિસાધનં “વાસુદેવઃ સર્વમિતિ”
(ભ. ગી. ૭-૧૯) “આત્મૈવેદં સર્વમ્” (છા. ઉ. ૭-૨૫-૨)
“એકમેવાદ્વિતીયમ્” (છા. ઉ. ૬-૨-૧) ઇત્યાદિશ્રુતિસ્મૃતિભ્યઃ
; નાન્યત્, “અથ તે યેઽન્યથાતો વિદુઃ અન્યરાજાનઃ તે ક્ષય્યલોકા
ભવન્તિ” (છા. ઉ. ૭-૨૫-૨) ઇત્યાદિશ્રુતિભ્યશ્ચ । તે તુભ્યં
ગુહ્યતમં ગોપ્યતમં પ્રવક્ષ્યામિ કથયિષ્યામિ અનસૂયવે અસૂયારહિતાય ।
કિં તત્ ? જ્ઞાનમ્ । કિંવિશિષ્ટમ્ ? વિજ્ઞાનસહિતં અનુભવયુક્તમ્, યત્
જ્ઞાત્વા પ્રાપ્ય મોક્ષ્યસે અશુભાત્ સંસારબન્ધનાત્ ॥ તચ્ચ —
રાજવિદ્યા રાજગુહ્યં પવિત્રમિદમુત્તમમ્ ।
પ્રત્યક્ષાવગમં ધર્મ્યં સુસુખં કર્તુમવ્યયમ્ ॥ ૯-૨ ॥
રાજવિદ્યા વિદ્યાનાં રાજા, દીપ્ત્યતિશયવત્ત્વાત્ ; દીપ્યતે હિ ઇયં
અતિશયેન બ્રહ્મવિદ્યા સર્વવિદ્યાનામ્ । તથા રાજગુહ્યં ગુહ્યાનાં રાજા ।
પવિત્રં પાવનં ઇદં ઉત્તમં સર્વેષાં પાવનાનાં શુદ્ધિકારણં
બ્રહ્મજ્ઞાનમ્ ઉત્કૃષ્ટતમમ્ । અનેકજન્મસહસ્રસઞ્ચિતમપિ
ધર્માધર્માદિ સમૂલં કર્મ ક્ષણમાત્રાદેવ ભસ્મીકરોતિ ઇત્યતઃ કિં
તસ્ય પાવનત્વં વક્તવ્યમ્ । કિઞ્ચ — પ્રત્યક્ષાવગમં પ્રત્યક્ષેણ
સુખાદેરિવ અવગમો યસ્ય તત્ પ્રત્યક્ષાવગમમ્ । અનેકગુણવતોઽપિ
ધર્મવિરુદ્ધત્વં દૃષ્ટમ્, ન તથા આત્મજ્ઞાનં ધર્મવિરોધિ, કિન્તુ
ધર્મ્યં ધર્માદનપેતમ્ । એવમપિ, સ્યાદ્દુઃખસમ્પાદ્યમિત્યત આહ —
સુસુખં કર્તુમ્, યથા રત્નવિવેકવિજ્ઞાનમ્ । તત્ર અલ્પાયાસાનામન્યેષાં
કર્મણાં સુખસમ્પાદ્યાનાં અલ્પફલત્વં દુષ્કરાણાં ચ મહાફલત્વં
દૃષ્ટમિતિ, ઇદં તુ સુખસમ્પાદ્યત્વાત્ ફલક્ષયાત્ વ્યેતિ ઇતિ પ્રાપ્તે,
આહ — અવ્યયં ઇતિ । ન અસ્ય ફલતઃ કર્મવત્ વ્યયઃ અસ્તીતિ અવ્યયમ્ ।
અતઃ શ્રદ્ધેયં આત્મજ્ઞાનમ્ ॥ યે પુનઃ —
અશ્રદ્દધાનાઃ પુરુષા ધર્મસ્યાસ્ય પરન્તપ ।
અપ્રાપ્ય માં નિવર્તન્તે મૃત્યુસંસારવર્ત્મનિ ॥ ૯-૩ ॥
અશ્રદ્દધાનાઃ શ્રદ્ધાવિરહિતાઃ આત્મજ્ઞાનસ્ય ધર્મસ્ય અસ્ય
સ્વરૂપે તત્ફલે ચ નાસ્તિકાઃ પાપકારિણઃ, અસુરાણાં ઉપનિષદં
દેહમાત્રાત્મદર્શનમેવ પ્રતિપન્નાઃ અસુતૃપઃ પાપાઃ પુરુષાઃ
અશ્રદ્દધાનાઃ, પરન્તપ, અપ્રાપ્ય માં પરમેશ્વરમ્,
મત્પ્રાપ્તૌ નૈવ આશઙ્કા ઇતિ મત્પ્રાપ્તિમાર્ગભેદભક્તિમાત્રમપિ
અપ્રાપ્ય ઇત્યર્થઃ । નિવર્તન્તે નિશ્ચયેન વર્તન્તે ; ક્વ ? —
મૃત્યુસંસારવર્ત્મનિ મૃત્યુયુક્તઃ સંસારઃ મૃત્યુસંસારઃ તસ્ય
વર્ત્મ નરકતિર્યગાદિપ્રાપ્તિમાર્ગઃ, તસ્મિન્નેવ વર્તન્તે ઇત્યર્થઃ ॥
સ્તુત્યા અર્જુનમભિમુખીકૃત્ય આહ —
મયા તતમિદં સર્વં જગતદવ્યક્તમૂર્તિના ।
મત્સ્થાનિ સર્વભૂતાનિ ન ચાહં તેષ્વવસ્થિતઃ ॥ ૯-૪ ॥
મયા મમ યઃ પરો ભાવઃ તેન તતં વ્યાપ્તં સર્વં ઇદં જગત્
અવ્યક્તમૂર્તિના ન વ્યક્તા મૂર્તિઃ સ્વરૂપં યસ્ય મમ સોઽહમવ્યક્તમૂર્તિઃ
તેન મયા અવ્યક્તમૂર્તિના, કરણાગોચરસ્વરૂપેણ ઇત્યર્થઃ ।
તસ્મિન્ મયિ અવ્યક્તમૂર્તૌ સ્થિતાનિ મત્સ્થાનિ, સર્વભૂતાનિ બ્રહ્માદીનિ
સ્તમ્બપર્યન્તાનિ । ન હિ નિરાત્મકં કિઞ્ચિત્ ભૂતં વ્યવહારાય અવકલ્પતે ।
અતઃ મત્સ્થાનિ મયા આત્મના આત્મવત્ત્વેન સ્થિતાનિ, અતઃ મયિ સ્થિતાનિ
ઇતિ ઉચ્યન્તે । તેષાં ભૂતાનાં અહમેવ આત્મા ઇત્યતઃ તેષુ સ્થિતઃ ઇતિ
મૂઢબુદ્ધીનાં અવભાસતે ; અતઃ બ્રવીમિ — ન ચ અહં તેષુ ભૂતેષુ
અવસ્થિતઃ, મૂર્તવત્ સંશ્લેષાભાવેન આકાશસ્યાપિ અન્તરતમો હિ અહમ્ ।
ન હિ અસંસર્ગિ વસ્તુ ક્વચિત્ આધેયભાવેન અવસ્થિતં ભવતિ ॥ અત
એવ અસંસર્ગિત્વાત્ મમ —
ન ચ મત્સ્થાનિ ભૂતાનિ પશ્ય મે યોગમૈશ્વરમ્ ।
ભૂતભૃન્ન ચ ભૂતસ્થો મમાત્મા ભૂતભાવનઃ ॥ ૯-૫ ॥
ન ચ મત્સ્થાનિ ભૂતાનિ બ્રહ્માદીનિ । પશ્ય મે યોગં યુક્તિં ઘટનં મે
મમ ઐશ્વરં ઈશ્વરસ્ય ઇમં ઐશ્વરમ્, યોગં આત્મનો યાથાત્મ્યમિત્યર્થઃ ।
તથા ચ શ્રુતિઃ અસંસર્ગિત્વાત્ અસઙ્ગતાં દર્શયતિ — “ અસઙ્ગો
ન હિ સજ્જતે” (બૃ. ઉ. ૩-૯-૨૬) ઇતિ । ઇદં ચ આશ્ચર્યં અન્યત્
પશ્ય — ભૂતભૃત્ અસઙ્ગોઽપિ સન્ ભૂતાનિ બિભર્તિ ; ન ચ ભૂતસ્થઃ,
યથોક્તેન ન્યાયેન દર્શિતત્વાત્ ભૂતસ્થત્વાનુપપત્તેઃ । કથં પુનરુચ્યતે
“અસૌ મમ આત્મા” ઇતિ ? વિભજ્ય દેહાદિસઙ્ઘાતં તસ્મિન્ અહઙ્કારમ્
અધ્યારોપ્ય લોકબુદ્ધિં અનુસરન્ વ્યપદિશતિ “મમ આત્મા” ઇતિ,
ન પુનઃ આત્મનઃ આત્મા અન્યઃ ઇતિ લોકવત્ અજાનન્ । તથા ભૂતભાવનઃ ભૂતાનિ
ભાવયતિ ઉત્પાદયતિ વર્ધયતીતિ વા ભૂતભાવનઃ ॥ યથોક્તેન શ્લોકદ્વયેન
ઉક્તં અર્થં દૃષ્ટાન્તેન ઉપપાદયન્ આહ —
યથાકાશસ્થિતો નિત્યં વાયુઃ સર્વત્રગો મહાન્ ।
તથા સર્વાણિ ભૂતાનિ મત્સ્થાનીત્યુપધારય ॥ ૯-૬ ॥
યથા લોકે આકાશસ્થિતઃ આકાશે સ્થિતઃ નિત્યં સદા વાયુઃ સર્વત્ર
ગચ્છતીતિ સર્વત્રગઃ મહાન્ પરિમાણતઃ, તથા આકાશવત્ સર્વગતે
મયિ અસંશ્લેષેણૈવ સ્થિતાનિ ઇત્યેવં ઉપધારય વિજાનીહિ ॥ એવં વાયુઃ
આકાશે ઇવ મયિ સ્થિતાનિ સર્વભૂતાનિ સ્થિતિકાલે ; તાનિ —
સર્વભૂતાનિ કૌન્તેય પ્રકૃતિં યાન્તિ મામિકામ્ ।
કલ્પક્ષયે પુનસ્તાનિ કલ્પાદૌ વિસૃજામ્યહમ્ ॥ ૯-૭ ॥
સર્વભૂતાનિ કૌન્તેય પ્રકૃતિં ત્રિગુણાત્મિકાં અપરાં નિકૃષ્ટાં
યાન્તિ મામિકાં મદીયાં કલ્પક્ષયે પ્રલયકાલે । પુનઃ ભૂયઃ તાનિ
ભૂતાનિ ઉત્પત્તિકાલે કલ્પાદૌ વિસૃજામિ ઉત્પાદયામિ અહં પૂર્વવત્ ॥
એવં અવિદ્યાલક્ષણાં —
પ્રકૃતિં સ્વામવષ્ટભ્ય વિસૃજામિ પુનઃ પુનઃ ।
ભૂતગ્રામમિમં કૃત્સ્નમવશં પ્રકૃતેર્વશાત્ ॥ ૯-૮ ॥
પ્રકૃતિં સ્વાં સ્વીયાં અવષ્ટભ્ય વશીકૃત્ય વિસૃજામિ પુનઃ પુનઃ
પ્રકૃતિતો જાતં ભૂતગ્રામં ભૂતસમુદાયં ઇમં વર્તમાનં કૃત્સ્નં
સમગ્રં અવશમ્ અસ્વતન્ત્રમ્, અવિદ્યાદિદોષૈઃ પરવશીકૃતમ્,
પ્રકૃતેઃ વશાત્ સ્વભાવવશાત્ ॥ તર્હિ તસ્ય તે પરમેશ્વરસ્ય,
ભૂતગ્રામં ઇમં વિષમં વિદધતઃ, તન્નિમિત્તાભ્યાં ધર્માધર્માભ્યાં
સમ્બન્ધઃ સ્યાદિતિ, ઇદં આહ ભગવાન્ —
ન ચ માં તાનિ કર્માણિ નિબધ્નન્તિ ધનઞ્જય ।
ઉદાસીનવદાસીનમસક્તં તેષુ કર્મસુ ॥ ૯-૯ ॥
ન ચ માં ઈશ્વરં તાનિ ભૂતગ્રામસ્ય વિષમસર્ગનિમિત્તાનિ કર્માણિ
નિબધ્નન્તિ ધનઞ્જય । તત્ર કર્મણાં અસમ્બન્ધિત્વે કારણમાહ —
ઉદાસીનવત્ આસીનં યથા ઉદાસીનઃ ઉપેક્ષકઃ કશ્ચિત્ તદ્વત્ આસીનમ્,
આત્મનઃ અવિક્રિયત્વાત્, અસક્તં ફલાસઙ્ગરહિતમ્, અભિમાનવર્જિતં
“અહં કરોમિ” ઇતિ તેષુ કર્મસુ । અતઃ અન્યસ્યાપિ
કર્તૃત્વાભિમાનાભાવઃ ફલાસઙ્ગાભાવશ્ચ અસમ્બન્ધકારણમ્,
અન્યથા કર્મભિઃ બધ્યતે મૂઢઃ કોશકારવત્ ઇત્યભિપ્રાયઃ ॥
તત્ર “ભૂતગ્રામમિમં વિસૃજામિ” (ભ. ગી. ૯-૮)
“ઉદાસીનવદાસીનમ્” (ભ. ગી. ૯-૯)ઇતિ ચ વિરુદ્ધં ઉચ્યતે,
ઇતિ તત્પરિહારાર્થં આહ —
મયાધ્યક્ષેણ પ્રકૃતિઃ સૂયતે સચરાચરમ્ ।
હેતુનાનેન કૌન્તેય જગદ્વિપરિવર્તતે ॥ ૯-૧૦ ॥
મયા અધ્યક્ષેણ સર્વતો દૃશિમાત્રસ્વરૂપેણ અવિક્રિયાત્મના
અધ્યક્ષેણ મયા, મમ માયા ત્રિગુણાત્મિકા અવિદ્યાલક્ષણા પ્રકૃતિઃ
સૂયતે ઉત્પાદયતિ સચરાચરં જગત્ । તથા ચ મન્ત્રવર્ણઃ —
“એકો દેવઃ સર્વભૂતેષુ ગૂઢઃ સર્વવ્યાપી સર્વભૂતાન્તરાત્મા ।
કર્માધ્યક્ષઃ સર્વભૂતાધિવાસઃ સાક્ષી ચેતા કેવલો નિર્ગુણશ્ચ”
(શ્વે. ઉ. ૬-૧૧) ઇતિ । હેતુના નિમિત્તેન અનેન અધ્યક્ષત્વેન કૌન્તેય
જગત્ સચરાચરં વ્યક્તાવ્યક્તાત્મકં વિપરિવર્તતે સર્વાવસ્થાસુ ।
દૃશિકર્મત્વાપત્તિનિમિત્તા હિ જગતઃ સર્વા પ્રવૃત્તિઃ — અહં
ઇદં ભોક્ષ્યે, પશ્યામિ ઇદમ્, શૃણોમિ ઇદમ્, સુખમનુભવામિ,
દુઃખમનુભવામિ, તદર્થમિદં કરિષ્યે, ઇદં જ્ઞાસ્યામિ,
ઇત્યાદ્યા અવગતિનિષ્ઠા અવગત્યવસાનૈવ । ”યો અસ્યાધ્યક્ષઃ
પરમે વ્યોમન્” (ઋ. ૧૦-૧૨૯-૭),(તૈ. બ્રા. ૨-૮-૯)
ઇત્યાદયશ્ચ મન્ત્રાઃ એતમર્થં દર્શયન્તિ । તતશ્ચ એકસ્ય
દેવસ્ય સર્વાધ્યક્ષભૂતચૈતન્યમાત્રસ્ય પરમાર્થતઃ
સર્વભોગાનભિસમ્બન્ધિનઃ અન્યસ્ય ચેતનાન્તરસ્ય અભાવે
ભોક્તુઃ અન્યસ્ય અભાવાત્ । કિન્નિમિત્તા ઇયં સૃષ્ટિઃ ઇત્યત્ર
પ્રશ્નપ્રતિવચને અનુપપન્ને, ”કો અદ્ધા વેદ ક ઇહ પ્રવોચત્ ।
કુત આજાતા કુત ઇયં વિસૃષ્ટિઃ” (ઋ. ૧૦-૧૨૯-૬),
(તૈ. બ્રા. ૨-૮-૯) ઇત્યાદિમન્ત્રવર્ણેભ્યઃ । દર્શિતં ચ ભગવતા
— “અજ્ઞાનેનાવૃતં જ્ઞાનં તેન મુહ્યન્તિ જન્તવઃ”
(ભ. ગી. ૫-૧૫)ઇતિ ॥ એવં માં નિત્યશુદ્ધબુદ્ધમુક્તસ્વભાવં
સર્વજ્ઞં સર્વજન્તૂનાં આત્માનમપિ સન્તં —
અવજાનન્તિ માં મૂઢા માનુષીં તનુમાશ્રિતમ્ ।
પરં ભાવમજાનન્તો મમ ભૂતમહેશ્વરમ્ ॥ ૯-૧૧ ॥
અવજાનન્તિ અવજ્ઞાં પરિભવં કુર્વન્તિ માં મૂઢાઃ અવિવેકિનઃ
માનુષીં મનુષ્યસમ્બન્ધિનીં તનું દેહં આશ્રિતમ્, મનુષ્યદેહેન
વ્યવહરન્તમિત્યેતત્, પરં પ્રકૃષ્ટં ભાવં પરમાત્મતત્ત્વં
આકાશકલ્પં આકાશાદપિ અન્તરતમં અજાનન્તો મમ ભૂતમહેશ્વરં
સર્વભૂતાનાં મહાન્તં ઈશ્વરં સ્વાત્માનમ્ । તતશ્ચ તસ્ય મમ
અવજ્ઞાનભાવનેન આહતાઃ તે વરાકાઃ ॥ કથમ્ ? —
મોઘાશા મોઘકર્માણો મોઘજ્ઞાના વિચેતસઃ ।
રાક્ષસીમાસુરીં ચૈવ પ્રકૃતિં મોહિનીં શ્રિતાઃ ॥ ૯-૧૨ ॥
મોઘાશાઃ વૃથા આશાઃ આશિષઃ યેષાં તે મોઘાશાઃ, તથા મોઘકર્માણઃ
યાનિ ચ અગ્નિહોત્રાદીનિ તૈઃ અનુષ્ઠીયમાનાનિ કર્માણિ તાનિ ચ, તેષાં
ભગવત્પરિભવાત્, સ્વાત્મભૂતસ્ય અવજ્ઞાનાત્, મોઘાન્યેવ નિષ્ફલાનિ
કર્માણિ ભવન્તીતિ મોઘકર્માણઃ । તથા મોઘજ્ઞાનાઃ મોઘં નિષ્ફલં
જ્ઞાનં યેષાં તે મોઘજ્ઞાનાઃ, જ્ઞાનમપિ તેષાં નિષ્ફલમેવ સ્યાત્ ।
વિચેતસઃ વિગતવિવેકાશ્ચ તે ભવન્તિ ઇત્યભિપ્રાયઃ । કિઞ્ચ —
તે ભવન્તિ રાક્ષસીં રક્ષસાં પ્રકૃતિં સ્વભાવં આસુરીં અસુરાણાં ચ
પ્રકૃતિં મોહિનીં મોહકરીં દેહાત્મવાદિનીં શ્રિતાઃ આશ્રિતાઃ, છિન્દ્ધિ,
ભિન્દ્ધિ, પિબ, ખાદ, પરસ્વમપહર, ઇત્યેવં વદનશીલાઃ ક્રૂરકર્માણો
ભવન્તિ ઇત્યર્થઃ, “અસુર્યા નામ તે લોકાઃ” (ઈ. ઉ. ૩) ઇતિ શ્રુતેઃ ॥
યે પુનઃ શ્રદ્દધાનાઃ ભગવદ્ભક્તિલક્ષણે મોક્ષમાર્ગે પ્રવૃત્તાઃ —
મહાત્મનસ્તુ માં પાર્થ દૈવીં પ્રકૃતિમાશ્રિતાઃ ।
ભજન્ત્યનન્યમનસો જ્ઞાત્વા ભૂતાદિમવ્યયમ્ ॥ ૯-૧૩ ॥
મહાત્માનસ્તુ અક્ષુદ્રચિત્તાઃ માં ઈશ્વરં પાર્થ દૈવીં દેવાનાં પ્રકૃતિં
શમદમદયાશ્રદ્ધાદિલક્ષણાં આશ્રિતાઃ સન્તઃ ભજન્તિ સેવન્તે અનન્યમનસઃ
અનન્યચિત્તાઃ જ્ઞાત્વા ભૂતાદિં ભૂતાનાં વિયદાદીનાં પ્રાણિનાં ચ આદિં કારણમ્
અવ્યયમ્ ॥ કથમ્ ? —
સતતં કીર્તયન્તો માં યતન્તશ્ચ દૃઢવ્રતાઃ ।
નમસ્યન્તશ્ચ માં ભક્ત્યા નિત્યયુક્તા ઉપાસતે ॥ ૯-૧૪ ॥
સતતં સર્વદા ભગવન્તં બ્રહ્મસ્વરૂપં માં કીર્તયન્તઃ, યતન્તશ્ચ
ઇન્દ્રિયોપસંહારશમદમદયાહિંસાદિલક્ષણૈઃ ધર્મૈઃ પ્રયતન્તશ્ચ,
દૃઢવ્રતાઃ દૃઢં સ્થિરં અચાલ્યં વ્રતં યેષાં તે દૃઢવ્રતાઃ
નમસ્યન્તશ્ચ માં હૃદયેશયં આત્માનં ભક્ત્યા નિત્યયુક્તાઃ સન્તઃ
ઉપાસતે સેવન્તે ॥ તે કેન કેન પ્રકારેણ ઉપાસતે ઇત્યુચ્યતે —
જ્ઞાનયજ્ઞેન ચાપ્યન્યે યજન્તો મામુપાસતે ।
એકત્વેન પૃથક્ત્વેન બહુધા વિશ્વતોમુખમ્ ॥ ૯-૧૫ ॥
જ્ઞાનયજ્ઞેન જ્ઞાનમેવ ભગવદ્વિષયં યજ્ઞઃ તેન જ્ઞાનયજ્ઞેન,
યજન્તઃ પૂજયન્તઃ માં ઈશ્વરં ચ અપિ અન્યે અન્યાં ઉપાસનાં પરિત્યજ્ય
ઉપાસતે । તચ્ચ જ્ઞાનમ્ — એકત્વેન “એકમેવ પરં બ્રહ્મ”
ઇતિ પરમાર્થદર્શનેન યજન્તઃ ઉપાસતે । કેચિચ્ચ પૃથક્ત્વેન
“આદિત્યચન્દ્રાદિભેદેન સ એવ ભગવાન્ વિષ્ણુઃ અવસ્થિતઃ” ઇતિ
ઉપાસતે । કેચિત્ “બહુધા અવસ્થિતઃ સ એવ ભગવાન્ સર્વતોમુખઃ
વિશ્વરૂપઃ” ઇતિ તં વિશ્વરૂપં સર્વતોમુખં બહુધા બહુપ્રકારેણ
ઉપાસતે ॥ યદિ બહુભિઃ પ્રકારૈઃ ઉપાસતે, કથં ત્વામેવ ઉપાસતે ઇતિ,
અત આહ —
અહં ક્રતુરહં યજ્ઞઃ સ્વધાહમહમૌષધમ્ ।
મન્ત્રોઽહમહમેવાજ્યમહમગ્નિરહં હુતમ્ ॥ ૯-૧૬ ॥
અહં ક્રતુઃ શ્રૌતકર્મભેદઃ અહમેવ । અહં યજ્ઞઃ સ્માર્તઃ । કિઞ્ચ
સ્વધા અન્નમ્ અહમ્, પિતૃભ્યો યત્ દીયતે । અહં ઔષધં સર્વપ્રાણિભિઃ
યત્ અદ્યતે તત્ ઔષધશબ્દશબ્દિતં વ્રીહિયવાદિસાધારણમ્ ।
અથવા સ્વધા ઇતિ સર્વપ્રાણિસાધારણં અન્નમ્, ઔષધં ઇતિ
વ્યાધ્યુપશમનાર્થં ભેષજમ્ । મન્ત્રઃ અહમ્, યેન પિતૃભ્યો
દેવતાભ્યશ્ચ હવિઃ દીયતે । અહમેવ આજ્યં હવિશ્ચ । અહં અગ્નિઃ,
યસ્મિન્ હૂયતે હવિઃ સઃ અગ્નિઃ અહમ્ । અહં હુતં હવનકર્મ ચ ॥
કિઞ્ચ —
પિતાહમસ્ય જગતો માતા ધાતા પિતામહઃ ।
વેદ્યં પવિત્રમોઙ્કાર ઋક્સામ યજુરેવ ચ ॥ ૯-૧૭ ॥
પિતા જનયિતા અહં અસ્ય જગતઃ, માતા જનયિત્રી, ધાતા કર્મફલસ્ય
પ્રાણિભ્યો વિધાતા, પિતામહઃ પિતુઃ પિતા, વેદ્યં વેદિતવ્યમ્, પવિત્રં
પાવનં ઓઙ્કારઃ, ઋક્ સામ યજુઃ એવ ચ ॥ કિઞ્ચ–
ગતિર્ભર્તા પ્રભુઃ સાક્ષી નિવાસઃ શરણં સુહૃત્ ।
પ્રભવઃ પ્રલયઃ સ્થાનં નિધાનં બીજમવ્યયમ્ ॥ ૯-૧૮ ॥
ગતિઃ કર્મફલમ્, ભર્તા પોષ્ટા, પ્રભુઃ સ્વામી, સાક્ષી પ્રાણિનાં
કૃતાકૃતસ્ય, નિવાસઃ યસ્મિન્ પ્રાણિનો નિવસન્તિ, શરણં આર્તાનામ્,
પ્રપન્નાનામાર્તિહરઃ । સુહૃત્ પ્રત્યુપકારાનપેક્ષઃ સન્ ઉપકારી,
પ્રભવઃ ઉત્પત્તિઃ જગતઃ, પ્રલયઃ પ્રલીયતે અસ્મિન્ ઇતિ, તથા સ્થાનં
તિષ્ઠતિ અસ્મિન્ ઇતિ, નિધાનં નિક્ષેપઃ કાલાન્તરોપભોગ્યં પ્રાણિનામ્,
બીજં પ્રરોહકારણં પ્રરોહધર્મિણામ્, અવ્યયં યાવત્સંસારભાવિત્વાત્
અવ્યયમ્, ન હિ અબીજં કિઞ્ચિત્ પ્રરોહતિ ; નિત્યં ચ પ્રરોહદર્શનાત્
બીજસન્તતિઃ ન વ્યેતિ ઇતિ ગમ્યતે ॥ કિઞ્ચ —
તપામ્યહમહં વર્ષં નિગૃહ્ણામ્યુત્સૃજામિ ચ ।
અમૃતં ચૈવ મૃત્યુશ્ચ સદસચ્ચાહમર્જુન ॥ ૯-૧૯ ॥
તપામિ અહમ્ આદિત્યો ભૂત્વા કૈશ્ચિત્ રશ્મિભિઃ ઉલ્બણૈઃ । અહં
વર્ષં કૈશ્ચિત્ રશ્મિભિઃ ઉત્સૃજામિ । ઉત્સૃજ્ય પુનઃ નિગૃહ્ણામિ
કૈશ્ચિત્ રશ્મિભિઃ અષ્ટભિઃ માસૈઃ પુનઃ ઉત્સૃજામિ પ્રાવૃષિ ।
અમૃતં ચૈવ દેવાનામ્, મૃત્યુશ્ચ મર્ત્યાનામ્ । સત્ યસ્ય યત્
સમ્બન્ધિતયા વિદ્યમાનં તત્, તદ્વિપરીતં અસચ્ચ એવ અહમ્ અર્જુન ।
ન પુનઃ અત્યન્તમેવ અસત્ ભગવાન્, સ્વયં કાર્યકારણે વા સદસતી ॥
યે પૂર્વોક્તૈઃ નિવૃત્તિપ્રકારૈઃ એકત્વપૃથક્ત્વાદિવિજ્ઞાનૈઃ યજ્ઞૈઃ
માં પૂજયન્તઃ ઉપાસતે જ્ઞાનવિદઃ, તે યથાવિજ્ઞાનં મામેવ પ્રાપ્નુવન્તિ ।
યે પુનઃ અજ્ઞાઃ કામકામાઃ —
ત્રૈવિદ્યા માં સોમપાઃ પૂતપાપા યજ્ઞૈરિષ્ટ્વા સ્વર્ગતિં પ્રાર્થયન્તે ।
તે પુણ્યમાસાદ્ય સુરેન્દ્રલોકમશ્નન્તિ દિવ્યાન્દિવિ દેવભોગાન્ ॥ ૯-૨૦ ॥
ત્રૈવિદ્યાઃ ઋગ્યજુઃસામવિદઃ માં વસ્વાદિદેવરૂપિણં સોમપાઃ સોમં
પિબન્તીતિ સોમપાઃ, તેનૈવ સોમપાનેન પૂતપાપાઃ શુદ્ધકિલ્બિષાઃ, યજ્ઞૈઃ
અગ્નિષ્ટોમાદિભિઃ ઇષ્ટ્વા પૂજયિત્વા સ્વર્ગતિં સ્વર્ગગમનં સ્વરેવ ગતિઃ
સ્વર્ગતિઃ તામ્, પ્રાર્થયન્તે । તે ચ પુણ્યં પુણ્યફલં આસાદ્ય સમ્પ્રાપ્ય
સુરેન્દ્રલોકં શતક્રતોઃ સ્થાનં અશ્નન્તિ ભુઞ્જતે દિવ્યાન્ દિવિ ભવાન્
અપ્રાકૃતાન્ દેવભોગાન્ દેવાનાં ભોગાન્ ॥
તે તં ભુક્ત્વા સ્વર્ગલોકં વિશાલં ક્ષીણે પુણ્યે મર્ત્યલોકં વિશન્તિ ।
એવં ત્રયીધર્મમનુપ્રપન્ના ગતાગતં કામકામા લભન્તે ॥ ૯-૨૧ ॥
તે તં ભુક્ત્વા સ્વર્ગલોકં વિશાલં વિસ્તીર્ણં ક્ષીણે પુણ્યે મર્ત્યલોકં
વિશન્તિ આવિશન્તિ । એવં યથોક્તેન પ્રકારેણ ત્રયીધર્મં કેવલં
વૈદિકં કર્મ અનુપ્રપન્નાઃ ગતાગતં ગતં ચ આગતં ચ ગતાગતં
ગમનાગમનં કામકામાઃ કામાન્ કામયન્તે ઇતિ કામકામાઃ લભન્તે
ગતાગતમેવ, ન તુ સ્વાતન્ત્ર્યં ક્વચિત્ લભન્તે ઇત્યર્થઃ ॥ યે પુનઃ
નિષ્કામાઃ સમ્યગ્દર્શિનઃ —
અનન્યાશ્ચિન્તયન્તો માં યે જનાઃ પર્યુપાસતે ।
તેષાં નિત્યાભિયુક્તાનાં યોગક્ષેમં વહામ્યહમ્ ॥ ૯-૨૨ ॥
અનન્યાઃ અપૃથગ્ભૂતાઃ પરં દેવં નારાયણં આત્મત્વેન ગતાઃ
સન્તઃ ચિન્તયન્તઃ માં યે જનાઃ સન્ન્યાસિનઃ પર્યુપાસતે, તેષાં
પરમાર્થદર્શિનાં નિત્યાભિયુક્તાનાં સતતાભિયોગિનાં યોગક્ષેમં યોગઃ
અપ્રાપ્તસ્ય પ્રાપણં ક્ષેમઃ તદ્રક્ષણં તદુભયં વહામિ પ્રાપયામિ અહમ્
; “જ્ઞાની ત્વાત્મૈવ મે મતમ્” (ભ. ગી. ૭-૧૮) “સ ચ
મમ પ્રિયઃ” (ભ. ગી. ૭-૧૭) યસ્માત્, તસ્માત્ તે મમ આત્મભૂતાઃ
પ્રિયાશ્ચ ઇતિ ॥ નનુ અન્યેષામપિ ભક્તાનાં યોગક્ષેમં વહત્યેવ
ભગવાન્ । સત્યં વહત્યેવ ; કિન્તુ અયં વિશેષઃ — અન્યે યે ભક્તાઃ
તે આત્માર્થં સ્વયમપિ યોગક્ષેમં ઈહન્તે ; અનન્યદર્શિનસ્તુ ન આત્માર્થં
યોગક્ષેમં ઈહન્તે ; ન હિ તે જીવિતે મરણે વા આત્મનઃ ગૃદ્ધિં કુર્વન્તિ
; કેવલમેવ ભગવચ્છરણાઃ તે ; અતઃ ભગવાનેવ તેષાં યોગક્ષેમં
વહતીતિ ॥ નનુ અન્યા અપિ દેવતાઃ ત્વમેવ ચેત્, તદ્ભક્તાશ્ચ ત્વામેવ
યજન્તે । સત્યમેવં —
યેઽપ્યન્યદેવતાભક્તા યજન્તે શ્રદ્ધયાન્વિતાઃ ।
તેઽપિ મામેવ કૌન્તેય યજન્ત્યવિધિપૂર્વકમ્ ॥ ૯-૨૩ ॥
યેઽપિ અન્યદેવતાભક્તાઃ અન્યાસુ દેવતાસુ ભક્તાઃ અન્યદેવતાભક્તાઃ સન્તઃ
યજન્તે પૂજયન્તિ શ્રદ્ધયા આસ્તિક્યબુદ્ધ્યા અન્વિતાઃ અનુગતાઃ, તેઽપિ
મામેવ કૌન્તેય યજન્તિ અવિધિપૂર્વકં અવિધિઃ અજ્ઞાનં તત્પૂર્વકં
યજન્તે ઇત્યર્થઃ ॥ કસ્માત્ તે અવિધિપૂર્વકં યજન્તે ઇત્યુચ્યતે ;
યસ્માત્ —
અહં હિ સર્વયજ્ઞાનાં ભોક્તા ચ પ્રભુરેવ ચ ।
ન તુ મામભિજાનન્તિ તત્ત્વેનાતશ્ચ્યવન્તિ તે ॥ ૯-૨૪ ॥
અહં હિ સર્વયજ્ઞાનાં શ્રૌતાનાં સ્માર્તાનાં ચ સર્વેષાં યજ્ઞાનાં
દેવતાત્મત્વેન ભોક્તા ચ પ્રભુઃ એવ ચ । મત્સ્વામિકો હિ યજ્ઞઃ,
“અધિયજ્ઞોઽહમેવાત્ર” (ભ. ગી. ૮-૪) ઇતિ હિ ઉક્તમ્ । તથા
ન તુ માં અભિજાનન્તિ તત્ત્વેન યથાવત્ । અતશ્ચ અવિધિપૂર્વકં ઇષ્ટ્વા
યાગફલાત્ ચ્યવન્તિ પ્રચ્યવન્તે તે ॥ યેઽપિ અન્યદેવતાભક્તિમત્ત્વેન
અવિધિપૂર્વકં યજન્તે, તેષામપિ યાગફલં અવશ્યમ્ભાવિ । કથમ્
? —
યાન્તિ દેવવ્રતા દેવાન્પિતૄન્યાન્તિ પિતૃવ્રતાઃ ।
ભૂતાનિ યાન્તિ ભૂતેજ્યા યાન્તિ મદ્યાજિનોઽપિ મામ્ ॥ ૯-૨૫ ॥
યાન્તિ ગચ્છન્તિ દેવવ્રતાઃ દેવેષુ વ્રતં નિયમો ભક્તિશ્ચ
યેષાં તે દેવવ્રતાઃ દેવાન્ યાન્તિ । પિતૄન્ અગ્નિષ્વાત્તાદીન્
યાન્તિ પિતૃવ્રતાઃ શ્રાદ્ધાદિક્રિયાપરાઃ પિતૃભક્તાઃ । ભૂતાનિ
વિનાયકમાતૃગણચતુર્ભગિન્યાદીનિ યાન્તિ ભૂતેજ્યાઃ ભૂતાનાં પૂજકાઃ ।
યાન્તિ મદ્યાજિનઃ મદ્યજનશીલાઃ વૈષ્ણવાઃ મામેવ યાન્તિ । સમાને અપિ
આયાસે મામેવ ન ભજન્તે અજ્ઞાનાત્, તેન તે અલ્પફલભાજઃ ભવન્તિ
ઇત્યર્થઃ ॥ ન કેવલં મદ્ભક્તાનાં અનાવૃત્તિલક્ષણં અનન્તફલમ્,
સુખારાધનશ્ચ અહમ્ । કથમ્ ? —
પત્રં પુષ્પં ફલં તોયં યો મે ભક્ત્યા પ્રયચ્છતિ ।
તદહં ભક્ત્યુપહૃતમશ્નામિ પ્રયતાત્મનઃ ॥ ૯-૨૬ ॥
પત્રં પુષ્પં ફલં તોયં ઉદકં યઃ મે મહ્યં ભક્ત્યા પ્રયચ્છતિ,
તત્ અહં પત્રાદિ ભક્ત્યા ઉપહૃતં ભક્તિપૂર્વકં પ્રાપિતં
ભક્ત્યુપહૃતં અશ્નામિ ગૃહ્ણામિ પ્રયતાત્મનઃ શુદ્ધબુદ્ધેઃ ॥
યતઃ એવમ્, અતઃ —
યત્કરોષિ યદશ્નાસિ યજ્જુહોષિ દદાસિ યત્ ।
યત્તપસ્યસિ કૌન્તેય તત્કુરુષ્વ મદર્પણમ્ ॥ ૯-૨૭ ॥
યત્ કરોષિ સ્વતઃ પ્રાપ્તમ્, યત્ અશ્નાસિ, યચ્ચ જુહોષિ હવનં
નિર્વર્તયસિ શ્રૌતં સ્માર્તં વા, યત્ દદાસિ પ્રયચ્છસિ બ્રાહ્મણાદિભ્યઃ
હિરણ્યાન્નાજ્યાદિ, યત્ તપસ્યસિ તપઃ ચરસિ કૌન્તેય, તત્ કુરુષ્વ
મદર્પણં મત્સમર્પણમ્ ॥ એવં કુર્વતઃ તવ યત્ ભવતિ, તત્
શૃણુ —
શુભાશુભફલૈરેવં મોક્ષ્યસે કર્મબન્ધનૈઃ ।
સન્ન્યાસયોગયુક્તાત્મા વિમુક્તો મામુપૈષ્યસિ ॥ ૯-૨૮ ॥
શુભાશુભફલૈઃ શુભાશુભે ઇષ્ટાનિષ્ટે ફલે યેષાં તાનિ
શુભાશુભફલાનિ કર્માણિ તૈઃ શુભાશુભફલૈઃ કર્મબન્ધનૈઃ
કર્માણ્યેવ બન્ધનાનિ કર્મબન્ધનાનિ તૈઃ કર્મબન્ધનૈઃ એવં
મદર્પણં કુર્વન્ મોક્ષ્યસે । સોઽયં સન્ન્યાસયોગો નામ, સન્ન્યાસશ્ચ
અસૌ મત્સમર્પણતયા કર્મત્વાત્ યોગશ્ચ અસૌ ઇતિ, તેન સન્ન્યાસયોગેન
યુક્તઃ આત્મા અન્તઃકરણં યસ્ય તવ સઃ ત્વં સન્ન્યાસયોગયુક્તાત્મા સન્
વિમુક્તઃ કર્મબન્ધનૈઃ જીવન્નેવ પતિતે ચાસ્મિન્ શરીરે માં ઉપૈષ્યસિ
આગમિષ્યસિ ॥ રાગદ્વેષવાન્ તર્હિ ભગવાન્, યતો ભક્તાન્ અનુગૃહ્ણાતિ,
ન ઇતરાન્ ઇતિ । તત્ ન —
સમોઽહં સર્વભૂતેષુ ન મે દ્વેષ્યોઽસ્તિ ન પ્રિયઃ ।
યે ભજન્તિ તુ માં ભક્ત્યા મયિ તે તેષુ ચાપ્યહમ્ ॥ ૯-૨૯ ॥
સમઃ તુલ્યઃ અહં સર્વભૂતેષુ । ન મે દ્વેષ્યઃ અસ્તિ ન પ્રિયઃ ।
અગ્નિવત્ અહં — દૂરસ્થાનાં યથા અગ્નિઃ શીતં ન અપનયતિ, સમીપં
ઉપસર્પતાં અપનયતિ ; તથા અહં ભક્તાન્ અનુગૃહ્ણામિ, ન ઇતરાન્ । યે
ભજન્તિ તુ માં ઈશ્વરં ભક્ત્યા મયિ તે — સ્વભાવત એવ, ન મમ
રાગનિમિત્તં — વર્તન્તે । તેષુ ચ અપિ અહં સ્વભાવત એવ વર્તે,
ન ઇતરેષુ । ન એતાવતા તેષુ દ્વેષો મમ ॥ શૃણુ મદ્ભક્તેર્માહાત્મ્યં
—
અપિ ચેત્સુદુરાચારો ભજતે મામનન્યભાક્ ।
સાધુરેવ સ મન્તવ્યઃ સમ્યગ્વ્યવસિતો હિ સઃ ॥ ૯-૩૦ ॥
અપિ ચેત્ યદ્યપિ સુદુરાચારઃ સુષ્ઠુ દુરાચારઃ અતીવ કુત્સિતાચારોઽપિ
ભજતે માં અનન્યભાક્ અનન્યભક્તિઃ સન્, સાધુરેવ સમ્યગ્વૃત્ત
એવ સઃ મન્તવ્યઃ જ્ઞાતવ્યઃ ; સમ્યક્ યથાવત્ વ્યવસિતો હિ સઃ,
યસ્માત્ સાધુનિશ્ચયઃ સઃ ॥ ઉત્સૃજ્ય ચ બાહ્યાં દુરાચારતાં અન્તઃ
સમ્યગ્વ્યવસાયસામર્થ્યાત્ —
ક્ષિપ્રં ભવતિ ધર્માત્મા શશ્વચ્છાન્તિં નિગચ્છતિ ।
કૌન્તેય પ્રતિજાનીહિ ન મે ભક્તઃ પ્રણશ્યતિ ॥ ૯-૩૧ ॥
ક્ષિપ્રં શીઘ્રં ભવતિ ધર્માત્મા ધર્મચિત્તઃ એવ । શશ્વત્ નિત્યં
શાન્તિં ચ ઉપશમં નિગચ્છતિ પ્રાપ્નોતિ । શૃણુ પરમાર્થમ્,
કૌન્તેય પ્રતિજાનીહિ નિશ્ચિતાં પ્રતિજ્ઞાં કુરુ, ન મે મમ ભક્તઃ
મયિ સમર્પિતાન્તરાત્મા મદ્ભક્તઃ ન પ્રણશ્યતિ ઇતિ ॥ કિઞ્ચ —
માં હિ પાર્થ વ્યપાશ્રિત્ય યેઽપિ સ્યુઃ પાપયોનયઃ ।
સ્ત્રિયો વૈશ્યાસ્તથા શૂદ્રાસ્તેઽપિ યાન્તિ પરાં ગતિમ્ ॥ ૯-૩૨ ॥
માં હિ યસ્માત્ પાર્થ વ્યપાશ્રિત્ય માં આશ્રયત્વેન ગૃહીત્વા યેઽપિ સ્યુઃ
ભવેયુઃ પાપયોનયઃ પાપા યોનિઃ યેષાં તે પાપયોનયઃ પાપજન્માનઃ । કે
તે ઇતિ, આહ — સ્ત્રિયઃ વૈશ્યાઃ તથા શૂદ્રાઃ તેઽપિ યાન્તિ ગચ્છન્તિ
પરાં પ્રકૃષ્ટાં ગતિમ્ ॥
કિં પુનર્બ્રાહ્મણાઃ પુણ્યા ભક્તા રાજર્ષયસ્તથા ।
અનિત્યમસુખં લોકમિમં પ્રાપ્ય ભજસ્વ મામ્ ॥ ૯-૩૩ ॥
કિં પુનઃ બ્રાહ્મણાઃ પુણ્યાઃ પુણ્યયોનયઃ ભક્તાઃ રાજર્ષયઃ તથા ।
રાજાનશ્ચ તે ઋષયશ્ચ રાજર્ષયઃ । યતઃ એવમ્, અતઃ અનિત્યં
ક્ષણભઙ્ગુરમ્ અસુખં ચ સુખવર્જિતં ઇમં લોકં મનુષ્યલોકં પ્રાપ્ય
પુરુષાર્થસાધનં દુર્લભં મનુષ્યત્વં લબ્ધ્વા ભજસ્વ સેવસ્વ મામ્ ॥
કથં —
મન્મના ભવ મદ્ભક્તો મદ્યાજી માં નમસ્કુરુ ।
મામેવૈષ્યસિ યુક્ત્વૈવમાત્માનં મત્પરાયણઃ ॥ ૯-૩૪ ॥
મયિ વાસુદેવે મનઃ યસ્ય તવ સ ત્વં મન્મનાઃ ભવ । તથા મદ્ભક્તઃ
ભવ મદ્યાજી મદ્યજનશીલઃ ભવ । માં એવ ચ નમસ્કુરુ । માં એવ
ઈશ્વરં એષ્યસિ આગમિષ્યસિ યુક્ત્વા સમાધાય ચિત્તમ્ । એવં આત્માનમ્,
અહં હિ સર્વેષાં ભૂતાનાં આત્મા, પરા ચ ગતિઃ, પરં અયનમ્,
તં માં એવમ્ભૂતમ્, એષ્યસિ ઇતિ અતીતેન સમ્બન્ધઃ, મત્પરાયણઃ સન્
ઇત્યર્થઃ ॥
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે
શ્રીકૃષ્નાર્જુનસંવાદે રાજવિદ્યારાયગુહ્યયોગો નામ નવમોઽધ્યાયઃ ॥૯ ॥
ઇતિ
શ્રીમદ્-પરમહંસ-પરિવ્રાજક-આચાર્ય-પૂજ્યપાદ-શ્રીશઙ્કર-ભગવતા
કૃતૌ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા-ભાષ્યે રાજવિદ્યા-રાયગુહ્ય-યોગઃ નામ
નવમોઽધ્યાયઃ ॥
॥ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા શાઙ્કર-ભાષ્યમ્ ॥ ॥ દશમોઽધ્યાયઃ ॥
સપ્તમે અધ્યાયે ભગવતઃ તત્ત્વં વિભૂતયઃ ચ પ્રકાશિતાઃ, નવમે ચ ।
અથ ઇદાનીં યેષુ યેષુ ભાવેષુ ચિન્ત્યઃ ભગવાન્, તે તે ભાવાઃ વક્તવ્યાઃ,
તત્ત્વં ચ ભગવતઃ વક્તવ્યં ઉક્તં અપિ, દુર્વિજ્ઞેયત્વાત્, ઇતિ અતઃ
શ્રી-ભગવાન્ ઉવાચ —
શ્રીભગવાનુવાચ —
ભૂય એવ મહાબાહો શૃણુ મે પરમં વચઃ ।
યત્તેઽહં પ્રીયમાણાય વક્ષ્યામિ હિતકામ્યયા ॥ ૧૦-૧ ॥
ભૂયઃ એવ ભૂયઃ પુનઃ હે મહાબાહો શૃણુ મે મદીયં પરમં
પ્રકૃષ્ટં નિરતિશય-વસ્તુનઃ પ્રકાશકં વચઃ વાક્યં યત્ પરમં
તે તુભ્યં પ્રીયમાણાય — મત્-વચનાત્ પ્રીયસે ત્વં અતીવ અમૃતં
ઇવ પિબન્, તતઃ — વક્ષ્યામિ હિત-કામ્યયા હિત-ઇચ્છયા ॥ કિં
અર્થં અહં વક્ષ્યામિ ઇતિ અતઃ આહ —
ન મે વિદુઃ સુરગણાઃ પ્રભવં ન મહર્ષયઃ ।
અહમાદિર્હિ દેવાનાં મહર્ષીણાં ચ સર્વશઃ ॥ ૧૦-૨ ॥
ન મે વિદુઃ ન જાનન્તિ સુર-ગણાઃ બ્રહ્મા-આદયઃ । કિં તે ન
વિદુઃ? મમ પ્રભવં પ્રભાવં પ્રભુ-શક્તિ-અતિશયમ્, અથવા
પ્રભવં પ્રભવનં ઉત્પત્તિમ્ । ન અપિ મહર્ષયઃ ભૃગુ-આદયઃ
વિદુઃ । કસ્માત્ તે ન વિદુઃ ઇતિ ઉચ્યતે — અહમ્ આદિઃ કારણં હિ યસ્માત્
દેવાનાં મહર્ષીણાં ચ સર્વશઃ સર્વ-પ્રકારૈઃ ॥ કિં ચ —
યો મામજમનાદિં ચ વેત્તિ લોકમહેશ્વરમ્ ।
અસમ્મૂઢઃ સ મર્ત્યેષુ સર્વપાપૈઃ પ્રમુચ્યતે ॥ ૧૦-૩ ॥
યઃ માં અજમ્ અનાદિં ચ, યસ્માત્ અહં આદિઃ દેવાનાં મહર્ષીણાં ચ,
ન મમ અન્યઃ આદિઃ વિદ્યતે; અતઃ અહં અજઃ અનાદિઃ ચ; અનાદિત્વં અજત્વે
હેતુઃ, તં માં અજં અનાદિં ચ યઃ વેત્તિ વિજાનાતિ લોક-મહેશ્વરં
લોકાનાં મહાન્તં ઈશ્વરં તુરીયમ્ અજ્ઞાન-તત્-કાર્ય-વર્જિતં અસમ્મૂઢઃ
સમ્મોહ-વર્જિતઃ સઃ મર્ત્યેષુ મનુષ્યેષુ, સર્વ-પાપૈઃ સર્વૈઃ
પાપૈઃ મતિપૂર્વ-અમતિપૂર્વ-કૃતૈઃ પ્રમુચ્યતે પ્રમોક્ષ્યતે ॥
ઇતઃ ચ અહં મહેશ્વરઃ લોકાનાં —
બુદ્ધિર્જ્ઞાનમસમ્મોહઃ ક્ષમા સત્યં દમઃ શમઃ ।
સુખં દુઃખં ભવોઽભાવઃ ભયં ચાભયમેવ ચ ॥ ૧૦-૪ ॥
બુદ્ધિઃ અન્તઃકરણસ્ય સૂક્ષ્મ-આદિ-અર્થ-અવબોધન-સામર્થ્યમ્,
તદ્વન્તં બુદ્ધિમાન્ ઇતિ હિ વદન્તિ । જ્ઞાનં
આત્મા-આદિ-પદ-અર્થાનામ્-અવબોધઃ । અસમ્મોહઃ પ્રતિ-ઉત્પન્નેષુ
બોદ્ધવ્યેષુ વિવેક-પૂર્વિકા પ્રવૃત્તિઃ । ક્ષમા આક્રુષ્ટસ્ય તાડિતસ્ય
વા અવિકૃત-ચિત્તતા । સત્યં યથા-દૃષ્ટસ્ય યથા-શ્રુતસ્ય ચ
આત્મ-અનુભવસ્ય પર-બુદ્ધિ-સઙ્ક્રાન્તયે તથા એવ ઉચ્ચાર્યમાણા વાક્
સત્યં ઉચ્યતે । દમઃ બાહ્ય-ઇન્દ્રિય-ઉપશમઃ । શમઃ અન્તઃકરણસ્ય
ઉપશમઃ । સુખં આહ્લાદઃ । દુઃખં સન્તાપઃ । ભવઃ ઉદ્ભવઃ । અભાવઃ
તત્-વિપર્યયઃ । ભયં ચ ત્રાસઃ, અભયં એવ ચ તત્-વિપરીતમ્ ॥
અહિંસા સમતા તુષ્ટિઃ તપો દાનં યશોઽયશઃ ।
ભવન્તિ ભાવા ભૂતાનાં મત્ત એવ પૃથગ્વિધાઃ ॥ ૧૦-૫ ॥
અહિંસા અપીડા પ્રાણિનામ્ । સમતા સમ-ચિત્તતા । તુષ્ટિઃ સન્તોષઃ
પર્યાપ્ત-બુદ્ધિઃ-લાભેષુ । તપઃ ઇન્દ્રિય-સંયમ-પૂર્વકં શરીર-પીડનમ્ ।
દાનં યથા-શક્તિ સંવિભાગઃ । યશઃ ધર્મ-નિમિત્તા કીર્તિઃ । અયશઃ
તુ અધર્મ-નિમિત્તા અકીર્તિઃ । ભવન્તિ ભાવાઃ યથોક્તાઃ બુદ્ધિ-આદયઃ
ભૂતાનાં પ્રાણિનાં મત્તઃ એવ ઈશ્વરાત્ પૃથગ્-વિધાઃ નાના-વિધાઃ
સ્વ-કર્મ-અનુરૂપેણ ॥ કિં ચ —
મહર્ષયઃ સપ્ત પૂર્વે ચત્વારો મનવસ્તથા ।
મદ્ભાવા માનસા જાતાઃ યેષાં લોક ઇમાઃ પ્રજાઃ ॥ ૧૦-૬ ॥
મહર્ષયઃ સપ્ત ભૃગિ-આદયઃ પૂર્વે અતીત-કાલ-સમ્બન્ધિનઃ,
ચત્વારઃ મનવઃ તથા સાવર્ણાઃ ઇતિ પ્રસિદ્ધાઃ, તે ચ મત્-ભાવાઃ
મત્-ગત-ભાવનાઃ વૈષ્ણવેન સામર્થ્યેન ઉપેતાઃ, માનસાઃ મનસ એવ
ઉત્પાદિતાઃ મયા જાતાઃ ઉત્પન્નાઃ, યેષાં મનૂનાં મહર્ષીણાં ચ સૃષ્ટિઃ
લોકે ઇમાઃ સ્થાવર-જઙ્ગમ-લક્ષણાઃ પ્રજાઃ ॥
એતાં વિભૂતિં યોગં ચ મમ યો વેત્તિ તત્ત્વતઃ ।
સોઽવિકમ્પેન યોગેન યુજ્યતે નાત્ર સંશયઃ ॥ ૧૦-૭ ॥
એતાં યથોક્તાં વિભૂતિં વિસ્તારં યોગં ચ યુક્તિં ચ આત્મનઃ ઘટનમ્,
અથવા યોગ-ઐશ્વર્ય-સામર્થ્યં સર્વજ્ઞત્વં યોગજં યોગઃ ઉચ્યતે,
મમ મદીયં યોગં યઃ વેત્તિ તત્ત્વતઃ તત્ત્વેન યથાવત્ ઇતિ એતત્, સઃ
અવિકમ્પેન અપ્રચલિતેન યોગેન સમ્યગ્-દર્શન-સ્થૈર્ય-લક્ષણેન
યુજ્યતે સમ્બધ્યતે । ન અત્ર સંશયઃ ન અસ્મિન્ અર્થે સંશયઃ અસ્તિ ॥
કીદૃશેન અવિકમ્પેન યોગેન યુજ્યતે ઇતિ ઉચ્યતે —
અહં સર્વસ્ય પ્રભવઃ મત્તઃ સર્વં પ્રવર્તતે ।
ઇતિ મત્વા ભજન્તે માં બુધા ભાવસમન્વિતાઃ ॥ ૧૦-૮ ॥
અહં પરં બ્રહ્મ વાસુદેવ-આખ્યં સર્વસ્ય જગતઃ પ્રભવઃ
ઉત્પત્તિઃ । મત્તઃ એવ સ્થિતિ-નાશ-ક્રિયા-ફલ-ઉપભોગ-લક્ષણં
વિક્રિયા-રૂપં સર્વં જગત્ પ્રવર્તતે । ઇતિ એવં મત્વા ભજન્તે સેવન્તે
માં બુધાઃ અવગત-પરમાર્થ-તત્ત્વાઃ, ભાવ-સમન્વિતાઃ ભાવઃ ભાવના
પરમાર્થ-તત્ત્વ-અભિનિવેશઃ તેન સમન્વિતાઃ સંયુક્તાઃ ઇતિ અર્થઃ ॥
કિં ચ —
મચ્ચિત્તા મદ્ગતપ્રાણાઃ બોધયન્તઃ પરસ્પરમ્ ।
કથયન્તશ્ચ માં નિત્યં તુષ્યન્તિ ચ રમન્તિ ચ ॥ ૧૦-૯ ॥
મત્-ચિત્તાઃ, મયિ ચિત્તં યેષાં તે મત્-ચિત્તાઃ, મત્-ગત-પ્રાણાઃ માં
ગતાઃ પ્રાપ્તાઃ ચક્ષુઃ-આદયઃ પ્રાણાઃ યેષાં તે મત્-ગત-પ્રાણાઃ, મયિ
ઉપસંહૃત-કરણાઃ ઇતિ અર્થઃ । અથવા, મત્-ગત-પ્રાણાઃ મત્-ગત-જીવનાઃ
ઇતિ એતત્ । બોધયન્તઃ અવગમયન્તઃ પરસ્પરં અન્યોન્યમ્, કથયન્તઃ ચ
જ્ઞાન-બલ-વીર્ય-આદિ-ધર્મૈઃ વિશિષ્ટં મામ્, તુષ્યન્તિ ચ પરિતોષમ્
ઉપયાન્તિ ચ રમન્તિ ચ રતિં ચ પ્રાપ્નુવન્તિ પ્રિય-સઙ્ગતિ એવ ॥ યે
યથોક્તૈઃ પ્રકારૈઃ ભજન્તે માં ભક્તાઃ સન્તઃ —
તેષાં સતતયુક્તાનાં ભજતાં પ્રીતિપૂર્વકમ્ ।
દદામિ બુદ્ધિયોગં તં યેન મામુપયાન્તિ તે ॥ ૧૦-૧૦ ॥
તેષાં સતત-યુક્તાનાં નિત્ય-અભિયુક્તાનાં
નિવૃત્ત-સર્વ-બાહ્ય-એષણાનાં ભજતાં સેવમાનાનામ્ । કિં
અર્થિત્વ-આદિના કારણેન? ન ઇતિ આહ — પ્રીતિ-પૂર્વકં પ્રીતિઃ સ્નેહઃ
તત્-પૂર્વકં માં ભજતાં ઇતિ અર્થઃ । દદામિ પ્રયચ્છામિ બુદ્ધિ-યોગં
બુદ્ધિઃ સમ્યગ્-દર્શનં મત્-તત્ત્વ-વિષયં તેન યોગઃ બુદ્ધિ-યોગઃ
તં બુદ્ધિ-યોગમ્, યેન બુદ્ધિ-યોગેન સમ્યગ્-દર્શન-લક્ષણેન
માં પરમેશ્વરં આત્મ-ભૂતમ્ આત્મત્વેન ઉપયાન્તિ પ્રતિપદ્યન્તે ।
કે? તે યે મત્-ચિત્તત્વ-આદિ-પ્રકારૈઃ માં ભજન્તે ॥ કિં અર્થમ્,
કસ્ય વા, ત્વત્-પ્રાપ્તિ-પ્રતિબન્ધ-હેતોઃ નાશકં બુદ્ધિ-યોગં તેષાં
ત્વત્-ભક્તાનાં દદાસિ ઇતિ અપેક્ષાયાં આહ —
તેષામેવાનુકમ્પાર્થં અહમજ્ઞાનજં તમઃ ।
નાશયામ્યાત્મભાવસ્થઃ જ્ઞાનદીપેન ભાસ્વતા ॥ ૧૦-૧૧ ॥
તેષામ્ એવ કથં નુ નામ શ્રેયઃ સ્યાત્ ઇતિ અનુકમ્પ-અર્થં દયા-હેતોઃ
અહમ્ અજ્ઞાન-જં અવિવેકતઃ જાતં મિથ્યા-પ્રત્યય-લક્ષણં
મોહ-અન્ધકારં તમઃ નાશયામિ, આત્મ-ભાવસ્થઃ આત્મનઃ
ભાવઃ અન્તઃકરણ-આશયઃ તસ્મિન્ એવ સ્થિતઃ સન્ જ્ઞાન-દીપેન
વિવેક-પ્રત્યય-રૂપેણ ભક્તિ-પ્રસાદ-સ્નેહ-ભિષિક્તેન
મત્-ભાવના-અભિનિવેશ-વાત-ઈરિતેન
બ્રહ્મચર્ય-આદિ-સાધન-સંસ્કારવત્-પ્રજ્ઞા-આવર્તિના
વિરક્ત-અન્તઃકરણ-આધારેણ
વિષય-વ્યાવૃત્ત-ચિત્ત-રાગ-દ્વેષ-અકલુષિત-
નિવાત-અપવરક-સ્થેન
નિત્ય-પ્રવૃત્ત-એકાગ્ર્ય-ધ્યાન-જનિત-સમ્યગ્-દર્શન-ભાસ્વતા
જ્ઞાન-દીપેન ઇતિ અર્થઃ ॥ યથોક્તાં ભગવતઃ વિભૂતિં યોગં ચ
શ્રુત્વા અર્જુનઃ ઉવાચ —
અર્જુન ઉવાચ —
પરં બ્રહ્મ પરં ધામ પવિત્રં પરમં ભવાન્ ।
પુરુષં શાશ્વતં દિવ્યં આદિદેવમજં વિભુમ્ ॥ ૧૦-૧૨ ॥
પરં બ્રહ્મ પરમાત્મા પરં ધામ પરં તેજઃ પવિત્રં પાવનં
પરમં પ્રકૃ-ષ્ટં ભવાન્ । પુરષં શાશ્વતં નિત્યં દિવ્યં દિવિ
ભવં આદિ-દેવં સર્વ-દેવાનાં આદૌ ભવં આદિ-દેવં અજં વિભું
વિભવન-શીલમ્ ॥ ઈદૃશં —
આહુસ્ત્વામૃષયઃ સર્વે દેવર્ષિર્નારદસ્તથા ।
અસિતો દેવલો વ્યાસઃ સ્વયં ચૈવ બ્રવીષિ મે ॥ ૧૦-૧૩ ॥
આહુઃ કથયન્તિ ત્વાં ઋષયઃ વસિષ્ઠ-આદયઃ સર્વે દેવ-ઋષિઃ
નારદઃ તથા । અસિતઃ દેવલઃ અપિ એવં એવ આહ, વ્યાસઃ ચ, સ્વયં
ચ એવ ત્વં ચ બ્રવીષિ મે ॥
સર્વમેતદૃતં મન્યે યન્માં વદસિ કેશવ । ન હિ તે ભગવન્વ્યક્તિં
વિદુર્દેવા ન દાનવાઃ ॥ ૧૦-૧૪ ॥
સર્વં એતત્ યથોક્તં ઋષિભિઃ ત્વયા ચ એતત્ ઋતં સત્યં એવ મન્યે,
યત્ માં પ્રતિ વદસિ ભાષસે હે કેશવ । ન હિ તે તવ ભગવન્ વ્યક્તિં
પ્રભવં વિદુઃ ન દેવાઃ, ન દાનવાઃ ॥ યતઃ ત્વં દેવ-આદીનાં આદિઃ,
અતઃ —
સ્વયમેવાત્મનાત્માનં વેત્થ ત્વં પુરુષોત્તમ । ભૂતભાવન ભૂતેશ
દેવદેવ જગત્પતે ॥ ૧૦-૧૫ ॥
સ્વયં એવ આત્મના આત્માનં વેત્થ જાનાસિ ત્વં
નિરતિશય-જ્ઞાન-ઐશ્વર્ય-બલ-આદિ-શક્તિ-મન્તં ઈશ્વરં
પુરુષોત્તમ । ભૂતાનિ ભાવયતિ તિ ભૂત-ભાવનઃ, હે ભૂતભાવન ।
ભૂતેશ ભૂતાનામ્ ઈશિતઃ । હે દેવ-દેવ જગત્-પતે ॥
વક્તુમર્હસ્યશેષેણ દિવ્યા હ્યાત્મવિભૂતયઃ । યાભિર્વિભૂતિભિર્લોકાન્
ઇમાંસ્ત્વં વ્યાપ્ય તિષ્ઠસિ ॥ ૧૦-૧૬ ॥
અક્તું કથયિતું અર્હસિ અશેષેણ । દિવ્યાઃ હિ આત્મ-વિભૂતયઃ ।
આત્મનઃ વિભૂતયઃ યાઃ તાઃ વક્તું અર્હસિ । યાભિઃ વિભૂતિભિઃ આત્મનઃ
માહાત્મ્ય-વિસ્તરૈઃ ઇમાન્ લોકાન્ ત્વં વ્યાપ્ય તિષ્ઠસિ ॥
કથં વિદ્યામહં યોગિન્ ત્વાં સદા પરિચિન્તયન્ । કેષુ કેષુ ચ ભાવેષુ
ચિન્ત્યોઽસિ ભગવન્મયા ॥ ૧૦-૧૭ ॥
કથં વિદ્યાં વિજાનીયાં અહં હે યોગિન્ ત્વાં સદા પરિ-ચિન્તયન્ । કેષુ
કેષુ ચ ભાવેષુ વસ્તુષુ ચિન્ત્યઃ અસિ ધ્યેયઃ અસિ ભગવન્ મયા ॥
વિસ્તરેણાત્મનો યોગં વિભૂતિં ચ જનાર્દન ।
ભૂયઃ કથય તૃપ્તિર્હિ શૃણ્વતો નાસ્તિ મેઽમૃતમ્ ॥ ૧૦-૧૮ ॥
વિસ્તરેણ આત્મનઃ યોગં યોગ-ઐશ્વર્ય-શક્તિ-વિશેષં વિભૂતિં ચ
વિસ્તરં ધ્યેય-પદાર્થાનાં હે જનાર્દન, અર્દતેઃ ગતિ-કર્મણઃ રૂપમ્,
અસુરાણાં દેવ-પ્રતિપક્ષ-ભૂતાનાં જનાનાં નરક-આદિ-ગમયિતૃત્વાત્
જનાર્દનઃ અભ્યુદય-નિઃશ્રેયસ-પુરુષાર્થ-પ્રયોજનં સર્વૈઃ જનૈઃ
યાચ્યતે ઇતિ વા । ભૂયઃ પૂર્વં ઉક્તં અપિ કથય; તૃપ્તિઃ પરિતોષઃ હિ
યસ્માત્ ન અસ્તિ મે મમ શૃણ્વતઃ ત્વત્-મુખ-નિઃસૃત-વાક્ય-અમૃતમ્
શ્રીભગવાનુવાચ —
હન્ત તે કથયિષ્યામિ દિવ્યા હ્યાત્મવિભૂતયઃ ।
પ્રાધાન્યતઃ કુરુશ્રેષ્ઠ નાસ્ત્યન્તો વિસ્તરસ્ય મે ॥ ૧૦-૧૯ ॥
હન્ત ઇદાનીં તે તવ દિવ્યાઃ દિવિ ભવાઃ આત્મ-વિભૂતયઃ આત્મનઃ મમ
વિભૂતયઃ યાઃ તાઃ કથયિષ્યામિ ઇતિ એતત્ । પ્રાધાન્યતઃ યત્ર યત્ર
પ્રધાના યા યા વિભૂતિઃ તાં તાં પ્રધાનાં પ્રાધાન્યતઃ કથયિષ્યામિ અહં
કુરુ-શ્રેષ્ઠ । અશેષતઃ તુ વર્ષ-શતેન-અપિ ન શક્યા વક્તુમ્,
યતઃ ન અસ્તિ અન્તઃ વિસ્તરસ્ય મે મમ વિભૂતીનાં ઇતિ અર્થઃ ॥ તત્ર
પ્રથમં એવ તાવત્ શૃણુ —
અહમાત્મા ગુડાકેશ સર્વભૂતાશયસ્થિતઃ ।
અહમાદિશ્ચ મધ્યં ચ ભૂતાનામન્ત એવ ચ ॥ ૧૦-૨૦ ॥
અહં આત્મા પ્રત્યગ્-આત્મા ગુડાકેશ, ગુડાકા નિદ્રા તસ્યાઃ ઈશઃ
ગુડાકેશઃ, જિત-નિદ્રઃ ઇતિ અર્થઃ; ઘન-કેશઃ ઇતિ વા ।
સર્વ-ભૂત-આશય-સ્થિતઃ સર્વેષાં ભૂતાનાં આશયે અન્તર્-હૃદિ
સ્થિતઃ અહં આત્મા પ્રત્યગ્-આત્મા નિત્યં ધ્યેયઃ । તત્-અશક્તેન ચ
ઉત્તરેષુ ભાવેષુ ચિન્ત્યઃ અહમ્; યસ્માત્ અહં એવ આદિઃ ભૂતાનાં કારણં
તથા મધ્યં ચ સ્થિતિઃ અન્તઃ પ્રલયઃ ચ ॥ એવં ચ ધ્યેયઃ અહં —
આદિત્યાનામહં વિષ્ણુઃ જ્યોતિષાં રવિરંશુમાન્ ।
મરીચિર્મરુતામસ્મિ નક્ષત્રાણામહં શશી ॥ ૧૦-૨૧ ॥
આદિત્યાનાં દ્વાદશાનાં વિષ્ણુઃ નામ આદિત્યઃ અહમ્ । જ્યોતિષાં રવિઃ
પ્રકાશયિતૄણામ્ અંશુમાન્ રશ્મિમાન્ । મરીચિઃ નામ મરુતાં
મરુત્-દેવતા-ભેદાનાં અસ્મિ । નક્ષત્રાણાં અહં શશી ચન્દ્રમાઃ ॥
વેદાનાં સામવેદોઽસ્મિ દેવાનામસ્મિ વાસવઃ ।
ઇન્દ્રિયાણાં મનશ્ચાસ્મિ ભૂતાનામસ્મિ ચેતના ॥ ૧૦-૨૨ ॥
વેદાનાં મધ્યે સામ-વેદઃ અસ્મિ । દેવાનાં રુદ્ર-આદિત્ય-આદીનાં વાસવઃ
ઇન્દ્રઃ અસ્મિ । ઇન્દ્રિયાણાં એકાદશાનાં ચક્ષુઃ-આદીનાં મનઃ ચ અસ્મિ
સઙ્કલ્પ-વિકલ્પ-આત્મકં મનઃ ચ અસ્મિ । ભૂતાનાં અસ્મિ ચેતના
કાર્ય-કરણ-સઙ્ઘાતે નિત્યા-આભિવ્યક્તા બુદ્ધિ-વૃત્તિઃ ચેતના ॥
રુદ્રાણાં શઙ્કરશ્ચાસ્મિ વિત્તેશો યક્ષરક્ષસામ્ ।
વસૂનાં પાવકશ્ચાસ્મિ મેરુઃ શિખરિણામહમ્ ॥ ૧૦-૨૩ ॥
રુદ્રાણામ્ એકાદશાનાં શઙ્કરહ્ ચ અસ્મિ । વિત્તેશઃ કુબેરઃ
યક્ષ-રક્ષસાં યક્ષાણાં રક્ષસાં ચ । વસૂનાં અષ્ટાનાં પાવકહ્
ચ અસ્મિ અગ્નિઃ । મેરુઃ શિખરિણાં શિખર-વતાં અહમ્ ॥
પુરોધસાં ચ મુખ્યં માં વિદ્ધિ પાર્થ બૃહસ્પતિમ્ ।
સેનાનીનામહં સ્કન્દઃ સરસામસ્મિ સાગરઃ ॥ ૧૦-૨૪ ॥
પુરોધસાં ચ રાજ-પુરોહિતાનાં ચ મુખ્યં પ્રધાનં માં વિદ્ધિ
હે પાર્થ બૃહસ્પતિમ્ । સહ્ હિ ઇન્દ્રસ્ય ઇતિ મુખ્યઃ સ્યાત્ પુરોધાઃ ।
સેનાનીનાં સેના-પતીનાં અહં સ્કન્દઃ દેવ-સેના-પતિઃ । સરસાં યાનિ
દેવખાતાનિ સરાંસિ તેષાં સરસાં સાગરઃ અસ્મિ ભવામિ ॥
મહર્ષીણાં ભૃગુરહં ગિરામસ્મ્યેકમક્ષરમ્ ।
યજ્ઞાનાં જપયજ્ઞોઽસ્મિ સ્થાવરાણાં હિમાલયઃ ॥ ૧૦-૨૫ ॥
મહર્ષીણાં ભૃગુઃ અહમ્ । ગિરાં વાચાં પદ-લક્ષણાનાં એકં અક્ષરં
ઓઙ્કારઃ અસ્મિ । યજ્ઞાનાં જપ-યજ્ઞઃ અસ્મિ, સ્થાવરાણાં સ્થિતિ-મતાં
હિમાલયઃ ॥
અશ્વત્થઃ સર્વવૃક્ષાણાં દેવર્ષીણાં ચ નારદઃ ।
ગન્ધર્વાણાં ચિત્રરથઃ સિદ્ધાનાં કપિલો મુનિઃ ॥ ૧૦-૨૬ ॥
અશ્વત્થઃ સર્વ-વૃક્ષાણામ્, દેવ-ઋષીણાં ચ નારદઃ દેવાઃ
એવ સન્તઃ ઋષિત્વં પ્રાપ્તાઃ મન્ત્ર-દર્શિત્વાત્ તે દેવ-ઋષયઃ,
તેષાં નારદઃ અસ્મિ । ગન્ધર્વાણાં ચિત્રરથઃ નામ ગન્ધર્વઃ અસ્મિ ।
સિદ્ધાનાં જન્મન એવ ધર્મ-જ્ઞાન-વૈરાગ્ય-ઐશ્વર્ય-અતિશયં
પ્રાપ્તાનાં કપિલઃ મુનિઃ ॥
ઉચ્ચૈઃશ્રવસમશ્વાનાં વિદ્ધિ મામમૃતોદ્ભવમ્ ।
ઐરાવતં ગજેન્દ્રાણાં નરાણાં ચ નરાધિપમ્ ॥ ૧૦-૨૭ ॥
ઉચ્ચૈઃશ્રવસમ્ અશ્વાનાં ઉચ્ચૈઃશ્રવાઃ નામ અશ્વ-રાજઃ તં માં
વિદ્ધિ વિજાનીહિ અમૃત-ઉદ્ભવં અમૃત-નિમિત્ત-મથન-ઉદ્ભવમ્ ।
ઐરાવતં ઇરાવત્યાઃ અપત્યં ગજેન્દ્રાણાં હસ્તિ-ઈશ્વરાણામ્, તં માં
વિદ્ધિ ઇતિ અનુવર્તતે । નરાણાં ચ મનુષ્યાણાં નર-અધિપં રાજાનં
માં વિદ્ધિ જાનીહિ ॥
આયુધાનામહં વજ્રં ધેનૂનામસ્મિ કામધુક્ ।
પ્રજનશ્ચાસ્મિ કન્દર્પઃ સર્પાણામસ્મિ વાસુકિઃ ॥ ૧૦-૨૮ ॥
આયુધાનાં અહં વજ્રં દધીચિ-અસ્થિ-સમ્ભવમ્ । ધેનૂનાં દોગ્ધ્રીણાં
અસ્મિ કામ-ધુક્ વસિષ્ઠસ્ય સર્વ-કામાનાં દોગ્ધ્રી, સામાન્યા વા
કામ-ધુક્ । પ્રજનઃ પ્રજનયિતા અસ્મિ કન્દર્પઃ કામઃ સર્પાણાં
સર્પ-ભેદાનાં અસ્મિ વાસુકિઃ સર્પ-રાજઃ ॥
અનન્તશ્ચાસ્મિ નાગાનાં વરુણો યાદસામહમ્ ।
પિતૄણામર્યમા ચાસ્મિ યમઃ સંયમતામહમ્ ॥ ૧૦-૨૯ ॥
અનન્તઃ ચ અસ્મિ નાગાનાં નાગ-વિશેષાણાં નાગ-રાજઃ ચ અસ્મિ ।
વરુણઃ યાદસાં અહમ્ અબ્-દેવતાનાં રાજા અહમ્ । પિતૄણાં અર્યમા નામ
પિતૃ-રાજઃ ચ અસ્મિ । યમઃ સંયમતાં સંયમનં કુર્વતાં અહમ્ ॥
પ્રહ્લાદશ્ચાસ્મિ દૈત્યાનાં કાલઃ કલયતામહમ્ ।
મૃગાણાં ચ મૃગેન્દ્રોઽહં વૈનતેયશ્ચ પક્ષિણામ્ ॥ ૧૦-૩૦ ॥
પ્રહ્લાદઃ નામ ચ અસ્મિ દૈત્યાનાં દિતિ-વંશ્યાનામ્ । કાલઃ કલયતાં
કલનં ગણનં કુર્વતાં અહમ્ । મૃગાણાં ચ મૃગ-ઇન્દ્રઃ સિંહઃ
વ્યાઘ્રઃ વા અહમ્ । વૈનતેયઃ ચ ગરુત્માન્ વિનતા-સુતઃ પક્ષિણાં
પતત્રિણામ્ ॥
પવનઃ પવતામસ્મિ રામઃ શસ્ત્રભૃતામહમ્ ।
ઝષાણાં મકરશ્ચાસ્મિ સ્રોતસામસ્મિ જાહ્નવી ॥ ૧૦-૩૧ ॥
પવનઃ વાયુઃ પવતાં પાવયિતૄણાં અસ્મિ । રામઃ શસ્ત્ર-ભૃતાં
અહં શસ્ત્રાણાં ધારયિતૄણાં દાશરથિઃ રામઃ અહમ્ । ઝષાણાં
મત્સ્ય-આદીનાં મકરઃ નામ જાતિ-વિશેષઃ અહમ્ । સ્રોતસાં સ્રવન્તીનાં
અસ્મિ જાહ્નવી ગઙ્ગા ॥
સર્ગાણામાદિરન્તશ્ચ મધ્યં ચૈવાહમર્જુન ।
અધ્યાત્મવિદ્યા વિદ્યાનાં વાદઃ પ્રવદતામહમ્ ॥ ૧૦-૩૨ ॥
સર્ગાણાં સૃષ્ટીનામ્ આદિઃ અન્તઃ ચ મધ્યં ચૈવ અહં
ઉત્પત્તિ-સ્થિતિ-લયાઃ અહં અર્જુન । ભૂતાનાં જીવ-અધિષ્ઠિતાનાં એવ
આદિઃ અન્તઃ ચ ઇત્યાદિ ઉક્તં ઉપક્રમે, ઇહ તુ સર્વસ્ય એવ સર્ગ-માત્રસ્ય
ઇતિ વિશેષઃ । અધ્યાત્મ-વિદ્યા વિદ્યાનાં મોક્ષ-અર્થત્વાત્ પ્રધાનં અસ્મિ ।
વાદઃ અર્થ-નિર્ણય-હેતુત્વાત્ પ્રવદતાં પ્રધાનમ્, અતઃ સઃ અહં
અસ્મિ । પ્રવક્તૄ-દ્વારેણ વદન-ભેદાનાં એવ વાદ-જલ્પ-વિતણ્ડાનાં
ઇહ ગ્રહણં પ્રવદતાં ઇતિ ॥
અક્ષરાણામકારોઽસ્મિ દ્વન્દ્વઃ સામાસિકસ્ય ચ ।
અહમેવાક્ષયઃ કાલઃ ધાતાહં વિશ્વતોમુખઃ ॥ ૧૦-૩૩ ॥
અક્ષરાણાં વર્ણાનાં અકારઃ વર્ણઃ અસ્મિ ।
દ્વન્દ્વઃ સમાસઃ અસ્મિ સામાસિકસ્ય ચ સમાસ-સમૂહસ્ય ।
કિં ચ અહં એવ અક્ષયઃ અક્ષીણઃ કાલઃ પ્રસિદ્ધઃ ક્ષણ-આદિ-આખ્યઃ,
અથવા પરમેશ્વરઃ કાલસ્ય અપિ કાલઃ અસ્મિ । ધાતા અહં કર્મ-ફલસ્ય
વિધાતા સર્વ-જગતઃ વિશ્વતો-મુખઃ સર્વતો-મુખઃ ॥
મૃત્યુઃ સર્વહરશ્ચાહં ઉદ્ભવશ્ચ ભવિષ્યતામ્ ।
કીર્તિઃ શ્રીર્વાક્ચ નારીણાં સ્મૃતિર્મેધા ધૃતિઃ ક્ષમા ॥ ૧૦-૩૪ ॥
મૃત્યુઃ દ્વિવિધઃ ધન-આદિ-હરઃ પ્રાણ-હરઃ ચ; તત્ર યઃ
પ્રાણ-હરઃ, સઃ સર્વ-હરઃ ઉચ્યતે; સઃ અહં ઇતિ અર્થઃ । અથવા,
પરઃ ઈશ્વરઃ પ્રલયે સર્વ-હરણાત્ સર્વ-હરઃ, સઃ અહમ્ । ઉદ્ભવઃ
ઉત્કર્ષઃ અભ્યુદયઃ તત્-પ્રાપ્તિ-હેતુઃ ચ અહમ્ । કેષામ્? ભવિષ્યતાં
ભાવિ-કલ્યાણાનામ્, ઉત્કર્ષ-પ્રાપ્તિ-યોગ્યાનાં ઇતિ અર્થઃ । કીર્તિઃ શ્રીઃ વાક્
ચ નારીણાં સ્મૃતિઃ મેધા ધૃતિઃ ક્ષમા ઇતિ એતાઃ ઉત્તમાઃ સ્ત્રીણાં અહં અસ્મિ,
યાસાં આભાસ-માત્ર-સમ્બન્ધેન અપિ લોકઃ કૃતાર્થમ્-આત્માનં મન્યતે ॥
બૃહત્સામ તથા સામ્નાં ગાયત્રી ચ્છન્દસામહમ્ ।
માસાનાં માર્ગશીર્ષોઽહં ઋતૂનાં કુસુમાકરઃ ॥ ૧૦-૩૫ ॥
બૃહત્-સામ તથા સામ્નાં પ્રધાનં અસ્મિ । ગાયત્રી ચ્છન્દસાં અહં
ગાયત્રિ-આદિ-ચ્છન્દો-વિશિષ્ટાનાં ઋચાં ગાયત્રી ઋક્ અહં અસ્મિ ઇતિ
અર્થઃ । માસાનાં માર્ગશીર્ષઃ અહમ્, ઋતૂનાં કુસુમાકરઃ વસન્તઃ ॥
દ્યૂતં છલયતામસ્મિ તેજસ્તેજસ્વિનામહમ્ ।
જયોઽસ્મિ વ્યવસાયોઽસ્મિ સત્ત્વં સત્ત્વવતામહમ્ ॥ ૧૦-૩૬ ॥
દ્યૂતમ્ અક્ષદેવન-આદિ-લક્ષણં છલયતાં છલસ્ય કર્તૄણાં
અસ્મિ । તેજસ્વિનાં તેજઃ અહમ્ । જયઃ અસ્મિ જેતૄણામ્, વ્યવસાયઃ અસ્મિ
વ્યવસાયિનામ્, સત્ત્વં સત્ત્વ-વતાં સાત્ત્વિકાનાં અહમ્ ॥
વૃષ્ણીનાં વાસુદેવોઽસ્મિ પાણ્ડવાનાં ધનઞ્જયઃ ।
મુનીનામપ્યહં વ્યાસઃ કવીનામુશના કવિઃ ॥ ૧૦-૩૭ ॥
વૃષ્ણીનાં યાદવાનાં વાસુદેવઃ અસ્મિ અયં એવ અહં ત્વત્-સખઃ ।
પાણ્ડવાનાં ધનઞ્જયઃ ત્વં એવ । મુનીનાં મનન-શીલાનાં
સર્વ-પદ-અર્થ-જ્ઞાનિનાં અપિ અહં વ્યાસઃ, કવીનાં ક્રાન્ત-દર્શિનાં
ઉશના કવિઃ અસ્મિ ॥
દણ્ડો દમયતામસ્મિ નીતિરસ્મિ જિગીષતામ્ ।
મૌનં ચૈવાસ્મિ ગુહ્યાનાં જ્ઞાનં જ્ઞાનવતામહમ્ ॥ ૧૦-૩૮ ॥
દણ્ડઃ દમયતાં દમયિતૄણાં અસ્મિ અદાન્તાનાં દમન-કારણમ્ । નીતિઃ
અસ્મિ જિગીષતાં જેતુમ્-ઇચ્છતામ્ । મૌનં ચ એવ અસ્મિ ગુહ્યાનાં ગોપ્યાનામ્ ।
જ્ઞાનં જ્ઞાનવતામ્ અહમ્ ॥
યચ્ચાપિ સર્વભૂતાનાં બીજં તદહમર્જુન ।
ન તદસ્તિ વિના યત્સ્યાત્ મયા ભૂતં ચરાચરમ્ ॥ ૧૦-૩૯ ॥
યચ્ત્ ચ આપિ સર્વ-ભૂતાનાં બીજં પ્રરોહ-કારણમ્, તત્ અહં અર્જુન ।
પ્રકરણ-ઉપસંહાર-અર્થં વિભૂતિ-સઙ્ક્ષેપમ્-આહ — ન તત્ અસ્તિ
ભૂતં ચર-અચરં ચરં અચરં વા, મયા વિના યત્ સ્યાત્ ભવેત્ ।
મયા અપકૃષ્ટં પરિત્યક્તં નિરાત્મકં શૂન્યં હિ તત્ સ્યાત્ । અતઃ
મત્-આત્મકં સર્વં ઇતિ અર્થઃ ॥
નાન્તોઽસ્તિ મમ દિવ્યાનાં વિભૂતીનાં પરન્તપ ।
એષ તૂદ્દેશતઃ પ્રોક્તઃ વિભૂતેર્વિસ્તરો મયા ॥ ૧૦-૪૦ ॥
ન અન્તઃ અસ્તિ મમ દિવ્યાનાં વિભૂતીનાં વિસ્તરાણાં પરન્તપ । ન
હિ ઈશ્વરસ્ય સર્વ-આત્મનઃ દિવ્યાનાં વિભૂતીનાં ઇયત્તા શક્યા વક્તું
જ્ઞાતું વા કેનચિત્ । એષઃ તુ ઉદ્દેશતઃ એક-દેશેન પ્રોક્તઃ વિભૂતેઃ
વિસ્તરઃ મયા ॥
યદ્યદ્વિભૂતિમત્સત્ત્વં શ્રીમદૂર્જિતમેવ વા ।
તત્તદેવાવગચ્છ ત્વં મમ તેજોંશસમ્ભવમ્ ॥ ૧૦-૪૧ ॥
યત્ યત્ લોકે વિભૂતિ-મત્ વિભૂતિ-યુક્તં સત્ત્વં વસ્તુ શ્રી-મત્
ઊર્જિતં એવ વા શ્રીઃ લક્ષ્મીઃ તયાઃ સહિતં ઉત્સાહ-ઉપેતં વા, તત્-તત્
એવ અવગચ્છ ત્વં જાનીહિ મમ ઈશ્વરસ્ય તેજો-અંશ-સમ્ભવં તેજસઃ
અંશઃ એક-દેશઃ સમ્ભવઃ યસ્ય તત્ તેજોંશ-સમ્ભવં ઇતિ અવગચ્છ
ત્વમ્ ॥
અથવા બહુનૈતેન કિં જ્ઞાતેન તવાર્જુન ।
વિષ્ટભ્યાહમિદં કૃત્સ્નં એકાંશેન સ્થિતો જગત્ ॥ ૧૦-૪૨ ॥
અથવા બહુના એતેન એવમ્-આદિના કિં જ્ઞાતેન તવ અર્જુન સ્યાત્
સ-અવશેષેણ । અશેષતઃ ત્વં ઉચ્યમાનં અર્થં શૃણુ —
વિષ્ટભ્ય વિશેષતઃ સ્તમ્ભનં દૃઢં કૃત્વા ઇદં કૃત્સ્નં જગત્
એક-અંશેન એક-અવયવેન એક-પાદેન, સર્વ-ભૂત-સ્વરૂપેણ ઇતિ
એતત્; તથા ચ મન્ત્ર-વર્ણઃ — ॒`પાદઃ અસ્ય વિશ્વા ભૂતાનિ”
(ઋ. ૧૦-૮-૯૦-૩) ઇતિ; સ્થિતઃ અહં ઇતિ ॥
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ બ્રહ્મ-વિદ્યાયાં
યોગ-શાસ્ત્રે શ્રી-કૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે વિભૂતિ-યોગઃ નામ દશમઃ
અધ્યાયઃ ॥૧૦ ॥
ઇતિ
શ્રીમદ્-પરમહંસ-પરિવ્રાજક-આચાર્ય-પૂજ્યપાદ-શ્રીશઙ્કર-ભગવતા
કૃતૌ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા-ભાષ્યે વિભૂતિ-યોગઃ નામ દશમોઽધ્યાયઃ ॥
॥ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા શાઙ્કર-ભાષ્યમ્ ॥ ॥ એકાદશોઽધ્યાયઃ ॥
ભગવતો વિભૂતય ઉક્તાઃ । તત્ર ચ “વિષ્ટભ્યાહમિદં
કૃત્સ્નમેકાંશેન સ્થિતો જગત્” (ભ. ગી. ૧૦-૪૨) ઇતિ ભગવતા અભિહિતં
શ્રુત્વા, યત્ જગદાત્મરૂપં આદ્યમૈશ્વરં તત્ સાક્ષાત્કર્તુમિચ્છન્, અર્જુન
ઉવાચ — અર્જુન ઉવાચ —
મદનુગ્રહાય પરમં ગુહ્યમધ્યાત્મસંજ્ઞિતમ્ ।
યત્ત્વયોક્તં વચસ્તેન મોહોઽયં વિગતો મમ ॥ ૧૧-૧ ॥
મદનુગ્રહાય મમાનુગ્રહાર્થં પરમં નિરતિશયં ગુહ્યં ગોપ્યં
અધ્યાત્મસંજ્ઞિતમ્ આત્માનાત્મવિવેકવિષયં યત્ ત્વયા ઉક્તં વચઃ વાક્યં
તેન તે વચસા મોહઃ અયં વિગતઃ મમ, અવિવેકબુદ્ધિઃ અપગતા ઇત્યર્થઃ ॥
કિઞ્ચ —
ભવાપ્યયૌ હિ ભૂતાનાં શ્રુતૌ વિસ્તરશો મયા ।
ત્વત્તઃ કમલપત્રાક્ષ માહાત્મ્યમપિ ચાવ્યયમ્ ॥ ૧૧-૨ ॥
ભવઃ ઉત્પત્તિઃ અપ્યયઃ પ્રલયઃ તૌ ભવાપ્યયૌ હિ ભૂતાનાં
શ્રુતૌ વિસ્તરશઃ મયા, ન સઙ્ક્ષેપતઃ, ત્વત્તઃ ત્વત્સકાશાત્,
કમલપત્રાક્ષ કમલસ્ય પત્રં કમલપત્રં તદ્વત્ અક્ષિણી યસ્ય તવ
સ ત્વં કમલપત્રાક્ષઃ હે કમલપત્રાક્ષ, મહાત્મનઃ ભાવઃ
માહાત્મ્યમપિ ચ અવ્યયં અક્ષયમ્ “શ્રુતમ્” ઇતિ અનુવર્તતે ॥
એવમેતદ્યથાત્થ ત્વમાત્માનં પરમેશ્વર ।
દ્રષ્ટુમિચ્છામિ તે રૂપમૈશ્વરં પુરુષોત્તમ ॥ ૧૧-૩ ॥
એવમેતત્ નાન્યથા યથા યેન પ્રકારેણ આત્થ કથયસિ
ત્વં આત્માનં પરમેશ્વર । તથાપિ દ્રષ્ટુમિચ્છામિ તે તવ
જ્ઞાનૈશ્વર્યશક્તિબલવીર્યતેજોભિઃ સમ્પન્નં ઐશ્વરં વૈષ્ણવં
રૂપં પુરુષોત્તમ ॥
મન્યસે યદિ તચ્છક્યં મયા દ્રષ્ટુમિતિ પ્રભો ।
યોગેશ્વર તતો મે ત્વં દર્શયાત્માનમવ્યયમ્ ॥ ૧૧-૪ ॥
મન્યસે ચિન્તયસિ યદિ મયા અર્જુનેન તત્ શક્યં દ્રષ્ટું ઇતિ પ્રભો,
સ્વામિન્, યોગેશ્વર યોગિનો યોગાઃ, તેષાં ઈશ્વરઃ યોગેશ્વરઃ, હે
યોગેશ્વર । યસ્માત્ અહં અતીવ અર્થી દ્રષ્ટુમ્, તતઃ તસ્માત્ મે મદર્થં
દર્શય ત્વં આત્માનમ્ અવ્યયમ્ ॥ એવં ચોદિતઃ અર્જુનેન ભગવાન્ ઉવાચ —
શ્રીભગવાનુવાચ —
પશ્ય મે પાર્થ રૂપાણિ શતશોઽથ સહસ્રશઃ ।
નાનાવિધાનિ દિવ્યાનિ નાનાવર્ણાકૃતીનિ ચ ॥ ૧૧-૫ ॥
પશ્ય મે પાર્થ, રૂપાણિ શતશઃ અથ સહસ્રશઃ, અનેકશઃ
ઇત્યર્થઃ । તાનિ ચ નાનાવિધાનિ અનેકપ્રકારાણિ દિવિ ભવાનિ દિવ્યાનિ
અપ્રાકૃતાનિ નાનાવર્ણાકૃતીનિ ચ નાના વિલક્ષણાઃ નીલપીતાદિપ્રકારાઃ
વર્ણાઃ તથા આકૃતયશ્ચ અવયવસંસ્થાનવિશેષાઃ યેષાં રૂપાણાં
તાનિ નાનાવર્ણાકૃતીનિ ચ ॥
પશ્યાદિત્યાન્વસૂન્રુદ્રાનશ્વિનૌ મરુતસ્તથા ।
બહૂન્યદૃષ્ટપૂર્વાણિ પશ્યાશ્ચર્યાણિ ભારત ॥ ૧૧-૬ ॥
પશ્ય આદિત્યાન્ દ્વાદશ, વસૂન્ અષ્ટૌ, રુદ્રાન્ એકાદશ, અશ્વિનૌ
દ્વૌ, મરુતઃ સપ્ત સપ્ત ગણાઃ યે તાન્ । તથા ચ બહૂનિ અન્યાન્યપિ
અદૃષ્ટપૂર્વાણિ મનુષ્યલોકે ત્વયા, ત્વત્તઃ અન્યેન વા કેનચિત્,
પશ્ય આશ્ચર્યાણિ અદ્ભુતાનિ ભારત ॥ ન કેવલં એતાવદેવ —
ઇહૈકસ્થં જગત્કૃત્સ્નં પશ્યાદ્ય સચરાચરમ્ ।
મમ દેહે ગુડાકેશ યચ્ચાન્યદ્દ્રષ્ટુમિચ્છસિ ॥ ૧૧-૭ ॥
ઇહ એકસ્થમ્ એકસ્મિન્નેવ સ્થિતં જગત્ કૃત્સ્નં સમસ્તં પશ્ય અદ્ય
ઇદાનીં સચરાચરં સહ ચરેણ અચરેણ ચ વર્તતે મમ દેહે ગુડાકેશ ।
યચ્ચ અન્યત્ જયપરાજયાદિ, યત્ શઙ્કસે, “યદ્વા જયેમ યદિ
વા નો જયેયુઃ” (ભ. ગી. ૨-૬) ઇતિ યત્ અવોચઃ, તદપિ દ્રષ્ટું
યદિ ઇચ્છસિ ॥ કિં તુ —
ન તુ માં શક્યસે દ્રષ્ટુમનેનૈવ સ્વચક્ષુષા । દિવ્યં દદામિ તે
ચક્ષુઃ પશ્ય મે યોગમૈશ્વરમ્ ॥ ૧૧-૮ ॥
ન તુ માં વિશ્વરૂપધરં શક્યસે દ્રષ્ટું અનેનૈવ પ્રાકૃતેન
સ્વચક્ષુષા સ્વકીયેન ચક્ષુષા । યેન તુ શક્યસે દ્રષ્ટું દિવ્યેન,
તત્ દિવ્યં દદામિ તે તુભ્યં ચક્ષુઃ । તેન પશ્ય મે યોગં ઐશ્વરં
ઈશ્વરસ્ય મમ ઐશ્વરં
યોગં યોગશક્ત્યતિશયં ઇત્યર્થઃ ॥
સઞ્જય ઉવાચ —
એવમુક્ત્વા તતો રાજન્મહાયોગેશ્વરો હરિઃ ।
દર્શયામાસ પાર્થાય પરમં રૂપમૈશ્વરમ્ ॥ ૧૧-૯ ॥
એવં યથોક્તપ્રકારેણ ઉક્ત્વા તતઃ અનન્તરં રાજન્ ધૃતરાષ્ટ્ર,
મહાયોગેશ્વરઃ મહાંશ્ચ અસૌ યોગેશ્વરશ્ચ હરિઃ નારાયણઃ
દર્શયામાસ દર્શિતવાન્ પાર્થાય પૃથાસુતાય પરમં રૂપં વિશ્વરૂપં
ઐશ્વરમ્ ॥
અનેકવક્ત્રનયનમનેકાદ્ભુતદર્શનમ્ ।
અનેકદિવ્યાભરણં દિવ્યાનેકોદ્યતાયુધમ્ ॥ ૧૧-૧૦ ॥
અનેકવક્ત્રનયનમ્ અનેકાનિ વક્ત્રાણિ નયનાનિ ચ યસ્મિન્ રૂપે
તત્ અનેકવક્ત્રનયનમ્, અનેકાદ્ભુતદર્શનં અનેકાનિ અદ્ભુતાનિ
વિસ્માપકાનિ દર્શનાનિ યસ્મિન્ રૂપે તત્ અનેકાદ્ભુતદર્શનં રૂપમ્,
તથા અનેકદિવ્યાભરણં અનેકાનિ દિવ્યાનિ આભરણાનિ યસ્મિન્ તત્
અનેકદિવ્યાભરણમ્, તથા દિવ્યાનેકોદ્યતાયુધં દિવ્યાનિ અનેકાનિ
અસ્યાદીનિ ઉદ્યતાનિ આયુધાનિ યસ્મિન્ તત્ દિવ્યાનેકોદ્યતાયુધમ્,
“દર્શયામાસ” ઇતિ પૂર્વેણ સમ્બન્ધઃ ॥ કિઞ્ચ —
દિવ્યમાલ્યામ્બરધરં દિવ્યગન્ધાનુલેપનમ્ ।
સર્વાશ્ચર્યમયં દેવમનન્તં વિશ્વતોમુખમ્ ॥ ૧૧-૧૧ ॥
દિવ્યમાલ્યામ્બરધરં દિવ્યાનિ માલ્યાનિ પુષ્પાણિ અમ્બરાણિ વસ્ત્રાણિ ચ
ધ્રિયન્તે યેન ઈશ્વરેણ તં દિવ્યમાલ્યામ્બરધરમ્, દિવ્યગન્ધાનુલેપનં
દિવ્યં ગન્ધાનુલેપનં યસ્ય તં દિવ્યગન્ધાનુલેપનમ્, સર્વાશ્ચર્યમયં
સર્વાશ્ચર્યપ્રાયં દેવં અનન્તં ન અસ્ય અન્તઃ અસ્તિ ઇતિ અનન્તઃ તમ્,
વિશ્વતોમુખં સર્વતોમુખં સર્વભૂતાત્મભૂતત્વાત્, તં દર્શયામાસ ।
“અર્જુનઃ દદર્શ” ઇતિ વા અધ્યાહ્રિયતે ॥ યા પુનર્ભગવતઃ
વિશ્વરૂપસ્ય ભાઃ, તસ્યા ઉપમા ઉચ્યતે —
દિવિ સૂર્યસહસ્રસ્ય ભવેદ્યુગપદુત્થિતા ।
યદિ ભાઃ સદૃશી સા સ્યાદ્ભાસસ્તસ્ય મહાત્મનઃ ॥ ૧૧-૧૨ ॥
દિવિ અન્તરિક્ષે તૃતીયસ્યાં વા દિવિ સૂર્યાણાં સહસ્રં સૂર્યસહસ્રં
તસ્ય યુગપદુત્થિતસ્ય સૂર્યસહસ્રસ્ય યા યુગપદુત્થિતા ભાઃ, સા યદિ,
સદૃશી સ્યાત્ તસ્ય મહાત્મનઃ વિશ્વરૂપસ્યૈવ ભાસઃ । યદિ વા ન સ્યાત્,
તતઃ વિશ્વરૂપસ્યૈવ ભાઃ અતિરિચ્યતે ઇત્યભિપ્રાયઃ ॥ કિઞ્ચ —
તત્રૈકસ્થં જગત્કૃત્સ્નં પ્રવિભક્તમનેકધા ।
અપશ્યદ્દેવદેવસ્ય શરીરે પાણ્ડવસ્તદા ॥ ૧૧-૧૩ ॥
તત્ર તસ્મિન્ વિશ્વરૂપે એકસ્મિન્ સ્થિતં એકસ્થં જગત્ કૃત્સ્નં
પ્રવિભક્તં અનેકધા દેવપિતૃમનુષ્યાદિભેદૈઃ અપશ્યત્ દૃષ્ટવાન્
દેવદેવસ્ય હરેઃ શરીરે પાણ્ડવઃ અર્જુનઃ તદા ॥
તતઃ સ વિસ્મયાવિષ્ટો હૃષ્ટરોમા ધનઞ્જયઃ ।
પ્રણમ્ય શિરસા દેવં કૃતાઞ્જલિરભાષત ॥ ૧૧-૧૪ ॥
તતઃ તં દૃષ્ટ્વા સઃ વિસ્મયેન આવિષ્ટઃ વિસ્મયાવિષ્ટઃ હૃષ્ટાનિ
રોમાણિ યસ્ય સઃ અયં હૃષ્ટરોમા ચ અભવત્ ધનઞ્જયઃ ।
પ્રણમ્ય પ્રકર્ષેણ નમનં કૃત્વા પ્રહ્વીભૂતઃ સન્ શિરસા દેવં
વિશ્વરૂપધરં કૃતાઞ્જલિઃ નમસ્કારાર્થં સમ્પુટીકૃતહસ્તઃ સન્
અભાષત ઉક્તવાન્ ॥ કથમ્? યત્ ત્વયા દર્શિતં વિશ્વરૂપમ્, તત્ અહં
પશ્યામીતિ સ્વાનુભવમાવિષ્કુર્વન્ અર્જુન ઉવાચ —
અર્જુન ઉવાચ —
પશ્યામિ દેવાંસ્તવ દેવ દેહે સર્વાંસ્તથા ભૂતવિશેષસઙ્ઘાન્ ।
બ્રહ્માણમીશં કમલાસનસ્થમૃષીંશ્ચ સર્વાનુરગાંશ્ચ દિવ્યાન્ ॥ ૧૧-૧૫ ॥
પશ્યામિ ઉપલભે હે દેવ, તવ દેહે દેવાન્ સર્વાન્,
તથા ભૂતવિશેષસઙ્ઘાન્ ભૂતવિશેષાણાં સ્થાવરજઙ્ગમાનાં
નાનાસંસ્થાનવિશેષાણાં સઙ્ઘાઃ ભૂતવિશેષસઙ્ઘાઃ તાન્, કિઞ્ચ
— બ્રહ્માણં ચતુર્મુખં ઈશં ઈશિતારં પ્રજાનાં કમલાસનસ્થં
પૃથિવીપદ્મમધ્યે મેરુકર્ણિકાસનસ્થમિત્યર્થઃ, ઋષીંશ્ચ વસિષ્ઠાદીન્
સર્વાન્, ઉરગાંશ્ચ વાસુકિપ્રભૃતીન્ દિવ્યાન્ દિવિ ભવાન્ ॥
અનેકબાહૂદરવક્ત્રનેત્રં પશ્યામિ ત્વા સર્વતોઽનન્તરૂપમ્ ।
નાન્તં ન મધ્યં ન પુનસ્તવાદિં પશ્યામિ વિશ્વેશ્વર વિશ્વરૂપ ॥ ૧૧-૧૬ ॥
અનેકબાહૂદરવક્ત્રનેત્રં અનેકે બાહવઃ ઉદરાણિ વક્ત્રાણિ નેત્રાણિ ચ
યસ્ય તવ સઃ ત્વં અનેકબાહૂદરવક્ત્રનેત્રઃ તં અનેકબાહૂદરવક્ત્રનેત્રમ્ ।
પશ્યામિ ત્વા ત્વાં સર્વતઃ સર્વત્ર અનન્તરૂપં અનન્તાનિ રૂપાણિ અસ્ય ઇતિ
અનન્તરૂપઃ તં અનન્તરૂપમ્ । ન અન્તમ્, અન્તઃ અવસાનમ્, ન મધ્યમ્, મધ્યં
નામ દ્વયોઃ કોટ્યોઃ અન્તરમ્, ન પુનઃ તવ આદિં — ન દેવસ્ય અન્તં પશ્યામિ,
ન મધ્યં પશ્યામિ, ન પુનઃ આદિં પશ્યામિ, હે વિશ્વેશ્વર વિશ્વરૂપ ॥
કિઞ્ચ —
કિરીટિનં ગદિનં ચક્રિણં ચ તેજોરાશિં સર્વતોદીપ્તિમન્તમ્ ।
પશ્યામિ ત્વાં દુર્નિરીક્ષ્યં સમન્તાદ્દીપ્તાનલાર્કદ્યુતિમપ્રમેયમ્ ॥ ૧૧-૧૭ ॥
કિરીટિનં કિરીટં નામ શિરોભૂષણવિશેષઃ તત્ યસ્ય અસ્તિ સઃ
કિરીટી તં કિરીટિનમ્, તથા ગદિનં ગદા અસ્ય વિદ્યતે ઇતિ ગદી તં
ગદિનમ્, તથા ચક્રિણં ચક્રં અસ્ય અસ્તીતિ ચક્રી તં ચક્રિણં ચ,
તેજોરાશિં તેજઃપુઞ્જં સર્વતોદીપ્તિમન્તં સર્વતોદીપ્તિઃ અસ્ય અસ્તીતિ
સર્વતોદીપ્તિમાન્, તં સર્વતોદીપ્તિમન્તં પશ્યામિ ત્વાં દુર્નિરીક્ષ્યં
દુઃખેન નિરીક્ષ્યઃ દુર્નિરીક્ષ્યઃ તં દુર્નિરીક્ષ્યં સમન્તાત્ સમન્તતઃ
સર્વત્ર દીપ્તાનલાર્કદ્યુતિં અનલશ્ચ અર્કશ્ચ અનલાર્કૌ દીપ્તૌ
અનલાર્કૌ દીપ્તાનલાર્કૌ તયોઃ દીપ્તાનલાર્કયોઃ દ્યુતિરિવ દ્યુતિઃ તેજઃ યસ્ય
તવ સ ત્વં દીપ્તાનલાર્કદ્યુતિઃ તં ત્વાં દીપ્તાનલાર્કદ્યુતિમ્, અપ્રમેયં
ન પ્રમેયમ્ અશક્યપરિચ્છેદં ઇત્યેતત્ ॥ ઇત એવ તે યોગશક્તિદર્શનાત્
અનુમિનોમિ —
ત્વમક્ષરં પરમં વેદિતવ્યં ત્વમસ્ય વિશ્વસ્ય પરં નિધાનમ્ ।
ત્વમવ્યયઃ શાશ્વતધર્મગોપ્તા સનાતનસ્ત્વં પુરુષો મતો મે ॥ ૧૧-૧૮ ॥
ત્વં અક્ષરં ન ક્ષરતીતિ, પરમં બ્રહ્મ વેદિતવ્યં જ્ઞાતવ્યં
મુમુક્ષુભિઃ । ત્વં અસ્ય વિશ્વસ્ય સમસ્તસ્ય જગતઃ પરં પ્રકૃષ્ટં
નિધાનં નિધીયતે અસ્મિન્નિતિ નિધાનં પરઃ આશ્રયઃ ઇત્યર્થઃ । કિઞ્ચ,
ત્વં અવ્યયઃ ન તવ વ્યયો વિદ્યતે ઇતિ અવ્યયઃ, શાશ્વતધર્મગોપ્તા
શશ્વદ્ભવઃ શાશ્વતઃ નિત્યઃ ધર્મઃ તસ્ય ગોપ્તા શાશ્વતધર્મગોપ્તા ।
સનાતનઃ ચિરન્તનઃ ત્વં પુરુષઃ પરમઃ મતઃ અભિપ્રેતઃ મે મમ ॥
કિઞ્ચ —
અનાદિમધ્યાન્તમનન્તવીર્યમનન્તબાહું શશિસૂર્યનેત્રમ્ ।
પશ્યામિ ત્વાં દીપ્તહુતાશવક્ત્રં સ્વતેજસા વિશ્વમિદં તપન્તમ્ ॥ ૧૧-૧૯ ॥
અનાદિમધ્યાન્તં આદિશ્ચ મધ્યં ચ અન્તશ્ચ ન વિદ્યતે યસ્ય સઃ
અયં અનાદિમધ્યાન્તઃ તં ત્વાં અનાદિમધ્યાન્તમ્, અનન્તવીર્યં ન તવ
વીર્યસ્ય અન્તઃ અસ્તિ ઇતિ અનન્તવીર્યઃ તં ત્વાં અનન્તવીર્યમ્, તથા
અનન્તબાહુમ્ અનન્તાઃ બાહવઃ યસ્ય તવ સઃ ત્વમ્, અનન્તબાહુઃ તં ત્વાં
અનન્તબાહુમ્, શશિસૂર્યનેત્રં શશિશૂર્યૌ નેત્રે યસ્ય તવ સઃ
ત્વં શશિસૂર્યનેત્રઃ તં ત્વાં શશિસૂર્યનેત્રં ચન્દ્રાદિત્યનયનમ્,
પશ્યામિ ત્વાં દીપ્તહુતાશવક્ત્રં દીપ્તશ્ચ અસૌ હુતાશશ્ચ વક્ત્રં
યસ્ય તવ સઃ ત્વં દીપ્તહુતાશવક્ત્રઃ તં ત્વાં દીપ્તહુતાશવક્ત્રમ્,
સ્વતેજસા વિશ્વં ઇદં સમસ્તં તપન્તમ્ ॥
દ્યાવાપૃથિવ્યોરિદમન્તરં હિ વ્યાપ્તં ત્વયૈકેન દિશશ્ચ સર્વાઃ ।
દૃષ્ટ્વાદ્ભુતં રૂપમિદં તવોગ્રં લોકત્રયં પ્રવ્યથિતં મહાત્મન્ ॥ ૧૧-૨૦ ॥
દ્યાવાપૃથિવ્યોઃ ઇદં અન્તરં હિ અન્તરિક્ષં વ્યાપ્તં ત્વયા
એકેન વિશ્વરૂપધરેણ દિશશ્ચ સર્વાઃ વ્યાપ્તાઃ । દૃષ્ટ્વા ઉપલભ્ય
અદ્ભુતં વિસ્માપકં રૂપં ઇદં તવ ઉગ્રં ક્રૂરં લોકાનાં ત્રયં લોકત્રયં
પ્રવ્યથિતં ભીતં પ્રચલિતં વા હે મહાત્મન્ અક્ષુદ્રસ્વભાવ ॥ અથ
અધુના પુરા “યદ્વા જયેમ યદિ વા નો જયેયુઃ” (ભ. ગી. ૨-૬)
ઇતિ અર્જુનસ્ય યઃ સંશયઃ આસીત્, તન્નિર્ણયાય પાણ્ડવજયં ઐકાન્તિકં
દર્શયામિ ઇતિ પ્રવૃત્તો ભગવાન્ । તં પશ્યન્ આહ — કિઞ્ચ —
અમી હિ ત્વા સુરસઙ્ઘા વિશન્તિ કેચિદ્ભીતાઃ પ્રાઞ્જલયો ગૃણન્તિ ।
સ્વસ્તીત્યુક્ત્વા મહર્ષિસિદ્ધસઙ્ઘાઃ સ્તુવન્તિ ત્વાં સ્તુતિભિઃ પુષ્કલાભિઃ ॥ ૧૧-૨૧ ॥
અમી હિ યુધ્યમાના યોદ્ધારઃ ત્વા ત્વાં સુરસઙ્ઘાઃ યે અત્ર
ભૂભારાવતારાય અવતીર્ણાઃ વસ્વાદિદેવસઙ્ઘાઃ મનુષ્યસંસ્થાનાઃ ત્વાં
વિશન્તિ પ્રવિશન્તઃ દૃશ્યન્તે । તત્ર કેચિત્ ભીતાઃ પ્રાઞ્જલયઃ
સન્તો ગૃણન્તિ સ્તુવન્તિ ત્વાં અન્યે પલાયનેઽપિ અશક્તાઃ સન્તઃ । યુદ્ધે
પ્રત્યુપસ્થિતે ઉત્પાતાદિનિમિત્તાનિ ઉપલક્ષ્ય સ્વસ્તિ અસ્તુ જગતઃ ઇતિ ઉક્ત્વા
મહર્ષિસિદ્ધસઙ્ઘાઃ મહર્ષીણાં સિદ્ધાનાં ચ સઙ્ઘાઃ સ્તુવન્તિ ત્વાં
સ્તુતિભિઃ પુષ્કલાભિઃ સમ્પૂર્ણાભિઃ ॥ કિઞ્ચાન્યત્ —
રુદ્રાદિત્યા વસવો યે ચ સાધ્યા વિશ્વેઽશ્વિનૌ મરુતશ્ચોષ્મપાશ્ચ ।
ગન્ધર્વયક્ષાસુરસિદ્ધસઙ્ઘા વીક્ષન્તે ત્વાં વિસ્મિતાશ્ચૈવ સર્વે ॥ ૧૧-૨૨ ॥
રુદ્રાદિત્યાઃ વસવો યે ચ સાધ્યાઃ રુદ્રાદયઃ ગણાઃ
વિશ્વેદેવાઃ અશ્વિનૌ ચ દેવૌ મરુતશ્ચ ઊષ્મપાશ્ચ પિતરઃ,
ગન્ધર્વયક્ષાસુરસિદ્ધસઙ્ઘાઃ ગન્ધર્વાઃ હાહાહૂહૂપ્રભૃતયઃ યક્ષાઃ
કુબેરપ્રભૃતયઃ અસુરાઃ વિરોચનપ્રભૃતયઃ સિદ્ધાઃ કપિલાદયઃ
તેષાં સઙ્ઘાઃ ગન્ધર્વયક્ષાસુરસિદ્ધસઙ્ઘાઃ, તે વીક્ષન્તે પશ્યન્તિ
ત્વાં વિસ્મિતાઃ વિસ્મયમાપન્નાઃ સન્તઃ તે એવ સર્વે ॥ યસ્માત્ —
રૂપં મહત્તે બહુવક્ત્રનેત્રં મહાબાહો બહુબાહૂરુપાદમ્ ।
બહૂદરં બહુદંષ્ટ્રાકરાલં દૃષ્ટ્વા લોકાઃ પ્રવ્યથિતાસ્તથાહમ્ ॥ ૧૧-૨૩ ॥
રૂપં મહત્ અતિપ્રમાણં તે તવ બહુવક્ત્રનેત્રં બહૂનિ વક્ત્રાણિ
મુખાનિ નેત્રાણિ ચક્ષૂંષિ ચ યસ્મિન્ તત્ રૂપં બહુવક્ત્રનેત્રમ્,
હે મહાબાહો, બહુબાહૂરુપાદં બહવો બાહવઃ ઊરવઃ પાદાશ્ચ યસ્મિન્
રૂપે તત્ બહુબાહૂરુપાદમ્, કિઞ્ચ, બહૂદરં બહૂનિ ઉદરાણિ યસ્મિન્નિતિ
બહૂદરમ્, બહુદંષ્ટ્રાકરાલં બહ્વીભિઃ દંષ્ટ્રાભિઃ કરાલં વિકૃતં
તત્ બહુદંષ્ટ્રાકરાલમ્, દૃષ્ટ્વા રૂપં ઈદૃશં લોકાઃ લૌકિકાઃ
પ્રાણિનઃ પ્રવ્યથિતાઃ પ્રચલિતાઃ ભયેન; તથા અહમપિ ॥ તત્રેદં
કારણં —
નભઃસ્પૃશં દીપ્તમનેકવર્ણં વ્યાત્તાનનં દીપ્તવિશાલનેત્રમ્ ।
દૃષ્ટ્વા હિ ત્વાં પ્રવ્યથિતાન્તરાત્મા ધૃતિં ન વિન્દામિ શમં ચ
વિષ્ણો ॥ ૧૧-૨૪ ॥
નભઃસ્પૃશં દ્યુસ્પર્શં ઇત્યર્થઃ, દીપ્તં પ્રજ્વલિતમ્,
અનેકવર્ણં અનેકે વર્ણાઃ ભયઙ્કરાઃ નાનાસંસ્થાનાઃ યસ્મિન્ ત્વયિ તં ત્વામ્
અનેકવર્ણમ્, વ્યાત્તાનનં વ્યાત્તાનિ વિવૃતાનિ આનનાનિ મુખાનિ યસ્મિન્ ત્વયિ
તં ત્વાં વ્યાત્તાનનમ્, દીપ્તવિશાલનેત્રં દીપ્તાનિ પ્રજ્વલિતાનિ વિશાલાનિ
વિસ્તીર્ણાનિ નેત્રાણિ યસ્મિન્ ત્વયિ તં ત્વાં દીપ્તવિશાલનેત્રં દૃષ્ટ્વા હિ
ત્વાં પ્રવ્યથિતાન્તરાત્મા પ્રવ્યથિતઃ પ્રભીતઃ અન્તરાત્મા મનઃ યસ્ય
મમ સઃ અહં પ્રવ્યથિતાન્તરાત્મા સન્ ધૃતિં ધૈર્યં ન વિન્દામિ ન
લભે શમં ચ ઉપશમનં મનસ્તુષ્ટિં હે વિષ્ણો ॥ કસ્માત્ —
દંષ્ટ્રાકરાલાનિ ચ તે મુખાનિ દૃષ્ટ્વૈવ કાલાનલસન્નિભાનિ ।
દિશો ન જાને ન લભે ચ શર્મ પ્રસીદ દેવેશ જગન્નિવાસ ॥ ૧૧-૨૫ ॥
દંષ્ટ્રાકરાલાનિ દંષ્ટ્રાભિઃ કરાલાનિ વિકૃતાનિ તે તવ મુખાનિ
દૃષ્ટ્વૈવ ઉપલભ્ય કાલાનલસન્નિભાનિ પ્રલયકાલે લોકાનાં દાહકઃ
અગ્નિઃ કાલાનલઃ તત્સદૃશાનિ કાલાનલસન્નિભાનિ મુખાનિ દૃષ્ટ્વેત્યેતત્ ।
દિશઃ પૂર્વાપરવિવેકેન ન જાને દિઙ્મૂઢો જાતઃ અસ્મિ । અતઃ ન લભે ચ
ન ઉપલભે ચ શર્મ સુખમ્ । અતઃ પ્રસીદ પ્રસન્નો ભવ હે દેવેશ,
જગન્નિવાસ ॥ યેભ્યો મમ પરાજયાશઙ્કા યા આસીત્ સા ચ અપગતા । યતઃ —
અમી ચ ત્વાં ધૃતરાષ્ટ્રસ્ય પુત્રાઃ સર્વે સહૈવાવનિપાલસઙ્ઘૈઃ ।
ભીષ્મો દ્રોણઃ સૂતપુત્રસ્તથાસૌ સહાસ્મદીયૈરપિ યોધમુખ્યૈઃ ॥ ૧૧-૨૬ ॥
અમી ચ ત્વાં ધૃતરાષ્ટ્રસ્ય પુત્રાઃ દુર્યોધનપ્રભૃતયઃ
— “ત્વરમાણાઃ વિશન્તિ” ઇતિ વ્યવહિતેન સમ્બન્ધઃ — સર્વે
સહૈવ સહિતાઃ અવનિપાલસઙ્ઘૈઃ અવનિં પૃથ્વીં પાલયન્તીતિ અવનિપાલાઃ
તેષાં સઙ્ઘૈઃ, કિઞ્ચ ભીષ્મો દ્રોણઃ સૂતપુત્રઃ કર્ણઃ તથા અસૌ સહ
અસ્મદીયૈરપિ ધૃષ્ટદ્યુમ્નપ્રભૃતિભિઃ યોધમુખ્યૈઃ યોધાનાં મુખ્યૈઃ
પ્રધાનૈઃ સહ ॥ કિઞ્ચ —
વક્ત્રાણિ તે ત્વરમાણા વિશન્તિ દંષ્ટ્રાકરાલાનિ ભયાનકાનિ ।
કેચિદ્વિલગ્ના દશનાન્તરેષુ સન્દૃશ્યન્તે ચૂર્ણિતૈરુત્તમાઙ્ગૈઃ ॥ ૧૧-૨૭ ॥
વક્ત્રાણિ મુખાનિ તે તવ ત્વરમાણાઃ ત્વરાયુક્તાઃ સન્તઃ વિશન્તિ,
કિંવિશિષ્ટાનિ મુખાનિ? દંષ્ટ્રાકરાલાનિ ભયાનકાનિ ભયઙ્કરાણિ । કિઞ્ચ,
કેચિત્ મુખાનિ પ્રવિષ્ટાનાં મધ્યે વિલગ્નાઃ દશનાન્તરેષુ માંસમિવ
ભક્ષિતં સન્દૃશ્યન્તે ઉપલભ્યન્તે ચૂર્ણિતૈઃ ચૂર્ણીકૃતૈઃ ઉત્તમાઙ્ગૈઃ
શિરોભિઃ ॥ કથં પ્રવિશન્તિ મુખાનિ ઇત્યાહ —
યથા નદીનાં બહવોઽમ્બુવેગાઃ સમુદ્રમેવાભિમુખા દ્રવન્તિ ।
તથા તવામી નરલોકવીરા વિશન્તિ વક્ત્રાણ્યભિવિજ્વલન્તિ ॥ ૧૧-૨૮ ॥
યથા નદીનાં સ્રવન્તીનાં બહવઃ અનેકે અમ્બૂનાં વેગાઃ અમ્બુવેગાઃ ત્વરાવિશેષાઃ
સમુદ્રમેવ અભિમુખાઃ પ્રતિમુખાઃ દ્રવન્તિ પ્રવિશન્તિ, તથા તદ્વત્ તવ અમી
ભીષ્માદયઃ નરલોકવીરાઃ મનુષ્યલોકે શૂરાઃ વિશન્તિ વક્ત્રાણિ અભિવિજ્વલન્તિ
પ્રકાશમાનાનિ ॥ તે કિમર્થં પ્રવિશન્તિ કથં ચ ઇત્યાહ —
યથા પ્રદીપ્તં જ્વલનં પતઙ્ગા વિશન્તિ નાશાય સમૃદ્ધવેગાઃ ।
તથૈવ નાશાય વિશન્તિ લોકાસ્તવાપિ વક્ત્રાણિ સમૃદ્ધવેગાઃ ॥ ૧૧-૨૯ ॥
યથા પ્રદીપ્તં જ્વલનં અગ્નિં પતઙ્ગાઃ પક્ષિણઃ વિશન્તિ નાશાય વિનાશાય
સમૃદ્ધવેગાઃ સમૃદ્ધઃ ઉદ્ભૂતઃ વેગઃ ગતિઃ યેષાં તે સમૃદ્ધવેગાઃ,
તથૈવ નાશાય વિશન્તિ લોકાઃ પ્રાણિનઃ તવાપિ વક્ત્રાણિ સમૃદ્ધવેગાઃ ॥
ત્વં પુનઃ —
લેલિહ્યસે ગ્રસમાનઃ સમન્તાલ્લોકાન્સમગ્રાન્વદનૈર્જ્વલદ્ભિઃ ।
તેજોભિરાપૂર્ય જગત્સમગ્રં ભાસસ્તવોગ્રાઃ પ્રતપન્તિ વિષ્ણો ॥ ૧૧-૩૦ ॥
લેલિહ્યસે આસ્વાદયસિ ગ્રસમાનઃ અન્તઃ પ્રવેશયન્ સમન્તાત્ સમન્તતઃ
લોકાન્ સમગ્રાન્ સમસ્તાન્ વદનૈઃ વક્ત્રૈઃ જ્વલદ્ભિઃ દીપ્યમાનૈઃ તેજોભિઃ
આપૂર્ય સંવ્યાપ્ય જગત્ સમગ્રં સહ અગ્રેણ સમસ્તં ઇત્યેતત્ । કિઞ્ચ,
ભાસઃ દીપ્તયઃ તવ ઉગ્રાઃ ક્રૂરાઃ પ્રતપન્તિ પ્રતાપં કુર્વન્તિ હે વિષ્ણો
વ્યાપનશીલ ॥ યતઃ એવમુગ્રસ્વભાવઃ, અતઃ —
આખ્યાહિ મે કો ભવાનુગ્રરૂપો નમોઽસ્તુ તે દેવવર પ્રસીદ ।
વિજ્ઞાતુમિચ્છામિ ભવન્તમાદ્યં ન હિ પ્રજાનામિ તવ પ્રવૃત્તિમ્ ॥ ૧૧-૩૧ ॥
આખ્યાહિ કથય મે મહ્યં કઃ ભવાન્ ઉગ્રરૂપઃ ક્રૂરાકારઃ, નમઃ અસ્તુ
તે તુભ્યં હે દેવવર દેવાનાં પ્રધાન, પ્રસીદ પ્રસાદં કુરુ । વિજ્ઞાતું
વિશેષેણ જ્ઞાતું ઇચ્છામિ ભવન્તં આદ્યં આદૌ ભવં આદ્યમ્, ન હિ યસ્માત્
પ્રજાનામિ તવ ત્વદીયાં પ્રવૃત્તિં ચેષ્ટામ્ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ —
કાલોઽસ્મિ લોકક્ષયકૃત્પ્રવૃદ્ધો લોકાન્સમાહર્તુમિહ પ્રવૃત્તઃ ।
ઋતેઽપિ ત્વા ન ભવિષ્યન્તિ સર્વે યેઽવસ્થિતાઃ પ્રત્યનીકેષુ યોધાઃ ॥ ૧૧-૩૨ ॥
કાલઃ અસ્મિ લોકક્ષયકૃત્ લોકાનાં ક્ષયં કરોતીતિ લોકક્ષયકૃત્
પ્રવૃદ્ધઃ વૃદ્ધિં ગતઃ । યદર્થં પ્રવૃદ્ધઃ તત્ શૃણુ —
લોકાન્ સમાહર્તું સંહર્તું ઇહ અસ્મિન્ કાલે પ્રવૃત્તઃ । ઋતેઽપિ વિનાપિ
ત્વા ત્વાં ન ભવિષ્યન્તિ ભીષ્મદ્રોણકર્ણપ્રભૃતયઃ સર્વે, યેભ્યઃ
તવ આશઙ્કા, યે અવસ્થિતાઃ પ્રત્યનીકેષુ અનીકમનીકં પ્રતિ પ્રત્યનીકેષુ
પ્રતિપક્ષભૂતેષુ અનીકેષુ યોધાઃ યોદ્ધારઃ ॥ યસ્માત્ એવં —
તસ્માત્ત્વમુત્તિષ્ઠ યશો લભસ્વ જિત્વા શત્રૂન્ભુઙ્ક્ષ્વ રાજ્યં સમૃદ્ધમ્ ।
મયૈવૈતે નિહતાઃ પૂર્વમેવ નિમિત્તમાત્રં ભવ સવ્યસાચિન્ ॥ ૧૧-૩૩ ॥
તસ્માત્ ત્વં ઉત્તિષ્ઠ “ભીષ્મપ્રભૃતયઃ અતિરથાઃ અજેયાઃ દેવૈરપિ,
અર્જુનેન જિતાઃ” ઇતિ યશઃ લભસ્વ; કેવલં પુણ્યૈઃ હિ તત્ પ્રાપ્યતે ।
જિત્વા શત્રૂન્ દુર્યોધનપ્રભૃતીન્ ભુઙ્ક્ષ્વ રાજ્યં સમૃદ્ધં અસપત્નમ્
અકણ્ટકમ્ । મયા એવ એતે નિહતાઃ નિશ્ચયેન હતાઃ પ્રાણૈઃ વિયોજિતાઃ પૂર્વમેવ ।
નિમિત્તમાત્રં ભવ ત્વં હે સવ્યસાચિન્, સવ્યેન વામેનાપિ હસ્તેન શરાણાં
ક્ષેપ્તા સવ્યસાચી ઇતિ ઉચ્યતે અર્જુનઃ ॥
દ્રોણં ચ ભીષ્મં ચ જયદ્રથં ચ કર્ણં તથાન્યાનપિ યોધવીરાન્ ।
મયા હતાંસ્ત્વં જહિ મા વ્યથિષ્ઠા યુધ્યસ્વ જેતાસિ રણે સપત્નાન્ ॥ ૧૧-૩૪ ॥
દ્રોણં ચ, યેષુ યેષુ યોધેષુ અર્જુનસ્ય આશઙ્કા તાંસ્તાન્
વ્યપદિશતિ ભગવાન્, મયા હતાનિતિ । તત્ર દ્રોણભીષ્મયોઃ
તાવત્ પ્રસિદ્ધં આશઙ્કાકારણમ્ । દ્રોણસ્તુ ધનુર્વેદાચાર્યઃ
દિવ્યાસ્ત્રસમ્પન્નઃ, આત્મનશ્ચ વિશેષતઃ ગુરુઃ ગરિષ્ઠઃ ।
ભીષ્મશ્ચ સ્વચ્છન્દમૃત્યુઃ દિવ્યાસ્ત્રસમ્પન્નશ્ચ પરશુરામેણ
દ્વન્દ્વયુદ્ધં અગમત્, ન ચ પરાજિતઃ । તથા જયદ્રથઃ, યસ્ય
પિતા તપઃ ચરતિ “મમ પુત્રસ્ય શિરઃ ભૂમૌ નિપાતયિષ્યતિ
યઃ, તસ્યાપિ શિરઃ પતિષ્યતિ” ઇતિ । કર્ણોઽપિ વાસવદત્તયા
શક્ત્યા ત્વમોઘયા સમ્પન્નઃ સૂર્યપુત્રઃ કાનીનઃ યતઃ, અતઃ તન્નામ્નૈવ
નિર્દેશઃ । મયા હતાન્ ત્વં જહિ નિમિત્તમાત્રેણ । મા વ્યથિષ્ઠાઃ તેભ્યઃ
ભયં મા કાર્ષીઃ । યુધ્યસ્વ જેતાસિ દુર્યોધનપ્રભૃતીન્ રણે યુદ્ધે
સપત્નાન્ શત્રૂન્ ॥ સઞ્જય ઉવાચ —
એતચ્છ્રુત્વા વચનં કેશવસ્ય કૃતાઞ્જલિર્વેપમાનઃ કિરીટી ।
નમસ્કૃત્વા ભૂય એવાહ કૃષ્ણં સગદ્ગદં ભીતભીતઃ પ્રણમ્ય ॥ ૧૧-૩૫ ॥
એતત્ શ્રુત્વા વચનં કેશવસ્ય પૂર્વોક્તં કૃતાઞ્જલિઃ સન્
વેપમાનઃ કમ્પમાનઃ કિરીટી નમસ્કૃત્વા, ભૂયઃ પુનઃ એવ આહ ઉક્તવાન્
કૃષ્ણં સગદ્ગદં ભયાવિષ્ટસ્ય દુઃખાભિઘાતાત્ સ્નેહાવિષ્ટસ્ય ચ
હર્ષોદ્ભવાત્, અશ્રુપૂર્ણનેત્રત્વે સતિ શ્લેષ્મણા કણ્ઠાવરોધઃ;
તતશ્ચ વાચઃ અપાટવં મન્દશબ્દત્વં યત્ સ ગદ્ગદઃ તેન સહ
વર્તત ઇતિ સગદ્ગદં વચનં આહ ઇતિ વચનક્રિયાવિશેષણં એતત્ ।
ભીતભીતઃ પુનઃ પુનઃ ભયાવિષ્ટચેતાઃ સન્ પ્રણમ્ય પ્રહ્વઃ
ભૂત્વા, “આહ” ઇતિ વ્યવહિતેન સમ્બન્ધઃ ॥ અત્ર અવસરે
સઞ્જયવચનં સાભિપ્રાયમ્ । કથમ્? દ્રોણાદિષુ અર્જુનેન નિહતેષુ
અજેયેષુ ચતુર્ષુ, નિરાશ્રયઃ દુર્યોધનઃ નિહતઃ એવ ઇતિ મત્વા
ધૃતરાષ્ટ્રઃ જયં પ્રતિ નિરાશઃ સન્ સન્ધિં કરિષ્યતિ, તતઃ
શાન્તિઃ ઉભયેષાં ભવિષ્યતિ ઇતિ । તદપિ ન અશ્રૌષીત્ ધૃતરાષ્ટ્રઃ
ભવિતવ્યવશાત્ ॥
અર્જુન ઉવાચ —
સ્થાને હૃષીકેશ તવ પ્રકીર્ત્યા જગત્પ્રહૃષ્યત્યનુરજ્યતે ચ ।
રક્ષાંસિ ભીતાનિ દિશો દ્રવન્તિ સર્વે નમસ્યન્તિ ચ સિદ્ધસઙ્ઘાઃ ॥ ૧૧-૩૬ ॥
સ્થાને યુક્તમ્ । કિં તત્? તવ પ્રકીર્ત્યા ત્વન્માહાત્મ્યકીર્તનેન શ્રુતેન,
હે હૃષીકેશ, યત્ જગત્ પ્રહૃષ્યતિ પ્રહર્ષં ઉપૈતિ, તત્ સ્થાને
યુક્તમ્, ઇત્યર્થઃ । અથવા વિષયવિશેષણં સ્થાને ઇતિ । યુક્તઃ
હર્ષાદિવિષયઃ ભગવાન્, યતઃ ઈશ્વરઃ સર્વાત્મા સર્વભૂતસુહૃચ્ચ
ઇતિ । તથા અનુરજ્યતે અનુરાગં ચ ઉપૈતિ; તચ્ચ વિષયે ઇતિ
વ્યાખ્યેયમ્ । કિઞ્ચ, રક્ષાંસિ ભીતાનિ ભયાવિષ્ટાનિ દિશઃ દ્રવન્તિ
ગચ્છન્તિ; તચ્ચ સ્થાને વિષયે । સર્વે નમસ્યન્તિ નમસ્કુર્વન્તિ
ચ સિદ્ધસઙ્ઘાઃ સિદ્ધાનાં સમુદાયાઃ કપિલાદીનામ્, તચ્ચ સ્થાને ॥
ભગવતો હર્ષાદિવિષયત્વે હેતું દર્શયતિ —
કસ્માચ્ચ તે ન નમેરન્મહાત્મન્ગરીયસે બ્રહ્મણોઽપ્યાદિકર્ત્રે ।
અનન્ત દેવેશ જગન્નિવાસ ત્વમક્ષરં સદસત્તત્પરં યત્ ॥ ૧૧-૩૭ ॥
કસ્માચ્ચ હેતોઃ તે તુભ્યં ન નમેરન્ નમસ્કુર્યુઃ હે મહાત્મન્, ગરીયસે
ગુરુતરાય; યતઃ બ્રહ્મણઃ હિરણ્યગર્ભસ્ય અપિ આદિકર્તા કારણં
અતઃ તસ્માત્ આદિકર્ત્રે । કથં એતે ન નમસ્કુર્યુઃ? અતઃ હર્ષાદીનાં
નમસ્કારસ્ય ચ સ્થાનં ત્વં અર્હઃ વિષયઃ ઇત્યર્થઃ । હે અનન્ત દેવેશ
હે જગન્નિવાસ ત્વં અક્ષરં તત્ પરમ્, યત્ વેદાન્તેષુ શ્રૂયતે । કિં
તત્? સદસત્ ઇતિ । સત્ વિદ્યમાનમ્, અસત્ ચ યત્ર નાસ્તિ ઇતિ બુદ્ધિઃ;
તે ઉપધાનભૂતે સદસતી યસ્ય અક્ષરસ્ય, યદ્વારેણ સદસતી ઇતિ
ઉપચર્યતે । પરમાર્થતસ્તુ સદસતોઃ પરં તત્ અક્ષરં યત્ અક્ષરં
વેદવિદઃ વદન્તિ । તત્ ત્વમેવ, ન અન્યત્ ઇતિ અભિપ્રાયઃ ॥ પુનરપિ
સ્તૌતિ —
ત્વમાદિદેવઃ પુરુષઃ પુરાણસ્ત્વમસ્ય વિશ્વસ્ય પરં નિધાનમ્ ।
વેત્તાસિ વેદ્યં ચ પરં ચ ધામ ત્વયા તતં વિશ્વમનન્તરૂપ ॥ ૧૧-૩૮ ॥
ત્વં આદિદેવઃ, જગતઃ સ્રષ્ટૃત્વાત્ । પુરુષઃ, પુરિ શયનાત્ પુરાણઃ
ચિરન્તનઃ ત્વં એવ અસ્ય વિશ્વસ્ય પરં પ્રકૃષ્ટં નિધાનં નિધીયતે
અસ્મિન્ જગત્ સર્વં મહાપ્રલયાદૌ ઇતિ । કિઞ્ચ, વેત્તા અસિ, વેદિતા
અસિ સર્વસ્યૈવ વેદ્યજાતસ્ય । યત્ ચ વેદ્યં વેદનાર્હં તચ્ચ અસિ
પરં ચ ધામ પરમં પદં વૈષ્ણવમ્ । ત્વયા તતં વ્યાપ્તં વિશ્વં
સમસ્તમ્, હે અનન્તરૂપ અન્તો ન વિદ્યતે તવ રૂપાણામ્ ॥ કિઞ્ચ —
વાયુર્યમોઽગ્નિર્વરુણઃ શશાઙ્કઃ પ્રજાપતિસ્ત્વં પ્રપિતામહશ્ચ ।
નમો નમસ્તેઽસ્તુ સહસ્રકૃત્વઃ પુનશ્ચ ભૂયોઽપિ નમો નમસ્તે ॥ ૧૧-૩૯ ॥
વાયુઃ ત્વં યમશ્ચ અગ્નિઃ વરુણઃ અપાં પતિઃ શશાઙ્કઃ ચન્દ્રમાઃ
પ્રજાપતિઃ ત્વં કશ્યપાદિઃ પ્રપિતામહશ્ચ પિતામહસ્યાપિ પિતા પ્રપિતામહઃ,
બ્રહ્મણોઽપિ પિતા ઇત્યર્થઃ । નમો નમઃ તે તુભ્યં અસ્તુ સહસ્રકૃત્વઃ ।
પુનશ્ચ ભૂયોઽપિ નમો નમઃ તે । બહુશો નમસ્કારક્રિયાભ્યાસાવૃત્તિગણનં
કૃત્વસુચા ઉચ્યતે । “પુનશ્ચ” “ભૂયોઽપિ” ઇતિ
શ્રદ્ધાભક્ત્યતિશયાત્ અપરિતોષં આત્મનઃ દર્શયતિ ॥ તથા —
નમઃ પુરસ્તાદથ પૃષ્ઠતસ્તે નમોઽસ્તુ તે સર્વત એવ સર્વ ।
અનન્તવીર્યામિતવિક્રમસ્ત્વં સર્વં સમાપ્નોષિ તતોઽસિ સર્વઃ ॥ ૧૧-૪૦ ॥
નમઃ પુરસ્તાત્ પૂર્વસ્યાં દિશિ તુભ્યમ્, અથ પૃષ્ઠતઃ તે પૃષ્ઠતઃ અપિ
ચ તે નમોઽસ્તુ, તે સર્વત એવ સર્વાસુ દિક્ષુ સર્વત્ર સ્થિતાય હે સર્વ ।
અનન્તવીર્યામિતવિક્રમઃ અનન્તં વીર્યં અસ્ય, અમિતઃ વિક્રમઃ અસ્ય । વીર્યં
સામર્થ્યં વિક્રમઃ પરાક્રમઃ । વીર્યવાનપિ કશ્ચિત્ શત્રુવધાદિવિષયે ન
પરાક્રમતે, મન્દપરાક્રમો વા । ત્વં તુ અનન્તવીર્યઃ અમિતવિક્રમશ્ચ ઇતિ
અનન્તવીર્યામિતવિક્રમઃ । સર્વં સમસ્તં જગત્ સમાપ્તોષિ સમ્યક્ એકેન આત્મના
વ્યાપ્નોષિ યતઃ, તતઃ તસ્માત્ અસિ ભવસિ સર્વઃ ત્વમ્, ત્વયા વિનાભૂતં ન
કિઞ્ચિત્ અસ્તિ ઇતિ અભિપ્રાયઃ ॥ યતઃ અહં ત્વન્માહાત્મ્યાપરિજ્ઞાનાત્ અપરાદ્ધઃ,
અતઃ —
સખેતિ મત્વા પ્રસભં યદુક્તં હે કૃષ્ણ હે યાદવ હે સખેતિ ।
અજાનતા મહિમાનં તવેદં મયા પ્રમાદાત્પ્રણયેન વાપિ ॥ ૧૧-૪૧ ॥
સખા સમાનવયાઃ ઇતિ મત્વા જ્ઞાત્વા વિપરીતબુદ્ધ્યા પ્રસભં અભિભૂય
પ્રસહ્ય યત્ ઉક્તં હે કૃષ્ણ હે યાદવ હે સખેતિ ચ અજાનતા
અજ્ઞાનિના મૂઢેન; કિમ્ અજાનતા ઇતિ આહ — મહિમાનં મહાત્મ્યં તવ
ઇદં ઈશ્વરસ્ય વિશ્વરૂપમ્ । “તવ ઇદં મહિમાનં અજાનતા”
ઇતિ વૈયધિકરણ્યેન સમ્બન્ધઃ । “તવેમમ્” ઇતિ પાઠઃ યદિ
અસ્તિ, તદા સામાનાધિકરણ્યમેવ । મયા પ્રમાદાત્ વિક્ષિપ્તચિત્તતયા,
પ્રણયેન વાપિ, પ્રણયો નામ સ્નેહનિમિત્તઃ વિસ્રમ્ભઃ તેનાપિ કારણેન
યત્ ઉક્તવાન્ અસ્મિ ॥
યચ્ચાવહાસાર્થમસત્કૃતોઽસિ વિહારશય્યાસનભોજનેષુ ।
એકોઽથવાપ્યચ્યુત તત્સમક્ષં તત્ક્ષામયે ત્વામહમપ્રમેયમ્ ॥ ૧૧-૪૨ ॥
યચ્ચ અવહાસાર્થં પરિહાસપ્રયોજનાય અસત્કૃતઃ
પરિભૂતઃ અસિ ભવસિ; ક્વ? વિહારશય્યાસનભોજનેષુ, વિહરણં વિહારઃ
પાદવ્યાયામઃ, શયનં શય્યા, આસનં આસ્થાયિકા, ભોજનં અદનમ્, ઇતિ એતેષુ
વિહારશય્યાસનભોજનેષુ, એકઃ પરોક્ષઃ સન્ અસત્કૃતઃ અસિ પરિભૂતઃ
અસિ; અથવાપિ હે અચ્યુત, તત્ સમક્ષમ્, તચ્છબ્દઃ ક્રિયાવિશેષણાર્થઃ,
પ્રત્યક્ષં વા અસત્કૃતઃ અસિ તત્ સર્વં અપરાધજાતં ક્ષામયે ક્ષમાં
કારયે ત્વાં અહં અપ્રમેયં પ્રમાણાતીતમ્ ॥ યતઃ ત્વં —
પિતાસિ લોકસ્ય ચરાચરસ્ય ત્વમસ્ય પૂજ્યશ્ચ ગુરુર્ગરીયાન્ ।
ન ત્વત્સમોઽસ્ત્યભ્યધિકઃ કુતોઽન્યો લોકત્રયેઽપ્યપ્રતિમપ્રભાવ ॥ ૧૧-૪૩ ॥
પિતા અસિ જનયિતા અસિ લોકસ્ય પ્રાણિજાતસ્ય ચરાચરસ્ય
સ્થાવરજઙ્ગમસ્ય । ન કેવલં ત્વં અસ્ય જગતઃ પિતા, પૂજ્યશ્ચ પૂજાર્હઃ,
યતઃ ગુરુઃ ગરીયાન્ ગુરુતરઃ । કસ્માત્ ગુરુતરઃ ત્વં ઇતિ આહ — ન
ત્વત્સમઃ ત્વત્તુલ્યઃ અસ્તિ । ન હિ ઈશ્વરદ્વયં સમ્ભવતિ, અનેકેશ્વરત્વે
વ્યવહારાનુપપત્તેઃ । ત્વત્સમ એવ તાવત્ અન્યઃ ન સમ્ભવતિ; કુતઃ એવ અન્યઃ
અભ્યધિકઃ સ્યાત્ લોકત્રયેઽપિ સર્વસ્મિન્? અપ્રતિમપ્રભાવ પ્રતિમીયતે યયા સા
પ્રતિમા, ન વિદ્યતે પ્રતિમા યસ્ય તવ પ્રભાવસ્ય સઃ ત્વં અપ્રતિમપ્રભાવઃ,
હે અપ્રતિમપ્રભાવ નિરતિશયપ્રભાવ ઇત્યર્થઃ ॥ યતઃ એવં —
તસ્માત્પ્રણમ્ય પ્રણિધાય કાયં પ્રસાદયે ત્વામહમીશમીડ્યમ્ ।
પિતેવ પુત્રસ્ય સખેવ સખ્યુઃ પ્રિયઃ પ્રિયાયાર્હસિ દેવ સોઢુમ્ ॥ ૧૧-૪૪ ॥
તસ્માત્ પ્રણમ્ય નમસ્કૃત્ય, પ્રણિધાય પ્રકર્ષેણ નીચૈઃ ધૃત્વા
કાયં શરીરમ્, પ્રસાદયે પ્રસાદં કારયે ત્વાં અહં ઈશં ઈશિતારમ્, ઈડ્યં
સ્તુત્યમ્ । ત્વં પુનઃ પુત્રસ્ય અપરાધં પિતા યથા ક્ષમતે, સર્વં સખા
ઇવ સખ્યુઃ અપરાધમ્, યથા વા પ્રિયઃ પ્રિયાયાઃ અપરાધં ક્ષમતે, એવમ્
અર્હસિ હે દેવ સોઢું પ્રસહિતું ક્ષન્તું ઇત્યર્થઃ ॥
અદૃષ્ટપૂર્વં હૃષિતોઽસ્મિ દૃષ્ટ્વા ભયેન ચ પ્રવ્યથિતં મનો મે ।
તદેવ મે દર્શય દેવ રૂપં પ્રસીદ દેવેશ જગન્નિવાસ ॥ ૧૧-૪૫ ॥
અદૃષ્ટપૂર્વં ન કદાચિદપિ દૃષ્ટપૂર્વં ઇદં વિશ્વરૂપં તવ મયા
અન્યૈર્વા, તત્ અહં દૃષ્ટ્વા હૃષિતઃ અસ્મિ । ભયેન ચ પ્રવ્યથિતં
મનઃ મે । અતઃ તદેવ મે મમ દર્શય હે દેવ રૂપં યત્ મત્સખમ્ ।
પ્રસીદ દેવેશ, જગન્નિવાસ જગતો નિવાસો જગન્નિવાસઃ, હે જગન્નિવાસ ॥
કિરીટિનં ગદિનં ચક્રહસ્તમિચ્છામિ ત્વાં દ્રષ્ટુમહં તથૈવ ।
તેનૈવ રૂપેણ ચતુર્ભુજેન સહસ્રબાહો ભવ વિશ્વમૂર્તે ॥ ૧૧-૪૬ ॥
કિરીટિનં કિરીટવન્તં તથા ગદિનં ગદાવન્તં ચક્રહસ્તં ઇચ્છામિ ત્વાં
પ્રાર્થયે ત્વાં દ્રષ્ટું અહં તથૈવ, પૂર્વવત્ ઇત્યર્થઃ । યતઃ એવમ્, તસ્માત્
તેનૈવ રૂપેણ વસુદેવપુત્રરૂપેણ ચતુર્ભુજેન, સહસ્રબાહો વાર્તમાનિકેન
વિશ્વરૂપેણ, ભવ વિશ્વમૂર્તે; ઉપસંહૃત્ય વિશ્વરૂપમ્, તેનૈવ રૂપેણ
ભવ ઇત્યર્થઃ ॥ અર્જુનં ભીતં ઉપલભ્ય, ઉપસંહૃત્ય વિશ્વરૂપમ્,
પ્રિયવચનેન આશ્વાસયન્ શ્રીભગવાન્ ઉવાચ —
શ્રીભગવાનુવાચ —
મયા પ્રસન્નેન તવાર્જુનેદં રૂપં પરં દર્શિતમાત્મયોગાત્ ।
તેજોમયં વિશ્વમનન્તમાદ્યં યન્મે ત્વદન્યેન ન દૃષ્ટપૂર્વમ્ ॥ ૧૧-૪૭ ॥
મયા પ્રસન્નેન, પ્રસાદો નામ ત્વયિ અનુગ્રહબુદ્ધિઃ, તદ્વતા પ્રસન્નેન મયા
તવ હે અર્જુન, ઇદં પરં રૂપં વિશ્વરૂપં દર્શિતં આત્મયોગાત્ આત્મનઃ
ઐશ્વર્યસ્ય સામર્થ્યાત્ । તેજોમયં તેજઃપ્રાયં વિશ્વં સમસ્તં અનન્તમ્
અન્તરહિતં આદૌ ભવં આદ્યં યત્ રૂપં મે મમ ત્વદન્યેન ત્વત્તઃ અન્યેન
કેનચિત્ ન દૃષ્ટપૂર્વમ્ ॥ આત્મનઃ મમ રૂપદર્શનેન કૃતાર્થ એવ
ત્વં સંવૃત્તઃ ઇતિ તત્ સ્તૌતિ —
ન વેદયજ્ઞાધ્યયનૈર્ન દાનૈર્ન ચ ક્રિયાભિર્ન તપોભિરુગ્રૈઃ ।
એવંરૂપઃ શક્ય અહં નૃલોકે દ્રષ્ટું ત્વદન્યેન કુરુપ્રવીર ॥ ૧૧-૪૮ ॥
ન વેદયજ્ઞાધ્યયનૈઃ ચતુર્ણામપિ વેદાનાં અધ્યયનૈઃ યથાવત્
યજ્ઞાધ્યયનૈશ્ચ — વેદાધ્યયનૈરેવ યજ્ઞાધ્યયનસ્ય સિદ્ધત્વાત્
પૃથક્ યજ્ઞાધ્યયનગ્રહણં યજ્ઞવિજ્ઞાનોપલક્ષણાર્થં — તથા ન
દાનૈઃ તુલાપુરુષાદિભિઃ, ન ચ ક્રિયાભિઃ અગ્નિહોત્રાદિભિઃ શ્રૌતાદિભિઃ, ન
અપિ તપોભિઃ ઉગ્રૈઃ ચાન્દ્રાયણાદિભિઃ ઉગ્રૈઃ ઘોરૈઃ, એવંરૂપઃ યથાદર્શિતં
વિશ્વરૂપં યસ્ય સોઽહં એવંરૂપઃ ન શક્યઃ અહં નૃલોકે મનુષ્યલોકે
દ્રષ્ટું ત્વદન્યેન ત્વત્તઃ અન્યેન કુરુપ્રવીર ॥
મા તે વ્યથા મા ચ વિમૂઢભાવો દૃષ્ટ્વા રૂપં ઘોરમીદૃઙ્મમેદમ્ ।
વ્યપેતભીઃ પ્રીતમનાઃ પુનસ્ત્વં તદેવ મે રૂપમિદં પ્રપશ્ય ॥ ૧૧-૪૯ ॥
મા તે વ્યથા મા ભૂત્ તે ભયમ્, મા ચ વિમૂઢભાવઃ વિમૂઢચિત્તતા,
દૃષ્ટ્વા ઉપલભ્ય રૂપં ઘોરં ઈદૃક્ યથાદર્શિતં મમ ઇદમ્ । વ્યપેતભીઃ
વિગતભયઃ, પ્રીતમનાશ્ચ સન્ પુનઃ ભૂયઃ ત્વં તદેવ ચતુર્ભુજં
રૂપં શઙ્ખચક્રગદાધરં તવ ઇષ્ટં રૂપં ઇદં પ્રપશ્ય ॥ સઞ્જય
ઉવાચ —
ઇત્યર્જુનં વાસુદેવસ્તથોક્ત્વા સ્વકં રૂપં દર્શયામાસ ભૂયઃ ।
આશ્વાસયામાસ ચ ભીતમેનં ભૂત્વા પુનઃસૌમ્યવપુર્મહાત્મા ॥ ૧૧-૫૦ ॥
ઇતિ એવં અર્જુનં વાસુદેવઃ તથાભૂતં વચનં ઉક્ત્વા, સ્વકં વસુદેવસ્ય
ગૃહે જાતં રૂપં દર્શયામાસ દર્શિતવાન્ ભૂયઃ પુનઃ । આશ્વાસયામાસ
ચ આશ્વાસિતવાન્ ભીતં એનમ્, ભૂત્વા પુનઃ સૌમ્યવપુઃ પ્રસન્નદેહઃ
મહાત્મા ॥
અર્જુન ઉવાચ —
દૃષ્ટ્વેદં માનુષં રૂપં તવ સૌમ્યં જનાર્દન ।
ઇદાનીમસ્મિ સંવૃત્તઃ સચેતાઃ પ્રકૃતિં ગતઃ ॥ ૧૧-૫૧ ॥
દૃષ્ટ્વા ઇદં માનુષં રૂપં મત્સખં પ્રસન્નં
તવ સૌમ્યં જનાર્દન, ઇદાનીં અધુના
અસ્મિ સંવૃત્તઃ સઞ્જાતઃ । કિમ્? સચેતાઃ પ્રસન્નચિત્તઃ પ્રકૃતિં સ્વભાવં
ગતશ્ચ અસ્મિ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ —
સુદુર્દર્શમિદં રૂપં દૃષ્ટવાનસિ યન્મમ ।
દેવા અપ્યસ્ય રૂપસ્ય નિત્યં દર્શનકાઙ્ક્ષિણઃ ॥ ૧૧-૫૨ ॥
સુદુર્દર્શં સુષ્ઠુ દુઃખેન દર્શનં અસ્ય ઇતિ
સુદુર્દર્શમ્, ઇદં રૂપં દૃષ્ટવાન્ અસિ
યત્ મમ, દેવાઃ અપિ અસ્ય મમ રૂપસ્ય નિત્યં સર્વદા દર્શનકાઙ્ક્ષિણઃ;
દર્શનેપ્સવોઽપિ ન ત્વમિવ દૃષ્ટવન્તઃ,
ન દ્રક્ષ્યન્તિ ચ ઇતિ અભિપ્રાયઃ ॥ કસ્માત્? —
નાહં વેદૈર્ન તપસા ન દાનેન ન ચેજ્યયા ।
શક્ય એવંવિધો દ્રષ્ટું દૃષ્ટવાનસિ માં યથા ॥ ૧૧-૫૩ ॥
ન અહં વેદૈઃ ઋગ્યજુઃસામાથર્વવેદૈઃ ચતુર્ભિરપિ, ન તપસા
ઉગ્રેણ ચાન્દ્રાયણાદિના, ન દાનેન ગોભૂહિરણ્યાદિના, ન ચ ઇજ્યયા
યજ્ઞેન પૂજયા વા શક્યઃ એવંવિધઃ યથાદર્શિતપ્રકારઃ દ્રષ્ટું
દૃષ્ટાવાન્ અસિ માં યથા ત્વમ્ ॥ કથં પુનઃ શક્યઃ ઇતિ ઉચ્યતે —
ભક્ત્યા ત્વનન્યયા શક્ય અહમેવંવિધોઽર્જુન ।
જ્ઞાતું દ્રષ્ટું ચ તત્ત્વેન પ્રવેષ્ટું ચ પરન્તપ ॥ ૧૧-૫૪ ॥
ભક્ત્યા તુ કિંવિશિષ્ટયા ઇતિ આહ — અનન્યયા અપૃથગ્ભૂતયા, ભગવતઃ
અન્યત્ર પૃથક્ ન કદાચિદપિ યા ભવતિ સા ત્વનન્યા ભક્તિઃ । સર્વૈરપિ
કરણૈઃ વાસુદેવાદન્યત્ ન ઉપલભ્યતે યયા, સા અનન્યા ભક્તિઃ, તયા ભક્ત્યા
શક્યઃ અહં એવંવિધઃ વિશ્વરૂપપ્રકારઃ હે અર્જુન, જ્ઞાતું શાસ્ત્રતઃ ।
ન કેવલં જ્ઞાતું શાસ્ત્રતઃ, દ્રષ્ટું ચ સાક્ષાત્કર્તું તત્ત્વેન તત્ત્વતઃ,
પ્રવેષ્ટું ચ મોક્ષં ચ ગન્તું પરન્તપ ॥ અધુના સર્વસ્ય ગીતાશાસ્ત્રસ્ય
સારભૂતઃ અર્થઃ નિઃશ્રેયસાર્થઃ અનુષ્ઠેયત્વેન સમુચ્ચિત્ય ઉચ્યતે —
મત્કર્મકૃન્મત્પરમો મદ્ભક્તઃ સઙ્ગવર્જિતઃ ।
નિર્વૈરઃ સર્વભૂતેષુ યઃ સ મામેતિ પાણ્ડવ ॥ ૧૧-૫૫ ॥
મત્કર્મકૃત્ મદર્થં કર્મ મત્કર્મ, તત્ કરોતીતિ મત્કર્મકૃત્ ।
મત્પરમઃ — કરોતિ ભૃત્યઃ સ્વામિકર્મ, ન તુ આત્મનઃ પરમા પ્રેત્ય
ગન્તવ્યા ગતિરિતિ સ્વામિનં પ્રતિપદ્યતે; અયં તુ મત્કર્મકૃત્ મામેવ
પરમાં ગતિં પ્રતિપદ્યતે ઇતિ મત્પરમઃ, અહં પરમઃ પરા ગતિઃ
યસ્ય સોઽયં મત્પરમઃ । તથા મદ્ભક્તઃ મામેવ સર્વપ્રકારૈઃ
સર્વાત્મના સર્વોત્સાહેન ભજતે ઇતિ મદ્ભક્તઃ । સઙ્ગવર્જિતઃ
ધનપુત્રમિત્રકલત્રબન્ધુવર્ગેષુ સઙ્ગવર્જિતઃ સઙ્ગઃ પ્રીતિઃ સ્નેહઃ
તદ્વર્જિતઃ । નિર્વૈરઃ નિર્ગતવૈરઃ સર્વભૂતેષુ શત્રુભાવરહિતઃ
આત્મનઃ અત્યન્તાપકારપ્રવૃત્તેષ્વપિ । યઃ ઈદૃશઃ મદ્ભક્તઃ સઃ
માં એતિ, અહમેવ તસ્ય પરા ગતિઃ, ન અન્યા ગતિઃ કાચિત્ ભવતિ ।
અયં તવ ઉપદેશઃ ઇષ્ટઃ મયા ઉપદિષ્ટઃ હે પાણ્ડવ ઇતિ ॥
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે
શ્રીકૃષ્નાર્જુનસંવાદે વિશ્વરૂપદર્શનં નામ એકાદશોઽધ્યાયઃ ॥૧૧ ॥
ઇતિ
શ્રીમદ્-પરમહંસ-પરિવ્રાજક-આચાર્ય-પૂજ્યપાદ-શ્રીશઙ્કર-ભગવતા
કૃતૌ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા-ભાષ્યે વિશ્વરૂપ-દર્શનં નામ એકાદશઃ
અધ્યાયઃ ॥
॥ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા શાઙ્કર-ભાષ્યમ્ ॥ ॥ દ્વાદશોઽધ્યાયઃ ॥
દ્વિતીય-અધ્યાય-પ્રભૃતિષુ વિભૂતિ-અન્તેષુ અધ્યાયેષુ પરમાત્મનઃ
બ્રહ્મણઃ અક્ષરસ્ય વિધ્વસ્ત-સર્વ-ઉપાધિ-વિશેષસ્ય ઉપાસનમ્
ઉક્તમ્; સર્વ-યોગ-ઐશ્વર્ય-સર્વજ્ઞાન-શક્તિમત્-સત્ત્વ-ઉપાધેઃ
ઈશ્વરસ્ય તવ ચ ઉપાસનં તત્ર તત્ર ઉક્તમ્ । વિશ્વ-રૂપ-અધ્યાયે
તુ ઐશ્વરં આદ્યં સમસ્ત-જગત્-આત્મ-રૂપં વિશ્વ-રૂપં ત્વદીયં
દર્શિતં ઉપાસના-અર્થં એવ ત્વયા । તત્ ચ દર્શયિત્વા ઉક્તવાન્ અસિ
“મત્-કર્મ-કૃત્” (ભ. ગી. ૧૧-૫૫) ઇત્યાદિ । અતઃ અહં અનયોઃ
ઉભયોઃ પક્ષયોઃ વિશિષ્ટતર-બુભુત્સયા ત્વાં પૃચ્છામિ ઇતિ અર્જુનઃ
ઉવાચ —
અર્જુન ઉવાચ —
એવં સતતયુક્તા યે ભક્તાસ્ત્વાં પર્યુપાસતે ।
યે ચાપ્યક્ષરમવ્યક્તં તેષાં કે યોગવિત્તમાઃ ॥ ૧૨-૧ ॥
એવં ઇતિ અતીત-અનન્તર-શ્લોકેન ઉક્તં અર્થં પરામૃશતિ
“મત્-કર્મ-કૃત્” (ભ. ગી. ૧૧-૫૫) ઇત્યાદિના । એવં
સતત-યુક્તાઃ, નૈરન્તર્યેણ ભગવત્-કર્મ-આદૌ યથોક્તે અર્થે સમાહિતાઃ
સન્તઃ પ્રવૃત્તાઃ ઇતિ અર્થઃ । યે ભક્તાઃ અનન્ય-શરણાઃ સન્તઃ ત્વાં
યથા-દર્શિતં વિશ્વ-રૂપં પર્યુપાસતે ધ્યાયન્તિ; યે ચ અન્યેઽપિ
ત્યક્ત-સર્વ-એષણાઃ સન્ન્યસ્ત-સર્વ-કર્માણઃ યથા-વિશેષિતં બ્રહ્મ
અક્ષરં નિરસ્ત-સર્વ-ઉપાધિત્વાત્ અવ્યક્તં અકરણ-ગોચરમ્ । યત્ હિ
કરણ-ગોચરં તત્ વ્યક્તં ઉચ્યતે, અઞ્જેઃ ધાતોઃ તત્-કર્મકત્વાત્; ઇદં તુ
અક્ષરં તત્-વિપરીતમ્, શિષ્ટૈઃ ચ ઉચ્યમાનૈઃ વિશેષણૈઃ વિશિષ્ટમ્,
તત્ યે ચ અપિ પર્યુપાસતે, તેષાં ઉભયેષાં મધ્યે કે યોગ-વિત્-તમાઃ? કે
અતિશયેન યોગ-વિદઃ ઇતિ અર્થઃ ॥
શ્રી-ભગવાન્ ઉવાચ — યે તુ અક્ષર-ઉપાસકાઃ સમ્યગ્-દર્શિનઃ
નિવૃત્ત-એષણાઃ, તે તાવત્ તિષ્ઠન્તુ; તાન્ પ્રતિ યત્ વક્તવ્યમ્, તત્
ઉપરિષ્ટાત્ વક્ષ્યામઃ । યે તુ ઇતરે —
શ્રીભગવાનુવાચ —
મય્યાવેશ્ય મનો યે માં નિત્યયુક્તા ઉપાસતે ।
શ્રદ્ધયા પરયોપેતાઃ તે મે યુક્તતમા મતાઃ ॥ ૧૨-૨ ॥
મયિ વિશ્વ-રૂપે પરમેશ્વરે આવેશ્ય સમાધાય મનઃ, યે
ભક્તાઃ સન્તઃ, માં સર્વ-યોગેશ્વરાણાં અધીશ્વરં સર્વજ્ઞં
વિમુક્ત-રાગ-આદિ-ક્લેશ-તિમિર-દૃષ્ટિમ્, નિત્ય-યુક્તાઃ
અતીત-અનન્તર-અધ્યાય-અન્ત-ઉક્ત-શ્લોક-અર્થ-ન્યાયેન સતત-યુક્તાઃ
સન્તઃ ઉપાસતે શ્રદ્ધયા પરયા પ્રકૃષ્ટયા ઉપેતાઃ, તે મે મમ મતાઃ
અભિપ્રેતાઃ યુક્ત-તમાઃ ઇતિ । નૈરન્તર્યેણ હિ તે મત્-ચિત્તતયા અહો-રાત્રમ્
અતિવાહયન્તિ । અતઃ યુક્તં તાન્ પ્રતિ યુક્ત-તમાઃ ઇતિ વક્તુમ્ ॥
કિં ઇતરે યુક્ત-તમાઃ ન ભવન્તિ? ન; કિં તુ તાન્ પ્રતિ યત્ વક્તવ્યમ્,
તત્ શૃણુ —
યે ત્વક્ષરમનિર્દેશ્યં અવ્યક્તં પર્યુપાસતે ।
સર્વત્રગમચિન્ત્યં ચ કૂટસ્થમચલં ધ્રુવમ્ ॥ ૧૨-૩ ॥
યે તુ અક્ષરં અનિર્દેશ્યમ્, અવ્યક્તત્વાત્ અશબ્દ-ગોચરઃ ઇતિ ન
નિર્દેષ્ટું શક્યતે, અતઃ અનિર્દેશ્યમ્, અવ્યક્તં ન કેન અપિ પ્રમાણેન
વ્યજ્યતે ઇતિ અવ્યક્તં પરિ-ઉપાસતે પરિ સમન્તાત્ ઉપાસતે । ઉપાસનં નામ
યથા-શાસ્ત્રં ઉપાસ્યસ્ય અર્થસ્ય વિષયી-કરણેન સામીપ્યં ઉપગમ્ય
તૈલ-ધારાવત્ સમાન-પ્રત્યય-પ્રવાહેણ દીર્ઘ-કાલં યત્ આસનમ્,
તત્ ઉપાસનં આચક્ષતે । અક્ષરસ્ય વિશેષણં આહ ઉપાસ્યસ્ય —
સર્વત્ર-ગં વ્યોમવત્ વ્યાપિ અચિન્ત્યં ચ અવ્યક્તત્વાત્ અચિન્ત્યમ્ । યત્ હિ
કરણ-ગોચરમ્, તત્ મનસા અપિ ચિન્ત્યમ્, તત્-વિપરીતત્વાત્ અચિન્ત્યમ્
અક્ષરમ્, કૂટસ્થં દૃશ્યમાન-ગુણં અન્તર્-દોષં વસ્તુ કૂટમ્ ।
“કૂટ-રૂપમ્” કૂટ-સાક્ષ્યમ્” ઇતિ-આદૌ કૂટ-શબ્દઃ
પ્રસિદ્ધઃ લોકે । તથા ચ અવિદ્યા-આદિ-અનેક-સંસાર-બીજં અન્તર્-દોષવત્
માયા-અવ્યાકૃત-આદિ-શબ્દ-વાચ્યતયા “માયાં તુ પ્રકૃતિં વિદ્યાત્
માયિનં તુ મહેશ્વરમ્” (શ્વે. ઉ. ૪-૧૦) “મમ માયા દુરત્યયા”
(ભ. ગી. ૭-૧૪) ઇતિ-આદૌ પ્રસિદ્ધં યત્ તત્ કૂટમ્, તસ્મિન્ કૂટે સ્થિતં
કૂટ-સ્થં તત્-અધ્યક્ષતયા । અથવા, રાશિઃ ઇવ સ્થિતં કૂટ-સ્થમ્ ।
અતઃ એવ અચલમ્ । યસ્માત્ અચલમ્, તસ્માત્ ધ્રુવમ્, નિત્યં ઇતિ અર્થઃ ॥
સન્નિયમ્યેન્દ્રિયગ્રામં સર્વત્ર સમબુદ્ધયઃ ।
તે પ્રાપ્નુવન્તિ મામેવ સર્વભૂતહિતે રતાઃ ॥ ૧૨-૪ ॥
સન્નિયમ્ય સમ્યક્ નિયમ્ય ઉપસંહૃત્ય ઇન્દ્રિય-ગ્રામં ઇન્દ્રિય-સમુદાયં
સર્વત્ર સર્વસ્મિન્ કાલે સમ-બુદ્ધયઃ સમા તુલ્યા બુદ્ધિઃ યેષામ્
ઇષ્ટ-અનિષ્ટ-પ્રાપ્તૌ તે સમ-બુદ્ધયઃ । તે યે એવં-વિધાઃ તે
પ્રાપ્નુવન્તિ માં એવ સર્વ-ભૂત-હિતે રતાઃ । ન તુ તેષાં વક્તવ્યં
કિઞ્ચિત્ “માં તે પ્રાપ્નુવન્તિ” ઇતિ; “જ્ઞાની તુ આત્મા એવ મે
મતમ્” (ભ. ગી. ૭-૧૮) ઇતિ હિ ઉક્તમ્ । ન હિ ભગવત્-સ્વરૂપાણાં સતાં
યુક્ત-તમત્વમ્-અયુક્ત-તમત્વં વા વાચ્યમ્ ॥ કિં તુ —
ક્લેશોઽધિકતરસ્તેષાં અવ્યક્તાસક્તચેતસામ્ ।
અવ્યક્તા હિ ગતિર્દુઃખં દેહવદ્ભિરવાપ્યતે ॥ ૧૨-૫ ॥
ક્લેશઃ અધિકતરઃ, યદ્યપિ મત્-કર્મ-આદિ-પરાણાં ક્લેશઃ અધિકઃ
એવ ક્લેશઃ અધિકતરઃ તુ અક્ષર-આત્મનાં પરમાત્મ-દર્શિનાં
દેહ-અભિમાન-પરિત્યાગ-નિમિત્તઃ । અવ્યક્ત-આસક્ત-ચેતસાં અવ્યક્તે આસક્તં
ચેતઃ યેષાં તે અવ્યક્ત-આસક્ત-ચેતસઃ તેષાં અવ્યક્ત-આસક્ત-ચેતસામ્ ।
અવ્યક્તા હિ યસ્માત્ યા ગતિઃ અક્ષર-આત્મિકા દુઃખં સા દેહવદ્ભિઃ
દેહ-અભિમાનવદ્ભિઃ અવાપ્યતે, અતઃ ક્લેશઃ અધિકતરઃ ॥ અક્ષર-ઉપાસકાનાં
યત્ વર્તનમ્, તત્ ઉપરિષ્ટાત્ વક્ષ્યામઃ —
યે તુ સર્વાણિ કર્માણિ મયિ સન્ન્યસ્ય મત્પરાઃ ।
અનન્યેનૈવ યોગેન માં ધ્યાયન્ત ઉપાસતે ॥ ૧૨-૬ ॥
યે તુ સર્વાણિ કર્માણિ મયિ ઈશ્વરે સન્ન્યસ્ય મત્-પરાઃ અહં પરઃ યેષાં
તે મત્-પરાઃ સન્તઃ અનન્યેન એવ અવિદ્યમાનં અન્યત્ આલમ્બનં વિશ્વ-રૂપં
દેવં આત્માનં મુક્ત્વા યસ્ય સઃ અનન્યઃ તેન અનન્યેન એવ; કેન? યોગેન
સમાધિના માં ધ્યાયન્તઃ ચિન્તયન્તઃ ઉપાસતે ॥ તેષાં કિમ્? —
તેષામહં સમુદ્ધર્તા મૃત્યુસંસારસાગરાત્ ।
ભવામિ ન ચિરાત્પાર્થ મય્યાવેશિતચેતસામ્ ॥ ૧૨-૭ ॥
તેષાં મત્-ઉપાસન-એક-પરાણાં અહં ઈશ્વરઃ સમુદ્ધર્તા । કુતઃ ઇતિ આહ
— મૃત્યુ-સંસાર-સાગરાત્ મૃત્યુ-યુક્તઃ સંસારઃ મૃત્યુ-સંસારઃ,
સઃ એવ સાગરઃ ઇવ સાગરઃ, દુસ્તરત્વાત્, તસ્માત્ મૃત્યુ-સંસાર-સાગરાત્
અહં તેષાં સમુદ્ધર્તા ભવામિ ન ચિરાત્ । કિં તર્હિ? ક્ષિપ્રં એવ હે પાર્થ,
મયિ આવેશિત-ચેતસાં મયિ વિશ્વ-રૂપે આવેશિતં સમાહિતં ચેતઃ યેષાં
તે મયિ-આવેશિત-ચેતસઃ તેષામ્ ॥ યતઃ એવમ્, તસ્માત્ —
મય્યેવ મન આધત્સ્વ મયિ બુદ્ધિં નિવેશય ।
નિવસિષ્યસિ મય્યેવ અત ઊર્ધ્વં ન સંશયઃ ॥ ૧૨-૮ ॥
મયિ એવ વિશ્વ-રૂપે ઈશ્વરે મનઃ સઙ્કલ્પ-વિકલ્પ-આત્મકં આધત્સ્વ
સ્થાપય । મયિ એવ અધ્યવસાયં કુર્વતીં બુદ્ધિં આધત્સ્વ નિવેશય ।
તતઃ તે કિં સ્યાત્ ઇતિ શૃણુ — નિવસિષ્યસિ નિવત્સ્યસિ નિશ્ચયેન
મત્-આત્મના મયિ નિવાસં કરિષ્યસિ એવ અતઃ શરીર-પાતાત્ ઊર્ધ્વમ્ । ન
સંશયઃ સંશયઃ અત્ર ન કર્તવ્યઃ ॥
અથ ચિત્તં સમાધાતું ન શક્નોષિ મયિ સ્થિરમ્ ।
અભ્યાસયોગેન તતઃ મામિચ્છાપ્તું ધનઞ્જય ॥ ૧૨-૯ ॥
અથ એવં યથા અવોચં તથા મયિ ચિત્તં સમાધાતું સ્થાપયિતું સ્થિરમ્
અચલં ન શક્નોષિ ચેત્, તતઃ પશ્ચાત્ અભ્યાસ-યોગેન, ચિત્તસ્ય એકસ્મિન્
આલમ્બને સર્વતઃ સમાહૃત્ય પુનઃ પુનઃ સ્થાપનં અભ્યાસઃ, તત્-પૂર્વકઃ
યોગઃ સમાધાન-લક્ષણઃ તેન અભ્યાસ-યોગેન માં વિશ્વ-રૂપં ઇચ્છ
પ્રાર્થયસ્વ આપ્તું પ્રાપ્તું હે ધનઞ્જય ॥
અભ્યાસેઽપ્યસમર્થોઽસિ મત્કર્મપરમો ભવ ।
મદર્થમપિ કર્માણિ કુર્વન્સિદ્ધિમવાપ્સ્યસિ ॥ ૧૨-૧૦ ॥
અભ્યાસે અપિ અસમર્થઃ અસિ અશક્તઃ અસિ, તર્હિ મત્-કર્મ-પરમઃ
ભવ મત્-અર્થં કર્મ મત્-કર્મ તત્-પરમઃ મત્-કર્મ-પરમઃ,
મત્-કર્મ-પ્રધાનઃ ઇતિ અર્થઃ । અભ્યાસેન વિના મત્-અર્થં અપિ કર્માણિ
કેવલં કુર્વન્ સિદ્ધિં સત્ત્વ-શુદ્ધિ-યોગ-જ્ઞાન-પ્રાપ્તિ-દ્વારેણ
અવાપ્સ્યસિ ॥
અથૈતદપ્યશક્તોઽસિ કર્તું મદ્યોગમાશ્રિતઃ ।
સર્વકર્મફલત્યાગં તતઃ કુરુ યતાત્મવાન્ ॥ ૧૨-૧૧ ॥
અથ પુનઃ એતત્ અપિ યત્ ઉક્તં મત્-કર્મ-પરમત્વમ્, તત્ કર્તું અશક્તઃ અસિ,
મત્-યોગં આશ્રિતઃ મયિ ક્રિયમાણાનિ કર્માણિ સન્ન્યસ્ય યત્ કરણં તેષામ્
અનુષ્ઠાનં સઃ મત્-યોગઃ, તં આશ્રિતઃ સન્, સર્વ-કર્મ-ફલ-ત્યાગં
સર્વેષાં કર્મણાં ફલ-સન્ન્યાસં સર્વ-કર્મ-ફલ-ત્યાગં તતઃ
અનન્તરં કુરુ યત-આત્મવાન્ સંયત-ચિત્તઃ સન્ ઇતિ અર્થઃ ॥ ઇદાનીં
સર્વ-કર્મ-ફલ-ત્યાગં સ્તૌતિ —
શ્રેયો હિ જ્ઞાનમભ્યાસાત્ જ્ઞાનાદ્ધ્યાનં વિશિષ્યતે ।
ધ્યાનાત્કર્મફલત્યાગઃ ત્યાગાચ્છાન્તિરનન્તરમ્ ॥ ૧૨-૧૨ ॥
શ્રેયઃ હિ પ્રશસ્ય-તરં જ્ઞાનમ્ । કસ્માત્? અવિવેક-પૂર્વકાત્ અભ્યાસાત્ ।
તસ્માત્ અપિ જ્ઞાનાત્ જ્ઞાન-પૂર્વકં ધ્યાનં વિશિષ્યતે । જ્ઞાનવતઃ ધ્યાનાત્
અપિ કર્મ-ફલ-ત્યાગઃ, “વિશિષ્યતે” ઇતિ અનુષજ્યતે । એવં
કર્મ-ફલ-ત્યાગાત્ પૂર્વ-વિશેષણ-વતઃ શાન્તિઃ ઉપશમઃ સહેતુકસ્ય
સંસારસ્ય અનન્તરં એવ સ્યાત્, ન તુ કાલાન્તરં અપેક્ષતે ॥ અજ્ઞસ્ય
કર્મણિ પ્રવૃત્તસ્ય પૂર્વ-ઉપદિષ્ટ-ઉપાય-અનુષ્ઠાન-અશક્તૌ
સર્વ-કર્મણાં ફલ-ત્યાગઃ શ્રેયઃ-સાધનં ઉપદિષ્ટમ્, ન
પ્રથમં એવ । અતઃ ચ “શ્રેયઃ હિ જ્ઞાનમ્-અભ્યાસાત્” ઇતિ
ઉત્તર-ઉત્તર-વિશિષ્ટત્વ-ઉપદેશેન સર્વ-કર્મ-ફલ-ત્યાગઃ
સ્તૂયતે, સમ્પન્ન-સાધન-અનુષ્ઠાન-અશક્તૌ અનુષ્ઠેયત્વેન શ્રુતત્વાત્ ।
કેન સાધર્મ્યેણ સ્તુતિત્વમ્ ? “યદા સર્વે પ્રમુચ્યન્તે”
(ક. ઉ. ૨-૩-૧૪) ઇતિ સર્વ-કામ-પ્રહાણાત્ અમૃતત્વં ઉક્તમ્; તત્
પ્રસિદ્ધમ્ । કામાઃ ચ સર્વે શ્રૌત-સ્માર્ત-કર્મણાં ફલાનિ ।
તત્-ત્યાગે ચ વિદુષઃ ધ્યાન-નિષ્ઠસ્ય અનન્તરા એવ શાન્તિઃ ઇતિ
સર્વ-કામ-ત્યાગ-સામાન્યં અજ્ઞ-કર્મ-ફલ-ત્યાગસ્ય અસ્તિ ઇતિ
તત્-સામાન્યાત્ સર્વ-કર્મ-ફલ-ત્યાગ-સ્તુતિઃ ઇયં પ્રરોચન-અર્થા ।
યથા અગસ્ત્યેન બ્રાહ્મણેન સમુદ્રઃ પીતઃ ઇતિ ઇદાનીન્તનાઃ અપિ બ્રાહ્મણાઃ
બ્રાહ્મણત્વ-સામાન્યાત્ સ્તૂયન્તે, એવં કર્મ-ફલ-ત્યાગાત્ કર્મ-યોગસ્ય
શ્રેયઃ-સાધનત્વં અભિહિતમ્ ॥ અત્ર ચ આત્મ-ઈશ્વર-ભેદમ્-આશ્રિત્ય
વિશ્વ-રૂપે ઈશ્વરે ચેતઃ-સમાધાન-લક્ષણઃ યોગઃ ઉક્તઃ, ઈશ્વર-અર્થં
કર્મ-અનુષ્ઠાન-આદિ ચ । “અથ એતત્ અપિ અશક્તઃ અસિ”
(ભ. ગી. ૧૨-૧૧) ઇતિ અજ્ઞાન-કાર્ય-સૂચનાત્ ન અભેદ-દર્શિનઃ
અક્ષર-ઉપાસકસ્ય કર્મ-યોગઃ ઉપપદ્યતે ઇતિ દર્શયતિ; તથા
કર્મ-યોગિનઃ અક્ષર-ઉપાસના-અનુપપત્તિમ્ । “તે પ્રાપ્નુવન્તિ મામ્
એવ” (ભ. ગી. ૧૨-૪) ઇતિ અક્ષર-ઉપાસકાનાં કૈવલ્ય-પ્રાપ્તૌ
સ્વાતન્ત્ર્યં ઉક્ત્વા, ઇતરેષાં પારતન્ત્ર્યાત્ ઈશ્વર-અધીનતાં દર્શિતવાન્
“તેષાં અહં સમુદ્ધર્તા” (ભ. ગી. ૧૨-૭) ઇતિ । યદિ હિ
ઈશ્વરસ્ય આત્મ-ભૂતાઃ તે મતાઃ અભેદ-દર્શિત્વાત્, અક્ષર-સ્વરૂપાઃ એવ
તે ઇતિ સમુદ્ધરણ-કર્મ-વચનં તાન્ પ્રતિ અપેશલં સ્યાત્ । યસ્માત્ ચ
અર્જુનસ્ય અત્યન્તં એવ હિત એષી ભગવાન્ તસ્ય સમ્યગ્-દર્શન-અનન્વિતં
કર્મ-યોગં ભેદ-દૃષ્ટિમન્તં એવ ઉપદિશતિ । ન ચ આત્માનં ઈશ્વરં
પ્રમાણતઃ બુદ્ધ્વા કસ્યચિત્ ગુણ-ભાવં જિગમિષતિ કશ્ચિત્, વિરોધાત્ ।
તસ્માત્ અક્ષર-ઉપાસકાનાં સમ્યગ્-દર્શન-નિષ્ઠાનાં સન્ન્યાસિનાં
ત્યક્ત-સર્વ-એષણાનાં “અદ્વેષ્ટા સર્વ-ભૂતાનામ્” ઇત્યાદિ
ધર્મ-પૂગં સાક્ષાત્ અમૃતત્વ-કારણં વક્ષ્યામિ ઇતિ પ્રવર્તતે —
અદ્વેષ્ટા સર્વભૂતાનાં મૈત્રઃ કરુણ એવ ચ ।
નિર્મમો નિરહઙ્કારઃ સમદુઃખસુખઃ ક્ષમી ॥ ૧૨-૧૩ ॥
અદ્વેષ્ટા સર્વભૂતાનાં ન દ્વેષ્ટા, આત્મનઃ દુઃખ-હેતું અપિ ન કિઞ્ચિત્
દ્વેષ્ટિ, સર્વાણિ ભૂતાનિ આત્મત્વેન હિ પશ્યતિ । મૈત્રઃ મિત્ર-ભાવઃ મૈત્રી
મિત્રતયા વર્તતે ઇતિ મૈત્રઃ । કરુણઃ એવ ચ, કરુણા કૃપા દુઃખિતેષુ
દયા, તદ્વાન્ કરુણઃ, સર્વ-ભૂત-અભય-પ્રદઃ, સન્ન્યાસી ઇતિ અર્થઃ ।
નિર્મમઃ મમ-પ્રત્યય-વર્જિતઃ । નિરહઙ્કારઃ નિર્ગત-અહં-પ્રત્યયઃ ।
સમ-દુઃખ-સુખઃ સમે દુઃખ-સુખે દ્વેષ-રાગયોઃ અપ્રવર્તકે યસ્ય
સઃ સમ-દુઃખ-સુખઃ । ક્ષમી ક્ષમાવાન્, આક્રુષ્ટઃ અભિહતઃ વા અવિક્રિયઃ
એવ આસ્તે ॥
સન્તુષ્ટઃ સતતં યોગી યતાત્મા દૃઢનિશ્ચયઃ ।
મય્યર્પિતમનોબુદ્ધિઃ યો મદ્ભક્તઃ સ મે પ્રિયઃ ॥ ૧૨-૧૪ ॥
સન્તુષ્ટઃ સતતં નિત્યં દેહ-સ્થિતિ-કારણસ્ય લાભે અલાભે ચ
ઉત્પન્ન-અલં-પ્રત્યયઃ । તથા ગુણવત્-લાભે વિપર્યયે ચ સન્તુષ્ટઃ ।
સતતં યોગી સમાહિત-ચિત્તઃ । યત-આત્મા સંયત-સ્વભાવઃ ।
દૃઢ-નિશ્ચયઃ દૃઢઃ સ્થિરઃ નિશ્ચયઃ અધ્યવસાયઃ યસ્ય
આત્મ-તત્ત્વ-વિષયે સઃ દૃઢ-નિશ્ચયઃ । મયિ-અર્પિત-મનો-બુદ્ધિઃ
સઙ્કલ્પ-વિકલ્પ-આત્મકં મનઃ, અધ્યવસાય-લક્ષણા બુદ્ધિઃ, તે મયિ
એવ અર્પિતે સ્થાપિતે યસ્ય સન્ન્યાસિનઃ સઃ મયિ-અર્પિત-મનો-બુદ્ધિઃ । યઃ
ઈદૃશઃ મત્-ભક્તઃ સઃ મે પ્રિયઃ । “પ્રિયઃ હિ જ્ઞાનિનઃ અત્યર્થમહં
સઃ ચ મમ પ્રિયઃ” (ભ. ગી. ૭-૧૭) ઇતિ સપ્તમે અધ્યાયે સૂચિતમ્,
તત્ ઇહ પ્રપઞ્ચ્યતે ॥
યસ્માન્નોદ્વિજતે લોકઃ લોકાન્નોદ્વિજતે ચ યઃ ।
હર્ષામર્ષભયોદ્વેગૈઃ મુક્તો યઃ સ ચ મે પ્રિયઃ ॥ ૧૨-૧૫ ॥
યસ્માત્ સન્ન્યાસિનઃ ન ઉદ્વિજતે ન ઉદ્વેગં ગચ્છતિ ન
સન્તપ્યતે ન સઙ્ક્ષુભ્યતિ લોકઃ, તથા લોકાત્ ન ઉદ્વિજતે ચ યઃ,
હર્ષ-અમર્ષ-ભય-ઉદ્વેગૈઃ હર્ષઃ ચ અમર્ષઃ ચ ભયં ચ ઉદ્વેગઃ
ચ તૈઃ હર્ષ-અમર્ષ-ભય-ઉદ્વેગૈઃ મુક્તઃ; હર્ષઃ પ્રિય-લાભે
અન્તઃકરણસ્ય ઉત્કર્ષઃ રોમાઞ્ચન-અશ્રુ-પાત-આદિ-લિઙ્ગઃ, અમર્ષઃ
અસહિષ્ણુતા, ભયં ત્રાસઃ, ઉદ્વેગઃ ઉદ્વિગ્નતા, તૈઃ મુક્તઃ યઃ સઃ ચ મે
પ્રિયઃ ॥
અનપેક્ષઃ શુચિર્દક્ષ ઉદાસીનો ગતવ્યથઃ ।
સર્વારમ્ભપરિત્યાગી યો મદ્ભક્તઃ સ મે પ્રિયઃ ॥ ૧૨-૧૬ ॥
દેહ-ઇન્દ્રિય-વિષય-સમ્બન્ધ-આદિષુ અપેક્ષા-વિષયેષુ અનપેક્ષઃ
નિઃસ્પૃહઃ । શુચિઃ બાહ્યેન આભ્યન્તરેણ ચ શૌચેન સમ્પન્નઃ ।
દક્ષઃ પ્રત્યુત્પન્નેષુ કાર્યેષુ સદ્યઃ યથાવત્ પ્રતિપત્તું સમર્થઃ ।
ઉદાસીનઃ ન કસ્યચિત્ મિત્ર-આદેઃ પક્ષં ભજતે યઃ, સઃ ઉદાસીનઃ યતિઃ ।
ગત-વ્યથઃ ગત-ભયઃ । સર્વ-આરમ્ભ-પરિત્યાગી આરભ્યન્તે ઇતિ આરમ્ભાઃ
ઇહ-અમુત્ર-ફલ-ભોગ-અર્થાનિ કામ-હેતૂનિ કર્માણિ સર્વ-આરમ્ભાઃ,
તાન્ પરિત્યક્તું શીલં અસ્ય ઇતિ સર્વ-આરમ્ભ-પરિત્યાગી યઃ મત્-ભક્તઃ
સઃ મે પ્રિયઃ ॥ કિં ચ —
યો ન હૃષ્યતિ ન દ્વેષ્ટિ ન શોચતિ ન કાઙ્ક્ષતિ ।
શુભાશુભપરિત્યાગી ભક્તિમાન્યઃ સ મે પ્રિયઃ ॥ ૧૨-૧૭ ॥
યઃ ન હૃષ્યતિ ઇષ્ટ-પ્રાપ્તૌ, ન દ્વેષ્ટિ અનિષ્ટ-પ્રાપ્તૌ, ન શોચતિ
પ્રિય-વિયોગે, ન ચ અપ્રાપ્તં કાઙ્ક્ષતિ, શુભ-અશુભે કર્મણી પરિત્યક્તું
શીલં અસ્ય ઇતિ શુભ-અશુભ-પરિત્યાગી ભક્તિમાન્ યઃ સઃ મે પ્રિયઃ ॥
સમઃ શત્રૌ ચ મિત્રે ચ તથા માનાપમાનયોઃ ।
શીતોષ્ણસુખદુઃખેષુ સમઃ સઙ્ગવિવર્જિતઃ ॥ ૧૨-૧૮ ॥
સમઃ શત્રૌ ચ મિત્રે ચ, તથા માન-અપમાનયોઃ પૂજા-પરિભવયોઃ,
શીત-ઉષ્ણ-સુખ-દુઃખેષુ સમઃ, સર્વત્ર ચ સઙ્ગ-વિવર્જિતઃ ॥
કિં ચ —
તુલ્યનિન્દાસ્તુતિર્મૌની સન્તુષ્ટો યેન કેનચિત્ ।
અનિકેતઃ સ્થિરમતિઃ ભક્તિમાન્મે પ્રિયો નરઃ ॥ ૧૨-૧૯ ॥
તુલ્ય-નિન્દા-સ્તુતિઃ નિન્દા ચ સ્તુતિઃ ચ નિન્દા-સ્તુતી તે તુલ્યે યસ્ય
સઃ તુલ્ય-નિન્દા-સ્તુતિઃ । મૌની મૌનવાન્ સંયત-વાક્ । સન્તુષ્ટઃ
યેન કેનચિત્ શરીર-સ્થિતિ-હેતુ-માત્રેણ; તથા ચ ઉક્તં —
“યેન કેનચિત્ આચ્છન્નઃ યેનકેનચિત્ આશિતઃ । યત્ર ક્વચન
શાયી સ્યાત્ તં દેવા બ્રાહ્મણં વિદુઃ” (મો. ધ. ૨૪૫-૧૨) ઇતિ । કિં
ચ, અનિકેતઃ નિકેતઃ આશ્રયઃ નિવાસઃ નિયતઃ ન વિદ્યતે યસ્ય સઃ
અનિકેતઃ, “નાગારે” ઇત્યાદિ સ્મૃતિ-અન્તરાત્ । સ્થિર-મતિઃ
સ્થિરા પરમાર્થ-વિષયા યસ્ય મતિઃ સઃ સ્થિર-મતિઃ । ભક્તિમાન્ મે
પ્રિયઃ નરઃ ॥
“અદ્વેષ્ટા સર્વ-ભૂતાનામ્” (ભ. ગી. ૧૨-૧૩), ઇત્યાદિના
અક્ષર-ઉપાસકાનાં નિવૃત્ત-સર્વ-એષણાનાં સન્યાસિનાં
પરમાર્થ-જ્ઞાન-નિષ્ઠાનાં ધર્મ-જાતં પ્રક્રાન્તં ઉપસંહ્રિયતે —
યે તુ ધર્મ્યામૃતમિદં યથોક્તં પર્યુપાસતે ।
શ્રદ્દધાના મત્પરમાઃ ભક્તાસ્તેઽતીવ મે પ્રિયાઃ ॥ ૧૨-૨૦ ॥
યે તુ સન્ન્યાસિનઃ ધર્મ્ય-અમૃતં ધર્માત્ અનપેતં ધર્મ્યં ચ તત્
અમૃતં ચ તત્, અમૃતત્વ-હેતુત્વાત્, ઇદં યથોક્તં “અદ્વેષ્ટા
સર્વ-ભૂતાનામ્” (ભ. ગી. ૧૨-૧૩) ઇત્યાદિના પર્યુપાસતે અનુતિષ્ઠન્તિ
શ્રદ્દધાનાઃ સન્તઃ મત્-પરમાઃ યથોક્તઃ અહં અક્ષર-આત્મા પરમઃ
નિરતિશયા ગતિઃ યેષાં તે મત્-પરમાઃ, મત્-ભક્તાઃ ચ ઉત્તમાં
પરમાર્થ-જ્ઞાન-લક્ષણાં ભક્તિમ્-આશ્રિતાઃ, તે અતીવ મે પ્રિયાઃ ॥
“પ્રિયઃ હિ જ્ઞાનિનઃ અત્યર્થમ્” (ભ. ગી. ૭-૧૭) ઇતિ યત્ સૂચિતં
તત્ વ્યાખ્યાયઃ ઇહ ઉપસંહૃતં “ભક્તાઃ તેઽતીવ મે પ્રિયાઃ”
ઇતિ । યસ્માત્ ધર્મ્ય-અમૃતં ઇદં યથોક્તં અનુતિષ્ઠન્ ભગવતઃ
વિષ્ણોઃ પરમેશ્વરસ્ય અતીવ પ્રિયઃ ભવતિ, તસ્માત્ ઇદં ધર્મ્ય-અમૃતં
મુમુક્ષુણા યત્નતઃ અનુષ્ઠેયં વિષ્ણોઃ પ્રિયં પરં ધામ જિગમિષુણા ઇતિ
વાક્ય-અર્થઃ ॥
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ બ્રહ્મ-વિદ્યાયાં
યોગ-શાસ્ત્રે શ્રી-કૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે ભક્તિ-યોગઃ નામ દ્વાદશઃ
અધ્યાયઃ ॥૧૨ ॥
ઇતિ
શ્રીમદ્-પરમહંસ-પરિવ્રાજક-આચાર્ય-પૂજ્યપાદ-શ્રીશઙ્કર-ભગવતા
કૃતૌ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા-ભાષ્યે ભક્તિ-યોગઃ નામ
દ્વાદશોઽધ્યાયઃ ॥
॥ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા શાઙ્કર-ભાષ્યમ્ ॥ ॥ ત્રયોદશોઽધ્યાયઃ ॥
(પાઠભેદઃ-
અર્જુન ઉવાચ ।
પ્રકૃતિં પુરુષં ચૈવ ક્ષેત્રં ક્ષેત્રજ્ઞમેવ ચ ।
એતદ્વેદિતુમિચ્છામિ જ્ઞાનં જ્ઞેયં ચ કેશવ ॥ ૧૩-૧ ॥)
સપ્તમે અધ્યાયે સૂચિતે દ્વે પ્રકૃતી ઈશ્વરસ્ય —
ત્રિગુણાત્મિકા અષ્ટધા ભિન્ના અપરા, સંસારહેતુત્વાત્; પરા ચ
અન્યા જીવભૂતા ક્ષેત્રજ્ઞલક્ષણા ઈશ્વરાત્મિકા — યાભ્યાં
પ્રકૃતિભ્યામીશ્વરઃ જગદુત્પત્તિસ્થિતિલયહેતુત્વં પ્રતિપદ્યતે ।
તત્ર ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞલક્ષણપ્રકૃતિદ્વયનિરૂપણદ્વારેણ
તદ્વતઃ ઈશ્વરસ્ય તત્ત્વનિર્ધારણાર્થં ક્ષેત્રાધ્યાયઃ આરભ્યતે ।
અતીતાનન્તરાધ્યાયે ચ “અદ્વેષ્ટા સર્વભૂતાનામ્”
(ભ. ગી. ૧૨-૧૩)ઇત્યાદિના યાવત્ અધ્યાયપરિસમાપ્તિઃ તાવત્
તત્ત્વજ્ઞાનિનાં સન્ન્યાસિનાં નિષ્ઠા યથા તે વર્તન્તે ઇત્યેતત્ ઉક્તમ્ ।
કેન પુનઃ તે તત્ત્વજ્ઞાનેન યુક્તાઃ યથોક્તધર્માચરણાત્ ભગવતઃ
પ્રિયા ભવન્તીતિ એવમર્થશ્ચ અયમધ્યાયઃ આરભ્યતે । પ્રકૃતિશ્ચ
ત્રિગુણાત્મિકા સર્વકાર્યકરણવિષયાકારેણ પરિણતા પુરુષસ્ય
ભોગાપવર્ગાર્થકર્તવ્યતયા દેહેન્દ્રિયાદ્યાકારેણ સંહન્યતે । સોઽયં
સઙ્ઘાતઃ ઇદં શરીરમ્ । તદેતત્ ભગવાન્ ઉવાચ —
શ્રીભગવાનુવાચ —
ઇદં શરીરં કૌન્તેય ક્ષેત્રમિત્યભિધીયતે ।
એતદ્યો વેત્તિ તં પ્રાહુઃ ક્ષેત્રજ્ઞ ઇતિ તદ્વિદઃ ॥ ૧૩-૧ ॥
ઇદં ઇતિ સર્વનામ્ના ઉક્તં વિશિનષ્ટિ શરીરં ઇતિ । હે
કૌન્તેય, ક્ષતત્રાણાત્, ક્ષયાત્, ક્ષરણાત્, ક્ષેત્રવદ્વા અસ્મિન્
કર્મફલનિષ્પત્તેઃ ક્ષેત્રં ઇતિ — ઇતિશબ્દઃ એવંશબ્દપદાર્થકઃ
— ક્ષેત્રં ઇત્યેવં અભિધીયતે કથ્યતે । એતત્ શરીરં ક્ષેત્રં
યઃ વેત્તિ વિજાનાતિ, આપાદતલમસ્તકં જ્ઞાનેન વિષયીકરોતિ,
સ્વાભાવિકેન ઔપદેશિકેન વા વેદનેન વિષયીકરોતિ વિભાગશઃ,
તં વેદિતારં પ્રાહુઃ કથયન્તિ ક્ષેત્રજ્ઞઃ ઇતિ — ઇતિશબ્દઃ
એવંશબ્દપદાર્થકઃ એવ પૂર્વવત્ — ક્ષેત્રજ્ઞઃ ઇત્યેવમ્ આહુઃ ।
કે? તદ્વિદઃ તૌ ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞૌ યે વિદન્તિ તે તદ્વિદઃ ॥ એવં
ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞૌ ઉક્તૌ । કિં એતાવન્માત્રેણ જ્ઞાનેન જ્ઞાતવ્યૌ ઇતિ? ન
ઇતિ ઉચ્યતે —
ક્ષેત્રજ્ઞં ચાપિ માં વિદ્ધિ સર્વક્ષેત્રેષુ ભારત ।
ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞયોર્જ્ઞાનં યત્તજ્જ્ઞાનં મતં મમ ॥ ૧૩-૨ ॥
ક્ષેત્રજ્ઞં યથોક્તલક્ષણં ચાપિ માં પરમેશ્વરમ્
અસંસારિણં વિદ્ધિ જાનીહિ । સર્વક્ષેત્રેષુ યઃ ક્ષેત્રજ્ઞઃ
બ્રહ્માદિસ્તમ્બપર્યન્તાનેકક્ષેત્રોપાધિપ્રવિભક્તઃ, તં
નિરસ્તસર્વોપાધિભેદં સદસદાદિશબ્દપ્રત્યયાગોચરં
વિદ્ધિ ઇતિ અભિપ્રાયઃ । હે ભારત, યસ્માત્
ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞેશ્વરયાથાત્મ્યવ્યતિરેકેણ ન જ્ઞાનગોચરમ્
અન્યત્ અવશિષ્ટં અસ્તિ, તસ્માત્ ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞયોઃ જ્ઞેયભૂતયોઃ
યત્ જ્ઞાનં ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞૌ યેન જ્ઞાનેન વિષયીક્રિયેતે, તત્
જ્ઞાનં સમ્યગ્જ્ઞાનં ઇતિ મતં અભિપ્રાયઃ મમ ઈશ્વરસ્ય વિષ્ણોઃ ॥
નનુ સર્વક્ષેત્રેષુ એક એવ ઈશ્વરઃ, ન અન્યઃ તદ્વ્યતિરિક્તઃ ભોક્તા
વિદ્યતે ચેત્, તતઃ ઈસ્વરસ્ય સંસારિત્વં પ્રાપ્તમ્; ઈશ્વરવ્યતિરેકેણ
વા સંસારિણઃ અન્યસ્ય અભાવાત્ સંસારાભાવપ્રસઙ્ગઃ । તચ્ચ
ઉભયમનિષ્ટમ્, બન્ધમોક્ષતદ્ધેતુશાસ્ત્રાનર્થક્યપ્રસઙ્ગાત્,
પ્રત્યક્ષાદિપ્રમાણવિરોધાચ્ચ । પ્રત્યક્ષેણ તાવત્
સુખદુઃખતદ્ધેતુલક્ષણઃ સંસારઃ ઉપલભ્યતે;
જગદ્વૈચિત્ર્યોપલબ્ધેશ્ચ ધર્માધર્મનિમિત્તઃ સંસારઃ
અનુમીયતે । સર્વમેતત્ અનુપપન્નમાત્મેશ્વરૈકત્વે ॥ ન;
જ્ઞાનાજ્ઞાનયોઃ અન્યત્વેનોપપત્તેઃ — “દૂરમેતે વિપરીતે
વિષૂચી અવિદ્યા યા ચ વિદ્યેતિ જ્ઞાતા” (ક. ઉ. ૧-૨-૪) ।
તથા તયોઃ વિદ્યાવિદ્યાવિષયયોઃ ફલભેદોઽપિ વિરુદ્ધઃ નિર્દિષ્ટઃ
— “શ્રેયશ્ચ પ્રેયશ્ચ” (ક. ઉ. ૧-૨-૨) ઇતિ;
વિદ્યાવિષયઃ શ્રેયઃ, પ્રેયસ્તુ અવિદ્યાકાર્યં ઇતિ । તથા ચ વ્યાસઃ —
”દ્વાવિમાવથ પન્થાનૌ” (મો. ધ. ૨૪૧-૬) ઇત્યાદિ, “ઇમૌ
દ્વાવેવ પન્થાનૌ” ઇત્યાદિ ચ । ઇહ ચ દ્વે નિષ્ઠે ઉક્તે । અવિદ્યા ચ
સહ કાર્યેણ હાતવ્યા ઇતિ શ્રુતિસ્મૃતિન્યાયેભ્યઃ અવગમ્યતે । શ્રુતયઃ
તાવત્ — “ઇહ ચેદવેદીદથ સત્યમસ્તિ ન ચેદિહાવેદીન્મહતી
વિનષ્ટિઃ” (કે. ઉ. ૨-૫) ”તમેવં વિદ્વાનમૃત ઇહ ભવતિ ।
નાન્યઃ પન્થા વિદ્યતેઽયનાય” (તૈ. આ. ૩-૧૩) “વિદ્વાન્ન
બિભેતિ કુતશ્ચન” (તૈ. ઉ. ૨-૯-૧) । અવિદુષસ્તુ
–“અથ તસ્ય ભયં ભવતિ” (તૈ. ઉ. ૨-૭-૧),
“અવિદ્યાયામન્તરે વર્તમાનાઃ” (ક. ઉ. ૧-૨-૫),
“બ્રહ્મ વેદ બ્રહ્મૈવ ભવતિ”“અન્યોઽસાવન્યોઽહમસ્મીતિ
ન સ વેદ યથા પશુરેવં સ દેવાનામ્” (બૃ. ઉ. ૧-૪-૧૦)
આત્મવિત્ યઃ “સ ઇદં સર્વં ભવતિ” (બૃ. ઉ. ૧-૪-૧૦)
; “યદા ચર્મવત્” (શ્વે. ઉ. ૬-૨૦) ઇત્યાદ્યાઃ સહસ્રશઃ ।
સ્મૃતયશ્ચ — “અજ્ઞાનેનાવૃતં જ્ઞાનં તેન મુહ્યન્તિ
જન્તવઃ” (ભ. ગી. ૫-૧૫) “ઇહૈવ તૈર્જિતઃ સર્ગો યેષાં
સામ્યે સ્થિતં મનઃ” (ભ. ગી. ૫-૧૯) “સમં પશ્યન્
હિ સર્વત્ર” (ભ. ગી. ૧૩-૨૮) ઇત્યાદ્યાઃ । ન્યાયતશ્ચ
— ”સર્પાન્કુશાગ્રાણિ તથોદપાનં જ્ઞાત્વા મનુષ્યાઃ
પરિવર્જયન્તિ । અજ્ઞાનતસ્તત્ર પતન્તિ કેચિજ્જ્ઞાને ફલં પશ્ય
યથાવિશિષ્ટમ્” (મો. ધ. ૨૦૧-૧૭) । તથા ચ — દેહાદિષુ
આત્મબુદ્ધિઃ અવિદ્વાન્ રાગદ્વેષાદિપ્રયુક્તઃ ધર્માધર્માનુષ્ઠાનકૃત્
જાયતે મ્રિયતે ચ ઇતિ અવગમ્યતે; દેહાદિવ્યતિરિક્તાત્મદર્શિનઃ
રાગદ્વેષાદિપ્રહાણાપેક્ષધર્માધર્મ-પ્રવૃત્ત્યુપશમાત્ મુચ્યન્તે
ઇતિ ન કેનચિત્ પ્રત્યાખ્યાતું શક્યં ન્યાયતઃ । તત્ર એવં સતિ,
ક્ષેત્રજ્ઞસ્ય ઈશ્વરસ્યૈવ સતઃ અવિદ્યાકૃતોપાધિભેદતઃ
સંસારિત્વમિવ ભવતિ, યથા દેહાદ્યાત્મત્વમાત્મનઃ । સર્વજન્તૂનાં
હિ પ્રસિદ્ધઃ દેહાદિષુ અનાત્મસુ આત્મભાવઃ નિશ્ચિતઃ અવિદ્યાકૃતઃ,
યથા સ્થાણૌ પુરુષનિશ્ચયઃ; ન ચ એતાવતા પુરુષધર્મઃ સ્થાણોઃ
ભવતિ, સ્થાણુધર્મો વા પુરુષસ્ય, તથા ન ચૈતન્યધર્મો દેહસ્ય,
દેહધર્મો વા ચેતનસ્ય સુખદુઃખમોહાત્મકત્વાદિઃ આત્મનઃ ન યુક્તઃ;
અવિદ્યાકૃતત્વાવિશેષાત્, જરામૃત્યુવત્ ॥ ન, અતુલ્યત્વાત્; ઇતિ ચેત્
— સ્થાણુપુરુષૌ જ્ઞેયાવેવ સન્તૌ જ્ઞાત્રા અન્યોન્યસ્મિન્ અધ્યસ્તૌ
અવિદ્યયા; દેહાત્મનોસ્તુ જ્ઞેયજ્ઞાત્રોરેવ ઇતરેતરાધ્યાસઃ, ઇતિ ન
સમઃ દૃષ્ટાન્તઃ । અતઃ દેહધર્મઃ જ્ઞેયોઽપિ જ્ઞાતુરાત્મનઃ
ભવતીતિ ચેત્, ન; અચૈતન્યાદિપ્રસઙ્ગાત્ । યદિ હિ જ્ઞેયસ્ય
દેહાદેઃ ક્ષેત્રસ્ય ધર્માઃ સુખદુઃખમોહેચ્છાદયઃ જ્ઞાતુઃ
ભવન્તિ, તર્હિ, “જ્ઞેયસ્ય ક્ષેત્રસ્ય ધર્માઃ કેચિત્ આત્મનઃ
ભવન્તિ અવિદ્યાધ્યારોપિતાઃ, જરામરણાદયસ્તુ ન ભવન્તિ”
ઇતિ વિશેષહેતુઃ વક્તવ્યઃ । “ન ભવન્તિ” ઇતિ અસ્તિ
અનુમાનં — અવિદ્યાધ્યારોપિતત્વાત્ જરામરણાદિવત્ ઇતિ, હેયત્વાત્,
ઉપાદેયત્વાચ્ચ ઇત્યાદિ । તત્ર એવં સતિ, કર્તૃત્વભોક્તૃત્વલક્ષણઃ
સંસારઃ જ્ઞેયસ્થઃ જ્ઞાતરિ અવિદ્યયા અધ્યારોપિતઃ ઇતિ, ન તેન
જ્ઞાતુઃ કિઞ્ચિત્ દુષ્યતિ, યથા બાલૈઃ અધ્યારોપિતેન આકાશસ્ય
તલમલિનત્વાદિના ॥ એવં ચ સતિ, સર્વક્ષેત્રેષ્વપિ સતઃ ભગવતઃ
ક્ષેત્રજ્ઞસ્ય ઈશ્વરસ્ય સંસારિત્વગન્ધમાત્રમપિ નાશઙ્ક્યમ્ । ન હિ
ક્વચિદપિ લોકે અવિદ્યાધ્યસ્તેન ધર્મેણ કસ્યચિત્ ઉપકારઃ અપકારો વા
દૃષ્ટઃ ॥ યત્તુ ઉક્તં — ન સમઃ દૃષ્ટાન્તઃ ઇતિ, તત્ અસત્ ।
કથમ્? અવિદ્યાધ્યાસમાત્રં હિ દૃષ્ટાન્તદાર્ષ્ટાન્તિકયોઃ સાધર્મ્યં
વિવક્ષિતમ્ । તત્ ન વ્યભિચરતિ । યત્તુ જ્ઞાતરિ વ્યભિચરતિ ઇતિ
મન્યસે, તસ્યાપિ અનૈકાન્તિકત્વં દર્શિતં જરાદિભિઃ ॥ અવિદ્યાવત્ત્વાત્
ક્ષેત્રજ્ઞસ્ય સંસારિત્વં ઇતિ ચેત્, ન; અવિદ્યાયાઃ તામસત્વાત્ । તામસો હિ
પ્રત્યયઃ, આવરણાત્મકત્વાત્ અવિદ્યા વિપરીતગ્રાહકઃ, સંશયોપસ્થાપકો
વા, અગ્રહણાત્મકો વા; વિવેકપ્રકાશભાવે તદભાવાત્, તામસે ચ
આવરણાત્મકે તિમિરાદિદોષે સતિ અગ્રહણાદેઃ અવિદ્યાત્રયસ્ય ઉપલબ્ધેઃ ॥
અત્ર આહ — એવં તર્હિ જ્ઞાતૃધર્મઃ અવિદ્યા । ન; કરણે ચક્ષુષિ
તૈમિરિકત્વાદિદોષોપલબ્ધેઃ । યત્તુ મન્યસે — જ્ઞાતૃધર્મઃ અવિદ્યા,
તદેવ ચ અવિદ્યાધર્મવત્ત્વં ક્ષેત્રજ્ઞસ્ય સંસારિત્વમ્; તત્ર યદુક્તં
“ઈશ્વર એવ ક્ષેત્રજ્ઞઃ, ન સંસારી” ઇત્યેતત્ અયુક્તમિતિ —
તત્ ન; યથા કરણે ચક્ષુષિ વિપરીતગ્રાહકાદિદોષસ્ય દર્શનાત્ ।
ન વિપરીતાદિગ્રહણં તન્નિમિત્તં વા તૈમિરિકત્વાદિદોષઃ ગ્રહીતુઃ,
ચક્ષુષઃ સંસ્કારેણ તિમિરે અપનીતે ગ્રહીતુઃ
અદર્શનાત્ ન ગ્રહીતુર્ધર્મઃ યથા; તથા સર્વત્રૈવ
અગ્રહણવિપરીતસંશયપ્રત્યયાસ્તન્નિમિત્તાઃ કરણસ્યૈવ કસ્યચિત્
ભવિતુમર્હન્તિ, ન જ્ઞાતુઃ ક્ષેત્રજ્ઞસ્ય । સંવેદ્યત્વાચ્ચ તેષાં
પ્રદીપપ્રકાશવત્ ન જ્ઞાતૃધર્મત્વં — સંવેદ્યત્વાદેવ
સ્વાત્મવ્યતિરિક્તસંવેદ્યત્વમ્; સર્વકરણવિયોગે ચ કૈવલ્યે
સર્વવાદિભિઃ અવિદ્યાદિદોષવત્ત્વાનભ્યુપગમાત્ । આત્મનઃ યદિ
ક્ષેત્રજ્ઞસ્ય અગ્ન્યુષ્ણવત્ સ્વઃ ધર્મઃ, તતઃ ન કદાચિદપિ
તેન વિયોગઃ સ્યાત્ । અવિક્રિયસ્ય ચ વ્યોમવત્ સર્વગતસ્ય અમૂર્તસ્ય
આત્મનઃ કેનચિત્ સંયોગવિયોગાનુપપત્તેઃ, સિદ્ધં ક્ષેત્રજ્ઞસ્ય
નિત્યમેવ ઈશ્વરત્વમ્; “અનાદિત્વાન્નિર્ગુણત્વાત્”
(ભ. ગી. ૧૩-૩૧) ઇત્યાદીશ્વરવચનાચ્ચ ॥ નનુ એવં સતિ
સંસારસંસારિત્વાભાવે શાસ્ત્રાનર્થક્યાદિદોષઃ સ્યાદિતિ ચેત્, ન;
સર્વૈરભ્યુપગતત્વાત્ । સર્વૈર્હિ આત્મવાદિભિઃ અભ્યુપગતઃ દોષઃ
ન એકેન પરિહર્તવ્યઃ ભવતિ । કથં અભ્યુપગતઃ ઇતિ? મુક્તાત્મનાં
હિ સંસારસંસારિત્વવ્યવહારાભાવઃ સર્વૈરેવ આત્મવાદિભિઃ ઇષ્યતે ।
ન ચ તેષાં શાસ્ત્રાનર્થક્યાદિદોષપ્રાપ્તિઃ અભ્યુપગતા । તથા
નઃ ક્ષેત્રજ્ઞાનામ્ ઈશ્વરૈકત્વે સતિ, શાસ્ત્રાનર્થક્યં ભવતુ;
અવિદ્યાવિષયે ચ અર્થવત્ત્વમ્ — યથા દ્વૈતિનાં સર્વેષાં
બન્ધાવસ્થાયામેવ શાસ્ત્રાદ્યર્થવત્ત્વમ્, ન મુક્તાવસ્થાયામ્, એવમ્ ॥
નનુ આત્મનઃ બન્ધમુક્તાવસ્થે પરમાર્થત એવ વસ્તુભૂતે દ્વૈતિનાં
સર્વેષામ્ । અતઃ હેયોપાદેયતત્સાધનસદ્ભાવે શાસ્ત્રાદ્યર્થવત્ત્વં સ્યાત્ ।
અદ્વૈતિનાં પુનઃ, દ્વૈતસ્ય અપરમાર્થત્વાત્, અવિદ્યાકૃતત્વાત્
બન્ધાવસ્થાયાશ્ચ આત્મનઃ અપરમાર્થત્વે નિર્વિષયત્વાત્,
શાસ્ત્રાદ્યાનર્થક્યં ઇતિ ચેત્, ન; આત્મનઃ અવસ્થાભેદાનુપપત્તેઃ । યદિ
તાવત્ આત્મનઃ બન્ધમુક્તાવસ્થે, યુગપત્ સ્યાતામ્, ક્રમેણ વા । યુગપત્
તાવત્ વિરોધાત્ ન સમ્ભવતઃ સ્થિતિગતી ઇવ એકસ્મિન્ । ક્રમભાવિત્વે
ચ, નિર્નિમિત્તત્વે અનિર્મોક્ષપ્રસઙ્ગઃ । અન્યનિમિત્તત્વે ચ સ્વતઃ
અભાવાત્ અપરમાર્થત્વપ્રસઙ્ગઃ । તથા ચ સતિ અભ્યુપગમહાનિઃ ।
કિઞ્ચ, બન્ધમુક્તાવસ્થયોઃ પૌર્વાપર્યનિરૂપણાયાં બન્ધાવસ્થા
પૂર્વં પ્રકલ્પ્યા, અનાદિમતી અન્તવતી ચ; તચ્ચ પ્રમાણવિરુદ્ધમ્ ।
તથા મોક્ષાવસ્થા આદિમતી અનન્તા ચ પ્રમાણવિરુદ્ધૈવ અભ્યુપગમ્યતે ।
ન ચ અવસ્થાવતઃ અવસ્થાન્તરં ગચ્છતઃ નિત્યત્વં ઉપપાદયિતું
શક્યમ્ । અથ અનિત્યત્વદોષપરિહારાય બન્ધમુક્તાવસ્થાભેદો ન
કલ્પ્યતે, અતઃ દ્વૈતિનામપિ શાસ્ત્રાનર્થક્યાદિદોષઃ અપરિહાર્ય
એવ; ઇતિ સમાનત્વાત્ ન અદ્વૈતવાદિના પરિહર્તવ્યઃ દોષઃ ॥ ન
ચ શાસ્ત્રાનર્થક્યમ્, યથાપ્રસિદ્ધાવિદ્વત્પુરુષવિષયત્વાત્
શાસ્ત્રસ્ય । અવિદુષાં હિ ફલહેત્વોઃ અનાત્મનોઃ આત્મદર્શનમ્,
ન વિદુષામ્; વિદુષાં હિ ફલહેતુભ્યામ્ આત્મનઃ અન્યત્વદર્શને
સતિ, તયોઃ અહમિતિ આત્મદર્શનાનુપપત્તેઃ । ન હિ અત્યન્તમૂઢઃ
ઉન્મત્તાદિરપિ જલાગ્ન્યોઃ છાયાપ્રકાશયોર્વા ઐકાત્મ્યં પશ્યતિ; કિમુત
વિવેકી । તસ્માત્ ન વિધિપ્રતિષેધશાસ્ત્રં તાવત્ ફલહેતુભ્યાં
આત્મનઃ અન્યત્વદર્શિનઃ ભવતિ । ન હિ “દેવદત્ત, ત્વં ઇદં
કુરુ” ઇતિ કસ્મિંશ્ચિત્ કર્મણિ નિયુક્તે, વિષ્ણુમિત્રઃ “અહં
નિયુક્તઃ” ઇતિ તત્રસ્થઃ નિયોગં શૃણ્વન્નપિ પ્રતિપદ્યતે ।
વિયોગવિષયવિવેકાગ્રહણાત્ તુ ઉપપદ્યતે પ્રતિપત્તિઃ; તથા
ફલહેત્વોરપિ ॥ નનુ પ્રાકૃતસમ્બન્ધાપેક્ષયા યુક્તૈવ પ્રતિપત્તિઃ
શાસ્ત્રાર્થવિષયા — ફલહેતુભ્યાં અન્યાત્મવિષયદર્શનેઽપિ
સતિ — ઇષ્ટફલહેતૌ પ્રવર્તિતઃ અસ્મિ, અનિષ્ટફલહેતોશ્ચ
નિવર્તિતઃ અસ્મીતિ; યથા પિતૃપુત્રાદીનામ્ ઇતરેતરાત્માન્યત્વદર્શને
સત્યપિ અન્યોન્યનિયોગપ્રતિષેધાર્થપ્રતિપત્તિઃ । ન;
વ્યતિરિક્તાત્મ-દર્શનપ્રતિપત્તેઃ પ્રાગેવ ફલહેત્વોઃ આત્માભિમાનસ્ય
સિદ્ધત્વાત્ । પ્રતિપન્નનિયોગપ્રતિષેધાર્થો હિ ફલહેતુભ્યાં આત્મનઃ
અન્યત્વં પ્રતિપદ્યતે, ન પૂર્વમ્ । તસ્માત્ વિધિપ્રતિષેધશાસ્ત્રમ્
અવિદ્વદ્વિષયં ઇતિ સિદ્ધમ્ ॥ નનુ ”સ્વર્ગકામો યજેત” ”ન
કલઞ્જં ભક્ષયેત્” ઇત્યાદૌ આત્મવ્યતિરેકદર્શિનાં અપ્રવૃત્તૌ,
કેવલદેહાદ્યાત્મદૃષ્ટીનાં ચ; અતઃ કર્તુઃ અભાવાત્ શાસ્ત્રાનર્થક્યમિતિ
ચેત્, ન; યથાપ્રસિદ્ધિત એવ પ્રવૃત્તિનિવૃત્ત્યુપપત્તેઃ ।
ઈશ્વરક્ષેત્રજ્ઞૈકત્વદર્શી બ્રહ્મવિત્ તાવત્ ન પ્રવર્તતે ।
તથા નૈરાત્મ્યવાદ્યપિ નાસ્તિ પરલોકઃ ઇતિ ન પ્રવર્તતે ।
યથાપ્રસિદ્ધિતસ્તુ વિધિપ્રતિષેધશાસ્ત્રશ્રવણાન્યથાનુપપત્ત્યા
અનુમિતાત્માસ્તિત્વઃ આત્મવિશેષાનભિજ્ઞઃ કર્મફલસઞ્જાતતૃષ્ણઃ
શ્રદ્દધાનતયા ચ પ્રવર્તતે । ઇતિ સર્વેષાં નઃ પ્રત્યક્ષમ્ । અતઃ
ન શાસ્ત્રાનર્થક્યમ્ ॥ વિવેકિનાં અપ્રવૃત્તિદર્શનાત્ તદનુગામિનાં
અપ્રવૃત્તૌ શાસ્ત્રાનર્થક્યં ઇતિ ચેત્, ન; કસ્યચિદેવ વિવેકોપપત્તેઃ ।
અનેકેષુ હિ પ્રાણિષુ કશ્ચિદેવ વિવેકી સ્યાત્, યથેદાનીમ્ । ન ચ
વિવેકિનં અનુવર્તન્તે મૂઢાઃ, રાગાદિદોષતન્ત્રત્વાત્ પ્રવૃત્તેઃ,
અભિચરણાદૌ ચ પ્રવૃત્તિદર્શનાત્, સ્વાભાવ્યાચ્ચ પ્રવૃત્તેઃ
— “સ્વભાવસ્તુ પ્રવર્તતે” (ભ. ગી. ૫-૧૪) ઇતિ હિ
ઉક્તમ્ ॥ તસ્માત્ અવિદ્યામાત્રં સંસારઃ યથાદૃષ્ટવિષયઃ એવ । ન
ક્ષેત્રજ્ઞસ્ય કેવલસ્ય અવિદ્યા તત્કાર્યં ચ । ન ચ મિથ્યાજ્ઞાનં
પરમાર્થવસ્તુ દૂષયિતું સમર્થમ્ । ન હિ ઊષરદેશં સ્નેહેન
પઙ્કીકર્તું શક્નોતિ મરીચ્યુદકમ્ । તથા અવિદ્યા ક્ષેત્રજ્ઞસ્ય ન
કિઞ્ચિત્ કર્તું શક્નોતિ । અતશ્ચેદમુક્તં — “ક્ષેત્રજ્ઞં
ચાપિ માં વિદ્ધિ” (ભ. ગી. ૧૩-૨), “અજ્ઞાનેનાવૃતં
જ્ઞાનમ્” (ભ. ગી. ૫-૧૫) ઇતિ ચ ॥ અથ કિમિદં સંસારિણામિવ
“અહમેવમ્” “મમૈવેદમ્” ઇતિ પણ્ડિતાનામપિ? શૃણુ;
ઇદં તત્ પાણ્ડિત્યમ્, યત્ ક્ષેત્રે એવ આત્મદર્શનમ્ । યદિ પુનઃ
ક્ષેત્રજ્ઞં અવિક્રિયં પશ્યેયુઃ, તતઃ ન ભોગં કર્મ વા આકાઙ્ક્ષેયુઃ
“મમ સ્યાત્” ઇતિ । વિક્રિયૈવ ભોગકર્મણી । અથ એવં સતિ,
ફલાર્થિત્વાત્ અવિદ્વાન્ પ્રવર્તતે । વિદુષઃ પુનઃ અવિક્રિયાત્મદર્શિનઃ
ફલાર્થિત્વાભાવાત્ પ્રવૃત્ત્યનુપપત્તૌ કાર્યકરણસઙ્ઘાતવ્યાપારોપરમે
નિવૃત્તિઃ ઉપચર્યતે ॥ ઇદં ચ અન્યત્ પાણ્ડિત્યં કેષાઞ્ચિત્ અસ્તુ
— ક્ષેત્રજ્ઞઃ ઈશ્વર એવ । ક્ષેત્રં ચ અન્યત્ ક્ષેત્રજ્ઞસ્યૈવ
વિષયઃ । અહં તુ સંસારી સુખી દુઃખી ચ । સંસારોપરમશ્ચ
મમ કર્તવ્યઃ ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞવિજ્ઞાનેન, ધ્યાનેન ચ ઈશ્વરં
ક્ષેત્રજ્ઞં સાક્ષાત્કૃત્વા તત્સ્વરૂપાવસ્થાનેનેતિ । યશ્ચ
એવં બુધ્યતે, યશ્ચ બોધયતિ, નાસૌ ક્ષેત્રજ્ઞઃ ઇતિ । એવં
મન્વાનઃ યઃ સઃ પણ્ડિતાપસદઃ, સંસારમોક્ષયોઃ શાસ્ત્રસ્ય ચ
અર્થવત્ત્વં કરોમીતિ; આત્મહા સ્વયં મૂઢઃ અન્યાંશ્ચ વ્યામોહયતિ
શાસ્ત્રાર્થસમ્પ્રદાયરહિતત્વાત્, શ્રુતહાનિં અશ્રુતકલ્પનાં ચ
કુર્વન્ । તસ્માત્ અસમ્પ્રદાયવિત્ સર્વશાસ્ત્રવિદપિ મૂર્ખવદેવ
ઉપેક્ષણીયઃ ॥ યત્તૂક્તમ્ “ઈશ્વરસ્ય ક્ષેત્રજ્ઞૈકત્વે
સંસારિત્વં પ્રાપ્નોતિ, ક્ષેત્રજ્ઞાનાં ચ ઈશ્વરૈકત્વે
સંસારિણઃ અભાવાત્ સંસારાભાવપ્રસઙ્ગઃ” ઇતિ, એતૌ દોષૌ
પ્રત્યુક્તૌ “વિદ્યાવિદ્યયોઃ વૈલક્ષણ્યાભ્યુપગમાત્”
ઇતિ । કથમ્? અવિદ્યાપરિકલ્પિતદોષેણ તદ્વિષયં વસ્તુ
પારમાર્થિકં ન દુષ્યતીતિ । તથા ચ દૃષ્ટાન્તઃ દર્શિતઃ —
મરીચ્યમ્ભસા ઊષરદેશો ન પઙ્કીક્રિયતે ઇતિ । સંસારિણઃ અભાવાત્
સંસારાભાવપ્રસઙ્ગદોષોઽપિ સંસારસંસારિણોઃ અવિદ્યાકલ્પિતત્વોપપત્ત્યા
પ્રત્યુક્તઃ ॥ નનુ અવિદ્યાવત્ત્વમેવ ક્ષેત્રજ્ઞસ્ય સંસારિત્વદોષઃ ।
તત્કૃતં ચ સુખિત્વદુઃખિત્વાદિ પ્રત્યક્ષં ઉપલભ્યતે ઇતિ
ચેત્, ન; જ્ઞેયસ્ય ક્ષેત્રધર્મત્વાત્, જ્ઞાતુઃ ક્ષેત્રજ્ઞસ્ય
તત્કૃતદોષાનુપપત્તેઃ । યાવત્ કિઞ્ચિત્ ક્ષેત્રજ્ઞસ્ય દોષજાતં
અવિદ્યમાનં આસઞ્જયસિ, તસ્ય જ્ઞેયત્વોપપત્તેઃ ક્ષેત્રધર્મત્વમેવ,
ન ક્ષેત્રજ્ઞધર્મત્વમ્ । ન ચ તેન ક્ષેત્રજ્ઞઃ દુષ્યતિ, જ્ઞેયેન
જ્ઞાતુઃ સંસર્ગાનુપપત્તેઃ । યદિ હિ સંસર્ગઃ સ્યાત્, જ્ઞેયત્વમેવ
નોપપદ્યેત । યદિ આત્મનઃ ધર્મઃ અવિદ્યાવત્ત્વં દુઃખિત્વાદિ ચ
કથં ભોઃ પ્રત્યક્ષં ઉપલભ્યતે, કથં વા ક્ષેત્રજ્ઞધર્મઃ ।
“જ્ઞેયં ચ સર્વં ક્ષેત્રં જ્ઞાતૈવ ક્ષેત્રજ્ઞઃ”
ઇતિ અવધારિતે, “અવિદ્યાદુઃખિત્વાદેઃ ક્ષેત્રજ્ઞવિશેષણત્વં
ક્ષેત્રજ્ઞ ધર્મત્વં તસ્ય ચ પ્રત્યક્ષોપલભ્યત્વમ્” ઇતિ
વિરુદ્ધં ઉચ્યતે અવિદ્યામાત્રાવષ્ટમ્ભાત્ કેવલમ્ ॥ અત્ર આહ — સા
અવિદ્યા કસ્ય ઇતિ । યસ્ય દૃશ્યતે તસ્ય એવ । કસ્ય દૃશ્યતે ઇતિ ।
અત્ર ઉચ્યતે — “અવિદ્યા કસ્ય દૃશ્યતે?” ઇતિ પ્રશ્નઃ
નિરર્થકઃ । કથમ્? દૃશ્યતે ચેત્ અવિદ્યા, તદ્વન્તમપિ પશ્યસિ ।
ન ચ તદ્વતિ ઉપલભ્યમાને “સા કસ્ય?” ઇતિ પ્રશ્નો યુક્તઃ ।
ન હિ ગોમતિ ઉપલભ્યમાને “ગાવઃ કસ્ય?” ઇતિ પ્રશ્નઃ
અર્થવાન્ ભવતિ । નનુ વિષમો દૃષ્ટાન્તઃ । ગવાં તદ્વતશ્ચ
પ્રત્યક્ષત્વાત્ તત્સમ્બન્ધોઽપિ પ્રત્યક્ષ ઇતિ પ્રશ્નો નિરર્થકઃ ।
ન તથા અવિદ્યા તદ્વાંશ્ચ પ્રત્યક્ષૌ, યતઃ પ્રશ્નઃ નિરર્થકઃ
સ્યાત્ । અપ્રત્યક્ષેણ અવિદ્યાવતા અવિદ્યાસમ્બન્ધે જ્ઞાતે, કિં તવ
સ્યાત્? અવિદ્યાયાઃ અનર્થહેતુત્વાત્ પરિહર્તવ્યા સ્યાત્ । યસ્ય અવિદ્યા,
સઃ તાં પરિહરિષ્યતિ । નનુ મમૈવ અવિદ્યા । જાનાસિ તર્હિ અવિદ્યાં
તદ્વન્તં ચ આત્માનમ્ । જાનામિ, ન તુ પ્રત્યક્ષેણ । અનુમાનેન ચેત્
જાનાસિ, કથં સમ્બન્ધગ્રહણમ્? ન હિ તવ જ્ઞાતુઃ જ્ઞેયભૂતયા
અવિદ્યયા તત્કાલે સમ્બન્ધઃ ગ્રહીતું શક્યતે, અવિદ્યાયા વિષયત્વેનૈવ
જ્ઞાતુઃ ઉપયુક્તત્વાત્ । ન ચ જ્ઞાતુઃ અવિદ્યાયાશ્ચ સમ્બન્ધસ્ય યઃ
ગ્રહીતા, જ્ઞાનં ચ અન્યત્ તદ્વિષયં સમ્ભવતિ; અનવસ્થાપ્રાપ્તેઃ ।
યદિ જ્ઞાત્રાપિ જ્ઞેયસમ્બન્ધો જ્ઞાયતે, અન્યઃ જ્ઞાતા કલ્પ્યઃ સ્યાત્,
તસ્યાપિ અન્યઃ, તસ્યાપિ અન્યઃ ઇતિ અનવસ્થા અપરિહાર્યા । યદિ
પુનઃ અવિદ્યા જ્ઞેયા, અન્યદ્વા જ્ઞેયં જ્ઞેયમેવ । તથા જ્ઞાતાપિ
જ્ઞાતૈવ, ન જ્ઞેયં ભવતિ । યદા ચ એવમ્, અવિદ્યાદુઃખિત્વાદ્યૈઃ
ન જ્ઞાતુઃ ક્ષેત્રજ્ઞસ્ય કિઞ્ચિત્ દુષ્યતિ ॥ નનુ અયમેવ દોષઃ, યત્
દોષવત્ક્ષેત્રવિજ્ઞાતૃત્વમ્; ન ચ વિજ્ઞાનસ્વરૂપસ્યૈવ અવિક્રિયસ્ય
વિજ્ઞાતૃત્વોપચારાત્; યથા ઉષ્ણતામાત્રેણ અગ્નેઃ તપ્તિક્રિયોપચારઃ
તદ્વત્ । યથા અત્ર ભગવતા ક્રિયાકારકફલાત્મત્વાભાવઃ આત્મનિ
સ્વત એવ દર્શિતઃ — અવિદ્યાધ્યારોપિતઃ એવ ક્રિયાકારકાદિઃ આત્મનિ
ઉપચર્યતે; તથા તત્ર તત્ર “ય એવં વેત્તિ હન્તારમ્”
(ભ. ગી. ૨-૧૯),“પ્રકૃતેઃ ક્રિયમાણાનિ ગુણૈઃ કર્માણિ
સર્વશઃ” (ભ. ગી. ૩-૨૭), “નાદત્તે કસ્યચિત્પાપમ્”
(ભ. ગી. ૫-૧૫)ઇત્યાદિપ્રકરણેષુ દર્શિતઃ । તથૈવ ચ
વ્યાખ્યાતમ્ અસ્માભિઃ । ઉત્તરેષુ ચ પ્રકરણેષુ દર્શયિષ્યામઃ ॥
હન્ત । તર્હિ આત્મનિ ક્રિયાકારકફલાત્મતાયાઃ સ્વતઃ અભાવે,
અવિદ્યયા ચ અધ્યારોપિતત્વે, કર્માણિ અવિદ્વત્કર્તવ્યાન્યેવ, ન
વિદુષાં ઇતિ પ્રાપ્તમ્ । સત્યં એવં પ્રાપ્તમ્, એતદેવ ચ “ન હિ
દેહભૃતા શક્યમ્” (ભ. ગી. ૧૮-૧૧)ઇત્યત્ર દર્શયિષ્યામઃ ।
સર્વશાસ્ત્રાર્થોપસંહારપ્રકરણે ચ “સમાસેનૈવ કૌન્તેય
નિષ્ઠા જ્ઞાનસ્ય યા પરા” (ભ. ગી. ૧૮-૫૦)ઇત્યત્ર વિશેષતઃ
દર્શયિષ્યામઃ । અલં ઇહ બહુપ્રપઞ્ચનેન, ઇતિ ઉપસંહ્રિયતે ॥
“ઇદં શરીરમ્” ઇત્યાદિશ્લોકોપદિષ્ટસ્ય ક્ષેત્રાધ્યાયાર્થસ્ય
સઙ્ગ્રહશ્લોકઃ અયં ઉપન્યસ્યતે “તત્ક્ષેત્રં યચ્ચ” ઇત્યાદિ,
વ્યાચિખ્યાસિતસ્ય હિ અર્થસ્ય સઙ્ગ્રહોપન્યાસઃ ન્યાય્યઃ ઇતિ —
તત્ક્ષેત્રં યચ્ચ યાદૃક્ચ યદ્વિકારિ યતશ્ચ યત્ ।
સ ચ યો યત્પ્રભાવશ્ચ તત્સમાસેન મે શૃણુ ॥ ૧૩-૩ ॥
યત્ નિર્દિષ્ટં “ઇદં શરીરમ્” ઇતિ તત્ તચ્છબ્દેન
પરામૃશતિ । યચ્ચ ઇદં નિર્દિષ્ટં ક્ષેત્રં તત્ યાદૃક્
યાદૃશં સ્વકીયૈઃ ધર્મૈઃ । ચ-શબ્દઃ સમુચ્ચયાર્થઃ ।
યદ્વિકારિ યઃ વિકારઃ યસ્ય તત્ યદ્વિકારિ, યતઃ યસ્માત્ ચ યત્,
કાર્યં ઉત્પદ્યતે ઇતિ વાક્યશેષઃ । સ ચ યઃ ક્ષેત્રજ્ઞઃ નિર્દિષ્ટઃ
સઃ યત્પ્રભાવઃ યે પ્રભાવાઃ ઉપાધિકૃતાઃ શક્તયઃ યસ્ય સઃ
યત્પ્રભાવશ્ચ । તત્ ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞયોઃ યાથાત્મ્યં યથાવિશેષિતં
સમાસેન સઙ્ક્ષેપેણ મે મમ વાક્યતઃ શૃણુ, શ્રુત્વા અવધારય
ઇત્યર્થઃ ॥ તત્ ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞયાથાત્મ્યં વિવક્ષિતં સ્તૌતિ
શ્રોતૃબુદ્ધિપ્રરોચનાર્થં —
ઋષિભિર્બહુધા ગીતં છન્દોભિર્વિવિધૈઃ પૃથક્ ।
બ્રહ્મસૂત્રપદૈશ્ચૈવ હેતુમદ્ભિર્વિનિશ્ચિતૈઃ ॥ ૧૩-૪ ॥
ઋષિભિઃ વસિષ્ઠાદિભિઃ બહુધા બહુપ્રકારં ગીતં કથિતમ્ ।
છન્દોભિઃ છન્દાંસિ ઋગાદીનિ તૈઃ છન્દોભિઃ વિવિધૈઃ નાનાભાવૈઃ
નાનાપ્રકારૈઃ પૃથક્ વિવેકતઃ ગીતમ્ । કિઞ્ચ, બ્રહ્મસૂત્રપદૈશ્ચ
એવ બ્રહ્મણઃ સૂચકાનિ વાક્યાનિ બ્રહ્મસૂત્રાણિ તૈઃ પદ્યતે ગમ્યતે
જ્ઞાયતે ઇતિ તાનિ પદાનિ ઉચ્યન્તે તૈરેવ ચ ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞયાથાત્મ્યં
“ગીતમ્” ઇતિ અનુવર્તતે ।“આત્મેત્યેવોપાસીત”
(બૃ. ઉ. ૧-૪-૭) ઇત્યેવમાદિભિઃ બ્રહ્મસૂત્રપદૈઃ આત્મા
જ્ઞાયતે, હેતુમદ્ભિઃ યુક્તિયુક્તૈઃ વિનિશ્ચિતૈઃ નિઃસંશયરૂપૈઃ
નિશ્ચિતપ્રત્યયોત્પાદકૈઃ ઇત્યર્થઃ ॥ સ્તુત્યા અભિમુખીભૂતાય અર્જુનાય
આહ ભગવાન્ —
મહાભૂતાન્યહઙ્કારો બુદ્ધિરવ્યક્તમેવ ચ ।
ઇન્દ્રિયાણિ દશૈકં ચ પઞ્ચ ચેન્દ્રિયગોચરાઃ ॥ ૧૩-૫ ॥
મહાભૂતાનિ મહાન્તિ ચ તાનિ સર્વવિકારવ્યાપકત્વાત્ ભૂતાનિ ચ
સૂક્ષ્માણિ । સ્થૂલાનિ તુ ઇન્દ્રિયગોચરશબ્દેન અભિધાયિષ્યન્તે
અહઙ્કારઃ મહાભૂતકારણમ્ અહમ્પ્રત્યયલક્ષણઃ । અહઙ્કારકારણં
બુદ્ધિઃ અધ્યવસાયલક્ષણા । તત્કારણં અવ્યક્તમેવ ચ,
ન વ્યક્તં અવ્યક્તં અવ્યાકૃતં ઈશ્વરશક્તિઃ “મમ
માયા દુરત્યયા” (ભ. ગી. ૭-૧૪) ઇત્યુક્તમ્ । એવશબ્દઃ
પ્રકૃત્યવધારણાર્થઃ એતાવત્યેવ અષ્ટધા ભિન્ના પ્રકૃતિઃ ।
ચ-શબ્દઃ ભેદસમુચ્ચયાર્થઃ । ઇન્દ્રિયાણિ દશ, શ્રોત્રાદીનિ
પઞ્ચ બુદ્ધ્યુત્પાદકત્વાત્ બુદ્ધીન્દ્રિયાણિ, વાક્પાણ્યાદીનિ પઞ્ચ
કર્મનિવર્તકત્વાત્ કર્મેન્દ્રિયાણિ; તાનિ દશ । એકં ચ; કિં તત્? મનઃ
એકાદશં સઙ્કલ્પાદ્યાત્મકમ્ । પઞ્ચ ચ ઇન્દ્રિયગોચરાઃ શબ્દાદયો
વિષયાઃ । તાનિ એતાનિ સાઙ્ખ્યાઃ ચતુર્વિંશતિતત્ત્વાનિ આચક્ષતે ॥
ઇચ્છા દ્વેષઃ સુખં દુઃખં સઙ્ઘાતશ્ચેતના ધૃતિઃ ।
એતત્ક્ષેત્રં સમાસેન સવિકારમુદાહૃતમ્ ॥ ૧૩-૬ ॥
ઇચ્છા, યજ્જાતીયં સુખહેતુમર્થં ઉપલબ્ધવાન્ પૂર્વમ્, પુનઃ
તજ્જાતીયમુપલભમાનઃ તમાદાતુમિચ્છતિ સુખહેતુરિતિ; સા ઇયં ઇચ્છા
અન્તઃકરણધર્મઃ જ્ઞેયત્વાત્ ક્ષેત્રમ્ । તથા દ્વેષઃ, યજ્જાતીયમર્થં
દુઃખહેતુત્વેન અનુભૂતવાન્, પુનઃ તજ્જાતીયમર્થમુપલભમાનઃ તં
દ્વેષ્ટિ; સોઽયં દ્વેષઃ જ્ઞેયત્વાત્ ક્ષેત્રમેવ । તથા સુખમ્ અનુકૂલં
પ્રસન્નસત્ત્વાત્મકં જ્ઞેયત્વાત્ ક્ષેત્રમેવ । દુઃખં પ્રતિકૂલાત્મકમ્;
જ્ઞેયત્વાત્ તદપિ ક્ષેત્રમ્ । સઙ્ઘાતઃ દેહેન્દ્રિયાણાં સંહતિઃ ।
તસ્યામભિવ્યક્તાન્તઃકરણવૃત્તિઃ, તપ્ત ઇવ લોહપિણ્ડે અગ્નિઃ
આત્મચૈતન્યાભાસરસવિદ્ધા ચેતના; સા ચ ક્ષેત્રં જ્ઞેયત્વાત્ ।
ધૃતિઃ યયા અવસાદપ્રાપ્તાનિ દેહેન્દ્રિયાણિ ધ્રિયન્તે; સા ચ જ્ઞેયત્વાત્
ક્ષેત્રમ્ । સર્વાન્તઃકરણધર્મોપલક્ષણાર્થં ઇચ્છાદિગ્રહણમ્ । યત
ઉક્તમુપસંહરતિ — એતત્ ક્ષેત્રં સમાસેન સવિકારં સહ વિકારેણ
મહદાદિના ઉદાહૃતમ્ ઉક્તમ્ ॥ યસ્ય ક્ષેત્રભેદજાતસ્ય સંહતિઃ
“ઇદં શરીરં ક્ષેત્રમ્” (ભ. ગી. ૧૩-૧) ઇતિ ઉક્તમ્, તત્
ક્ષેત્રં વ્યાખ્યાતં મહાભૂતાદિભેદભિન્નં ધૃત્યન્તમ્ । ક્ષેત્રજ્ઞઃ
વક્ષ્યમાણવિશેષણઃ — યસ્ય સપ્રભાવસ્ય ક્ષેત્રજ્ઞસ્ય પરિજ્ઞાનાત્
અમૃતત્વં ભવતિ, તં “જ્ઞેયં યત્તત્પ્રવક્ષ્યામિ”
(ભ. ગી. ૧૩-૧૨) ઇત્યાદિના સવિશેષણં સ્વયમેવ વક્ષ્યતિ
ભગવાન્ । અધુના તુ તજ્જ્ઞાનસાધનગણમમાનિત્વાદિલક્ષણમ્,
યસ્મિન્ સતિ તજ્જ્ઞેયવિજ્ઞાને યોગ્યઃ અધિકૃતઃ ભવતિ, યત્પરઃ
સન્ન્યાસી જ્ઞાનનિષ્ઠઃ ઉચ્યતે, તં અમાનિત્વાદિગણં જ્ઞાનસાધનત્વાત્
જ્ઞાનશબ્દવાચ્યં વિદધાતિ ભગવાન્ —
અમાનિત્વમદમ્ભિત્વમહિંસા ક્ષાન્તિરાર્જવમ્ ।
આચાર્યોપાસનં શૌચં સ્થૈર્યમાત્મવિનિગ્રહઃ ॥ ૧૩-૭ ॥
અમાનિત્વં માનિનઃ ભાવઃ માનિત્વમાત્મનઃ શ્લાઘનમ્, તદભાવઃ અમાનિત્વમ્ ।
અદમ્ભિત્વં સ્વધર્મપ્રકટીકરણં દમ્ભિત્વમ્, તદભાવઃ અદમ્ભિત્વમ્ ।
અહિંસા અહિંસનં પ્રાણિનામપીડનમ્ । ક્ષાન્તિઃ પરાપરાધપ્રાપ્તૌ અવિક્રિયા ।
આર્જવં ઋજુભાવઃ અવક્રત્વમ્ । આચાર્યોપાસનં મોક્ષસાધનોપદેષ્ટુઃ
આચાર્યસ્ય શુશ્રૂષાદિપ્રયોગેણ સેવનમ્ । શૌચં કાયમલાનાં
મૃજ્જલાભ્યાં પ્રક્ષાલનમ્; અન્તશ્ચ મનસઃ પ્રતિપક્ષભાવનયા
રાગાદિમલાનામપનયનં શૌચમ્ । સ્થૈર્યં સ્થિરભાવઃ, મોક્ષમાર્ગે
એવ કૃતાધ્યવસાયત્વમ્ । આત્મવિનિગ્રહઃ આત્મનઃ અપકારકસ્ય
આત્મશબ્દવાચ્યસ્ય કાર્યકરણસઙ્ઘાતસ્ય વિનિગ્રહઃ સ્વભાવેન સર્વતઃ
પ્રવૃત્તસ્ય સન્માર્ગે એવ નિરોધઃ આત્મવિનિગ્રહઃ ॥ કિઞ્ચ —
ઇન્દ્રિયાર્થેષુ વૈરાગ્યમનહઙ્કાર એવ ચ ।
જન્મમૃત્યુજરાવ્યાધિદુઃખદોષાનુદર્શનમ્ ॥ ૧૩-૮ ॥
ઇન્દ્રિયાર્થેષુ શબ્દાદિષુ દૃષ્ટાદૃષ્ટેષુ ભોગેષુ
વિરાગભાવો વૈરાગ્યં અનહઙ્કારઃ અહઙ્કારાભાવઃ એવ ચ
જન્મમૃત્યુજરાવ્યાધિદુઃખદોષાનુદર્શનં જન્મ ચ મૃત્યુશ્ચ જરા
ચ વ્યાધયશ્ચ દુઃખાનિ ચ તેષુ જન્માદિદુઃખાન્તેષુ પ્રત્યેકં
દોષાનુદર્શનમ્ । જન્મનિ ગર્ભવાસયોનિદ્વારનિઃસરણં દોષઃ,
તસ્ય અનુદર્શનમાલોચનમ્ । તથા મૃત્યૌ દોષાનુદર્શનમ્ । તથા
જરાયાં પ્રજ્ઞાશક્તિતેજોનિરોધદોષાનુદર્શનં પરિભૂતતા ચેતિ ।
તથા વ્યાધિષુ શિરોરોગાદિષુ દોષાનુદર્શનમ્ । તથા દુઃખેષુ
અધ્યાત્માધિભૂતાધિદૈવનિમિત્તેષુ । અથવા દુઃખાન્યેવ દોષઃ દુઃખદોષઃ
તસ્ય જન્માદિષુ પૂર્વવત્ અનુદર્શનં — દુઃખં જન્મ, દુઃખં મૃત્યુઃ,
દુઃખં જરા, દુઃખં વ્યાધયઃ । દુઃખનિમિત્તત્વાત્ જન્માદયઃ દુઃખમ્,
ન પુનઃ સ્વરૂપેણૈવ દુઃખમિતિ । એવં જન્માદિષુ દુઃખદોષાનુદર્શનાત્
દેહેન્દ્રિયાદિવિષયભોગેષુ વૈરાગ્યમુપજાયતે । તતઃ પ્રત્યગાત્મનિ
પ્રવૃત્તિઃ કરણાનામાત્મદર્શનાય । એવં જ્ઞાનહેતુત્વાત્ જ્ઞાનમુચ્યતે
જન્માદિદુઃખદોષાનુદર્શનમ્ ॥ કિઞ્ચ —
અસક્તિરનભિષ્વઙ્ગઃ પુત્રદારગૃહાદિષુ ।
નિત્યં ચ સમચિત્તત્વમિષ્ટાનિષ્ટોપપત્તિષુ ॥ ૧૩-૯ ॥
અસક્તિઃ સક્તિઃ સઙ્ગનિમિત્તેષુ વિષયેષુ પ્રીતિમાત્રમ્, તદભાવઃ અસક્તિઃ ।
અનભિષ્વઙ્ગઃ અભિષ્વઙ્ગાભાવઃ । અભિષ્વઙ્ગો નામ આસક્તિવિશેષ એવ
અનન્યાત્મભાવનાલક્ષણઃ; યથા અન્યસ્મિન્ સુખિનિ દુઃખિનિ વા “અહમેવ
સુખી, દુઃખી ચ,” જીવતિ મૃતે વા “અહમેવ જીવામિ મરિષ્યામિ
ચ” ઇતિ । ક્વ ઇતિ આહ — પુત્રદારગૃહાદિષુ, પુત્રેષુ દારેષુ
ગૃહેષુ આદિગ્રહણાત્ અન્યેષ્વપિ અત્યન્તેષ્ટેષુ દાસવર્ગાદિષુ । તચ્ચ
ઉભયં જ્ઞાનાર્થત્વાત્ જ્ઞાનમુચ્યતે । નિત્યં ચ સમચિત્તત્વં તુલ્યચિત્તતા ।
ક્વ? ઇષ્ટાનિષ્ઠોપપત્તિષુ ઇષ્ટાનામનિષ્ટાનાં ચ ઉપપત્તયઃ સમ્પ્રાપ્તયઃ
તાસુ ઇષ્ટાનિષ્ઠોપપત્તિષુ નિત્યમેવ તુલ્યચિત્તતા । ઇષ્ટોપપત્તિષુ
ન હૃષ્યતિ, ન કુપ્યતિ ચ અનિષ્ટોપપત્તિષુ । તચ્ચ એતત્ નિત્યં
સમચિત્તત્વં જ્ઞાનમ્ ॥ કિઞ્ચ —
મયિ ચાનન્યયોગેન ભક્તિરવ્યભિચારિણી ।
વિવિક્તદેશસેવિત્વમરતિર્જનસંસદિ ॥ ૧૩-૧૦ ॥
મયિ ચ ઈશ્વરે અનન્યયોગેન અપૃથક્સમાધિના “ન અન્યો
ભગવતો વાસુદેવાત્ પરઃ અસ્તિ, અતઃ સ એવ નઃ ગતિઃ” ઇત્યેવં
નિશ્ચિતા અવ્યભિચારિણી બુદ્ધિઃ અનન્યયોગઃ, તેન ભજનં ભક્તિઃ ન
વ્યભિચરણશીલા અવ્યભિચારિણી । સા ચ જ્ઞાનમ્ । વિવિક્તદેશસેવિત્વમ્,
વિવિક્તઃ સ્વભાવતઃ સંસ્કારેણ વા અશુચ્યાદિભિઃ સર્પવ્યાઘ્રાદિભિશ્ચ
રહિતઃ અરણ્યનદીપુલિનદેવગૃહાદિભિર્વિવિક્તો દેશઃ, તં સેવિતું
શીલમસ્ય ઇતિ વિવિક્તદેશસેવી, તદ્ભાવઃ વિવિક્તદેશસેવિત્વમ્ । વિવિક્તેષુ
હિ દેશેષુ ચિત્તં પ્રસીદતિ યતઃ તતઃ આત્માદિભાવના વિવિક્તે ઉપજાયતે ।
અતઃ વિવિક્તદેશસેવિત્વં જ્ઞાનમુચ્યતે । અરતિઃ અરમણં જનસંસદિ,
જનાનાં પ્રાકૃતાનાં સંસ્કારશૂન્યાનાં અવિનીતાનાં સંસત્ સમવાયઃ
જનસંસત્; ન સંસ્કારવતાં વિનીતાનાં સંસત્; તસ્યાઃ જ્ઞાનોપકારકત્વાત્ ।
અતઃ પ્રાકૃતજનસંસદિ અરતિઃ જ્ઞાનાર્થત્વાત્ જ્ઞાનમ્ ॥ કિઞ્ચ —
અધ્યાત્મજ્ઞાનનિત્યત્વં તત્ત્વજ્ઞાનાર્થદર્શનમ્ ।
એતજ્જ્ઞાનમિતિ પ્રોક્તમજ્ઞાનં યદતોઽન્યથા ॥ ૧૩-૧૧ ॥
અધ્યાત્મજ્ઞાનનિત્યત્વં આત્માદિવિષયં જ્ઞાનં અધ્યાત્મજ્ઞાનમ્,
તસ્મિન્ નિત્યભાવઃ નિત્યત્વમ્ । અમાનિત્વાદીનાં જ્ઞાનસાધનાનાં
ભાવનાપરિપાકનિમિત્તં તત્ત્વજ્ઞાનમ્, તસ્ય અર્થઃ મોક્ષઃ
સંસારોપરમઃ; તસ્ય આલોચનં તત્ત્વજ્ઞાનાર્થદર્શનમ્;
તત્ત્વજ્ઞાનફલાલોચને હિ તત્સાધનાનુષ્ઠાને પ્રવૃત્તિઃ સ્યાદિતિ ।
એતત્ અમાનિત્વાદિતત્ત્વજ્ઞાનાર્થદર્શનાન્તમુક્તં જ્ઞાનં ઇતિ પ્રોક્તં
જ્ઞાનાર્થત્વાત્ । અજ્ઞાનં યત્ અતઃ અસ્માત્ યથોક્તાત્ અન્યથા વિપર્યયેણ ।
માનિત્વં દમ્ભિત્વં હિંસા અક્ષાન્તિઃ અનાર્જવં ઇત્યાદિ અજ્ઞાનં વિજ્ઞેયં
પરિહરણાય, સંસારપ્રવૃત્તિકારણત્વાત્ ઇતિ ॥ યથોક્તેન જ્ઞાનેન
જ્ઞાતવ્યં કિં ઇત્યાકાઙ્ક્ષાયામાહ — “જ્ઞેયં યત્તત્” ઇત્યાદિ ।
નનુ યમાઃ નિયમાશ્ચ અમાનિત્વાદયઃ । ન તૈઃ જ્ઞેયં જ્ઞાયતે । ન હિ
અમાનિત્વાદિ કસ્યચિત્ વસ્તુનઃ પરિચ્છેદકં દૃષ્ટમ્ । સર્વત્રૈવ ચ
યદ્વિષયં જ્ઞાનં તદેવ તસ્ય જ્ઞેયસ્ય પરિચ્છેદકં દૃશ્યતે ।
ન હિ અન્યવિષયેણ જ્ઞાનેન અન્યત્ ઉપલભ્યતે, યથા ઘટવિષયેણ
જ્ઞાનેન અગ્નિઃ । નૈષ દોષઃ, જ્ઞાનનિમિત્તત્વાત્ જ્ઞાનમુચ્યતે ઇતિ
હિ અવોચામ; જ્ઞાનસહકારિકારણત્વાચ્ચ —
જ્ઞેયં યત્તત્પ્રવક્ષ્યામિ યજ્જ્ઞાત્વામૃતમશ્નુતે ।
અનાદિમત્પરં બ્રહ્મ ન સત્તન્નાસદુચ્યતે ॥ ૧૩-૧૨ ॥
જ્ઞેયં જ્ઞાતવ્યં યત્ તત્ પ્રવક્ષ્યામિ પ્રકર્ષેણ યથાવત્ વક્ષ્યામિ ।
કિમ્ફલં તત્ ઇતિ પ્રરોચનેન શ્રોતુઃ અભિમુખીકરણાય આહ —
યત્ જ્ઞેયં જ્ઞાત્વા અમૃતં અમૃતત્વં અશ્નુતે, ન પુનઃ મ્રિયતે
ઇત્યર્થઃ । અનાદિમત્ આદિઃ અસ્ય અસ્તીતિ આદિમત્, ન આદિમત્ અનાદિમત્; કિં
તત્? પરં નિરતિશયં બ્રહ્મ, “જ્ઞેયમ્” ઇતિ પ્રકૃતમ્ ॥
અત્ર કેચિત્ “અનાદિ મત્પરમ્” ઇતિ પદં છિન્દન્તિ, બહુવ્રીહિણા
ઉક્તે અર્થે મતુપઃ આનર્થક્યં અનિષ્ટં સ્યાત્ ઇતિ । અર્થવિશેષં ચ
દર્શયન્તિ — અહં વાસુદેવાખ્યા પરા શક્તિઃ યસ્ય તત્ મત્પરમ્ ઇતિ ।
સત્યમેવમપુનરુક્તં સ્યાત્, અર્થઃ ચેત્ સમ્ભવતિ । ન તુ અર્થઃ
સમ્ભવતિ, બ્રહ્મણઃ સર્વવિશેષપ્રતિષેધેનૈવ વિજિજ્ઞાપયિષિતત્વાત્
“ન સત્તન્નાસદુચ્યતે” ઇતિ । વિશિષ્ટશક્તિમત્ત્વપ્રદર્શનં
વિશેષપ્રતિષેધશ્ચ ઇતિ વિપ્રતિષિદ્ધમ્ । તસ્માત્ મતુપઃ બહુવ્રીહિણા
સમાનાર્થત્વેઽપિ પ્રયોગઃ શ્લોકપૂરણાર્થઃ ॥ અમૃતત્વફલં
જ્ઞેયં મયા ઉચ્યતે ઇતિ પ્રરોચનેન અભિમુખીકૃત્ય આહ —
ન સત્ તત્ જ્ઞેયમુચ્યતે ઇતિ ન અપિ અસત્ તત્ ઉચ્યતે ॥ નનુ મહતા
પરિકરબન્ધેન કણ્ઠરવેણ ઉદ્ઘુષ્ય “જ્ઞેયં પ્રવક્ષ્યામિ”
ઇતિ, અનનુરૂપમુક્તં “ન સત્તન્નાસદુચ્યતે” ઇતિ । ન,
અનુરૂપમેવ ઉક્તમ્ । કથમ્? સર્વાસુ હિ ઉપનિષત્સુ જ્ઞેયં બ્રહ્મ
“નેતિ નેતિ” (બૃ. ઉ. ૨-૩-૬) “અસ્થૂલમનણુ”
(બૃ. ઉ. ૩-૮-૮) ઇત્યાદિવિશેષપ્રતિષેધેનૈવ નિર્દિશ્યતે, ન
“ઇદં તત્” ઇતિ, વાચઃ અગોચરત્વાત્ ॥ નનુ ન તદસ્તિ,
યદ્વસ્તુ અસ્તિશબ્દેન નોચ્યતે । અથ અસ્તિશબ્દેન નોચ્યતે, નાસ્તિ
તત્ જ્ઞેયમ્ । વિપ્રતિષિદ્ધં ચ — “જ્ઞેયં તત્,”
“અસ્તિશબ્દેન નોચ્યતે” ઇતિ ચ । ન તાવન્નાસ્તિ,
નાસ્તિબુદ્ધ્યવિષયત્વાત્ ॥ નનુ સર્વાઃ બુદ્ધયઃ અસ્તિનાસ્તિબુદ્ધ્યનુગતાઃ
એવ । તત્ર એવં સતિ જ્ઞેયમપિ અસ્તિબુદ્ધ્યનુગતપ્રત્યયવિષયં વા
સ્યાત્, નાસ્તિબુદ્ધ્યનુગતપ્રત્યયવિષયં વા સ્યાત્ । ન, અતીન્દ્રિયત્વેન
ઉભયબુદ્ધ્યનુગતપ્રત્યયાવિષયત્વાત્ । યદ્ધિ ઇન્દ્રિયગમ્યં
વસ્તુ ઘટાદિકમ્, તત્ અસ્તિબુદ્ધ્યનુગતપ્રત્યયવિષયં
વા સ્યાત્, નાસ્તિબુદ્ધ્યનુગતપ્રત્યયવિષયં વા સ્યાત્ ।
ઇદં તુ જ્ઞેયં અતીન્દ્રિયત્વેન શબ્દૈકપ્રમાણગમ્યત્વાત્ ન
ઘટાદિવત્ ઉભયબુદ્ધ્યનુગતપ્રત્યયવિષયમ્ ઇત્યતઃ “ન
સત્તન્નાસત્” ઇતિ ઉચ્યતે ॥ યત્તુ ઉક્તં — વિરુદ્ધમુચ્યતે,
“જ્ઞેયં તત્” “ન સત્તન્નાસદુચ્યતે” ઇતિ —
ન વિરુદ્ધમ્, “અન્યદેવ તદ્વિદિતાદથો અવિદિતાદધિ”
(કે. ઉ. ૧-૪) ઇતિ શ્રુતેઃ । શ્રુતિરપિ વિરુદ્ધાર્થા ઇતિ ચેત્
— યથા યજ્ઞાય શાલામારભ્ય”યદ્યમુષ્મિંલ્લોકેઽસ્તિ
વા ન વેતિ” (તૈ. સં. ૬-૧-૧-૧) ઇત્યેવમિતિ ચેત્, ન;
વિદિતાવિદિતાભ્યામન્યત્વશ્રુતેઃ અવશ્યવિજ્ઞેયાર્થપ્રતિપાદનપરત્વાત્
“યદ્યમુષ્મિન્” ઇત્યાદિ તુ વિધિશેષઃ અર્થવાદઃ ।
ઉપપત્તેશ્ચ સદસદાદિશબ્દૈઃ બ્રહ્મ નોચ્યતે ઇતિ । સર્વો હિ
શબ્દઃ અર્થપ્રકાશનાય પ્રયુક્તઃ, શ્રૂયમાણશ્ચ શ્રોતૃભિઃ,
જાતિક્રિયાગુણસમ્બન્ધદ્વારેણ સઙ્કેતગ્રહણસવ્યપેક્ષઃ
અર્થં પ્રત્યાયયતિ; ન અન્યથા, અદૃષ્ટત્વાત્ । તત્ યથા
— “ગૌઃ” “અશ્વઃ” ઇતિ વા જાતિતઃ,
“પચતિ” “પઠતિ” ઇતિ વા ક્રિયાતઃ,
“શુક્લઃ” “કૃષ્ણઃ” ઇતિ વા ગુણતઃ,
“ધની” “ગોમાન્” ઇતિ વા સમ્બન્ધતઃ । ન તુ
બ્રહ્મ જાતિમત્, અતઃ ન સદાદિશબ્દવાચ્યમ્ । નાપિ ગુણવત્, યેન
ગુણશબ્દેન ઉચ્યેત, નિર્ગુણત્વાત્ । નાપિ ક્રિયાશબ્દવાચ્યં નિષ્ક્રિયત્વાત્
“નિષ્કલં નિષ્ક્રિયં શાન્તમ્” (શ્વે. ઉ. ૬-૧૯) ઇતિ શ્રુતેઃ ।
ન ચ સમ્બન્ધી, એકત્વાત્ । અદ્વયત્વાત્ અવિષયત્વાત્ આત્મત્વાચ્ચ ન
કેનચિત્ શબ્દેન ઉચ્યતે ઇતિ યુક્તમ્; “યતો વાચો નિવર્તન્તે”
(તૈ. ઉ. ૨-૯-૧) ઇત્યાદિશ્રુતિભિશ્ચ ॥ સચ્છબ્દપ્રત્યયાવિષયત્વાત્
અસત્ત્વાશઙ્કાયાં જ્ઞેયસ્ય સર્વપ્રાણિકરણોપાધિદ્વારેણ તદસ્તિત્વં
પ્રતિપાદયન્ તદાશઙ્કાનિવૃત્ત્યર્થમાહ —
સર્વતઃપાણિપાદં તત્સર્વતોક્ષિશિરોમુખમ્ ।
સર્વતઃશ્રુતિમલ્લોકે સર્વમાવૃત્ય તિષ્ઠતિ ॥ ૧૩-૧૩ ॥
સર્વતઃપાણિપાદં સર્વતઃ પાણયઃ પાદાશ્ચ અસ્ય ઇતિ સર્વતઃપાણિપાદં
તત્ જ્ઞેયમ્ । સર્વપ્રાણિકરણોપાધિભિઃ ક્ષેત્રજ્ઞસ્ય અસ્તિત્વં
વિભાવ્યતે । ક્ષેત્રજ્ઞશ્ચ ક્ષેત્રોપાધિતઃ ઉચ્યતે । ક્ષેત્રં
ચ પાણિપાદાદિભિઃ અનેકધા ભિન્નમ્ । ક્ષેત્રોપાધિભેદકૃતં
વિશેષજાતં મિથ્યૈવ ક્ષેત્રજ્ઞસ્ય, ઇતિ તદપનયનેન
જ્ઞેયત્વમુક્તં “ન સત્તન્નાસદુચ્યતે” ઇતિ । ઉપાધિકૃતં
મિથ્યારૂપમપિ અસ્તિત્વાધિગમાય જ્ઞેયધર્મવત્ પરિકલ્પ્ય ઉચ્યતે
“સર્વતઃપાણિપાદમ્” ઇત્યાદિ । તથા હિ સમ્પ્રદાયવિદાં વચનં
–”અધ્યારોપાપવાદાભ્યાં નિષ્પ્રપઞ્ચં પ્રપઞ્ચ્યતે”
ઇતિ । સર્વત્ર સર્વદેહાવયવત્વેન ગમ્યમાનાઃ પાણિપાદાદયઃ
જ્ઞેયશક્તિસદ્ભાવનિમિત્તસ્વકાર્યાઃ ઇતિ જ્ઞેયસદ્ભાવે લિઙ્ગાનિ
“જ્ઞેયસ્ય” ઇતિ ઉપચારતઃ ઉચ્યન્તે । તથા વ્યાખ્યેયં
અન્યત્ । સર્વતઃપાણિપાદં તત્ જ્ઞેયમ્ । સર્વતોક્ષિશિરોમુખં
સર્વતઃ અક્ષીણિ શિરાંસિ મુખાનિ ચ યસ્ય તત્ સર્વતોક્ષિશિરોમુખમ્;
સર્વતઃશ્રુતિમત્ શ્રુતિઃ શ્રવણેન્દ્રિયમ્, તત્ યસ્ય તત્ શ્રુતિમત્,
લોકે પ્રાણિનિકાયે, સર્વં આવૃત્ય સંવ્યાપ્ય તિષ્ઠતિ સ્થિતિં લભતે ॥
ઉપાધિભૂતપાણિપાદાદીન્દ્રિયાધ્યારોપણાત્ જ્ઞેયસ્ય તદ્વત્તાશઙ્કા મા ભૂત્
ઇત્યેવમર્થઃ શ્લોકારમ્ભઃ —
સર્વેન્દ્રિયગુણાભાસં સર્વેન્દ્રિયવિવર્જિતમ્ ।
અસક્તં સર્વભૃચ્ચૈવ નિર્ગુણં ગુણભોક્તૃ ચ ॥ ૧૩-૧૪ ॥
સર્વેન્દ્રિયગુણાભાસં સર્વાણિ ચ તાનિ ઇન્દ્રિયાણિ શ્રોત્રાદીનિ
બુદ્ધીન્દ્રિયકર્મેન્દ્રિયાખ્યાનિ, અન્તઃકરણે ચ બુદ્ધિમનસી,
જ્ઞેયોપાધિત્વસ્ય તુલ્યત્વાત્, સર્વેન્દ્રિયગ્રહણેન ગૃહ્યન્તે ।
અપિ ચ, અન્તઃકરણોપાધિદ્વારેણૈવ શ્રોત્રાદીનામપિ ઉપાધિત્વમ્
ઇત્યતઃ અન્તઃકરણબહિષ્કરણોપાધિભૂતૈઃ સર્વેન્દ્રિયગુણૈઃ
અધ્યવસાયસઙ્કલ્પશ્રવણવચનાદિભિઃ અવભાસતે ઇતિ
સર્વેન્દ્રિયગુણાભાસં સર્વેન્દ્રિયવ્યાપારૈઃ વ્યાપૃતમિવ તત્ જ્ઞેયં
ઇત્યર્થઃ; “ધ્યાયતીવ લેલાયતીવ” (બૃ. ઉ. ૪-૩-૭)
ઇતિ શ્રુતેઃ । કસ્માત્ પુનઃ કારણાત્ ન વ્યાપૃતમેવેતિ ગૃહ્યતે
ઇત્યતઃ આહ — સર્વેન્દ્રિયવિવર્જિતમ્, સર્વકરણરહિતમિત્યર્થઃ ।
અતઃ ન કરણવ્યાપારૈઃ વ્યાપૃતં તત્ જ્ઞેયમ્ । યસ્તુ અયં
મન્ત્રઃ — “અપાણિપાદો જવનો ગ્રહીતા પશ્યત્યચક્ષુઃ
સ શૃણોત્યકર્ણઃ” (શ્વે. ઉ. ૩-૧૯) ઇત્યાદિઃ, સ
સર્વેન્દ્રિયોપાધિગુણાનુગુણ્યભજનશક્તિમત્ તત્ જ્ઞેયં ઇત્યેવં
પ્રદર્શનાર્થઃ, ન તુ સાક્ષાદેવ જવનાદિક્રિયાવત્ત્વપ્રદર્શનાર્થઃ ।
”અન્ધો મણિમવિન્દત્” (તૈ. આ. ૧-૧૧) ઇત્યાદિમન્ત્રાર્થવત્
તસ્ય મન્ત્રસ્ય અર્થઃ । યસ્માત્ સર્વકરણવર્જિતં જ્ઞેયમ્,
તસ્માત્ અસક્તં સર્વસંશ્લેષવર્જિતમ્ । યદ્યપિ એવમ્, તથાપિ
સર્વભૃચ્ચ એવ । સદાસ્પદં હિ સર્વં સર્વત્ર સદ્બુદ્ધ્યનુગમાત્ ।
ન હિ મૃગતૃષ્ણિકાદયોઽપિ નિરાસ્પદાઃ ભવન્તિ । અતઃ સર્વભૃત્
સર્વં બિભર્તિ ઇતિ । સ્યાત્ ઇદં ચ અન્યત્ જ્ઞેયસ્ય સત્ત્વાધિગમદ્વારં
— નિર્ગુણં સત્ત્વરજસ્તમાંસિ ગુણાઃ તૈઃ વર્જિતં તત્ જ્ઞેયમ્,
તથાપિ ગુણભોક્તૃ ચ ગુણાનાં સત્ત્વરજસ્તમસાં શબ્દાદિદ્વારેણ
સુખદુઃખમોહાકારપરિણતાનાં ભોક્તૃ ચ ઉપલબ્ધૃ ચ તત્ જ્ઞેયં
ઇત્યર્થઃ ॥ કિઞ્ચ —
બહિરન્તશ્ચ ભૂતાનામચરં ચરમેવ ચ ।
સૂક્ષ્મત્વાત્તદવિજ્ઞેયં દૂરસ્થં ચાન્તિકે ચ તત્ ॥ ૧૩-૧૫ ॥
બહિઃ ત્વક્પર્યન્તં દેહં આત્મત્વેન અવિદ્યાકલ્પિતં અપેક્ષ્ય તમેવ
અવધિં કૃત્વા બહિઃ ઉચ્યતે । તથા પ્રત્યગાત્માનમપેક્ષ્ય દેહમેવ
અવધિં કૃત્વા અન્તઃ ઉચ્યતે । “બહિરન્તશ્ચ” ઇત્યુક્તે
મધ્યે અભાવે પ્રાપ્તે, ઇદમુચ્યતે — અચરં ચરમેવ ચ, યત્
ચરાચરં દેહાભાસમપિ તદેવ જ્ઞેયં યથા રજ્જુસર્પાભાસઃ ।
યદિ અચરં ચરમેવ ચ સ્યાત્ વ્યવહારવિષયં સર્વં જ્ઞેયમ્,
કિમર્થં “ઇદમ્” ઇતિ સર્વૈઃ ન વિજ્ઞેયં ઇતિ? ઉચ્યતે —
સત્યં સર્વાભાસં તત્; તથાપિ વ્યોમવત્ સૂક્ષ્મમ્ । અતઃ સૂક્ષ્મત્વાત્
સ્વેન રૂપેણ તત્ જ્ઞેયમપિ અવિજ્ઞેયં અવિદુષામ્ । વિદુષાં તુ,
“આત્મૈવેદં સર્વમ્” (છા. ઉ. ૭-૨૫-૨)“બ્રહ્મૈવેદં
સર્વમ્” ઇત્યાદિપ્રમાણતઃ નિત્યં વિજ્ઞાતમ્ । અવિજ્ઞાતતયા દૂરસ્થં
વર્ષસહસ્રકોટ્યાપિ અવિદુષાં અપ્રાપ્યત્વાત્ । અન્તિકે ચ તત્, આત્મત્વાત્
વિદુષામ્ ॥ કિઞ્ચ —
અવિભક્તં ચ ભૂતેષુ વિભક્તમિવ ચ સ્થિતમ્ ।
ભૂતભર્તૃ ચ તજ્જ્ઞેયં ગ્રસિષ્ણુ પ્રભવિષ્ણુ ચ ॥ ૧૩-૧૬ ॥
અવિભક્તં ચ પ્રતિદેહં વ્યોમવત્ તદેકમ્ । ભૂતેષુ સર્વપ્રાણિષુ
વિભક્તમિવ ચ સ્થિતં દેહેષ્વેવ વિભાવ્યમાનત્વાત્ । ભૂતભર્તૃ
ચ ભૂતાનિ બિભર્તીતિ તત્ જ્ઞેયં ભૂતભર્તૃ ચ સ્થિતિકાલે ।
પ્રલયકાલે ગૃસિષ્ણુ ગ્રસનશીલમ્ । ઉત્પત્તિકાલે પ્રભવિષ્ણુ ચ
પ્રભવનશીલં યથા રજ્જ્વાદિઃ સર્પાદેઃ મિથ્યાકલ્પિતસ્ય ॥ કિઞ્ચ,
સર્વત્ર વિદ્યમાનમપિ સત્ ન ઉપલભ્યતે ચેત્, જ્ઞેયં તમઃ તર્હિ? ન ।
કિં તર્હિ? —
જ્યોતિષામપિ તજ્જ્યોતિસ્તમસઃ પરમુચ્યતે ।
જ્ઞાનં જ્ઞેયં જ્ઞાનગમ્યં હૃદિ સર્વસ્ય વિષ્ઠિતમ્ ॥ ૧૩-૧૭ ॥
જ્યોતિષાં આદિત્યાદીનામપિ તત્ જ્ઞેયં જ્યોતિઃ । આત્મચૈતન્યજ્યોતિષા
ઇદ્ધાનિ હિ આદિત્યાદીનિ જ્યોતીંષિ દીપ્યન્તે, ”યેન સૂર્યસ્તપતિ
તેજસેદ્ધઃ” (તૈ. બ્રા. ૩-૧૨-૯) “તસ્ય ભાસા સર્વમિદં
વિભાતિ” (મુ. ઉ. ૨-૨-૧૧)ઇત્યાદિશ્રુતિભ્યઃ; સ્મૃતેશ્ચ
ઇહૈવ — “યદાદિત્યગતં તેજઃ” (ભ. ગી. ૧૫-૧૨)
ઇત્યાદેઃ । તમસઃ અજ્ઞાનાત્ પરં અસ્પૃષ્ટં ઉચ્યતે । જ્ઞાનાદેઃ
દુઃસમ્પાદનબુદ્ધ્યા પ્રાપ્તાવસાદસ્ય ઉત્તમ્ભનાર્થમાહ —
જ્ઞાનં અમાનિત્વાદિ; જ્ઞેયં “જ્ઞેયં યત્ તત્ પ્રવક્ષ્યામિ”
(ભ. ગી. ૧૩-૧૨) ઇત્યાદિના ઉક્તમ્; જ્ઞાનગમ્યં જ્ઞેયમેવ જ્ઞાતં સત્
જ્ઞાનફલમિતિ જ્ઞાનગમ્યમુચ્યતે; જ્ઞાયમાનં તુ જ્ઞેયમ્ । તત્ એતત્
ત્રયમપિ હૃદિ બુદ્ધૌ સર્વસ્ય પ્રાણિજાતસ્ય વિષ્ઠિતં વિશેષેણ
સ્થિતમ્ । તત્રૈવ હિ ત્રયં વિભાવ્યતે ॥ યથોક્તાર્થોપસંહારાર્થઃ
અયં શ્લોકઃ આરભ્યતે —
ઇતિ ક્ષેત્રં તથા જ્ઞાનં જ્ઞેયં ચોક્તં સમાસતઃ ।
મદ્ભક્ત એતદ્વિજ્ઞાય મદ્ભાવાયોપપદ્યતે ॥ ૧૩-૧૮ ॥
ઇતિ એવં ક્ષેત્રં મહાભૂતાદિ ધૃત્યન્તં તથા જ્ઞાનં અમાનિત્વાદિ
તત્ત્વજ્ઞાનાર્થદર્શનપર્યન્તં જ્ઞેયં ચ “જ્ઞેયં યત્
તત્” (ભ. ગી. ૧૩-૧૨) ઇત્યાદિ “તમસઃ પરમુચ્યતે”
(ભ. ગી. ૧૩-૧૭) ઇત્યેવમન્તં ઉક્તં સમાસતઃ સઙ્ક્ષેપતઃ ।
એતાવાન્ સર્વઃ હિ વેદાર્થઃ ગીતાર્થશ્ચ ઉપસંહૃત્ય ઉક્તઃ । અસ્મિન્
સમ્યગ્દર્શને કઃ અધિક્રિયતે ઇતિ ઉચ્યતે — મદ્ભક્તઃ મયિ ઈશ્વરે
સર્વજ્ઞે પરમગુરૌ વાસુદેવે સમર્પિતસર્વાત્મભાવઃ, યત્ પશ્યતિ
શૃણોતિ સ્પૃશતિ વા “સર્વમેવ ભગવાન્ વાસુદેવઃ”
ઇત્યેવઙ્ગ્રહાવિષ્ટબુદ્ધિઃ મદ્ભક્તઃ સ એતત્ યથોક્તં સમ્યગ્દર્શનં
વિજ્ઞાય, મદ્ભાવાય મમ ભાવઃ મદ્ભાવઃ પરમાત્મભાવઃ તસ્મૈ
મદ્ભાવાય ઉપપદ્યતે મોક્ષં ગચ્છતિ ॥ તત્ર સપ્તમે ઈશ્વરસ્ય
દ્વે પ્રકૃતી ઉપન્યસ્તે, પરાપરે ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞલક્ષણે;
“એતદ્યોનીનિ ભૂતાનિ” (ભ. ગી. ૭-૬) ઇતિ ચ ઉક્તમ્ ।
ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞપ્રકૃતિદ્વયયોનિત્વં કથં ભૂતાનામિતિ અયમર્થઃ
અધુના ઉચ્યતે —
પ્રકૃતિં પુરુષં ચૈવ વિદ્ધ્યનાદી ઉભાવપિ ।
વિકારાંશ્ચ ગુણાંશ્ચૈવ વિદ્ધિ પ્રકૃતિસમ્ભવાન્ ॥ ૧૩-૧૯ ॥
પ્રકૃતિં પુરુષં ચૈવ ઈશ્વરસ્ય પ્રકૃતી તૌ પ્રકૃતિપુરુષૌ
ઉભાવપિ અનાદી વિદ્ધિ, ન વિદ્યતે આદિઃ યયોઃ તૌ અનાદી ।
નિત્યેશ્વરત્વાત્ ઈશ્વરસ્ય તત્પ્રકૃત્યોરપિ યુક્તં નિત્યત્વેન
ભવિતુમ્ । પ્રકૃતિદ્વયવત્ત્વમેવ હિ ઈશ્વરસ્ય ઈશ્વરત્વમ્ । યાભ્યાં
પ્રકૃતિભ્યાં ઈશ્વરઃ જગદુત્પત્તિસ્થિતિપ્રલયહેતુઃ, તે દ્વે અનાદી
સત્યૌ સંસારસ્ય કારણમ્ ॥ ન આદી અનાદી ઇતિ તત્પુરુષસમાસં કેચિત્
વર્ણયન્તિ । તેન હિ કિલ ઈશ્વરસ્ય કારણત્વં સિધ્યતિ । યદિ પુનઃ
પ્રકૃતિપુરુષાવેવ નિત્યૌ સ્યાતાં તત્કૃતમેવ જગત્ ન ઈશ્વરસ્ય
જગતઃ કર્તૃત્વમ્ । તત્ અસત્ ; પ્રાક્ પ્રકૃતિપુરુષયોઃ ઉત્પત્તેઃ
ઈશિતવ્યાભાવાત્ ઈશ્વરસ્ય અનીશ્વરત્વપ્રસઙ્ગાત્, સંસારસ્ય
નિર્નિમિત્તત્વે અનિર્મોક્ષપ્રસઙ્ગાત્ શાસ્ત્રાનર્થક્યપ્રસઙ્ગાત્
બન્ધમોક્ષાભાવપ્રસઙ્ગાચ્ચ । નિત્યત્વે પુનઃ ઈશ્વરસ્ય
પ્રકૃત્યોઃ સર્વમેતત્ ઉપપન્નં ભવેત્ । કથમ્? વિકારાંશ્ચ
ગુણાંશ્ચૈવ વક્ષ્યમાણાન્વિકારાન્ બુદ્ધ્યાદિદેહેન્દ્રિયાન્તાન્ ગુણાંશ્ચ
સુખદુઃખમોહપ્રત્યયાકારપરિણતાન્ વિદ્ધિ જાનીહિ પ્રકૃતિસમ્ભવાન્,
પ્રકૃતિઃ ઈશ્વરસ્ય વિકારકારણશક્તિઃ ત્રિગુણાત્મિકા માયા, સા
સમ્ભવો યેષાં વિકારાણાં ગુણાનાં ચ તાન્ વિકારાન્ ગુણાંશ્ચ વિદ્ધિ
પ્રકૃતિસમ્ભવાન્ પ્રકૃતિપરિણામાન્ ॥ કે પુનઃ તે વિકારાઃ ગુણાશ્ચ
પ્રકૃતિસમ્ભવાઃ —
કાર્યકરણકર્તૃત્વે હેતુઃ પ્રકૃતિરુચ્યતે ।
પુરુષઃ સુખદુઃખાનાં ભોક્તૃત્વે હેતુરુચ્યતે ॥ ૧૩-૨૦ ॥
કાર્યકરણકર્તૃત્વે — કાર્યં શરીરં કરણાનિ તત્સ્થાનિ ત્રયોદશ ।
દેહસ્યારમ્ભકાણિ ભૂતાનિ પઞ્ચ વિષયાશ્ચ પ્રકૃતિસમ્ભવાઃ
વિકારાઃ પૂર્વોક્તાઃ ઇહ કાર્યગ્રહણેન ગૃહ્યન્તે । ગુણાશ્ચ
પ્રકૃતિસમ્ભવાઃ સુખદુઃખમોહાત્મકાઃ કરણાશ્રયત્વાત્ કરણગ્રહણેન
ગૃહ્યન્તે । તેષાં કાર્યકરણાનાં કર્તૃત્વં ઉત્પાદકત્વં યત્ તત્
કાર્યકરણકર્તૃત્વં તસ્મિન્ કાર્યકરણકર્તૃત્વે હેતુઃ કારણં
આરમ્ભકત્વેન પ્રકૃતિઃ ઉચ્યતે । એવં કાર્યકરણકર્તૃત્વેન
સંસારસ્ય કારણં પ્રકૃતિઃ । કાર્યકારણકર્તૃત્વે ઇત્યસ્મિન્નપિ
પાઠે, કાર્યં યત્ યસ્ય પરિણામઃ તત્ તસ્ય કાર્યં વિકારઃ વિકારિ
કારણં તયોઃ વિકારવિકારિણોઃ કાર્યકારણયોઃ કર્તૃત્વે ઇતિ । અથવા,
ષોડશ વિકારાઃ કાર્યં સપ્ત પ્રકૃતિવિકૃતયઃ કારણં તાન્યેવ
કાર્યકારણાન્યુચ્યન્તે તેષાં કર્તૃત્વે હેતુઃ પ્રકૃતિઃ ઉચ્યતે,
આરમ્ભકત્વેનૈવ । પુરુષશ્ચ સંસારસ્ય કારણં યથા સ્યાત્
તત્ ઉચ્યતે — પુરુષઃ જીવઃ ક્ષેત્રજ્ઞઃ ભોક્તા ઇતિ પર્યાયઃ,
સુખદુઃખાનાં ભોગ્યાનાં ભોક્તૃત્વે ઉપલબ્ધૃત્વે હેતુઃ ઉચ્યતે ॥
કથં પુનઃ અનેન કાર્યકરણકર્તૃત્વેન સુખદુઃખભોક્તૃત્વેન ચ
પ્રકૃતિપુરુષયોઃ સંસારકારણત્વમુચ્યતે ઇતિ, અત્ર ઉચ્યતે —
કાર્યકરણસુખદુઃખરૂપેણ હેતુફલાત્મના પ્રકૃતેઃ પરિણામાભાવે,
પુરુષસ્ય ચ ચેતનસ્ય અસતિ તદુપલબ્ધૃત્વે, કુતઃ સંસારઃ
સ્યાત્? યદા પુનઃ કાર્યકરણસુખદુઃખસ્વરૂપેણ હેતુફલાત્મના
પરિણતયા પ્રકૃત્યા ભોગ્યયા પુરુષસ્ય તદ્વિપરીતસ્ય ભોક્તૃત્વેન
અવિદ્યારૂપઃ સંયોગઃ સ્યાત્, તદા સંસારઃ સ્યાત્ ઇતિ । અતઃ યત્
પ્રકૃતિપુરુષયોઃ કાર્યકરણકર્તૃત્વેન સુખદુઃખભોક્તૃત્વેન
ચ સંસારકારણત્વમુક્તમ્, તત્ યુક્તમ્ । કઃ પુનઃ અયં સંસારો
નામ? સુખદુઃખસમ્ભોગઃ સંસારઃ । પુરુષસ્ય ચ સુખદુઃખાનાં
સમ્ભોક્તૃત્વં સંસારિત્વમિતિ ॥ યત્ પુરુષસ્ય સુખદુઃખાનાં
ભોક્તૃત્વં સંસારિત્વં ઇતિ ઉક્તં તસ્ય તત્ કિન્નિમિત્તમિતિ ઉચ્યતે —
પુરુષઃ પ્રકૃતિસ્થો હિ ભુઙ્ક્તે પ્રકૃતિજાન્ગુણાન્ ।
કારણં ગુણસઙ્ગોઽસ્ય સદસદ્યોનિજન્મસુ ॥ ૧૩-૨૧ ॥
પુરુષઃ ભોક્તા પ્રકૃતિસ્થઃ પ્રકૃતૌ અવિદ્યાલક્ષણાયાં
કાર્યકરણરૂપેણ પરિણતાયાં સ્થિતઃ પ્રકૃતિસ્થઃ, પ્રકૃતિમાત્મત્વેન
ગતઃ ઇત્યેતત્, હિ યસ્માત્, તસ્માત્ ભુઙ્ક્તે ઉપલભતે ઇત્યર્થઃ ।
પ્રકૃતિજાન્ પ્રકૃતિતઃ જાતાન્ સુખદુઃખમોહાકારાભિવ્યક્તાન્ ગુણાન્
“સુખી, દુઃખી, મૂઢઃ, પણ્ડિતઃ અહમ્” ઇત્યેવમ્ । સત્યામપિ
અવિદ્યાયાં સુખદુઃખમોહેષુ ગુણેષુ ભુજ્યમાનેષુ યઃ સઙ્ગઃ આત્મભાવઃ
સંસારસ્ય સઃ પ્રધાનં કારણં જન્મનઃ, “સઃ યથાકામો ભવતિ
તત્ક્રતુર્ભવતિ” (બૃ. ઉ. ૪-૪-૫)ઇત્યાદિશ્રુતેઃ । તદેતત્ આહ
— કારણં હેતુઃ ગુણસઙ્ગઃ ગુણેષુ સઙ્ગઃ અસ્ય પુરુષસ્ય ભોક્તુઃ
સદસદ્યોનિજન્મસુ, સત્યશ્ચ અસત્યશ્ચ યોનયઃ સદસદ્યોનયઃ તાસુ
સદસદ્યોનિષુ જન્માનિ સદસદ્યોનિજન્માનિ, તેષુ સદસદ્યોનિજન્મસુ
વિષયભૂતેષુ કારણં ગુણસઙ્ગઃ । અથવા, સદસદ્યોનિજન્મસુ
અસ્ય સંસારસ્ય કારણં ગુણસઙ્ગઃ ઇતિ સંસારપદમધ્યાહાર્યમ્ ।
સદ્યોનયઃ દેવાદિયોનયઃ; અસદ્યોનયઃ પશ્વાદિયોનયઃ । સામર્થ્યાત્
સદસદ્યોનયઃ મનુષ્યયોનયોઽપિ અવિરુદ્ધાઃ દ્રષ્ટવ્યાઃ ॥ એતત્ ઉક્તં
ભવતિ — પ્રકૃતિસ્થત્વાખ્યા અવિદ્યા, ગુણેષુ ચ સઙ્ગઃ કામઃ,
સંસારસ્ય કારણમિતિ । તચ્ચ પરિવર્જનાય ઉચ્યતે । અસ્ય ચ
નિવૃત્તિકારણં જ્ઞાનવૈરાગ્યે સસન્ન્યાસે ગીતાશાસ્ત્રે પ્રસિદ્ધમ્ ।
તચ્ચ જ્ઞાનં પુરસ્તાત્ ઉપન્યસ્તં ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞવિષયમ્
“યજ્જ્ઞાત્વામૃતમશ્નુતે” (ભ. ગી. ૧૩-૧૨) ઇતિ । ઉક્તં ચ
અન્યાપોહેન અતદ્ધર્માધ્યારોપેણ ચ ॥ તસ્યૈવ પુનઃ સાક્ષાત્ નિર્દેશઃ
ક્રિયતે —
ઉપદ્રષ્ટાનુમન્તા ચ ભર્તા ભોક્તા મહેશ્વરઃ ।
પરમાત્મેતિ ચાપ્યુક્તો દેહેઽસ્મિન્પુરુષઃ પરઃ ॥ ૧૩-૨૨ ॥
ઉપદ્રષ્ટા સમીપસ્થઃ સન્ દ્રષ્ટા સ્વયં અવ્યાપૃતઃ । યથા
ઋત્વિગ્યજમાનેષુ યજ્ઞકર્મવ્યાપૃતેષુ તટસ્થઃ અન્યઃ અવ્યાપૃતઃ
યજ્ઞવિદ્યાકુશલઃ ઋત્વિગ્યજમાનવ્યાપારગુણદોષાણાં ઈક્ષિતા,
તદ્વચ્ચ કાર્યકરણવ્યાપારેષુ અવ્યાપૃતઃ અન્યઃ તદ્વિલક્ષણઃ તેષાં
કાર્યકરણાનાં સવ્યાપારાણાં સામીપ્યેન દ્રષ્ટા ઉપદ્રષ્ટા । અથવા,
દેહચક્ષુર્મનોબુદ્ધ્યાત્માનઃ દ્રષ્ટારઃ, તેષાં બાહ્યઃ દ્રષ્ટા દેહઃ,
તતઃ આરભ્ય અન્તરતમશ્ચ પ્રત્યક્ સમીપે આત્મા દ્રષ્ટા, યતઃ પરઃ
અન્તરતમઃ નાસ્તિ દ્રષ્ટા; સઃ અતિશયસામીપ્યેન દ્રષ્ટૃત્વાત્ ઉપદ્રષ્ટા
સ્યાત્ । યજ્ઞોપદ્રષ્ટૃવદ્વા સર્વવિષયીકરણાત્ ઉપદ્રષ્ટા । અનુમન્તા
ચ, અનુમોદનં અનુમનનં કુર્વત્સુ તત્ક્રિયાસુ પરિતોષઃ, તત્કર્તા
અનુમન્તા ચ । અથવા, અનુમન્તા, કાર્યકરણપ્રવૃત્તિષુ સ્વયં
અપ્રવૃત્તોઽપિ પ્રવૃત્ત ઇવ તદનુકૂલઃ વિભાવ્યતે, તેન અનુમન્તા ।
અથવા, પ્રવૃત્તાન્ સ્વવ્યાપારેષુ તત્સાક્ષિભૂતઃ કદાચિદપિ ન
નિવારયતિ ઇતિ અનુમન્તા । ભર્તા, ભરણં નામ દેહેન્દ્રિયમનોબુદ્ધીનાં
સંહતાનાં ચૈતન્યાત્મપારાર્થ્યેન નિમિત્તભૂતેન ચૈતન્યાભાસાનાં
યત્ સ્વરૂપધારણમ્, તત્ ચૈતન્યાત્મકૃતમેવ ઇતિ ભર્તા આત્મા
ઇતિ ઉચ્યતે । ભોક્તા, અગ્ન્યુષ્ણવત્ નિત્યચૈતન્યસ્વરૂપેણ બુદ્ધેઃ
સુખદુઃખમોહાત્મકાઃ પ્રત્યયાઃ સર્વવિષયવિષયાઃ ચૈતન્યાત્મગ્રસ્તા
ઇવ જાયમાનાઃ વિભક્તાઃ વિભાવ્યન્તે ઇતિ ભોક્તા આત્મા ઉચ્યતે ।
મહેશ્વરઃ, સર્વાત્મત્વાત્ સ્વતન્ત્રત્વાચ્ચ મહાન્ ઈશ્વરશ્ચ ઇતિ
મહેશ્વરઃ । પરમાત્મા, દેહાદીનાં બુદ્ધ્યન્તાનાં પ્રત્યગાત્મત્વેન
કલ્પિતાનાં અવિદ્યયા પરમઃ ઉપદ્રષ્ટૃત્વાદિલક્ષણઃ આત્મા ઇતિ પરમાત્મા ।
સઃ અતઃ “પરમાત્મા” ઇત્યનેન શબ્દેન ચ અપિ ઉક્તઃ કથિતઃ
શ્રુતૌ । ક્વ અસૌ? અસ્મિન્ દેહે પુરુષઃ પરઃ અવ્યક્તાત્, “ઉત્તમઃ
પુરુષસ્ત્વન્યઃ પરમાત્મેત્યુદાહૃતઃ” (ભ. ગી. ૧૫-૧૭)
ઇતિ યઃ વક્ષ્યમાણઃ ॥ “ક્ષેત્રજ્ઞં ચાપિ માં વિદ્ધિ”
(ભ. ગી. ૧૩-૨) ઇતિ ઉપન્યસ્તઃ વ્યાખ્યાય ઉપસંહૃતશ્ચ, તમેતં
યથોક્તલક્ષણં આત્માનં —
ય એવં વેત્તિ પુરુષં પ્રકૃતિં ચ ગુણૈઃ સહ ।
સર્વથા વર્તમાનોઽપિ ન સ ભૂયોઽભિજાયતે ॥ ૧૩-૨૩ ॥
યઃ એવં યથોક્તપ્રકારેણ વેત્તિ પુરુષં સાક્ષાત્ અહમિતિ પ્રકૃતિં
ચ યથોક્તાં અવિદ્યાલક્ષણાં ગુણૈઃ સ્વવિકારૈઃ સહ નિવર્તિતાં
અભાવં આપાદિતાં વિદ્યયા, સર્વથા સર્વપ્રકારેણ વર્તમાનોઽપિ સઃ
ભૂયઃ પુનઃ પતિતે અસ્મિન્ વિદ્વચ્છરીરે દેહાન્તરાય ન અભિજાયતે
ન ઉત્પદ્યતે, દેહાન્તરં ન ગૃહ્ણાતિ ઇત્યર્થઃ । અપિશબ્દાત્
કિમુ વક્તવ્યં સ્વવૃત્તસ્થો ન જાયતે ઇતિ અભિપ્રાયઃ ॥ નનુ,
યદ્યપિ જ્ઞાનોત્પત્ત્યનન્તરં પુનર્જન્માભાવ ઉક્તઃ, તથાપિ પ્રાક્
જ્ઞાનોત્પત્તેઃ કૃતાનાં કર્મણાં ઉત્તરકાલભાવિનાં ચ, યાનિ ચ
અતિક્રાન્તાનેકજન્મકૃતાનિ તેષાં ચ, ફલમદત્ત્વા નાશો ન યુક્ત
ઇતિ, સ્યુઃ ત્રીણિ જન્માનિ, કૃતવિપ્રણાશો હિ ન યુક્ત ઇતિ, યથા
ફલે પ્રવૃત્તાનામ્ આરબ્ધજન્મનાં કર્મણામ્ । ન ચ કર્મણાં વિશેષઃ
અવગમ્યતે । તસ્માત્ ત્રિપ્રકારાણ્યપિ કર્માણિ ત્રીણિ જન્માનિ આરભેરન્;
સંહતાનિ વા સર્વાણિ એકં જન્મ આરભેરન્ । અન્યથા કૃતવિનાશે
સતિ સર્વત્ર અનાશ્વાસપ્રસઙ્ગઃ, શાસ્ત્રાનર્થક્યં ચ સ્યાત્ ।
ઇત્યતઃ ઇદમયુક્તમુક્તં “ન સ ભૂયોઽભિજાયતે” ઇતિ । ન;
“ક્ષીયન્તે ચાસ્ય કર્માણિ” (મુ. ઉ. ૨-૨-૯) “બ્રહ્મ
વેદ બ્રહ્મૈવ ભવતિ” (મુ. ઉ. ૩-૨-૯) “તસ્ય તાવદેવ
ચિરમ્” (છા. ઉ. ૬-૧૪-૨)“ઇષીકાતૂલવત્ સર્વાણિ કર્માણિ
પ્રદૂયન્તે” (છા. ઉ. ૫-૨૪-૩) ઇત્યાદિશ્રુતિશતેભ્યઃ ઉક્તો
વિદુષઃ સર્વકર્મદાહઃ । ઇહાપિ ચ ઉક્તઃ “યથૈધાંસિ”
(ભ. ગી. ૪-૩૭) ઇત્યાદિના સર્વકર્મદાહઃ, વક્ષ્યતિ ચ ।
ઉપપત્તેશ્ચ — અવિદ્યાકામક્લેશબીજનિમિત્તાનિ હિ કર્માણિ
જન્માન્તરાઙ્કુરં આરભન્તે; ઇહાપિ ચ “સાહઙ્કારાભિસન્ધીનિ
કર્માણિ ફલારમ્ભકાણિ, ન ઇતરાણિ” ઇતિ તત્ર તત્ર ભગવતા
ઉક્તમ્ । ”બીજાન્યગ્ન્યુપદગ્ધાનિ ન રોહન્તિ યથા પુનઃ ।
જ્ઞાનદગ્ધૈસ્તથા ક્લેશૈર્નાત્મા સમ્પદ્યતે પુનઃ” (મો. ૨૧૧-૧૭)
ઇતિ ચ । અસ્તુ તાવત્ જ્ઞાનોત્પત્ત્યુત્તરકાલકૃતાનાં કર્મણાં
જ્ઞાનેન દાહઃ જ્ઞાનસહભાવિત્વાત્ । ન તુ ઇહ જન્મનિ જ્ઞાનોત્પત્તેઃ
પ્રાક્ કૃતાનાં કર્મણાં અતીતજન્મકૃતાનાં ચ દાહઃ યુક્તઃ ।
ન; “સર્વકર્માણિ” (ભ. ગી. ૪-૩૭) ઇતિ વિશેષણાત્ ।
જ્ઞાનોત્તરકાલભાવિનામેવ સર્વકર્મણાં ઇતિ ચેત્, ન; સઙ્કોચે
કારણાનુપપત્તેઃ । યત્તુ ઉક્તં “યથા વર્તમાનજન્મારમ્ભકાણિ
કર્માણિ ન ક્ષીયન્તે ફલદાનાય પ્રવૃત્તાન્યેવ સત્યપિ જ્ઞાને,
તથા અનારબ્ધફલાનામપિ કર્મણાં ક્ષયો ન યુક્તઃ” ઇતિ,
તત્ અસત્ । કથમ્? તેષાં મુક્તેષુવત્ પ્રવૃત્તફલત્વાત્ । યથા
પૂર્વં લક્ષ્યવેધાય મુક્તઃ ઇષુઃ ધનુષઃ લક્ષ્યવેધોત્તરકાલમપિ
આરબ્ધવેગક્ષયાત્ પતનેનૈવ નિવર્તતે, એવં શરીરારમ્ભકં કર્મ
શરીરસ્થિતિપ્રયોજને નિવૃત્તેઽપિ, આ સંસ્કારવેગક્ષયાત્ પૂર્વવત્
વર્તતે એવ । યથા સ એવ ઇષુઃ પ્રવૃત્તિનિમિત્તાનારબ્ધવેગસ્તુ
અમુક્તો ધનુષિ પ્રયુક્તોઽપિ ઉપસંહ્રિયતે, તથા અનારબ્ધફલાનિ
કર્માણિ સ્વાશ્રયસ્થાન્યેવ જ્ઞાનેન નિર્બીજીક્રિયન્તે ઇતિ, પતિતે અસ્મિન્
વિદ્વચ્છરીરે “ન સ ભૂયોઽભિજાયતે” ઇતિ યુક્તમેવ ઉક્તમિતિ
સિદ્ધમ્ ॥ અત્ર આત્મદર્શને ઉપાયવિકલ્પાઃ ઇમે ધ્યાનાદયઃ ઉચ્યન્તે —
ધ્યાનેનાત્મનિ પશ્યન્તિ કેચિદાત્માનમાત્મના ।
અન્યે સાઙ્ખ્યેન યોગેન કર્મયોગેન ચાપરે ॥ ૧૩-૨૪ ॥
ધ્યાનેન, ધ્યાનં નામ શબ્દાદિભ્યો વિષયેભ્યઃ શ્રોત્રાદીનિ કરણાનિ મનસિ
ઉપસંહૃત્ય, મનશ્ચ પ્રત્યક્ચેતયિતરિ, એકાગ્રતયા યત્ ચિન્તનં
તત્ ધ્યાનમ્; તથા, ધ્યાયતીવ બકઃ, ધ્યાયતીવ પૃથિવી, ધ્યાયન્તીવ
પર્વતાઃ ઇતિ ઉપમોપાદાનાત્ । તૈલધારાવત્ સન્તતઃ અવિચ્છિન્નપ્રત્યયો
ધ્યાનમ્; તેન ધ્યાનેન આત્મનિ બુદ્ધૌ પશ્યન્તિ આત્માનં પ્રત્યક્ચેતનમ્
આત્મના સ્વેનૈવ પ્રત્યક્ચેતનેન ધ્યાનસંસ્કૃતેન અન્તઃકરણેન કેચિત્
યોગિનઃ । અન્યે સાઙ્ખ્યેન યોગેન, સાઙ્ખ્યં નામ “ઇમે સત્ત્વરજસ્તમાંસિ
ગુણાઃ મયા દૃશ્યા અહં તેભ્યોઽન્યઃ તદ્વ્યાપારસાક્ષિભૂતઃ નિત્યઃ
ગુણવિલક્ષણઃ આત્મા” ઇતિ ચિન્તનં એષઃ સાઙ્ખ્યો યોગઃ, તેન
“પશ્યન્તિ આત્માનમાત્મના” ઇતિ વર્તતે । કર્મયોગેન, કર્મૈવ યોગઃ,
ઈશ્વરાર્પણબુદ્ધ્યા અનુષ્ઠીયમાનં ઘટનરૂપં યોગાર્થત્વાત્ યોગઃ ઉચ્યતે
ગુણતઃ; તેન સત્ત્વશુદ્ધિજ્ઞાનોત્પત્તિદ્વારેણ ચ અપરે ॥
અન્યે ત્વેવમજાનન્તઃ શ્રુત્વાન્યેભ્ય ઉપાસતે ।
તેઽપિ ચાતિતરન્ત્યેવ મૃત્યું શ્રુતિપરાયણાઃ ॥ ૧૩-૨૫ ॥
અન્યે તુ એષુ વિકલ્પેષુ અન્યતમેનાપિ એવં યથોક્તં આત્માનં અજાનન્તઃ
અન્યેભ્યઃ આચાર્યેભ્યઃ શ્રુત્વા “ઇદમેવ ચિન્તયત”
ઇતિ ઉક્તાઃ ઉપાસતે શ્રદ્દધાનાઃ સન્તઃ ચિન્તયન્તિ । તેઽપિ ચ
અતિતરન્ત્યેવ અતિક્રામન્ત્યેવ મૃત્યુમ્, મૃત્યુયુક્તં સંસારં
ઇત્યેતત્ । શ્રુતિપરાયણાઃ શ્રુતિઃ શ્રવણં પરં અયનં ગમનં
મોક્ષમાર્ગપ્રવૃત્તૌ પરં સાધનં યેષાં તે શ્રુતિપરાયણાઃ;
કેવલપરોપદેશપ્રમાણાઃ સ્વયં વિવેકરહિતાઃ ઇત્યભિપ્રાયઃ । કિમુ
વક્તવ્યં પ્રમાણં પ્રતિ સ્વતન્ત્રાઃ વિવેકિનઃ મૃત્યું અતિતરન્તિ ઇતિ
અભિપ્રાયઃ ॥ ક્ષેત્રજ્ઞેશ્વરૈકત્વવિષયં જ્ઞાનં મોક્ષસાધનમ્
“યજ્જ્ઞાત્વામૃતમશ્નુતે” (ભ. ગી. ૧૩-૧૨)ઇત્યુક્તમ્,
તત્ કસ્માત્ હેતોરિતિ, તદ્ધેતુપ્રદર્શનાર્થં શ્લોકઃ આરભ્યતે —
યાવત્સઞ્જાયતે કિઞ્ચિત્સત્ત્વં સ્થાવરજઙ્ગમમ્ ।
ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞસંયોગાત્તદ્વિદ્ધિ ભરતર્ષભ ॥ ૧૩-૨૬ ॥
યાવત્ યત્ કિઞ્ચિત્ સઞ્જાયતે સમુત્પદ્યતે સત્ત્વં વસ્તુ; કિમ્
અવિશેષેણ? નેત્યાહ — સ્થાવરજઙ્ગમં સ્થાવરં જઙ્ગમં
ચ ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞસંયોગાત્ તત્ જાયતે ઇત્યેવં વિદ્ધિ જાનીહિ
ભરતર્ષભ ॥ કઃ પુનઃ અયં ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞયોઃ સંયોગઃ
અભિપ્રેતઃ? ન તાવત્ રજ્જ્વેવ ઘટસ્ય અવયવસંશ્લેષદ્વારકઃ
સમ્બન્ધવિશેષઃ સંયોગઃ ક્ષેત્રેણ ક્ષેત્રજ્ઞસ્ય સમ્ભવતિ,
આકાશવત્ નિરવયવત્વાત્ । નાપિ સમવાયલક્ષણઃ તન્તુપટયોરિવ
ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞયોઃ ઇતરેતરકાર્યકારણભાવાનભ્યુપગમાત્
ઇતિ, ઉચ્યતે — ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞયોઃ વિષયવિષયિણોઃ
ભિન્નસ્વભાવયોઃ ઇતરેતરતદ્ધર્માધ્યાસલક્ષણઃ સંયોગઃ
ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞસ્વરૂપ-વિવેકાભાવનિબન્ધનઃ, રજ્જુશુક્તિકાદીનાં
તદ્વિવેકજ્ઞાનાભાવાત્ અધ્યારોપિતસર્પરજતાદિસંયોગવત્ । સઃ અયં
અધ્યાસસ્વરૂપઃ ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞસંયોગઃ મિથ્યાજ્ઞાનલક્ષણઃ ।
યથાશાસ્ત્રં ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞલક્ષણભેદપરિજ્ઞાનપૂર્વકં પ્રાક્
દર્શિતરૂપાત્ ક્ષેત્રાત્ મુઞ્જાદિવ ઇષીકાં યથોક્તલક્ષણં ક્ષેત્રજ્ઞં
પ્રવિભજ્ય “ન સત્તન્નાસદુચ્યતે” (ભ. ગી. ૧૩-૧૨)
ઇત્યનેન નિરસ્તસર્વોપાધિવિશેષં જ્ઞેયં બ્રહ્મસ્વરૂપેણ યઃ પશ્યતિ,
ક્ષેત્રં ચ માયાનિર્મિતહસ્તિસ્વપ્નદૃષ્ટવસ્તુગન્ધર્વનગરાદિવત્
“અસદેવ સદિવ અવભાસતે” ઇતિ એવં નિશ્ચિતવિજ્ઞાનઃ યઃ,
તસ્ય યથોક્તસમ્યગ્દર્શનવિરોધાત્ અપગચ્છતિ મિથ્યાજ્ઞાનમ્ ।
તસ્ય જન્મહેતોઃ અપગમાત્ “ય એવં વેત્તિ પુરુષં પ્રકૃતિં ચ
ગુણૈઃ સહ” (ભ. ગી. ૧૩-૨૩) ઇત્યનેન “વિદ્વાન્ ભૂયઃ ન
અભિજાયતે” ઇતિ યત્ ઉક્તમ્, તત્ ઉપપન્નમુક્તમ્ ॥ “ન સ
ભૂયોઽભિજાયતે” (ભ. ગી. ૧૩-૨૩) ઇતિ સમ્યગ્દર્શનફલમ્
અવિદ્યાદિસંસારબીજનિવૃત્તિદ્વારેણ જન્મભાવઃ ઉક્તઃ । જન્મકારણં ચ
અવિદ્યાનિમિત્તકઃ ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞસંયોગઃ ઉક્તઃ; અતઃ તસ્યાઃ અવિદ્યાયાઃ
નિવર્તકં સમ્યગ્દર્શનં ઉક્તમપિ પુનઃ શબ્દાન્તરેણ ઉચ્યતે —
સમં સર્વેષુ ભૂતેષુ તિષ્ઠન્તં પરમેશ્વરમ્ ।
વિનશ્યત્સ્વવિનશ્યન્તં યઃ પશ્યતિ સ પશ્યતિ ॥ ૧૩-૨૭ ॥
સમં નિર્વિશેષં તિષ્ઠન્તં સ્થિતિં કુર્વન્તમ્; ક્વ? સર્વેષુ
સમસ્તેષુ ભૂતેષુ બ્રહ્માદિસ્થાવરાન્તેષુ પ્રાણિષુ; કમ્? પરમેશ્વરં
દેહેન્દ્રિયમનોબુદ્ધ્યવ્યક્તાત્મનઃ અપેક્ષ્ય પરમેશ્વરઃ, તં સર્વેષુ
ભૂતેષુ સમં તિષ્ઠન્તમ્ । તાનિ વિશિનષ્ટિ વિનશ્યત્સુ ઇતિ,
તં ચ પરમેશ્વરં અવિનશ્યન્તં ઇતિ, ભૂતાનાં પરમેશ્વરસ્ય
ચ અત્યન્તવૈલક્ષણ્યપ્રદર્શનાર્થમ્ । કથમ્? સર્વેષાં હિ
ભાવવિકારાણાં જનિલક્ષણઃ ભાવવિકારો મૂલમ્; જન્મોત્તરકાલભાવિનઃ
અન્યે સર્વે ભાવવિકારાઃ વિનાશાન્તાઃ; વિનાશાત્ પરો ન કશ્ચિત્ અસ્તિ
ભાવવિકારઃ, ભાવાભાવાત્ । સતિ હિ ધર્મિણિ ધર્માઃ ભવન્તિ ।
અતઃ અન્ત્યભાવવિકારાભાવાનુવાદેન પૂર્વભાવિનઃ સર્વે ભાવવિકારાઃ
પ્રતિષિદ્ધાઃ ભવન્તિ સહ કાર્યૈઃ । તસ્માત્ સર્વભૂતૈઃ વૈલક્ષણ્યં
અત્યન્તમેવ પરમેશ્વરસ્ય સિદ્ધમ્, નિર્વિશેષત્વં એકત્વં ચ । યઃ
એવં યથોક્તં પરમેશ્વરં પશ્યતિ, સઃ પશ્યતિ ॥ નનુ સર્વોઽપિ
લોકઃ પશ્યતિ, કિં વિશેષણેન ઇતિ । સત્યં પશ્યતિ; કિં તુ વિપરીતં
પશ્યતિ । અતઃ વિશિનષ્ટિ — સ એવ પશ્યતીતિ । યથા તિમિરદૃષ્ટિઃ
અનેકં ચન્દ્રં પશ્યતિ, તમપેક્ષ્ય એકચન્દ્રદર્શી વિશિષ્યતે —
સ એવ પશ્યતીતિ; તથા ઇહાપિ એકં અવિભક્તં યથોક્તં આત્માનં યઃ
પશ્યતિ, સઃ વિભક્તાનેકાત્મવિપરીતદર્શિભ્યઃ વિશિષ્યતે — સ
એવ પશ્યતીતિ । ઇતરે પશ્યન્તોઽપિ ન પશ્યન્તિ, વિપરીતદર્શિત્વાત્
અનેકચન્દ્રદર્શિવત્ ઇત્યર્થઃ ॥ યથોક્તસ્ય સમ્યગ્દર્શનસ્ય
ફલવચનેન સ્તુતિઃ કર્તવ્યા ઇતિ શ્લોકઃ આરભ્યતે —
સમં પશ્યન્હિ સર્વત્ર સમવસ્થિતમીશ્વરમ્ ।
ન હિનસ્ત્યાત્મનાત્માનં તતો યાતિ પરાં ગતિમ્ ॥ ૧૩-૨૮ ॥
સમં પશ્યન્ ઉપલભમાનઃ હિ યસ્માત્ સર્વત્ર સર્વભૂતેષુ સમવસ્થિતં
તુલ્યતયા અવસ્થિતં ઈશ્વરં અતીતાનન્તરશ્લોકોક્તલક્ષણમિત્યર્થઃ ।
સમં પશ્યન્ કિમ્? ન હિનસ્તિ હિંસાં ન કરોતિ આત્મના સ્વેનૈવ સ્વમાત્માનમ્ ।
તતઃ તદહિંસનાત્ યાતિ પરાં પ્રકૃષ્ટાં ગતિં મોક્ષાખ્યામ્ ॥ નનુ
નૈવ કશ્ચિત્ પ્રાણી સ્વયં સ્વં આત્માનં હિનસ્તિ । કથં ઉચ્યતે અપ્રાપ્તં
“ન હિનસ્તિ” ઇતિ? યથા ”ન પૃથિવ્યામગ્નિશ્ચેતવ્યો
નાન્તરિક્ષે” (તૈ. સં. ૫-૨-૭) ઇત્યાદિ । નૈષ દોષઃ,
અજ્ઞાનાં આત્મતિરસ્કરણોપપત્તેઃ । સર્વો હિ અજ્ઞઃ અત્યન્તપ્રસિદ્ધં
સાક્ષાત્ અપરોક્ષાત્ આત્માનં તિરસ્કૃત્ય અનાત્માનં આત્મત્વેન પરિગૃહ્ય,
તમપિ ધર્માધર્મૌ કૃત્વા ઉપાત્તં આત્માનં હત્વા અન્યં આત્માનં ઉપાદત્તે
નવં તં ચૈવં હત્વા અન્યમેવ તમપિ હત્વા અન્યં ઇત્યેવં ઉપાત્તમુપાત્તં
આત્માનં હન્તિ, ઇતિ આત્મહા સર્વઃ અજ્ઞઃ । યસ્તુ પરમાર્થાત્મા, અસાવપિ
સર્વદા અવિદ્યયા હત ઇવ, વિદ્યમાનફલાભાવાત્, ઇતિ સર્વે આત્મહનઃ
એવ અવિદ્વાંસઃ । યસ્તુ ઇતરઃ યથોક્તાત્મદર્શી, સઃ ઉભયથાપિ આત્મના
આત્માનં ન હિનસ્તિ ન હન્તિ । તતઃ યાતિ પરાં ગતિમ્ યથોક્તં ફલં
તસ્ય ભવતિ ઇત્યર્થઃ ॥ સર્વભૂતસ્થં ઈશ્વરં સમં પશ્યન્
“ન હિનસ્તિ આત્મના આત્માનમ્” ઇતિ ઉક્તમ્ । તત્ અનુપપન્નં
સ્વગુણકર્મવૈલક્ષણ્યભેદભિન્નેષુ આત્મસુ, ઇત્યેતત્ આશઙ્ક્ય આહ —
પ્રકૃત્યૈવ ચ કર્માણિ ક્રિયમાણાનિ સર્વશઃ ।
યઃ પશ્યતિ તથાત્માનમકર્તારં સ પશ્યતિ ॥ ૧૩-૨૯ ॥
પ્રકૃત્યા પ્રકૃતિઃ ભગવતઃ માયા ત્રિગુણાત્મિકા, “માયાં
તુ પ્રકૃતિં વિદ્યાત્” (શ્વે. ઉ. ૪-૧૦) ઇતિ મન્ત્રવર્ણાત્,
તયા પ્રકૃત્યૈવ ચ ન અન્યેન મહદાદિકાર્યકારણાકારપરિણતયા
કર્માણિ વાઙ્મનઃકાયારભ્યાણિ ક્રિયમાણાનિ નિર્વર્ત્યમાનાનિ સર્વશઃ
સર્વપ્રકારૈઃ યઃ પશ્યતિ ઉપલભતે, તથા આત્માનં ક્ષેત્રજ્ઞં
અકર્તારં સર્વોપાધિવિવર્જિતં સઃ પશ્યતિ, સઃ પરમાર્થદર્શી
ઇત્યભિપ્રાયઃ; નિર્ગુણસ્ય અકર્તુઃ નિર્વિશેષસ્ય આકાશસ્યેવ ભેદે
પ્રમાણાનુપપત્તિઃ ઇત્યર્થઃ ॥ પુનરપિ તદેવ સમ્યગ્દર્શનં
શબ્દાન્તરેણ પ્રપઞ્ચયતિ —
યદા ભૂતપૃથગ્ભાવમેકસ્થમનુપશ્યતિ ।
તત એવ ચ વિસ્તારં બ્રહ્મ સમ્પદ્યતે તદા ॥ ૧૩-૩૦ ॥
યદા યસ્મિન્ કાલે ભૂતપૃથગ્ભાવં ભૂતાનાં પૃથગ્ભાવં પૃથક્ત્વમ્
એકસ્મિન્ આત્મનિ સ્થિતં એકસ્થં અનુપશ્યતિ શાસ્ત્રાચાર્યોપદેશમ્,
અનુ આત્માનં પ્રત્યક્ષત્વેન પશ્યતિ “આત્મૈવ ઇદં સર્વમ્”
(છા. ઉ. ૭-૨૫-૨) ઇતિ, તત એવ ચ તસ્માદેવ ચ વિસ્તારં ઉત્પત્તિં
વિકાસં “આત્મતઃ પ્રાણ આત્મત આશા આત્મતઃ સ્મર આત્મત આકાશ
આત્મતસ્તેજ આત્મત આપ આત્મત આવિર્ભાવતિરોભાવાવાત્મતોઽન્નમ્”
(છા. ઉ. ૭-૨૬-૧) ઇત્યેવમાદિપ્રકારૈઃ વિસ્તારં યદા પશ્યતિ, બ્રહ્મ
સમ્પદ્યતે બ્રહ્મૈવ ભવતિ તદા તસ્મિન્ કાલે ઇત્યર્થઃ ॥ એકસ્ય આત્માનઃ
સર્વદેહાત્મત્વે તદ્દોષસમ્બન્ધે પ્રાપ્તે, ઇદં ઉચ્યતે —
અનાદિત્વાન્નિર્ગુણત્વાત્પરમાત્માયમવ્યયઃ ।
શરીરસ્થોઽપિ કૌન્તેય ન કરોતિ ન લિપ્યતે ॥ ૧૩-૩૧ ॥
અનાદિત્વાત્ અનાદેઃ ભાવઃ અનાદિત્વમ્, આદિઃ કારણમ્, તત્ યસ્ય
નાસ્તિ તત્ આનાદિ । યદ્ધિ આદિમત્ તત્ સ્વેન આત્મના વ્યેતિ; અયં તુ
અનાદિત્વાત્ નિરવયવ ઇતિ કૃત્વા ન વ્યેતિ । તથા નિર્ગુણત્વાત્ ।
સગુણો હિ ગુણવ્યયાત્ વ્યેતિ; અયં તુ નિર્ગુણત્વાચ્ચ ન વ્યેતિ; ઇતિ
પરમાત્મા અયં અવ્યયઃ; ન અસ્ય વ્યયો વિદ્યતે ઇતિ અવ્યયઃ । યત
એવમતઃ શરીરસ્થોઽપિ, શરીરેષુ આત્મનઃ ઉપલબ્ધિઃ ભવતીતિ
શરીરસ્થઃ ઉચ્યતે; તથાપિ ન કરોતિ । તદકરણાદેવ તત્ફલેન
ન લિપ્યતે । યો હિ કર્તા, સઃ કર્મફલેન લિપ્યતે । અયં તુ અકર્તા,
અતઃ ન ફલેન લિપ્યતે ઇત્યર્થઃ ॥ કઃ પુનઃ દેહેષુ કરોતિ લિપ્યતે
ચ? યદિ તાવત્ અન્યઃ પરમાત્મનો દેહી કરોતિ લિપ્યતે ચ, તતઃ ઇદં
અનુપપન્નમ્ ઉક્તં ક્ષેત્રજ્ઞેશ્વરૈકત્વં “ક્ષેત્રજ્ઞં ચાપિ
માં વિદ્ધિ” (ભ. ગી. ૧૩-૨) ઇત્યાદિ । અથ નાસ્તિ ઈશ્વરાદન્યો
દેહી, કઃ કરોતિ લિપ્યતે ચ? ઇતિ વાચ્યમ્; પરો વા નાસ્તિ ઇતિ સર્વથા
દુર્વિજ્ઞેયં દુર્વાચ્યં ચ ઇતિ ભગવત્પ્રોક્તં ઔપનિષદં દર્શનં
પરિત્યક્તં વૈશેષિકૈઃ સાઙ્ખ્યાર્હતબૌદ્ધૈશ્ચ । તત્ર અયં
પરિહારો ભગવતા સ્વેનૈવ ઉક્તઃ “સ્વભાવસ્તુ પ્રવર્તતે”
(ભ. ગી. ૫-૧૪)ઇતિ । અવિદ્યામાત્રસ્વભાવો હિ કરોતિ લિપ્યતે ઇતિ
વ્યવહારો ભવતિ, ન તુ પરમાર્થત એકસ્મિન્ પરમાત્મનિ તત્ અસ્તિ ।
અતઃ એતસ્મિન્ પરમાર્થસાઙ્ખ્યદર્શને સ્થિતાનાં જ્ઞાનનિષ્ઠાનાં
પરમહંસપરિવ્રાજકાનાં તિરસ્કૃતાવિદ્યાવ્યવહારાણાં કર્માધિકારો નાસ્તિ
ઇતિ તત્ર તત્ર દર્શિતં ભગવતા ॥ કિમિવ ન કરોતિ ન લિપ્યતે ઇતિ
અત્ર દૃષ્ટાન્તમાહ —
યથા સર્વગતં સૌક્ષ્મ્યાદાકાશં નોપલિપ્યતે ।
સર્વત્રાવસ્થિતો દેહે તથાત્મા નોપલિપ્યતે ॥ ૧૩-૩૨ ॥
યથા સર્વગતં વ્યાપિ અપિ સત્ સૌક્ષ્મ્યાત્ સૂક્ષ્મભાવાત્ આકાશં ખં
ન ઉપલિપ્યતે ન સમ્બધ્યતે, સર્વત્ર અવસ્થિતઃ દેહે તથા આત્મા ન
ઉપલિપ્યતે ॥ કિઞ્ચ —
યથા પ્રકાશયત્યેકઃ કૃત્સ્નં લોકમિમં રવિઃ ।
ક્ષેત્રં ક્ષેત્રી તથા કૃત્સ્નં પ્રકાશયતિ ભારત ॥ ૧૩-૩૩ ॥
યથા પ્રકાશયતિ અવભાસયતિ એકઃ કૃત્સ્નં લોકં ઇમં રવિઃ સવિતા
આદિત્યઃ, તથા તદ્વત્ મહાભૂતાદિ ધૃત્યન્તં ક્ષેત્રં એકઃ સન્
પ્રકાશયતિ । કઃ? ક્ષેત્રી પરમાત્મા ઇત્યર્થઃ । રવિદૃષ્ટાન્તઃ અત્ર
આત્મનઃ ઉભયાર્થોઽપિ ભવતિ — રવિવત્ સર્વક્ષેત્રેષુ એક એવ આત્મા,
અલેપકશ્ચ ઇતિ ॥ સમસ્તાધ્યાયાર્થોપસંહારાર્થઃ અયં શ્લોકઃ —
ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞયોરેવમન્તરં જ્ઞાનચક્ષુષા ।
ભૂતપ્રકૃતિમોક્ષં ચ યે વિદુર્યાન્તિ તે પરમ્ ॥ ૧૩-૩૪ ॥
ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞયોઃ યથાવ્યાખ્યાતયોઃ એવં યથાપ્રદર્શિતપ્રકારેણ
અન્તરં ઇતરેતરવૈલક્ષણ્યવિશેષં જ્ઞાનચક્ષુષા
શાસ્ત્રાચાર્યપ્રસાદોપદેશજનિતં આત્મપ્રત્યયિકં જ્ઞાનં ચક્ષુઃ,
તેન જ્ઞાનચક્ષુષા, ભૂતપ્રકૃતિમોક્ષં ચ, ભૂતાનાં પ્રકૃતિઃ
અવિદ્યાલક્ષણા અવ્યક્તાખ્યા, તસ્યાઃ ભૂતપ્રકૃતેઃ મોક્ષણં
અભાવગમનં ચ યે વિદુઃ વિજાનન્તિ, યાન્તિ ગચ્છન્તિ તે પરં
પરમાત્મતત્ત્વં બ્રહ્મ, ન પુનઃ દેહં આદદતે ઇત્યર્થઃ ॥
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે
શ્રીકૃષ્નાર્જુનસંવાદે ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞયોગો નામ ત્રયોદશોઽધ્યાયઃ ॥૧૩ ॥
ઇતિ
શ્રીમદ્-પરમહંસ-પરિવ્રાજક-આચાર્ય-પૂજ્યપાદ-શ્રીશઙ્કર-ભગવતા
કૃતૌ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા-ભાષ્યે ક્ષેત્ર-ક્ષેત્રજ્ઞ-યોગઃ નામ
ત્રયોદશોઽધ્યાયઃ ॥
॥ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા શાઙ્કર-ભાષ્યમ્ ॥ ॥ ચતુર્દશોઽધ્યાયઃ ॥
સર્વં ઉત્પદ્યમાનં ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞસંયોગાત્ ઉત્પદ્યતે ઇતિ ઉક્તમ્ । તત્
કથમિતિ, તત્પ્રદર્શનાર્થં “પરં ભૂયઃ” ઇત્યાદિઃ અધ્યાયઃ
આરભ્યતે । અથવા, ઈશ્વરપરતન્ત્રયોઃ ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞયોઃ જગત્કારણત્વં
ન તુ સાઙ્ખ્યાનામિવ સ્વતન્ત્રયોઃ ઇત્યેવમર્થમ્ । પ્રકૃતિસ્થત્વં ગુણેષુ
ચ સઙ્ગઃ સંસારકારણં ઇતિ ઉક્તમ્ । કસ્મિન્ ગુણે કથં સઙ્ગઃ? કે
વા ગુણાઃ? કથં વા તે બધ્નન્તિ ઇતિ? ગુણેભ્યશ્ચ મોક્ષણં કથં
સ્યાત્? મુક્તસ્ય ચ લક્ષણં વક્તવ્યમ્, ઇત્યેવમર્થં ચ ભગવાન્ ઉવાચ —
શ્રીભગવાનુવાચ —
પરં ભૂયઃ પ્રવક્ષ્યામિ જ્ઞાનાનાં જ્ઞાનમુત્તમમ્ ।
યજ્જ્ઞાત્વા મુનયઃ સર્વે પરાં સિદ્ધિમિતો ગતાઃ ॥ ૧૪-૧ ॥
પરં જ્ઞાનં ઇતિ વ્યવહિતેન સમ્બન્ધઃ, ભૂયઃ પુનઃ
પૂર્વેષુ સર્વેષ્વધ્યાયેષુ અસકૃત્ ઉક્તમપિ પ્રવક્ષ્યામિ ।
તચ્ચ પરં પરવસ્તુવિષયત્વાત્ । કિં તત્? જ્ઞાનં સર્વેષાં
જ્ઞાનાનાં ઉત્તમમ્, ઉત્તમફલત્વાત્ । જ્ઞાનાનાં ઇતિ ન અમાનિત્વાદીનામ્;
કિં તર્હિ? યજ્ઞાદિજ્ઞેયવસ્તુવિષયાણાં ઇતિ । તાનિ ન મોક્ષાય, ઇદં તુ
મોક્ષાય ઇતિ પરોત્તમશબ્દાભ્યાં સ્તૌતિ શ્રોતૃબુદ્ધિરુચ્યુત્પાદનાર્થમ્ ।
યત્ જ્ઞાત્વા યત્ જ્ઞાનં જ્ઞાત્વા પ્રાપ્ય મુનયઃ સન્ન્યાસિનઃ મનનશીલાઃ સર્વે
પરાં સિદ્ધિં મોક્ષાખ્યાં ઇતઃ અસ્માત્ દેહબન્ધનાત્ ઊર્ધ્વં ગતાઃ પ્રાપ્તાઃ ॥
અસ્યાશ્ચ સિદ્ધેઃ ઐકાન્તિકત્વં દર્શયતિ —
ઇદં જ્ઞાનમુપાશ્રિત્ય મમ સાધર્મ્યમાગતાઃ ।
સર્ગેઽપિ નોપજાયન્તે પ્રલયે ન વ્યથન્તિ ચ ॥ ૧૪-૨ ॥
ઇદં જ્ઞાનં યથોક્તમુપાશ્રિત્ય, જ્ઞાનસાધનં અનુષ્ઠાય ઇત્યેતત્, મમ
પરમેશ્વરસ્ય સાધર્મ્યં મત્સ્વરૂપતાં આગતાઃ પ્રાપ્તાઃ ઇત્યર્થઃ । ન તુ
સમાનધર્મતા સાધર્મ્યમ્, ક્ષેત્રજ્ઞેશ્વરયોઃ ભેદાનભ્યુપગમાત્ ગીતાશાસ્ત્રે ।
ફલવાદશ્ચ અયં સ્તુત્યર્થં ઉચ્યતે । સર્ગેઽપિ સૃષ્ટિકાલેઽપિ ન
ઉપજાયન્તે । ન ઉત્પદ્યન્તે । પ્રલયે બ્રહ્મણોઽપિ વિનાશકાલે ન વ્યથન્તિ
ચ વ્યથાં ન આપદ્યન્તે, ન ચ્યવન્તિ ઇત્યર્થઃ ॥ ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞસંયોગઃ
ઈદૃશઃ ભૂતકારણં ઇત્યાહ —
મમ યોનિર્મહદ્બ્રહ્મ તસ્મિન્ગર્ભં દધામ્યહમ્ ।
સમ્ભવઃ સર્વભૂતાનાં તતો ભવતિ ભારત ॥ ૧૪-૩ ॥
મમ સ્વભૂતા મદીયા માયા ત્રિગુણાત્મિકા પ્રકૃતિઃ યોનિઃ સર્વભૂતાનાં
કારણમ્ । સર્વકાર્યેભ્યો મહત્ત્વાત્ ભરણાચ્ચ સ્વવિકારાણાં મહત્
બ્રહ્મ ઇતિ યોનિરેવ વિશિષ્યતે । તસ્મિન્ મહતિ બ્રહ્મણિ યોનૌ ગર્ભં
હિરણ્યગર્ભસ્ય જન્મનઃ બીજં સર્વભૂતજન્મકારણં બીજં દધામિ
નિક્ષિપામિ ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞપ્રકૃતિદ્વયશક્તિમાન્ ઈશ્વરઃ અહમ્,
અવિદ્યાકામકર્મોપાધિસ્વરૂપાનુવિધાયિનં ક્ષેત્રજ્ઞં ક્ષેત્રેણ સંયોજયામિ
ઇત્યર્થઃ । સમ્ભવઃ ઉત્પત્તિઃ સર્વભૂતાનાં હિરણ્યગર્ભોત્પત્તિદ્વારેણ
તતઃ તસ્માત્ ગર્ભાધાનાત્ ભવતિ હે ભારત ॥
સર્વયોનિષુ કૌન્તેય મૂર્તયઃ સમ્ભવન્તિ યાઃ ।
તાસાં બ્રહ્મ મહદ્યોનિરહં બીજપ્રદઃ પિતા ॥ ૧૪-૪ ॥
દેવપિતૃમનુષ્યપશુમૃગાદિસર્વયોનિષુ કૌન્તેય, મૂર્તયઃ
દેહસંસ્થાનલક્ષણાઃ મૂર્છિતાઙ્ગાવયવાઃ મૂર્તયઃ સમ્ભવન્તિ યાઃ, તાસાં
મૂર્તીનાં બ્રહ્મ મહત્ સર્વાવસ્થં યોનિઃ કારણં અહં ઈશ્વરઃ બીજપ્રદઃ
ગર્ભાધાનસ્ય કર્તા પિતા ॥ કે ગુણાઃ કથં બધ્નન્તીતિ, ઉચ્યતે —
સત્ત્વં રજસ્તમ ઇતિ ગુણાઃ પ્રકૃતિસમ્ભવાઃ ।
નિબધ્નન્તિ મહાબાહો દેહે દેહિનમવ્યયમ્ ॥ ૧૪-૫ ॥
સત્ત્વં રજઃ તમઃ ઇતિ એવન્નામાનઃ । ગુણાઃ ઇતિ પારિભાષિકઃ શબ્દઃ, ન
રૂપાદિવત્ દ્રવ્યાશ્રિતાઃ ગુણાઃ । ન ચ ગુણગુણિનોઃ અન્યત્વમત્ર વિવક્ષિતમ્ ।
તસ્માત્ ગુણા ઇવ નિત્યપરતન્ત્રાઃ ક્ષેત્રજ્ઞં પ્રતિ અવિદ્યાત્મકત્વાત્
ક્ષેત્રજ્ઞં નિબધ્નન્તીવ । તં આસ્પદીકૃત્ય આત્માનં પ્રતિલભન્તે ઇતિ
નિબધ્નન્તિ ઇતિ ઉચ્યતે । તે ચ પ્રકૃતિસમ્ભવાઃ ભગવન્માયાસમ્ભવાઃ
નિબધ્નન્તિ ઇવ હે મહાબાહો, મહાન્તૌ સમર્થતરૌ આજાનુપ્રલમ્બૌ બાહૂ
યસ્ય સઃ મહાબાહુઃ, હે મહાબાહો દેહે શરીરે દેહિનં દેહવન્તં અવ્યયમ્,
અવ્યયત્વં ચ ઉક્તં “અનાદિત્વાત્” (ભ. ગી. ૧૩-૩૧) ઇત્યાદિશ્લોકેન ।
નનુ “દેહી ન લિપ્યતે” (ભ. ગી. ૧૩-૩૧) ઇત્યુક્તમ્ । તત્ કથં ઇહ
નિબધ્નન્તિ ઇતિ અન્યથા ઉચ્યતે? પરિહૃતં અસ્માભિઃ ઇવશબ્દેન નિબધ્નન્તિ
ઇવ ઇતિ ॥ તત્ર સત્ત્વાદીનાં સત્ત્વસ્યૈવ તાવત્ લક્ષણં ઉચ્યતે —
તત્ર સત્ત્વં નિર્મલત્વાત્પ્રકાશકમનામયમ્ ।
સુખસઙ્ગેન બધ્નાતિ જ્ઞાનસઙ્ગેન ચાનઘ ॥ ૧૪-૬ ॥
નિર્મલત્વાત્ સ્ફટિકમણિરિવ પ્રકાશકં અનામયં નિરુપદ્રવં
સત્ત્વં તન્નિબધ્નાતિ । કથમ્? સુખસઙ્ગેન “સુખી અહમ્” ઇતિ
વિષયભૂતસ્ય સુખસ્ય વિષયિણિ આત્મનિ સંશ્લેષાપાદનં મૃષૈવ સુખે
સઞ્જનં ઇતિ । સૈષા અવિદ્યા । ન હિ વિષયધર્મઃ વિષયિણઃ ભવતિ ।
ઇચ્છાદિ ચ ધૃત્યન્તં ક્ષેત્રસ્યૈવ વિષયસ્ય ધર્મઃ ઇતિ ઉક્તં ભગવતા ।
અતઃ અવિદ્યયૈવ સ્વકીયધર્મભૂતયા વિષયવિષય્યવિવેકલક્ષણયા
અસ્વાત્મભૂતે સુખે સઞ્જયતિ ઇવ, આસક્તમિવ કરોતિ, અસઙ્ગં સક્તમિવ
કરોતિ, અસુખિનં સુખિનમિવ । તથા જ્ઞાનસઙ્ગેન ચ, જ્ઞાનમિતિ
સુખસાહચર્યાત્ ક્ષેત્રસ્યૈવ વિષયસ્ય અન્તઃકરણસ્ય ધર્મઃ, ન આત્મનઃ;
આત્મધર્મત્વે સઙ્ગાનુપપત્તેઃ, બન્ધાનુપપત્તેશ્ચ । સુખે ઇવ જ્ઞાનાદૌ
સઙ્ગઃ મન્તવ્યઃ । હે અનઘ અવ્યસન ॥
રજો રાગાત્મકં વિદ્ધિ તૃષ્ણાસઙ્ગસમુદ્ભવમ્ ।
તન્નિબધ્નાતિ કૌન્તેય કર્મસઙ્ગેન દેહિનમ્ ॥ ૧૪-૭ ॥
રજઃ રાગાત્મકં રઞ્જનાત્ રાગઃ ગૈરિકાદિવદ્રાગાત્મકં વિદ્ધિ જાનીહિ ।
તૃષ્ણાસઙ્ગસમુદ્ભવં તૃષ્ણા અપ્રાપ્તાભિલાષઃ, આસઙ્ગઃ પ્રાપ્તે
વિષયે મનસઃ પ્રીતિલક્ષણઃ સંશ્લેષઃ, તૃષ્ણાસઙ્ગયોઃ સમુદ્ભવં
તૃષ્ણાસઙ્ગસમુદ્ભવમ્ । તન્નિબધ્નાતિ તત્ રજઃ નિબધ્નાતિ કૌન્તેય
કર્મસઙ્ગેન, દૃષ્ટાદૃષ્ટાર્થેષુ કર્મસુ સઞ્જનં તત્પરતા
કર્મસઙ્ગઃ, તેન નિબધ્નાતિ રજઃ દેહિનમ્ ॥
તમસ્ત્વજ્ઞાનજં વિદ્ધિ મોહનં સર્વદેહિનામ્ ।
પ્રમાદાલસ્યનિદ્રાભિસ્તન્નિબધ્નાતિ ભારત ॥ ૧૪-૮ ॥
તમઃ તૃતીયઃ ગુણઃ અજ્ઞાનજં અજ્ઞાનાત્ જાતં અજ્ઞાનજં વિદ્ધિ
મોહનં મોહકરં અવિવેકકરં સર્વદેહિનાં સર્વેષાં દેહવતામ્ ।
પ્રમાદાલસ્યનિદ્રાભિઃ પ્રમાદશ્ચ આલસ્યં ચ નિદ્રા ચ પ્રમાદાલસ્યનિદ્રાઃ
તાભિઃ પ્રમાદાલસ્યનિદ્રાભિઃ તત્ તમઃ નિબધ્નાતિ ભારત ॥ પુનઃ ગુણાનાં
વ્યાપારઃ સઙ્ક્ષેપતઃ ઉચ્યતે —
સત્ત્વં સુખે સઞ્જયતિ રજઃ કર્મણિ ભારત ।
જ્ઞાનમાવૃત્ય તુ તમઃ પ્રમાદે સઞ્જયત્યુત ॥ ૧૪-૯ ॥
સત્ત્વં સુખે સઞ્જયતિ સંશ્લેષયતિ, રજઃ કર્મણિ હે ભારત સઞ્જયતિ
ઇતિ અનુવર્તતે । જ્ઞાનં સત્ત્વકૃતં વિવેકં આવૃત્ય આચ્છાદ્ય તુ તમઃ
સ્વેન આવરણાત્મના પ્રમાદે સઞ્જયતિ ઉત પ્રમાદઃ નામ પ્રાપ્તકર્તવ્યાકરણમ્ ॥
ઉક્તં કાર્યં કદા કુર્વન્તિ ગુણા ઇતિ ઉચ્યતે —
રજસ્તમશ્ચાભિભૂય સત્ત્વં ભવતિ ભારત ।
રજઃ સત્ત્વં તમશ્ચૈવ તમઃ સત્ત્વં રજસ્તથા ॥ ૧૪-૧૦ ॥
રજઃ તમશ્ચ ઉભાવપિ અભિભૂય સત્ત્વં ભવતિ ઉદ્ભવતિ વર્ધતે યદા,
તદા લબ્ધાત્મકં સત્ત્વં સ્વકાર્યં જ્ઞાનસુખાદિ આરભતે હે ભારત । તથા
રજોગુણઃ સત્ત્વં તમશ્ચ એવ ઉભાવપિ અભિભૂય વર્ધતે યદા, તદા કર્મ
કૃષ્યાદિ સ્વકાર્યં આરભતે । તમ આખ્યો ગુણઃ સત્ત્વં રજશ્ચ ઉભાવપિ
અભિભૂય તથૈવ વર્ધતે યદા, તદા જ્ઞાનાવરણાદિ સ્વકાર્યં આરભતે ॥
યદા યો ગુણઃ ઉદ્ભૂતઃ ભવતિ, તદા તસ્ય કિં લિઙ્ગમિતિ ઉચ્યતે —
સર્વદ્વારેષુ દેહેઽસ્મિન્પ્રકાશ ઉપજાયતે ।
જ્ઞાનં યદા તદા વિદ્યાદ્વિવૃદ્ધં સત્ત્વમિત્યુત ॥ ૧૪-૧૧ ॥
સર્વદ્વારેષુ, આત્મનઃ ઉપલબ્ધિદ્વારાણિ શ્રોત્રાદીનિ સર્વાણિ કરણાનિ,
તેષુ સર્વદ્વારેષુ અન્તઃકરણસ્ય બુદ્ધેઃ વૃત્તિઃ પ્રકાશઃ દેહે અસ્મિન્
ઉપજાયતે । તદેવ જ્ઞાનમ્ । યદા એવં પ્રકાશો જ્ઞાનાખ્યઃ ઉપજાયતે, તદા
જ્ઞાનપ્રકાશેન લિઙ્ગેન વિદ્યાત્ વિવૃદ્ધં ઉદ્ભૂતં સત્ત્વં ઇતિ ઉત અપિ ॥
રજસઃ ઉદ્ભૂતસ્ય ઇદં ચિહ્નં —
લોભઃ પ્રવૃત્તિરારમ્ભઃ કર્મણામશમઃ સ્પૃહા ।
રજસ્યેતાનિ જાયન્તે વિવૃદ્ધે ભરતર્ષભ ॥ ૧૪-૧૨ ॥
લોભઃ પરદ્રવ્યાદિત્સા, પ્રવૃત્તિઃ પ્રવર્તનં સામાન્યચેષ્ટા, આરમ્ભઃ;
કસ્ય? કર્મણામ્ । અશમઃ અનુપશમઃ, હર્ષરાગાદિપ્રવૃત્તિઃ, સ્પૃહા
સર્વસામાન્યવસ્તુવિષયા તૃષ્ણા — રજસિ ગુણે વિવૃદ્ધે એતાનિ લિઙ્ગાનિ
જાયન્તે હે ભરતર્ષભ ॥
અપ્રકાશોઽપ્રવૃત્તિશ્ચ પ્રમાદો મોહ એવ ચ ।
તમસ્યેતાનિ જાયન્તે વિવૃદ્ધે કુરુનન્દન ॥ ૧૪-૧૩ ॥
અપ્રકાશઃ અવિવેકઃ, અત્યન્તં અપ્રવૃત્તિશ્ચ પ્રવૃત્ત્યભાવઃ તત્કાર્યં
પ્રમાદો મોહ એવ ચ અવિવેકઃ મૂઢતા ઇત્યર્થઃ । તમસિ ગુણે વિવૃદ્ધે
એતાનિ લિઙ્ગાનિ જાયન્તે હે કુરુનન્દન ॥ મરણદ્વારેણાપિ યત્ ફલં પ્રાપ્યતે,
તદપિ સઙ્ગરાગહેતુકં સર્વં ગૌણમેવ ઇતિ દર્શયન્ આહ —
યદા સત્ત્વે પ્રવૃદ્ધે તુ પ્રલયં યાતિ દેહભૃત્ ।
તદોત્તમવિદાં લોકાનમલાન્પ્રતિપદ્યતે ॥ ૧૪-૧૪ ॥
યદા સત્ત્વે પ્રવૃદ્ધે ઉદ્ભૂતે તુ પ્રલયં મરણં યાતિ પ્રતિપદ્યતે
દેહભૃત્ આત્મા, તદા ઉત્તમવિદાં મહદાદિતત્ત્વવિદાં ઇત્યેતત્, લોકાન્ અમલાન્
મલરહિતાન્ પ્રતિપદ્યતે પ્રાપ્નોતિ ઇત્યેતત્ ॥
રજસિ પ્રલયં ગત્વા કર્મસઙ્ગિષુ જાયતે ।
તથા પ્રલીનસ્તમસિ મૂઢયોનિષુ જાયતે ॥ ૧૪-૧૫ ॥
રજસિ ગુણે વિવૃદ્ધે પ્રલયં મરણં ગત્વા પ્રાપ્ય કર્મસઙ્ગિષુ
કર્માસક્તિયુક્તેષુ મનુષ્યેષુ જાયતે । તથા તદ્વદેવ પ્રલીનઃ મૃતઃ
તમસિ વિવૃદ્ધે મૂઢયોનિષુ પશ્વાદિયોનિષુ જાયતે ॥ અતીતશ્લોકાર્થસ્યૈવ
સઙ્ક્ષેપઃ ઉચ્યતે —
કર્મણઃ સુકૃતસ્યાહુઃ સાત્ત્વિકં નિર્મલં ફલમ્ ।
રજસસ્તુ ફલં દુઃખમજ્ઞાનં તમસઃ ફલમ્ ॥ ૧૪-૧૬ ॥
કર્મણઃ સુકૃતસ્ય સાત્ત્વિકસ્ય ઇત્યર્થઃ, આહુઃ શિષ્ટાઃ સાત્ત્વિકં એવ
નિર્મલં ફલં ઇતિ । રજસસ્તુ ફલં દુઃખં રાજસસ્ય કર્મણઃ ઇત્યર્થઃ,
કર્માધિકારાત્ ફલં અપિ દુઃખં એવ, કારણાનુરૂપ્યાત્ રાજસમેવ । તથા
અજ્ઞાનં તમસઃ તામસસ્ય કર્મણઃ અધર્મસ્ય પૂર્વવત્ ॥ કિઞ્ચ ગુણેભ્યો
ભવતિ —
સત્ત્વાત્સઞ્જાયતે જ્ઞાનં રજસો લોભ એવ ચ ।
પ્રમાદમોહૌ તમસો ભવતોઽજ્ઞાનમેવ ચ ॥ ૧૪-૧૭ ॥
સત્ત્વાત્ લબ્ધાત્મકાત્ સઞ્જાયતે સમુત્પદ્યતે જ્ઞાનમ્, રજસો લોભ એવ ચ,
પ્રમાદમોહૌ ચ ઉભૌ તમસો ભવતઃ, અજ્ઞાનમેવ ચ ભવતિ ॥ કિઞ્ચ —
ઊર્ધ્વં ગચ્છન્તિ સત્ત્વસ્થા મધ્યે તિષ્ઠન્તિ રાજસાઃ ।
જઘન્યગુણવૃત્તસ્થા અધો ગચ્છન્તિ તામસાઃ ॥ ૧૪-૧૮ ॥
ઊર્ધ્વં ગચ્છન્તિ દેવલોકાદિષુ ઉત્પદ્યન્તે સત્ત્વસ્થાઃ સત્ત્વગુણવૃત્તસ્થાઃ ।
મધ્યે તિષ્ઠન્તિ મનુષ્યેષુ ઉત્પદ્યન્તે રાજસાઃ । જઘન્યગુણવૃત્તસ્થાઃ
જઘન્યશ્ચ અસૌ ગુણશ્ચ જઘન્યગુણઃ તમઃ, તસ્ય વૃત્તં નિદ્રાલસ્યાદિ,
તસ્મિન્ સ્થિતાઃ જઘન્યગુણવૃત્તસ્થાઃ મૂઢાઃ અધઃ ગચ્છન્તિ પશ્વાદિષુ
ઉત્પદ્યન્તે તામસાઃ ॥ પુરુષસ્ય પ્રકૃતિસ્થત્વરૂપેણ મિથ્યાજ્ઞાનેન
યુક્તસ્ય ભોગ્યેષુ ગુણેષુ સુખદુઃખમોહાત્મકેષુ “સુખી દુઃખી
મૂઢઃ અહં અસ્મિ” ઇત્યેવંરૂપઃ યઃ સઙ્ગઃ તત્કારણં પુરુષસ્ય
સદસદ્યોનિજન્મપ્રાપ્તિલક્ષણસ્ય સંસારસ્ય ઇતિ સમાસેન પૂર્વાધ્યાયે યત્
ઉક્તમ્, તત્ ઇહ “સત્ત્વં રજસ્તમ ઇતિ ગુણાઃ પ્રકૃતિસમ્ભવાઃ”
(ભ. ગી. ૧૪-૫) ઇતિ આરભ્ય ગુણસ્વરૂપમ્, ગુણવૃત્તમ્, સ્વવૃત્તેન ચ
ગુણાનાં બન્ધકત્વમ્, ગુણવૃત્તનિબદ્ધસ્ય ચ પુરુષસ્ય યા ગતિઃ,
ઇત્યેતત્ સર્વં મિથ્યાજ્ઞાનમૂલં બન્ધકારણં વિસ્તરેણ ઉક્ત્વા, અધુના
સમ્યગ્દર્શનાન્મોક્ષો વક્તવ્યઃ ઇત્યત આહ ભગવાન્ —
નાન્યં ગુણેભ્યઃ કર્તારં યદા દ્રષ્ટાનુપશ્યતિ ।
ગુણેભ્યશ્ચ પરં વેત્તિ મદ્ભાવં સોઽધિગચ્છતિ ॥ ૧૪-૧૯ ॥
ન અન્યં કાર્યકરણવિષયાકારપરિણતેભ્યઃ ગુણેભ્યઃ કર્તારં અન્યં યદા
દ્રષ્ટા વિદ્વાન્ સન્ ન અનુપશ્યતિ, ગુણા એવ સર્વાવસ્થાઃ સર્વકર્મણાં કર્તારઃ
ઇત્યેવં પશ્યતિ, ગુણેભ્યશ્ચ પરં ગુણવ્યાપારસાક્ષિભૂતં વેત્તિ, મદ્ભાવં
મમ ભાવં સઃ દ્રષ્ટા અધિગચ્છતિ ॥ કથં અધિગચ્છતિ ઇતિ, ઉચ્યતે —
ગુણાનેતાનતીત્ય ત્રીન્દેહી દેહસમુદ્ભવાન્ ।
જન્મમૃત્યુજરાદુઃખૈર્વિમુક્તોઽમૃતમશ્નુતે ॥ ૧૪-૨૦ ॥
ગુણાન્ એતાન્ યથોક્તાન્ અતીત્ય જીવન્નેવ અતિક્રમ્ય માયોપાધિભૂતાન્ ત્રીન્ દેહી
દેહસમુદ્ભવાન્ દેહોત્પત્તિબીજભૂતાન્ જન્મમૃત્યુજરાદુઃખૈઃ જન્મ ચ
મૃત્યુશ્ચ જરા ચ દુઃખાનિ ચ જન્મમૃત્યુજરાદુઃખાનિ તૈઃ જીવન્નેવ
વિમુક્તઃ સન્ વિદ્વાન્ અમૃતં અશ્નુતે, એવં મદ્ભાવં અધિગચ્છતિ ઇત્યર્થઃ ॥
જીવન્નેવ ગુણાન્ અતીત્ય અમૃતં અશ્નુતે ઇતિ પ્રશ્નબીજં પ્રતિલભ્ય,
અર્જુન ઉવાચ —
અર્જુન ઉવાચ —
કૈર્લિઙ્ગૈસ્ત્રીન્ગુણાનેતાનતીતો ભવતિ પ્રભો ।
કિમાચારઃ કથં ચૈતાંસ્ત્રીન્ગુણાનતિવર્તતે ॥ ૧૪-૨૧ ॥
કૈઃ લિઙ્ગૈઃ ચિહ્નૈઃ ત્રીન્ એતાન્ વ્યાખ્યાતાન્ ગુણાન્ અતીતઃ અતિક્રાન્તઃ
ભવતિ પ્રભો, કિમાચારઃ કઃ અસ્ય આચારઃ ઇતિ કિમાચારઃ કથં કેન ચ
પ્રકારેણ એતાન્ ત્રીન્ ગુણાન્ અતિવર્તતે અતીત્ય વર્તતે ॥ ગુણાતીતસ્ય લક્ષણં
ગુણાતીતત્વોપાયં ચ અર્જુનેન પૃષ્ટઃ અસ્મિન્ શ્લોકે પ્રશ્નદ્વયાર્થં
પ્રતિવચનં ભગવાન્ ઉવાચ । યત્ તાવત્ “કૈઃ લિઙ્ગૈઃ યુક્તો ગુણાતીતો
ભવતિ” ઇતિ, તત્ શૃણુ —
શ્રીભગવાનુવાચ —
પ્રકાશં ચ પ્રવૃત્તિં ચ મોહમેવ ચ પાણ્ડવ ।
ન દ્વેષ્ટિ સમ્પ્રવૃત્તાનિ ન નિવૃત્તાનિ કાઙ્ક્ષતિ ॥ ૧૪-૨૨ ॥
પ્રકાશં ચ સત્ત્વકાર્યં પ્રવૃત્તિં ચ રજઃકાર્યં મોહમેવ ચ
તમઃકાર્યં ઇત્યેતાનિ ન દ્વેષ્ટિ સમ્પ્રવૃત્તાનિ સમ્યગ્વિષયભાવેન
ઉદ્ભૂતાનિ — “મમ તામસઃ પ્રત્યયો જાતઃ, તેન અહં મૂઢઃ; તથા
રાજસી પ્રવૃત્તિઃ મમ ઉત્પન્ના દુઃખાત્મિકા, તેન અહં રજસા પ્રવર્તિતઃ
પ્રચલિતઃ સ્વરૂપાત્; કષ્ટં મમ વર્તતે યઃ અયં મત્સ્વરૂપાવસ્થાનાત્
ભ્રંશઃ; તથા સાત્ત્વિકો ગુણઃ પ્રકાશાત્મા માં વિવેકિત્વં આપાદયન્ સુખે
ચ સઞ્જયન્ બધ્નાતિ” ઇતિ તાનિ દ્વેષ્ટિ અસમ્યગ્દર્શિત્વેન । તત્
એવં ગુણાતીતો ન દ્વેષ્ટિ સમ્પ્રવૃત્તાનિ । યથા ચ સાત્ત્વિકાદિપુરુષઃ
સત્ત્વાદિકાર્યાણિ આત્માનં પ્રતિ પ્રકાશ્ય નિવૃત્તાનિ કાઙ્ક્ષતિ, ન તથા
ગુણાતીતો નિવૃત્તાનિ કાઙ્ક્ષતિ ઇત્યર્થઃ । એતત્ ન પરપ્રત્યક્ષં
લિઙ્ગમ્ । કિં તર્હિ? સ્વાત્મપ્રત્યક્ષત્વાત્ આત્માર્થમેવ એતત્ લક્ષણમ્ ।
ન હિ સ્વાત્મવિષયં દ્વેષમાકાઙ્ક્ષાં વા પરઃ પશ્યતિ ॥ અથ ઇદાનીમ્
“ગુણાતીતઃ કિમાચારઃ?” ઇતિ પ્રશ્નસ્ય પ્રતિવચનં આહ —
ઉદાસીનવદાસીનો ગુણૈર્યો ન વિચાલ્યતે ।
ગુણા વર્તન્ત ઇત્યેવ યોઽવતિષ્ઠતિ નેઙ્ગતે ॥ ૧૪-૨૩ ॥
ઉદાસીનવત્ યથા ઉદાસીનઃ ન કસ્યચિત્ પક્ષં ભજતે, તથા અયં
ગુણાતીતત્વોપાયમાર્ગેઽવસ્થિતઃ આસીનઃ આત્મવિત્ ગુણૈઃ યઃ સન્ન્યાસી ન
વિચાલ્યતે વિવેકદર્શનાવસ્થાતઃ । તદેતત્ સ્ફુટીકરોતિ — ગુણાઃ
કાર્યકરણવિષયાકારપરિણતાઃ અન્યોન્યસ્મિન્ વર્તન્તે ઇતિ યઃ અવતિષ્ઠતિ ।
છન્દોભઙ્ગભયાત્ પરસ્મૈપદપ્રયોગઃ । યોઽનુતિષ્ઠતીતિ વા પાઠાન્તરમ્ ।
ન ઇઙ્ગતે ન ચલતિ, સ્વરૂપાવસ્થ એવ ભવતિ ઇત્યર્થઃ ॥ કિઞ્ચ —
સમદુઃખસુખઃ સ્વસ્થઃ સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનઃ ।
તુલ્યપ્રિયાપ્રિયો ધીરસ્તુલ્યનિન્દાત્મસંસ્તુતિઃ ॥ ૧૪-૨૪ ॥
સમદુઃખસુખઃ સમે દુઃખસુખે યસ્ય સઃ સમદુઃખસુખઃ, સ્વસ્થઃ સ્વે
આત્મનિ સ્થિતઃ પ્રસન્નઃ, સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનઃ લોષ્ટં ચ અશ્મા ચ
કાઞ્ચનં ચ લોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનાનિ સમાનિ યસ્ય સઃ સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનઃ,
તુલ્યપ્રિયાપ્રિયઃ પ્રિયં ચ અપ્રિયં ચ પ્રિયાપ્રિયે તુલ્યે સમે યસ્ય
સોઽયં તુલ્યપ્રિયાપ્રિયઃ, ધીરઃ ધીમાન્, તુલ્યનિન્દાત્મસંસ્તુતિઃ નિન્દા ચ
આત્મસંસ્તુતિશ્ચ નિન્દાત્મસંસ્તુતી, તુલ્યે નિન્દાત્મસંસ્તુતી યસ્ય યતેઃ સઃ
તુલ્યનિન્દાત્મસંસ્તુતિઃ ॥ કિઞ્ચ —
માનાપમાનયોસ્તુલ્યસ્તુલ્યો મિત્રારિપક્ષયોઃ ।
સર્વારમ્ભપરિત્યાગી ગુણાતીતઃ સ ઉચ્યતે ॥ ૧૪-૨૫ ॥
માનાપમાનયોઃ તુલ્યઃ સમઃ નિર્વિકારઃ; તુલ્યઃ મિત્રારિપક્ષયોઃ,
યદ્યપિ ઉદાસીના ભવન્તિ કેચિત્ સ્વાભિપ્રાયેણ, તથાપિ પરાભિપ્રાયેણ
મિત્રારિપક્ષયોરિવ ભવન્તિ ઇતિ તુલ્યો મિત્રારિપક્ષયોઃ ઇત્યાહ ।
સર્વારમ્ભપરિત્યાગી, દૃષ્ટાદૃષ્ટાર્થાનિ કર્માણિ આરભ્યન્તે ઇતિ
આરમ્ભાઃ, સર્વાન્ આરમ્ભાન્ પરિત્યક્તું શીલં અસ્ય ઇતિ સર્વારમ્ભપરિત્યાગી,
દેહધારણમાત્રનિમિત્તવ્યતિરેકેણ સર્વકર્મપરિત્યાગી ઇત્યર્થઃ ।
ગુણાતીતઃ સઃ ઉચ્યતે ॥ “ઉદાસીનવત્” (ભ. ગી. ૧૪-૨૩) ઇત્યાદિ
“ગુણાતીતઃ સ ઉચ્યતે” (ભ. ગી. ૧૪-૨૫)ઇત્યેતદન્તં ઉક્તં યાવત્
યત્નસાધ્યં તાવત્ સન્ન્યાસિનઃ અનુષ્ઠેયં ગુણાતીતત્વસાધનં મુમુક્ષોઃ;
સ્થિરીભૂતં તુ સ્વસંવેદ્યં સત્ ગુણાતીતસ્ય યતેઃ લક્ષણં ભવતિ ઇતિ ।
અધુના“કથં ચ ત્રીન્ગુણાનતિવર્તતે?” (ભ. ગી. ૧૪-૨૧) ઇત્યસ્ય
પ્રશ્નસ્ય પ્રતિવચનં આહ —
માં ચ યોઽવ્યભિચારેણ ભક્તિયોગેન સેવતે ।
સ ગુણાન્સમતીત્યૈતાન્બ્રહ્મભૂયાય કલ્પતે ॥ ૧૪-૨૬ ॥
માં ચ ઈશ્વરં નારાયણં સર્વભૂતહૃદયાશ્રિતં યો યતિઃ કર્મી વા
અવ્યભિચારેણ ન કદાચિત્ યો વ્યભિચરતિ ભક્તિયોગેન ભજનં ભક્તિઃ
સૈવ યોગઃ તેન ભક્તિયોગેન સેવતે, સઃ ગુણાન્ સમતીત્ય એતાન્ યથોક્તાન્
બ્રહ્મભૂયાય, ભવનં ભૂયઃ, બ્રહ્મભૂયાય બ્રહ્મભવનાય મોક્ષાય
કલ્પતે સમર્થો ભવતિ ઇત્યર્થઃ ॥ કુત એતદિતિ ઉચ્યતે —
બ્રહ્મણો હિ પ્રતિષ્ઠાહમમૃતસ્યાવ્યયસ્ય ચ ।
શાશ્વતસ્ય ચ ધર્મસ્ય સુખસ્યૈકાન્તિકસ્ય ચ ॥ ૧૪-૨૭ ॥
બ્રહ્મણઃ પરમાત્મનઃ હિ યસ્માત્ પ્રતિષ્ઠા અહં પ્રતિતિષ્ઠતિ અસ્મિન્ ઇતિ
પ્રતિષ્ઠા અહં પ્રત્યગાત્મા । કીદૃશસ્ય બ્રહ્મણઃ? અમૃતસ્ય અવિનાશિનઃ
અવ્યયસ્ય અવિકારિણઃ શાશ્વતસ્ય ચ નિત્યસ્ય ધર્મસ્ય ધર્મજ્ઞાનસ્ય
જ્ઞાનયોગધર્મપ્રાપ્યસ્ય સુખસ્ય આનન્દરૂપસ્ય ઐકાન્તિકસ્ય અવ્યભિચારિણઃ
અમૃતાદિસ્વભાવસ્ય પરમાનન્દરૂપસ્ય પરમાત્મનઃ પ્રત્યગાત્મા પ્રતિષ્ઠા,
સમ્યગ્જ્ઞાનેન પરમાત્મતયા નિશ્ચીયતે । તદેતત્ “બ્રહ્મભૂયાય
કલ્પતે” (ભ. ગી. ૧૪-૨૬) ઇતિ ઉક્તમ્ । યયા ચ ઈશ્વરશક્ત્યા
ભક્તાનુગ્રહાદિપ્રયોજનાય બ્રહ્મ પ્રતિષ્ઠતે પ્રવર્તતે, સા શક્તિઃ
બ્રહ્મૈવ અહમ્, શક્તિશક્તિમતોઃ અનન્યત્વાત્ ઇત્યભિપ્રાયઃ । અથવા,
બ્રહ્મશબ્દવાચ્યત્વાત્ સવિકલ્પકં બ્રહ્મ । તસ્ય બ્રહ્મણો નિર્વિકલ્પકઃ
અહમેવ નાન્યઃ પ્રતિષ્ઠા આશ્રયઃ । કિંવિશિષ્ટસ્ય? અમૃતસ્ય
અમરણધર્મકસ્ય અવ્યયસ્ય વ્યયરહિતસ્ય । કિઞ્ચ, શાશ્વતસ્ય ચ
નિત્યસ્ય ધર્મસ્ય જ્ઞાનનિષ્ઠાલક્ષણસ્ય સુખસ્ય તજ્જનિતસ્ય ઐકાન્તિકસ્ય
એકાન્તનિયતસ્ય ચ, “પ્રતિષ્ઠા અહમ્” ઇતિ વર્તતે ॥
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે
શ્રીકૃષ્નાર્જુનસંવાદે ગુણત્રયવિભાગયોગો નામ ચતુર્દશોઽધ્યાયઃ ॥૧૪ ॥
ઇતિ
શ્રીમદ્-પરમહંસ-પરિવ્રાજક-આચાર્ય-પૂજ્યપાદ-શ્રીશઙ્કર-ભગવતા
કૃતૌ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા-ભાષ્યે ગુણ-ત્રય-વિભાગ-યોગઃ નામ
ચતુર્દશોઽધ્યાયઃ ॥
॥ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા શાઙ્કર-ભાષ્યમ્ ॥ ॥ પઞ્ચદશોઽધ્યાયઃ ॥
યસ્માત્ મદધીનં કર્મિણાં કર્મફલં જ્ઞાનિનાં ચ જ્ઞાનફલમ્, અતઃ
ભક્તિયોગેન માં યે સેવન્તે તે મમ પ્રસાદાત્ જ્ઞાનપ્રાપ્તિક્રમેણ ગુણાતીતાઃ
મોક્ષં ગચ્છન્તિ । કિમુ વક્તવ્યં આત્મનઃ તત્ત્વમેવ સમ્યક્ વિજાનન્તઃ
ઇતિ અતઃ ભગવાન્ અર્જુનેન અપૃષ્ટોઽપિ આત્મનઃ તત્ત્વં વિવક્ષુઃ ઉવાચ
“ઊર્ધ્વમૂલમ્” ઇત્યાદિના । તત્ર તાવત્ વૃક્ષરૂપકકલ્પનયા
વૈરાગ્યહેતોઃ સંસારસ્વરૂપં વર્ણયતિ — વિરક્તસ્ય હિ સંસારાત્
ભગવત્તત્ત્વજ્ઞાને અધિકારઃ, ન અન્યસ્યેતિ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ —
ઊર્ધ્વમૂલમધઃશાખમશ્વત્થં પ્રાહુરવ્યયમ્ ।
છન્દાંસિ યસ્ય પર્ણાનિ યસ્તં વેદ સ વેદવિત્ ॥ ૧૫-૧ ॥
ઊર્ધ્વમૂલં કાલતઃ સૂક્ષ્મત્વાત્ કારણત્વાત્ નિત્યત્વાત્ મહત્ત્વાચ્ચ
ઊર્ધ્વમ્; ઉચ્યતે બ્રહ્મ અવ્યક્તં માયાશક્તિમત્, તત્ મૂલં અસ્યેતિ સોઽયં
સંસારવૃક્ષઃ ઊર્ધ્વમૂલઃ । શ્રુતેશ્ચ — “ઊર્ધ્વમૂલોઽવાક્શાખ
એષોઽશ્વત્થઃ સનાતનઃ” (ક. ઉ. ૨-૩-૧)ઇતિ । પુરાણે ચ —
“અવ્યક્તમૂલપ્રભવસ્તસ્યૈવાનુગ્રહોત્થિતઃ । બુદ્ધિસ્કન્ધમયશ્ચૈવ
ઇન્દ્રિયાન્તરકોટરઃ ॥ મહાભૂતવિશાખશ્ચ વિષયૈઃ પત્રવાંસ્તથા ।
ધર્માધર્મસુપુષ્પશ્ચ સુખદુઃખફલોદયઃ ॥ આજીવ્યઃ સર્વભૂતાનાં
બ્રહ્મવૃક્ષઃ સનાતનઃ । એતદ્બ્રહ્મવનં ચૈવ બ્રહ્માચરતિ નિત્યશઃ ॥
એતચ્છિત્ત્વા ચ ભિત્ત્વા ચ જ્ઞાનેન પરમાસિના । તતશ્ચાત્મરતિં
પ્રાપ્ય તસ્માન્નાવર્તતે પુનઃ ॥” — ઇત્યાદિ । તં ઊર્ધ્વમૂલં સંસારં
માયામયં વૃક્ષં અધઃશાખં મહદહઙ્કારતન્માત્રાદયઃ શાખા ઇવ અસ્ય
અધઃ ભવન્તીતિ સોઽયં અધઃશાખઃ, તં અધઃશાખમ્ । ન શ્વોઽપિ સ્થાતા
ઇતિ અશ્વત્થઃ તં ક્ષણપ્રધ્વંસિનં અશ્વત્થં પ્રાહુઃ કથયન્તિ અવ્યયં
સંસારમાયાયાઃ અનાદિકાલપ્રવૃત્તત્વાત્ સોઽયં સંસારવૃક્ષઃ અવ્યયઃ,
અનાદ્યન્તદેહાદિસન્તાનાશ્રયઃ હિ સુપ્રસિદ્ધઃ, તં અવ્યયમ્ । તસ્યૈવ
સંસારવૃક્ષસ્ય ઇદં અન્યત્ વિશેષણં — છન્દાંસિ યસ્ય પર્ણાનિ,
છન્દાંસિ ચ્છાદનાત્ ઋગ્યજુઃસામલક્ષણાનિ યસ્ય સંસારવૃક્ષસ્ય
પર્ણાનીવ પર્ણાનિ । યથા વૃક્ષસ્ય પરિરક્ષણાર્થાનિ પર્ણાનિ, તથા વેદાઃ
સંસારવૃક્ષપરિરક્ષણાર્થાઃ, ધર્માધર્મતદ્ધેતુફલપ્રદર્શનાર્થત્વાત્ ।
યથાવ્યાખ્યાતં સંસારવૃક્ષં સમૂલં યઃ તં વેદ સઃ વેદવિત્,
વેદાર્થવિત્ ઇત્યર્થઃ । ન હિ સમૂલાત્ સંસારવૃક્ષાત્ અસ્માત્ જ્ઞેયઃ
અન્યઃ અણુમાત્રોઽપિ અવશિષ્ટઃ અસ્તિ ઇત્યતઃ સર્વજ્ઞઃ સર્વવેદાર્થવિદિતિ
સમૂલસંસારવૃક્ષજ્ઞાનં સ્તૌતિ ॥ તસ્ય એતસ્ય સંસારવૃક્ષસ્ય અપરા
અવયવકલ્પના ઉચ્યતે —
અધશ્ચોર્ધ્વં પ્રસૃતાસ્તસ્ય શાખા ગુણપ્રવૃદ્ધા વિષયપ્રવાલાઃ ।
અધશ્ચ મૂલાન્યનુસન્તતાનિ કર્માનુબન્ધીનિ મનુષ્યલોકે ॥ ૧૫-૨ ॥
અધઃ મનુષ્યાદિભ્યો યાવત્ સ્થાવરં ઊર્ધ્વં ચ યાવત્ બ્રહ્મણઃ વિશ્વસૃજો
ધામ ઇત્યેતદન્તં યથાકર્મ યથાશ્રુતં જ્ઞાનકર્મફલાનિ, તસ્ય
વૃક્ષસ્ય શાખા ઇવ શાખાઃ પ્રસૃતાઃ પ્રગતાઃ, ગુણપ્રવૃદ્ધાઃ
ગુણૈઃ સત્ત્વરજસ્તમોભિઃ પ્રવૃદ્ધાઃ સ્થૂલીકૃતાઃ ઉપાદાનભૂતૈઃ,
વિષયપ્રવાલાઃ વિષયાઃ શબ્દાદયઃ પ્રવાલાઃ ઇવ દેહાદિકર્મફલેભ્યઃ
શાખાભ્યઃ અઙ્કુરીભવન્તીવ, તેન વિષયપ્રવાલાઃ શાખાઃ ।
સંસારવૃક્ષસ્ય પરમમૂલં ઉપાદાનકારણં પૂર્વં ઉક્તમ્ । અથ ઇદાનીં
કર્મફલજનિતરાગદ્વેષાદિવાસનાઃ મૂલાનીવ ધર્માધર્મપ્રવૃત્તિકારણાનિ
અવાન્તરભાવીનિ તાનિ અધશ્ચ દેવાદ્યપેક્ષયા મૂલાનિ અનુસન્તતાનિ
અનુપ્રવિષ્ટાનિ કર્માનુબન્ધીનિ કર્મ ધર્માધર્મલક્ષણં અનુબન્ધઃ
પશ્ચાદ્ભાવિ, યેષાં ઉદ્ભૂતિં અનુ ઉદ્ભવતિ, તાનિ કર્માનુબન્ધીનિ મનુષ્યલોકે
વિશેષતઃ । અત્ર હિ મનુષ્યાણાં કર્માધિકારઃ પ્રસિદ્ધઃ ॥ યસ્તુ અયં
વર્ણિતઃ સંસારવૃક્ષઃ —
ન રૂપમસ્યેહ તથોપલભ્યતે નાન્તો ન ચાદિર્ન ચ સમ્પ્રતિષ્ઠા ।
અશ્વત્થમેનં સુવિરૂઢમૂલમસઙ્ગશસ્ત્રેણ દૃઢેન છિત્ત્વા ॥ ૧૫-૩ ॥
ન રૂપં અસ્ય ઇહ યથા ઉપવર્ણિતં તથા નૈવ ઉપલભ્યતે,
સ્વપ્નમરીચ્યુદકમાયાગન્ધર્વનગરસમત્વાત્; દૃષ્ટનષ્ટસ્વરૂપો હિ સ
ઇતિ અત એવ ન અન્તઃ ન પર્યન્તઃ નિષ્ઠા પરિસમાપ્તિર્વા વિદ્યતે । તથા ન
ચ આદિઃ, “ઇતઃ આરભ્ય અયં પ્રવૃત્તઃ” ઇતિ ન કેનચિત્ ગમ્યતે ।
ન ચ સમ્પ્રતિષ્ઠા સ્થિતિઃ મધ્યં અસ્ય ન કેનચિત્ ઉપલભ્યતે ।
અશ્વત્થં એનં યથોક્તં સુવિરૂઢમૂલં સુષ્ઠુ વિરૂઢાનિ વિરોહં ગતાનિ
સુદૃઢાનિ મૂલાનિ યસ્ય તં એનં સુવિરૂઢમૂલમ્, અસઙ્ગશસ્ત્રેણ
અસઙ્ગઃ પુત્રવિત્તલોકૈષણાભ્યઃ વ્યુત્થાનં તેન અસઙ્ગશસ્ત્રેણ
દૃઢેન પરમાત્માભિમુખ્યનિશ્ચયદૃઢીકૃતેન પુનઃ પુનઃ
વિવેકાભ્યાસાશ્મનિશિતેન ચ્છિત્વા સંસારવૃક્ષં સબીજં ઉદ્ધૃત્ય ॥
તતઃ પદં તત્પરિમાર્ગિતવ્યં યસ્મિન્ગતા ન નિવર્તન્તિ ભૂયઃ ।
તમેવ ચાદ્યં પુરુષં પ્રપદ્યે યતઃ પ્રવૃત્તિઃ પ્રસૃતા પુરાણી ॥ ૧૫-૪ ॥
તતઃ પશ્ચાત્ યત્ પદં વૈષ્ણવં તત્ પરિમાર્ગિતવ્યમ્, પરિમાર્ગણમ્
અન્વેષણં જ્ઞાતવ્યમિત્યર્થઃ । યસ્મિન્ પદે ગતાઃ પ્રવિષ્ટાઃ ન નિવર્તન્તિ
ન આવર્તન્તે ભૂયઃ પુનઃ સંસારાય । કથં પરિમાર્ગિતવ્યમિતિ આહ —
તમેવ ચ યઃ પદશબ્દેન ઉક્તઃ આદ્યં આદૌ ભવં આદ્યં પુરુષં પ્રપદ્યે
ઇત્યેવં પરિમાર્ગિતવ્યં તચ્છરણતયા ઇત્યર્થઃ । કઃ અસૌ પુરુષઃ ઇતિ,
ઉચ્યતે — યતઃ યસ્માત્ પુરુષાત્ સંસારમાયાવૃક્ષપ્રવૃત્તિઃ પ્રસૃતા
નિઃસૃતા, ઐન્દ્રજાલિકાદિવ માયા, પુરાણી ચિરન્તની ॥ કથમ્ભૂતાઃ તત્
પદં ગચ્છન્તીતિ, ઉચ્યતે —
નિર્માનમોહા જિતસઙ્ગદોષા અધ્યાત્મનિત્યા વિનિવૃત્તકામાઃ ।
દ્વન્દ્વૈર્વિમુક્તાઃ સુખદુઃખસંજ્ઞૈર્ગચ્છન્ત્યમૂઢાઃ પદમવ્યયં તત્ ॥ ૧૫-૫ ॥
નિર્માનમોહાઃ માનશ્ચ મોહશ્ચ માનમોહૌ, તૌ નિર્ગતૌ યેભ્યઃ તે
નિર્માનમોહાઃ માનમોહવર્જિતાઃ । જિતસઙ્ગદોષાઃ સઙ્ગ એવ દોષઃ
સઙ્ગદોષઃ, જિતઃ સઙ્ગદોષઃ યૈઃ તે જિતસઙ્ગદોષાઃ । અધ્યાત્મનિત્યાઃ
પરમાત્મસ્વરૂપાલોચનનિત્યાઃ તત્પરાઃ । વિનિવૃત્તકામાઃ વિશેષતો નિર્લેપેન
નિવૃત્તાઃ કામાઃ યેષાં તે વિનિવૃત્તકામાઃ યતયઃ સન્ન્યાસિનઃ દ્વન્દ્વૈઃ
પ્રિયાપ્રિયાદિભિઃ વિમુક્તાઃ સુખદુઃખસંજ્ઞૈઃ પરિત્યક્તાઃ ગચ્છન્તિ અમૂઢાઃ
મોહવર્જિતાઃ પદં અવ્યયં તત્ યથોક્તમ્ ॥ તદેવ પદં પુનઃ વિશેષ્યતે —
ન તદ્ભાસયતે સૂર્યો ન શશાઙ્કો ન પાવકઃ ।
યદ્ગત્વા ન નિવર્તન્તે તદ્ધામ પરમં મમ ॥ ૧૫-૬ ॥
તત્ ધામ ઇતિ વ્યવહિતેન ધામ્ના સમ્બધ્યતે । તત્ ધામ તેજોરૂપં પદં
ન ભાસયતે સૂર્યઃ આદિત્યઃ સર્વાવભાસનશક્તિમત્ત્વેઽપિ સતિ । તથા ન
શશાઙ્કઃ ચન્દ્રઃ, ન પાવકઃ ન અગ્નિરપિ । યત્ ધામ વૈષ્ણવં પદં ગત્વા
પ્રાપ્ય ન નિવર્તન્તે, યચ્ચ સૂર્યાદિઃ ન ભાસયતે, તત્ ધામ પદં પરમં
વિષ્ણોઃ મમ પદમ્, યત્ ગત્વા ન નિવર્તન્તે ઇત્યુક્તમ્ ॥ નનુ સર્વા હિ ગતિઃ
આગત્યન્તા, “સંયોગાઃ વિપ્રયોગાન્તાઃ” ઇતિ પ્રસિદ્ધમ્ । કથં ઉચ્યતે
“તત્ ધામ ગતાનાં નાસ્તિ નિવૃત્તિઃ” ઇતિ? શૃણુ તત્ર કારણં —
મમૈવાંશો જીવલોકે જીવભૂતઃ સનાતનઃ ।
મનઃષષ્ઠાનીન્દ્રિયાણિ પ્રકૃતિસ્થાનિ કર્ષતિ ॥ ૧૫-૭ ॥
મમૈવ પરમાત્મનઃ નારાયણસ્ય, અંશઃ ભાગઃ અવયવઃ એકદેશઃ ઇતિ
અનર્થાન્તરં જિવલોકે જીવાનાં લોકે સંસારે જીવભૂતઃ કર્તા ભોક્તા ઇતિ
પ્રસિદ્ધઃ સનાતનઃ ચિરન્તનઃ; યથા જલસૂર્યકઃ સૂર્યાંશઃ જલનિમિત્તાપાયે
સૂર્યમેવ ગત્વા ન નિવર્તતે ચ તેનૈવ આત્મના ગચ્છતિ, એવમેવ; યથા
ઘટાદ્યુપાધિપરિચ્છિન્નો ઘટાદ્યાકાશઃ આકાશાંશઃ સન્ ઘટાદિનિમિત્તાપાયે
આકાશં પ્રાપ્ય ન નિવર્તતે । અતઃ ઉપપન્નં ઉક્તં “યદ્ગત્વા ન
નિવર્તન્તે” (ભ. ગી. ૧૫-૬) ઇતિ । નનુ નિરવયવસ્ય પરમાત્મનઃ
કુતઃ અવયવઃ એકદેશઃ અંશઃ ઇતિ? સાવયવત્વે ચ વિનાશપ્રસઙ્ગઃ
અવયવવિભાગાત્ । નૈષ દોષઃ, અવિદ્યાકૃતોપાધિપરિચ્છિન્નઃ એકદેશઃ
અંશ ઇવ કલ્પિતો યતઃ । દર્શિતશ્ચ અયમર્થઃ ક્ષેત્રાધ્યાયે વિસ્તરશઃ ।
સ ચ જીવો મદંશત્વેન કલ્પિતઃ કથં સંસરતિ ઉત્ક્રામતિ ચ ઇતિ,
ઉચ્યતે — મનઃષષ્ઠાનિ ઇન્દ્રિયાણિ શ્રોત્રાદીનિ પ્રકૃતિસ્થાનિ સ્વસ્થાને
કર્ણશષ્કુલ્યાદૌ પ્રકૃતૌ સ્થિતાનિ કર્ષતિ આકર્ષતિ ॥ કસ્મિન્ કાલે? —
શરીરં યદવાપ્નોતિ યચ્ચાપ્યુત્ક્રામતીશ્વરઃ ।
ગૃહીત્વૈતાનિ સંયાતિ વાયુર્ગન્ધાનિવાશયાત્ ॥ ૧૫-૮ ॥
યચ્ચાપિ યદા ચાપિ ઉત્ક્રામતિ ઈશ્વરઃ દેહાદિસઙ્ઘાતસ્વામી જીવઃ, તદા
“કર્ષતિ” ઇતિ શ્લોકસ્ય દ્વિતીયપાદઃ અર્થવશાત્ પ્રાથમ્યેન
સમ્બધ્યતે । યદા ચ પૂર્વસ્માત્ શરીરાત્ શરીરાન્તરં અવાપ્નોતિ તદા ગૃહીત્વા
એતાનિ મનઃષષ્ઠાનિ ઇન્દ્રિયાણિ સંયાતિ સમ્યક્ યાતિ ગચ્છતિ । કિમિવ ઇતિ,
આહ — વાયુઃ પવનઃ ગન્ધાનિવ આશયાત્ પુષ્પાદેઃ ॥ કાનિ પુનઃ તાનિ —
શ્રોત્રં ચક્ષુઃ સ્પર્શનં ચ રસનં ઘ્રાણમેવ ચ ।
અધિષ્ઠાય મનશ્ચાયં વિષયાનુપસેવતે ॥ ૧૫-૯ ॥
શ્રોત્રં ચક્ષુઃ સ્પર્શનં ચ ત્વગિન્દ્રિયં રસનં ઘ્રાણમેવ ચ મનશ્ચ
ષષ્ઠં પ્રત્યેકં ઇન્દ્રિયેણ સહ, અધિષ્ઠાય દેહસ્થઃ વિષયાન્ શબ્દાદીન્
ઉપસેવતે ॥ એવં દેહગતં દેહાત્ —
ઉત્ક્રામન્તં સ્થિતં વાપિ ભુઞ્જાનં વા ગુણાન્વિતમ્ ।
વિમૂઢા નાનુપશ્યન્તિ પશ્યન્તિ જ્ઞાનચક્ષુષઃ ॥ ૧૫-૧૦ ॥
ઉત્ક્રામન્તં દેહં પૂર્વોપાત્તં પરિત્યજન્તં સ્થિતં વાપિ દેહે
તિષ્ઠન્તં ભુઞ્જાનં વા શબ્દાદીંશ્ચ ઉપલભમાનં ગુણાન્વિતં
સુખદુઃખમોહાદ્યૈઃ ગુણૈઃ અન્વિતં અનુગતં સંયુક્તમિત્યર્થઃ ।
એવમ્ભૂતમપિ એનં અત્યન્તદર્શનગોચરપ્રાપ્તં વિમૂઢાઃ
દૃષ્ટાદૃષ્ટવિષયભોગબલાકૃષ્ટચેતસ્તયા અનેકધા મૂઢાઃ ન
અનુપશ્યન્તિ — અહો કષ્ટં વર્તતે ઇતિ અનુક્રોશતિ ચ ભગવાન્ — યે
તુ પુનઃ પ્રમાણજનિતજ્ઞાનચક્ષુષઃ તે એનં પશ્યન્તિ જ્ઞાનચક્ષુષઃ
વિવિક્તદૃષ્ટયઃ ઇત્યર્થઃ ॥
યતન્તો યોગિનશ્ચૈનં પશ્યન્ત્યાત્મન્યવસ્થિતમ્ ।
યતન્તોઽપ્યકૃતાત્માનો નૈનં પશ્યન્ત્યચેતસઃ ॥ ૧૫-૧૧ ॥
યતન્તઃ પ્રયત્નં કુર્વન્તઃ યોગિનશ્ચ સમાહિતચિત્તાઃ એનં પ્રકૃતમ્
આત્માનં પશ્યન્તિ “અયં અહં અસ્મિ” ઇતિ ઉપલભન્તે આત્મનિ
સ્વસ્યાં બુદ્ધૌ અવસ્થિતમ્ । યતન્તોઽપિ શાસ્ત્રાદિપ્રમાણૈઃ, અકૃતાત્માનઃ
અસંસ્કૃતાત્માનઃ તપસા ઇન્દ્રિયજયેન ચ, દુશ્ચરિતાત્ અનુપરતાઃ,
અશાન્તદર્પાઃ, પ્રયત્નં કુર્વન્તોઽપિ ન એવં પશ્યન્તિ અચેતસઃ અવિવેકિનઃ ॥
યત્ પદં સર્વસ્ય અવભાસકમપિ અગ્ન્યાદિત્યાદિકં જ્યોતિઃ ન અવભાસયતે,
યત્ પ્રાપ્તાશ્ચ મુમુક્ષવઃ પુનઃ સંસારાભિમુખાઃ ન નિવર્તન્તે, યસ્ય
ચ પદસ્ય ઉપાધિભેદં અનુવિધીયમાનાઃ જીવાઃ — ઘટાકાશાદયઃ ઇવ
આકાશસ્ય — અંશાઃ, તસ્ય પદસ્ય સર્વાત્મત્વં સર્વવ્યવહારાસ્પદત્વં
ચ વિવક્ષુઃ ચતુર્ભિઃ શ્લોકૈઃ વિભૂતિસઙ્ક્ષેપમાહ ભગવાન્ —
યદાદિત્યગતં તેજો જગદ્ભાસયતેઽખિલમ્ ।
યચ્ચન્દ્રમસિ યચ્ચાગ્નૌ તત્તેજો વિદ્ધિ મામકમ્ ॥ ૧૫-૧૨ ॥
યત્ આદિત્યગતં આદિત્યાશ્રયમ્ । કિં તત્? તેજઃ દીપ્તિઃ પ્રકાશઃ જગત્
ભાસયતે પ્રકાશયતિ અખિલં સમસ્તમ્; યત્ ચન્દ્રમસિ શશભૃતિ
તેજઃ અવભાસકં વર્તતે, યચ્ચ અગ્નૌ હુતવહે, તત્ તેજઃ વિદ્ધિ
વિજાનીહિ મામકં મદીયં મમ વિષ્ણોઃ તત્ જ્યોતિઃ । અથવા, આદિત્યગતં
તેજઃ ચૈતન્યાત્મકં જ્યોતિઃ, યચ્ચન્દ્રમસિ, યચ્ચ અગ્નૌ વર્તતે તત્
તેજઃ વિદ્ધિ મામકં મદીયં મમ વિષ્ણોઃ તત્ જ્યોતિઃ ॥ નનુ સ્થાવરેષુ
જઙ્ગમેષુ ચ તત્ સમાનં ચૈતન્યાત્મકં જ્યોતિઃ । તત્ર કથં ઇદં
વિશેષણં — “યદાદિત્યગતમ્” ઇત્યાદિ । નૈષ દોષઃ,
સત્ત્વાધિક્યાત્ આવિસ્તરત્વોપપત્તેઃ । આદિત્યાદિષુ હિ સત્ત્વં અત્યન્તપ્રકાશમ્
અત્યન્તભાસ્વરમ્; અતઃ તત્રૈવ આવિસ્તરં જ્યોતિઃ ઇતિ તત્ વિશિષ્યતે, ન
તુ તત્રૈવ તત્ અધિકમિતિ । યથા હિ શ્લોકે તુલ્યેઽપિ મુખસંસ્થાને ન
કાષ્ઠકુડ્યાદૌ મુખં આવિર્ભવતિ, આદર્શાદૌ તુ સ્વચ્છે સ્વચ્છતરે ચ
તારતમ્યેન આવિર્ભવતિ; તદ્વત્ ॥ કિઞ્ચ —
ગામાવિશ્ય ચ ભૂતાનિ ધારયામ્યહમોજસા ।
પુષ્ણામિ ચૌષધીઃ સર્વાઃ સોમો ભૂત્વા રસાત્મકઃ ॥ ૧૫-૧૩ ॥
ગાં પૃથિવીં આવિશ્ય પ્રવિશ્ય ધારયામિ ભૂતાનિ જગત્ અહં ઓજસા બલેન; યત્
બલં કામરાગવિવર્જિતં ઐશ્વરં રૂપં જગદ્વિધારણાય પૃથિવ્યાં આવિષ્ટં
યેન પૃથિવી ગુર્વી ન અધઃ પતતિ ન વિદીર્યતે ચ । તથા ચ મન્ત્રવર્ણઃ
— ”યેન દ્યૌરુગ્રા પૃથિવી ચ દૃઢા” (તૈ. સં. ૪-૧-૮)
ઇતિ, ”સ દાધાર પૃથિવીમ્” (તૈ. સં. ૪-૧-૮) ઇત્યાદિશ્ચ ।
અતઃ ગામાવિશ્ય ચ ભૂતાનિ ચરાચરાણિ ધારયામિ ઇતિ યુક્તમુક્તમ્ । કિઞ્ચ,
પૃથિવ્યાં જાતાઃ ઓષધીઃ સર્વાઃ વ્રીહિયવાદ્યાઃ પુષ્ણામિ પુષ્ટિમતીઃ
રસસ્વાદુમતીશ્ચ કરોમિ સોમો ભૂત્વા રસાત્મકઃ સોમઃ સન્ રસાત્મકઃ
રસસ્વભાવઃ । સર્વરસાનાં આકરઃ સોમઃ । સ હિ સર્વરસાત્મકઃ સર્વાઃ
ઓષધીઃ સ્વાત્મરસાન્ અનુપ્રવેશ્યન્ પુષ્ણાતિ ॥ કિઞ્ચ —
અહં વૈશ્વાનરો ભૂત્વા પ્રાણિનાં દેહમાશ્રિતઃ ।
પ્રાણાપાનસમાયુક્તઃ પચામ્યન્નં ચતુર્વિધમ્ ॥ ૧૫-૧૪ ॥
અહમેવ વૈશ્વાનરઃ ઉદરસ્થઃ અગ્નિઃ ભૂત્વા —
“અયમગ્નિર્વૈશ્વાનરો યોઽયમન્તઃ પુરુષે યેનેદમન્નં પચ્યતે”
(બૃ. ઉ. ૫-૯-૧)ઇત્યાદિશ્રુતેઃ; વૈશ્વાનરઃ સન્ પ્રાણિનાં પ્રાણવતાં દેહમ્
આશ્રિતઃ પ્રવિષ્ટઃ પ્રાણાપાનસમાયુક્તઃ પ્રાણાપાનાભ્યાં સમાયુક્તઃ સંયુક્તઃ
પચામિ પક્તિં કરોમિ અન્નં અશનં ચતુર્વિધં ચતુષ્પ્રકારં ભોજ્યં
ભક્ષ્યં ચોષ્યં લેહ્યં ચ । “ભોક્તા વૈશ્વાનરઃ અગ્નિઃ, અગ્નેઃ
ભોજ્યં અન્નં સોમઃ, તદેતત્ ઉભયં અગ્નીષોમૌ સર્વમ્” ઇતિ પશ્યતઃ
અન્નદોષલેપઃ ન ભવતિ ॥ કિઞ્ચ —
સર્વસ્ય ચાહં હૃદિ સન્નિવિષ્ટો મત્તઃ સ્મૃતિર્જ્ઞાનમપોહનં ચ ।
વેદૈશ્ચ સર્વૈરહમેવ વેદ્યો વેદાન્તકૃદ્વેદવિદેવ ચાહમ્ ॥ ૧૫-૧૫ ॥
સર્વસ્ય ચ પ્રાણિજાતસ્ય અહં આત્મા સન્ હૃદિ બુદ્ધૌ સન્નિવિષ્ટઃ । અતઃ
મત્તઃ આત્મનઃ સર્વપ્રાણિનાં સ્મૃતિઃ જ્ઞાનં તદપોહનં ચ અપગમનં
ચ; યેષાં યથા પુણ્યકર્મણાં પુણ્યકર્માનુરોધેન જ્ઞાનસ્મૃતી ભવતઃ,
તથા પાપકર્મણાં પાપકર્માનુરૂપેણ સ્મૃતિજ્ઞાનયોઃ અપોહનં ચ અપાયનમ્
અપગમનં ચ । વેદૈશ્ચ સર્વૈઃ અહમેવ પરમાત્મા વેદ્યઃ વેદિતવ્યઃ ।
વેદાન્તકૃત્ વેદાન્તાર્થસમ્પ્રદાયકૃત્ ઇત્યર્થઃ, વેદવિત્ વેદાર્થવિત્ એવ
ચ અહમ્ ॥ ભગવતઃ ઈશ્વરસ્ય નારાયણાખ્યસ્ય વિભૂતિસઙ્ક્ષેપઃ ઉક્તઃ
વિશિષ્ટોપાધિકૃતઃ“યદાદિત્યગતં તેજઃ” (ભ. ગી. ૧૫-૧૨)
ઇત્યાદિના । અથ અધુના તસ્યૈવ ક્ષરાક્ષરોપાધિપ્રવિભક્તતયા નિરુપાધિકસ્ય
કેવલસ્ય સ્વરૂપનિર્દિધારયિષયા ઉત્તરે શ્લોકાઃ આરભ્યન્તે । તત્ર સર્વમેવ
અતીતાનાગતાધ્યાયાર્થજાતં ત્રિધા રાશીકૃત્ય આહ —
દ્વાવિમૌ પુરુષૌ લોકે ક્ષરશ્ચાક્ષર એવ ચ ।
ક્ષરઃ સર્વાણિ ભૂતાનિ કૂટસ્થોઽક્ષર ઉચ્યતે ॥ ૧૫-૧૬ ॥
દ્વૌ ઇમૌ પૃથગ્રાશીકૃતૌ પુરુષૌ ઇતિ ઉચ્યેતે લોકે સંસારે —
ક્ષરશ્ચ ક્ષરતીતિ ક્ષરઃ વિનાશી ઇતિ એકો રાશિઃ; અપરઃ પુરુષઃ અક્ષરઃ
તદ્વિપરીતઃ, ભગવતઃ માયાશક્તિઃ, ક્ષરાખ્યસ્ય પુરુષસ્ય ઉત્પત્તિબીજમ્
અનેકસંસારિજન્તુકામકર્માદિસંસ્કારાશ્રયઃ, અક્ષરઃ પુરુષઃ ઉચ્યતે । કૌ
તૌ પુરુષૌ ઇતિ આહ સ્વયમેવ ભગવાન્ — ક્ષરઃ સર્વાણિ ભૂતાનિ, સમસ્તં
વિકારજાતં ઇત્યર્થઃ । કૂટસ્થઃ કૂટઃ રાશી રાશિરિવ સ્થિતઃ । અથવા, કૂટઃ
માયા વઞ્ચના જિહ્મતા કુટિલતા ઇતિ પર્યાયાઃ, અનેકમાયાવઞ્ચનાદિપ્રકારેણ
સ્થિતઃ કૂટસ્થઃ, સંસારબીજાનન્ત્યાત્ ન ક્ષરતિ ઇતિ અક્ષરઃ ઉચ્યતે ॥
આભ્યાં ક્ષરાક્ષરાભ્યાં અન્યઃ વિલક્ષણઃ ક્ષરાક્ષરોપાધિદ્વયદોષેણ
અસ્પૃષ્ટઃ નિત્યશુદ્ધબુદ્ધમુક્તસ્વભાવઃ —
ઉત્તમઃ પુરુષસ્ત્વન્યઃ પરમાત્મેત્યુદાહૃતઃ ।
યો લોકત્રયમાવિશ્ય બિભર્ત્યવ્યય ઈશ્વરઃ ॥ ૧૫-૧૭ ॥
ઉત્તમઃ ઉત્કૃષ્ટતમઃ પુરુષસ્તુ અન્યઃ અત્યન્તવિલક્ષણઃ આભ્યાં પરમાત્મા
ઇતિ પરમશ્ચ અસૌ દેહાદ્યવિદ્યાકૃતાત્મભ્યઃ, આત્મા ચ સર્વભૂતાનાં
પ્રત્યક્ચેતનઃ, ઇત્યતઃ પરમાત્મા ઇતિ ઉદાહૃતઃ ઉક્તઃ વેદાન્તેષુ । સ એવ
વિશિષ્યતે યઃ લોકત્રયં ભૂર્ભુવઃસ્વરાખ્યં સ્વકીયયા ચૈતન્યબલશક્ત્યા
આવિશ્ય પ્રવિશ્ય બિભર્તિ સ્વરૂપસદ્ભાવમાત્રેણ બિભર્તિ ધારયતિ; અવ્યયઃ
ન અસ્ય વ્યયઃ વિદ્યતે ઇતિ અવ્યયઃ । કઃ? ઈશ્વરઃ સર્વજ્ઞઃ નારાયણાખ્યઃ
ઈશનશીલઃ ॥ યથાવ્યાખ્યાતસ્ય ઈશ્વરસ્ય “પુરુષોત્તમઃ” ઇત્યેતત્
નામ પ્રસિદ્ધમ્ । તસ્ય નામનિર્વચનપ્રસિદ્ધ્યા અર્થવત્ત્વં નામ્નો દર્શયન્
“નિરતિશયઃ અહં ઈશ્વરઃ” ઇતિ આત્માનં દર્શયતિ ભગવાન્ —
યસ્માત્ક્ષરમતીતોઽહમક્ષરાદપિ ચોત્તમઃ ।
અતોઽસ્મિ લોકે વેદે ચ પ્રથિતઃ પુરુષોત્તમઃ ॥ ૧૫-૧૮ ॥
યસ્માત્ ક્ષરં અતીતઃ અહં સંસારમાયાવૃક્ષં અશ્વત્થાખ્યં અતિક્રાન્તઃ અહમ્
અક્ષરાદપિ સંસારમાયારૂપવૃક્ષબીજભૂતાદપિ ચ ઉત્તમઃ ઉત્કૃષ્ટતમઃ
ઊર્ધ્વતમો વા, અતઃ તાભ્યાં ક્ષરાક્ષરાભ્યાં ઉત્તમત્વાત્ અસ્મિ લોકે
વેદે ચ પ્રથિતઃ પ્રખ્યાતઃ । પુરુષોત્તમઃ ઇત્યેવં માં ભક્તજનાઃ
વિદુઃ । કવયઃ કાવ્યાદિષુ ચ ઇદં નામ નિબધ્નન્તિ । પુરુષોત્તમ
ઇત્યનેનાભિધાનેનાભિગૃણન્તિ ॥ અથ ઇદાનીં યથાનિરુક્તં આત્માનં યો વેદ,
તસ્ય ઇદં ફલં ઉચ્યતે —
યો મામેવમસમ્મૂઢો જાનાતિ પુરુષોત્તમમ્ ।
સ સર્વવિદ્ભજતિ માં સર્વભાવેન ભારત ॥ ૧૫-૧૯ ॥
યઃ માં ઈશ્વરં યથોક્તવિશેષણં એવં યથોક્તેન પ્રકારેણ અસમ્મૂઢઃ
સમ્મોહવર્જિતઃ સન્ જાનાતિ “અયં અહં અસ્મિ” ઇતિ પુરુષોત્તમં સઃ
સર્વવિત્ સર્વાત્મના સર્વં વેત્તીતિ સર્વજ્ઞઃ સર્વભૂતસ્થં ભજતિ માં
સર્વભાવેન સર્વાત્મતયા હે ભારત ॥ અસ્મિન્ અધ્યાયે ભગવત્તત્ત્વજ્ઞાનં
મોક્ષફલં ઉક્ત્વા, અથ ઇદાનીં તત્ સ્તૌતિ —
ઇતિ ગુહ્યતમં શાસ્ત્રમિદમુક્તં મયાનઘ ।
એતદ્બુદ્ધ્વા બુદ્ધિમાન્સ્યાત્કૃતકૃત્યશ્ચ ભારત ॥ ૧૫-૨૦ ॥
ઇતિ એતત્ ગુહ્યતમં ગોપ્યતમમ્, અત્યન્તરહસ્યં ઇત્યેતત્ । કિં તત્? શાસ્ત્રમ્ ।
યદ્યપિ ગીતાખ્યં સમસ્તં “શાસ્ત્રમ્” ઉચ્યતે, તથાપિ અયમેવ
અધ્યાયઃ ઇહ “શાસ્ત્રમ્” ઇતિ ઉચ્યતે સ્તુત્યર્થં પ્રકરણાત્ । સર્વો
હિ ગીતાશાસ્ત્રાર્થઃ અસ્મિન્ અધ્યાયે સમાસેન ઉક્તઃ । ન કેવલં ગીતાશાસ્ત્રાર્થ
એવ, કિન્તુ સર્વશ્ચ વેદાર્થઃ ઇહ પરિસમાપ્તઃ । “યસ્તં વેદ સ
વેદવિત્” (ભ. ગી. ૧૫-૧) “વેદૈશ્ચ સર્વૈરહમેવ વેદ્યઃ”
(ભ. ગી. ૧૫-૧૫) ઇતિ ચ ઉક્તમ્ । ઇદં ઉક્તં કથિતં મયા હે અનઘ
અપાપ । એતત્ શાસ્ત્રં યથાદર્શિતાર્થં બુદ્ધ્વા બુદ્ધિમાન્ સ્યાત્ ભવેત્
ન અન્યથા કૃતકૃત્યશ્ચ ભારત કૃતં કૃત્યં કર્તવ્યં યેન સઃ
કૃતકૃત્યઃ; વિશિષ્ટજન્મપ્રસૂતેન બ્રાહ્મણેન યત્ કર્તવ્યં તત્ સર્વં
ભગવત્તત્ત્વે વિદિતે કૃતં ભવેત્ ઇત્યર્થઃ; ન ચ અન્યથા કર્તવ્યં
પરિસમાપ્યતે કસ્યચિત્ ઇત્યભિપ્રાયઃ । “સર્વં કર્માખિલં પાર્થ
જ્ઞાને પરિસમાપ્યતે” (ભ. ગી. ૪-૩૩) ઇતિ ચ ઉક્તમ્ ।
”એતદ્ધિ જન્મસામગ્ર્યં બ્રાહ્મણસ્ય વિશેષતઃ । પ્રાપ્યૈતત્કૃતકૃત્યો
હિ દ્વિજો ભવતિ નાન્યથા” (મનુ. ૧૨-૯૩) ઇતિ ચ માનવં વચનમ્ ।
યતઃ એતત્ પરમાર્થતત્ત્વં મત્તઃ શ્રુતવાન્ અસિ, અતઃ કૃતાર્થઃ ત્વં
ભારત ઇતિ ॥
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે
શ્રીકૃષ્નાર્જુનસંવાદે પુરુષોત્તમયોગો નામ પઽચદશોઽધ્યાયઃ ॥૧૫ ॥
ઇતિ
શ્રીમદ્-પરમહંસ-પરિવ્રાજક-આચાર્ય-પૂજ્યપાદ-શ્રીશઙ્કર-ભગવતા
કૃતૌ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા-ભાષ્યે પુરુષોત્તમ-યોગઃ નામ પઽચદશઃ
અધ્યાયઃ ॥
॥ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા શાઙ્કર-ભાષ્યમ્ ॥ ॥ ષોડશોઽધ્યાયઃ ॥
દૈવી આસુરી રાક્ષસી ઇતિ પ્રાણિણાં પ્રકૃતયઃ નવમે અધ્યાયે સૂચિતાઃ ।
તાસાં વિસ્તરેણ પ્રદર્શનાય “અભયં સત્ત્વસંશુદ્ધિઃ”
ઇત્યાદિઃ અધ્યાયઃ આરભ્યતે । તત્ર સંસારમોક્ષાય દૈવી પ્રકૃતિઃ,
નિબન્ધાય આસુરી રાક્ષસી ચ ઇતિ દૈવ્યાઃ આદાનાય પ્રદર્શનં ક્રિયતે,
ઇતરયોઃ પરિવર્જનાય ચ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ —
અભયં સત્ત્વસંશુદ્ધિર્જ્ઞાનયોગવ્યવસ્થિતિઃ ।
દાનં દમશ્ચ યજ્ઞશ્ચ સ્વાધ્યાયસ્તપ આર્જવમ્ ॥ ૧૬-૧ ॥
અભયં અભીરુતા । સત્ત્વસંશુદ્ધિઃ સત્ત્વસ્ય અન્તઃકરણસ્ય સંશુદ્ધિઃ
સંવ્યવહારેષુ પરવઞ્ચનામાયાનૃતાદિપરિવર્જનં શુદ્ધસત્ત્વભાવેન
વ્યવહારઃ ઇત્યર્થઃ । જ્ઞાનયોગવ્યવસ્થિતિઃ જ્ઞાનં શાસ્ત્રતઃ
આચાર્યતશ્ચ આત્માદિપદાર્થાનાં અવગમઃ, અવગતાનાં ઇન્દ્રિયાદ્યુપસંહારેણ
એકાગ્રતયા સ્વાત્મસંવેદ્યતાપાદનં યોગઃ, તયોઃ જ્ઞાનયોગયોઃ વ્યાવસ્થિતિઃ
વ્યવસ્થાનં તન્નિષ્ઠતા । એષા પ્રધાના દૈવી સાત્ત્વિકી સમ્પત્ । યત્ર
યેષાં અધિકૃતાનાં યા પ્રકૃતિઃ સમ્ભવતિ, સાત્ત્વિકી સા ઉચ્યતે । દાનં
યથાશક્તિ સંવિભાગઃ અન્નાદીનામ્ । દમશ્ચ બાહ્યકરણાનાં ઉપશમઃ;
અન્તઃકરણસ્ય ઉપશમં શાન્તિં વક્ષ્યતિ । યજ્ઞશ્ચ શ્રૌતઃ અગ્નિહોત્રાદિઃ ।
સ્માર્તશ્ચ દેવયજ્ઞાદિઃ, સ્વાધ્યાયઃ ઋગ્વેદાદ્યધ્યયનં અદૃષ્ટાર્થમ્ ।
તપઃ વક્ષ્યમાણં શારીરાદિ । આર્જવં ઋજુત્વં સર્વદા ॥ કિઞ્ચ —
અહિંસા સત્યમક્રોધસ્ત્યાગઃ શાન્તિરપૈશુનમ્ ।
દયા ભૂતેષ્વલોલુપ્ત્વં માર્દવં હ્રીરચાપલમ્ ॥ ૧૬-૨ ॥
અહિંસા અહિંસનં પ્રાણિનાં પીડાવર્જનમ્ । સત્યં અપ્રિયાનૃતવર્જિતં
યથાભૂતાર્થવચનમ્ । અક્રોધઃ પરૈઃ આક્રુષ્ટસ્ય અભિહતસ્ય વા
પ્રાપ્તસ્ય ક્રોધસ્ય ઉપશમનમ્ । ત્યાગઃ સન્ન્યાસઃ, પૂર્વં દાનસ્ય ઉક્તત્વાત્ ।
શાન્તિઃ અન્તઃકરણસ્ય ઉપશમઃ । અપૈશુનં અપિશુનતા; પરસ્મૈ
પરરન્ધ્રપ્રકટીકરણં પૈશુનમ્, તદભાવઃ અપૈશુનમ્ । દયા કૃપા
ભૂતેષુ દુઃખિતેષુ । અલોલુપ્ત્વં ઇન્દ્રિયાણાં વિષયસન્નિધૌ અવિક્રિયા ।
માર્દવં મૃદુતા અક્રૌર્યમ્ । હ્રીઃ લજ્જા । અચાપલં અસતિ પ્રયોજને
વાક્પાણિપાદાદીનાં અવ્યાપારયિતૃત્વમ્ ॥ કિઞ્ચ —
તેજઃ ક્ષમા ધૃતિઃ શૌચમદ્રોહો નાતિમાનિતા ।
ભવન્તિ સમ્પદં દૈવીમભિજાતસ્ય ભારત ॥ ૧૬-૩ ॥
તેજઃ પ્રાગલ્ભ્યં ન ત્વગ્ગતા દીપ્તિઃ । ક્ષમા આક્રુષ્ટસ્ય તાડિતસ્ય વા
અન્તર્વિક્રિયાનુત્પત્તિઃ, ઉત્પન્નાયાં વિક્રિયાયાં ઉપશમનં અક્રોધઃ ઇતિ અવોચામ ।
ઇત્થં ક્ષમાયાઃ અક્રોધસ્ય ચ વિશેષઃ । ધૃતિઃ દેહેન્દ્રિયેષુ અવસાદં
પ્રાપ્તેષુ તસ્ય પ્રતિષેધકઃ અન્તઃકરણવૃત્તિવિશેષઃ, યેન ઉત્તમ્ભિતાનિ
કરણાનિ દેહશ્ચ ન અવસીદન્તિ । શૌચં દ્વિવિધં મૃજ્જલકૃતં
બાહ્યં આભ્યન્તરં ચ મનોબુદ્ધ્યોઃ નૈર્મલ્યં માયારાગાદિકાલુષ્યાભાવઃ;
એવં દ્વિવિધં શૌચમ્ । અદ્રોહઃ પરજિઘાંસાભાવઃ અહિંસનમ્ । નાતિમાનિતા
અત્યર્થં માનઃ અતિમાનઃ, સઃ યસ્ય વિદ્યતે સઃ અતિમાની, તદ્ભાવઃ અતિમાનિતા,
તદભાવઃ નાતિમાનિતા આત્મનઃ પૂજ્યતાતિશયભાવનાભાવ ઇત્યર્થઃ । ભવન્તિ
અભયાદીનિ એતદન્તાનિ સમ્પદં અભિજાતસ્ય । કિંવિશિષ્ટાં સમ્પદમ્? દૈવીં
દેવાનાં યા સમ્પત્ તાં અભિલક્ષ્ય જાતસ્ય દેવવિભૂત્યર્હસ્ય ભાવિકલ્યાણસ્ય
ઇત્યર્થઃ, હે ભારત ॥ અથ ઇદાનીં આસુરી સમ્પત્ ઉચ્યતે —
દમ્ભો દર્પોઽતિમાનશ્ચ ક્રોધઃ પારુષ્યમેવ ચ ।
અજ્ઞાનં ચાભિજાતસ્ય પાર્થ સમ્પદમાસુરીમ્ ॥ ૧૬-૪ ॥
દમ્ભઃ ધર્મધ્વજિત્વમ્ । દર્પઃ વિદ્યાધનસ્વજનાદિનિમિત્તઃ ઉત્સેકઃ ।
અતિમાનઃ પૂર્વોક્તઃ । ક્રોધશ્ચ । પારુષ્યમેવ ચ પરુષવચનમ્
— યથા કાણં “ચક્ષુષ્માન્” વિરૂપં “રૂપવાન્”
હીનાભિજનં “ઉત્તમાભિજનઃ” ઇત્યાદિ । અજ્ઞાનં ચ અવિવેકજ્ઞાનં
કર્તવ્યાકર્તવ્યાદિવિષયમિથ્યાપ્રત્યયઃ । અભિજાતસ્ય પાર્થ । કિમ્
અભિજાતસ્યેતિ, આહ — સમ્પદં આસુરીં અસુરાણાં સમ્પત્ આસુરી તાં અભિજાતસ્ય
ઇત્યર્થઃ ॥ અનયોઃ સમ્પદોઃ કાર્યં ઉચ્યતે —
દૈવી સમ્પદ્વિમોક્ષાય નિબન્ધાયાસુરી મતા ।
મા શુચઃ સમ્પદં દૈવીમભિજાતોઽસિ પાણ્ડવ ॥ ૧૬-૫ ॥
દૈવી સમ્પત્ યા, સા વિમોક્ષાય સંસારબન્ધનાત્ । નિબન્ધાય નિયતઃ
બન્ધઃ નિબન્ધઃ તદર્થં આસુરી સમ્પત્ મતા અભિપ્રેતા । તથા રાક્ષસી
ચ । તત્ર એવં ઉક્તે સતિ અર્જુનસ્ય અન્તર્ગતં ભાવં “કિં અહમ્
આસુરસમ્પદ્યુક્તઃ? કિં વા દૈવસમ્પદ્યુક્તઃ?” ઇત્યેવં આલોચનારૂપમ્
આલક્ષ્ય આહ ભગવાન્ — મા શુચઃ શોકં મા કાર્ષીઃ । સમ્પદં દૈવીમ્
અભિજાતઃ અસિ અભિલક્ષ્ય જાતોઽસિ, ભાવિકલ્યાણઃ ત્વં અસિ ઇત્યર્થઃ, હે
પાણ્ડવ ॥
દ્વૌ ભૂતસર્ગૌ લોકેઽસ્મિન્દૈવ આસુર એવ ચ ।
દૈવો વિસ્તરશઃ પ્રોક્ત આસુરં પાર્થ મે શૃણુ ॥ ૧૬-૬ ॥
દ્વૌ દ્વિસઙ્ખ્યાકૌ ભૂતસર્ગૌ ભૂતાનાં મનુષ્યાણાં સર્ગૌ સૃષ્ટી ભૂતસર્ગૌ
સૃજ્યેતેતિ સર્ગૌ ભૂતાન્યેવ સૃજ્યમાનાનિ દૈવાસુરસમ્પદ્વયયુક્તાનિ
ઇતિ દ્વૌ ભૂતસર્ગૌ ઇતિ ઉચ્યતે, “દ્વયા હ વૈ પ્રાજાપત્યા
દેવાશ્ચાસુરાશ્ચ” (બૃ. ઉ. ૧-૩-૧) ઇતિ શ્રુતેઃ । લોકે અસ્મિન્,
સંસારે ઇત્યર્થઃ, સર્વેષાં દ્વૈવિધ્યોપપત્તેઃ । કૌ તૌ ભૂતસર્ગૌ ઇતિ,
ઉચ્યતે — પ્રકૃતાવેવ દૈવ આસુર એવ ચ । ઉક્તયોરેવ પુનઃ અનુવાદે
પ્રયોજનં આહ — દૈવઃ ભૂતસર્ગઃ “અભયં સત્ત્વસંશુદ્ધિઃ”
(ભ. ગી. ૧૬-૧) ઇત્યાદિના વિસ્તરશઃ વિસ્તરપ્રકારૈઃ પ્રોક્તઃ કથિતઃ, ન તુ
આસુરઃ વિસ્તરશઃ; અતઃ તત્પરિવર્જનાર્થં આસુરં પાર્થ, મે મમ વચનાત્
ઉચ્યમાનં વિસ્તરશઃ શૃણુ અવધારય ॥ આ અધ્યાયપરિસમાપ્તેઃ આસુરી
સમ્પત્ પ્રાણિવિશેષણત્વેન પ્રદર્શ્યતે, પ્રત્યક્ષીકરણેન ચ શક્યતે
તસ્યાઃ પરિવર્જનં કર્તુમિતિ —
પ્રવૃત્તિં ચ નિવૃત્તિં ચ જના ન વિદુરાસુરાઃ ।
ન શૌચં નાપિ ચાચારો ન સત્યં તેષુ વિદ્યતે ॥ ૧૬-૭ ॥
પ્રવૃત્તિં ચ પ્રવર્તનં યસ્મિન્ પુરુષાર્થસાધને કર્તવ્યે પ્રવૃત્તિઃ તામ્,
નિવૃત્તિં ચ એતદ્વિપરીતાં યસ્માત્ અનર્થહેતોઃ નિવર્તિતવ્યં સા નિવૃત્તિઃ
તાં ચ, જનાઃ આસુરાઃ ન વિદુઃ ન જાનન્તિ । ન કેવલં પ્રવૃત્તિનિવૃત્તી
એવ તે ન વિદુઃ, ન શૌચં નાપિ ચ આચારઃ ન સત્યં તેષુ વિદ્યતે;
અશૌચાઃ અનાચારાઃ માયાવિનઃ અનૃતવાદિનો હિ આસુરાઃ ॥ કિઞ્ચ —
અસત્યમપ્રતિષ્ઠં તે જગદાહુરનીશ્વરમ્ ।
અપરસ્પરસમ્ભૂતં કિમન્યત્કામહૈતુકમ્ ॥ ૧૬-૮ ॥
અસત્યં યથા વયં અનૃતપ્રાયાઃ તથા ઇદં જગત્ સર્વં અસત્યમ્, અપ્રતિષ્ઠં
ચ ન અસ્ય ધર્માધર્મૌ પ્રતિષ્ઠા અતઃ અપ્રતિષ્ઠં ચ, ઇતિ તે આસુરાઃ
જનાઃ જગત્ આહુઃ, અનીશ્વરં ન ચ ધર્માધર્મસવ્યપેક્ષકઃ અસ્ય શાસિતા
ઈશ્વરઃ વિદ્યતે ઇતિ અતઃ અનીશ્વરં જગત્ આહુઃ । કિઞ્ચ, અપરસ્પરસમ્ભૂતં
કામપ્રયુક્તયોઃ સ્ત્રીપુરુષયોઃ અન્યોન્યસંયોગાત્ જગત્ સર્વં સમ્ભૂતમ્ ।
કિમન્યત્ કામહૈતુકં કામહેતુકમેવ કામહૈતુકમ્ । કિમન્યત્ જગતઃ
કારણમ્? ન કિઞ્ચિત્ અદૃષ્ટં ધર્માધર્માદિ કારણાન્તરં વિદ્યતે જગતઃ
“કામ એવ પ્રાણિનાં કારણમ્” ઇતિ લોકાયતિકદૃષ્ટિઃ ઇયમ્ ॥
એતાં દૃષ્ટિમવષ્ટભ્ય નષ્ટાત્માનોઽલ્પબુદ્ધયઃ ।
પ્રભવન્ત્યુગ્રકર્માણઃ ક્ષયાય જગતોઽહિતાઃ ॥ ૧૬-૯ ॥
એતાં દૃષ્ટિં અવષ્ટભ્ય આશ્રિત્ય નષ્ટાત્માનઃ નષ્ટસ્વભાવાઃ
વિભ્રષ્ટપરલોકસાધનાઃ અલ્પબુદ્ધયઃ વિષયવિષયા અલ્પૈવ બુદ્ધિઃ
યેષાં તે અલ્પબુદ્ધયઃ પ્રભવન્તિ ઉદ્ભવન્તિ ઉગ્રકર્માણઃ ક્રૂરકર્માણઃ
હિંસાત્મકાઃ । ક્ષયાય જગતઃ પ્રભવન્તિ ઇતિ સમ્બન્ધઃ । જગતઃ અહિતાઃ,
શત્રવઃ ઇત્યર્થઃ ॥ તે ચ —
કામમાશ્રિત્ય દુષ્પૂરં દમ્ભમાનમદાન્વિતાઃ ।
મોહાદ્ગૃહીત્વાસદ્ગ્રાહાન્પ્રવર્તન્તેઽશુચિવ્રતાઃ ॥ ૧૬-૧૦ ॥
કામં ઇચ્છાવિશેષં આશ્રિત્ય અવષ્ટભ્ય દુષ્પૂરં અશક્યપૂરણં
દમ્ભમાનમદાન્વિતાઃ દમ્ભશ્ચ માનશ્ચ મદશ્ચ દમ્ભમાનમદાઃ તૈઃ
અન્વિતાઃ દમ્ભમાનમદાન્વિતાઃ મોહાત્ અવિવેકતઃ ગૃહીત્વા ઉપાદાય અસદ્ગ્રાહાન્
અશુભનિશ્ચયાન્ પ્રવર્તન્તે લોકે અશુચિવ્રતાઃ અશુચીનિ વ્રતાનિ યેષાં
તે અશુચિવ્રતાઃ ॥ કિઞ્ચ —
ચિન્તામપરિમેયાં ચ પ્રલયાન્તામુપાશ્રિતાઃ ।
કામોપભોગપરમા એતાવદિતિ નિશ્ચિતાઃ ॥ ૧૬-૧૧ ॥
ચિન્તાં અપરિમેયાં ચ, ન પરિમાતું શક્યતે યસ્યાઃ ચિન્તાયાઃ ઇયત્તા સા
અપરિમેયા, તાં અપરિમેયામ્, પ્રલયાન્તાં મરણાન્તાં ઉપાશ્રિતાઃ, સદા ચિન્તાપરાઃ
ઇત્યર્થઃ । કામોપભોગપરમાઃ, કામ્યન્તે ઇતિ કામાઃ વિષયાઃ શબ્દાદયઃ
તદુપભોગપરમાઃ “અયમેવ પરમઃ પુરુષાર્થઃ યઃ કામોપભોગઃ”
ઇત્યેવં નિશ્ચિતાત્માનઃ, એતાવત્ ઇતિ નિશ્ચિતાઃ ॥
આશાપાશશતૈર્બદ્ધાઃ કામક્રોધપરાયણાઃ ।
ઈહન્તે કામભોગાર્થમન્યાયેનાર્થસઞ્ચયાન્ ॥ ૧૬-૧૨ ॥
આશાપાશશતૈઃ આશા એવ પાશાઃ તચ્છતૈઃ બદ્ધાઃ નિયન્ત્રિતાઃ સન્તઃ
સર્વતઃ આકૃષ્યમાણાઃ, કામક્રોધપરાયણાઃ કામક્રોધૌ પરં અયનમ્
આશ્રયઃ યેષાં તે કામક્રોધપરાયણાઃ, ઈહન્તે ચેષ્ટન્તે કામભોગાર્થં
કામભોગપ્રયોજનાય ન ધર્માર્થમ્, અન્યાયેન પરસ્વાપહરણાદિના ઇત્યર્થઃ;
કિમ્? અર્થસઞ્ચયાન્ અર્થપ્રચયાન્ ॥ ઈદૃશશ્ચ તેષાં અભિપ્રાયઃ —
ઇદમદ્ય મયા લબ્ધમિદં પ્રાપ્સ્યે મનોરથમ્ ।
ઇદમસ્તીદમપિ મે ભવિષ્યતિ પુનર્ધનમ્ ॥ ૧૬-૧૩ ॥
ઇદં દ્રવ્યં અદ્ય ઇદાનીં મયા લબ્ધમ્ । ઇદં ચ અન્યત્ પ્રાપ્સ્યે મનોરથં
મનસ્તુષ્ટિકરમ્ । ઇદં ચ અસ્તિ ઇદમપિ મે ભવિષ્યતિ આગામિનિ સંવત્સરે
પુનઃ ધનં તેન અહં ધની વિખ્યાતઃ ભવિષ્યામિ ઇતિ ॥
અસૌ મયા હતઃ શત્રુર્હનિષ્યે ચાપરાનપિ ।
ઈશ્વરોઽહમહં ભોગી સિદ્ધોઽહં બલવાન્સુખી ॥ ૧૬-૧૪ ॥
અસૌ દેવદત્તનામા મયા હતઃ દુર્જયઃ શત્રુઃ । હનિષ્યે ચ અપરાન્ અન્યાન્
વરાકાન્ અપિ । કિં એતે કરિષ્યન્તિ તપસ્વિનઃ; સર્વથાપિ નાસ્તિ મત્તુલ્યઃ ।
કથમ્? ઈશ્વરઃ અહમ્, અહં ભોગી । સર્વપ્રકારેણ ચ સિદ્ધઃ અહં સમ્પન્નઃ
પુત્રૈઃ નપ્તૃભિઃ, ન કેવલં માનુષઃ, બલવાન્ સુખી ચ અહમેવ; અન્યે
તુ ભૂમિભારાયાવિતીર્ણાઃ ॥
આઢ્યોઽભિજનવાનસ્મિ કોઽન્યોઽસ્તિ સદૃશો મયા ।
યક્ષ્યે દાસ્યામિ મોદિષ્ય ઇત્યજ્ઞાનવિમોહિતાઃ ॥ ૧૬-૧૫ ॥
આઢ્યઃ ધનેન, અભિજનવાન્ સપ્તપુરુષં શ્રોત્રિયત્વાદિસમ્પન્નઃ —
તેનાપિ ન મમ તુલ્યઃ અસ્તિ કશ્ચિત્ । કઃ અન્યઃ અસ્તિ સદૃશઃ તુલ્યઃ
મયા? કિઞ્ચ, યક્ષ્યે યાગેનાપિ અન્યાન્ અભિભવિષ્યામિ, દાસ્યામિ નટાદિભ્યઃ,
મોદિષ્યે હર્ષં ચ અતિશયં પ્રાપ્સ્યામિ, ઇતિ એવં અજ્ઞાનવિમોહિતાઃ અજ્ઞાનેન
વિમોહિતાઃ વિવિધં અવિવેકભાવં આપન્નાઃ ॥
અનેકચિત્તવિભ્રાન્તા મોહજાલસમાવૃતાઃ ।
પ્રસક્તાઃ કામભોગેષુ પતન્તિ નરકેઽશુચૌ ॥ ૧૬-૧૬ ॥
અનેકચિત્તવિભ્રાન્તાઃ ઉક્તપ્રકારૈઃ અનેકૈઃ ચિત્તૈઃ વિવિધં ભ્રાન્તાઃ
અનેકચિત્તવિભ્રાન્તાઃ, મોહજાલસમાવૃતાઃ મોહઃ અવિવેકઃ અજ્ઞાનં તદેવ
જાલમિવ આવરણાત્મકત્વાત્, તેન સમાવૃતાઃ । પ્રસક્તાઃ કામભોગેષુ
તત્રૈવ નિષણ્ણાઃ સન્તઃ તેન ઉપચિતકલ્મષાઃ પતન્તિ નરકે અશુચૌ
વૈતરણ્યાદૌ ॥
આત્મસમ્ભાવિતાઃ સ્તબ્ધા ધનમાનમદાન્વિતાઃ ।
યજન્તે નામયજ્ઞૈસ્તે દમ્ભેનાવિધિપૂર્વકમ્ ॥ ૧૬-૧૭ ॥
આત્મસમ્ભાવિતાઃ સર્વગુણવિશિષ્ટતયા આત્મનૈવ સમ્ભાવિતાઃ આત્મસમ્ભાવિતાઃ,
ન સાધુભિઃ । સ્તબ્ધાઃ અપ્રણતાત્માનઃ । ધનમાનમદાન્વિતાઃ ધનનિમિત્તઃ
માનઃ મદશ્ચ, તાભ્યાં ધનમાનમદાભ્યાં અન્વિતાઃ । યજન્તે નામયજ્ઞૈઃ
નામમાત્રૈઃ યજ્ઞૈઃ તે દમ્ભેન ધર્મધ્વજિતયા અવિધિપૂર્વકં
વિધિવિહિતાઙ્ગેતિકર્તવ્યતારહિતમ્ ॥
અહઙ્કારં બલં દર્પં કામં ક્રોધં ચ સંશ્રિતાઃ ।
મામાત્મપરદેહેષુ પ્રદ્વિષન્તોઽભ્યસૂયકાઃ ॥ ૧૬-૧૮ ॥
અહઙ્કારં અહઙ્કરણં અહઙ્કારઃ, વિદ્યમાનૈઃ અવિદ્યમાનૈશ્ચ ગુણૈઃ આત્મનિ
અધ્યારોપિતૈઃ “વિશિષ્ટમાત્માનમહમ્” ઇતિ મન્યતે, સઃ અહઙ્કારઃ
અવિદ્યાખ્યઃ કષ્ટતમઃ, સર્વદોષાણાં મૂલં સર્વાનર્થપ્રવૃત્તીનાં ચ,
તમ્ । તથા બલં પરાભિભવનિમિત્તં કામરાગાન્વિતમ્ । દર્પં દર્પો નામ
યસ્ય ઉદ્ભવે ધર્મં અતિક્રામતિ સઃ અયં અન્તઃકરણાશ્રયઃ દોષવિશેષઃ ।
કામં સ્ત્ર્યાદિવિષયમ્ । ક્રોધં અનિષ્ટવિષયમ્ । એતાન્ અન્યાંશ્ચ મહતો
દોષાન્ સંશ્રિતાઃ । કિઞ્ચ તે માં ઈશ્વરં આત્મપરદેહેષુ સ્વદેહે પરદેહેષુ
ચ તદ્બુદ્ધિકર્મસાક્ષિભૂતં માં પ્રદ્વિષન્તઃ, મચ્છાસનાતિવર્તિત્વં
પ્રદ્વેષઃ, તં કુર્વન્તઃ અભ્યસૂયકાઃ સન્માર્ગસ્થાનાં ગુણેષુ અસહમાનાઃ ॥
તાનહં દ્વિષતઃ ક્રૂરાન્સંસારેષુ નરાધમાન્ ।
ક્ષિપામ્યજસ્રમશુભાનાસુરીષ્વેવ યોનિષુ ॥ ૧૬-૧૯ ॥
તાન્ અહં સન્માર્ગપ્રતિપક્ષભૂતાન્ સાધુદ્વેષિણઃ દ્વિષતશ્ચ માં ક્રૂરાન્
સંસારેષુ એવ અનેકનરકસંસરણમાર્ગેષુ નરાધમાન્ અધર્મદોષવત્ત્વાત્
ક્ષિપામિ પ્રક્ષિપામિ અજસ્રં સન્તતં અશુભાન્ અશુભકર્મકારિણઃ
આસુરીષ્વેવ ક્રૂરકર્મપ્રાયાસુ વ્યાઘ્રસિંહાદિયોનિષુ “ક્ષિપામિ”
ઇત્યનેન સમ્બન્ધઃ ॥
આસુરીં યોનિમાપન્ના મૂઢા જન્મનિ જન્મનિ ।
મામપ્રાપ્યૈવ કૌન્તેય તતો યાન્ત્યધમાં ગતિમ્ ॥ ૧૬-૨૦ ॥
આસુરીં યોનિં આપન્નાઃ પ્રતિપન્નાઃ મૂઢાઃ અવિવેકિનઃ જન્મનિ જન્મનિ પ્રતિજન્મ
તમોબહુલાસ્વેવ યોનિષુ જાયમાનાઃ અધો ગચ્છન્તો મૂઢાઃ માં ઈશ્વરં અપ્રાપ્ય
અનાસાદ્ય એવ હે કૌન્તેય, તતઃ તસ્માદપિ યાન્તિ અધમાં ગતિં નિકૃષ્ટતમાં
ગતિમ્ । “માં અપ્રાપ્યૈવ” ઇતિ ન મત્પ્રાપ્તૌ કાચિદપિ આશઙ્કા અસ્તિ,
અતઃ મચ્છિષ્ટસાધુમાર્ગં અપ્રાપ્ય ઇત્યર્થઃ ॥ સર્વસ્યા આસુર્યાઃ સમ્પદઃ
સઙ્ક્ષેપઃ અયં ઉચ્યતે, યસ્મિન્ ત્રિવિધે સર્વઃ આસુરીસમ્પદ્ભેદઃ અનન્તોઽપિ
અન્તર્ભવતિ । યત્પરિહારેણ પરિહૃતશ્ચ ભવતિ, યત્ મૂલં સર્વસ્ય
અનર્થસ્ય, તત્ એતત્ ઉચ્યતે —
ત્રિવિધં નરકસ્યેદં દ્વારં નાશનમાત્મનઃ ।
કામઃ ક્રોધસ્તથા લોભસ્તસ્માદેતત્ત્રયં ત્યજેત્ ॥ ૧૬-૨૧ ॥
ત્રિવિધં ત્રિપ્રકારં નરકસ્ય પ્રાપ્તૌ ઇદં દ્વારં નાશનં આત્મનઃ,
યત્ દ્વારં પ્રવિશન્નેવ નશ્યતિ આત્મા; કસ્મૈચિત્ પુરુષાર્થાય યોગ્યો ન
ભવતિ ઇત્યેતત્, અતઃ ઉચ્યતે “દ્વારં નાશનમાત્મનઃ” ઇતિ । કિં
તત્? કામઃ ક્રોધઃ તથા લોભઃ । તસ્માત્ એતત્ ત્રયં ત્યજેત્ । યતઃ એતત્
દ્વારં નાશનં આત્મનઃ તસ્માત્ કામાદિત્રયમેતત્ ત્યજેત્ ॥ ત્યાગસ્તુતિરિયં —
એતૈર્વિમુક્તઃ કૌન્તેય તમોદ્વારૈસ્ત્રિભિર્નરઃ ।
આચરત્યાત્મનઃ શ્રેયસ્તતો યાતિ પરાં ગતિમ્ ॥ ૧૬-૨૨ ॥
એતૈઃ વિમુક્તઃ કૌન્તેય તમોદ્વારૈઃ તમસઃ નરકસ્ય દુઃખમોહાત્મકસ્ય
દ્વારાણિ કામાદયઃ તૈઃ, એતૈઃ ત્રિભિઃ વિમુક્તઃ નરઃ આચરતિ અનુતિષ્ઠતિ ।
કિમ્? આત્મનઃ શ્રેયઃ । યત્પ્રતિબદ્ધઃ પૂર્વં ન આચચાર, તદપગમાત્
આચરતિ । તતઃ તદાચરણાત્ યાતિ પરાં ગતિં મોક્ષમપિ ઇતિ ॥ સર્વસ્ય
એતસ્ય આસુરીસમ્પત્પરિવર્જનસ્ય શ્રેયઆચરણસ્ય ચ શાસ્ત્રં કારણમ્ ।
શાસ્ત્રપ્રમાણાત્ ઉભયં શક્યં કર્તુમ્, ન અન્યથા । અતઃ —
યઃ શાસ્ત્રવિધિમુત્સૃજ્ય વર્તતે કામકારતઃ ।
ન સ સિદ્ધિમવાપ્નોતિ ન સુખં ન પરાં ગતિમ્ ॥ ૧૬-૨૩ ॥
યઃ શાસ્ત્રવિધિં શાસ્ત્રં વેદઃ તસ્ય વિધિં કર્તવ્યાકર્તવ્યજ્ઞાનકારણં
વિધિપ્રતિષેધાખ્યં ઉત્સૃજ્ય ત્યક્ત્વા વર્તતે કામકારતઃ કામપ્રયુક્તઃ
સન્, ન સઃ સિદ્ધિં પુરુષાર્થયોગ્યતાં અવાપ્નોતિ, ન અપિ અસ્મિન્ લોકે સુખં
ન અપિ પરાં પ્રકૃષ્ટાં ગતિં સ્વર્ગં મોક્ષં વા ॥
તસ્માચ્છાસ્ત્રં પ્રમાણં તે કાર્યાકાર્યવ્યવસ્થિતૌ ।
જ્ઞાત્વા શાસ્ત્રવિધાનોક્તં કર્મ કર્તુમિહાર્હસિ ॥ ૧૬-૨૪ ॥
તસ્માત્ શાસ્ત્રં પ્રમાણં જ્ઞાનસાધનં તે તવ કાર્યાકાર્યવ્યવસ્થિતૌ
કર્તવ્યાકર્તવ્યવ્યવસ્થાયામ્ । અતઃ જ્ઞાત્વા બુદ્ધ્વા શાસ્ત્રવિધાનોક્તં વિધિઃ
વિધાનં શાસ્ત્રમેવ વિધાનં શાસ્ત્રવિધાનં “કુર્યાત્, ન કુર્યાત્”
ઇત્યેવંલક્ષણમ્, તેન ઉક્તં સ્વકર્મ યત્ તત્ કર્તું ઇહ અર્હસિ, ઇહ ઇતિ
કર્માધિકારભૂમિપ્રદર્શનાર્થં ઇતિ ॥
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે
શ્રીકૃષ્નાર્જુનસંવાદે દૈવાસુરીસમ્પત્ત્વિભાગયોગો નામ શોડશોઽધ્યાયઃ ॥૧૬ ॥
ઇતિ
શ્રીમદ્-પરમહંસ-પરિવ્રાજક-આચાર્ય-પૂજ્યપાદ-શ્રીશઙ્કર-ભગવતા
કૃતૌ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા-ભાષ્યે દૈવ-આસુરી-સમ્પત્ત્-વિભાગ-યોગઃ
નામ શોડશોઽધ્યાયઃ ॥
॥ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા શાઙ્કર-ભાષ્યમ્ ॥ ॥ સપ્તદશોઽધ્યાયઃ ॥
“તસ્માત્ શાસ્ત્રં પ્રમાણં તે” (ભ. ગી. ૧૬-૨૪) ઇતિ ભગવત્-વાક્યાત્
લબ્ધ-પ્રશ્ન-બીજઃ અર્જુનઃ ઉવાચ —
અર્જુન ઉવાચ —
યે શાસ્ત્રવિધિમુત્સૃજ્ય યજન્તે શ્રદ્ધયાન્વિતાઃ ।
તેષાં નિષ્ઠા તુ કા કૃષ્ણ સત્ત્વમાહો રજસ્તમઃ ॥ ૧૭-૧ ॥
યે કેચિત્ અવિશેષિતાઃ શાસ્ત્ર-વિધિં શાસ્ત્ર-વિધાનં
શ્રુતિ-સ્મૃતિ-શાસ્ત્ર-ચોદનાં ઉત્સૃજ્ય પરિત્યજ્ય યજન્તે દેવ-આદીન્
પૂજયન્તિ શ્રદ્ધયા અન્વિતાઃ શ્રદ્ધયા આસ્તિક્ય-બુદ્ધ્યા અન્વિતાઃ સંયુક્તાઃ
સન્તઃ — શ્રુતિ-લક્ષણં સ્મૃતિ-લક્ષણં વા કઞ્ચિત્ શાસ્ત્ર-વિધિમ્
અપશ્યન્તઃ વૃદ્ધ-વ્યવહાર-દર્શનાત્ એવ શ્રદ્દધાનતયા
યે દેવ-આદીન્ પૂજયન્તિ, તે ઇહ “યે શાસ્ત્ર-વિધિમ્-ઉત્સૃજ્ય
યજન્તે શ્રદ્ધયા-અન્વિતાઃ” ઇતિ એવં ગૃહ્યન્તે । યે પુનઃ કઞ્ચિત્
શાસ્ત્ર-વિધિં ઉપલભમાનાઃ એવ તં ઉત્સૃજ્ય અયથા-વિધિ દેવ-આદીન્
પૂજયન્તિ, તે ઇહ “યે શાસ્ત્ર-વિધિમ્-ઉત્સૃજ્ય યજન્તે”
ઇતિ ન પરિગૃહ્યન્તે । કસ્માત્? શ્રદ્ધયા અન્વિતત્વ-વિશેષણાત્ ।
દેવ-આદિ-પૂજા-વિધિ-પરં કિઞ્ચિત્ શાસ્ત્રં પશ્યન્તઃ એવ તત્ ઉત્સૃજ્ય
અશ્રદ્દધાનતયા તત્-વિહિતાયાં દેવ-આદિ-પૂજાયાં શ્રદ્ધયા અન્વિતાઃ
પ્રવર્તન્તે ઇતિ ન શક્યં કલ્પયિતું યસ્માત્, તસ્માત્ પૂર્વ-ઉક્તાઃ એવ
“યે શાસ્ત્ર-વિધિમ્-ઉત્સૃજ્ય યજન્તે શ્રદ્ધયા-અન્વિતાઃ” ઇતિ
અત્ર ગૃહ્યન્તે તેષાં એવં-ભૂતાનાં નિષ્ઠા તુ કા કૃષ્ણ સત્ત્વં આહો રજઃ
તમઃ, કિં સત્ત્વં નિષ્ઠા અવસ્થાનમ્, આહોસ્વિત્ રજઃ, અથવા તમઃ ઇતિ । એતત્
ઉક્તં ભવતિ — યા તેષાં દેવ-આદિ-વિષયા પૂજા, સા કિં સાત્ત્વિકી, આહોસ્વિત્
રાજસી, ઉત તામસી ઇતિ ॥ સામાન્ય-વિષયઃ અયં પ્રશ્નઃ ન અપ્રવિભજ્યં
પ્રતિ-વચનં અર્હતિ ઇતિ શ્રી-ભગવાન્ ઉવાચ —
શ્રીભગવાનુવાચ —
ત્રિવિધા ભવતિ શ્રદ્ધા દેહિનાં સા સ્વભાવજા ।
સાત્ત્વિકી રાજસી ચૈવ તામસી ચેતિ તાં શૃણુ ॥ ૧૭-૨ ॥
ત્રિ-વિધા ત્રિ-પ્રકારા ભવતિ શ્રદ્ધા, યસ્યાં નિષ્ઠાયાં ત્વં
પૃચ્છસિ, દેહિનાં શરીરિણાં સા સ્વભાવ-જા; જન્મ-અન્તર-કૃતઃ
ધર્મ-આદિ-સંસ્કારઃ મરણ-કાલે અભિવ્યક્તઃ સ્વભાવઃ ઉચ્યતે, તતઃ જાતા
સ્વભાવ-જા । સાત્ત્વિકી સત્ત્વ-નિર્વૃત્તા દેવ-પૂજા-આદિ-વિષયા; રાજસી
રજો-નિર્વૃત્તા યક્ષ-રક્ષઃ-પૂજા-આદિ-વિષયા; તામસી તમો-નિર્વૃત્તા
પ્રેત-પિશાચ-આદિ-પૂજા-વિષયા; એવં ત્રિ-વિધાં તાં ઉચ્યમાનાં શ્રદ્ધાં
શૃણુ અવધારય ॥ સા ઇયં ત્રિ-વિધા ભવતિ —
સત્ત્વાનુરૂપા સર્વસ્ય શ્રદ્ધા ભવતિ ભારત ।
શ્રદ્ધામયોઽયં પુરુષઃ યો યચ્છ્રદ્ધઃ સ એવ સઃ ॥ ૧૭-૩ ॥
સત્ત્વ-અનુરૂપા વિશિષ્ટ-સંસ્કાર-ઉપેત-અન્તઃકરણ-અનુરૂપા સર્વસ્ય
પ્રાણિ-જાતસ્ય શ્રદ્ધા ભવતિ ભારત । યદિ એવં તતઃ કિં સ્યાત્ ઇતિ,
ઉચ્યતે — શ્રદ્ધા-મયઃ અયં શ્રદ્ધા-પ્રાયઃ પુરુષઃ સંસારી જીવઃ ।
કથમ્? યઃ યત્-શ્રદ્ધઃ યા શ્રદ્ધા યસ્ય જીવસ્ય સઃ યત્-શ્રદ્ધઃ
સઃ એવ તત્-શ્રદ્ધ-અનુરૂપઃ એવ સઃ જીવઃ ॥ તતઃ ચ કાર્યેણ લિઙ્ગેન
દેવ-આદિ-પૂજયા સત્ત્વ-આદિ-નિષ્ઠા અનુમેયા ઇતિ આહ —
યજન્તે સાત્ત્વિકા દેવાન્-યક્ષરક્ષાંસિ રાજસાઃ ।
પ્રેતાન્ભૂતગણાંશ્ચાન્યે યજન્તે તામસા જનાઃ ॥ ૧૭-૪ ॥
યજન્તે પૂજયન્તિ સાત્ત્વિકાઃ સત્ત્વ-નિષ્ઠાઃ દેવાન્, યક્ષ-રક્ષાંસિ રાજસાઃ,
પ્રેતાન્ ભૂત-ગણાન્ ચ સપ્ત-માતૃકા-આદીન્ ચ અન્યે યજન્તે તામસાઃ જનાઃ ॥
એવં કાર્યતઃ નિર્ણીતાઃ સત્ત્વ-આદિ-નિષ્ઠાઃ શાસ્ત્ર-વિધિ-ઉત્સર્ગે । તત્ર
કશ્ચિત્ એવ સહસ્રેષુ દેવ-પૂજા-આદિ-પરઃ સત્ત્વ-નિષ્ઠઃ ભવતિ,
બાહુલ્યેન તુ રજો-નિષ્ઠાઃ તમો-નિષ્ઠાઃ ચ એવ પ્રાણિનઃ ભવન્તિ ।
કથમ્? —
અશાસ્ત્રવિહિતં ઘોરં તપ્યન્તે યે તપો જનાઃ ।
દમ્ભાહઙ્કારસંયુક્તાઃ કામરાગબલાન્વિતાઃ ॥ ૧૭-૫ ॥
અશાસ્ત્ર-વિહિતં ન શાસ્ત્ર-વિહિતં અશાસ્ત્ર-વિહિતં ઘોરં પીડાકરં
પ્રાણિનાં આત્મનઃ ચ તપઃ તપ્યન્તે નિર્વર્તયન્તિ યે જનાઃ તે ચ
દમ્ભ-અહઙ્કાર-સંયુક્તાઃ, દમ્ભઃ ચ અહઙ્કારઃ ચ દમ્ભ-અહઙ્કારૌ,
તાભ્યાં સંયુક્તાઃ દમ્ભ-અહઙ્કાર-સંયુક્તાઃ, કામ-રાગ-બલ-અન્વિતાઃ
કામઃ ચ રાગઃ ચ કામ-રાગૌ તત્-કૃતં બલં કામ-રાગ-બલં તેન
અન્વિતાઃ કામ-રાગ-બલ-અન્વિતાઃ ॥
કર્શયન્તઃ શરીરસ્થં ભૂતગ્રામમચેતસઃ ।
માં ચૈવાન્તઃશરીરસ્થં તાન્વિદ્ધ્યાસુરનિશ્ચયાન્ ॥ ૧૭-૬ ॥
કર્શયન્તઃ કૃશી-કુર્વન્તઃ શરીર-સ્થં ભૂત-ગ્રામં કરણ-સમુદાયમ્
અચેતસઃ અવિવેકિનઃ માં ચ એવ તત્-કર્મ-બુદ્ધિ-સાક્ષિ-ભૂતમ્
અન્તઃ-શરીર-સ્થં નારાયણં કર્શયન્તઃ, મત્-અનુશાસન-અકરણં એવ
મત્-કર્શનમ્, તાન્ વિદ્ધિ આસુર-નિશ્ચયાન્ આસુરઃ નિશ્ચયઃ યેષાં તે
આસુર-નિશ્ચયાઃ તાન્ પરિહરણ-અર્થં વિદ્ધિ ઇતિ ઉપદેશઃ ॥ આહારાણાં
ચ રસ્ય-સ્નિગ્ધ-આદિ-વર્ગ-ત્રય-રૂપેણ ભિન્નાનાં યથા-ક્રમં
સાત્ત્વિક-રાજસ-તામસ-પુરુષ-પ્રિયત્વ-દર્શનં ઇહ ક્રિયતે
રસ્ય-સ્નિગ્ધ-આદિષુ આહાર-વિશેષેષુ આત્મનઃ પ્રીતિ-અતિરેકેણ લિઙ્ગેન
સાત્ત્વિકત્વં રાજસત્વં તામસત્વં ચ બુદ્ધ્વા રજસ્-તમો-લિઙ્ગાનામ્
આહારાણાં પરિવર્જન-અર્થં સત્ત્વ-લિઙ્ગાનાં ચ ઉપાદાન-અર્થમ્ । તથા
યજ્ઞ-આદીનામ્-અપિ સત્ત્વ-આદિ-ગુણ-ભેદેન ત્રિ-વિધત્વ-પ્રતિપાદનમ્
ઇહ “રાજસ-તામસાન્ બુદ્ધ્વા કથં નુ નામ પરિત્યજેત્, સાત્ત્વિકાન્ એવ
અનુતિષ્ઠેત્” ઇતિ એવં અર્થમ્ । આહ —
આહારસ્ત્વપિ સર્વસ્ય ત્રિવિધો ભવતિ પ્રિયઃ ।
યજ્ઞસ્તપસ્તથા દાનં તેષાં ભેદમિમં શૃણુ ॥ ૧૭-૭ ॥
આહારઃ તુ અપિ સર્વસ્ય ભોક્તુઃ પ્રાણિનઃ ત્રિ-વિધઃ ભવતિ પ્રિયઃ ઇષ્ટઃ,
તથા યજ્ઞઃ, તથા તપઃ, તથા દાનમ્ । તેષાં આહાર-આદીનાં ભેદં ઇમં
વક્ષ્યમાણં શૃણુ ॥
આયુઃસત્ત્વબલારોગ્ય-સુખપ્રીતિવિવર્ધનાઃ ।
રસ્યાઃ સ્નિગ્ધાઃ સ્થિરા હૃદ્યાઃ આહારાઃ સાત્ત્વિકપ્રિયાઃ ॥ ૧૭-૮ ॥
આયુઃ ચ સત્ત્વં ચ બલં ચ આરોગ્યં ચ સુખં ચ પ્રીતિઃ
ચ આયુઃ-સત્ત્વ-બલ-આરોગ્ય-સુખ-પ્રીતયઃ તાસાં વિવર્ધનાઃ
આયુઃ-સત્ત્વ-બલ-આરોગ્ય-સુખ-પ્રીતિવિ-વર્ધનાઃ, તે ચ રસ્યાઃ
રસ-ઉપેતાઃ, સ્નિગ્ધાઃ સ્નેહવન્તઃ, સ્થિરાઃ ચિર-કાલ-સ્થાયિનઃ દેહે,
હૃદ્યાઃ હૃદય-પ્રિયાઃ આહારાઃ સાત્ત્વિક-પ્રિયાઃ સાત્ત્વિકસ્ય ઇષ્ટાઃ ॥
કટ્વમ્લલવણાત્યુષ્ણ-તીક્ષ્ણરૂક્ષવિદાહિનઃ ।
આહારા રાજસસ્યેષ્ટાઃ દુઃખશોકામયપ્રદાઃ ॥ ૧૭-૯ ॥
કટુ-અમ્લ-લવણ-અતિ-ઉષ્ણ-તીક્ષ્ણ-રૂક્ષ-વિદાહિનઃ ઇતિ અત્ર
અતિ-શબ્દઃ કટુ-આદિષુ સર્વત્ર યોજ્યઃ, અતિ-કટુઃ અતિ-તીક્ષ્ણઃ ઇતિ એવમ્ ।
કટુઃ ચ અમ્લઃ ચ લવણઃ ચ અતિ-ઉષ્ણઃ ચ તીક્ષ્ણઃ ચ રૂક્ષઃ ચ
વિદાહી ચ તે આહારાઃ રાજસસ્ય ઇષ્ટાઃ, દુઃખ-શોક-આમય-પ્રદાઃ દુઃખં
ચ શોકં ચ આમયં ચ પ્રયચ્છન્તિ ઇતિ દુઃખ-શોક-આમય-પ્રદાઃ ॥
યાતયામં ગતરસં પૂતિ પર્યુષિતં ચ યત્ ।
ઉચ્છિષ્ટમપિ ચામેધ્યં ભોજનં તામસપ્રિયમ્ ॥ ૧૭-૧૦ ॥
યાત-યામં મન્દ-પક્વમ્, નિર્વીર્યસ્ય ગત-રસ-શબ્દેન ઉક્તત્વાત્ ।
ગત-રસં રસ-વિયુક્તમ્, પૂતિ દુર્ગન્ધિ, પર્યુષિતં ચ પક્વં સત્
રાત્રિ-અન્તરિતં ચ યત્, ઉચ્છિષ્ટં અપિ ભુક્ત-શિષ્ટં ઉચ્છિષ્ટમ્,
અમેધ્યં અયજ્ઞ-અર્હમ્, ભોજનં ઈદૃશં તામસ-પ્રિયમ્ ॥ અથ ઇદાનીં
યજ્ઞઃ ત્રિ-વિધઃ ઉચ્યતે —
અફલાકાઙ્ક્ષિભિર્યજ્ઞઃ વિધિદૃષ્ટો ય ઇજ્યતે ।
યષ્ટવ્યમેવેતિ મનઃ સમાધાય સ સાત્ત્વિકઃ ॥ ૧૭-૧૧ ॥
અફલ-આકાઙ્ક્ષિભિઃ અફલ-અર્થિભિઃ યજ્ઞઃ વિધિ-દૃષ્ટઃ
શાસ્ત્ર-ચોદના-દૃષ્ટઃ યઃ યજ્ઞઃ ઇજ્યતે નિર્વર્ત્યતે, યષ્ટવ્યં એવ
ઇતિ યજ્ઞ-સ્વરૂપ-નિર્વર્તનં એવ કાર્યં ઇતિ મનઃ સમાધાય, ન અનેન
પુરુષાર્થઃ મમ કર્તવ્યઃ ઇતિ એવં નિશ્ચિત્ય, સઃ સાત્ત્વિકઃ યજ્ઞઃ
ઉચ્યતે ॥
અભિસન્ધાય તુ ફલં દમ્ભાર્થમપિ ચૈવ યત્ ।
ઇજ્યતે ભરતશ્રેષ્ઠ તં યજ્ઞં વિદ્ધિ રાજસમ્ ॥ ૧૭-૧૨ ॥
અભિસન્ધાય તુ ઉદ્દિશ્ય ફલં દમ્ભ-અર્થં અપિ ચ એવ યત્ ઇજ્યતે
ભરત-શ્રેષ્ઠ તં યજ્ઞં વિદ્ધિ રાજસમ્ ॥
વિધિહીનમસૃષ્ટાન્નં મન્ત્રહીનમદક્ષિણમ્ ।
શ્રદ્ધાવિરહિતં યજ્ઞં તામસં પરિચક્ષતે ॥ ૧૭-૧૩ ॥
વિધિ-હીનં યથા-ચોદિત-વિપરીતમ્, અસૃષ્ટ-અન્નં બ્રાહ્મણેભ્યઃ
ન સૃષ્ટં ન દત્તં અન્નં યસ્મિન્ યજ્ઞે સઃ અસૃષ્ટ-અન્નઃ તમ્
અસૃષ્ટ-અન્નમ્, મન્ત્ર-હીનં મન્ત્રતઃ સ્વરતઃ વર્ણતઃ વા વિયુક્તં
મન્ત્ર-હીનમ્, અદક્ષિણં ઉક્ત-દક્ષિણા-રહિતમ્, શ્રદ્ધા-વિરહિતં
યજ્ઞં તામસં પરિચક્ષતે તમો-નિર્વૃત્તં કથયન્તિ ॥ અથ ઇદાનીં
તપઃ ત્રિ-વિધં ઉચ્યતે —
દેવદ્વિજગુરુપ્રાજ્ઞ-પૂજનં શૌચમાર્જવમ્ ।
બ્રહ્મચર્યમહિંસા ચ શારીરં તપ ઉચ્યતે ॥ ૧૭-૧૪ ॥
દેવાઃ ચ દ્વિજાઃ ચ ગુરવઃ ચ પ્રાજ્ઞાઃ ચ દેવ-દ્વિજ-ગુરુ-પ્રાજ્ઞાઃ
તેષાં પૂજનં દેવ-દ્વિજ-ગુરુ-પ્રાજ્ઞ-પૂજનમ્, શૌચમ્, આર્જવમ્
ઋજુત્વમ્, બ્રહ્મચર્યં અહિંસા ચ શરીર-નિર્વર્ત્યં શારીરં
શરીર-પ્રધાનૈઃ સર્વૈઃ એવ કાર્ય-કરણૈઃ કર્તૃ-આદિભિઃ સાધ્યં
શારીરં તપઃ ઉચ્યતે ।“પઞ્ચ એતે તસ્ય હેતવઃ” (ભ. ગી. ૧૮-૧૫)
ઇતિ હિ વક્ષ્યતિ ॥
અનુદ્વેગકરં વાક્યં સત્યં પ્રિયહિતં ચ યત્ ।
સ્વાધ્યાયાભ્યસનં ચૈવ વાઙ્મયં તપ ઉચ્યતે ॥ ૧૭-૧૫ ॥
અનુદ્વેગ-કરં પ્રાણિનાં અદુઃખ-કરં વાક્યં સત્યં પ્રિય-હિતં ચ
યત્ પ્રિય-હિતે દૃષ્ટ-અદૃષ્ટ-અર્થે । અનુદ્વેગકરત્વ-આદિભિઃ
ધર્મૈઃ વાક્યં વિશેષ્યતે । વિશેષણ-ધર્મ-સમુચ્ચય-અર્થઃ
ચ–શબ્દઃ । પર-પ્રત્યય-અર્થં પ્રયુક્તસ્ય વાક્યસ્ય
સત્ય-પ્રિય-હિત-અનુદ્વેગકરત્વાનાં અન્ય-તમેન દ્વાભ્યાં ત્રિભિઃ વા
હીનતા સ્યાત્ યદિ, ન તત્-વાઙ્મયં તપઃ । તથા સત્ય-વાક્યસ્ય ઇતરેષામ્
અન્યતમેન દ્વાભ્યાં ત્રિભિઃ વા વિહીનતાયાં ન વાઙ્-મય-તપસ્ત્વમ્ । તથા
પ્રિય-વાક્યસ્ય અપિ ઇતરેષાં અન્યતમેન દ્વાભ્યાં ત્રિભિઃ વા વિહીનસ્ય ન
વાઙ્-મય-તપસ્ત્વમ્ । તથા હિત-વાક્યસ્ય અપિ ઇતરેષાં અન્યતમેન દ્વાભ્યાં
ત્રિભિઃ વા વિહીનસ્ય ન વાઙ્-મય-તપસ્ત્વમ્ । કિં પુનઃ તત્ તપઃ? યત્
સત્યં વાક્યં અનુદ્વેગકરં પ્રિયં હિતં ચ, તત્ તપઃ વાઙ્-મયમ્; યથા
“શાન્તઃ ભવ વત્સ, સ્વાધ્યાયં યોગં ચ અનુતિષ્ઠ, તથા તે શ્રેયઃ
ભવિષ્યતિ” ઇતિ । સ્વાધ્યાય-અભ્યસનં ચ એવ યથા-વિધિ વાઙ્-મયં
તપઃ ઉચ્યતે ॥
મનઃપ્રસાદઃ સૌમ્યત્વં મૌનમાત્મવિનિગ્રહઃ ।
ભાવસંશુદ્ધિરિત્યેતત્ તપો માનસમુચ્યતે ॥ ૧૭-૧૬ ॥
મનઃ-પ્રસાદઃ મનસઃ પ્રશાન્તિઃ, સ્વચ્છતા-આપાદનં પ્રસાદઃ,
સૌમ્યત્વં યત્ સૌમનસ્યં આહુઃ — મુખ-આદિ-પ્રસાદ-આદિ-કાર્ય-ઉન્નેયા
અન્તઃકરણસ્ય વૃત્તિઃ । મૌનં વાઙ્-નિયમઃ અપિ મનઃ-સંયમ-પૂર્વકઃ
ભવતિ ઇતિ કાર્યેણ કારણં ઉચ્યતે મનઃ-સંયમઃ મૌનં ઇતિ ।
આત્મ-વિનિગ્રહઃ મનો-નિરોધઃ સર્વતઃ સામાન્ય-રૂપઃ આત્મ-વિનિગ્રહઃ,
વાગ્-વિષયસ્ય એઇવ મનસઃ સંયમઃ મૌનં ઇતિ વિશેષઃ । ભાવ-સંશુદ્ધિઃ
પરૈઃ વ્યવહાર-કાલે અમાયાવિત્વં ભાવ-સંશુદ્ધિઃ । ઇતિ એતત્ તપઃ
માનસં ઉચ્યતે ॥ યથોક્તં કાયિકં વાચિકં માનસં ચ તપઃ તપ્તં નરૈઃ
સત્ત્વ-આદિ-ગુણ-ભેદેન કથં ત્રિ-વિધં ભવતિ ઇતિ, ઉચ્યતે —
શ્રદ્ધયા પરયા તપ્તં તપસ્તત્ત્રિવિધં નરૈઃ ।
અફલકાઙ્ક્ષિભિર્યુક્તૈઃ સાત્ત્વિકં પરિચક્ષતે ॥ ૧૭-૧૭ ॥
શ્રદ્ધયા આસ્તિક્ય-બુદ્ધ્યા પરયા પ્રકૃષ્ટયા તપ્તં અનુષ્ઠિતં તપઃ તત્
પ્રકૃતં ત્રિ-વિધં ત્રિ-પ્રકારં ત્રિ-અધિષ્ઠાનં નરૈઃ અનુષ્ઠાતૃભિઃ
અફલ-આકાઙ્ક્ષિભિઃ ફલ-આકાઙ્ક્ષા-રહિતૈઃ યુક્તૈઃ સમાહિતૈઃ — યત્
ઈદૃશં તપઃ, તત્ સાત્ત્વિકં સત્ત્વ-નિર્વૃત્તં પરિચક્ષતે કથયન્તિ
શિષ્ટાઃ ॥
સત્કારમાનપૂજાર્થં તપો દમ્ભેન ચૈવ યત્ ।
ક્રિયતે તદિહ પ્રોક્તં રાજસં ચલમધ્રુવમ્ ॥ ૧૭-૧૮ ॥
સત્-કારઃ સાધુ-કારઃ “સાધુઃ અયં તપસ્વી બ્રાહ્મણઃ” ઇતિ
એવમ્-અર્થમ્, માનઃ માનનં પ્રત્યુત્થાન-અભિવાદન-આદિઃ તત્-અર્થમ્,
પૂજા પાદ-પ્રક્ષાલન-અર્ચના-શયિતૃત્વ-આદિઃ તત્-અર્થં ચ તપઃ
સત્-કારમાન-પૂજા-અર્થમ્, દમ્ભેન ચ એવ યત્ ક્રિયતે તપઃ તત્ ઇહ
પ્રોક્તં કથિતં રાજસં ચલં કાદાચિત્ક-ફલત્વેન અધ્રુવમ્ ॥
મૂઢગ્રાહેણાત્મનો યત્ પીડયા ક્રિયતે તપઃ ।
પરસ્યોત્સાદનાર્થં વા તત્તામસમુદાહૃતમ્ ॥ ૧૭-૧૯ ॥
મૂઢ-ગ્રાહેણ અવિવેક-નિશ્ચયેન આત્મનઃ પીડયા યત્ ક્રિયતે તપઃ પરસ્ય
ઉત્સાદન-અર્થં વિનાશ-અર્થં વા, તત્ તામસં તપઃ ઉદાહૃતમ્ ॥ ઇદાનીં
દાન-ત્રૈ-વિધ્યં ઉચ્યતે —
દાતવ્યમિતિ યદ્દાનં દીયતેઽનુપકારિણે ।
દેશે કાલે ચ પાત્રે ચ તદ્દાનં સાત્ત્વિકં સ્મૃતમ્ ॥ ૧૭-૨૦ ॥
દાતવ્યં ઇતિ એવં મનઃ કૃત્વા યત્ દાનં દીયતે અનુપકારિણે
પ્રતિ-ઉપકાર-અસમર્થાય, સમર્થાય અપિ નિરપેક્ષં દીયતે, દેશે
પુણ્યે કુરુક્ષેત્ર-આદૌ, કાલે સઙ્ક્રાન્તિ-આદૌ, પાત્રે ચ ષડ્-અઙ્ગ-વિત્
વેદ-પાર-ગઃ ઇત્યાદૌ, તત્ દાનં સાત્ત્વિકં સ્મૃતમ્ ॥
યત્તુ પ્રત્યુપકારાર્થં ફલમુદ્દિશ્ય વા પુનઃ ।
દીયતે ચ પરિક્લિષ્ટં તદ્દાનં રાજસં સ્મૃતમ્ ॥ ૧૭-૨૧ ॥
યત્ તુ દાનં પ્રતિ-ઉપકાર-અર્થં કાલે તુ અયં માં પ્રતિ-ઉપકરિષ્યતિ ઇતિ
એવં અર્થમ્, ફલં વા અસ્ય દાનસ્ય મે ભવિષ્યતિ અદૃષ્ટં ઇતિ, તત્ ઉદ્દિશ્ય
પુનઃ દીયતે ચ પરિક્લિષ્ટં ખેદ-સંયુક્તમ્, તત્ દાનં રાજસં સ્મૃતમ્ ॥
અદેશકાલે યદ્દાનં અપાત્રેભ્યશ્ચ દીયતે ।
અસત્કૃતમવજ્ઞાતં તત્તામસમુદાહૃતમ્ ॥ ૧૭-૨૨ ॥
અદેશ-કાલે અદેશે અપુણ્ય-દેશે મ્લેચ્છ-અશુચિ-આદિ-સઙ્કીર્ણે અકાલે
પુણ્ય-હેતુત્વેન અપ્રખ્યાતે સઙ્ક્રાન્તિ-આદિ-વિશેષ-રહિતે અપાત્રેભ્યઃ
ચ મૂર્ખ-તસ્કર-આદિભ્યઃ, દેશ-આદિ-સમ્પત્તૌ વા અસત્કૃતં
પ્રિય-વચન-પાદ-પ્રક્ષાલન-પૂજા-આદિ-રહિતં અવજ્ઞાતં
પાત્ર-પરિભવ-યુક્તં ચ યત્ દાનમ્, તત્ તામસં ઉદાહૃતમ્ ॥
યજ્ઞ-દાન-તપઃ-પ્રભૃતીનાં સાત્-ગુણ્ય-કરણાય અયં ઉપદેશઃ
ઉચ્યતે —
ઓં તત્સદિતિ નિર્દેશઃ બ્રહ્મણસ્ત્રિવિધઃ સ્મૃતઃ ।
બ્રાહ્મણાસ્તેન વેદાશ્ચ યજ્ઞાશ્ચ વિહિતાઃ પુરા ॥ ૧૭-૨૩ ॥
ઓં તત્ સત્ ઇતિ એવં નિર્દેશઃ, નિર્દિશ્યતે અનેન ઇતિ નિર્દેશઃ, ત્રિ-વિધો
નામ-નિર્દેશઃ બ્રહ્મણઃ સ્મૃતઃ ચિન્તિતઃ વેદાન્તેષુ બ્રહ્મ-વિદ્ભિઃ ।
બ્રાહ્મણાઃ તેન નિર્દેશેન ત્રિ-વિધેન વેદાઃ ચ યજ્ઞાઃ ચ વિહિતાઃ નિર્મિતાઃ
પુરા પૂર્વં ઇતિ નિર્દેશ-સ્તુતિ-અર્થં ઉચ્યતે ॥
તસ્માદોમિત્યુદાહૃત્ય યજ્ઞદાનતપઃક્રિયાઃ ।
પ્રવર્તન્તે વિધાનોક્તાઃ સતતં બ્રહ્મવાદિનામ્ ॥ ૧૭-૨૪ ॥
તસ્માત્ “ઓં ઇતિ ઉદાહૃત્ય” ઉચ્ચાર્ય યજ્ઞ-દાન-તપઃ-ક્રિયાઃ
યજ્ઞ-આદિ-સ્વરૂપાઃ ક્રિયાઃ પ્રવર્તન્તે વિધાન-ઉક્તાઃ શાસ્ત્ર-ચોદિતાઃ
સતતં સર્વદા બ્રહ્મ-વાદિનાં બ્રહ્મ-વદન-શીલાનામ્ ॥
તદિત્યનભિસન્ધાય ફલં યજ્ઞતપઃક્રિયાઃ ।
દાનક્રિયાશ્ચ વિવિધાઃ ક્રિયન્તે મોક્ષકાઙ્ક્ષિભિઃ ॥ ૧૭-૨૫ ॥
તત્ ઇતિ અનભિસન્ધાય, “તત્” ઇતિ બ્રહ્મ-અભિધાનં ઉચ્ચાર્ય
અનભિસન્ધાય ચ યજ્ઞ-આદિ-કર્મણઃ ફલં યજ્ઞ-તપઃ-ક્રિયાઃ
યજ્ઞ-ક્રિયાઃ ચ તપઃ-ક્રિયાઃ ચ યજ્ઞ-તપઃ-ક્રિયાઃ દાન-ક્રિયાઃ ચ
વિવિધાઃ ક્ષેત્ર-હિરણ્ય-પ્રદાન-આદિ-લક્ષણાઃ ક્રિયન્તે નિર્વર્ત્યન્તે
મોક્ષ-કાઙ્ક્ષિભિઃ મોક્ષ-અર્થિભિઃ મુમુક્ષુભિઃ ॥ ઓં-તત્-શબ્દયોઃ
વિનિયોગઃ ઉક્તઃ । અથ ઇદાનીં સત્-શબ્દસ્ય વિનિયોગઃ કથ્યતે —
સદ્ભાવે સાધુભાવે ચ સદિત્યેતત્પ્રયુજ્યતે ।
પ્રશસ્તે કર્મણિ તથા સચ્છબ્દઃ પાર્થ યુજ્યતે ॥ ૧૭-૨૬ ॥
સત્-ભાવે, અસતઃ સત્-ભાવે યથા અવિદ્યમાનસ્ય પુત્રસ્ય જન્મનિ, તથા
સાધુ-ભાવે ચ અસત્-વૃત્તસ્ય અસાધોઃ સત્-વૃત્તતા સાત્ધુ-ભાવઃ તસ્મિન્
સાધુ-ભાવે ચ સત્ ઇતિ એતત્ અભિધાનં બ્રહ્મણઃ પ્રયુજ્યતે અભિધીયતે ।
પ્રશસ્તે કર્મણિ વિવાહ-આદૌ ચ તથા સત્ શબ્દઃ પાર્થ, યુજ્યતે પ્રયુજ્યતે
ઇતિ એતત્ ॥
યજ્ઞે તપસિ દાને ચ સ્થિતિઃ સદિતિ ચોચ્યતે ।
કર્મ ચૈવ તદર્થીયં સદિત્યેવાભિધીયતે ॥ ૧૭-૨૭ ॥
યજ્ઞે યજ્ઞ-કર્મણિ યા સ્થિતિઃ, તપસિ ચ યા સ્થિતિઃ, દાને ચ યા
સ્થિતિઃ, સા સત્ ઇતિ ચ ઉચ્યતે વિદ્વદ્ભિઃ । કર્મ ચ એવ તત્-અર્થીયં
યજ્ઞ-દાન-તપો-અર્થીયમ્; અથવા, યસ્ય અભિધાન-ત્રયં પ્રકૃતં
તત્-અર્થીયં યજ્ઞ-દાન-તપો-અર્થીયં ઈશ્વર-અર્થીયં ઇતિ એતત્;
સત્ ઇતિ એવ અભિધીયતે । તત્ એતત્ યજ્ઞ-દાન-તપ-આદિ કર્મ અસાત્ત્વિકં
વિગુણં અપિ શ્રદ્ધા-પૂર્વકં બ્રહ્મણઃ અભિધાન-ત્રય-પ્રયોગેણ સગુણં
સાત્ત્વિકં સમ્પાદિતં ભવતિ ॥ તત્ર ચ સર્વત્ર શ્રદ્ધા-પ્રધાનતયા
સર્વં સમ્પાદ્યતે યસ્માત્, તસ્માત્ —
અશ્રદ્ધયા હુતં દત્તં તપસ્તપ્તં કૃતં ચ યત્ ।
અસદિત્યુચ્યતે પાર્થ ન ચ તત્પ્રેત્ય નો ઇહ ॥ ૧૭-૨૮ ॥
અશ્રદ્ધયા હુતં હવનં કૃતમ્, અશ્રદ્ધયા દત્તં બ્રાહ્મણેભ્યઃ,
અશ્રદ્ધયા તપઃ તપ્તં અનુષ્ઠિતમ્, તથા અશ્રદ્ધયા એવ
કૃતં યત્ સ્તુતિ-નમસ્કાર-આદિ, તત્ સર્વં અસત્ ઇતિ ઉચ્યતે,
મત્-પ્રાપ્તિ-સાધન-માર્ગ-બાહ્યત્વાત્ પાર્થ । ન ચ તત્ બહુલ-આયાસમ્
અપિ પ્રેત્ય ફલાય ન ઉ અપિ ઇહ-અર્થમ્, સાધુભિઃ નિન્દિતત્વાત્ ઇતિ ॥
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ બ્રહ્મ-વિદ્યાયાં
યોગ-શાસ્ત્રે શ્રી-કૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે શ્રદ્ધા-ત્રય-વિભાગ-યોગઃ
નામ સપ્તદશોઽધ્યાયઃ ॥૧૭ ॥
ઇતિ
શ્રીમદ્-પરમહંસ-પરિવ્રાજક-આચાર્ય-પૂજ્યપાદ-શ્રીશઙ્કર-ભગવતા
કૃતૌ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા-ભાષ્યે શ્રદ્ધા-ત્રય-વિભાગ-યોગઃ નામ
સપ્તદશોઽધ્યાયઃ ॥
॥ શ્રીમદ્-ભગવદ્ગીતા શાઙ્કર-ભાષ્યમ્ ॥ ॥ અષ્ટાદશોઽધ્યાયઃ ॥
સર્વસ્યૈવ ગીતાશાસ્ત્રસ્ય અર્થઃ અસ્મિન્ અધ્યાયે ઉપસંહૃત્ય સર્વશ્ચ
વેદાર્થો વક્તવ્યઃ ઇત્યેવમર્થઃ અયં અધ્યાયઃ આરભ્યતે । સર્વેષુ હિ
અતીતેષુ અધ્યાયેષુ ઉક્તઃ અર્થઃ અસ્મિન્ અધ્યાયે અવગમ્યતે । અર્જુનસ્તુ
સંન્યાસત્યાગશબ્દાર્થયોરેવ વિશેષબુભુત્સુઃ ઉવાચ –
અર્જુન ઉવાચ –
સંન્યાસસ્ય મહાબાહો તત્ત્વમિચ્છામિ વેદિતુમ્ ।
ત્યાગસ્ય ચ હૃષીકેશ પૃથક્કેશિનિષૂદન ॥ ૧૮-૧ ॥
સંન્યાસસ્ય સંન્યાસશબ્દાર્થસ્ય ઇત્યેતત્, હે મહાબાહો, તત્ત્વં તસ્ય
ભાવઃ તત્ત્વમ્, યાથાત્મ્યમિત્યેતત્, ઇચ્છામિ વેદિતું જ્ઞાતુમ્, ત્યાગસ્ય
ચ ત્યાગશબ્દાર્થસ્યેત્યેતત્, હૃષીકેશ, પૃથક્ ઇતરેતરવિભાગતઃ
કેશિનિષૂદન કેશિનામા હયચ્છદ્મા કશ્ચિત્ અસુરઃ તં નિષૂદિતવાન્
ભગવાન્ વાસુદેવઃ, તેન તન્નામ્ના સંબોધ્યતે અર્જુનેન ॥
સંન્યાસત્યાગશબ્દૌ તત્ર તત્ર નિર્દિષ્ટૌ, ન નિર્લુઠિતાર્થૌ પૂર્વેષુ
અધ્યાયેષુ । અતઃ અર્જુનાય પૃષ્ટવતે તન્નિર્ણયાય ભગવાન્ ઉવાચ –
શ્રીભગવાનુવાચ –
કામ્યાનાં કર્મણાં ન્યાસં સંન્યાસં કવયો વિદુઃ ।
સર્વકર્મફલત્યાગં પ્રાહુસ્ત્યાગં વિચક્ષણાઃ ॥ ૧૮-૨ ॥
કામ્યાનાં અશ્વમેધાદીનાં કર્મણાં ન્યાસં સંન્યાસશબ્દાર્થમ્,
અનુષ્ઠેયત્વેન પ્રાપ્તસ્ય અનુષ્ઠાનમ્, કવયઃ પણ્ડિતાઃ કેચિત્
વિદુઃ વિજાનન્તિ । નિત્યનૈમિત્તિકાનાં અનુષ્ઠીયમાનાનાં સર્વકર્મણામ્
આત્મસંબન્ધિતયા પ્રાપ્તસ્ય ફલસ્ય પરિત્યાગઃ સર્વકર્મફલત્યાગઃ
તં પ્રાહુઃ કથયન્તિ ત્યાગં ત્યાગશબ્દાર્થં વિચક્ષણાઃ પણ્ડિતાઃ ।
યદિ કામ્યકર્મપરિત્યાગઃ ફલપરિત્યાગો વા અર્થઃ વક્તવ્યઃ,
સર્વથા પરિત્યાગમાત્રં સંન્યાસત્યાગશબ્દયોઃ એકઃ અર્થઃ સ્યાત્, ન
ઘટપટશબ્દાવિવ જાત્યન્તરભૂતાર્થૌ ॥
નનુ નિત્યનૈમિત્તિકાનાં કર્મણાં ફલમેવ નાસ્તિ ઇતિ આહુઃ । કથમ્
ઉચ્યતે તેષાં ફલત્યાગઃ, યથા વન્ધ્યાયાઃ પુત્રત્યાગઃ? નૈષ
દોષઃ, નિત્યાનામપિ કર્મણાં ભગવતા ફલવત્ત્વસ્ય ઇષ્ટત્વાત્ ।
વક્ષ્યતિ હિ ભગવાન્ “અનિષ્ટમિષ્ટં મિશ્રં ચ”
(ભ. ગી. ૧૮-૧૨) ઇતિ “ન તુ સંન્યાસિનામ્” (ભ. ગી. ૧૮-૧૨)
ઇતિ ચ । સંન્યાસિનામેવ હિ કેવલં કર્મફલાસંબન્ધં દર્શયન્
અસંન્યાસિનાં નિત્યકર્મફલપ્રાપ્તિં “ભવત્યત્યાગિનાં પ્રેત્ય”
(ભ. ગી. ૧૮-૧૨) ઇતિ દર્શયતિ ॥
ત્યાજ્યં દોષવદિત્યેકે કર્મ પ્રાહુર્મનીષિણઃ ।
યજ્ઞદાનતપઃકર્મ ન ત્યાજ્યમિતિ ચાપરે ॥ ૧૮-૩ ॥
ત્યાજ્યં ત્યક્તવ્યં દોષવત્ દોષઃ અસ્ય અસ્તીતિ દોષવત્ । કિં તત્? કર્મ
બન્ધહેતુત્વાત્ સર્વમેવ । અથવા, દોષઃ યથા રાગાદિઃ ત્યજ્યતે, તથા
ત્યાજ્યં ઇતિ એકે કર્મ પ્રાહુઃ મનીષિણઃ પણ્ડિતાઃ સાંખ્યાદિદૃષ્ટિમ્
આશ્રિતાઃ, અધિકૃતાનાં કર્મિણામપિ ઇતિ । તત્રૈવ યજ્ઞદાનતપઃકર્મ
ન ત્યાજ્યં ઇતિ ચ અપરે ॥
કર્મિણઃ એવ અધિકૃતાઃ, તાન્ અપેક્ષ્ય એતે વિકલ્પાઃ, ન તુ જ્ઞાનનિષ્ઠાન્
વ્યુત્થાયિનઃ સંન્યાસિનઃ અપેક્ષ્ય ।“જ્ઞાનયોગેન સાંખ્યાનાં
નિષ્ઠા મયા પુરા પ્રોક્તા” (ભ. ગી. ૩-૩) ઇતિ કર્માધિકારાત્
અપોદ્ધૃતાઃ યે, ન તાન્ પ્રતિ ચિન્તા ॥
નનુ “કર્મયોગેન યોગિનામ્” (ભ. ગી. ૩-૩) ઇતિ અધિકૃતાઃ
પૂર્વં વિભક્તનિષ્ઠાઃ અપિ ઇહ સર્વશાસ્ત્રાર્થોપસંહારપ્રકરણે યથા
વિચાર્યન્તે, તથા સાંખ્યા અપિ જ્ઞાનનિષ્ઠાઃ વિચાર્યન્તાં ઇતિ ।
ન, તેષાં મોહદુઃખનિમિત્તત્યાગાનુપપત્તેઃ । ન કાયક્લેશનિમિત્તં
દુઃખં સાંખ્યાઃ આત્મનિ પશ્યન્તિ, ઇચ્છાદીનાં ક્ષેત્રધર્મત્વેનૈવ
દર્શિતત્વાત્ । અતઃ તે ન કાયક્લેશદુઃખભયાત્ કર્મ પરિત્યજન્તિ ।
નાપિ તે કર્માણિ આત્મનિ પશ્યન્તિ, યેન નિયતં કર્મ મોહાત્ પરિત્યજેયુઃ ।
ગુણાનાં કર્મ “નૈવ કિંચિત્કરોમિ” (ભ. ગી. ૫-૮)
ઇતિ હિ તે સંન્યસ્યન્તિ । “સર્વકર્માણિ મનસા સંન્યસ્ય”
(ભ. ગી. ૫-૧૩) ઇત્યાદિભિઃ તત્ત્વવિદઃ સંન્યાસપ્રકારઃ ઉક્તઃ । તસ્માત્
યે અન્યે અધિકૃતાઃ કર્મણિ અનાત્મવિદઃ, યેષાં ચ મોહનિમિત્તઃ ત્યાગઃ
સંભવતિ કાયક્લેશભયાચ્ચ, તે એવ તામસાઃ ત્યાગિનઃ રાજસાશ્ચ
ઇતિ નિન્દ્યન્તે કર્મિણાં અનાત્મજ્ઞાનાં કર્મફલત્યાગસ્તુત્યર્થમ્;
“સર્વારમ્ભપરિત્યાગી” (ભ. ગી. ૧૨-૧૬) “મૌની સંતુષ્ટો
યેન કેનચિત્ । અનિકેતઃ સ્થિરમતિઃ” (ભ. ગી. ૧૨-૧૯) ઇતિ
ગુણાતીતલક્ષણે ચ પરમાર્થસંન્યાસિનઃ વિશેષિતત્વાત્ । વક્ષ્યતિ
ચ “નિષ્ઠા જ્ઞાનસ્ય યા પરા” (ભ. ગી. ૧૮-૫૮) ઇતિ । તસ્માત્
જ્ઞાનનિષ્ઠાઃ સંન્યાસિનઃ ન ઇહ વિવક્ષિતાઃ । કર્મફલત્યાગઃ એવ
સાત્ત્વિકત્વેન ગુણેન તામસત્વાદ્યપેક્ષયા સંન્યાસઃ ઉચ્યતે, ન મુખ્યઃ
સર્વકર્મસંન્યાસઃ ॥
સર્વકર્મસંન્યાસાસંભવે ચ “ન હિ દેહભૃતા”
(ભ. ગી. ૧૮-૧૧) ઇતિ હેતુવચનાત્ મુખ્ય એવ ઇતિ ચેત્, ન; હેતુવચનસ્ય
સ્તુત્યર્થત્વાત્ । યથા “ત્યાગાચ્છાન્તિરનન્તરમ્”
(ભ. ગી. ૧૨-૧૨) ઇતિ કર્મફલત્યાગસ્તુતિરેવ
યથોક્તાનેકપક્ષાનુષ્ઠાનાશક્તિમન્તં અર્જુનં અજ્ઞં પ્રતિ વિધાનાત્;
તથા ઇદમપિ “ન હિ દેહભૃતા શક્યમ્” (ભ. ગી. ૧૮-૧૧)
ઇતિ કર્મફલત્યાગસ્તુત્યર્થમ્; ન “સર્વકર્માણિ મનસા સંન્યસ્ય
નૈવ કુર્વન્ન કારયન્નાસ્તે” (ભ. ગી. ૫-૧૩)ઇત્યસ્ય પક્ષસ્ય
અપવાદઃ કેનચિત્ દર્શયિતું શક્યઃ । તસ્માત્ કર્મણિ અધિકૃતાન્
પ્રત્યેવ એષઃ સંન્યાસત્યાગવિકલ્પઃ । યે તુ પરમાર્થદર્શિનઃ
સાંખ્યાઃ, તેષાં જ્ઞાનનિષ્ઠાયામેવ સર્વકર્મસંન્યાસલક્ષણાયામ્
અધિકારઃ, ન અન્યત્ર, ઇતિ ન તે વિકલ્પાર્હાઃ । તચ્ચ ઉપપાદિતમ્
અસ્માભિઃ “વેદાવિનાશિનમ્” (ભ. ગી. ૨-૨૧) ઇત્યસ્મિન્પ્રદેશે,
તૃતીયાદૌ ચ ॥
તત્ર એતેષુ વિકલ્પભેદેષુ –
નિશ્ચયં શૃણુ મે તત્ર ત્યાગે ભરતસત્તમ ।
ત્યાગો હિ પુરુષવ્યાઘ્ર ત્રિવિધઃ સંપ્રકીર્તિતઃ ॥ ૧૮-૪ ॥
નિશ્ચયં શૃણુ અવધારય મે મમ વચનાત્; તત્ર ત્યાગે
ત્યાગસંન્યાસવિકલ્પે યથાદર્શિતે ભરતસત્તમ ભરતાનાં સાધુતમ ।
ત્યાગો હિ, ત્યાગસંન્યાસશબ્દવાચ્યો હિ યઃ અર્થઃ સઃ એક એવેતિ
અભિપ્રેત્ય આહ – ત્યાગો હિ ઇતિ । પુરુષવ્યાઘ્ર, ત્રિવિધઃ ત્રિપ્રકારઃ
તામસાદિપ્રકારૈઃ સંપ્રકીર્તિતઃ શાસ્ત્રેષુ સમ્યક્ કથિતઃ યસ્માત્
તામસાદિભેદેન ત્યાગસંન્યાસશબ્દવાચ્યઃ અર્થઃ અધિકૃતસ્ય
કર્મિણઃ અનાત્મજ્ઞસ્ય ત્રિવિધઃ સંભવતિ, ન પરમાર્થદર્શિનઃ,
ઇત્યયમર્થઃ દુર્જ્ઞાનઃ, તસ્માત્ અત્ર તત્ત્વં ન અન્યઃ વક્તું સમર્થઃ ।
તસ્માત્ નિશ્ચયં પરમાર્થશાસ્ત્રાર્થવિષયં અધ્યવસાયં ઐશ્વરં
મે મત્તઃ શૃણુ ॥
કઃ પુનઃ અસૌ નિશ્ચયઃ ઇતિ, આહ –
યજ્ઞદાનતપઃકર્મ ન ત્યાજ્યં કાર્યમેવ તત્ ।
યજ્ઞો દાનં તપશ્ચૈવ પાવનાનિ મનીષિણામ્ ॥ ૧૮-૫ ॥
યજ્ઞઃ દાનં તપઃ ઇત્યેતત્ ત્રિવિધં કર્મ ન ત્યાજ્યં ન ત્યક્તવ્યમ્,
કાર્યં કરણીયં એવ તત્ । કસ્માત્? યજ્ઞઃ દાનં તપશ્ચૈવ પાવનાનિ
વિશુદ્ધિકરાણિ મનીષિણાં ફલાનભિસંધીનાં ઇત્યેતત્ ॥
એતાન્યપિ તુ કર્માણિ સઙ્ગં ત્યક્ત્વા ફલાનિ ચ ।
કર્તવ્યાનીતિ મે પાર્થ નિશ્ચિતં મતમુત્તમમ્ ॥ ૧૮-૬ ॥
એતાન્યપિ તુ કર્માણિ યજ્ઞદાનતપાંસિ પાવનાનિ ઉક્તાનિ સઙ્ગં આસક્તિં
તેષુ ત્યક્ત્વા ફલાનિ ચ તેષાં પરિત્યજ્ય કર્તવ્યાનિ ઇતિ અનુષ્ઠેયાનિ
ઇતિ મે મમ નિશ્ચિતં મતં ઉત્તમમ્ ॥
“નિશ્ચયં શૃણુ મે તત્ર” (ભ. ગી. ૧૮-૪) ઇતિ
પ્રતિજ્ઞાય, પાવનત્વં ચ હેતું ઉક્ત્વા, “એતાન્યપિ કર્માણિ
કર્તવ્યાનિ” ઇત્યેતત્ “નિશ્ચિતં મતમુત્તમમ્”
ઇતિ પ્રતિજ્ઞાતાર્થોપસંહાર એવ, ન અપૂર્વાર્થં વચનમ્,
“એતાન્યપિ” ઇતિ પ્રકૃતસંનિકૃષ્ટાર્થત્વોપપત્તેઃ ।
સાસઙ્ગસ્ય ફલાર્થિનઃ બન્ધહેતવઃ એતાન્યપિ કર્માણિ મુમુક્ષોઃ
કર્તવ્યાનિ ઇતિ અપિશબ્દસ્ય અર્થઃ । ન તુ અન્યાનિ કર્માણિ અપેક્ષ્ય
“એતાન્યપિ” ઇતિ ઉચ્યતે ॥
અન્યે તુ વર્ણયન્તિ – નિત્યાનાં કર્મણાં ફલાભાવાત્ “સઙ્ગં
ત્યક્ત્વા ફલાનિ ચ” ઇતિ ન ઉપપદ્યતે । અતઃ “એતાન્યપિ”
ઇતિ યાનિ કામ્યાનિ કર્મણિ નિત્યેભ્યઃ અન્યાનિ, એતાનિ અપિ કર્તવ્યાનિ,
કિમુત યજ્ઞદાનતપાંસિ નિત્યાનિ ઇતિ । તત્ અસત્, નિત્યાનામપિ કર્મણામ્
ઇહ ફલવત્ત્વસ્ય ઉપપાદિતત્વાત્ “યજ્ઞો દાનં તપશ્ચૈવ
પાવનાનિ” (ભ. ગી. ૧૮-૫)ઇત્યાદિના વચનેન । નિત્યાન્યપિ
કર્માણિ બન્ધહેતુત્વાશઙ્કયા જિહાસોઃ મુમુક્ષોઃ કુતઃ કામ્યેષુ
પ્રસઙ્ગઃ? “દૂરેણ હ્યવરં કર્મ” (ભ. ગી. ૨-૪૯)
ઇતિ ચ નિન્દિતત્વાત્, “યજ્ઞાર્થાત્ કર્મણોઽન્યત્ર”
(ભ. ગી. ૩-૯) ઇતિ ચ કામ્યકર્મણાં બન્ધહેતુત્વસ્ય નિશ્ચિતત્વાત્,
“ત્રૈગુણ્યવિષયા વેદાઃ” (ભ. ગી. ૨-૪૫) “ત્રૈવિદ્યા
માં સોમપાઃ” (ભ. ગી. ૯-૨૦) “ક્ષીણે પુણ્યે મર્ત્યલોકં
વિશન્તિ” (ભ. ગી. ૯-૨૧) ઇતિ ચ, દૂરવ્યવહિતત્વાચ્ચ, ન
કામ્યેષુ “એતાન્યપિ” ઇતિ વ્યપદેશઃ ॥
તસ્માત્ અજ્ઞસ્ય અધિકૃતસ્ય મુમુક્ષોઃ –
નિયતસ્ય તુ સંન્યાસઃ કર્મણો નોપપદ્યતે ।
મોહાત્તસ્ય પરિત્યાગસ્તામસઃ પરિકીર્તિતઃ ॥ ૧૮-૭ ॥
નિયતસ્ય તુ નિત્યસ્ય સંન્યાસઃ પરિત્યાગઃ કર્મણઃ ન ઉપપદ્યતે,
અજ્ઞસ્ય પાવનત્વસ્ય ઇષ્ટત્વાત્ । મોહાત્ અજ્ઞાનાત્ તસ્ય નિયતસ્ય
પરિત્યાગઃ – નિયતં ચ અવશ્યં કર્તવ્યમ્, ત્યજ્યતે ચ, ઇતિ
વિપ્રતિષિદ્ધમ્; અતઃ મોહનિમિત્તઃ પરિત્યાગઃ તામસઃ પરિકીર્તિતઃ
મોહશ્ચ તમઃ ઇતિ ॥
દુઃખમિત્યેવ યત્કર્મ કાયક્લેશભયાત્ત્યજેત્ ।
સ કૃત્વા રાજસં ત્યાગં નૈવ ત્યાગફલં લભેત્ ॥ ૧૮-૮ ॥
દુઃખં ઇતિ એવ યત્ કર્મ કાયક્લેશભયાત્ શરીરદુઃખભયાત્ ત્યજેત્, સઃ
કૃત્વા રાજસં રજોનિર્વર્ત્યં ત્યાગં નૈવ ત્યાગફલં જ્ઞાનપૂર્વકસ્ય
સર્વકર્મત્યાગસ્ય ફલં મોક્ષાખ્યં ન લભેત્ નૈવ લભેત ॥
કઃ પુનઃ સાત્ત્વિકઃ ત્યાગઃ ઇતિ, આહ –
કાર્યમિત્યેવ યત્કર્મ નિયતં ક્રિયતેઽર્જુન ।
સઙ્ગં ત્યક્ત્વા ફલં ચૈવ સ ત્યાગઃ સાત્ત્વિકો મતઃ ॥ ૧૮-૯ ॥
કાર્યં કર્તવ્યં ઇત્યેવ યત્ કર્મ નિયતં નિત્યં ક્રિયતે નિર્વર્ત્યતે
હે અર્જુન, સઙ્ગં ત્યક્ત્વા ફલં ચ એવ । એતત્ નિત્યાનાં કર્મણાં
ફલવત્ત્વે ભગવદ્વચનં પ્રમાણં અવોચામ । અથવા, યદ્યપિ ફલં
ન શ્રૂયતે નિત્યસ્ય કર્મણઃ, તથાપિ નિત્યં કર્મ કૃતં આત્મસંસ્કારં
પ્રત્યવાયપરિહારં વા ફલં કરોતિ આત્મનઃ ઇતિ કલ્પયત્યેવ અજ્ઞઃ ।
તત્ર તામપિ કલ્પનાં નિવારયતિ “ફલં ત્યક્ત્વા” ઇત્યનેન ।
અતઃ સાધુ ઉક્તં “સઙ્ગં ત્યક્ત્વા ફલં ચ” ઇતિ । સઃ ત્યાગઃ
નિત્યકર્મસુ સઙ્ગફલપરિત્યાગઃ સાત્ત્વિકઃ સત્ત્વનિર્વૃત્તઃ મતઃ
અભિપ્રેતઃ ॥
નનુ કર્મપરિત્યાગઃ ત્રિવિધઃ સંન્યાસઃ ઇતિ ચ પ્રકૃતઃ । તત્ર તામસો
રાજસશ્ચ ઉક્તઃ ત્યાગઃ । કથં ઇહ સઙ્ગફલત્યાગઃ તૃતીયત્વેન
ઉચ્યતે? યથા ત્રયો બ્રાહ્મણાઃ આગતાઃ, તત્ર ષડઙ્ગવિદૌ દ્વૌ,
ક્ષત્રિયઃ તૃતીયઃ ઇતિ તદ્વત્ । નૈષ દોષઃ ત્યાગસામાન્યેન
સ્તુત્યર્થત્વાત્ । અસ્તિ હિ કર્મસંન્યાસસ્ય ફલાભિસંધિત્યાગસ્ય
ચ ત્યાગત્વસામાન્યમ્ । તત્ર રાજસતામસત્વેન કર્મત્યાગનિન્દયા
કર્મફલાભિસંધિત્યાગઃ સાત્ત્વિકત્વેન સ્તૂયતે “સ ત્યાગઃ સાત્ત્વિકો
મતઃ” ઇતિ ॥
યસ્તુ અધિકૃતઃ સઙ્ગં ત્યક્ત્વા ફલાભિસંધિં ચ નિત્યં કર્મ કરોતિ,
તસ્ય ફલરાગાદિના અકલુષીક્રિયમાણં અન્તઃકરણં નિત્યૈશ્ચ કર્મભિઃ
સંસ્ક્રિયમાણં વિશુધ્યતિ । તત્ વિશુદ્ધં પ્રસન્નં આત્માલોચનક્ષમં
ભવતિ । તસ્યૈવ નિત્યકર્માનુષ્ઠાનેન વિશુદ્ધાન્તઃકરણસ્ય
આત્મજ્ઞાનાભિમુખસ્ય ક્રમેણ યથા તન્નિષ્ઠા સ્યાત્, તત્ વક્તવ્યમિતિ
આહ –
ન દ્વેષ્ટ્યકુશલં કર્મ કુશલે નાનુષજ્જતે ।
ત્યાગી સત્ત્વસમાવિષ્ટો મેધાવી ચ્છિન્નસંશયઃ ॥ ૧૮-૧૦ ॥
ન દ્વેષ્ટિ અકુશલં અશોભનં કામ્યં કર્મ, શરીરારમ્ભદ્વારેણ
સંસારકારણમ્, “કિમનેન?” ઇત્યેવમ્ । કુશલે શોભને નિત્યે
કર્મણિ સત્ત્વશુદ્ધિજ્ઞાનોત્પત્તિતન્નિષ્ઠાહેતુત્વેન “મોક્ષકારણમ્
ઇદમ્” ઇત્યેવં ન અનુષજ્જતે અનુષઙ્ગં પ્રીતિં ન કરોતિ ઇત્યેતત્ ।
કઃ પુનઃ અસૌ? ત્યાગી પૂર્વોક્તેન સઙ્ગફલત્યાગેન તદ્વાન્ ત્યાગી,
યઃ કર્મણિ સઙ્ગં ત્યક્ત્વા તત્ફલં ચ નિત્યકર્માનુષ્ઠાયી
સઃ ત્યાગી । કદા પુનઃ અસૌ અકુશલં કર્મ ન દ્વેષ્ટિ, કુશલે
ચ ન અનુષજ્જતે ઇતિ, ઉચ્યતે – સત્ત્વસમાવિષ્ટઃ યદા સત્ત્વેન
આત્માનાત્મવિવેકવિજ્ઞાનહેતુના સમાવિષ્ટઃ સંવ્યાપ્તઃ, સંયુક્ત ઇત્યેતત્ ।
અત એવ ચ મેધાવી મેધયા આત્મજ્ઞાનલક્ષણયા પ્રજ્ઞયા સંયુક્તઃ
તદ્વાન્ મેધાવી । મેધાવિત્વાદેવ ચ્છિન્નસંશયઃ છિન્નઃ અવિદ્યાકૃતઃ
સંશયઃ યસ્ય “આત્મસ્વરૂપાવસ્થાનમેવ પરં નિઃશ્રેયસસાધનમ્,
ન અન્યત્ કિંચિત્” ઇત્યેવં નિશ્ચયેન ચ્છિન્નસંશયઃ ॥
યઃ અધિકૃતઃ પુરુષઃ પૂર્વોક્તેન પ્રકારેણ કર્મયોગાનુષ્ઠાનેન
ક્રમેણ સંસ્કૃતાત્મા સન્ જન્માદિવિક્રિયારહિતત્વેન નિષ્ક્રિયં આત્માનમ્
આત્મત્વેન સંબુદ્ધઃ, સઃ સર્વકર્માણિ મનસા સંન્યસ્ય નૈવ કુર્વન્ ન
કારયન્ આસીનઃ નૈષ્કર્મ્યલક્ષણાં જ્ઞાનનિષ્ઠાં અશ્નુતે ઇત્યેતત્ ।
પૂર્વોક્તસ્ય કર્મયોગસ્ય પ્રયોજનં અનેનૈવ શ્લોકેન ઉક્તમ્ ॥
યઃ પુનઃ અધિકૃતઃ સન્ દેહાત્માભિમાનિત્વેન દેહભૃત્
અજ્ઞઃ અબાધિતાત્મકર્તૃત્વવિજ્ઞાનતયા “અહં કર્તા”
ઇતિ નિશ્ચિતબુદ્ધિઃ તસ્ય અશેષકર્મપરિત્યાગસ્ય અશક્યત્વાત્
કર્મફલત્યાગેન ચોદિતકર્માનુષ્ઠાને એવ અધિકારઃ, ન તત્ત્યાગે ઇતિ
એતં અર્થં દર્શયિતું આહ –
ન હિ દેહભૃતા શક્યં ત્યક્તું કર્માણ્યશેષતઃ ।
યસ્તુ કર્મફલત્યાગી સ ત્યાગીત્યભિધીયતે ॥ ૧૮-૧૧ ॥
ન હિ યસ્માત્ દેહભૃતા, દેહં બિભર્તીતિ દેહભૃત્, દેહાત્માભિમાનવાન્
દેહભૃત્ ઉચ્યતે, ન વિવેકી; સ હિ“વેદાવિનાશિનમ્”
(ભ. ગી. ૨-૨૧) ઇત્યાદિના કર્તૃત્વાધિકારાત્ નિવર્તિતઃ । અતઃ તેન
દેહભૃતા અજ્ઞેન ન શક્યં ત્યક્તું સંન્યસિતું કર્માણિ અશેષતઃ
નિઃશેષેણ । તસ્માત્ યસ્તુ અજ્ઞઃ અધિકૃતઃ નિત્યાનિ કર્માણિ કુર્વન્
કર્મફલત્યાગી કર્મફલાભિસંધિમાત્રસંન્યાસી સઃ ત્યાગી ઇતિ અભિધીયતે
કર્મી અપિ સન્ ઇતિ સ્તુત્યભિપ્રાયેણ । તસ્માત્ પરમાર્થદર્શિનૈવ
અદેહભૃતા દેહાત્મભાવરહિતેન અશેષકર્મસંન્યાસઃ શક્યતે
કર્તુમ્ ॥
કિં પુનઃ તત્ પ્રયોજનમ્, યત્ સર્વકર્મસંન્યાસાત્ સ્યાદિતિ, ઉચ્યતે –
અનિષ્ટમિષ્ટં મિશ્રં ચ ત્રિવિધં કર્મણઃ ફલમ્ ।
ભવત્યત્યાગિનાં પ્રેત્ય ન તુ સંન્યાસિનાં ક્વચિત્ ॥ ૧૮-૧૨ ॥
અનિષ્ટં નરકતિર્યગાદિલક્ષણમ્, ઇષ્ટં દેવાદિલક્ષણમ્, મિશ્રમ્
ઇષ્ટાનિષ્ટસંયુક્તં મનુષ્યલક્ષણં ચ, તત્ર ત્રિવિધં ત્રિપ્રકારં
કર્મણઃ ધર્માધર્મલક્ષણસ્ય ફલં બાહ્યાનેકકારકવ્યાપારનિષ્પન્નં
સત્ અવિદ્યાકૃતં ઇન્દ્રજાલમાયોપમં મહામોહકરં પ્રત્યગાત્મોપસર્પિ
ઇહ – ફલ્ગુતયા લયં અદર્શનં ગચ્છતીતિ ફલનિર્વચનં –
તત્ એતત્ એવંલક્ષણં ફલં ભવતિ અત્યાગિનાં અજ્ઞાનાં કર્મિણાં
અપરમાર્થસંન્યાસિનાં પ્રેત્ય શરીરપાતાત્ ઊર્ધ્વમ્ । ન તુ સંન્યાસિનાં
પરમાર્થસંન્યાસિનાં પરમહંસપરિવ્રાજકાનાં કેવલજ્ઞાનનિષ્ઠાનાં
ક્વચિત્ । ન હિ કેવલસમ્યગ્દર્શનનિષ્ઠા અવિદ્યાદિસંસારબીજં
ન ઉન્મૂલયતિ કદાચિત્ ઇત્યર્થઃ । અતઃ પરમાર્થદર્શિનઃ એવ
અશેષકર્મસંન્યાસિત્વં સંભવતિ, અવિદ્યાધ્યારોપિતત્વાત્ આત્મનિ
ક્રિયાકારકફલાનામ્; ન તુ અજ્ઞસ્ય અધિષ્ઠાનાદીનિ ક્રિયાકર્તૃકારકાણિ
આત્મત્વેનૈવ પશ્યતઃ અશેષકર્મસંન્યાસઃ સંભવતિ ॥
તદેતત્ ઉત્તરૈઃ શ્લોકૈઃ દર્શયતિ –
પઞ્ચૈતાનિ મહાબાહો કારણાનિ નિબોધ મે ।
સાંખ્યે કૃતાન્તે પ્રોક્તાનિ સિદ્ધયે સર્વકર્મણામ્ ॥ ૧૮-૧૩ ॥
પઞ્ચ એતાનિ વક્ષ્યમાણાનિ હે મહાબાહો, કારણાનિ નિર્વર્તકાનિ । નિબોધ
મે મમ ઇતિ ઉત્તરત્ર ચેતઃસમાધાનાર્થમ્, વસ્તુવૈષમ્યપ્રદર્શનાર્થં
ચ । તાનિ ચ કારણાનિ જ્ઞાતવ્યતયા સ્તૌતિ – સાંખ્યે જ્ઞાતવ્યાઃ
પદાર્થાઃ સંખ્યાયન્તે યસ્મિન્ શાસ્ત્રે તત્ સાંખ્યં વેદાન્તઃ । કૃતાન્તે
ઇતિ તસ્યૈવ વિશેષણમ્ । કૃતં ઇતિ કર્મ ઉચ્યતે, તસ્ય અન્તઃ
પરિસમાપ્તિઃ યત્ર સઃ કૃતાન્તઃ, કર્માન્તઃ ઇત્યેતત્ । “યાવાનર્થ
ઉદપાને” (ભ. ગી. ૨-૪૬) “સર્વં કર્માખિલં પાર્થ જ્ઞાને
પરિસમાપ્યતે” (ભ. ગી. ૪-૩૩) ઇતિ આત્મજ્ઞાને સંજાતે સર્વકર્મણાં
નિવૃત્તિં દર્શયતિ । અતઃ તસ્મિન્ આત્મજ્ઞાનાર્થે સાંખ્યે કૃતાન્તે
વેદાન્તે પ્રોક્તાનિ કથિતાનિ સિદ્ધયે નિષ્પત્ત્યર્થં સર્વકર્મણામ્ ॥
કાનિ તાનીતિ, ઉચ્યતે –
અધિષ્ઠાનં તથા કર્તા કરણં ચ પૃથગ્વિધમ્ ।
વિવિધાશ્ચ પૃથક્ચેષ્ટા દૈવં ચૈવાત્ર પઞ્ચમમ્ ॥ ૧૮-૧૪ ॥
અધિષ્ઠાનં ઇચ્છાદ્વેષસુખદુઃખજ્ઞાનાદીનાં અભિવ્યક્તેરાશ્રયઃ
અધિષ્ઠાનં શરીરમ્, તથા કર્તા ઉપાધિલક્ષણઃ ભોક્તા, કરણં
ચ શ્રોત્રાદિ શબ્દાદ્યુપલબ્ધયે પૃથગ્વિધં નાનાપ્રકારં તત્
દ્વાદશસંખ્યં વિવિધાશ્ચ પૃથક્ચેષ્ટાઃ વાયવીયાઃ પ્રાણાપાનાદ્યાઃ
દૈવં ચૈવ દૈવમેવ ચ અત્ર એતેષુ ચતુર્ષુ પઞ્ચમં પઞ્ચાનાં
પૂરણં આદિત્યાદિ ચક્ષુરાદ્યનુગ્રાહકમ્ ॥
શરીરવાઙ્મનોભિર્યત્કર્મ પ્રારભતે નરઃ ।
ન્યાય્યં વા વિપરીતં વા પઞ્ચૈતે તસ્ય હેતવઃ ॥ ૧૮-૧૫ ॥
શરીરવાઙ્મનોભિઃ યત્ કર્મ ત્રિભિઃ એતૈઃ પ્રારભતે નિર્વર્તયતિ
નરઃ, ન્યાય્યં વા ધર્મ્યં શાસ્ત્રીયમ્, વિપરીતં વા અશાસ્ત્રીયમ્
અધર્મ્યં યચ્ચાપિ નિમિષિતચેષ્ટિતાદિ જીવનહેતુઃ તદપિ
પૂર્વકૃતધર્માધર્મયોરેવ કાર્યમિતિ ન્યાય્યવિપરીતયોરેવ ગ્રહણેન
ગૃહીતમ્, પઞ્ચ એતે યથોક્તાઃ તસ્ય સર્વસ્યૈવ કર્મણો હેતવઃ
કારણાનિ ॥
નનુ એતાનિ અધિષ્ઠાનાદીનિ સર્વકર્મણાં નિર્વર્તકાનિ । કથં ઉચ્યતે
“શરીરવાઙ્મનોભિઃ યત્ કર્મ પ્રારભતે” ઇતિ? નૈષ
દોષઃ; વિધિપ્રતિષેધલક્ષણં સર્વં કર્મ શરીરાદિત્રયપ્રધાનમ્;
તદઙ્ગતયા દર્શનશ્રવણાદિ ચ જીવનલક્ષણં ત્રિધૈવ રાશીકૃતમ્
ઉચ્યતે શરીરાદિભિઃ આરભ્યતે ઇતિ । ફલકાલેઽપિ તત્પ્રધાનૈઃ
સાધનૈઃ ભુજ્યતે ઇતિ પઞ્ચાનામેવ હેતુત્વં ન વિરુધ્યતે ઇતિ ॥
તત્રૈવં સતિ કર્તારમાત્માનં કેવલં તુ યઃ ।
પશ્યત્યકૃતબુદ્ધિત્વાન્ન સ પશ્યતિ દુર્મતિઃ ॥ ૧૮-૧૬ ॥
તત્ર ઇતિ પ્રકૃતેન સંબધ્યતે । એવં સતિ એવં યથોક્તૈઃ
પઞ્ચભિઃ હેતુભિઃ નિર્વર્ત્યે સતિ કર્મણિ । તત્રૈવં સતિ ઇતિ
દુર્મતિત્વસ્ય હેતુત્વેન સંબધ્યતે । તત્ર એતેષુ આત્માનન્યત્વેન
અવિદ્યયા પરિકલ્પિતૈઃ ક્રિયમાણસ્ય કર્મણઃ “અહમેવ
કર્તા” ઇતિ કર્તારં આત્માનં કેવલં શુદ્ધં તુ યઃ પશ્યતિ
અવિદ્વાન્; કસ્માત્? વેદાન્તાચાર્યોપદેશન્યાયૈઃ અકૃતબુદ્ધિત્વાત્
અસંસ્કૃતબુદ્ધિત્વાત્; યોઽપિ દેહાદિવ્યતિરિક્તાત્મવાદી આત્માનમેવ કેવલં
કર્તારં પશ્યતિ, અસાવપિ અકૃતબુદ્ધિઃ; અતઃ અકૃતબુદ્ધિત્વાત્ ન સઃ
પશ્યતિ આત્મનઃ તત્ત્વં કર્મણો વા ઇત્યર્થઃ । અતઃ દુર્મતિઃ, કુત્સિતા
વિપરીતા દુષ્ટા અજસ્રં જનનમરણપ્રતિપત્તિહેતુભૂતા મતિઃ અસ્ય ઇતિ
દુર્મતિઃ । સઃ પશ્યન્નપિ ન પશ્યતિ, યથા તૈમિરિકઃ અનેકં ચન્દ્રમ્,
યથા વા અભ્રેષુ ધાવત્સુ ચન્દ્રં ધાવન્તમ્, યથા વા વાહને ઉપવિષ્ટઃ
અન્યેષુ ધાવત્સુ આત્માનં ધાવન્તમ્ ॥
કઃ પુનઃ સુમતિઃ યઃ સમ્યક્ પશ્યતીતિ, ઉચ્યતે –
યસ્ય નાહંકૃતો ભાવો બુદ્ધિર્યસ્ય ન લિપ્યતે ।
હત્વાપિ સ ઇમાંલ્લોકાન્ન હન્તિ ન નિબધ્યતે ॥ ૧૮-૧૭ ॥
યસ્ય શાસ્ત્રાચાર્યોપદેશન્યાયસંસ્કૃતાત્મનઃ ન ભવતિ અહંકૃતઃ
“અહં કર્તા” ઇત્યેવંલક્ષણઃ ભાવઃ ભાવના પ્રત્યયઃ –
એતે એવ પઞ્ચ અધિષ્ઠાનાદયઃ અવિદ્યયા આત્મનિ કલ્પિતાઃ સર્વકર્મણાં
કર્તારઃ, ન અહમ્, અહં તુ તદ્વ્યાપારાણાં સાક્ષિભૂતઃ“અપ્રાણો
હ્યમનાઃ શુભ્રો હ્યક્ષરાત્પરતઃ પરઃ” (મુ. ઉ. ૨-૧-૨) કેવલઃ
અવિક્રિયઃ ઇત્યેવં પશ્યતીતિ એતત્ – બુદ્ધિઃ અન્તઃકરણં યસ્ય આત્મનઃ
ઉપાધિભૂતા ન લિપ્યતે ન અનુશયિની ભવતિ – “ઇદમહમકાર્ષમ્,
તેન અહં નરકં ગમિષ્યામિ” ઇત્યેવં યસ્ય બુદ્ધિઃ ન લિપ્યતે –
સઃ સુમતિઃ, સઃ પશ્યતિ । હત્વા અપિ સઃ ઇમાન્ લોકાન્, સર્વાન્ ઇમાન્
પ્રાણિનઃ ઇત્યર્થઃ, ન હન્તિ હનનક્રિયાં ન કરોતિ, ન નિબધ્યતે નાપિ
તત્કાર્યેણ અધર્મફલેન સંબધ્યતે ॥ નનુ હત્વાપિ ન હન્તિ
ઇતિ વિપ્રતિષિદ્ધં ઉચ્યતે યદ્યપિ સ્તુતિઃ । નૈષ દોષઃ,
લૌકિકપારમાર્થિકદૃષ્ટ્યપેક્ષયા તદુપપત્તેઃ ।
દેહાદ્યાત્મબુદ્ધ્યા “હન્તા અહમ્” ઇતિ લૌકિકીં દૃષ્ટિં આશ્રિત્ય
“હત્વાપિ” ઇતિ આહ । યથાદર્શિતાં પારમાર્થિકીં દૃષ્ટિમ્
આશ્રિત્ય “ન હન્તિ ન નિબધ્યતે” ઇતિ । એતત્ ઉભયં ઉપપદ્યતે
એવ ॥
નનુ અધિષ્ઠાનાદિભિઃ સંભૂય કરોત્યેવ આત્મા, “કર્તારમાત્માનં
કેવલં તુ” (ભ. ગી. ૧૮-૧૬) ઇતિ કેવલશબ્દપ્રયોગાત્ ।
નૈષ દોષઃ, આત્મનઃ અવિક્રિયસ્વભાવત્વે અધિષ્ઠાનાદિભિઃ,
સંહતત્વાનુપપત્તેઃ । વિક્રિયાવતો હિ અન્યૈઃ સંહનનં સંભવતિ,
સંહત્ય વા કર્તૃત્વં સ્યાત્ । ન તુ અવિક્રિયસ્ય આત્મનઃ કેનચિત્
સંહનનં અસ્તિ ઇતિ ન સંભૂય કર્તૃત્વં ઉપપદ્યતે । અતઃ
કેવલત્વં આત્મનઃ સ્વાભાવિકમિતિ કેવલશબ્દઃ અનુવાદમાત્રમ્ ।
અવિક્રિયત્વં ચ આત્મનઃ શ્રુતિસ્મૃતિન્યાયપ્રસિદ્ધમ્ ।
“અવિકાર્યોઽયમુચ્યતે” (ભ. ગી. ૨-૨૫) “ગુણૈરેવ કર્માણિ
ક્રિયન્તે” (ભ. ગી. ૩-૨૭)“શરીરસ્થોઽપિ ન કરોતિ”
(ભ. ગી. ૧૩-૩૧) ઇત્યાદિ અસકૃત્ ઉપપાદિતં ગીતાસ્વેવ તાવત્ । શ્રુતિષુ
ચ “ધ્યાયતીવ લેલાયતીવ” (બૃ. ઉ. ૪-૩-૭) ઇત્યેવમાદ્યાસુ ।
ન્યાયતશ્ચ – નિરવયવં અપરતન્ત્રં અવિક્રિયં આત્મતત્ત્વં ઇતિ
રાજમાર્ગઃ । વિક્રિયાવત્ત્વાભ્યુપગમેઽપિ આત્મનઃ સ્વકીયૈવ વિક્રિયા
સ્વસ્ય ભવિતું અર્હતિ, ન અધિષ્ઠાનાદીનાં કર્માણિ આત્મકર્તૃકાણિ
સ્યુઃ । ન હિ પરસ્ય કર્મ પરેણ અકૃતં આગન્તું અર્હતિ । યત્તુ
અવિદ્યયા ગમિતમ્, ન તત્ તસ્ય । યથા રજતત્વં ન શુક્તિકાયાઃ;
યથા વા તલમલિનત્વં બાલૈઃ ગમિતં અવિદ્યયા, ન આકાશસ્ય, તથા
અધિષ્ઠાનાદિવિક્રિયાપિ તેષામેવ, ન આત્મનઃ । તસ્માત્ યુક્તં ઉક્તમ્
“અહંકૃતત્વબુદ્ધિલેપાભાવાત્ વિદ્વાન્ ન હન્તિ ન નિબધ્યતે”
ઇતિ । “નાયં હન્તિ ન હન્યતે” (ભ. ગી. ૨-૧૯) ઇતિ પ્રતિજ્ઞાય
“ન જાયતે” (ભ. ગી. ૨-૨૦)ઇત્યાદિહેતુવચનેન અવિક્રિયત્વમ્
આત્મનઃ ઉક્ત્વા, “વેદાવિનાશિનમ્” (ભ. ગી. ૨-૨૧) ઇતિ વિદુષઃ
કર્માધિકારનિવૃત્તિં શાસ્ત્રાદૌ સંક્ષેપતઃ ઉક્ત્વા, મધ્યે પ્રસારિતાં
તત્ર તત્ર પ્રસઙ્ગં કૃત્વા ઇહ ઉપસંહરતિ શાસ્ત્રાર્થપિણ્ડીકરણાય
“વિદ્વાન્ ન હન્તિ ન નિબધ્યતે” ઇતિ । એવં ચ સતિ
દેહભૃત્ત્વાભિમાનાનુપપત્તૌ અવિદ્યાકૃતાશેષકર્મસંન્યાસોપપત્તેઃ
સંન્યાસિનાં અનિષ્ટાદિ ત્રિવિધં કર્મણઃ ફલં ન ભવતિ ઇતિ
ઉપપન્નમ્; તદ્વિપર્યયાચ્ચ ઇતરેષાં ભવતિ ઇત્યેતચ્ચ અપરિહાર્યમ્
ઇતિ એષઃ ગીતાશાસ્ત્રાર્થઃ ઉપસંહૃતઃ । સ એષઃ સર્વવેદાર્થસારઃ
નિપુણમતિભિઃ પણ્ડિતૈઃ વિચાર્ય પ્રતિપત્તવ્યઃ ઇતિ તત્ર તત્ર
પ્રકરણવિભાગેન દર્શિતઃ અસ્માભિઃ શાસ્ત્રન્યાયાનુસારેણ ॥
અથ ઇદાનીં કર્મણાં પ્રવર્તકં ઉચ્યતે –
જ્ઞાનં જ્ઞેયં પરિજ્ઞાતા ત્રિવિધા કર્મચોદના ।
કરણં કર્મ કર્તેતિ ત્રિવિધઃ કર્મસંગ્રહઃ ॥ ૧૮-૧૮ ॥
જ્ઞાનં જ્ઞાયતે અનેન ઇતિ સર્વવિષયં અવિશેષેણ ઉચ્યતે । તથા
જ્ઞેયં જ્ઞાતવ્યમ્, તદપિ સામાન્યેનૈવ સર્વં ઉચ્યતે । તથા પરિજ્ઞાતા
ઉપાધિલક્ષણઃ અવિદ્યાકલ્પિતઃ ભોક્તા । ઇતિ એતત્ ત્રયં અવિશેષેણ
સર્વકર્મણાં પ્રવર્તિકા ત્રિવિધા ત્રિપ્રકારા કર્મચોદના । જ્ઞાનાદીનાં
હિ ત્રયાણાં સંનિપાતે હાનોપાદાનાદિપ્રયોજનઃ સર્વકર્મારમ્ભઃ સ્યાત્ ।
તતઃ પઞ્ચભિઃ અધિષ્ઠાનાદિભિઃ આરબ્ધં વાઙ્મનઃકાયાશ્રયભેદેન
ત્રિધા રાશીભૂતં ત્રિષુ કરણાદિષુ સંગૃહ્યતે ઇત્યેતત્ ઉચ્યતે –
કરણં ક્રિયતે અનેન ઇતિ બાહ્યં શ્રોત્રાદિ, અન્તઃસ્થં બુદ્ધ્યાદિ, કર્મ
ઈપ્સિતતમં કર્તુઃ ક્રિયયા વ્યાપ્યમાનમ્, કર્તા કરણાનાં વ્યાપારયિતા
ઉપાધિલક્ષણઃ, ઇતિ ત્રિવિધઃ ત્રિપ્રકારઃ કર્મસંગ્રહઃ, સંગૃહ્યતે
અસ્મિન્નિતિ સંગ્રહઃ, કર્મણઃ સંગ્રહઃ કર્મસંગ્રહઃ, કર્મ એષુ હિ
ત્રિષુ સમવૈતિ, તેન અયં ત્રિવિધઃ કર્મસંગ્રહઃ ॥
અથ ઇદાનીં ક્રિયાકારકફલાનાં સર્વેષાં ગુણાત્મકત્વાત્
સત્ત્વરજસ્તમોગુણભેદતઃ ત્રિવિધઃ ભેદઃ વક્તવ્ય ઇતિ આરભ્યતે –
જ્ઞાનં કર્મ ચ કર્તા ચ ત્રિધૈવ ગુણભેદતઃ ।
પ્રોચ્યતે ગુણસંખ્યાને યથાવચ્છૃણુ તાન્યપિ ॥ ૧૮-૧૯ ॥
જ્ઞાનં કર્મ ચ, કર્મ ક્રિયા, ન કારકં પારિભાષિકં ઈપ્સિતતમં
કર્મ, કર્તા ચ નિર્વર્તકઃ ક્રિયાણાં ત્રિધા એવ, અવધારણં
ગુણવ્યતિરિક્તજાત્યન્તરાભાવપ્રદર્શનાર્થં ગુણભેદતઃ
સત્ત્વાદિભેદેન ઇત્યર્થઃ । પ્રોચ્યતે કથ્યતે ગુણસંખ્યાને કાપિલે
શાસ્ત્રે તદપિ ગુણસંખ્યાનશાસ્ત્રં ગુણભોક્તૃવિષયે પ્રમાણમેવ ।
પરમાર્થબ્રહ્મૈકત્વવિષયે યદ્યપિ વિરુધ્યતે, તથાપિ તે હિ
કાપિલાઃ ગુણગૌણવ્યાપારનિરૂપણે અભિયુક્તાઃ ઇતિ તચ્છાસ્ત્રમપિ
વક્ષ્યમાણાર્થસ્તુત્યર્થત્વેન ઉપાદીયતે ઇતિ ન વિરોધઃ । યથાવત્
યથાન્યાયં યથાશાસ્ત્રં શૃણુ તાન્યપિ જ્ઞાનાદીનિ તદ્ભેદજાતાનિ
ગુણભેદકૃતાનિ શૃણુ, વક્ષ્યમાણે અર્થે મનઃસમાધિં કુરુ
ઇત્યર્થઃ ॥
જ્ઞાનસ્ય તુ તાવત્ ત્રિવિધત્વં ઉચ્યતે –
સર્વભૂતેષુ યેનૈકં ભાવમવ્યયમીક્ષતે ।
અવિભક્તં વિભક્તેષુ તજ્જ્ઞાનં વિદ્ધિ સાત્ત્વિકમ્ ॥ ૧૮-૨૦ ॥
સર્વભૂતેષુ અવ્યક્તાદિસ્થાવરાન્તેષુ ભૂતેષુ યેન જ્ઞાનેન એકં ભાવં
વસ્તુ – ભાવશબ્દઃ વસ્તુવાચી, એકં આત્મવસ્તુ ઇત્યર્થઃ; અવ્યયં ન
વ્યેતિ સ્વાત્મના સ્વધર્મેણ વા, કૂટસ્થં ઇત્યર્થઃ; ઈક્ષતે પશ્યતિ યેન
જ્ઞાનેન, તં ચ ભાવં અવિભક્તં પ્રતિદેહં વિભક્તેષુ દેહભેદેષુ
ન વિભક્તં તત્ આત્મવસ્તુ, વ્યોમવત્ નિરન્તરમિત્યર્થઃ; તત્ જ્ઞાનં
સાક્ષાત્ સમ્યગ્દર્શનં અદ્વૈતાત્મવિષયં સાત્ત્વિકં વિદ્ધિ ઇતિ ॥
યાનિ દ્વૈતદર્શનાનિ તાનિ અસમ્યગ્ભૂતાનિ રાજસાનિ તામસાનિ ચ ઇતિ ન
સાક્ષાત્ સંસારોચ્છિત્તયે ભવન્તિ –
પૃથક્ત્વેન તુ યજ્જ્ઞાનં નાનાભાવાન્પૃથગ્વિધાન્ ।
વેત્તિ સર્વેષુ ભૂતેષુ તજ્જ્ઞાનં વિદ્ધિ રાજસમ્ ॥ ૧૮-૨૧ ॥
પૃથક્ત્વેન તુ ભેદેન પ્રતિશરીરં અન્યત્વેન યત્ જ્ઞાનં નાનાભાવાન્
ભિન્નાન્ આત્મનઃ પૃથગ્વિધાન્ પૃથક્પ્રકારાન્ ભિન્નલક્ષણાન્
ઇત્યર્થઃ, વેત્તિ વિજાનાતિ યત્ જ્ઞાનં સર્વેષુ ભૂતેષુ, જ્ઞાનસ્ય
કર્તૃત્વાસંભવાત્ યેન જ્ઞાનેન વેત્તિ ઇત્યર્થઃ, તત્ જ્ઞાનં વિદ્ધિ
રાજસં રજોગુણનિર્વૃત્તમ્ ॥
યત્તુ કૃત્સ્નવદેકસ્મિન્કાર્યે સક્તમહૈતુકમ્ ।
અતત્ત્વાર્થવદલ્પં ચ તત્તામસમુદાહૃતમ્ ॥ ૧૮-૨૨ ॥
યત્ જ્ઞાનં કૃત્સ્નવત્ સમસ્તવત્ સર્વવિષયમિવ એકસ્મિન્ કાર્યે
દેહે બહિર્વા પ્રતિમાદૌ સક્તં “એતાવાનેવ આત્મા ઈશ્વરો વા, ન
અતઃ પરં અસ્તિ” ઇતિ, યથા નગ્નક્ષપણકાદીનાં શરીરાન્તર્વર્તી
દેહપરિમાણો જીવઃ, ઈશ્વરો વા પાષાણદાર્વાદિમાત્રમ્, ઇત્યેવં એકસ્મિન્
કાર્યે સક્તં અહૈતુકં હેતુવર્જિતં નિર્યુક્તિકમ્, અતત્ત્વાર્થવત્
અયથાભૂતાર્થવત્, યથાભૂતઃ અર્થઃ તત્ત્વાર્થઃ, સઃ અસ્ય જ્ઞેયભૂતઃ
અસ્તીતિ તત્ત્વાર્થવત્, ન તત્ત્વાર્થવત્ અતત્ત્વાર્થવત્; અહૈતુકત્વાદેવ
અલ્પં ચ, અલ્પવિષયત્વાત્ અલ્પફલત્વાદ્વા । તત્ તામસં ઉદાહૃતમ્ ।
તામસાનાં હિ પ્રાણિનાં અવિવેકિનાં ઈદૃશં જ્ઞાનં દૃશ્યતે ॥
અથ ઇદાનીં કર્મણઃ ત્રૈવિધ્યં ઉચ્યતે –
નિયતં સઙ્ગરહિતમરાગદ્વેષતઃકૃતમ્ ।
અફલપ્રેપ્સુના કર્મ યત્તત્સાત્ત્વિકમુચ્યતે ॥ ૧૮-૨૩ ॥
નિયતં નિત્યં સઙ્ગરહિતં આસક્તિવર્જિતં અરાગદ્વેષતઃકૃતં
રાગપ્રયુક્તેન દ્વેષપ્રયુક્તેન ચ કૃતં રાગદ્વેષતઃકૃતમ્,
તદ્વિપરીતં અરાગદ્વેષતઃકૃતમ્, અફલપ્રેપ્સુના ફલં પ્રેપ્સતીતિ
ફલપ્રેપ્સુઃ ફલતૃષ્ણઃ તદ્વિપરીતેન અફલપ્રેપ્સુના કર્ત્રા કૃતં
કર્મ યત્, તત્ સાત્ત્વિકં ઉચ્યતે ॥
યત્તુ કામેપ્સુના કર્મ સાહંકારેણ વા પુનઃ ।
ક્રિયતે બહુલાયાસં તદ્રાજસમુદાહૃતમ્ ॥ ૧૮-૨૪ ॥
યત્તુ કામેપ્સુના કર્મફલપ્રેપ્સુના ઇત્યર્થઃ, કર્મ સાહંકારેણ ઇતિ ન
તત્ત્વજ્ઞાનાપેક્ષયા । કિં તર્હિ? લૌકિકશ્રોત્રિયનિરહંકારાપેક્ષયા ।
યો હિ પરમાર્થનિરહંકારઃ આત્મવિત્, ન તસ્ય
કામેપ્સુત્વબહુલાયાસકર્તૃત્વપ્રાપ્તિઃ અસ્તિ । સાત્ત્વિકસ્યાપિ કર્મણઃ
અનાત્મવિત્ સાહંકારઃ કર્તા, કિમુત રાજસતામસયોઃ । લોકે અનાત્મવિદપિ
શ્રોત્રિયો નિરહંકારઃ ઉચ્યતે “નિરહંકારઃ અયં બ્રાહ્મણઃ”
ઇતિ । તસ્માત્ તદપેક્ષયૈવ “સાહંકારેણ વા” ઇતિ ઉક્તમ્ ।
પુનઃશબ્દઃ પાદપૂરણાર્થઃ । ક્રિયતે બહુલાયાસં કર્ત્રા મહતા આયાસેન
નિર્વર્ત્યતે, તત્ કર્મ રાજસં ઉદાહૃતમ્ ॥
અનુબન્ધં ક્ષયં હિંસામનપેક્ષ્ય ચ પૌરુષમ્ ।
મોહાદારભ્યતે કર્મ યત્તત્તામસમુચ્યતે ॥ ૧૮-૨૫ ॥
અનુબન્ધં પશ્ચાદ્ભાવિ યત્ વસ્તુ સઃ અનુબન્ધઃ ઉચ્યતે તં ચ
અનુબન્ધમ્, ક્ષયં યસ્મિન્ કર્મણિ ક્રિયમાણે શક્તિક્ષયઃ અર્થક્ષયો
વા સ્યાત્ તં ક્ષયમ્, હિંસાં પ્રાણિબાધાં ચ; અનપેક્ષ્ય ચ પૌરુષં
પુરુષકારં “શક્નોમિ ઇદં કર્મ સમાપયિતુમ્” ઇત્યેવમ્
આત્મસામર્થ્યમ્, ઇત્યેતાનિ અનુબન્ધાદીનિ અનપેક્ષ્ય પૌરુષાન્તાનિ મોહાત્
અવિવેકતઃ આરભ્યતે કર્મ યત્, તત્ તામસં તમોનિર્વૃત્તં ઉચ્યતે ॥
ઇદાનીં કર્તૃભેદઃ ઉચ્યતે –
મુક્તસઙ્ગોઽનહંવાદી ધૃત્યુત્સાહસમન્વિતઃ ।
સિદ્ધ્યસિદ્ધ્યોર્નિર્વિકારઃ કર્તા સાત્ત્વિક ઉચ્યતે ॥ ૧૮-૨૬ ॥
મુક્તસઙ્ગઃ મુક્તઃ પરિત્યક્તઃ સઙ્ગઃ યેન સઃ મુક્તસઙ્ગઃ,
અનહંવાદી ન અહંવદનશીલઃ, ધૃત્યુત્સાહસમન્વિતઃ ધૃતિઃ ધારણમ્
ઉત્સાહઃ ઉદ્યમઃ તાભ્યાં સમન્વિતઃ સંયુક્તઃ ધૃત્યુત્સાહસમન્વિતઃ,
સિદ્ધ્યસિદ્ધ્યોઃ ક્રિયમાણસ્ય કર્મણઃ ફલસિદ્ધૌ અસિદ્ધૌ ચ
સિદ્ધ્યસિદ્ધ્યોઃ નિર્વિકારઃ, કેવલં શાસ્ત્રપ્રમાણેન પ્રયુક્તઃ ન
ફલરાગાદિના યઃ સઃ નિર્વિકારઃ ઉચ્યતે । એવંભૂતઃ કર્તા યઃ સઃ
સાત્ત્વિકઃ ઉચ્યતે ॥
રાગી કર્મફલપ્રેપ્સુર્લુબ્ધો હિંસાત્મકોઽશુચિઃ ।
હર્ષશોકાન્વિતઃ કર્તા રાજસઃ પરિકીર્તિતઃ ॥ ૧૮-૨૭ ॥
રાગી રાગઃ અસ્ય અસ્તીતિ રાગી, કર્મફલપ્રેપ્સુઃ કર્મફલાર્થી ઇત્યર્થઃ,
લુબ્ધઃ પરદ્રવ્યેષુ સંજાતતૃષ્ણઃ, તીર્થાદૌ સ્વદ્રવ્યાપરિત્યાગી વા,
હિંસાત્મકઃ પરપીડાકરસ્વભાવઃ, અશુચિઃ બાહ્યાભ્યન્તરશૌચવર્જિતઃ,
હર્ષશોકાન્વિતઃ ઇષ્ટપ્રાપ્તૌ હર્ષઃ અનિષ્ટપ્રાપ્તૌ ઇષ્ટવિયોગે ચ
શોકઃ તાભ્યાં હર્ષશોકાભ્યાં અન્વિતઃ સંયુક્તઃ, તસ્યૈવ ચ કર્મણઃ
સંપત્તિવિપત્તિભ્યાં હર્ષશોકૌ સ્યાતામ્, તાભ્યાં સંયુક્તો યઃ કર્તા
સઃ રાજસઃ પરિકીર્તિતઃ ॥
અયુક્તઃ પ્રાકૃતઃ સ્તબ્ધઃ શઠો નૈકૃતિકોઽલસઃ ।
વિષાદી દીર્ઘસૂત્રી ચ કર્તા તામસ ઉચ્યતે ॥ ૧૮-૨૮ ॥
અયુક્તઃ ન યુક્તઃ અસમાહિતઃ, પ્રાકૃતઃ અત્યન્તાસંસ્કૃતબુદ્ધિઃ
બાલસમઃ, સ્તબ્ધઃ દણ્ડવત્ ન નમતિ કસ્મૈચિત્, શઠઃ
માયાવી શક્તિગૂહનકારી, નૈકૃતિકઃ પરવિભેદનપરઃ, અલસઃ
અપ્રવૃત્તિશીલઃ કર્તવ્યેષ્વપિ, વિષાદી વિષાદવાન્ સર્વદા
અવસન્નસ્વભાવઃ, દીર્ઘસૂત્રી ચ કર્તવ્યાનાં દીર્ઘપ્રસારણઃ, સર્વદા
મન્દસ્વભાવઃ, યત્ અદ્ય શ્વો વા કર્તવ્યં તત્ માસેનાપિ ન કરોતિ,
યશ્ચ એવંભૂતઃ, સઃ કર્તા તામસઃ ઉચ્યતે ॥
બુદ્ધેર્ભેદં ધૃતેશ્ચૈવ ગુણતસ્ત્રિવિધં શૃણુ ।
પ્રોચ્યમાનમશેષેણ પૃથક્ત્વેન ધનંજય ॥ ૧૮-૨૯ ॥
બુદ્ધેઃ ભેદં ધૃતેશ્ચૈવ ભેદં ગુણતઃ સત્ત્વાદિગુણતઃ ત્રિવિધં
શૃણુ ઇતિ સૂત્રોપન્યાસઃ । પ્રોચ્યમાનં કથ્યમાનં અશેષેણ
નિરવશેષતઃ યથાવત્ પૃથક્ત્વેન વિવેકતઃ ધનંજય, દિગ્વિજયે
માનુષં દૈવં ચ પ્રભૂતં ધનં જિતવાન્, તેન અસૌ ધનંજયઃ
અર્જુનઃ ॥
પ્રવૃત્તિં ચ નિવૃત્તિં ચ કાર્યાકાર્યે ભયાભયે ।
બન્ધં મોક્ષં ચ યા વેત્તિ બુદ્ધિઃ સા પાર્થ સાત્ત્વિકી ॥ ૧૮-૩૦ ॥
પ્રવૃત્તિં ચ પ્રવૃત્તિઃ પ્રવર્તનં બન્ધહેતુઃ કર્મમાર્ગઃ
શાસ્ત્રવિહિતવિષયઃ, નિવૃત્તિં ચ નિર્વૃત્તિઃ મોક્ષહેતુઃ
સંન્યાસમાર્ગઃ – બન્ધમોક્ષસમાનવાક્યત્વાત્ પ્રવૃત્તિનિવૃત્તી
કર્મસંન્યાસમાર્ગૌ ઇતિ અવગમ્યતે – કાર્યાકાર્યે વિહિતપ્રતિષિદ્ધે
લૌકિકે વૈદિકે વા શાસ્ત્રબુદ્ધેઃ કર્તવ્યાકર્તવ્યે કરણાકરણે ઇત્યેતત્;
કસ્ય? દેશકાલાદ્યપેક્ષયા દૃષ્ટાદૃષ્ટાર્થાનાં કર્મણામ્ । ભયાભયે
બિભેતિ અસ્માદિતિ ભયં ચોરવ્યાઘ્રાદિ, ન ભયં અભયમ્, ભયં ચ
અભયં ચ ભયાભયે, દૃષ્ટાદૃષ્ટવિષયયોઃ ભયાભયયોઃ કારણે
ઇત્યર્થઃ । બન્ધં સહેતુકં મોક્ષં ચ સહેતુકં યા વેત્તિ વિજાનાતિ
બુદ્ધિઃ, સા પાર્થ સાત્ત્વિકી । તત્ર જ્ઞાનં બુદ્ધેઃ વૃત્તિઃ; બુદ્ધિસ્તુ
વૃત્તિમતી । ધૃતિરપિ વૃત્તિવિશેષઃ એવ બુદ્ધેઃ ॥
યયા ધર્મમધર્મં ચ કાર્યં ચાકાર્યમેવ ચ ।
અયથાવત્પ્રજાનાતિ બુદ્ધિઃ સા પાર્થ રાજસી ॥ ૧૮-૩૧ ॥
યયા ધર્મં શાસ્ત્રચોદિતં અધર્મં ચ તત્પ્રતિષિદ્ધં કાર્યં ચ
અકાર્યમેવ ચ પૂર્વોક્તે એવ કાર્યાકાર્યે અયથાવત્ ન યથાવત્ સર્વતઃ
નિર્ણયેન ન પ્રજાનાતિ, બુદ્ધિઃ સા પાર્થ, રાજસી ॥
અધર્મં ધર્મમિતિ યા મન્યતે તમસાવૃતા ।
સર્વાર્થાન્વિપરીતાંશ્ચ બુદ્ધિઃ સા પાર્થ તામસી ॥ ૧૮-૩૨ ॥
અધર્મં પ્રતિષિદ્ધં ધર્મં વિહિતં ઇતિ યા મન્યતે જાનાતિ તમસા
આવૃતા સતી, સર્વાર્થાન્ સર્વાનેવ જ્ઞેયપદાર્થાન્ વિપરીતાંશ્ચ
વિપરીતાનેવ વિજાનાતિ, બુદ્ધિઃ સા પાર્થ, તામસી ॥
ધૃત્યા યયા ધારયતે મનઃપ્રાણેન્દ્રિયક્રિયાઃ ।
યોગેનાવ્યભિચારિણ્યા ધૃતિઃ સા પાર્થ સાત્ત્વિકી ॥ ૧૮-૩૩ ॥
ધૃત્યા યયા – અવ્યભિચારિણ્યા ઇતિ વ્યવહિતેન સંબન્ધઃ,
ધારયતે; કિમ્? મનઃપ્રાણેન્દ્રિયક્રિયાઃ મનશ્ચ પ્રાણાશ્ચ
ઇન્દ્રિયાણિ ચ મનઃપ્રાણેન્દ્રિયાણિ, તેષાં ક્રિયાઃ ચેષ્ટાઃ, તાઃ
ઉચ્છાસ્ત્રમાર્ગપ્રવૃત્તેઃ ધારયતે ધારયતિ – ધૃત્યા હિ ધાર્યમાણાઃ
ઉચ્છાસ્ત્રમાર્ગવિષયાઃ ન ભવન્તિ – યોગેન સમાધિના, અવ્યભિચારિણ્યા,
નિત્યસમાધ્યનુગતયા ઇત્યર્થઃ । એતત્ ઉક્તં ભવતિ – અવ્યભિચારિણ્યા
ધૃત્યા મનઃપ્રાણેન્દ્રિયક્રિયાઃ ધાર્યમાણાઃ યોગેન ધારયતીતિ । યા
એવંલક્ષણા ધૃતિઃ, સા પાર્થ, સાત્ત્વિકી ॥
યયા તુ ધર્મકામાર્થાન્ધૃત્યા ધારયતેઽર્જુન ।
પ્રસઙ્ગેન ફલાકાઙ્ક્ષી ધૃતિઃ સા પાર્થ રાજસી ॥ ૧૮-૩૪ ॥
યયા તુ ધર્મકામાર્થાન્ ધર્મશ્ચ કામશ્ચ અર્થશ્ચ ધર્મકામાર્થાઃ
તાન્ ધર્મકામાર્થાન્ ધૃત્યા યયા ધારયતે મનસિ નિત્યમેવ
કર્તવ્યરૂપાન્ અવધારયતિ હે અર્જુન, પ્રસઙ્ગેન યસ્ય યસ્ય ધર્માદેઃ
ધારણપ્રસઙ્ગઃ તેન તેન પ્રસઙ્ગેન ફલાકાઙ્ક્ષી ચ ભવતિ યઃ
પુરુષઃ, તસ્ય ધૃતિઃ યા, સા પાર્થ, રાજસી ॥
યયા સ્વપ્નં ભયં શોકં વિષાદં મદમેવ ચ ।
ન વિમુઞ્ચતિ દુર્મેધા ધૃતિઃ સા તામસી મતા ॥ ૧૮-૩૫ ॥
યયા સ્વપ્નં નિદ્રાં ભયં ત્રાસં શોકં વિષાદં વિષણ્ણતાં મદં
વિષયસેવાં આત્મનઃ બહુમન્યમાનઃ મત્ત ઇવ મદં એવ ચ મનસિ
નિત્યમેવ કર્તવ્યરૂપતયા કુર્વન્ ન વિમુઞ્ચતિ ધારયત્યેવ દુર્મેધાઃ
કુત્સિતમેધાઃ પુરુષઃ યઃ, તસ્ય ધૃતિઃ યા, સા તામસી મતા ॥
ગુણભેદેન ક્રિયાણાં કારકાણાં ચ ત્રિવિધો ભેદઃ ઉક્તઃ । અથ ઇદાનીં
ફલસ્ય સુખસ્ય ત્રિવિધો ભેદઃ ઉચ્યતે –
સુખં ત્વિદાનીં ત્રિવિધં શૃણુ મે ભરતર્ષભ ।
અભ્યાસાદ્રમતે યત્ર દુઃખાન્તં ચ નિગચ્છતિ ॥ ૧૮-૩૬ ॥
સુખં તુ ઇદાનીં ત્રિવિધં શૃણુ, સમાધાનં કુરુ ઇત્યેતત્, મે મમ
ભરતર્ષભ । અભ્યાસાત્ પરિચયાત્ આવૃત્તેઃ રમતે રતિં પ્રતિપદ્યતે
યત્ર યસ્મિન્ સુખાનુભવે દુઃખાન્તં ચ દુઃખાવસાનં દુઃખોપશમં
ચ નિગચ્છતિ નિશ્ચયેન પ્રાપ્નોતિ ॥
યત્તદગ્રે વિષમિવ પરિણામેઽમૃતોપમમ્ ।
તત્સુખં સાત્ત્વિકં પ્રોક્તમાત્મબુદ્ધિપ્રસાદજમ્ ॥ ૧૮-૩૭ ॥
યત્ તત્ સુખં અગ્રે પૂર્વં પ્રથમસંનિપાતે
જ્ઞાનવૈરાગ્યધ્યાનસમાધ્યારમ્ભે અત્યન્તાયાસપૂર્વકત્વાત્ વિષમિવ
દુઃખાત્મકં ભવતિ, પરિણામે જ્ઞાનવૈરાગ્યાદિપરિપાકજં સુખમ્
અમૃતોપમમ્, તત્ સુખં સાત્ત્વિકં પ્રોક્તં વિદ્વદ્ભિઃ, આત્મનઃ બુદ્ધિઃ
આત્મબુદ્ધિઃ, આત્મબુદ્ધેઃ પ્રસાદઃ નૈર્મલ્યં સલિલસ્ય ઇવ સ્વચ્છતા,
તતઃ જાતં આત્મબુદ્ધિપ્રસાદજમ્ । આત્મવિષયા વા આત્માવલમ્બના વા બુદ્ધિઃ
આત્મબુદ્ધિઃ, તત્પ્રસાદપ્રકર્ષાદ્વા જાતમિત્યેતત્ । તસ્માત્ સાત્ત્વિકં તત્ ॥
વિષયેન્દ્રિયસંયોગાદ્યત્તદગ્રેઽમૃતોપમમ્ ।
પરિણામે વિષમિવ તત્સુખં રાજસં સ્મૃતમ્ ॥ ૧૮-૩૮ ॥
વિષયેન્દ્રિયસંયોગાત્ જાયતે યત્ સુખં તત્ સુખમ્
અગ્રે પ્રથમક્ષણે અમૃતોપમં અમૃતસમમ્, પરિણામે
વિષમિવ, બલવીર્યરૂપપ્રજ્ઞામેધાધનોત્સાહહાનિહેતુત્વાત્
અધર્મતજ્જનિતનરકાદિહેતુત્વાચ્ચ પરિણામે તદુપભોગપરિણામાન્તે
વિષમિવ, તત્ સુખં રાજસં સ્મૃતમ્ ॥
યદગ્રે ચાનુબન્ધે ચ સુખં મોહનમાત્મનઃ ।
નિદ્રાલસ્યપ્રમાદોત્થં તત્તામસમુદાહૃતમ્ ॥ ૧૮-૩૯ ॥
યત્ અગ્રે ચ અનુબન્ધે ચ અવસાનોત્તરકાલે ચ સુખં મોહનં મોહકરમ્
આત્મનઃ નિદ્રાલસ્યપ્રમાદોત્થં નિદ્રા ચ આલસ્યં ચ પ્રમાદશ્ચ તેભ્યઃ
સમુત્તિષ્ઠતીતિ નિદ્રાલસ્યપ્રમાદોત્થમ્, તત્ તામસં ઉદાહૃતમ્ ॥
અથ ઇદાનીં પ્રકરણોપસંહારાર્થઃ શ્લોકઃ આરભ્યતે –
ન તદસ્તિ પૃથિવ્યાં વા દિવિ દેવેષુ વા પુનઃ ।
સત્ત્વં પ્રકૃતિજૈર્મુક્તં યદેભિઃ સ્યાત્ત્રિભિર્ગુણૈઃ ॥ ૧૮-૪૦ ॥
ન તત્ અસ્તિ તત્ નાસ્તિ પૃથિવ્યાં વા મનુષ્યાદિષુ સત્ત્વં પ્રાણિજાતમ્
અન્યદ્વા અપ્રાણિ, દિવિ દેવેષુ વા પુનઃ સત્ત્વમ્, પ્રકૃતિજૈઃ પ્રકૃતિતઃ
જાતૈઃ એભિઃ ત્રિભિઃ ગુણૈઃ સત્ત્વાદિભિઃ મુક્તં પરિત્યક્તં યત્ સ્યાત્,
ન તત્ અસ્તિ ઇતિ પૂર્વેણ સંબન્ધઃ ॥
સર્વઃ સંસારઃ ક્રિયાકારકફલલક્ષણઃ સત્ત્વરજસ્તમોગુણાત્મકઃ
અવિદ્યાપરિકલ્પિતઃ સમૂલઃ અનર્થઃ ઉક્તઃ, વૃક્ષરૂપકલ્પનયા
ચ “ઊર્ધ્વમૂલમ્” (ભ. ગી. ૧૫-૧)ઇત્યાદિના, “તં ચ
અસઙ્ગશસ્ત્રેણ દૃઢેન ચ્છિત્ત્વા તતઃ પદં તત્પરિમાર્ગિતવ્યમ્”
(ભ. ગી. ૧૫-૩), (ભ. ગી. ૧૫-૪) ઇતિ ચ ઉક્તમ્ । તત્ર ચ સર્વસ્ય
ત્રિગુણાત્મકત્વાત્ સંસારકારણનિવૃત્ત્યનુપપત્તૌ પ્રાપ્તાયામ્, યથા
તન્નિવૃત્તિઃ સ્યાત્ તથા વક્તવ્યમ્, સર્વશ્ચ ગીતાશાસ્ત્રાર્થઃ
ઉપસંહર્તવ્યઃ, એતાવાનેવ ચ સર્વવેદસ્મૃત્યર્થઃ પુરુષાર્થમ્
ઇચ્છદ્ભિઃ અનુષ્ઠેયઃ ઇત્યેવમર્થં “બ્રાહ્મણક્ષત્રિયવિશામ્”
ઇત્યાદિઃ આરભ્યતે –
બ્રાહ્મણક્ષત્રિયવિશાં શૂદ્રાણાં ચ પરંતપ ।
કર્માણિ પ્રવિભક્તાનિ સ્વભાવપ્રભવૈર્ગુણૈઃ ॥ ૧૮-૪૧ ॥
બ્રાહ્મણાશ્ચ ક્ષત્રિયાશ્ચ વિશશ્ચ બ્રાહ્મણક્ષત્રિયવિશઃ, તેષાં
બ્રાહ્મણક્ષત્રિયવિશાં શૂદ્રાણાં ચ – શૂદ્રાણાં અસમાસકરણમ્
એકજાતિત્વે સતિ વેદાનધિકારાત્ – હે પરંતપ, કર્માણિ પ્રવિભક્તાનિ
ઇતરેતરવિભાગેન વ્યવસ્થાપિતાનિ । કેન? સ્વભાવપ્રભવૈઃ ગુણૈઃ,
સ્વભાવઃ ઈશ્વરસ્ય પ્રકૃતિઃ ત્રિગુણાત્મિકા માયા સા પ્રભવઃ
યેષાં ગુણાનાં તે સ્વભાવપ્રભવાઃ, તૈઃ, શમાદીનિ કર્માણિ
પ્રવિભક્તાનિ બ્રાહ્મણાદીનામ્ । અથવા બ્રાહ્મણસ્વભાવસ્ય સત્ત્વગુણઃ
પ્રભવઃ કારણમ્, તથા ક્ષત્રિયસ્વભાવસ્ય સત્ત્વોપસર્જનં
રજઃ પ્રભવઃ, વૈશ્યસ્વભાવસ્ય તમઉપસર્જનં રજઃ
પ્રભવઃ, શૂદ્રસ્વભાવસ્ય રજઉપસર્જનં તમઃ પ્રભવઃ,
પ્રશાન્ત્યૈશ્વર્યેહામૂઢતાસ્વભાવદર્શનાત્ ચતુર્ણામ્ । અથવા,
જન્માન્તરકૃતસંસ્કારઃ પ્રાણિનાં વર્તમાનજન્મનિ સ્વકાર્યાભિમુખત્વેન
અભિવ્યક્તઃ સ્વભાવઃ, સઃ પ્રભવો યેષાં ગુણાનાં તે સ્વભાવપ્રભવાઃ
ગુણાઃ; ગુણપ્રાદુર્ભાવસ્ય નિષ્કારણત્વાનુપપત્તેઃ । “સ્વભાવઃ
કારણમ્” ઇતિ ચ કારણવિશેષોપાદાનમ્ । એવં સ્વભાવપ્રભવૈઃ
પ્રકૃતિભવૈઃ સત્ત્વરજસ્તમોભિઃ ગુણૈઃ સ્વકાર્યાનુરૂપેણ શમાદીનિ
કર્માણિ પ્રવિભક્તાનિ ॥
નનુ શાસ્ત્રપ્રવિભક્તાનિ શાસ્ત્રેણ વિહિતાનિ બ્રાહ્મણાદીનાં શમાદીનિ
કર્માણિ; કથં ઉચ્યતે સત્ત્વાદિગુણપ્રવિભક્તાનિ ઇતિ? નૈષ દોષઃ;
શાસ્ત્રેણાપિ બ્રાહ્મણાદીનાં સત્ત્વાદિગુણવિશેષાપેક્ષયૈવ શમાદીનિ
કર્માણિ પ્રવિભક્તાનિ, ન ગુણાનપેક્ષયા, ઇતિ શાસ્ત્રપ્રવિભક્તાન્યપિ
કર્માણિ ગુણપ્રવિભક્તાનિ ઇતિ ઉચ્યતે ॥
કાનિ પુનઃ તાનિ કર્માણિ ઇતિ, ઉચ્યતે –
શમો દમસ્તપઃ શૌચં ક્ષાન્તિરાર્જવમેવ ચ ।
જ્ઞાનં વિજ્ઞાનમાસ્તિક્યં બ્રહ્મકર્મ સ્વભાવજમ્ ॥ ૧૮-૪૨ ॥
શમઃ દમશ્ચ યથાવ્યાખ્યાતાર્થૌ, તપઃ યથોક્તં શારીરાદિ,
શૌચં વ્યાખ્યાતમ્, ક્ષાન્તિઃ ક્ષમા, આર્જવં ઋજુતા એવ ચ જ્ઞાનં
વિજ્ઞાનમ્, આસ્તિક્યં આસ્તિકભાવઃ શ્રદ્દધાનતા આગમાર્થેષુ, બ્રહ્મકર્મ
બ્રાહ્મણજાતેઃ કર્મ સ્વભાવજં – યત્ ઉક્તં સ્વભાવપ્રભવૈર્ગુણૈઃ
પ્રવિભક્તાનિ ઇતિ તદેવોક્તં સ્વભાવજં ઇતિ ॥
શૌર્યં તેજો ધૃતિર્દાક્ષ્યં યુદ્ધે ચાપ્યપલાયનમ્ ।
દાનમીશ્વરભાવશ્ચ ક્ષાત્રં કર્મ સ્વભાવજમ્ ॥ ૧૮-૪૩ ॥
શૌર્યં શૂરસ્ય ભાવઃ, તેજઃ પ્રાગલ્ભ્યમ્, ધૃતિઃ ધારણમ્,
સર્વાવસ્થાસુ અનવસાદઃ ભવતિ યયા ધૃત્યા ઉત્તમ્ભિતસ્ય,
દાક્ષ્યં દક્ષસ્ય ભાવઃ, સહસા પ્રત્યુત્પન્નેષુ કાર્યેષુ અવ્યામોહેન
પ્રવૃત્તિઃ, યુદ્ધે ચાપિ અપલાયનં અપરાઙ્મુખીભાવઃ શત્રુભ્યઃ,
દાનં દેયદ્રવ્યેષુ મુક્તહસ્તતા, ઈશ્વરભાવશ્ચ ઈશ્વરસ્ય ભાવઃ,
પ્રભુશક્તિપ્રકટીકરણં ઈશિતવ્યાન્ પ્રતિ, ક્ષાત્રં કર્મ ક્ષત્રિયજાતેઃ
વિહિતં કર્મ ક્ષાત્રં કર્મ સ્વભાવજમ્ ॥
કૃષિગૌરક્ષ્યવાણિજ્યં વૈશ્યકર્મ સ્વભાવજમ્ ।
પરિચર્યાત્મકં કર્મ શૂદ્રસ્યાપિ સ્વભાવજમ્ ॥ ૧૮-૪૪ ॥
કૃષિગૌરક્ષ્યવાણિજ્યં કૃષિશ્ચ ગૌરક્ષ્યં ચ વાણિજ્યં ચ
કૃષિગૌરક્ષ્યવાણિજ્યમ્, કૃષિઃ ભૂમેઃ વિલેખનમ્, ગૌરક્ષ્યં ગાઃ
રક્ષતીતિ ગોરક્ષઃ તસ્ય ભાવઃ ગૌરક્ષ્યમ્, પાશુપાલ્યં ઇત્યર્થઃ,
વાણિજ્યં વણિક્કર્મ ક્રયવિક્રયાદિલક્ષણં વૈશ્યકર્મ વૈશ્યજાતેઃ
કર્મ વૈશ્યકર્મ સ્વભાવજમ્ । પરિચર્યાત્મકં શુશ્રૂષાસ્વભાવં
કર્મ શૂદ્રસ્યાપિ સ્વભાવજમ્ ॥
એતેષાં જાતિવિહિતાનાં કર્મણાં સમ્યગનુષ્ઠિતાનાં
સ્વર્ગપ્રાપ્તિઃ ફલં સ્વભાવતઃ, ”વર્ણા આશ્રમાશ્ચ
સ્વકર્મનિષ્ઠાઃ પ્રેત્ય કર્મફલમનુભૂય તતઃ શેષેણ
વિશિષ્ટદેશજાતિકુલધર્માયુઃશ્રુતવૃત્તવિત્તસુખમેધસો જન્મ
પ્રતિપદ્યન્તે” (ગૌ. ધ. ૨-૨-૨૯), (મૈ. ગૌ. ધ. ૧૧-૩૧)
ઇત્યાદિસ્મૃતિભ્યઃ; પુરાણે ચ વર્ણિનાં આશ્રમિણાં ચ
લોકફલભેદવિશેષસ્મરણાત્ । કારણાન્તરાત્તુ ઇદં વક્ષ્યમાણં
ફલં –
સ્વે સ્વે કર્મણ્યભિરતઃ સંસિદ્ધિં લભતે નરઃ ।
સ્વકર્મનિરતઃ સિદ્ધિં યથા વિન્દતિ તચ્છૃણુ ॥ ૧૮-૪૫ ॥
સ્વે સ્વે યથોક્તલક્ષણભેદે કર્મણિ અભિરતઃ તત્પરઃ
સંસિદ્ધિં સ્વકર્માનુષ્ઠાનાત્ અશુદ્ધિક્ષયે સતિ કાર્યેન્દ્રિયાણાં
જ્ઞાનનિષ્ઠાયોગ્યતાલક્ષણાં સંસિદ્ધિં લભતે પ્રાપ્નોતિ નરઃ
અધિકૃતઃ પુરુષઃ; કિં સ્વકર્માનુષ્ઠાનત એવ સાક્ષાત્ સંસિદ્ધિઃ? ન;
કથં તર્હિ? સ્વકર્મનિરતઃ સિદ્ધિં યથા યેન પ્રકારેણ વિન્દતિ,
તત્ શૃણુ ॥
યતઃ પ્રવૃત્તિર્ભૂતાનાં યેન સર્વમિદં તતમ્ ।
સ્વકર્મણા તમભ્યર્ચ્ય સિદ્ધિં વિન્દતિ માનવઃ ॥ ૧૮-૪૬ ॥
યતઃ યસ્માત્ પ્રવૃત્તિઃ ઉત્પત્તિઃ ચેષ્ટા વા યસ્માત્ અન્તર્યામિણઃ ઈશ્વરાત્
ભૂતાનાં પ્રાણિનાં સ્યાત્, યેન ઈશ્વરેણ સર્વં ઇદં તતં જગત્ વ્યાપ્તમ્
સ્વકર્મણા પૂર્વોક્તેન પ્રતિવર્ણં તં ઈશ્વરં અભ્યર્ચ્ય પૂજયિત્વા
આરાધ્ય કેવલં જ્ઞાનનિષ્ઠાયોગ્યતાલક્ષણાં સિદ્ધિં વિન્દતિ માનવઃ
મનુષ્યઃ ॥
યતઃ એવમ્, અતઃ –
શ્રેયાન્સ્વધર્મો વિગુણઃ પરધર્માત્સ્વનુષ્ઠિતાત્ ।
સ્વભાવનિયતં કર્મ કુર્વન્નાપ્નોતિ કિલ્બિષમ્ ॥ ૧૮-૪૭ ॥
શ્રેયાન્ પ્રશસ્યતરઃ સ્વો ધર્મઃ સ્વધર્મઃ, વિગુણોઽપિ ઇતિ અપિશબ્દો
દ્રષ્ટવ્યઃ, પરધર્માત્ । સ્વભાવનિયતં સ્વભાવેન નિયતમ્, યદુક્તં
સ્વભાવજમિતિ, તદેવોક્તં સ્વભાવનિયતં ઇતિ; યથા વિષજાતસ્ય
કૃમેઃ વિષં ન દોષકરમ્, તથા સ્વભાવનિયતં કર્મ કુર્વન્ ન
આપ્નોતિ કિલ્બિષં પાપમ્ ॥
સ્વભાવનિયતં કર્મ કુર્વાણો વિષજઃ ઇવ કૃમિઃ કિલ્બિષં ન આપ્નોતીતિ
ઉક્તમ્; પરધર્મશ્ચ ભયાવહઃ ઇતિ, અનાત્મજ્ઞશ્ચ “ન હિ
કશ્ચિત્ક્ષણમપિ અકર્મકૃત્તિષ્ઠતિ” (ભ. ગી. ૩-૫) ઇતિ ।
અતઃ –
સહજં કર્મ કૌન્તેય સદોષમપિ ન ત્યજેત્ ।
સર્વારમ્ભા હિ દોષેણ ધૂમેનાગ્નિરિવાવૃતાઃ ॥ ૧૮-૪૮ ॥
સહજં સહ જન્મનૈવ ઉત્પન્નમ્ । કિં તત્? કર્મ કૌન્તેય સદોષમપિ
ત્રિગુણાત્મકત્વાત્ ન ત્યજેત્ । સર્વારમ્ભાઃ આરભ્યન્ત ઇતિ આરમ્ભાઃ,
સર્વકર્માણિ ઇત્યેતત્; પ્રકરણાત્ યે કેચિત્ આરમ્ભાઃ સ્વધર્માઃ
પરધર્માશ્ચ, તે સર્વે હિ યસ્માત્ – ત્રિગુણાત્મકત્વં અત્ર હેતુઃ –
ત્રિગુણાત્મકત્વાત્ દોષેણ ધૂમેન સહજેન અગ્નિરિવ, આવૃતાઃ । સહજસ્ય
કર્મણઃ સ્વધર્માખ્યસ્ય પરિત્યાગેન પરધર્માનુષ્ઠાનેઽપિ દોષાત્
નૈવ મુચ્યતે; ભયાવહશ્ચ પરધર્મઃ । ન ચ શક્યતે અશેષતઃ
ત્યક્તું અજ્ઞેન કર્મ યતઃ, તસ્માત્ ન ત્યજેત્ ઇત્યર્થઃ ॥
કિં અશેષતઃ ત્યક્તું અશક્યં કર્મ ઇતિ ન ત્યજેત્? કિં વા સહજસ્ય
કર્મણઃ ત્યાગે દોષો ભવતીતિ? કિં ચ અતઃ? યદિ તાવત્ અશેષતઃ
ત્યક્તું અશક્યં ઇતિ ન ત્યાજ્યં સહજં કર્મ, એવં તર્હિ અશેષતઃ
ત્યાગે ગુણ એવ સ્યાદિતિ સિદ્ધં ભવતિ । સત્યં એવમ્; અશેષતઃ ત્યાગ
એવ ન ઉપપદ્યતે ઇતિ ચેત્, કિં નિત્યપ્રચલિતાત્મકઃ પુરુષઃ, યથા
સાંખ્યાનાં ગુણાઃ? કિં વા ક્રિયૈવ કારકમ્, યથા બૌદ્ધાનાં સ્કન્ધાઃ
ક્ષણપ્રધ્વંસિનઃ? ઉભયથાપિ કર્મણઃ અશેષતઃ ત્યાગઃ ન સંભવતિ ।
અથ તૃતીયોઽપિ પક્ષઃ – યદા કરોતિ તદા સક્રિયં વસ્તુ । યદા ન
કરોતિ, તદા નિષ્ક્રિયં તદેવ । તત્ર એવં સતિ શક્યં કર્મ અશેષતઃ
ત્યક્તુમ્ । અયં તુ અસ્મિન્ તૃતીયે પક્ષે વિશેષઃ – ન નિત્યપ્રચલિતં
વસ્તુ, નાપિ ક્રિયૈવ કારકમ્ । કિં તર્હિ? વ્યવસ્થિતે દ્રવ્યે અવિદ્યમાના
ક્રિયા ઉત્પદ્યતે, વિદ્યમાના ચ વિનશ્યતિ । શુદ્ધં તત્ દ્રવ્યં શક્તિમત્
અવતિષ્ઠતે । ઇતિ એવં આહુઃ કાણાદાઃ । તદેવ ચ કારકં ઇતિ । અસ્મિન્
પક્ષે કો દોષઃ ઇતિ । અયમેવ તુ દોષઃ – યતસ્તુ અભાગવતં મતં ઇદમ્ ।
કથં જ્ઞાયતે? યતઃ આહ ભગવાન્ “નાસતો વિદ્યતે ભાવઃ”
(ભ. ગી. ૨-૧૬) ઇત્યાદિ । કાણાદાનાં હિ અસતઃ ભાવઃ, સતશ્ચ અભાવઃ,
ઇતિ ઇદં મતં અભાગવતમ્ । અભાગવતમપિ ન્યાયવચ્ચેત્ કો દોષઃ ઇતિ
ચેત્, ઉચ્યતે – દોષવત્તુ ઇદમ્, સર્વપ્રમાણવિરોધાત્ । કથમ્? યદિ
તાવત્ દ્વ્યણુકાદિ દ્રવ્યં પ્રાક્ ઉત્પત્તેઃ અત્યન્તમેવ અસત્, ઉત્પન્નં
ચ સ્થિતં કંચિત્ કાલં પુનઃ અત્યન્તમેવ અસત્ત્વં આપદ્યતે, તથા
ચ સતિ અસદેવ સત્ જાયતે, સદેવ અસત્ત્વં આપદ્યતે, અભાવઃ ભાવો
ભવતિ, ભાવશ્ચ અભાવો ભવતિ; તત્ર અભાવઃ જાયમાનઃ પ્રાક્ ઉત્પત્તેઃ
શશવિષાણકલ્પઃ સમવાય્યસમવાયિનિમિત્તાખ્યં કારણં અપેક્ષ્ય જાયતે
ઇતિ । ન ચ એવં અભાવઃ ઉત્પદ્યતે, કારણં ચ અપેક્ષતે ઇતિ શક્યં
વક્તુમ્, અસતાં શશવિષાણાદીનાં અદર્શનાત્ । ભાવાત્મકાશ્ચેત્ ઘટાદયઃ
ઉત્પદ્યમાનાઃ, કિંચિત્ અભિવ્યક્તિમાત્રે કારણં અપેક્ષ્ય ઉત્પદ્યન્તે ઇતિ
શક્યં પ્રતિપત્તુમ્ । કિંચ, અસતશ્ચ સતશ્ચ સદ્ભાવે અસદ્ભાવે ન
ક્વચિત્ પ્રમાણપ્રમેયવ્યવહારેષુ વિશ્વાસઃ કસ્યચિત્ સ્યાત્, “સત્
સદેવ અસત્ અસદેવ” ઇતિ નિશ્ચયાનુપપત્તેઃ ॥
કિંચ, ઉત્પદ્યતે ઇતિ દ્વ્યણુકાદેઃ દ્રવ્યસ્ય સ્વકારણસત્તાસંબન્ધં આહુઃ ।
પ્રાક્ ઉત્પત્તેશ્ચ અસત્, પશ્ચાત્ કારણવ્યાપારં અપેક્ષ્ય સ્વકારણૈઃ
પરમાણુભિઃ સત્તયા ચ સમવાયલક્ષણેન સંબન્ધેન સંબધ્યતે ।
સંબદ્ધં સત્ કારણસમવેતં સત્ ભવતિ । તત્ર વક્તવ્યં કથં અસતઃ
સ્વં કારણં ભવેત્ સંબન્ધો વા કેનચિત્ સ્યાત્? ન હિ વન્ધ્યાપુત્રસ્ય
સ્વં કારણં સંબન્ધો વા કેનચિત્ પ્રમાણતઃ કલ્પયિતું શક્યતે ॥
નનુ નૈવં વૈશેષિકૈઃ અભાવસ્ય સંબન્ધઃ કલ્પ્યતે । દ્વ્યણુકાદીનાં
હિ દ્રવ્યાણાં સ્વકારણસમવાયલક્ષણઃ સંબન્ધઃ સતામેવ ઉચ્યતે
ઇતિ । ન; સંબન્ધાત્ પ્રાક્ સત્ત્વાનભ્યુપગમાત્ । ન હિ વૈશેષિકૈઃ
કુલાલદણ્ડચક્રાદિવ્યાપારાત્ પ્રાક્ ઘટાદીનાં અસ્તિત્વં ઇષ્યતે । ન ચ
મૃદ એવ ઘટાદ્યાકારપ્રાપ્તિં ઇચ્છન્તિ । તતશ્ચ અસત એવ સંબન્ધઃ
પારિશેષ્યાત્ ઇષ્ટો ભવતિ ॥ નનુ અસતોઽપિ સમવાયલક્ષણઃ સંબન્ધઃ
ન વિરુદ્ધઃ ।
ન; વન્ધ્યાપુત્રાદીનાં અદર્શનાત્ । ઘટાદેરેવ પ્રાગભાવસ્ય
સ્વકારણસંબન્ધો ભવતિ ન વન્ધ્યાપુત્રાદેઃ, અભાવસ્ય તુલ્યત્વેઽપિ ઇતિ
વિશેષઃ અભાવસ્ય વક્તવ્યઃ । એકસ્ય અભાવઃ, દ્વયોઃ અભાવઃ, સર્વસ્ય
અભાવઃ, પ્રાગભાવઃ, પ્રધ્વંસાભાવઃ, ઇતરેતરાભાવઃ, અત્યન્તાભાવઃ ઇતિ
લક્ષણતો ન કેનચિત્ વિશેષો દર્શયિતું શક્યઃ । અસતિ ચ વિશેષે
ઘટસ્ય પ્રાગભાવઃ એવ કુલાલાદિભિઃ ઘટભાવં આપદ્યતે સંબધ્યતે
ચ ભાવેન કપાલાખ્યેન, સંબદ્ધશ્ચ સર્વવ્યવહારયોગ્યશ્ચ
ભવતિ, ન તુ ઘટસ્યૈવ પ્રધ્વંસાભાવઃ અભાવત્વે સત્યપિ, ઇતિ
પ્રધ્વંસાદ્યભાવાનાં ન ક્વચિત્ વ્યવહારયોગ્યત્વમ્, પ્રાગભાવસ્યૈવ
દ્વ્યણુકાદિદ્રવ્યાખ્યસ્ય ઉત્પત્ત્યાદિવ્યવહારાર્હત્વં ઇત્યેતત્ અહમઞ્જસમ્;
અભાવત્વાવિશેષાત્ અત્યન્તપ્રધ્વંસાભાવયોરિવ ॥
નનુ નૈવ અસ્માભિઃ પ્રાગભાવસ્ય ભાવાપત્તિઃ ઉચ્યતે । ભાવસ્યૈવ
તર્હિ ભાવાપત્તિઃ; યથા ઘટસ્ય ઘટાપત્તિઃ, પટસ્ય વા પટાપત્તિઃ ।
એતદપિ અભાવસ્ય ભાવાપત્તિવદેવ પ્રમાણવિરુદ્ધમ્ । સાંખ્યસ્યાપિ
યઃ પરિણામપક્ષઃ સોઽપિ અપૂર્વધર્મોત્પત્તિવિનાશાઙ્ગીકરણાત્
વૈશેષિકપક્ષાત્ ન વિશિષ્યતે । અભિવ્યક્તિતિરોભાવાઙ્ગીકરણેઽપિ
અભિવ્યક્તિતિરોભાવયોઃ વિદ્યમાનત્વાવિદ્યમાનત્વનિરૂપણે પૂર્વવદેવ
પ્રમાણવિરોધઃ । એતેન કારણસ્યૈવ સંસ્થાનં ઉત્પત્ત્યાદિ ઇત્યેતદપિ
પ્રત્યુક્તમ્ ॥
પારિશેષ્યાત્ સત્ એકમેવ વસ્તુ અવિદ્યયા ઉત્પત્તિવિનાશાદિધર્મૈઃ અનેકધા
નટવત્ વિકલ્પ્યતે ઇતિ । ઇદં ભાગવતં મતં ઉક્તં “નાસતો
વિદ્યતે ભાવઃ” (ભ. ગી. ૨-૧૬) ઇત્યસ્મિન્ શ્લોકે, સત્પ્રત્યયસ્ય
અવ્યભિચારાત્, વ્યભિચારાચ્ચ ઇતરેષામિતિ ॥
કથં તર્હિ આત્મનઃ અવિક્રિયત્વે અશેષતઃ કર્મણઃ ત્યાગઃ ન
ઉપપદ્યતે ઇતિ? યદિ વસ્તુભૂતાઃ ગુણાઃ, યદિ વા અવિદ્યાકલ્પિતાઃ,
તદ્ધર્મઃ કર્મ, તદા આત્મનિ અવિદ્યાધ્યારોપિતમેવ ઇતિ અવિદ્વાન્ “ન
હિ કશ્ચિત્ ક્ષણમપિ અશેષતઃ ત્યક્તું શક્નોતિ” (ભ. ગી. ૩-૫)
ઇતિ ઉક્તમ્ । વિદ્વાંસ્તુ પુનઃ વિદ્યયા અવિદ્યાયાં નિવૃત્તાયાં શક્નોત્યેવ
અશેષતઃ કર્મ પરિત્યક્તુમ્, અવિદ્યાધ્યારોપિતસ્ય શેષાનુપપત્તેઃ । ન હિ
તૈમિરિકદૃષ્ટ્યા અધ્યારોપિતસ્ય દ્વિચન્દ્રાદેઃ તિમિરાપગમેઽપિ શેષઃ
અવતિષ્ઠતે । એવં ચ સતિ ઇદં વચનં ઉપપન્નં “સર્વકર્માણિ
મનસા” (ભ. ગી. ૫-૧૩) ઇત્યાદિ, “સ્વે સ્વે કર્મણ્યભિરતઃ
સંસિદ્ધિં લભતે નરઃ” (ભ. ગી. ૧૮-૪૫) “સ્વકર્મણા
તમભ્યર્ચ્ય સિદ્ધિં વિન્દતિ માનવઃ” (ભ. ગી. ૧૮-૪૬) ઇતિ ચ ॥
યા કર્મજા સિદ્ધિઃ ઉક્તા જ્ઞાનનિષ્ઠાયોગ્યતાલક્ષણા, તસ્યાઃ ફલભૂતા
નૈષ્કર્મ્યસિદ્ધિઃ જ્ઞાનનિષ્ઠાલક્ષણા ચ વક્તવ્યેતિ શ્લોકઃ
આરભ્યતે –
અસક્તબુદ્ધિઃ સર્વત્ર જિતાત્મા વિગતસ્પૃહઃ ।
નૈષ્કર્મ્યસિદ્ધિં પરમાં સંન્યાસેનાધિગચ્છતિ ॥ ૧૮-૪૯ ॥
અસક્તબુદ્ધિઃ અસક્તા સઙ્ગરહિતા બુદ્ધિઃ અન્તઃકરણં યસ્ય સઃ
અસક્તબુદ્ધિઃ સર્વત્ર પુત્રદારાદિષુ આસક્તિનિમિત્તેષુ, જિતાત્મા જિતઃ
વશીકૃતઃ આત્મા અન્તઃકરણં યસ્ય સઃ જિતાત્મા, વિગતસ્પૃહઃ વિગતા
સ્પૃહા તૃષ્ણા દેહજીવિતભોગેષુ યસ્માત્ સઃ વિગતસ્પૃહઃ, યઃ
એવંભૂતઃ આત્મજ્ઞઃ સઃ નૈષ્કર્મ્યસિદ્ધિં નિર્ગતાનિ કર્માણિ યસ્માત્
નિષ્ક્રિયબ્રહ્માત્મસંબોધાત્ સઃ નિષ્કર્મા તસ્ય ભાવઃ નૈષ્કર્મ્યમ્,
નૈષ્કર્મ્યં ચ તત્ સિદ્ધિશ્ચ સા નૈષ્કર્મ્યસિદ્ધિઃ, નિષ્કર્મત્વસ્ય
વા નિષ્ક્રિયાત્મરૂપાવસ્થાનલક્ષણસ્ય સિદ્ધિઃ નિષ્પત્તિઃ, તાં
નૈષ્કર્મ્યસિદ્ધિં પરમાં પ્રકૃષ્ટાં કર્મજસિદ્ધિવિલક્ષણાં
સદ્યોમુક્ત્યવસ્થાનરૂપાં સંન્યાસેન સમ્યગ્દર્શનેન તત્પૂર્વકેણ
વા સર્વકર્મસંન્યાસેન, અધિગચ્છતિ પ્રાપ્નોતિ । તથા ચ ઉક્તં –
“સર્વકર્માણિ મનસા સંન્યસ્ય નૈવ કુર્વન્ન કારયન્નાસ્તે”
(ભ. ગી. ૫-૧૩) ઇતિ ॥
પૂર્વોક્તેન સ્વકર્માનુષ્ઠાનેન ઈશ્વરાભ્યર્ચનરૂપેણ જનિતાં
પ્રાગુક્તલક્ષણાં સિદ્ધિં પ્રાપ્તસ્ય ઉત્પન્નાત્મવિવેકજ્ઞાનસ્ય
કેવલાત્મજ્ઞાનનિષ્ઠારૂપા નૈષ્કર્મ્યલક્ષણા સિદ્ધિઃ યેન ક્રમેણ
ભવતિ, તત્ વક્તવ્યમિતિ આહ –
સિદ્ધિં પ્રાપ્તો યથા બ્રહ્મ તથાપ્નોતિ નિબોધ મે ।
સમાસેનૈવ કૌન્તેય નિષ્ઠા જ્ઞાનસ્ય યા પરા ॥ ૧૮-૫૦ ॥
સિદ્ધિં પ્રાપ્તઃ સ્વકર્મણા ઈશ્વરં સમભ્યર્ચ્ય તત્પ્રસાદજાં
કાયેન્દ્રિયાણાં જ્ઞાનનિષ્ઠાયોગ્યતાલક્ષણાં સિદ્ધિં પ્રાપ્તઃ – સિદ્ધિં
પ્રાપ્તઃ ઇતિ તદનુવાદઃ ઉત્તરાર્થઃ । કિં તત્ ઉત્તરમ્, યદર્થઃ
અનુવાદઃ ઇતિ, ઉચ્યતે – યથા યેન પ્રકારેણ જ્ઞાનનિષ્ઠારૂપેણ બ્રહ્મ
પરમાત્માનં આપ્નોતિ, તથા તં પ્રકારં જ્ઞાનનિષ્ઠાપ્રાપ્તિક્રમં
મે મમ વચનાત્ નિબોધ ત્વં નિશ્ચયેન અવધારય ઇત્યેતત્ । કિં
વિસ્તરેણ? ન ઇતિ આહ – સમાસેનૈવ સંક્ષેપેણૈવ હે કૌન્તેય, યથા
બ્રહ્મ પ્રાપ્નોતિ તથા નિબોધેતિ । અનેન યા પ્રતિજ્ઞાતા બ્રહ્મપ્રાપ્તિઃ,
તાં ઇદંતયા દર્શયિતું આહ – “નિષ્ઠા જ્ઞાનસ્ય યા પરા”
ઇતિ । નિષ્ઠા પર્યવસાનં પરિસમાપ્તિઃ ઇત્યેતત્ । કસ્ય? બ્રહ્મજ્ઞાનસ્ય
યા પરા । કીદૃશી સા? યાદૃશં આત્મજ્ઞાનમ્ । કીદૃક્ તત્? યાદૃશઃ
આત્મા । કીદૃશઃ સઃ? યાદૃશો ભગવતા ઉક્તઃ, ઉપનિષદ્વાક્યૈશ્ચ
ન્યાયતશ્ચ ॥
નનુ વિષયાકારં જ્ઞાનમ્ । ન જ્ઞાનવિષયઃ, નાપિ આકારવાન્
આત્મા ઇષ્યતે ક્વચિત્ । નનુ “આદિત્યવર્ણમ્”
(શ્વે. ઉ. ૩-૮) “ભારૂપઃ” (છા. ઉ. ૩-૧૪-૨)
“સ્વયંજ્યોતિઃ” (બૃ. ઉ. ૪-૩-૯) ઇતિ આકારવત્ત્વમ્
આત્મનઃ શ્રૂયતે । ન; તમોરૂપત્વપ્રતિષેધાર્થત્વાત્ તેષાં
વાક્યાનાં – દ્રવ્યગુણાદ્યાકારપ્રતિષેધે આત્મનઃ તમોરૂપત્વે પ્રાપ્તે
તત્પ્રતિષેધાર્થાનિ“આદિત્યવર્ણમ્” (શ્વે. ઉ. ૩-૮) ઇત્યાદીનિ
વાક્યાનિ । “અરૂપમ્” (ક. ઉ. ૧-૩-૧૫) ઇતિ ચ વિશેષતઃ
રૂપપ્રતિષેધાત્ । અવિષયત્વાચ્ચ – “ન સંદૃશે તિષ્ઠતિ
રૂપમસ્ય ન ચક્ષુષા પશ્યતિ કશ્ચનૈનમ્” (શ્વે. ઉ. ૪-૨૦)
“અશબ્દમસ્પર્શમ્” (ક. ઉ. ૧-૩-૧૫) ઇત્યાદેઃ । તસ્માત્ આત્માકારં
જ્ઞાનં ઇતિ અનુપપન્નમ્ ॥
કથં તર્હિ આત્મનઃ જ્ઞાનમ્? સર્વં હિ યદ્વિષયં યત્ જ્ઞાનમ્, તત્
તદાકારં ભવતિ । નિરાકારશ્ચ આત્મા ઇત્યુક્તમ્ ।
જ્ઞાનાત્મનોશ્ચ ઉભયોઃ નિરાકારત્વે કથં તદ્ભાવનાનિષ્ઠા ઇતિ? ન;
અત્યન્તનિર્મલત્વાતિસ્વચ્છત્વાતિસૂક્ષ્મત્વોપપત્તેઃ આત્મનઃ । બુદ્ધેશ્ચ
આત્મવત્ નૈર્મલ્યાદ્યુપપત્તેઃ આત્મચૈતન્યાકારાભાસત્વોપપત્તિઃ ।
બુદ્ધ્યાભાસં મનઃ, તદાભાસાનિ ઇન્દ્રિયાણિ, ઇન્દ્રિયાભાસશ્ચ દેહઃ ।
અતઃ લૌકિકૈઃ દેહમાત્રે એવ આત્મદૃષ્ટિઃ ક્રિયતે ॥
દેહચૈતન્યવાદિનશ્ચ લોકાયતિકાઃ “ચૈતન્યવિશિષ્ટઃ
કાયઃ પુરુષઃ” ઇત્યાહુઃ । તથા અન્યે ઇન્દ્રિયચૈતન્યવાદિનઃ,
અન્યે મનશ્ચૈતન્યવાદિનઃ, અન્યે બુદ્ધિચૈતન્યવાદિનઃ ।
તતોઽપિ આન્તરં અવ્યક્તં અવ્યાકૃતાખ્યં અવિદ્યાવસ્થં આત્મત્વેન
પ્રતિપન્નાઃ કેચિત્ । સર્વત્ર બુદ્ધ્યાદિદેહાન્તે આત્મચૈતન્યાભાસતા
આત્મભ્રાન્તિકારણં ઇત્યતશ્ચ આત્મવિષયં જ્ઞાનં ન વિધાતવ્યમ્ ।
કિં તર્હિ? નામરૂપાદ્યનાત્માધ્યારોપણનિવૃત્તિરેવ કાર્યા,
આત્મચૈતન્યવિજ્ઞાનં કાર્યમ્, અવિદ્યાધ્યારોપિતસર્વપદાર્થાકારૈઃ
અવિશિષ્ટતયા દૃશ્યમાનત્વાત્ ઇતિ । અત એવ હિ વિજ્ઞાનવાદિનો
બૌદ્ધાઃ વિજ્ઞાનવ્યતિરેકેણ વસ્ત્વેવ નાસ્તીતિ પ્રતિપન્નાઃ,
પ્રમાણાન્તરનિરપેક્ષતાં ચ સ્વસંવિદિતત્વાભ્યુપગમેન ।
તસ્માત્ અવિદ્યાધ્યારોપિતનિરાકરણમાત્રં બ્રહ્મણિ કર્તવ્યમ્, ન તુ
બ્રહ્મવિજ્ઞાને યત્નઃ, અત્યન્તપ્રસિદ્ધત્વાત્ ।
અવિદ્યાકલ્પિતનામરૂપવિશેષાકારાપહૃતબુદ્ધીનાં અત્યન્તપ્રસિદ્ધં
સુવિજ્ઞેયં આસન્નતરં આત્મભૂતમપિ, અપ્રસિદ્ધં દુર્વિજ્ઞેયં અતિદૂરમ્
અન્યદિવ ચ પ્રતિભાતિ અવિવેકિનામ્ । બાહ્યાકારનિવૃત્તબુદ્ધીનાં તુ
લબ્ધગુર્વાત્મપ્રસાદાનાં ન અતઃ પરં સુખં સુપ્રસિદ્ધં સુવિજ્ઞેયં
સ્વાસન્નતરમ્ અસ્તિ । તથા ચોક્તં – “પ્રત્યક્ષાવગમં
ધર્મ્યમ્” (ભ. ગી. ૯-૨) ઇત્યાદિ ॥
કેચિત્તુ પણ્ડિતંમન્યાઃ “નિરાકારત્વાત્ આત્મવસ્તુ ન
ઉપૈતિ બુદ્ધિઃ । અતઃ દુઃસાધ્યા સમ્યગ્જ્ઞાનનિષ્ઠા”
ઇત્યાહુઃ સત્યમ્; એવં ગુરુસંપ્રદાયરહિતાનાં અશ્રુતવેદાન્તાનામ્
અત્યન્તબહિર્વિષયાસક્તબુદ્ધીનાં સમ્યક્પ્રમાણેષુ અકૃતશ્રમાણામ્ ।
તદ્વિપરીતાનાં તુ લૌકિકગ્રાહ્યગ્રાહકદ્વૈતવસ્તુનિ સદ્બુદ્ધિઃ નિતરાં
દુઃસંપાદા, આત્મચૈતન્યવ્યતિરેકેણ વસ્ત્વન્તરસ્ય અનુપલબ્ધેઃ,
યથા ચ “એતત્ એવમેવ, ન અન્યથા” ઇતિ અવોચામ; ઉક્તં ચ
ભગવતા “યસ્યાં જાગ્રતિ ભૂતાનિ સા નિશા પશ્યતો મુનેઃ”
(ભ. ગી. ૨-૬૯) ઇતિ । તસ્માત્ બાહ્યાકારભેદબુદ્ધિનિવૃત્તિરેવ
આત્મસ્વરૂપાવલમ્બનકારણમ્ । ન હિ આત્મા નામ કસ્યચિત્ કદાચિત્
અપ્રસિદ્ધઃ પ્રાપ્યઃ હેયઃ ઉપાદેયો વા; અપ્રસિદ્ધે હિ તસ્મિન્ આત્મનિ સ્વાર્થાઃ
સર્વાઃ પ્રવૃત્તયઃ વ્યર્થાઃ પ્રસજ્યેરન્ । ન ચ દેહાદ્યચેતનાર્થત્વં
શક્યં કલ્પયિતુમ્ । ન ચ સુખાર્થં સુખમ્, દુઃખાર્થં દુઃખમ્ ।
આત્માવગત્યવસાનાર્થત્વાચ્ચ સર્વવ્યવહારસ્ય । તસ્માત્ યથા સ્વદેહસ્ય
પરિચ્છેદાય ન પ્રમાણાન્તરાપેક્ષા, તતોઽપિ આત્મનઃ અન્તરતમત્વાત્
તદવગતિં પ્રતિ ન પ્રમાણાન્તરાપેક્ષા; ઇતિ આત્મજ્ઞાનનિષ્ઠા વિવેકિનાં
સુપ્રસિદ્ધા ઇતિ સિદ્ધમ્ ॥
યેષામપિ નિરાકારં જ્ઞાનં અપ્રત્યક્ષમ્, તેષામપિ જ્ઞાનવશેનૈવ
જ્ઞેયાવગતિરિતિ જ્ઞાનં અત્યન્તપ્રસિદ્ધં સુખાદિવદેવ ઇતિ
અભ્યુપગન્તવ્યમ્ । જિજ્ઞાસાનુપપત્તેશ્ચ – અપ્રસિદ્ધં ચેત્ જ્ઞાનમ્,
જ્ઞેયવત્ જિજ્ઞાસ્યેત । યથા જ્ઞેયં ઘટાદિલક્ષણં જ્ઞાનેન જ્ઞાતા
વ્યાપ્તું ઇચ્છતિ, તથા જ્ઞાનમપિ જ્ઞાનાન્તરેણ જ્ઞાતવ્યં આપ્તુમ્
ઇચ્છેત્ । ન એતત્ અસ્તિ । અતઃ અત્યન્તપ્રસિદ્ધં જ્ઞાનમ્, જ્ઞાતાપિ અત
એવ પ્રસિદ્ધઃ ઇતિ । તસ્માત્ જ્ઞાને યત્નો ન કર્તવ્યઃ, કિં તુ અનાત્મનિ
આત્મબુદ્ધિનિવૃત્તાવેવ । તસ્માત્ જ્ઞાનનિષ્ઠા સુસંપાદ્યા ॥
સા ઇયં જ્ઞાનસ્ય પરા નિષ્ઠા ઉચ્યતે, કથં કાર્યા ઇતિ –
બુદ્ધ્યા વિશુદ્ધયા યુક્તો ધૃત્યાત્માનં નિયમ્ય ચ ।
શબ્દાદીન્વિષયાંસ્ત્યક્ત્વા રાગદ્વેષૌ વ્યુદસ્ય ચ ॥ ૧૮-૫૧ ॥
બુદ્ધ્યા અધ્યવસાયલક્ષણયા વિશુદ્ધયા માયારહિતયા યુક્તઃ સંપન્નઃ,
ધૃત્યા ધૈર્યેણ આત્માનં કાર્યકરણસંઘાતં નિયમ્ય ચ નિયમનં
કૃત્વા વશીકૃત્ય, શબ્દાદીન્ શબ્દઃ આદિઃ યેષાં તાન્ વિષયાન્
ત્યક્ત્વા, સામર્થ્યાત્ શરીરસ્થિતિમાત્રહેતુભૂતાન્ કેવલાન્ મુક્ત્વા તતઃ
અધિકાન્ સુખાર્થાન્ ત્યક્ત્વા ઇત્યર્થઃ, શરીરસ્થિત્યર્થત્વેન પ્રાપ્તેષુ
રાગદ્વેષૌ વ્યુદસ્ય ચ પરિત્યજ્ય ચ ॥
તતઃ –
વિવિક્તસેવી લઘ્વાશી યતવાક્કાયમાનસઃ ।
ધ્યાનયોગપરો નિત્યં વૈરાગ્યં સમુપાશ્રિતઃ ॥ ૧૮-૫૨ ॥
વિવિક્તસેવી અરણ્યનદીપુલિનગિરિગુહાદીન્ વિવિક્તાન્ દેશાન્ સેવિતું
શીલં અસ્ય ઇતિ વિવિક્તસેવી, લઘ્વાશી લઘ્વશનશીલઃ –
વિવિક્તસેવાલઘ્વશનયોઃ નિદ્રાદિદોષનિવર્તકત્વેન ચિત્તપ્રસાદહેતુત્વાત્
ગ્રહણમ્; યતવાક્કાયમાનસઃ વાક્ ચ કાયશ્ચ માનસં ચ
યતાનિ સંયતાનિ યસ્ય જ્ઞાનનિષ્ઠસ્ય સઃ જ્ઞાનનિષ્ઠઃ યતિઃ
યતવાક્કાયમાનસઃ સ્યાત્ । એવં ઉપરતસર્વકરણઃ સન્ ધ્યાનયોગપરઃ
ધ્યાનં આત્મસ્વરૂપચિન્તનમ્, યોગઃ આત્મવિષયે એકાગ્રીકરણં તૌ
પરત્વેન કર્તવ્યૌ યસ્ય સઃ ધ્યાનયોગપરઃ નિત્યં નિત્યગ્રહણં
મન્ત્રજપાદ્યન્યકર્તવ્યાભાવપ્રદર્શનાર્થમ્, વૈરાગ્યં વિરાગસ્ય
ભાવઃ દૃષ્ટાદૃષ્ટેષુ વિષયેષુ વૈતૃષ્ણ્યં સમુપાશ્રિતઃ સમ્યક્
ઉપાશ્રિતઃ નિત્યમેવ ઇત્યર્થઃ ॥
કિંચ –
અહંકારં બલં દર્પં કામં ક્રોધં પરિગ્રહમ્ ।
વિમુચ્ય નિર્મમઃ શાન્તો બ્રહ્મભૂયાય કલ્પતે ॥ ૧૮-૫૩ ॥
અહંકારં અહંકરણં અહંકારઃ દેહાદિષુ તમ્, બલં
સામર્થ્યં કામરાગસંયુક્તં – ન ઇતરત્ શરીરાદિસામર્થ્યં
સ્વાભાવિકત્વેન તત્ત્યાગસ્ય અશક્યત્વાત્ – દર્પં દર્પો નામ
હર્ષાનન્તરભાવી ધર્માતિક્રમહેતુઃ ”હૃષ્ટો દૃપ્યતિ દૃપ્તો
ધર્મમતિક્રામતિ” (આ. ધ. સૂ. ૧-૧૩-૪) ઇતિ સ્મરણાત્; તં ચ,
કામં ઇચ્છાં ક્રોધં દ્વેષં પરિગ્રહં ઇન્દ્રિયમનોગતદોષપરિત્યાગેઽપિ
શરીરધારણપ્રસઙ્ગેન ધર્માનુષ્ઠાનનિમિત્તેન વા બાહ્યઃ પરિગ્રહઃ
પ્રાપ્તઃ, તં ચ વિમુચ્ય પરિત્યજ્ય, પરમહંસપરિવ્રાજકો ભૂત્વા,
દેહજીવનમાત્રેઽપિ નિર્ગતમમભાવઃ નિર્મમઃ, અત એવ શાન્તઃ
ઉપરતઃ, યઃ સંહૃતહર્ષાયાસઃ યતિઃ જ્ઞાનનિષ્ઠઃ બ્રહ્મભૂયાય
બ્રહ્મભવનાય કલ્પતે સમર્થો ભવતિ ॥
અનેન ક્રમેણ –
બ્રહ્મભૂતઃ પ્રસન્નાત્મા ન શોચતિ ન કાઙ્ક્ષતિ ।
સમઃ સર્વેષુ ભૂતેષુ મદ્ભક્તિં લભતે પરામ્ ॥ ૧૮-૫૪ ॥
બ્રહ્મભૂતઃ બ્રહ્મપ્રાપ્તઃ પ્રસન્નાત્મા લબ્ધાધ્યાત્મપ્રસાદસ્વભાવઃ ન
શોચતિ, કિંચિત્ અર્થવૈકલ્યં આત્મનઃ વૈગુણ્યં વા ઉદ્દિશ્ય ન શોચતિ
ન સંતપ્યતે; ન કાઙ્ક્ષતિ, ન હિ અપ્રાપ્તવિષયાકાઙ્ક્ષા બ્રહ્મવિદઃ
ઉપપદ્યતે; અતઃ બ્રહ્મભૂતસ્ય અયં સ્વભાવઃ અનૂદ્યતે – ન શોચતિ
ન કાઙ્ક્ષતિ ઇતિ । “ન હૃષ્યતિ” ઇતિ વા પાઠાન્તરમ્ । સમઃ
સર્વેષુ ભૂતેષુ, આત્મૌપમ્યેન સર્વભૂતેષુ સુખં દુઃખં વા સમમેવ
પશ્યતિ ઇત્યર્થઃ । ન આત્મસમદર્શનં ઇહ, તસ્ય વક્ષ્યમાણત્વાત્
“ભક્ત્યા મામભિજાનાતિ” (ભ. ગી. ૧૮-૫૫) ઇતિ । એવંભૂતઃ
જ્ઞાનનિષ્ઠઃ, મદ્ભક્તિં મયિ પરમેશ્વરે ભક્તિં ભજનં પરામ્
ઉત્તમાં જ્ઞાનલક્ષણાં ચતુર્થીં લભતે,“ચતુર્વિધા ભજન્તે
મામ્” (ભ. ગી. ૭-૧૬) ઇતિ હિ ઉક્તમ્ ॥
તતઃ જ્ઞાનલક્ષણયા –
ભક્ત્યા મામભિજાનાતિ યાવાન્યશ્ચાસ્મિ તત્ત્વતઃ ।
તતો માં તત્ત્વતો જ્ઞાત્વા વિશતે તદનન્તરમ્ ॥ ૧૮-૫૫ ॥
ભક્ત્યા માં અભિજાનાતિ યાવાન્ અહં ઉપાધિકૃતવિસ્તરભેદઃ, યશ્ચ
અહં અસ્મિ વિધ્વસ્તસર્વોપાધિભેદઃ ઉત્તમઃ પુરુષઃ આકાશકલ્પઃ,
તં માં અદ્વૈતં ચૈતન્યમાત્રૈકરસં અજરં અભયં અનિધનં
તત્ત્વતઃ અભિજાનાતિ । તતઃ માં એવં તત્ત્વતઃ જ્ઞાત્વા વિશતે
તદનન્તરં મામેવ જ્ઞાનાનન્તરમ્ । નાત્ર જ્ઞાનપ્રવેશક્રિયે
ભિન્ને વિવક્ષિતે “જ્ઞાત્વા વિશતે તદનન્તરમ્” ઇતિ । કિં
તર્હિ? ફલાન્તરાભાવાત્ જ્ઞાનમાત્રમેવ, “ક્ષેત્રજ્ઞં ચાપિ માં
વિદ્ધિ” (ભ. ગી. ૧૩-૨) ઇતિ ઉક્તત્વાત્ ॥
નનુ વિરુદ્ધં ઇદં ઉક્તં “જ્ઞાનસ્ય યા પરા નિષ્ઠા તયા મામ્
અભિજાનાતિ” ઇતિ । કથં વિરુદ્ધં ઇતિ ચેત્, ઉચ્યતે – યદૈવ
યસ્મિન્ વિષયે જ્ઞાનં ઉત્પદ્યતે જ્ઞાતુઃ, તદૈવ તં વિષયં અભિજાનાતિ
જ્ઞાતા ઇતિ ન જ્ઞાનનિષ્ઠાં જ્ઞાનવૃત્તિલક્ષણાં અપેક્ષતે ઇતિ;
અતશ્ચ જ્ઞાનેન ન અભિજાનાતિ, જ્ઞાનાવૃત્ત્યા તુ જ્ઞાનનિષ્ઠયા
અભિજાનાતીતિ । નૈષ દોષઃ; જ્ઞાનસ્ય સ્વાત્મોત્પત્તિપરિપાકહેતુયુક્તસ્ય
પ્રતિપક્ષવિહીનસ્ય યત્ આત્માનુભવનિશ્ચયાવસાનત્વં તસ્ય
નિષ્ઠાશબ્દાભિલાપાત્ । શાસ્ત્રાચાર્યોપદેશેન જ્ઞાનોત્પત્તિહેતું
સહકારિકારણં બુદ્ધિવિશુદ્ધત્વાદિ અમાનિત્વાદિગુણં
ચ અપેક્ષ્ય જનિતસ્ય ક્ષેત્રજ્ઞપરમાત્મૈકત્વજ્ઞાનસ્ય
કર્તૃત્વાદિકારકભેદબુદ્ધિનિબન્ધનસર્વકર્મસંન્યાસસહિતસ્ય
સ્વાત્માનુભવનિશ્ચયરૂપેણ યત્ અવસ્થાનમ્, સા પરા જ્ઞાનનિષ્ઠા ઇતિ
ઉચ્યતે । સા ઇયં જ્ઞાનનિષ્ઠા આર્તાદિભક્તિત્રયાપેક્ષયા પરા ચતુર્થી
ભક્તિરિતિ ઉક્તા । તયા પરયા ભક્ત્યા ભગવન્તં તત્ત્વતઃ અભિજાનાતિ,
યદનન્તરમેવ ઈશ્વરક્ષેત્રજ્ઞભેદબુદ્ધિઃ અશેષતઃ નિવર્તતે । અતઃ
જ્ઞાનનિષ્ઠાલક્ષણયા ભક્ત્યા માં અભિજાનાતીતિ વચનં ન વિરુધ્યતે ।
અત્ર ચ સર્વં નિવૃત્તિવિધાયિ શાસ્ત્રં
વેદાન્તેતિહાસપુરાણસ્મૃતિલક્ષણં ન્યાયપ્રસિદ્ધં અર્થવત્ ભવતિ
– “વિદિત્વા । । । વ્યુત્થાયાથ ભિક્ષાચર્યં ચરન્તિ”
(બૃ. ઉ. ૩-૫-૧) ”તસ્માન્ન્યાસમેષાં તપસામતિરિક્તમાહુઃ”
(તૈ. ના. ૭૯) ”ન્યાસ એવાત્યરેચયત્” (તૈ. ના. ૭૮) ઇતિ ।
”સંન્યાસઃ કર્મણાં ન્યાસઃ” ”વેદાનિમં ચ લોકમમું ચ
પરિત્યજ્ય” (આ. ધ. ૨-૯-૧૩) ”ત્યજ ધર્મમધર્મં ચ”
(મો. ધ. ૩૨૯-૪૦) ઇત્યાદિ । ઇહ ચ પ્રદર્શિતાનિ વાક્યાનિ । ન ચ તેષાં
વાક્યાનાં આનર્થક્યં યુક્તમ્; ન ચ અર્થવાદત્વમ્, સ્વપ્રકરણસ્થત્વાત્,
પ્રત્યગાત્માવિક્રિયસ્વરૂપનિષ્ઠત્વાચ્ચ મોક્ષસ્ય । ન હિ પૂર્વસમુદ્રં
જિગમિષોઃ પ્રાતિલોમ્યેન પ્રત્યક્સમુદ્રજિગમિષુણા સમાનમાર્ગત્વં
સંભવતિ । પ્રત્યગાત્મવિષયપ્રત્યયસંતાનકરણાભિનિવેશશ્ચ
જ્ઞાનનિષ્ઠા; સા ચ પ્રત્યક્સમુદ્રગમનવત્ કર્મણા સહભાવિત્વેન
વિરુધ્યતે । પર્વતસર્ષપયોરિવ અન્તરવાન્ વિરોધઃ પ્રમાણવિદાં
નિશ્ચિતઃ । તસ્માત્ સર્વકર્મસંન્યાસેનૈવ જ્ઞાનનિષ્ઠા કાર્યા ઇતિ
સિદ્ધમ્ ॥
સ્વકર્મણા ભગવતઃ અભ્યર્ચનભક્તિયોગસ્ય સિદ્ધિપ્રાપ્તિઃ ફલં
જ્ઞાનનિષ્ઠાયોગ્યતા, યન્નિમિત્તા જ્ઞાનનિષ્ઠા મોક્ષફલાવસાના ।
સઃ ભગવદ્ભક્તિયોગઃ અધુના સ્તૂયતે શાસ્ત્રાર્થોપાસંહારપ્રકરણે
શાસ્ત્રાર્થનિશ્ચયદાર્ઢ્યાય –
સર્વકર્માણ્યપિ સદા કુર્વાણો મદ્વ્યપાશ્રયઃ ।
મત્પ્રસાદાદવાપ્નોતિ શાશ્વતં પદમવ્યયમ્ ॥ ૧૮-૫૬ ॥
સર્વકર્માણ્યપિ પ્રતિષિદ્ધાન્યપિ સદા કુર્વાણઃ અનુતિષ્ઠન્
મદ્વ્યપાશ્રયઃ અહં વાસુદેવઃ ઈશ્વરઃ વ્યપાશ્રયો વ્યપાશ્રયણં યસ્ય
સઃ મદ્વ્યપાશ્રયઃ મય્યર્પિતસર્વભાવઃ ઇત્યર્થઃ । સોઽપિ મત્પ્રસાદાત્
મમ ઈશ્વરસ્ય પ્રસાદાત્ અવાપ્નોતિ શાશ્વતં નિત્યં વૈષ્ણવં પદમ્
અવ્યયમ્ ॥
યસ્માત્ એવં –
ચેતસા સર્વકર્માણિ મયિ સંન્યસ્ય મત્પરઃ ।
બુદ્ધિયોગમપાશ્રિત્ય મચ્ચિત્તઃ સતતં ભવ ॥ ૧૮-૫૭ ॥
ચેતસા વિવેકબુદ્ધ્યા સર્વકર્માણિ દૃષ્ટાદૃષ્ટાર્થાનિ મયિ ઈશ્વરે
સંન્યસ્ય “યત્ કરોષિ યદશ્નાસિ” (ભ. ગી. ૯-૨૭) ઇતિ
ઉક્તન્યાયેન, મત્પરઃ અહં વાસુદેવઃ પરો યસ્ય તવ સઃ ત્વં મત્પરઃ
સન્ મય્યર્પિતસર્વાત્મભાવઃ બુદ્ધિયોગં સમાહિતબુદ્ધિત્વં બુદ્ધિયોગઃ
તં બુદ્ધિયોગં અપાશ્રિત્ય અપાશ્રયઃ અનન્યશરણત્વં મચ્ચિત્તઃ
મય્યેવ ચિત્તં યસ્ય તવ સઃ ત્વં મચ્ચિત્તઃ સતતં સર્વદા ભવ ॥
મચ્ચિત્તઃ સર્વદુર્ગાણિ મત્પ્રસાદાત્તરિષ્યસિ ।
અથ ચેત્ત્વમહંકારાન્ન શ્રોષ્યસિ વિનઙ્ક્ષ્યસિ ॥ ૧૮-૫૮ ॥
મચ્ચિત્તઃ સર્વદુર્ગાણિ સર્વાણિ દુસ્તરાણિ સંસારહેતુજાતાનિ મત્પ્રસાદાત્
તરિષ્યસિ અતિક્રમિષ્યસિ । અથ ચેત્ યદિ ત્વં મદુક્તં અહંકારાત્
“પણ્ડિતઃ અહમ્” ઇતિ ન શ્રોષ્યસિ ન ગ્રહીષ્યસિ, તતઃ ત્વં
વિનઙ્ક્ષ્યસિ વિનાશં ગમિષ્યસિ ॥
ઇદં ચ ત્વયા ન મન્તવ્યં “સ્વતન્ત્રઃ અહમ્, કિમર્થં પરોક્તં
કરિષ્યામિ?” ઇતિ –
યદ્યહંકારમાશ્રિત્ય ન યોત્સ્ય ઇતિ મન્યસે ।
મિથ્યૈષ વ્યવસાયસ્તે પ્રકૃતિસ્ત્વાં નિયોક્ષ્યતિ ॥ ૧૮-૫૯ ॥
યદિ ચેત્ ત્વં અહંકારં આશ્રિત્ય ન યોત્સ્યે ઇતિ ન યુદ્ધં કરિષ્યામિ ઇતિ
મન્યસે ચિન્તયસિ નિશ્ચયં કરોષિ, મિથ્યા એષઃ વ્યવસાયઃ નિશ્ચયઃ
તે તવ; યસ્માત્ પ્રકૃતિઃ ક્ષત્રિયસ્વભાવઃ ત્વાં નિયોક્ષ્યતિ ॥
યસ્માચ્ચ –
સ્વભાવજેન કૌન્તેય નિબદ્ધઃ સ્વેન કર્મણા ।
કર્તું નેચ્છસિ યન્મોહાત્કરિષ્યસ્યવશોઽપિ તત્ ॥ ૧૮-૬૦ ॥
સ્વભાવજેન શૌર્યાદિના યથોક્તેન કૌન્તેય નિબદ્ધઃ નિશ્ચયેન બદ્ધઃ
સ્વેન આત્મીયેન કર્મણા કર્તું ન ઇચ્છસિ યત્ કર્મ, મોહાત્ અવિવેકતઃ
કરિષ્યસિ અવશોઽપિ પરવશ એવ તત્ કર્મ ॥
યસ્માત્ –
ઈશ્વરઃ સર્વભૂતાનાં હૃદ્દેશેઽર્જુન તિષ્ઠતિ ।
ભ્રામયન્સર્વભૂતાનિ યન્ત્રારૂઢાનિ માયયા ॥ ૧૮-૬૧ ॥
ઈશ્વરઃ ઈશનશીલઃ નારાયણઃ સર્વભૂતાનાં સર્વપ્રાણિનાં હૃદ્દેશે
હૃદયદેશે અર્જુન શુક્લાન્તરાત્મસ્વભાવઃ વિશુદ્ધાન્તઃકરણઃ –
”અહશ્ચ કૃષ્ણમહરર્જુનં ચ” (ઋ. મં. ૬-૧-૯-૧) ઇતિ
દર્શનાત્ – તિષ્ઠતિ સ્થિતિં લભતે । તેષુ સઃ કથં તિષ્ઠતીતિ,
આહ – ભ્રામયન્ ભ્રમણં કારયન્ સર્વભૂતાનિ યન્ત્રારૂઢાનિ યન્ત્રાણિ
આરૂઢાનિ અધિષ્ઠિતાનિ ઇવ – ઇતિ ઇવશબ્દઃ અત્ર દ્રષ્ટવ્યઃ – યથા
દારુકૃતપુરુષાદીનિ યન્ત્રારૂઢાનિ । માયયા ચ્છદ્મના ભ્રામયન્
તિષ્ઠતિ ઇતિ સંબન્ધઃ ॥
તમેવ શરણં ગચ્છ સર્વભાવેન ભારત ।
તત્પ્રસાદાત્પરાં શાન્તિં સ્થાનં પ્રાપ્સ્યસિ શાશ્વતમ્ ॥ ૧૮-૬૨ ॥
તમેવ ઈશ્વરં શરણં આશ્રયં સંસારાર્તિહરણાર્થં ગચ્છ આશ્રય
સર્વભાવેન સર્વાત્મના હે ભારત । તતઃ તત્પ્રસાદાત્ ઈશ્વરાનુગ્રહાત્
પરાં પ્રકૃષ્ટાં શાન્તિં ઉપરતિં સ્થાનં ચ મમ વિષ્ણોઃ પરમં
પદં પ્રાપ્સ્યસિ શાશ્વતં નિત્યમ્ ॥
ઇતિ તે જ્ઞાનમાખ્યાતં ગુહ્યાદ્ગુહ્યતરં મયા ।
વિમૃશ્યૈતદશેષેણ યથેચ્છસિ તથા કુરુ ॥ ૧૮-૬૩ ॥
ઇતિ એતત્ તે તુભ્યં જ્ઞાનં આખ્યાતં કથિતં ગુહ્યાત્ ગોપ્યાત્ ગુહ્યતરમ્
અતિશયેન ગુહ્યં રહસ્યં ઇત્યર્થઃ, મયા સર્વજ્ઞેન ઈશ્વરેણ ।
વિમૃશ્ય વિમર્શનં આલોચનં કૃત્વા એતત્ યથોક્તં શાસ્ત્રં અશેષેણ
સમસ્તં યથોક્તં ચ અર્થજાતં યથા ઇચ્છસિ તથા કુરુ ॥
ભૂયોઽપિ મયા ઉચ્યમાનં શૃણુ –
સર્વગુહ્યતમં ભૂયઃ શૃણુ મે પરમં વચઃ ।
ઇષ્ટોઽસિ મે દૃઢમિતિ તતો વક્ષ્યામિ તે હિતમ્ ॥ ૧૮-૬૪ ॥
સર્વગુહ્યતમં સર્વેભ્યઃ ગુહ્યેભ્યઃ અત્યન્તગુહ્યતમં અત્યન્તરહસ્યમ્,
ઉક્તમપિ અસકૃત્ ભૂયઃ પુનઃ શૃણુ મે મમ પરમં પ્રકૃષ્ટં વચઃ
વાક્યમ્ । ન ભયાત્ નાપિ અર્થકારણાદ્વા વક્ષ્યામિ; કિં તર્હિ? ઇષ્ટઃ પ્રિયઃ
અસિ મે મમ દૃઢં અવ્યભિચારેણ ઇતિ કૃત્વા તતઃ તેન કારણેન
વક્ષ્યામિ કથયિષ્યામિ તે તવ હિતં પરમં જ્ઞાનપ્રાપ્તિસાધનમ્,
તદ્ધિ સર્વહિતાનાં હિતતમમ્ ॥
કિં તત્ ઇતિ, આહ –
મન્મના ભવ મદ્ભક્તો મદ્યાજી માં નમસ્કુરુ ।
મામેવૈષ્યસિ સત્યં તે પ્રતિજાને પ્રિયોઽસિ મે ॥ ૧૮-૬૫ ॥
મન્મનાઃ ભવ મચ્ચિત્તઃ ભવ । મદ્ભક્તઃ ભવ મદ્ભજનો ભવ ।
મદ્યાજી મદ્યજનશીલો ભવ । માં નમસ્કુરુ નમસ્કારં અપિ મમૈવ કુરુ ।
તત્ર એવં વર્તમાનઃ વાસુદેવે એવ સમર્પિતસાધ્યસાધનપ્રયોજનઃ
મામેવ એષ્યસિ આગમિષ્યસિ । સત્યં તે તવ પ્રતિજાને, સત્યાં પ્રતિજ્ઞાં
કરોમિ એતસ્મિન્ વસ્તુનિ ઇત્યર્થઃ; યતઃ પ્રિયઃ અસિ મે । એવં ભગવતઃ
સત્યપ્રતિજ્ઞત્વં બુદ્ધ્વા ભગવદ્ભક્તેઃ અવશ્યંભાવિ મોક્ષફલમ્
અવધાર્ય ભગવચ્છરણૈકપરાયણઃ ભવેત્ ઇતિ વાક્યાર્થઃ ॥
કર્મયોગનિષ્ઠાયાઃ પરમરહસ્યં ઈશ્વરશરણતાં ઉપસંહૃત્ય, અથ
ઇદાનીં કર્મયોગનિષ્ઠાફલં સમ્યગ્દર્શનં સર્વવેદાન્તસારવિહિતં
વક્તવ્યમિતિ આહ –
સર્વધર્માન્પરિત્યજ્ય મામેકં શરણં વ્રજ ।
અહં ત્વા સર્વપાપેભ્યો મોક્ષયિષ્યામિ મા શુચઃ ॥ ૧૮-૬૬ ॥
સર્વધર્માન્ સર્વે ચ તે ધર્માશ્ચ સર્વધર્માઃ તાન્ – ધર્મશબ્દેન
અત્ર અધર્મોઽપિ ગૃહ્યતે, નૈષ્કર્મ્યસ્ય વિવક્ષિતત્વાત્,“નાવિરતો
દુશ્ચરિતાત્” (ક. ઉ. ૧-૨-૨૪) ”ત્યજ ધર્મમધર્મં
ચ” (મો. ધ. ૩૨૯-૪૦) ઇત્યાદિશ્રુતિસ્મૃતિભ્યઃ – સર્વધર્માન્
પરિત્યજ્ય સંન્યસ્ય સર્વકર્માણિ ઇત્યેતત્ । માં એકં સર્વાત્માનં સમં
સર્વભૂતસ્થિતં ઈશ્વરં અચ્યુતં ગર્ભજન્મજરામરણવર્જિતમ્
“અહમેવ” ઇત્યેવં શરણં વ્રજ, ન મત્તઃ અન્યત્ અસ્તિ
ઇતિ અવધારય ઇત્યર્થઃ । અહં ત્વા ત્વાં એવં નિશ્ચિતબુદ્ધિં
સર્વપાપેભ્યઃ સર્વધર્માધર્મબન્ધનરૂપેભ્યઃ મોક્ષયિષ્યામિ
સ્વાત્મભાવપ્રકાશીકરણેન । ઉક્તં ચ“નાશયામ્યાત્મભાવસ્થો
જ્ઞાનદીપેન ભાસ્વતા” (ભ. ગી. ૧૦-૧૧) ઇતિ । અતઃ મા શુચઃ
શોકં મા કાર્ષીઃ ઇત્યર્થઃ ॥
અસ્મિન્ગીતાશાસ્ત્રે પરમનિઃશ્રેયસસાધનં નિશ્ચિતં
કિં જ્ઞાનમ્, કર્મ વા, આહોસ્વિત્ ઉભયમ્? ઇતિ । કુતઃ
સંશયઃ?“યજ્જ્ઞાત્વામૃતમશ્નુતે” (ભ. ગી. ૧૩-૧૨)
“તતો માં તત્ત્વતો જ્ઞાત્વા વિશતે તદનન્તરમ્”
(ભ. ગી. ૧૮-૫૫) ઇત્યાદીનિ વાક્યાનિ કેવલાજ્જ્ઞાનાત્ નિઃશ્રેયસપ્રાપ્તિં
દર્શયન્તિ । “કર્મણ્યેવાધિકારસ્તે” (ભ. ગી. ૨-૪૭) “કુરુ
કર્મૈવ” (ભ. ગી. ૪-૧૫) ઇત્યેવમાદીનિ કર્મણામવશ્યકર્તવ્યતાં
દર્શયન્તિ । એવં જ્ઞાનકર્મણોઃ કર્તવ્યત્વોપદેશાત્ સમુચ્ચિતયોરપિ
નિઃશ્રેયસહેતુત્વં સ્યાત્ ઇતિ ભવેત્ સંશયઃ કસ્યચિત્ ।
કિં પુનરત્ર મીમાંસાફલમ્? નનુ એતદેવ – એષામન્યતમસ્ય
પરમનિઃશ્રેયસસાધનત્વાવધારણમ્; અતઃ વિસ્તીર્ણતરં મીમાંસ્યમ્
એતત્ ॥
આત્મજ્ઞાનસ્ય તુ કેવલસ્ય નિઃશ્રેયસહેતુત્વમ્,
ભેદપ્રત્યયનિવર્તકત્વેન કૈવલ્યફલાવસાયિત્વાત્ ।
ક્રિયાકારકફલભેદબુદ્ધિઃ અવિદ્યયા આત્મનિ નિત્યપ્રવૃત્તા
– “મમ કર્મ, અહં કર્તામુષ્મૈ ફલાયેદં કર્મ કરિષ્યામિ”
ઇતિ ઇયં અવિદ્યા અનાદિકાલપ્રવૃત્તા ।
અસ્યા અવિદ્યાયાઃ નિવર્તકં “અયમહમસ્મિ કેવલોઽકર્તા
અક્રિયોઽફલઃ; ન મત્તોઽન્યોઽસ્તિ કશ્ચિત્” ઇત્યેવંરૂપમ્
આત્મવિષયં જ્ઞાનં ઉત્પદ્યમાનમ્, કર્મપ્રવૃત્તિહેતુભૂતાયાઃ
ભેદબુદ્ધેઃ નિવર્તકત્વાત્ । તુ-શબ્દઃ પક્ષવ્યાવૃત્ત્યર્થઃ –
ન કેવલેભ્યઃ કર્મભ્યઃ, ન ચ જ્ઞાનકર્મભ્યાં સમુચ્ચિતાભ્યાં
નિઃશ્રેયસપ્રાપ્તિઃ ઇતિ પક્ષદ્વયં નિવર્તયતિ । અકાર્યત્વાચ્ચ
નિઃશ્રેયસ્ય કર્મસાધનત્વાનુપપત્તિઃ । ન હિ નિત્યં વસ્તુ
કર્મણા જ્ઞાનેન વા ક્રિયતે । કેવલં જ્ઞાનમપિ અનર્થકં તર્હિ? ન,
અવિદ્યાનિવર્તકત્વે સતિ દૃષ્ટકૈવલ્યફલાવસાનત્વાત્ ।
અવિદ્યાતમોનિવર્તકસ્ય જ્ઞાનસ્ય દૃષ્ટં કૈવલ્યફલાવસાનત્વમ્,
રજ્જ્વાદિવિષયે સર્પાદ્યજ્ઞાનતમોનિવર્તકપ્રદીપપ્રકાશફલવત્ ।
વિનિવૃત્તસર્પાદિવિકલ્પરજ્જુકૈવલ્યાવસાનં હિ પ્રકાશફલમ્;
તથા જ્ઞાનમ્ । દૃષ્ટાર્થાનાં ચ ચ્છિદિક્રિયાગ્નિમન્થનાદીનાં
વ્યાપૃતકર્ત્રાદિકારકાણાં દ્વૈધીભાવાગ્નિદર્શનાદિફલાત્ અન્યફલે
કર્માન્તરે વા વ્યાપારાનુપપત્તિઃ યથા, તથા દૃષ્ટાર્થાયાં
જ્ઞાનનિષ્ઠાક્રિયાયાં વ્યાપૃતસ્ય જ્ઞાત્રાદિકારકસ્ય આત્મકૈવલ્યફલાત્
કર્માન્તરે પ્રવૃત્તિઃ અનુપપન્ના ઇતિ ન જ્ઞાનનિષ્ઠા કર્મસહિતા
ઉપપદ્યતે । ભુજ્યગ્નિહોત્રાદિક્રિયાવત્સ્યાત્ ઇતિ ચેત્, ન; કૈવલ્યફલે
જ્ઞાને ક્રિયાફલાર્થિત્વાનુપપત્તેઃ । કૈવલ્યફલે હિ જ્ઞાને પ્રાપ્તે,
સર્વતઃસંપ્લુતોદકફલે કૂપતટાકાદિક્રિયાફલાર્થિત્વાભાવવત્,
ફલાન્તરે તત્સાધનભૂતાયાં વા ક્રિયાયાં અર્થિત્વાનુપપત્તિઃ ।
ન હિ રાજ્યપ્રાપ્તિફલે કર્મણિ વ્યાપૃતસ્ય ક્ષેત્રમાત્રપ્રાપ્તિફલે
વ્યાપારઃ ઉપપદ્યતે, તદ્વિષયં વા અર્થિત્વમ્ । તસ્માત્ ન કર્મણોઽસ્તિ
નિઃશ્રેયસસાધનત્વમ્ । ન ચ જ્ઞાનકર્મણોઃ સમુચ્ચિતયોઃ । નાપિ
જ્ઞાનસ્ય કૈવલ્યફલસ્ય કર્મસાહાય્યાપેક્ષા, અવિદ્યાનિવર્તકત્વેન
વિરોધાત્ । ન હિ તમઃ તમસઃ નિવર્તકમ્ । અતઃ કેવલમેવ જ્ઞાનં
નિઃશ્રેયસસાધનં ઇતિ । ન; નિત્યાકરણે પ્રત્યવાયપ્રાપ્તેઃ, કૈવલ્યસ્ય
ચ નિત્યત્વાત્ । યત્ તાવત્ કેવલાજ્જ્ઞાનાત્ કૈવલ્યપ્રાપ્તિઃ ઇત્યેતત્,
તત્ અસત્; યતઃ નિત્યાનાં કર્મણાં શ્રુત્યુક્તાનાં અકરણે પ્રત્યવાયઃ
નરકાદિપ્રાપ્તિલક્ષણઃ સ્યાત્ । નનુ એવં તર્હિ કર્મભ્યો મોક્ષો નાસ્તિ
ઇતિ અનિર્મોક્ષ એવ । નૈષ દોષઃ; નિત્યત્વાત્ મોક્ષસ્ય । નિત્યાનાં
કર્મણાં અનુષ્ઠાનાત્ પ્રત્યવાયસ્ય અપ્રાપ્તિઃ, પ્રતિષિદ્ધસ્ય ચ અકરણાત્
અનિષ્ઠશરીરાનુપપત્તિઃ, કામ્યાનાં ચ વર્જનાત્ અનિષ્ટાશરીરાનુપપત્તિઃ,
વર્તમાનશરીરારમ્ભકસ્ય ચ કર્મણઃ ફલોપભોગક્ષયે પતિતે
અસ્મિન્ શરીરે દેહાન્તરોત્પત્તૌ ચ કારણાભાવાત્ આત્મનઃ રાગાદીનાં
ચ અકરણે સ્વરૂપાવસ્થાનમેવ કૈવલ્યમિતિ અયત્નસિદ્ધં કૈવલ્યમ્
ઇતિ । અતિક્રાન્તાનેકજન્માન્તરકૃતસ્ય સ્વર્ગનરકાદિપ્રાપ્તિફલસ્ય
અનારબ્ધકાર્યસ્ય ઉપભોગાનુપપત્તેઃ ક્ષયાભાવઃ ઇતિ ચેત્, ન;
નિત્યકર્માનુષ્ઠાનાયાસદુઃખોપભોગસ્ય તત્ફલોપભોગત્વોપપત્તેઃ ।
પ્રાયશ્ચિત્તવદ્વા પૂર્વોપાત્તદુરિતક્ષયાર્થં નિત્યં કર્મ । આરબ્ધાનાં
ચ કર્મણાં ઉપભોગેનૈવ ક્ષીણત્વાત્ અપૂર્વાણાં ચ કર્મણાં અનારમ્ભે
અયત્નસિદ્ધં કૈવલ્યમિતિ । ન; “તમેવ વિદિત્વાતિમૃત્યુમેતિ નાન્યઃ
પન્થા વિદ્યતેઽયનાય” (શ્વે. ઉ. ૩-૮) ઇતિ વિદ્યાયા અન્યઃ પન્થાઃ
મોક્ષાય ન વિદ્યતે ઇતિ શ્રુતેઃ, ચર્મવદાકાશવેષ્ટનાસંભવવત્
અવિદુષઃ મોક્ષાસંભવશ્રુતેઃ, ”જ્ઞાનાત્કૈવલ્યમાપ્નોતિ”
ઇતિ ચ પુરાણસ્મૃતેઃ; અનારબ્ધફલાનાં પુણ્યાનાં કર્મણાં
ક્ષયાનુપપત્તેશ્ચ । યથા પૂર્વોપાત્તાનાં દુરિતાનાં અનારબ્ધફલાનાં
સંભવઃ, તથા પુણ્યાનાં અનારબ્ધફલાનાં સ્યાત્સંભવઃ ।
તેષાં ચ દેહાન્તરં અકૃત્વા ક્ષયાનુપપત્તૌ મોક્ષાનુપપત્તિઃ ।
ધર્માધર્મહેતૂનાં ચ રાગદ્વેષમોહાનાં અન્યત્ર આત્મજ્ઞાનાત્
ઉચ્છેદાનુપપત્તેઃ ધર્માધર્મોચ્છેદાનુપપત્તિઃ । નિત્યાનાં ચ કર્મણાં
પુણ્યફલત્વશ્રુતેઃ,”વર્ણા આશ્રમાશ્ચ સ્વકર્મનિષ્ઠાઃ”
(ગૌ. ધ. સૂ. ૨-૨-૨૯) ઇત્યાદિસ્મૃતેશ્ચ કર્મક્ષયાનુપપત્તિઃ ॥
યે તુ આહુઃ – નિત્યાનિ કર્માણિ દુઃખરૂપત્વાત્ પૂર્વકૃતદુરિતકર્મણાં
ફલમેવ, ન તુ તેષાં સ્વરૂપવ્યતિરેકેણ અન્યત્ ફલં અસ્તિ,
અશ્રુતત્વાત્, જીવનાદિનિમિત્તે ચ વિધાનાત્ ઇતિ । ન અપ્રવૃત્તાનાં કર્મણાં
ફલદાનાસંભવાત્; દુઃખફલવિશેષાનુપપત્તિશ્ચ સ્યાત્ । યદુક્તં
પૂર્વજન્મકૃતદુરિતાનાં કર્મણાં ફલં નિત્યકર્માનુષ્ઠાનાયાસદુઃખં
ભુજ્યત ઇતિ, તદસત્ । ન હિ મરણકાલે ફલદાનાય અનઙ્કુરીભૂતસ્ય
કર્મણઃ ફલં અન્યકર્મારબ્ધે જન્મનિ ઉપભુજ્યતે ઇતિ
ઉપપત્તિઃ । અન્યથા સ્વર્ગફલોપભોગાય અગ્નિહોત્રાદિકર્મારબ્ધે
જન્મનિ નરકફલોપભોગાનુપપત્તિઃ ન સ્યાત્ । તસ્ય દુરિતસ્ય
દુઃખવિશેષફલત્વાનુપપત્તેશ્ચ – અનેકેષુ હિ દુરિતેષુ સંભવત્સુ
ભિન્નદુઃખસાધનફલેષુ નિત્યકર્માનુષ્ઠાનાયાસદુઃખમાત્રફલેષુ
કલ્પ્યમાનેષુ દ્વન્દ્વરોગાદિબાધનં નિર્નિમિત્તં ન હિ શક્યતે
કલ્પયિતુમ્, નિત્યકર્માનુષ્ઠાનાયાસદુઃખમેવ પૂર્વોપાત્તદુરિતફલં
ન શિરસા પાષાણવહનાદિદુઃખમિતિ । અપ્રકૃતં ચ ઇદં ઉચ્યતે
– નિત્યકર્માનુષ્ઠાનાયાસદુઃખં પૂર્વકૃતદુરિતકર્મફલમ્
ઇતિ । કથમ્? અપ્રસૂતફલસ્ય હિ પૂર્વકૃતદુરિતસ્ય ક્ષયઃ ન
ઉપપદ્યત ઇતિ પ્રકૃતમ્ । તત્ર પ્રસૂતફલસ્ય કર્મણઃ ફલં
નિત્યકર્માનુષ્ઠાનાયાસદુઃખં આહ ભવાન્, ન અપ્રસૂતફલસ્યેતિ ।
અથ સર્વમેવ પૂર્વકૃતં દુરિતં પ્રસૂતફલમેવ ઇતિ મન્યતે
ભવાન્, તતઃ નિત્યકર્માનુષ્ઠાનાયાસદુઃખમેવ ફલં ઇતિ વિશેષણમ્
અયુક્તમ્ । નિત્યકર્મવિધ્યાનર્થક્યપ્રસઙ્ગશ્ચ, ઉપભોગેનૈવ
પ્રસૂતફલસ્ય દુરિતકર્મણઃ ક્ષયોપપત્તેઃ । કિંચ, શ્રુતસ્ય
નિત્યસ્ય કર્મણઃ દુઃખં ચેત્ ફલમ્, નિત્યકર્માનુષ્ઠાનાયાસાદેવ તત્
દૃશ્યતે વ્યાયામાદિવત્; તત્ અન્યસ્ય ઇતિ કલ્પનાનુપપત્તિઃ ।
જીવનાદિનિમિત્તે ચ વિધાનાત્, નિત્યાનાં કર્મણાં પ્રાયશ્ચિત્તવત્
પૂર્વકૃતદુરિતફલત્વાનુપપત્તિઃ । યસ્મિન્ પાપકર્મણિ નિમિત્તે યત્
વિહિતં પ્રાયશ્ચિત્તં ન તુ તસ્ય પાપસ્ય તત્ ફલમ્ । અથ તસ્યૈવ
પાપસ્ય નિમિત્તસ્ય પ્રાયશ્ચિત્તદુઃખં ફલમ્, જીવનાદિનિમિત્તેઽપિ
નિત્યકર્માનુષ્ઠાનાયાસદુઃખં જીવનાદિનિમિત્તસ્યૈવ ફલં
પ્રસજ્યેત, નિત્યપ્રાયશ્ચિત્તયોઃ નૈમિત્તિકત્વાવિશેષાત્ । કિંચ
અન્યત્ – નિત્યસ્ય કામ્યસ્ય ચ અગ્નિહોત્રાદેઃ અનુષ્ઠાનાયાસદુઃખસ્ય
તુલ્યત્વાત્ નિત્યાનુષ્ઠાનાયાસદુઃખમેવ પૂર્વકૃતદુરિતસ્ય
ફલમ્, ન તુ કામ્યાનુષ્ઠાનાયાસદુઃખં ઇતિ વિશેષો નાસ્તીતિ
તદપિ પૂર્વકૃતદુરિતફલં પ્રસજ્યેત । તથા ચ સતિ નિત્યાનાં
ફલાશ્રવણાત્ તદ્વિધાનાન્યથાનુપપત્તેશ્ચ નિત્યાનુષ્ઠાનાયાસદુઃખં
પૂર્વકૃતદુરિતફલં ઇતિ અર્થાપત્તિકલ્પના ચ અનુપપન્ના, એવં
વિધાનાન્યથાનુપપત્તેઃ અનુષ્ઠાનાયાસદુઃખવ્યતિરિક્તફલત્વાનુમાનાચ્ચ
નિત્યાનામ્ । વિરોધાચ્ચ; વિરુદ્ધં ચ ઇદં ઉચ્યતે – નિત્યકર્મણા
અનુષ્ટીયમાનેન અન્યસ્ય કર્મણઃ ફલં ભુજ્યતે ઇતિ અભ્યુપગમ્યમાને
સ એવ ઉપભોગઃ નિત્યસ્ય કર્મણઃ ફલં ઇતિ, નિત્યસ્ય કર્મણઃ
ફલાભાવ ઇતિ ચ વિરુદ્ધં ઉચ્યતે । કિંચ, કામ્યાગ્નિહોત્રાદૌ
અનુષ્ઠીયમાને નિત્યમપિ અગ્નિહોત્રાદિ તન્ત્રેણૈવ અનુષ્ઠિતં ભવતીતિ
તદાયાસદુઃખેનૈવ કામ્યાગ્નિહોત્રાદિફલં ઉપક્ષીણં સ્યાત્, તત્તન્ત્રત્વાત્ ।
અથ કામ્યાગ્નિહોત્રાદિફલં અન્યદેવ સ્વર્ગાદિ, તદનુષ્ઠાનાયાસદુઃખમપિ
ભિન્નં પ્રસજ્યેત । ન ચ તદસ્તિ, દૃષ્ટવિરોધાત્; ન હિ
કામ્યાનુષ્ઠાનાયાસદુઃખાત્ કેવલનિત્યાનુષ્ઠાનાયાસદુઃખં ભિન્નં
દૃશ્યતે । કિંચ અન્યત્ – અવિહિતમપ્રતિષિદ્ધં ચ કર્મ
તત્કાલફલમ્, ન તુ શાસ્ત્રચોદિતં પ્રતિષિદ્ધં વા તત્કાલફલં
ભવેત્ । તદા સ્વર્ગાદિષ્વપિ અદૃષ્ટફલાશાસનેન ઉદ્યમો ન સ્યાત્ –
અગ્નિહોત્રાદીનામેવ કર્મસ્વરૂપાવિશેષે અનુષ્ઠાનાયાસદુઃખમાત્રેણ
ઉપક્ષયઃ નિત્યાનામ્; સ્વર્ગાદિમહાફલત્વં કામ્યાનામ્,
અઙ્ગેતિકર્તવ્યતાદ્યાધિક્યે તુ અસતિ, ફલકામિત્વમાત્રેણેતિ ।
તસ્માચ્ચ ન નિત્યાનાં કર્મણાં અદૃષ્ટફલાભાવઃ કદાચિદપિ
ઉપપદ્યતે । અતશ્ચ અવિદ્યાપૂર્વકસ્ય કર્મણઃ વિદ્યૈવ શુભસ્ય
અશુભસ્ય વા ક્ષયકારણં અશેષતઃ, ન નિત્યકર્માનુષ્ઠાનમ્ ।
અવિદ્યાકામબીજં હિ સર્વમેવ કર્મ । તથા ચ ઉપપાદિતમવિદ્વદ્વિષયં
કર્મ, વિદ્વદ્વિષયા ચ સર્વકર્મસંન્યાસપૂર્વિકા જ્ઞાનનિષ્ઠા –
“ઉભૌ તૌ ન વિજાનીતઃ” (ભ. ગી. ૨-૧૯) “વેદાવિનાશિનં
નિત્યમ્” (ભ. ગી. ૨-૨૧)“જ્ઞાનયોગેન સાંખ્યાનાં કર્મયોગેન
યોગિનામ્” (ભ. ગી. ૩-૩) “અજ્ઞાનાં કર્મસઙ્ગિનામ્”
(ભ. ગી. ૩-૨૬) “તત્ત્વવિત્તુ મહાબાહો. । । ગુણા ગુણેષુ વર્તન્તે
ઇતિ મત્વા ન સજ્જતે” (ભ. ગી. ૩-૨૮) “સર્વકર્માણિ મનસા
સંન્યસ્યાસ્તે” (ભ. ગી. ૫-૧૩) “નૈવ કિંચિત્ કરોમીતિ યુક્તો
મન્યેત તત્ત્વવિત્” (ભ. ગી. ૫-૮), અર્થાત્ અજ્ઞઃ કરોમિ ઇતિ;
આરુરુક્ષોઃ કર્મ કારણમ્, આરૂઢસ્ય યોગસ્થસ્ય શમ એવ કારણમ્;
ઉદારાઃ ત્રયોઽપિ અજ્ઞાઃ, “જ્ઞાની ત્વાત્મૈવ મે મતમ્”
(ભ. ગી. ૭-૧૮)“અજ્ઞાઃ કર્મિણઃ ગતાગતં કામકામાઃ લભન્તે”;
અનન્યાશ્ચિન્તયન્તો માં નિત્યયુક્તાઃ યથોક્તં આત્માનં આકાશકલ્પમ્
ઉપાસતે; “દદામિ બુદ્ધિયોગં તં યેન મામુપયાન્તિ તે”,
અર્થાત્ ન કર્મિણઃ અજ્ઞાઃ ઉપયાન્તિ । ભગવત્કર્મકારિણઃ યે યુક્તતમા
અપિ કર્મિણઃ અજ્ઞાઃ, તે ઉત્તરોત્તરહીનફલત્યાગાવસાનસાધનાઃ;
અનિર્દેશ્યાક્ષરોપાસકાસ્તુ “અદ્વેષ્ટા સર્વભૂતાનામ્”
(ભ. ગી. ૧૨-૧૩) ઇતિ અધ્યાયપરિસમાપ્તિ ઉક્તસાધનાઃ
ક્ષેત્રાધ્યાયાદ્યધ્યાયત્રયોક્તજ્ઞાનસાધનાશ્ચ ।
અધિષ્ઠાનાદિપઞ્ચકહેતુકસર્વકર્મસંન્યાસિનાં
આત્મૈકત્વાકર્તૃત્વજ્ઞાનવતાં પરસ્યાં જ્ઞાનનિષ્ઠાયાં
વર્તમાનાનાં ભગવત્તત્ત્વવિદાં અનિષ્ટાદિકર્મફલત્રયં
પરમહંસપરિવ્રાજકાનામેવ લબ્ધભગવત્સ્વરૂપાત્મૈકત્વશરણાનાં
ન ભવતિ; ભવત્યેવ અન્યેષામજ્ઞાનાં કર્મિણામસંન્યાસિનાં ઇત્યેષઃ
ગીતાશાસ્ત્રોક્તકર્તવ્યાર્થસ્ય વિભાગઃ ॥
અવિદ્યાપૂર્વકત્વં સર્વસ્ય કર્મણઃ અસિદ્ધમિતિ ચેત્, ન;
બ્રહ્મહત્યાદિવત્ । યદ્યપિ શાસ્ત્રાવગતં નિત્યં કર્મ, તથાપિ
અવિદ્યાવત એવ ભવતિ । યથા પ્રતિષેધશાસ્ત્રાવગતમપિ
બ્રહ્મહત્યાદિલક્ષણં કર્મ અનર્થકારણં અવિદ્યાકામાદિદોષવતઃ
ભવતિ, અન્યથા પ્રવૃત્ત્યનુપપત્તેઃ, તથા નિત્યનૈમિત્તિકકામ્યાન્યપીતિ ।
દેહવ્યતિરિક્તાત્મનિ અજ્ઞાતે પ્રવૃત્તિઃ નિત્યાદિકર્મસુ અનુપપન્ના
ઇતિ ચેત્, ન; ચલનાત્મકસ્ય કર્મણઃ અનાત્મકર્તૃકસ્ય “અહં
કરોમિ” ઇતિ પ્રવૃત્તિદર્શનાત્ । દેહાદિસંઘાતે અહંપ્રત્યયઃ
ગૌણઃ, ન મિથ્યા ઇતિ ચેત્, ન; તત્કાર્યેષ્વપિ ગૌણત્વોપપત્તેઃ । આત્મીયે
દેહાદિસંઘાતે અહંપ્રત્યયઃ ગૌણઃ; યથા આત્મીયે પુત્રે ”આત્મા વૈ
પુત્રનામાસિ” (તૈ. આ. એકા. ૨-૧૧) ઇતિ, લોકે ચ “મમ પ્રાણ એવ
અયં ગૌઃ” ઇતિ, તદ્વત્ । નૈવાયં મિથ્યાપ્રત્યયઃ । મિથ્યાપ્રત્યયસ્તુ
સ્થાણુપુરુષયોઃ અગૃહ્યમાણવિશેષયોઃ । ન ગૌણપ્રત્યયસ્ય
મુખ્યકાર્યાર્થતા, અધિકરણસ્તુત્યર્થત્વાત્ લુપ્તોપમાશબ્દેન ।
યથા “સિંહો દેવદત્તઃ” “અગ્નિર્માણવકઃ”
ઇતિ સિંહ ઇવ અગ્નિરિવ ક્રૌર્યપૈઙ્ગલ્યાદિસામાન્યવત્ત્વાત્
દેવદત્તમાણવકાધિકરણસ્તુત્યર્થમેવ, ન તુ સિંહકાર્યં અગ્નિકાર્યં
વા ગૌણશબ્દપ્રત્યયનિમિત્તં કિંચિત્સાધ્યતે; મિથ્યાપ્રત્યયકાર્યં
તુ અનર્થમનુભવતિ ઇતિ । ગૌણપ્રત્યયવિષયં જાનાતિ “નૈષ
સિંહઃ દેવદત્તઃ”, તથા “નાયમગ્નિર્માણવકઃ” ઇતિ ।
તથા ગૌણેન દેહાદિસંઘાતેન આત્મના કૃતં કર્મ ન મુખ્યેન
અહંપ્રત્યયવિષયેણ આત્મના કૃતં સ્યાત્ । ન હિ ગૌણસિંહાગ્નિભ્યાં
કૃતં કર્મ મુખ્યસિંહાગ્નિભ્યાં કૃતં સ્યાત્ । ન ચ ક્રૌર્યેણ
પૈઙ્ગલ્યેન વા મુખ્યસિંહાગ્ન્યોઃ કાર્યં કિંચિત્ ક્રિયતે, સ્તુત્યર્થત્વેન
ઉપક્ષીણત્વાત્ । સ્તૂયમાનૌ ચ જાનીતઃ “ન અહં સિંહઃ” “ન
અહં અગ્નિઃ” ઇતિ; ન હિ “સિંહસ્ય કર્મ મમ અગ્નેશ્ચ”
ઇતિ । તથા “ન સંઘાતસ્ય કર્મ મમ મુખ્યસ્ય આત્મનઃ” ઇતિ
પ્રત્યયઃ યુક્તતરઃ સ્યાત્; ન પુનઃ “અહં કર્તા મમ કર્મ” ઇતિ ।
યચ્ચ આહુઃ “આત્મીયૈઃ સ્મૃતીચ્છાપ્રયત્નૈઃ કર્મહેતુભિરાત્મા
કર્મ કરોતિ” ઇતિ, ન; તેષાં મિથ્યાપ્રત્યયપૂર્વકત્વાત્ ।
મિથ્યાપ્રત્યયનિમિત્તેષ્ટાનિષ્ટાનુભૂતક્રિયાફલજનિતસંસ્કારપૂર્વકાઃ
હિ સ્મૃતીચ્છાપ્રયત્નાદયઃ । યથા અસ્મિન્ જન્મનિ
દેહાદિસંઘાતાભિમાનરાગદ્વેષાદિકૃતૌ ધર્માધર્મૌ
તત્ફલાનુભવશ્ચ, તથા અતીતે અતીતતરેઽપિ જન્મનિ ઇતિ
અનાદિરવિદ્યાકૃતઃ સંસારઃ અતીતોઽનાગતશ્ચ અનુમેયઃ । તતશ્ચ
સર્વકર્મસંન્યાસસહિતજ્ઞાનનિષ્ઠયા આત્યન્તિકઃ સંસારોપરમ
ઇતિ સિદ્ધમ્ । અવિદ્યાત્મકત્વાચ્ચ દેહાભિમાનસ્ય, તન્નિવૃત્તૌ
દેહાનુપપત્તેઃ સંસારાનુપપત્તિઃ । દેહાદિસંઘાતે આત્માભિમાનઃ
અવિદ્યાત્મકઃ । ન હિ લોકે “ગવાદિભ્યોઽન્યોઽહમ્, મત્તશ્ચાન્યે
ગવાદયઃ” ઇતિ જાનન્ તાન્ “અહમ્” ઇતિ મન્યતે કશ્ચિત્ ।
અજાનંસ્તુ સ્થાણૌ પુરુષવિજ્ઞાનવત્ અવિવેકતઃ દેહાદિસંઘાતે કુર્યાત્
“અહમ્” ઇતિ પ્રત્યયમ્, ન વિવેકતઃ જાનન્ । યસ્તુ”આત્મા
વૈ પુત્ર નામાસિ” (તૈ. આ. એકા. ૨-૧૧) ઇતિ પુત્રે અહંપ્રત્યયઃ,
સ તુ જન્યજનકસંબન્ધનિમિત્તઃ ગૌણઃ । ગૌણેન ચ આત્મના
ભોજનાદિવત્ પરમાર્થકાર્યં ન શક્યતે કર્તુમ્, ગૌણસિંહાગ્નિભ્યાં
મુખ્યસિંહાગ્નિકાર્યવત્ ॥
અદૃષ્ટવિષયચોદનાપ્રામાણ્યાત્ આત્મકર્તવ્યં ગૌણૈઃ દેહેન્દ્રિયાત્મભિઃ
ક્રિયત એવ ઇતિ ચેત્, ન; અવિદ્યાકૃતાત્મત્વાત્તેષામ્ । ન ચ ગૌણાઃ
આત્માનઃ દેહેન્દ્રિયાદયઃ; કિં તર્હિ? મિથ્યાપ્રત્યયેનૈવ અનાત્માનઃ સન્તઃ
આત્મત્વમાપાદ્યન્તે, તદ્ભાવે ભાવાત્, તદભાવે ચ અભાવાત્ ।
અવિવેકિનાં હિ અજ્ઞાનકાલે બાલાનાં દૃશ્યતે “દીર્ઘોઽહમ્”
“ગૌરોઽહમ્” ઇતિ દેહાદિસંઘાતે અહંપ્રત્યયઃ । ન તુ
વિવેકિનાં “અન્યોઽહં દેહાદિસંઘાતાત્” ઇતિ જાનતાં તત્કાલે
દેહાદિસંઘાતે અહંપ્રત્યયઃ ભવતિ । તસ્માત્ મિથ્યાપ્રત્યયાભાવે અભાવાત્
તત્કૃત એવ, ન ગૌણઃ । પૃથગ્ગૃહ્યમાણવિશેષસામાન્યયોર્હિ
સિંહદેવદત્તયોઃ અગ્નિમાણવકયોર્વા ગૌણઃ પ્રત્યયઃ શબ્દપ્રયોગો
વા સ્યાત્, ન અગૃહ્યમાણવિશેષસામાન્યયોઃ । યત્તુ ઉક્તમ્
“શ્રુતિપ્રામાણ્યાત્” ઇતિ, તત્ ન; તત્પ્રામાણ્યસ્ય
અદૃષ્ટવિષયત્વાત્ । પ્રત્યક્ષાદિપ્રમાણાનુપલબ્ધે હિ
વિષયે અગ્નિહોત્રાદિસાધ્યસાધનસંબન્ધે શ્રુતેઃ પ્રામાણ્યમ્, ન
પ્રત્યક્ષાદિવિષયે, અદૃષ્ટદર્શનાર્થવિષયત્વાત્ પ્રામાણ્યસ્ય ।
તસ્માત્ ન દૃષ્ટમિથ્યાજ્ઞાનનિમિત્તસ્ય અહંપ્રત્યયસ્ય
દેહાદિસંઘાતે ગૌણત્વં કલ્પયિતું શક્યમ્ । ન હિ શ્રુતિશતમપિ
“શીતોઽગ્નિરપ્રકાશો વા” ઇતિ બ્રુવત્ પ્રામાણ્યમુપૈતિ ।
યદિ બ્રૂયાત્ “શીતોઽગ્નિરપ્રકાશો વા” ઇતિ, તથાપિ
અર્થાન્તરં શ્રુતેઃ વિવક્ષિતં કલ્પ્યમ્, પ્રામાણ્યાન્યથાનુપપત્તેઃ,
ન તુ પ્રમાણાન્તરવિરુદ્ધં સ્વવચનવિરુદ્ધં વા । કર્મણઃ
મિથ્યાપ્રત્યયવત્કર્તૃકત્વાત્ કર્તુરભાવે શ્રુતેરપ્રામાણ્યમિતિ ચેત્,
ન; બ્રહ્મવિદ્યાયામર્થવત્ત્વોપપત્તેઃ ॥
કર્મવિધિશ્રુતિવત્ બ્રહ્મવિદ્યાવિધિશ્રુતેરપિ અપ્રામાણ્યપ્રસઙ્ગ ઇતિ
ચેત્, ન; બાધકપ્રત્યયાનુપપત્તેઃ । યથા બ્રહ્મવિદ્યાવિધિશ્રુત્યા
આત્મનિ અવગતે દેહાદિસંઘાતે અહંપ્રત્યયઃ બાધ્યતે, તથા આત્મન્યેવ
આત્માવગતિઃ ન કદાચિત્ કેનચિત્ કથંચિદપિ બાધિતું શક્યા,
ફલાવ્યતિરેકાદવગતેઃ, યથા અગ્નિઃ ઉષ્ણઃ પ્રકાશશ્ચ ઇતિ । ન
ચ એવં કર્મવિધિશ્રુતેરપ્રામાણ્યમ્, પૂર્વપૂર્વપ્રવૃત્તિનિરોધેન
ઉત્તરોત્તરાપૂર્વપ્રવૃત્તિજનનસ્ય પ્રત્યગાત્માભિમુખ્યેન
પ્રવૃત્ત્યુત્પાદનાર્થત્વાત્ । મિથ્યાત્વેઽપિ ઉપાયસ્ય ઉપેયસત્યતયા
સત્યત્વમેવ સ્યાત્, યથા અર્થવાદાનાં વિધિશેષાણામ્; લોકેઽપિ
બાલોન્મત્તાદીનાં પયઆદૌ પાયયિતવ્યે ચૂડાવર્ધનાદિવચનમ્ ।
પ્રકારાન્તરસ્થાનાં ચ સાક્ષાદેવ વા પ્રામાણ્યં સિદ્ધમ્, પ્રાગાત્મજ્ઞાનાત્
દેહાભિમાનનિમિત્તપ્રત્યક્ષાદિપ્રામાણ્યવત્ । યત્તુ મન્યસે –
સ્વયમવ્યાપ્રિયમાણોઽપિ આત્મા સંનિધિમાત્રેણ કરોતિ, તદેવ મુખ્યં
કર્તૃત્વમાત્મનઃ; યથા રાજા યુધ્યમાનેષુ યોધેષુ યુધ્યત ઇતિ
પ્રસિદ્ધં સ્વયમયુધ્યમાનોઽપિ સંનિધાનાદેવ જિતઃ પરાજિતશ્ચેતિ,
તથા સેનાપતિઃ વાચૈવ કરોતિ; ક્રિયાફલસંબન્ધશ્ચ રાજ્ઞઃ
સેનાપતેશ્ચ દૃષ્ટઃ । યથા ચ ઋત્વિક્કર્મ યજમાનસ્ય, તથા
દેહાદીનાં કર્મ આત્મકૃતં સ્યાત્, ફલસ્ય આત્મગામિત્વાત્ । યથા વા
ભ્રામકસ્ય લોકભ્રામયિતૃત્વાત્ અવ્યાપૃતસ્યૈવ મુખ્યમેવ કર્તૃત્વમ્,
તથા ચ આત્મનઃ ઇતિ । તત્ અસત્; અકુર્વતઃ કારકત્વપ્રસઙ્ગાત્ ।
કારકમનેકપ્રકારમિતિ ચેત્, ન; રાજપ્રભૃતીનાં મુખ્યસ્યાપિ
કર્તૃત્વસ્ય દર્શનાત્ । રાજા તાવત્ સ્વવ્યાપારેણાપિ યુધ્યતે;
યોધાનાં ચ યોધયિતૃત્વે ધનદાને ચ મુખ્યમેવ કર્તૃત્વમ્, તથા
જયપરાજયફલોપભોગે । યજમાનસ્યાપિ પ્રધાનત્યાગે દક્ષિણાદાને ચ
મુખ્યમેવ કર્તૃત્વમ્ । તસ્માત્ અવ્યાપૃતસ્ય કર્તૃત્વોપચારો યઃ, સઃ
ગૌણઃ ઇતિ અવગમ્યતે । યદિ મુખ્યં કર્તૃત્વં સ્વવ્યાપારલક્ષણં
નોપલભ્યતે રાજયજમાનપ્રભૃતીનામ્, તદા સંનિધિમાત્રેણાપિ
કર્તૃત્વં મુખ્યં પરિકલ્પ્યેત; યથા ભ્રામકસ્ય લોહભ્રમણેન, ન
તથા રાજયજમાનાદીનાં સ્વવ્યાપાર નોપલભ્યતે । તસ્માત્ સંનિધિમાત્રેણ
કર્તૃત્વં ગૌણમેવ । તથા ચ સતિ તત્ફલસંબન્ધોઽપિ ગૌણ એવ
સ્યાત્ । ન ગૌણેન મુખ્યં કાર્યં નિર્વર્ત્યતે । તસ્માત્ અસદેવ એતત્
ગીયતે “દેહાદીનાં વ્યાપારેણ અવ્યાપૃતઃ આત્મા કર્તા ભોક્તા ચ
સ્યાત્” ઇતિ । ભ્રાન્તિનિમિત્તં તુ સર્વં ઉપપદ્યતે, યથા સ્વપ્ને;
માયાયાં ચ એવમ્ । ન ચ દેહાદ્યાત્મપ્રત્યયભ્રાન્તિસંતાનવિચ્છેદેષુ
સુષુપ્તિસમાધ્યાદિષુ કર્તૃત્વભોક્તૃત્વાદ્યનર્થઃ ઉપલભ્યતે ।
તસ્માત્ ભ્રાન્તિપ્રત્યયનિમિત્તઃ એવ અયં સંસારભ્રમઃ, ન તુ પરમાર્થઃ;
ઇતિ સમ્યગ્દર્શનાત્ અત્યન્ત એવોપરમ ઇતિ સિદ્ધમ્ ॥
સર્વં ગીતાશાસ્ત્રાર્થમુપસંહૃત્ય અસ્મિન્નધ્યાયે, વિશેષતશ્ચ અન્તે,
ઇહ શાસ્ત્રાર્થદાર્ઢ્યાય સંક્ષેપતઃ ઉપસંહારં કૃત્વા, અથ ઇદાનીં
શાસ્ત્રસંપ્રદાયવિધિમાહ –
ઇદં તે નાતપસ્કાય નાભક્તાય કદાચન ।
ન ચાશુશ્રૂષવે વાચ્યં ન ચ માં યોઽભ્યસૂયતિ ॥ ૧૮-૬૭ ॥
ઇદં શાસ્ત્રં તે તવ હિતાય મયા ઉક્તં સંસારવિચ્છિત્તયે અતપસ્કાય
તપોરહિતાય ન વાચ્યં ઇતિ વ્યવહિતેન સંબધ્યતે । તપસ્વિનેઽપિ
અભક્તાય ગુરૌ દેવે ચ ભક્તિરહિતાય કદાચન કસ્યાંચિદપિ અવસ્થાયાં
ન વાચ્યમ્ । ભક્તઃ તપસ્વી અપિ સન્ અશુશ્રૂષુઃ યો ભવતિ તસ્મૈ
અપિ ન વાચ્યમ્ । ન ચ યો માં વાસુદેવં પ્રાકૃતં મનુષ્યં મત્વા
અભ્યસૂયતિ આત્મપ્રશંસાદિદોષાધ્યારોપણેન ઈશ્વરત્વં મમ અજાનન્ ન
સહતે, અસાવપિ અયોગ્યઃ, તસ્મૈ અપિ ન વાચ્યમ્ । ભગવતિ અનસૂયાયુક્તાય
તપસ્વિને ભક્તાય શુશ્રૂષવે વાચ્યં શાસ્ત્રં ઇતિ સામર્થ્યાત્ ગમ્યતે ।
તત્ર ”મેધાવિને તપસ્વિને વા” (યાસ્ક. નિ. ૨-૧-૬) ઇતિ અનયોઃ
વિકલ્પદર્શનાત્ શુશ્રૂષાભક્તિયુક્તાય તપસ્વિને તદ્યુક્તાય મેધાવિને
વા વાચ્યમ્ । શુશ્રૂષાભક્તિવિયુક્તાય ન તપસ્વિને નાપિ મેધાવિને
વાચ્યમ્ । ભગવતિ અસૂયાયુક્તાય સમસ્તગુણવતેઽપિ ન વાચ્યમ્ ।
ગુરુશુશ્રૂષાભક્તિમતે ચ વાચ્યં ઇત્યેષઃ શાસ્ત્રસંપ્રદાયવિધિઃ ॥
સંપ્રદાયસ્ય કર્તુઃ ફલં ઇદાનીં આહ –
ય ઇમં પરમં ગુહ્યં મદ્ભક્તેષ્વભિધાસ્યતિ ।
ભક્તિં મયિ પરાં કૃત્વા મામેવૈષ્યત્યસંશયઃ ॥ ૧૮-૬૮ ॥
યઃ ઇમં યથોક્તં પરમં પરમનિઃશ્રેયસાર્થં કેશવાર્જુનયોઃ
સંવાદરૂપં ગ્રન્થં ગુહ્યં ગોપ્યતમં મદ્ભક્તેષુ મયિ ભક્તિમત્સુ
અભિધાસ્યતિ વક્ષ્યતિ, ગ્રન્થતઃ અર્થતશ્ચ સ્થાપયિષ્યતીત્યર્થઃ,
યથા ત્વયિ મયા । ભક્તેઃ પુનર્ગ્રહણાત્ ભક્તિમાત્રેણ કેવલેન
શાસ્ત્રસંપ્રદાને પાત્રં ભવતીતિ ગમ્યતે । કથં અભિધાસ્યતિ ઇતિ,
ઉચ્યતે – ભક્તિં મયિ પરાં કૃત્વા “ભગવતઃ પરમગુરોઃ
અચ્યુતસ્ય શુશ્રૂષા મયા ક્રિયતે” ઇત્યેવં કૃત્વેત્યર્થઃ । તસ્ય
ઇદં ફલં – મામેવ એષ્યતિ મુચ્યતે એવ । અસંશયઃ અત્ર સંશયઃ
ન કર્તવ્યઃ ॥
કિંચ –
ન ચ તસ્માન્મનુષ્યેષુ કશ્ચિન્મે પ્રિયકૃત્તમઃ ।
ભવિતા ન ચ મે તસ્માદન્યઃ પ્રિયતરો ભુવિ ॥ ૧૮-૬૯ ॥
ન ચ તસ્માત્ શાસ્ત્રસંપ્રદાયકૃતઃ મનુષ્યેષુ મનુષ્યાણાં
મધ્યે કશ્ચિત્ મે મમ પ્રિયકૃત્તમઃ અતિશયેન પ્રિયકરઃ, અન્યઃ
પ્રિયકૃત્તમઃ, નાસ્ત્યેવ ઇત્યર્થઃ વર્તમાનેષુ । ન ચ ભવિતા
ભવિષ્યત્યપિ કાલે તસ્માત્ દ્વિતીયઃ અન્યઃ પ્રિયતરઃ પ્રિયકૃત્તરઃ
ભુવિ લોકેઽસ્મિન્ ન ભવિતા ॥
યોઽપિ –
અધ્યેષ્યતે ચ ય ઇમં ધર્મ્યં સંવાદમાવયોઃ ।
જ્ઞાનયજ્ઞેન તેનાહમિષ્ટઃ સ્યામિતિ મે મતિઃ ॥ ૧૮-૭૦ ॥
અધ્યેષ્યતે ચ પઠિષ્યતિ યઃ ઇમં ધર્મ્યં ધર્માદનપેતં
સંવાદરૂપં ગ્રન્થં આવયોઃ, તેન ઇદં કૃતં સ્યાત્ । જ્ઞાનયજ્ઞેન
– વિધિજપોપાંશુમાનસાનાં યજ્ઞાનાં જ્ઞાનયજ્ઞઃ માનસત્વાત્
વિશિષ્ટતમઃ ઇત્યતઃ તેન જ્ઞાનયજ્ઞેન ગીતાશાસ્ત્રસ્ય અધ્યયનં
સ્તૂયતે; ફલવિધિરેવ વા, દેવતાદિવિષયજ્ઞાનયજ્ઞફલતુલ્યં અસ્ય
ફલં ભવતીતિ – તેન અધ્યયનેન અહં ઇષ્ટઃ પૂજિતઃ સ્યાં ભવેયમ્
ઇતિ મે મમ મતિઃ નિશ્ચયઃ ॥
અથ શ્રોતુઃ ઇદં ફલં –
શ્રદ્ધાવાનનસૂયશ્ચ શૃણુયાદપિ યો નરઃ ।
સોઽપિ મુક્તઃ શુભાંલ્લોકાન્પ્રાપ્નુયાત્પુણ્યકર્મણામ્ ॥ ૧૮-૭૧ ॥
શ્રદ્ધાવાન્ શ્રદ્દધાનઃ અનસૂયશ્ચ અસૂયાવર્જિતઃ સન્ ઇમં
ગ્રન્થં શૃણુયાદપિ યો નરઃ, અપિશબ્દાત્ કિમુત અર્થજ્ઞાનવાન્,
સોઽપિ પાપાત્ મુક્તઃ શુભાન્ પ્રશસ્તાન્ લોકાન્ પ્રાપ્નુયાત્ પુણ્યકર્મણામ્
અગ્નિહોત્રાદિકર્મવતામ્ ॥ શિષ્યસ્ય
શાસ્ત્રાર્થગ્રહણાગ્રહણવિવેકબુભુત્સયા પૃચ્છતિ ।
તદગ્રહણે જ્ઞાતે પુનઃ ગ્રાહયિષ્યામિ ઉપાયાન્તરેણાપિ ઇતિ પ્રષ્ટુઃ
અભિપ્રાયઃ । યત્નાન્તરં ચ આસ્થાય શિષ્યસ્ય કૃતાર્થતા કર્તવ્યા
ઇતિ આચાર્યધર્મઃ પ્રદર્શિતો ભવતિ –
કચ્ચિદેતચ્છ્રુતં પાર્થ ત્વયૈકાગ્રેણ ચેતસા ।
કચ્ચિદજ્ઞાનસંમોહઃ પ્રણષ્ટસ્તે ધનંજય ॥ ૧૮-૭૨ ॥
કચ્ચિત્ કિં એતત્ મયા ઉક્તં શ્રુતં શ્રવણેન અવધારિતં પાર્થ,
ત્વયા એકાગ્રેણ ચેતસા ચિત્તેન? કિં વા અપ્રમાદતઃ? કચ્ચિત્
અજ્ઞાનસંમોહઃ અજ્ઞાનનિમિત્તઃ સંમોહઃ અવિવિક્તભાવઃ અવિવેકઃ
સ્વાભાવિકઃ કિં પ્રણષ્ટઃ? યદર્થઃ અયં શાસ્ત્રશ્રવણાયાસઃ તવ,
મમ ચ ઉપદેષ્ટૃત્વાયાસઃ પ્રવૃત્તઃ, તે તુભ્યં હે ધનંજય ॥
અર્જુન ઉવાચ –
નષ્ટો મોહઃ સ્મૃતિર્લબ્ધા ત્વત્પ્રસાદાન્મયાચ્યુત ।
સ્થિતોઽસ્મિ ગતસંદેહઃ કરિષ્યે વચનં તવ ॥ ૧૮-૭૩ ॥
નષ્ટઃ મોહઃ અજ્ઞાનજઃ સમસ્તસંસારાનર્થહેતુઃ, સાગર ઇવ
દુરુત્તરઃ । સ્મૃતિશ્ચ આત્મતત્ત્વવિષયા લબ્ધા, યસ્યાઃ લાભાત્
સર્વહૃદયગ્રન્થીનાં વિપ્રમોક્ષઃ; ત્વત્પ્રસાદાત્ તવ પ્રસાદાત્ મયા
ત્વત્પ્રસાદં આશ્રિતેન અચ્યુત । અનેન મોહનાશપ્રશ્નપ્રતિવચનેન
સર્વશાસ્ત્રાર્થજ્ઞાનફલં એતાવદેવેતિ નિશ્ચિતં દર્શિતં ભવતિ,
યતઃ જ્ઞાનાત્ મોહનાશઃ આત્મસ્મૃતિલાભશ્ચેતિ । તથા ચ શ્રુતૌ
“અનાત્મવિત્ શોચામિ” (છા. ઉ. ૭-૧-૩) ઇતિ ઉપન્યસ્ય
આત્મજ્ઞાનેન સર્વગ્રન્થીનાં વિપ્રમોક્ષઃ ઉક્તઃ; “ભિદ્યતે
હૃદયગ્રન્થિઃ” (મુ. ઉ. ૨-૨-૯) “તત્ર કો મોહઃ કઃ શોકઃ
એકત્વમનુપશ્યતઃ” (ઈ. ઉ. ૭) ઇતિ ચ મન્ત્રવર્ણઃ । અથ ઇદાનીં
ત્વચ્છાસને સ્થિતઃ અસ્મિ ગતસંદેહઃ મુક્તસંશયઃ ।
કરિષ્યે વચનં તવ । અહં ત્વત્પ્રસાદાત્ કૃતાર્થઃ, ન મે કર્તવ્યમ્
અસ્તિ ઇત્યભિપ્રાયઃ ॥
પરિસમાપ્તઃ શાસ્ત્રાર્થઃ । અથ ઇદાનીં કથાસંબન્ધપ્રદર્શનાર્થં
સંજયઃ ઉવાચ –
સંજય ઉવાચ –
ઇત્યહં વાસુદેવસ્ય પાર્થસ્ય ચ મહાત્મનઃ ।
સંવાદમિમમશ્રૌષમદ્ભુતં રોમહર્ષણમ્ ॥ ૧૮-૭૪ ॥
ઇતિ એવં અહં વાસુદેવસ્ય પાર્થસ્ય ચ મહાત્મનઃ સંવાદં ઇમં યથોક્તમ્
અશ્રૌષં શ્રુતવાન્ અસ્મિ અદ્ભુતં અત્યન્તવિસ્મયકરં રોમહર્ષણં
રોમાઞ્ચકરમ્ ॥
તં ચ ઇમં –
વ્યાસપ્રસાદાચ્છ્રુતવાનિમં ગુહ્યતમં પરમ્ ।
યોગં યોગેશ્વરાત્કૃષ્ણાત્સાક્ષાત્કથયતઃ સ્વયમ્ ॥ ૧૮-૭૫ ॥
વ્યાસપ્રસાદાત્ તતઃ દિવ્યચક્ષુર્લાભાત્ શ્રુતવાન્ ઇમં સંવાદં ગુહ્યતમં
પરં યોગમ્, યોગાર્થત્વાત્ ગ્રન્થોઽપિ યોગઃ, સંવાદં ઇમં યોગમેવ વા
યોગેશ્વરાત્ કૃષ્ણાત્ સાક્ષાત્ કથયતઃ સ્વયમ્, ન પરમ્પરયા ॥
રાજન્ સંસ્મૃત્ય સંસ્મૃત્ય સંવાદમિમમદ્ભુતમ્ ।
કેશવાર્જુનયોઃ પુણ્યં હૃષ્યામિ ચ મુહુર્મુહુઃ ॥ ૧૮-૭૬ ॥
હે રાજન્ ધૃતરાષ્ટ્ર, સંસ્મૃત્ય સંસ્મૃત્ય પ્રતિક્ષણં સંવાદમ્
ઇમં અદ્ભુતં કેશવાર્જુનયોઃ પુણ્યં ઇમં શ્રવણેનાપિ પાપહરં શ્રુત્વા
હૃષ્યામિ ચ મુહુર્મુહુઃ પ્રતિક્ષણમ્ ॥
તચ્ચ સંસ્મૃત્ય સંસ્મૃત્ય રૂપમત્યદ્ભુતં હરેઃ ।
વિસ્મયો મે મહાન્રાજન્ હૃષ્યામિ ચ પુનઃ પુનઃ ॥ ૧૮-૭૭ ॥
તચ્ચ સંસ્મૃત્ય સંસ્મૃત્ય રૂપં અત્યદ્ભુતં હરેઃ વિશ્વરૂપં
વિસ્મયો મે મહાન્ રાજન્, હૃષ્યામિ ચ પુનઃ પુનઃ ॥
કિં બહુના –
યત્ર યોગેશ્વરઃ કૃષ્ણો યત્ર પાર્થો ધનુર્ધરઃ ।
તત્ર શ્રીર્વિજયો ભૂતિર્ધ્રુવા નીતિર્મતિર્મમ ॥ ૧૮-૭૮ ॥
યત્ર યસ્મિન્ પક્ષે યોગેશ્વરઃ સર્વયોગાનાં ઈશ્વરઃ, તત્પ્રભવત્વાત્
સર્વયોગબીજસ્ય, કૃષ્ણઃ, યત્ર પાર્થઃ યસ્મિન્ પક્ષે ધનુર્ધરઃ
ગાણ્ડીવધન્વા, તત્ર શ્રીઃ તસ્મિન્ પાણ્ડવાનાં પક્ષે શ્રીઃ વિજયઃ,
તત્રૈવ ભૂતિઃ શ્રિયો વિશેષઃ વિસ્તારઃ ભૂતિઃ, ધ્રુવા અવ્યભિચારિણી
નીતિઃ નયઃ, ઇત્યેવં મતિઃ મમ ઇતિ ॥
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ બ્રહ્મવિદ્યાયાં
યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે મોક્ષસંન્યાસયોગો નામ
અષ્ટાદશોઽધ્યાયઃ ॥૧૮ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્પરમહંસપરિવ્રાજકાચાર્યપૂજ્યપાદશ્રીશઙ્કરભગવતા
કૃતૌ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાભાષ્યે મોક્ષસંન્યાસયોગો નામ
અષ્ટાદશોઽધ્યાયઃ ॥
Also Read:
Shrimad Bhagavadgitasha~Nkarabhashyam Lyrics in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil
