Ribhu Geetaa in Gujarati:
॥ ઋભુગીતા ગુરુજ્ઞાનવાસિષ્ઠે ॥ From Tattvanarayana
પ્રથમોઽધ્યાયઃ।
શ્રી ગુરુમૂર્તિઃ।
પુનર્જ્ઞાનં પ્રવક્ષ્યામિ યથાવત્પદ્મસમ્ભવ।
યેનૈવ સર્વે મુચ્યન્તે જનાસ્સંસારબન્ધનાત્ ॥ ૧.૦૧ ॥
વિધે પુરા નિદાઘાખ્યો મુનિઃ પપ્રચ્છ સદ્ગુરુમ્।
ઋભુસંજ્ઞં મહાપ્રાજ્ઞં તદ્વદામિ તવાધુના ॥ ૧.૦૨ ॥
નિદાઘઃ।
આત્માનાત્મવિવેકં મે કૃપયા બ્રૂહિ સદ્ગુરો।
યેન સંસારપાદોધિં તરિષ્યામિ સુખેન વૈ ॥ ૧.૦૩ ॥
ઋભુરેવં તદા પૃષ્ટ ઉવાચ સકલાર્થવિત્।
સર્વવેદાન્તસારજ્ઞસ્સર્વપૂજ્યો મહત્તમઃ ॥ ૧.૦૪ ॥
ઋભુઃ।
સર્વવાચોઽવધિર્બ્રહ્મ સર્વચિન્તાઽવધિર્ગુરુઃ।
સર્વકારણકાર્યાત્મા કાર્યકારણવર્જિતઃ ॥ ૧.૦૫ ॥
સર્વસંકલ્પરહિતસ્સર્વનાદમયશ્શિવઃ।
સર્વવર્જિતચિન્માત્રસ્સર્વાનન્દમયઃ પરઃ ॥ ૧.૦૬ ॥
સર્વતેજઃ પ્રકાશાત્મા નાદાનન્દમયાત્મકઃ।
સર્વાનુભવનિર્મુક્તઃ સર્વધ્યાનવિવર્જિતઃ ॥ ૧.૦૭ ॥
સર્વનાદકલાતીત એષ આત્માઽહમવ્યયઃ।
આત્માનાત્મવિવેકાદિ ભેદાભેદવિવર્જિતઃ ॥ ૧.૦૮ ॥
શાન્તાશાન્તાદિહીનાત્મા નાદાન્તર્જ્યોતિરાત્મકઃ।
મહાવાક્યાર્થતો દૂરો બ્રહ્માસ્મીત્યતિ દૂરગઃ ॥ ૧.૦૯ ॥
તચ્છબ્દવર્જ્યસ્ત્વંશબ્દહીનો વાક્યાર્થવર્જિતઃ।
ક્ષરાક્ષરવિહીનો યો નાદાન્તર્જ્યોતિરેવ સઃ ॥ ૧.૧૦ ॥
અખણ્ડૈકરસો વાઽહમાનન્દોસ્મીતિ વર્જિતઃ।
સર્વાતીતસ્વભાવાત્મા નાદાન્તર્જ્યોતિરેવ સઃ ॥ ૧.૧૧ ॥
આત્મેતિ શબ્દહીનો ય આત્મશબ્દાર્થવર્જિતઃ।
સચ્ચિદાનન્દહીનો ય એષૈવાત્મા સનાતનઃ ॥ ૧.૧૨ ॥
નનિર્દેષ્ટું ચ શક્નો યો વેદવાક્યૈરગમ્યકઃ।
યસ્ય કિઞ્ચિદ્બહિર્નાસ્તિ કિઞ્ચિદન્તઃ કિયન્નચ ॥ ૧.૧૩ ॥
યસ્ય લિઙ્ગં પ્રપંચં વા બ્રહ્મૈવાત્મા ન સંશયઃ।
નાસ્તિ યસ્ય શરીરં વા જીવો વા ભૂતભૌતિકઃ ॥ ૧.૧૪ ॥
નામરૂપાઽદિકં નાસ્તિ ભોજ્યં વા ભોગભુક્ચ વા।
સદ્વાઽસદ્વા સ્થિતિર્વાઽપિ યસ્ય નાસ્તિ ક્ષરાક્ષરમ્ ॥ ૧.૧૫ ॥
ગુણં વા વિગુણં વાઽપિ સમ આસીન્ ન સંશયઃ।
યસ્ય વાચ્યં વાચકં વા શ્રવણં મનનં ચ વા ॥ ૧.૧૬ ॥
ગુરુશિષ્યાઽદિ ભેદં વા દેવલોકાસ્સુરાસુરાઃ।
યત્ર ધર્મમધર્મં વા શુદ્ધં વાઽશુદ્ધમણ્વપિ ॥ ૧.૧૭ ॥
યત્ર કાલમકાલં વા નિશ્ચયં સંશયં નહિ।
યત્ર મન્ત્રમમન્ત્રં વા વિદ્યાઽવિદ્યે ન વિદ્યતે ॥ ૧.૧૮ ॥
દ્રષ્ટૃદર્શનદૃશ્યં વા ઈષણ્માત્રં કલાદિકમ્।
અનાત્મેતિ પ્રસંગો વા હ્યનાત્મેતિ મનોપિ વા ॥ ૧.૧૯ ॥
અનાત્મેતિ જગદ્વાઽપિ નાસ્તિ નાસ્તીતિ નિશ્ચિનુ।
સર્વસંકલ્પશૂન્યત્વાત્ સર્વકાર્યવિવર્જનાત્ ॥ ૧.૨૦ ॥
કેવલં બ્રહ્મમાત્રત્વાત્ નાસ્ત્યનાત્મેતિ નિશ્ચિનુ।
દેહત્રયવિહીનત્વાત્ કાલત્રયવિવર્જનાત્ ॥ ૧.૨૧ ॥
લોકત્રયવિહીનત્વાત્ સર્વમાત્મેતિ શાસનાત્।
ચિત્તાભાવાન્નચિન્તાસ્તિ દેહાભાવાજ્જરા ન ચ ॥ ૧.૨૨ ॥
પાદાભાવાદ્ગતિર્નાસ્તિ હસ્તાભાવાત્ ક્રિયા ન ચ।
મૃત્યુર્નાસ્તિ જરાઽભાવાત્ બુદ્ધ્યભાવાત્ સુખાદિકમ્ ॥ ૧.૨૩ ॥
ધર્મો નાસ્તિ શુચિર્નાસ્તિ સત્યં નાસ્તિ ભયં ન ચ।
અક્ષરોચ્ચારણમ્ નાસ્તિ ગુરુશિષ્યાદિ નાસ્ત્યપિ ॥ ૧.૨૪ ॥
એકાભાવે દ્વિતીયં ન ન દ્વિતીયે નચૈકતા।
સત્યત્વમસ્તિચેત્ કિંચિદસત્યં ન ચ સંભવેત્ ॥ ૧.૨૫ ॥
અસત્યત્વં યદિ ભવેત્ સત્યત્વં ન વદિષ્યતિ।
શુભં યદ્યશુભં વિદ્ધિ અશુભાચ્ચુભમિષ્યતે ॥ ૧.૨૬ ॥
ભયં યદ્યભયં વિદ્ધિ અભયાદ્ભયમાપતેત્।
બન્ધત્વમપિચેન્મોક્ષો બન્ધાભાવે ન મોક્ષતા ॥ ૧.૨૭ ॥
મરણમ્ યદિ ચેજ્જન્મ જન્માભાવે મૃતિર્નચ।
ત્વમિત્યપિ ભવેચ્ચાહં ત્વં નો ચેદહમેવ ન ॥ ૧.૨૮ ॥
ઇદં યદિ તદેવાસ્તિ તદભાવાદિદં ન ચ।
અસ્તીતિ ચેન્નાસ્તિ તદા નાસ્તિચેદસ્તિ કિઞ્ચન ॥ ૧.૨૯ ॥
કાર્યં ચેત્કારણમ્ કિંચિત્ કાર્યાભાવે ન કારણમ્।
દ્વૈતં યદિ તદાઽદ્વૈતં દ્વૈતાભાવેઽદ્વયં ન ચ ॥ ૧.૩૦ ॥
દૃશ્યં યદિ દૃગપ્યસ્તિ દૃશ્યાભાવે દૃગેવ ન।
અન્તર્યદિ બહિસ્સત્યમન્તાભાવે બહિર્નચ ॥ ૧.૩૧ ॥
પૂર્ણત્વમસ્તિ ચેદ્કિંચિદપૂર્ણત્વં પ્રસજ્યતે।
તસ્માદેતદ્ક્વચિન્નાસ્તિ ત્વં ચાહં વા ઇમે ઇદમ્ ॥ ૧.૩૨ ॥
નાસ્તિ દૃષ્ટાન્તકસ્સત્યે નાસ્તિદાર્ષ્ટાન્તિકં હ્યજે।
પરં બ્રહ્માહમસ્મીતિ સ્મરણસ્ય મનો નહિ ॥ ૧.૩૩ ॥
બ્રહ્મમાત્રં જગદિદં બ્રહ્મમાત્રં ત્વમપ્યહમ્।
ચિન્માત્રં કેવલં ચાહં નાસ્ત્યનાત્મેતિ નિશ્ચિનુ ॥ ૧.૩૪ ॥
ઇદં પ્રપંચં નાસ્ત્યેવ નોત્પન્નં નોસ્થિતં ક્વચિત્।
ચિત્તં પ્રપંચમિત્યાહુર્નાસ્તિ નાસ્ત્યેવ સર્વદા ॥ ૧.૩૫ ॥
ન પ્રપંચં ન ચિત્તદિ નાહંકારો ન જીવકઃ।
માયાકાર્યાદિકં નાસ્તિ માયા નાસ્તિ ભયં ન ચ ॥ ૧.૩૬ ॥
કર્તા નાસ્તિ ક્રિયા નાસ્તિ શ્રવણં મનનં ન હિ।
સમાધિ દ્વિતયં નાસ્તિ માતૃમાનાદિ નાસ્તિ હિ ॥ ૧.૩૭ ॥
અજ્ઞાનં ચાપિ નાસ્ત્યેવ હ્યવિવેકઃ કદા ચ ન।
અનુબન્ધચતુષ્કં ન સંબન્ધત્રયમેવ ન ॥ ૧.૩૮ ॥
ન ગંગા ન ગયા સેતુર્ન ભૂતં નાન્યદસ્તિ હિ।
ન ભૂમિર્ન જલં નાગ્નિર્ન વાયુર્ન ચ ખં ક્વચિત્ ॥ ૧.૩૯ ॥
ન દેવો ન ચ દિક્પાલા ન વેદા ન ગુરુઃ ક્વચિત્।
ન દૂરં નાતિકં નાન્તં ન મધ્યં ન ક્વચિત્ સ્થિતમ્ ॥ ૧.૪૦ ॥
નાદ્વૈતદ્વૈતસત્યં વા હ્યસત્યં વા ઇદં ચ ન।
બન્ધમોક્ષાદિકં નાસ્તિ સદ્વાઽસદ્વા સુખાદિ વા ॥ ૧.૪૧ ॥
જાતિર્નાસ્તિ ગતિર્નાસ્તિ વર્ણો નાસ્તિ ન લૌકિકમ્।
સર્વં બ્રહ્મેતિ નાસ્ત્યેવ બ્રહ્મ ઇત્યેવ નાસ્તિ હિ ॥ ૧.૪૨ ॥
ચિદિત્યેવેતિ નાસ્ત્યેવ ચિદહં ભાષણં નહિ।
અહં બ્રહ્માસ્મિ નાસ્ત્યેવ નિત્યશુદ્ધોસ્મિ ન ક્વચિત્ ॥ ૧.૪૩ ॥
વાચા યદુચ્યતે કિંચિન્ મનસા મનુતે ક્વચિત્।
બુદ્ધ્યા નિશ્ચિનુતે નાસ્તિ ચિત્તેન જ્ઞાયતે નહિ ॥ ૧.૪૪ ॥
યોગિયોગાદિકં નાસ્તિ સદા સર્વં સદા ન ચ।
અહોરાત્રાદિકં નાસ્તિ સ્નાનધ્યાનાદિકં નહિ ॥ ૧.૪૫ ॥
ભ્રાન્ત્યભ્રાન્ત્યાદિકં નાસ્તિ નાસ્ત્યનાત્મેતિ નિશ્ચિનુ।
વેદશ્શાસ્ત્રં પુરાણં ચ કાર્યં કારણમીશ્વરઃ ॥ ૧.૪૬ ॥
લોકો ભૂતં જનસ્ત્વૈક્યં સર્વં મિથ્યા ન સંશયઃ।
વાચા વદતિ યત્કિંચિત્સંકલ્પૈઃ કલ્પ્યતે ચ યત્ ॥ ૧.૪૭ ॥
મનસા ચિન્ત્યતે યદ્યત્ સર્વં મિથ્યા ન સંશયઃ।
બુદ્ધ્યા નિશ્ચીયતે કિંચિચ્ચિત્તે નિશ્ચીયતે ક્વચિત્ ॥ ૧.૪૮ ॥
શાસ્ત્રૈઃ પ્રપંચ્યતે યદ્યત્ નેત્રેણૈવ નિરીક્ષ્યતે।
શ્રોત્રાભ્યાં શ્રૂયતે યદ્યદન્યત્સદ્ભાવમેવ ચ ॥ ૧.૪૯ ॥
ત્વમહં તદિદં સોઽહમન્યત્ સદ્ભાવમેવ ચ।
નેત્રં શ્રોત્રં ગાત્રમેવ મિથ્યેતિ ચ સુનિશ્ચિતમ્ ॥ ૧.૫૦ ॥
ઇદં મિધ્યૈવનિર્દિષ્ટમયમિત્યેવ કલ્પ્યતે।
યદ્યત્સંભાવ્યતે લોકે સર્વં સંકલ્પસંભ્રમઃ ॥ ૧.૫૧ ॥
સર્વાધ્યાસં સર્વગોપ્યં સર્વભોગપ્રભેદકમ્।
સર્વદોષપ્રભેદં ચ નાસ્ત્યનાત્મેતિ નિશ્ચિનુ ॥ ૧.૫૨ ॥
મદીયં ચ ત્વદીયં ચ મમેતિ ચ તવેતિ ચ।
મહ્યં તુભ્યં મયેત્યાદિ તત્સર્વં વિતથં ભવેત્ ॥ ૧.૫૩ ॥
રક્ષકો વિષ્ણુરિત્યાદિ બ્રહ્મા સૃષ્ટેસ્તુ કારણમ્।
સંહારે રુદ્ર ઇત્યેવં સર્વં મિથ્યેતિ નિશ્ચિનુ ॥ ૧.૫૪ ॥
સ્નાનં જપસ્તપો હોમસ્સ્વાધ્યાયો દેવપૂજનમ્।
મન્ત્રં તન્ત્રં ચ સત્સઙ્ગો ગુણદોષવિજૃભણમ્ ॥ ૧.૫૫ ॥
અન્તઃકરણ સદ્ભાવોઽવિદ્યાયાશ્ચ સંભવઃ।
અનેકકોટિબ્રહ્માણ્ડં સર્વં મિથ્યેતિ નિશ્ચિનુ ॥ ૧.૫૬ ॥
સર્વદેશિકવાક્યોક્તિર્યેનકેનાપિ નિશ્ચિતા।
દૃશ્યતે જગતિ યદ્યત્ યદ્યજ્જગતિ વીક્ષ્યતે ॥ ૧.૫૭ ॥
વર્તતે જગતિ યદ્યત્ સર્વં મિથ્યેતિ નિશ્ચિનુ।
યેનેકેનાક્ષરેણોક્તં યેનેકેન વિવર્ણિતમ્ ॥ ૧.૫૮ ॥
યેનેકેનાપિ ગદિતં યેનેકેનાપિ મોદિતમ્।
યેનેકેનાપિ યદ્દત્તં યેનકેનાપિ યત્કૃતમ્ ॥ ૧.૫૯ ॥
યત્રયત્ર શુભં કર્મ યત્રયત્ર ચ દુષ્કૃતમ્।
યદ્યત્કરોતિ સત્યેન સર્વં મિથ્યેતિ નિશ્ચિનુ ॥ ૧.૬૦ ॥
ઇદં પ્રપંચં યત્કિંચિત્ યદ્યજ્જગતિ વિદ્યતે।
દૃશ્યરૂપં ચ દૃગ્રૂપં સર્વં શશવિષાણવત્ ॥ ૧.૬૧ ॥
શ્રી ગુરુમૂર્તિઃ।
એવં શ્રુત્વા નિદાઘસ્સ બ્રહ્મન્ સંશયવેષ્ટિતઃ।
ઋભું પપ્રચ્છ પુનરપ્યાત્મવિજ્ઞાનસિદ્ધયે ॥ ૧.૬૨ ॥
નિદાઘઃ।
સ્વામિન્ મુમુક્ષોસ્સંસારાન્ મમારૂપેણ વસ્તુના।
પ્રપંચિતેન ન ફલં ભવેદિતિ મે મતિઃ ॥ ૧.૬૩ ॥
યતસ્ત્વદ્કથિતં બ્રહ્મ તત્ત્વમસ્યાદ્યગોચરમ્।
અખણ્ડૈકરસાતીતં મોક્ષાતીતં ચ સદ્ગુરો ॥ ૧.૬૪ ॥
જ્ઞેયત્વાદિવિહીનં તત્ કથં જ્ઞાસ્યામ્યહં નુ વા।
તજ્જ્ઞાનેન ફલં કિં વા મોક્ષસ્યૈવ ફલત્વતઃ ॥ ૧.૬૫ ॥
ફલમાસ્તિક્યબુદ્ધ્યા સ્યાન્ ન ચૈવંભૂતવસ્તુનઃ।
ત્વદુક્ત નિશ્ચયે સર્વસાંકર્યં ચ પ્રસજ્યતે ॥ ૧.૬૬ ॥
યદ્યુક્ત વ્યતિરિક્તાનાં સર્વેષાં સ્યાદનાત્મતા।
હેયત્વાન્નૈવ જિજ્ઞાસ્યં કિંચિદપ્યત્ર સિદ્ધ્યતિ ॥ ૧.૬૭ ॥
શશશૃંગ સમાનત્વં યથાપ્રોક્તમનાત્મનામ્।
અત્યન્તારૂપવત્ત્વેન તથા તત્સિદ્ધિરાત્મનઃ ॥ ૧.૬૮ ॥
અથવા તત્ તથૈવાસ્તામ્ અન્યથાવાપિ મે ગુરો।
યજ્જ્ઞાનેન ભવાન્મુક્તિર્ભવેત્ તદ્ બ્રૂહિ વેદિતુમ્ ॥ ૧.૬૯ ॥
એવમ્ ઉક્તો નિદાઘેન કુશાગ્રમતિના પરમ્।
ઋભુસ્સન્તુષ્ટહૃદયઃ પુનરેવાબ્રવીદિદમ્ ॥ ૧.૭૦ ॥
ઋભુઃ।
નિદાઘ સત્યમેવૈતત્ત્વદુક્તં યુક્તિગર્ભિતમ્।
તથાપિ યુક્તં મદ્વાક્યં ત્રૈવિદ્ધ્યાજ્જ્ઞેયવસ્તુનઃ ॥ ૧.૭૧ ॥
સગુણં નિર્ગુણં તાભ્યામ્ અન્યન્નિષ્પ્રતિયોગિકમ્।
બ્રહ્મૈવં ત્રિવિધં લિન્ગૈર્વેદાન્તેષુ હિ વિશ્રુતમ્ ॥ ૧.૭૨ ॥
તત્રાદ્યં હેયગુણકં સોપાધિત્વાન્મુમુક્ષુભિઃ।
તત્ત્વમસ્યાદિવાચ્યત્વાજ્જ્ઞેયં હેયતયાગ્રતઃ ॥ ૧.૭૩ ॥
જીવેશ્વરવિભાગેન સગુણં દ્વિવિધં ભવેત્।
જીવશ્ચ ત્રિવિધસ્તદ્વદ્ ઈશશ્ચાસ્તામ્ ઇદં તથા ॥ ૧.૭૪ ॥
ઉપાદેયં દ્વિતીયં સ્યાન્નિર્ગુણં મોક્ષકાંક્ષિભિઃ।
તત્ત્વમસ્યાદિલક્ષ્યત્વાજ્જ્ઞેયં ચાત્મતયા તતઃ ॥ ૧.૭૫ ॥
હેયોપાદેયશૂન્યં તત્તૃતીયં પ્રકૃતં યતઃ।
મુક્તૈઃ પ્રાપ્યમ્ અતશ્શબ્દમપિ જ્ઞેયં મુમુક્ષુભિઃ ॥ ૧.૭૬ ॥
ઇદન્ત્વેનાપ્યહન્ત્વેન સ્વત્વેનાપિ નવેદ્યતા।
તથાપ્યસ્યાસ્તિ વેદ્યત્વં શ્રુત્યુક્તત્વાન્ન નાસ્તિતા ॥ ૧.૭૭ ॥
મુક્તસ્ય સ્વગતો ભેદો યદનાપ્તૌ ન નશ્યતિ।
તજ્જ્ઞાને ફલમેતત્સ્યાત્ સર્વભેદનિબર્હણમ્ ॥ ૧.૭૮ ॥
અતોઽસ્યાલક્ષણત્વેન સદસદ્પરતાસ્ત્યપિ।
શશશૃંગસમાનત્વં નિદાઘાશક્યમીરિતુમ્ ॥ ૧.૭૯ ॥
વિશેષસત્તાઽભાવેપિ સત્તાસામાન્યતા યતઃ।
નિર્દ્વન્દ્વત્વેન સંસિદ્ધા તતસ્સત્ત્વાદિકં ભવેત્ ॥ ૧.૮૦ ॥
અથવા શશશૃંગાદિ સાદૃશ્યં ભવતુ સ્વતઃ।
સિદ્ધાન્તતા શ્રુતિપ્રોક્તા નૈરાશ્યસ્ય હિ સુવ્રત ॥ ૧.૮૧ ॥
ન તાવતા વિરોધોસ્તિ કશ્ચિદપ્યધુના તવ।
સંસારમોક્ષસિદ્ધ્યર્થમ્ અસ્યાનુક્તતયા મયા ॥ ૧.૮૨ ॥
॥ ઇતિ શ્રી ગુરુજ્ઞાનવાસિષ્ઠે તત્ત્વનારાયણે
જ્ઞાનકાણ્ડસ્ય પ્રથમપાદે તૃતીયોઽધ્યાયઃ એવં
શ્રી ઋભુગીતા પ્રથમોઽધ્યાયઃ સમાપ્તઃ ॥
દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ।
અથાતસ્સમ્પ્રવક્ષ્યામિ નિદાઘ શૃણુ સાદરમ્।
સંસારમોક્ષસિદ્ધ્યર્થં સરૂપં બ્રહ્મ નિર્ગુણમ્ ॥ ૨.૦૧ ॥
તત્ત્વમસ્યાદિવાક્યૈર્યલ્લક્ષ્યં જીવાદિકારણમ્।
નિત્યશુદ્ધવિબુદ્ધં ચ નિત્યમુક્તં ચ શાશ્વતમ્ ॥ ૨.૦૨ ॥
યત્સર્વવેદસિદ્ધાન્તં યજ્જ્ઞાનેનૈવ મુક્તતા।
જીવસ્ય યચ્ચ સમ્પૂર્ણં તત્ત્વમેવાસિ નિર્મલમ્ ॥ ૨.૦૩ ॥
ત્વમેવ પરમાત્માસિ ત્વમેવ પરમોગુરુઃ।
ત્વમેવાકાશરૂપોસિ સાક્ષિહીનોસિ સર્વદા ॥ ૨.૦૪ ॥
ત્વમેવ સર્વભાવોસિ ત્વં બ્રહ્માસિ નસંશયઃ।
કાલહીનોસિ કાલોસિ સદા બ્રહ્માસિ ચિદ્ઘનઃ ॥ ૨.૦૫ ॥
સર્વતસ્સર્વરૂપોસિ ચૈતન્યઘનવાનસિ।
સર્વભૂતાન્તરસ્થોસિ કર્માધ્યક્ષોસિ નિર્ગુણઃ ॥ ૨.૦૬ ॥
સત્યોસિ સિદ્ધોસિ સનાતનોસિ મુક્તોસિ મોક્ષોસિ મુદાઽમૃતોસિ।
દેવોસિ શાન્તોસિ નિરામયોસિ બ્રહ્માસિ પૂર્ણોસિ પરાત્પરોસિ ॥ ૨.૦૭ ॥
સમોસિ સચ્ચસિ ચિરન્તનોસિ સત્યાદિવક્યૈઃ પ્રતિબોધિતોસિ।
સર્વાઙ્ગહીનોસિ સદાસ્થિતોસિ બ્રહ્મેન્દ્રરુદ્રાદિવિભાવિતોસિ ॥ ૨.૦૮ ॥
સર્વપ્રપંચભ્રમવર્જિતોસિ સર્વેષુ ભૂતેષુ ચ ભાવિતોસિ।
સર્વત્ર સઙ્કલ્પવિવર્જિતોસિ સર્વાગમાન્તાર્થવિભાવિતોસિ ॥ ૨.૦૯ ॥
સર્વત્ર સન્તોષસુખાસનોસિ સર્વત્ર ગત્યાદિવિવર્જિતોસિ।
સર્વત્ર લક્ષ્યાદિ વિવર્જિતોસિ ધ્યાતોસિ વિષ્ણ્વાદિસુરૈરજસ્રમ્ ॥ ૨.૧૦ ॥
ચિદાકાર સ્વરૂપોસિ ચિન્માત્રોસિ નિરઙ્કુશઃ।
આત્મન્યેવ સ્થિતોસિ ત્વં સર્વશૂન્યોસિ નિશ્ચલઃ ॥ ૨.૧૧ ॥
આનન્દોસિ પરોસિ ત્વમેકમેવાદ્વિતીયકઃ।
ચિદ્ઘનાનન્દરૂપોસિ પરિપૂર્ણસ્વરૂપકઃ ॥ ૨.૧૨ ॥
સદસિ ત્વમભિજ્ઞોસિ સોસિ જાનાસિ વીક્ષ્યસિ।
સચ્ચિદાનન્દરૂપોસિ વાસુદેવોસિ વૈ પ્રભુઃ ॥ ૨.૧૩ ॥
અમૃતોસિ વિભુશ્ચસિ ચઞ્ચલોસ્યચલોહ્યસિ।
સર્વોસિ સર્વહીનોસિ શાન્તાશાન્તવિવર્જિતઃ ॥ ૨.૧૪ ॥
સત્તામાત્રપ્રકાશોસિ સત્તાસામાન્યકોહ્યસિ।
નિત્યસિદ્ધસ્વરૂપોસિ સર્વસિદ્ધિવિવર્જિતઃ ॥ ૨.૧૫ ॥
ઈષણ્માત્રવિશૂન્યોસિ હ્યણુમાત્રવિવર્જિતઃ।
અસ્તિત્વવર્જિતોસિ ત્વં નાસ્તિત્વાદિવિવર્જિતઃ ॥ ૨.૧૬ ॥
લક્ષ્યલક્ષણહીનોસિ નિર્વિકારો નિરામયઃ।
સર્વનાદાન્તરોસિ ત્વં કલાકાષ્ઠાદિવર્જિતઃ ॥ ૨.૧૭ ॥
બ્રહ્મવિષ્ણ્વીશહીનોસિ સ્વસ્વરૂપં પ્રપશ્યસિ।
સ્વસ્વરૂપાવશેષોસિ સ્વાનન્દાબ્ધૌ નિમજ્જસિ ॥ ૨.૧૮ ॥
સ્વાત્મરાજ્યે સ્વમેવાસિ સ્વયંભાવવિવર્જિતઃ।
શિષ્ટપૂર્ણસ્વરૂપોસિ સ્વસ્માત્કિઞ્ચિન્નપશ્યસિ ॥ ૨.૧૯ ॥
સ્વસ્વરૂપાન્નચલસિ સ્વસ્વરૂપેણ જૃંભસિ।
સ્વસ્વરૂપાદનન્યોસિ હ્યહમેવાસિ નિશ્ચિનુ ॥ ૨.૨૦ ॥
ઇદં પ્રપઞ્ચં યત્કિઞ્ચિદ્યદ્યજ્જગતિ વિદ્યતે।
દૃશ્યરૂપં ચ દૃગ્રૂપં સર્વં શશવિષાણવત્ ॥ ૨.૨૧ ॥
લક્ષ્યલક્ષણહીનત્વાદ્યુક્ત્યાનિષ્પ્રતિયોગિકમ્।
ન મન્તવ્યં યથાયોગ્યં લૌકિકૈસ્ત્વં વિનિશ્ચિનુ ॥ ૨.૨૨ ॥
નિર્ગુણં નિર્મલં શાન્તં બ્રહ્મસપ્રતિયોગિકમ્।
શુદ્ધાન્તઃકરણજ્ઞેયં વેદોક્તં પ્રકૃતં ખલુ ॥ ૨.૨૩ ॥
આત્મસ્ત્વં સચ્ચિદાનન્દલક્ષ્ણૈર્લક્ષ્યમદ્વયમ્।
બ્રહ્મૈવાસ્મિ ન દેહોઽયમિતિ ચિત્તેઽવધારય ॥ ૨.૨૪ ॥
દેહોઽહમિતિ સઙ્કલ્પસ્તદન્તઃકરણં સ્મૃતમ્।
દેહોઽહમિતિ સઙ્કલ્પો મહાન્ સંસાર ઉચ્યતે ॥ ૨.૨૫ ॥
દેહોઽહમિતિ સઙ્કલ્પસ્તદ્બન્ધ ઇતિ ચોચ્યતે।
દેહોઽહમિતિ સઙ્કલ્પસ્તદ્દુઃખમિતિ ચોચય્તે ॥ ૨.૨૬ ॥
દેહોઽહમિતિ યજ્જ્ઞાનં તદેવ નરકં સ્મૃતમ્।
દેહોઽહમિતિ સઙ્કલ્પો જગત્સર્વં સમીર્યતે ॥ ૨.૨૭ ॥
દેહોઽહમિતિ સઙ્કલ્પો હૃદયગ્રન્ધિરીરિતઃ।
દેહોઽહમિતિ યજ્જ્ઞાનં તદસજ્જ્ઞાનમેવચ ॥ ૨.૨૮ ॥
દેહોઽહમિતિ યદ્બુદ્ધિઃ સા ચાવિદ્યેતિ ભણ્યતે।
દેહોઽહમિતિ યજ્જ્ઞાનં તદેવ દ્વૈતમુચ્યતે ॥ ૨.૨૯ ॥
દેહોઽહમિતિ સઙ્કલ્પસ્સત્યજીવસ્સ એવ ચ।
દેહોઽહમિતિ યજ્જ્ઞાનં પરિચ્છિન્નમિતીરિતમ્ ॥ ૨.૩૦ ॥
દેહોઽહમિતિ સઙ્કલ્પો મહાપાપમિતિ સ્ફુટમ્।
દેહોઽહમિતિ યા બુદ્ધિસ્તૃષ્ણાદોષાઽઽમયઃ કિલ ॥ ૨.૩૧ ॥
યત્કિઞ્ચિદપિ સઙ્કલ્પસ્તાપત્રયમિતીરિતમ્।
તચ્ચ સર્વં મનુષ્યાણાં માનસં હિ નિગદ્યતે ॥ ૨.૩૨ ॥
કામં ક્રોધં બન્ધનં સર્વદુઃખં વિશ્વં દોષં કાલનાનાસ્વરૂપમ્।
યત્કિઞ્ચેદં સર્વસઙ્કલ્પજાતં તત્કિઞ્ચેદં માનસં સોમ્ય વિદ્ધિ ॥ ૨.૩૩ ॥
મન એવ જગત્સર્વં મન એવ મહારિપુઃ।
મન એવ હિ સંસારો મન એવ જગત્ત્રયમ્ ॥ ૨.૩૪ ॥
મન એવ મહદ્દુઃખં મન એવ જરાદિકમ્।
મન એવ હિ કાલશ્ચ મન એવ મલં તથા ॥ ૨.૩૫ ॥
મન એવ હિ સઙ્કલ્પો મન એવ ચ જીવકઃ।
મન એવ હિ ચિત્તં ચ મનોઽહઙ્કાર એવ ચ ॥ ૨.૩૬ ॥
મન એવ મહાન્ બન્ધો મનોઽન્તઃકરણં ચ તત્।
મન એવ હિ ભૂમિશ્ચ મન એવ હિ તજ્જલમ્ ॥ ૨.૩૭ ॥
મન એવ હિ તેજશ્ચ મન એવ મરુન્મહાન્।
મન એવ હિ ચકાશો મન એવ હિ શબ્દકઃ ॥ ૨.૩૮ ॥
સ્પર્શરૂપરસા ગન્ધઃ કોશાઃ પઞ્ચ મનોભવાઃ।
જાગ્રત્સ્વપ્નસુષુપ્ત્યાદિ મનોમયમિતીરિતમ્ ॥ ૨.૩૯ ॥
દિક્પાલા વસવો રુદ્રા આદિત્યાશ્ચ મનોમયાઃ।
દૃશ્યં બન્ધં દ્વન્દ્વજાતમજ્ઞાનં માનસં સ્મૃતમ્ ॥ ૨.૪૦ ॥
સઙ્કલ્પમેવ યત્કિઞ્ચિત્તત્તન્નાસ્તીતિ નિશ્ચિનુ।
નાસ્તિ નાસ્તિ જગત્સર્વં ગુરુશિષ્યાદિકં નિહિ ॥ ૨.૪૧ ॥
વ્યવહારદશાયાં હિ ગુરુશિષ્યાદિકં ભવેત્।
પરમાર્થદશાયાં તત્ કથં મુક્તૌ પ્રસિદ્ધ્યતિ ॥ ૨.૪૨ ॥
મુક્ત્યતીત દશાયાં ચ પ્રોચ્યતે પરમાર્થતા।
તથાપ્યસત્યહંતૃત્વાન્મુક્તેરેવાસ્તિ મુખ્યયાઃ ॥ ૨.૪૩ ॥
મનસા કલ્પિતં સર્વં મનસા પરિપાલિતમ્।
મનસા સંસ્મૃતં તસ્માન્મન એવાસ્તિ કારણમ્ ॥ ૨.૪૪ ॥
મનસા સંસ્મૃતં સર્વં મનસૈવ ચ વિસ્મૃતમ્।
મનસા ભાવિતં સર્વં મનસૈવ હ્યભાવિતં ॥ ૨.૪૫ ॥
મનસા દૂષિતં સર્વં મનસૈવ ચ ભૂષિતમ્।
મનસા સુખવૃત્તિસ્સ્યાન્મનસા દુઃખસઞ્ચયઃ ॥ ૨.૪૬ ॥
તસ્માત્સર્વનિદાનં તન્મનસ્સૂક્ષ્મં પરાત્મનિ।
ત્વયિ સચ્ચિત્સુખાંબોધૌ કલ્પિતં વિદ્ધિ માયયા ॥ ૨.૪૭ ॥
ત્વદન્યસ્ય ચ સર્વસ્ય કલ્પિતત્વાદબોધતઃ।
ત્વમેવ સર્વસાક્ષી સન્ સ્વયં ભાસિ નિરન્તરમ્ ॥ ૨.૪૮ ॥
તવ બોધસ્વરૂપત્વાત્ ત્વય્યબોધસ્ય કા ગતિઃ।
મન્દબુદ્ધ્યા ગતૌ સત્યામપિ નાશસ્સ્વયં ભવેત્ ॥ ૨.૪૯ ॥
નિત્યબોધસ્વરૂપસ્ત્વં હ્યબોધપ્રતિયોગિકઃ।
ત્વયિ તત્સન્નિવર્તેત તમસ્સૂર્યોદયે યથા ॥ ૨.૫૦ ॥
જ્ઞાતૃજ્ઞાનેપ્રકલ્પ્યેતે યત્ર જ્ઞેયેઽદ્વયે ત્વયિ।
તસ્યાખણ્ડસ્વરૂપત્વાત્ સર્વાધિષ્ઠાનતોચિતા ॥ ૨.૫૧ ॥
મુમુક્ષુભિશ્ચ વિજ્ઞેયાસ્સ્વધર્માસ્સચ્ચિદાદયઃ।
સન્મયશ્ચિન્મયશ્ચત્મા તથાનન્દમયો યતઃ ॥ ૨.૫૨ ॥
ચિદ્રૂપસ્ય તવાત્મત્વાદનાત્માનસ્ત્વચિન્મયાઃ।
અનાત્મનાં વિકારિત્વાન્નિર્વિકારસ્ત્વમિષ્યસે ॥ ૨.૫૩ ॥
વિકારસ્ય સમસ્તસ્યાપ્યવિદ્યાકલ્પિતત્વતઃ।
વિલયે નિર્વિકારસ્ત્વં વિદ્યાવાનવશિષ્યસે ॥ ૨.૫૪ ॥
બૃહદ્ બ્રહ્માવશેષો હિ નાશઃ કલ્પિતવસ્તુનઃ।
યચ્છેષાસ્સ્યુરિમે સર્વે સ શેષી નિત્યતાં વ્રજેત્ ॥ ૨.૫૫ ॥
શેષસ્ય શેષ્યનન્યત્વં વાસ્તવં સર્વસમ્મતમ્।
શેષિણસ્તુ તવાન્યત્વાન્ન શેષસ્યાસ્તિ નિત્યતા ॥ ૨.૫૬ ॥
શેષિણશ્શેષસાપેક્ષ્યાન્ન સ્વાતન્ત્ર્યેણ શેષિતા।
ઇતિ વક્તું ન શક્યં હિ સ્વમહિમ્નિ સ્થિતત્વતઃ ॥ ૨.૫૭ ॥
સ્વસ્યૈષ મહિમા સર્વવ્યાપકત્વાદિલક્ષણઃ।
સર્વશૃત્યાદિ સંસિદ્ધઃ કાભીર્હીયેત યુક્તિભિઃ ॥ ૨.૫૮ ॥
વ્યાપ્યસાપેક્ષતા તસ્ય વ્યાપકસ્યેતિચેચ્છૃણુ।
વ્યાપ્યાનપેક્ષં સિદ્ધિર્હિ વ્યાપકસ્ય નિજાશ્રયાત્ ॥ ૨.૫૯ ॥
વ્યાપ્યસ્યૈવ હિ જીવસ્ય વિકારાપેક્ષયા તથા।
વ્યાપકાપેક્ષયા ચ સ્યાત્ સ્થિતિર્ન વ્યાપકસ્યતુ ॥ ૨.૬૦ ॥
વિકારાલંબનાભાવાત્સ્વાલંબનતયાપિ ચ।
સર્વાલંબનતા સિદ્ધા ન સ્વહાનેશ્ચ સઙ્ગતિઃ ॥ ૨.૬૧ ॥
સર્વાધારસ્ય નાધારોઽપેક્ષ્યતેપિ ક્વચિદ્વિભોઃ।
સ ચેદાધારસાપેક્ષો ન સર્વાધારતાં વ્રજેત્ ॥ ૨.૬૨ ॥
સર્વાધારસ્ય ચ વ્યોમ્નો યથાત્માધાર ઇષ્યતે।
તથાત્મનોપિ કશ્ચિત્સ્યાદિતિ ચેદ્બાઢમુચ્યતે ॥ ૨.૬૩ ॥
આત્મૈવાત્મન આધાર આત્મન્યેવાત્મનસ્સ્થિતેઃ।
અનાત્મનો યથાઽનાત્મા કશ્ચિદેવાસ્તિ ચશ્રયઃ ॥ ૨.૬૪ ॥
આત્મનોઽપિ તુ નાનાત્વે સ્યાદનાત્માવિશેષતા।
ઇતિ ચેન્નૈષ ભેદો હિ વિકારાવાશ્રયો ભવેત્ ॥ ૨.૬૫ ॥
યથા ભવતિ દેહસ્ય પ્રાણ એવાશ્રયઃ પુનઃ।
પ્રાણસ્ય ચશ્રયો દેહસ્તથાત્માઽનાત્મનોરપિ ॥ ૨.૬૬ ॥
અન્યોન્યાશ્રયતા પ્રાપ્તા તથા નાશો દ્વયોરપિ।
ઇતિ ચેદુક્તમેવૈતદાત્મા હિ સ્વાશ્રયો મતઃ ॥ ૨.૬૭ ॥
આશ્રયાશ્રયિ વાર્તા ચ વ્યવહારે નિગદ્યતે।
પરમાર્થદશાયાં તુ સ્વસ્માદન્યન્નવિદ્યતે ॥ ૨.૬૮ ॥
આત્મનસ્સ્વગતો ભેદો યોસ્મિન્નભ્યુપગમ્યતે।
સ કિં નિત્યોસ્ત્યનિત્યોવેત્યેવં પ્રશ્ને તુ કથ્યતે ॥ ૨.૬૯ ॥
લબ્ધાત્મસમ્યગ્બોધસ્ય તવ યાવદિહસ્થિતિઃ।
તાવત્તસ્યાવિનાશિત્વાન્નિત્ય એવેતિ નિર્ણયઃ ॥ ૨.૭૦ ॥
પશ્ચદનિત્યતાયાશ્ચ તવ પ્રષ્ટુરભાવતઃ।
સ્વભેદાનિત્યવાર્તાયા નાવકાશોઽત્ર વિદ્યતે ॥ ૨.૭૧ ॥
આત્મા સ કિં ભવેદ્દ્રષ્ટા દૃશ્યો વા કિન્નુ દર્શનમ્।
દ્રષ્ટૃત્વે સતિ જીવત્વાત્સંસારિત્વં પ્રસજ્યતે ॥ ૨.૭૨ ॥
દૃશ્યત્વે તુ ઘટાદીનામિવસ્યાદ્વિષયાત્મતા।
દર્શનત્વે તુ વૃત્તિત્વાજ્જાડ્યમેવ પ્રસજ્યતે ॥ ૨.૭૩ ॥
અસંસારી પરાત્માઽસૌ સ્વયં નિર્વિષયસ્તથા।
ચૈતન્યરૂપ ઇત્યેતદ્વ્યર્થમેવેતિ ચેચ્છૃણુ ॥ ૨.૭૪ ॥
દ્રષ્ટૃત્વં તસ્ય વિદ્ધ્યેવં જીવેશાદીક્ષિતૃત્વતઃ।
દૃશ્યત્વં ચ તથા વિદ્ધિ મુક્તૈર્દ્રષ્ટૃત્વતસ્સ્વતઃ ॥ ૨.૭૫ ॥
દર્શનત્વં ચ સાક્ષિત્વાદ્દૃગ્રૂપત્વાચ્ચ તસ્ય વૈ।
સંસારિત્વાદયો દોષાઃ પ્રસજ્યન્તે ન તત્ર વૈ ॥ ૨.૭૬ ॥
અસંસારિણમાત્માનં સંસાર્યાત્મા યદિ સ્વયં।
પશ્યેત્તદાક્ષિરોગી સમ્પ્રપશ્યેચ્ચ નિરઙ્કુશમ્ ॥ ૨.૭૭ ॥
અસમ્ભવાનિ સર્વાણિ સંભવેયુશ્ચ વૈદિકાઃ।
સિદ્ધાન્તાનિયમાપેતાસ્સ્વેચ્છાવ્યાહાર સંભવાત્ ॥ ૨.૭૮ ॥
ઇતિ ચેન્નૈવ દોષોઽસ્તિ સંસારસ્યાપવાદતઃ।
વિશુદ્ધસત્વસમ્પન્નસ્સંસારી નિર્મલો હિ સઃ ॥ ૨.૭૯ ॥
યદિ જીવસ્ય સંસારસ્સ્વતસ્સિદ્ધસ્તથાઽખિલાઃ।
ઉક્ત દોષાઃ પ્રસજ્યેરન્નજ્ઞાનાદ્ધ્યાગતો ન તે ॥ ૨.૮૦ ॥
જીવસ્ય યદિ સંસારો બ્રહ્મણસ્તદભાવતઃ।
બ્રહ્માત્મત્વોપદેશોઽયમયુક્ત ઇતિ ચેચ્છૃણુ ॥ ૨.૮૧ ॥
ઉક્તજીવૈકદેશસ્ય હ્યસંસારિત્વમન્વહમ્।
તતસ્તત્ત્વોપદેશેસ્મિન્ નિદાઘાસ્ત્યનવદ્યતા ॥ ૨.૮૨ ॥
તસ્માત્સર્વગતં સત્યસુખબોધૈકલક્ષણમ્।
બ્રહ્માસ્મીતિ વિજાનીહિ કેવલં ત્વમસંશયમ્ ॥ ૨.૮૩ ॥
મુક્ત્યૈ જ્ઞેયં ચ તદ્ બ્રહ્મ સચ્ચિદાનન્દલક્ષણમ્।
નત્વલક્ષણમન્યત્સ્યાદિતિ ચોક્તં ન વિસ્મર ॥ ૨.૮૪ ॥
॥ ઇતિ શ્રી ગુરુજ્ઞાનવાસિષ્ઠે તત્ત્વનારાયણે
જ્ઞાનકાણ્ડસ્ય પ્રથમપાદે ચતુર્થોઽધ્યાયઃ એવં
શ્રી ઋભુગીતા દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ સમાપ્તઃ ॥
તૃતીયોઽધ્યાયઃ।
પુનર્જ્ઞાનં પ્રવક્ષ્યામિ નિદાઘ શૃણુ સાદરમ્।
બ્રહ્મણોઽતિ દુરૂહત્વાદસકૃચ્છ્રાવ્યમેવ તત્ ॥ ૩.૦૧ ॥
સર્વં ચિન્મયં વિદ્ધિ સર્વં સચ્ચિન્મયં તતમ્।
સચ્ચિદાનન્દમદ્વૈતં સચ્ચિદાનન્દમવ્યયમ્ ॥ ૩.૦૨ ॥
સચ્ચિદાનન્દમાત્રં હિ સચ્ચિદાનન્દમન્યકમ્।
સચ્ચિદાનન્દરૂપોઽહં સચ્ચિદાનન્દમેવ ખમ્ ॥ ૩.૦૩ ॥
સચ્ચિદાનન્દમેવ ત્વં સચ્ચિદાનન્દકોઽસ્મ્યહમ્।
મનોબુદ્ધિરહઙ્કારચિત્તસઙ્ઘાતકા અમી ॥ ૩.૦૪ ॥
ન ત્વં નાહં નચન્યદ્વા સર્વં બ્રહ્મૈવ કેવલમ્।
ન વાક્યં ન પદં વેદં નાક્ષરં ન જડં ક્વચિત્ ॥ ૩.૦૫ ॥
ન મધ્યં નાદિ નાન્તં વા ન સત્યં ન નિબન્ધનમ્।
ન દુઃખં ન સુખં ભાવં ન માયા પ્રકૃતિસ્તથા ॥ ૩.૦૬ ॥
ન દેહં ન મુખં ઘ્રાણં ન જિહ્વા ન ચ તાલુની।
ન દન્તોષ્ઠૌ લલાટં ચ નિશ્વાસોચ્છ્વાસ એવ ચ ॥ ૩.૦૭ ॥
ન સ્વેદમસ્થિમાસં ચ ન રક્તં ન ચ મૂત્રકમ્।
ન દૂરં નાન્તિકં નાહં નોદરં ન કિરીટકમ્ ॥ ૩.૦૮ ॥
ન હસ્તપાદચલનં ન શાસ્ત્રં ન ચ શાસનમ્।
ન વેત્તા વેદનં વેદ્યં ન જાગ્રત્સ્વપ્નસુપ્તયઃ ॥ ૩.૦૯ ॥
તુર્યાતીતં ન મે કિઞ્ચિત્સર્વં સચ્ચિન્મયં તતમ્।
નાધ્યાત્મિકં નાધિભૂતં નાધિદૈવં ન માયિકમ્ ॥ ૩.૧૦ ॥
ન વિશ્વસ્તૈજસઃ પ્રાજ્ઞઃ વિરાટ્સૂત્રાત્મકેશ્વરાઃ।
ન ગમાગમચેષ્ટા ચ ન નષ્ષ્ટં ન પ્રયોજનમ્ ॥ ૩.૧૧ ॥
ત્યાજ્યં ગ્રાહ્યં ન દૂષ્યં વા હ્યમેધ્યં મેધ્યકં તથા।
ન પીનં ન કૃશં ક્લેદં ન કાલં દેશભાષણમ્ ॥ ૩.૧૨ ॥
ન સર્વં ન ભયં ચૈતન્ન વૃક્ષતૃણપર્વતાઃ।
ન ધ્યાનં યોગસંસિદ્ધિર્નબ્રહ્મક્ષત્રવૈશ્યકમ્ ॥ ૩.૧૩ ॥
ન પક્ષી ન મૃગો નાગી ન લોભો મોહ એવ ચ।
ન મદો ન ચ માત્સર્યં કામક્રોધાદયસ્તથા ॥ ૩.૧૪ ॥
ન સ્ત્રીશૂદ્રબિડાલાદિ ભક્ષ્યભોજ્યાદિકં ચ યત્।
ન પ્રૌઢહીનનાસ્તિક્યં ન વાર્તાવસરોસ્તિ હિ ॥ ૩.૧૫ ॥
ન લૌકિકો ન લોકોવા ન વ્યાપારો ન મૂઢતા।
ન ભોક્તા ભોજનં ભોજ્યં માતૃમાનં ન મેયકમ્ ॥ ૩.૧૬ ॥
ન શત્રુમિત્રપુત્રાદિ ન માતા ન પિતા સ્વસા.
ન જન્મ ન મૃતિર્વૃદ્ધિર્ન દેહોઽહમિતિ ભ્રમઃ ॥ ૩.૧૭ ॥
ન શૂન્યં નાપિ ચશૂન્યં નાન્તઃકરણસંસ્મૃતિઃ।
ન રાત્રિર્નદિવા નક્તં ન બ્રહ્મા ન હરિશ્શિવઃ ॥ ૩.૧૮ ॥
ન વારપક્ષમાસાદિ વત્સરં ન ચ ચઞ્ચલમ્।
ન બ્રહ્મલોકો વૈકુણ્ઠો ન કૈલાસો ન ચન્યકઃ ॥ ૩.૧૯ ॥
ન સ્વર્ગો ન ચ દેવેન્દ્રો નાગ્નિલોકો ન ચગ્નિકઃ।
ન યમો ન યમલોકો વા ન લોકા લોકપાલકાઃ ॥ ૩.૨૦ ॥
ન ભૂર્ભુવસ્સ્વસ્ત્રૈલોક્યં ન પાતાળં ન ભૂતલં।
નાવિદ્યા ન ચ વિદ્યા ચ ન માયા પ્રકૃતિર્ન ચ ॥ ૩.૨૧ ॥
ન સ્થિરં ક્ષણિકં નાશો ન ગતિર્ન ચ ધાવનમ્।
ન ધ્યાતવ્યં ન મે સ્નાનં ન મન્ત્રો ન જપઃ ક્વચિત્ ॥ ૩.૨૨ ॥
ન પદાર્થં ન પૂજાર્હં નાભિષેકં ન ચર્ચનં।
ન પુષ્પં ન ફલં પત્રં ગન્ધપુષ્પાદિધૂપકમ્ ॥ ૩.૨૩ ॥
ન સ્તોત્રં ન નમસ્કારો ન પ્રદક્ષિણમણ્વપિ।
ન પ્રાર્થના પૃથગ્ભાવો ન હવિર્નાસ્તિ વન્દનમ્ ॥ ૩.૨૪ ॥
ન હોમો ન ચ કર્માણિ ન દુર્વાક્યં સુભાષણમ્।
ન ગાયત્રી ન વા સન્ધિર્ન મનસ્યં ન દુઃસ્થિતિઃ ॥ ૩.૨૫ ॥
ન દુરાશા ન દુષ્ટાત્મા ન ચણ્ડાલો ન પૌલ્કસઃ।
ન દુસ્સહં દુરાલાપં ન કિરાતો ન કૈતવમ્ ॥ ૩.૨૬ ॥
ન પક્ષપાતં પક્ષં વા ન વિભૂષણતસ્કરૌ।
ન ચ ડંભો ડાંભિકો વા ન હીનો નાધિકો નરઃ ॥ ૩.૨૭ ॥
નૈકં દ્વયં ત્રયં તુર્યં ન મહત્વં ન ચલ્પતા।
ન પૂર્ણં ન પરિચ્છિન્નં ન કાશી ન વ્રતં તપઃ ॥ ૩.૨૮ ॥
ન ગોત્રં ન કુલં સૂત્રં ન વિભુત્વં ન શૂન્યતા।
ન સ્ત્રીર્ન યોષિન્નો વૃદ્ધા ન કન્યા ન વિતન્તુકા ॥ ૩.૨૯ ॥
ન સૂતકં ન જાતં વા નાન્તર્મુખસુવિભ્રમઃ।
ન મહાવાક્યમૈક્યં વા નાણિમાદિવિભૂતયઃ ॥ ૩.૩૦ ॥
એવં સલક્ષણં બ્રહ્મ વ્યતિરેકમુખેન વૈ।
નિદાઘ ત્વં વિજાનીહિ બ્રહ્મેતરનિષેધતઃ ॥ ૩.૩૧ ॥
બ્રહ્મણઃ પ્રકૃતસ્યાત્ર દ્વિવિધં પ્રતિપાદનં।
અસન્નિષેધરૂપં સદ્વિધિરૂપં ચ તત્ર તુ ॥ ૩.૩૨ ॥
આત્મા નિષેધરૂપેણ તુભ્યં સમ્પ્રતિપાદિતઃ।
અથાદ્ય વિધિરૂપેણ શૃણુ સમ્પ્રતિપાદ્યતે ॥ ૩.૩૩ ॥
સર્વં ચૈતન્યમાત્રત્વાત્સર્વદોષસ્સદાનહિ।
સર્વં સન્માત્રરૂપત્વાત્સચ્ચિદાનન્દરૂપકમ્ ॥ ૩.૩૪ ॥
બ્રહ્મૈવ સર્વં નાન્યોઽસ્મિ તદહં તદહં તથા।
તદેવાહં તદેવાહં બ્રહ્મૈવાહં સનાતનમ્ ॥ ૩.૩૫ ॥
બ્રહ્મૈવાહં ન સંસારી બ્રહ્મૈવાહં ન મે મનઃ।
બ્રહ્મૈવાહં ન મે સિદ્ધિર્બ્રહ્મૈવાહં ન ચેન્દ્રિયમ્ ॥ ૩.૩૬ ॥
બ્રહ્મૈવાહં ન દેહોઽહં બ્રહ્મૈવાહં ન ગોચરઃ।
બ્રહ્મૈવાહં ન જીવોઽહં બ્રહ્મૈવાહં ન ભેદ ભૂઃ ॥ ૩.૩૭ ॥
બ્રહ્મૈવાહં જડો નાહમહં બ્રહ્મ ન મે મૃતિઃ।
બ્રહ્મૈવાહં ન ચ પ્રાણો બ્રહ્મૈવાહં પરાત્પરમ્ ॥ ૩.૩૮ ॥
ઇદં બ્રહ્મ પરં બ્રહ્મ સત્યં બ્રહ્મ પ્રભુર્હિ સઃ।
કાલો બ્રહ્મ કલા બ્રહ્મ સુખં બ્રહ્મ સ્વયંપ્રભમ્ ॥ ૩.૩૯ ॥
એકં બ્રહ્મ દ્વયં બ્રહ્મ મોહો બ્રહ્મ શમાદિકમ્।
દોષો બ્રહ્મ ગુણો બ્રહ્મ દિશશ્શાન્તર્વિભુઃ પ્રભુઃ ॥ ૩.૪૦ ॥
લોકા બ્રહ્મ ગુરુર્બ્રહ્મ શિષ્યો બ્રહ્મ સદાશિવઃ।
પૂર્વં બ્રહ્મ પરં બ્રહ્મ શુદ્ધં બ્રહ્મ શુભાશુભમ્ ॥ ૩.૪૧ ॥
જીવ એવ સદા બ્રહ્મ સચ્ચિદાનન્દમસ્મ્યહમ્।
સર્વં બ્રહ્મમયં પ્રોક્તં સર્વં બ્રહ્મમયં જગત્ ॥ ૩.૪૨ ॥
સ્વયં બ્રહ્મ ન સન્દેહઃ સ્વસ્માદન્યન્ન કિઞ્ચન।
સર્વમાત્મૈવ શુદ્ધાત્મા સર્વં ચિન્માત્રમવ્યયમ્ ॥ ૩.૪૩ ॥
નિત્યનિર્મલરૂપાત્મા હ્યાત્મનોન્યન્ન કિઞ્ચન।
અણુમાત્રલસદ્રૂપમણુમાત્રમિદં જગત્ ॥ ૩.૪૪ ॥
અણુમાત્રં શરીરં વા હ્યણુમાત્રમસત્યકમ્।
અણુમાત્રં મનશ્ચિત્તમણુમત્રાપ્યહઙ્કૃતિઃ ॥ ૩.૪૫ ॥
અણુમાત્રા ચ બુદ્ધિશ્ચ હ્યણુમાત્રોઽપિ જીવકમ્।
અણુમાત્રમિદં ચિત્તં સર્વમપ્યણુમાત્રકમ્ ॥ ૩.૪૬ ॥
બ્રહ્મૈવ સર્વં ચિન્માત્રં બ્રહ્મમાત્રં જગત્ત્રયમ્।
આનન્દં પરમાનન્દમન્યત્કિઞ્ચિન્નકિઞ્ચન ॥ ૩.૪૭ ॥
ચૈતન્યમાત્રમોઙ્કારં બ્રહ્મૈવ ભવતિ સ્વયમ્।
અહમેવ જગત્સર્વમહમેવ પરંપદમ્ ॥ ૩.૪૮ ॥
અહમેવ ગુણાતીતોસ્મ્યહમેવ પરાત્પરઃ।
અહમેવ પરંબ્રહ્મ હ્યહમેવ ગુરોર્ગુરુઃ ॥ ૩.૪૯ ॥
અહમેવાખિલાધારોસ્મ્યહમેવ સુખાત્સુખમ્।
આત્મનોન્યજ્જગન્નાસ્તિ હ્યાત્મનોન્યત્સુખં ન ચ ॥ ૩.૫૦ ॥
આત્મનોન્યા ગતિર્નાસ્તિ સર્વમાત્મમયં જગત્।
આત્મનોન્યન્નહિ ક્વાપિ આતમનોન્યત્તૃણં ન હિ ॥ ૩.૫૧ ॥
આત્મનોન્યત્તુષં નાસ્તિ સર્વમાત્મમયં જગત્।
બ્રહ્મમાત્રમિદં સર્વં બ્રહ્મમાત્રમસન્ન હિ ॥ ૩.૫૨ ॥
બ્રહ્મમાત્રમિદં સર્વં સ્વયં બ્રહ્મૈવ કેવલમ્।
બ્રહ્મમાત્રં વ્રતં સર્વં બ્રહ્મમાત્રં રસં સુખમ્ ॥ ૩.૫૩ ॥
બ્રહ્મમાત્રં ચિદાકાશં સચ્ચિદાનન્દમદ્વયંમ્।
બ્રહ્મણોન્યતરં નાસ્તિ બ્રહ્મણોન્યન્ન કિઞ્ચન ॥ ૩.૫૪ ॥
બ્રહ્મણોન્યદહં નાસ્તિ બ્રહ્મણોન્યત્ફલં નહિ।
બ્રહ્મણોન્યત્પદં નાસ્તિ બ્રહ્મણોન્યત્પદં નહિ ॥ ૩.૫૫ ॥
બ્રહ્મણોન્યદ્ગુરુર્નાસ્તિ બ્રહ્મણોન્યદસદ્વપુઃ।
બ્રહ્મણોન્યન્નચહન્તા ત્વત્તેદં તેન હિ ક્વચિત્ ॥ ૩.૫૬ ॥
સ્વયં બ્રહ્માત્મકં વિદ્ધિ સ્વસ્માદન્યન્નકિઞ્ચન।
યત્કિઞ્ચિદ્દૃશ્યતે લોકે યત્કિઞ્ચિદ્ભાષ્યતે જનૈઃ ॥ ૩.૫૭ ॥
યત્કિઞ્ચિત્ક્રિયતે નિત્યં યત્કિઞ્ચિદ્ગમ્યતે જનૈઃ।
યત્કિઞ્ચિદ્ભુજ્યતે ક્વાપિ તત્સર્વમસદેવ હિ ॥ ૩.૫૮ ॥
કર્તૃભેદં ક્રિયાભેદં ગુણભેદં રસાદિકમ્।
લિઙ્ગભેદમિદં સર્વમસદેવ સદા સુખમ્ ॥ ૩.૫૯ ॥
કાલભેદં દેશભેદં વસ્તુભેદં જયાજયમ્।
યદ્યદ્ભેદં ચ તત્સર્વમસદેવહિ કેવલમ્ ॥ ૩.૬૦ ॥
અસદન્તઃકરણમસદેવેન્દ્રિયાદિકમ્।
અસત્પ્રાણાદિકં સર્વં સઙ્ઘાતમસદાત્મકમ્ ॥ ૩.૬૧ ॥
અસત્યં પઞ્ચકોશાખ્યમસત્યાઃ પઞ્ચદેવતાઃ।
અસત્યં ષડ્વિકારાદિ હ્યસત્યમરિવર્ગકમ્ ॥ ૩.૬૨ ॥
અસત્યષ્ષદૃતુશ્ચૈવ હ્યસત્યષ્ષડ્રસસ્સદા।
સપ્તર્ષયોપ્યસત્યાસ્તેપ્યસત્યાસ્સપ્તસાગરાઃ ॥ ૩.૬૩ ॥
સચ્ચિદાનન્દમાત્રોહમનુત્પન્નમિદં જગત્।
આત્મૈવાહં પરંસત્યો નાન્યાસ્સંસારદૃષ્ટયઃ ॥ ૩.૬૪ ॥
સત્યમાનન્દરૂપોહં ચિદ્ઘનાનન્દવિગ્રહઃ।
અહમેવ પરાનન્દોઽસ્મ્યહમેવ પરાત્પરઃ ॥ ૩.૬૫ ॥
જ્ઞાનાકારમિદં સર્વં જ્ઞાનાનન્દોહમદ્વયઃ।
જ્ઞાનપ્રકાશરૂપોહં જ્ઞાનાનન્દૈકવિગ્રહઃ ॥ ૩.૬૬ ॥
યેન જ્ઞાતમિદં જ્ઞાનમજ્ઞાનધ્વાન્તનાશકઃ।
જ્ઞાનેનાજ્ઞાનનાશેન સ હિ જ્ઞાની સમીર્યતે ॥ ૩.૬૭ ॥
જ્ઞાનં યથા દ્વિધા પ્રોક્તં સ્વરૂપં વૃત્તિરિત્યપિ।
અજ્ઞાનં ચ તથા વિદ્ધિ મૂલં ચ પ્રતિબન્ધ્કમ્ ॥ ૩.૬૮ ॥
યથા જ્ઞાનં વિના લોકે કિઞ્ચિદેવ ન સિદ્ધ્યતિ।
તથા જ્ઞાનં વિના લોકે ક્વચિન્મુક્તિર્ન સિદ્ધ્યતિ ॥ ૩.૬૯ ॥
જ્ઞાનદ્વયં તથાઽજ્ઞાનદ્વયમપ્યત્રવર્ષ્મણિ।
સર્વદા ભાન્તિ જીવાનં જ્ઞાનાજ્ઞાનોક્તિદર્શનાત્ ॥ ૩.૭૦ ॥
જ્ઞાનસ્ય ક્વ તિરોભાવો જ્ઞાનસ્યાવિર્ભવસ્તથા।
દૃષ્ટસ્સર્વત્ર લોકેસ્મિન્ દુર્લભોહિ વિપર્યયઃ ॥ ૩.૭૧ ॥
જ્ઞાનં સર્વાન્તરં ભાતિ કૂટસ્થાત્મસ્વરૂપકમ્।
પ્રજ્ઞામાત્રમિદં સૂક્ષ્મં કોઽપિ જાનાતિ પુણ્યકૃત્ ॥ ૩.૭૨ ॥
પ્રજ્ઞાયાં કલ્પિતાં પ્રજ્ઞાં પ્રજ્ઞયૈવ વિહાય યઃ।
પ્રજ્ઞામાત્રેણ સન્તિષ્ટેત્ સ પ્રજ્ઞાવાનિતીર્યતે ॥ ૩.૭૩ ॥
બહિઃ પ્રજ્ઞાં સદોત્સૃજ્યાપ્યન્તઃ પ્રજ્ઞાં ચ યો બુધઃ।
કયાપિ પ્રજ્ઞયોપેતઃ પ્રજ્ઞાવાનિતિ કથ્યતે ॥ ૩.૭૪ ॥
પ્રજ્ઞૈવ યસ્ય નેત્રં સ્યત્ પ્રજ્ઞૈવ શ્રોત્રમિન્દ્રિયમ્।
અન્યચ્ચ સર્વં પ્રજ્ઞૈવ સ પ્રાજ્ઞઃ પુરુષોત્તમઃ ॥ ૩.૭૫ ॥
પ્રજ્ઞયા જાયતે સર્વં પ્રજ્ઞયા પાલ્યતેઽખિલમ્।
પ્રજ્ઞયા ક્ષીયતે સર્વં તસ્માત્પ્રજ્ઞાં સમાશ્રય ॥ ૩.૭૬ ॥
પ્રજ્ઞાહીનમસત્સર્વં પ્રજ્ઞાહીનં જડં ખલુ।
પ્રજ્ઞાહીનં સદા દુઃખં તસ્માત્પ્રજ્ઞાં સમાશ્રય ॥ ૩.૭૭ ॥
ન વિના પ્રજ્ઞયા પુણ્યં ન લોકઃ પ્રજ્ઞયા વિના।
વિના ન પ્રજ્ઞયાઽભીષ્ટં તસ્માત્પ્રજ્ઞાં સમાશ્રય ॥ ૩.૭૮ ॥
સુસૂક્ષ્મયા ધિયા પ્રજ્ઞામિમાં તાં જ્ઞપ્તિસઞ્જ્ઞિકામ્।
જ્ઞાત્વા ભવભવાન્મુક્તો નિર્ગુણબ્રહ્મરૂપિણીમ્ ॥ ૩.૭૯ ॥
જાગ્રદાદ્યાસ્વવસ્થાસુ યા જ્ઞપ્તિસ્ત્રિસૃષુ સ્વયમ્।
આભાસતોપ્યનુસ્યૂતા જ્ઞપ્તિસ્સા નિર્મલા સ્વતઃ ॥ ૩.૮૦ ॥
જ્ઞપ્તિસ્સા સાક્ષિણી નિત્યા તુર્યા સર્વશ્રુતીરિતા।
વિષયજ્ઞપ્તિસન્ત્યાગાત્ જ્ઞાયતે વિબુધૈસ્સ્વતઃ ॥ ૩.૮૧ ॥
જ્ઞપ્તિરેવ પરંબ્રહ્મ જ્ઞપ્તિરેવ પરં પદમ્।
જ્ઞપ્તિરેવ પરો મોક્ષો જ્ઞપ્તિરેવ પરં સુખમ્ ॥ ૩.૮૨ ॥
જ્ઞપ્તિરેવ પરાચાર્યો જ્ઞપ્તિરેવ પરામૃતમ્।
જ્ઞપ્તિરેવ પરાતૃપ્તિર્જ્ઞપ્તિરેવ પરાગતિઃ ॥ ૩.૮૩ ॥
તસ્માત્જ્ઞપ્તિં સમાશ્રિત્ય વિજ્ઞપ્તિધિષણાં ત્યજ।
અજ્ઞપ્તેર્દુઃખહેતુત્વાત્સુખાર્થીજ્ઞપ્તિમાશ્રય ॥ ૩.૮૪ ॥
અજ્ઞપ્તિ વોષયો જીવઃ કૂટસ્થો જ્ઞપ્તિ ગોચરઃ।
હેયોપાદેયતા સિદ્ધા ધર્મધર્મિત્વતસ્તયોઃ ॥ ૩.૮૫ ॥
અહંપ્રત્યયશબ્દાભ્યાં વિજ્ઞેયો જીવસઞ્જ્ઞકઃ।
અસ્મત્પ્રત્યયશબ્દાભ્યાં જ્ઞેયો કૂટસ્થસઞ્જ્ઞકઃ ॥ ૩.૮૬ ॥
યદહં પ્રત્યયી જીવસ્તદ્યુષ્મત્પ્રત્યયી ચ સઃ।
ત્વમહં શબ્દયોરૈક્યાત્તત્સાક્ષી પ્રત્યગાહ્વયઃ ॥ ૩.૮૭ ॥
અસ્મત્પ્રત્યયિનં સાક્ષિચૈતન્યાત્મકમદ્વયમ્।
કૂટસ્થં પ્રત્યગાત્માનં સાક્ષાદ્વિષયિણં પરમ્ ॥ ૩.૮૮ ॥
જહિ જ્ઞાત્વા તદન્યં ત્વમહંપ્રત્યયિનં બહિઃ।
સાક્ષ્યં જીવં ચિદાભાસં પરાઞ્ચં વિષયં સ્વતઃ ॥ ૩.૮૯ ॥
દૃગ્દૃશ્યભૂતયોરત્ર જીવાત્મપ્રત્યગાત્મનોઃ।
વિવેકેન પરં સૌખ્યં નિદાઘ વ્રજ સન્તતમ્ ॥ ૩.૯૦ ॥
॥ ઇતિ શ્રી ગુરુજ્ઞાનવાસિષ્ઠે તત્ત્વનારાયણે
જ્ઞાનકાણ્ડસ્ય પ્રથમપાદે પઞ્ચમોઽધ્યાયઃ એવં
શ્રી ઋભુગીતા તૃતીયોઽધ્યાયઃ સમાપ્તઃ ॥
ચતુર્થોઽધ્યાયઃ।
પુનર્જ્ઞાનં પ્રવક્ષ્યામિ જાગ્રદાદિ વિલક્ષણમ્।
તુરીયબ્રહ્મરૂપં તદ્યદ્જ્ઞાત્વા મોક્ષ્યસેઽશુભાત્ ॥ ૪.૦૧ ॥
ઊર્ણનાભિર્યથાતન્તૂન્ સૃજતે સંહરત્યપિ।
જાગ્રત્સ્વપ્ને તથા જીવો ગચ્છત્યાગચ્છતે પુનઃ ॥ ૪.૦૨ ॥
નેત્રે જાગરિતં વિદ્યાત્કણ્ઠે સ્વપ્નં સમાવિશેત્।
સુષુપ્તં હૃદયસ્થં તુ તુરીયં મૂર્ધ્નિ સંસ્થિતમ્ ॥ ૪.૦૩ ॥
યતો વચો નિવર્તન્તે અપ્રાપ્ય મનસા સહ।
આનન્દમેતજ્જીવસ્ય યજ્જ્ઞાત્વા મુચ્યતે બુધઃ ॥ ૪.૦૪ ॥
સર્વવ્યાપિનમાત્માનં ક્ષીરેસર્પિરિવાર્પિતમ્।
આત્મવિદ્યા તપોમૂલં તદ્ બ્રહ્મોપનિષત્પદં ॥ ૪.૦૫ ॥
શ્રી ગુરુમૂર્તિઃ।
ઋભુણોક્તમિદં શ્રુત્વા નિદાઘસ્સંશયાકુલઃ।
પપ્રચ્છ સદ્ગુરું શાન્તં સાવધાનેન ચેતસા ॥ ૪.૦૬ ॥
નિદાઘઃ।
ભગવન્ ભવતા પૂર્વં યતોવાચ ઇતિ શ્રુતેઃ।
આનન્દો બ્રહ્મણઃ પ્રોક્તો જીવસ્યત્વધુનોચ્યતે ॥ ૪.૦૭ ॥
આનન્દમયસંજ્ઞસ્ય જીવસ્યોક્તશ્ચ યદ્યપિ।
શ્રુતૌ તથાપિ હેયત્વાન્નતદીયો ભવેદ્ધિ સઃ ॥ ૪.૦૮ ॥
નાવાઙ્મનસગમ્યત્વં જીવસ્ય ખલુ યુજ્યતે।
નાનન્દસ્ય ચ વેદ્યત્વવચનાદ્ બ્રહ્મણોહિ તત્ ॥ ૪.૦૯ ॥
એવં પૃષ્ટો મુનિશ્રેષ્ટો નિદાઘેન મહાત્મના।
ઋભુઃ પ્રોવાચ સર્વજ્ઞો બ્રહ્મન્ સસ્મિતમાદરાત્ ॥ ૪.૧૦ ॥
બ્રહ્મોક્તં જીવશબ્દેન હ્યવાઙ્મનસગોચરમ્।
મોક્ષાતીતદશાયાં યજ્જીવસ્તદ્ બ્રહ્મતાં વ્રજેત્ ॥ ૪.૧૧ ॥
પૂર્વોત્તરવિરોધો વા મદ્વાક્યેષુ ન તદ્ભવેત્।
શ્રુત્યર્થસ્યોપરોધો વા સમ્યગાલોચ્ય નિશ્ચિનુ ॥ ૪.૧૨ ॥
ઉપસંક્રમિતવ્યો યદાનન્દમય ઉચ્યતે।
વેદ્યત્વં તસ્યચસિદ્ધં પુચ્છસ્યાવિષયત્વતઃ ॥ ૪.૧૩ ॥
તસ્માત્સ્વયં સદાપૂર્ણઃ પઞ્ચમસ્ય વિકારિણઃ।
આત્મસ્થાનીય આનન્દ ઇહ વેદ્ય ઇતિ સ્થિતિઃ ॥ ૪.૧૪ ॥
ભૃગવે વરુણેનૈવં તૈત્તિરીયાભિદશ્રુતૌ।
પઞ્ચમસ્ય વિકારિત્વં ન પ્રોક્તમિતિચેચ્છૃણુ ॥ ૪.૧૫ ॥
મયટ્પ્રયોગાભાવેન હેતુના નિર્વિકારતા।
ન શઙ્ક્યા પૂર્વપર્યાયેષ્વન્નાદિષ્વપ્યદર્શનાત્ ॥ ૪.૧૬ ॥
અતષ્ષષ્ટં પરંબ્રહ્મ પઞ્ચમેનોપલક્ષિતમ્।
નિર્ગુણં ભૃગવે પિત્રા પ્રોક્તમિત્યવધારય ॥ ૪.૧૭ ॥
પ્રાચુર્યાર્થકતાયાં તુ મયટો નિર્વિકારિણઃ।
સચ્ચિદાનન્દરૂપસ્ય બ્રહ્મણો વેદ્યતા ભવેત્ ॥ ૪.૧૮ ॥
શારીરત્વાભિદાનેન પૂર્વાનન્દમયસ્ય તુ।
વિકારિત્વં પુનસ્સ્પષ્ટમુપસંક્રમણેન ચ ॥ ૪.૧૯ ॥
નાનુકર્ષશ્ચ પુચ્છસ્ય પૂર્વપૂર્વસ્ય દૃશ્યતે।
ઉત્તરોત્તરકોશે પ્રાક્તત્તદાત્માનુકર્ષણાત્ ॥ ૪.૨૦ ॥
ઉપસંક્રમણં ચોક્તં મયડન્તસ્ય કેવલમ્।
આનન્દસ્ય તતોન્યસ્ય ન પરાત્મતયા ખલુ ॥ ૪.૨૧ ॥
બ્રહ્મવિત્પરમાપ્નોતીત્યાદૌ દ્વૈવિધ્યમીરિતમ્।
યત્તત્સરૂપારૂપાભ્યાં બ્રહ્મણોન્તે ચ નિશ્ચિનુ ॥ ૪.૨૨ ॥
આત્મસ્થાનીયચિદ્રૂપાનન્દબ્રહ્મવિદોમુને।
પ્રારબ્ધાન્તે પુચ્છભૂતાઽરૂપબ્રહ્માપ્તિરિષ્યતે ॥ ૪.૨૩ ॥
પ્રતિષ્ઠાશબ્દગમ્યત્વાત્સર્વશેષિત્વતોપિ ચ।
શાસ્ત્રસ્યારૂપવદ્ બ્રહ્મપ્રાધાન્યં યદ્યપિ સ્થિતમ્ ॥ ૪.૨૪ ॥
તથાપિવેદ્યતાઽભાવાદરૂપસ્ય મુમુક્ષુભિઃ।
આનન્દરૂપવદ્ બ્રહ્મપ્રાધાન્યં મુખ્યમિષ્યતે ॥ ૪.૨૫ ॥
મોદપ્રમોદયોશ્ચૈવં સતિ વેદ્યત્વમાપતેત્।
ઇતિચેન્નૈષ દોષોસ્તિ તયોર્બ્રહ્માંશતા યતઃ ॥ ૪.૨૬ ॥
બ્રહ્મણસ્સ્વગતે ભેદે નિત્યસિદ્ધે મુમુક્ષુવઃ।
ઉપેક્ષિતું સમર્થાસ્સ્યુર્નિદાઘ કથમત્ર તે ॥ ૪.૨૭ ॥
સ્થૂલાર્થદર્શિનો યે વૈ શુષ્કાદ્વૈતસમાશ્રયાઃ।
તેષાં સાવયવત્વાદિ દોષસ્સ્ફુરતુ ચેતસિ ॥ ૪.૨૮ ॥
ન તાવતા ત્રિપાચ્છ્રુત્યાદ્યનુરોધેન નિશ્ચિતમ્।
સ્વભેદં વિદુષાં કિઞ્ચિચ્છિદ્યતે મુક્તજન્મનામ્ ॥ ૪.૨૯ ॥
સૂક્ષ્મબુદ્ધ્યા વિચરે હિ સ્વાત્મભેદઃ પ્રકાશતે।
અત્યન્તાભેદવાર્તાયાં પુચ્છગાયાં ફલં કિમુ ॥ ૪.૩૦ ॥
એતે કોશા હિ પઞ્ચૈવ તિસ્રોઽવસ્થાસ્સમીરિતાઃ।
જાગ્રદાદ્યાઃ ક્રમેણૈતદ્ભેદં ચ શૃણુ સાદરમ્ ॥ ૪.૩૧ ॥
આદ્યા જાગરિતાઽવસ્થા દ્વિતીયા સ્વપ્નસંજ્ઞિકા।
તૃતીયા સુપ્તિરૂપાન્યા તુરીયા ચિત્સુખાત્મિકા ॥ ૪.૩૨ ॥
આદ્યાભિમાની વિશ્વાખ્યો દ્વિતીયસ્તૈજસસ્સ્મૃતઃ।
તૃતીયઃ પ્રાજ્ઞ એતેભ્યો કૂટસ્થ ઇતરઃ પ્રભુઃ ॥ ૪.૩૩ ॥
બહિઃપ્રજ્ઞો વિભુર્વિશ્વો હ્યન્તઃપ્રજ્ઞસ્તુ તૈજસઃ।
ઘનપ્રજ્ઞસ્તથા પ્રાજ્ઞ એક એવ ત્રિથા સ્થિતઃ ॥ ૪.૩૪ ॥
દક્ષિણાક્ષિમુખે વિશ્વો મનસ્યતન્તસ્તુ તૈજસઃ।
આકાશે ચ હૃદિ પ્રાજ્ઞસ્ત્રિથા દેહે વ્યવસ્થિતઃ ॥ ૪.૩૫ ॥
વિશ્વો હિ સ્થૂલભુઙ્નિત્યં તૈજસઃ પ્રવિવિક્તભુક્।
આનન્દભુક્તથા પ્રાજ્ઞસ્ત્રિથા ભોગં નિબોધ ચ ॥ ૪.૩૬ ॥
સ્થૂલં તર્પયતે વિશ્વં પ્રવિવિક્તં તુ તૈજસમ્।
આનન્દશ્ચ તથા પ્રાજ્ઞં ત્રિથા તૃપ્તિં નિબોધ ચ ॥ ૪.૩૭ ॥
ત્રિષુ ધામસુ યદ્ભોજ્યં ભોક્તા યશ્ચ પ્રકીર્તિતઃ।
વેદૈતદુભયં યસ્તુ સ ભુઞ્જાનો ન લિપ્યતે ॥ ૪.૩૮ ॥
પ્રભવસ્સર્વભાવાનાં સતામિતિ વિનિશ્ચયઃ।
સર્વં જનયતિ પ્રાણશ્ચેતોંશૂન્પુરુષઃ પૃથક્ ॥ ૪.૩૯ ॥
વિભૂતિં પ્રસવન્ત્વન્યે મન્યન્તે સૃષ્ટિચિન્તકાઃ।
સ્વપ્નમાયાસ્વરૂપેતિ સૃષ્ટિરન્યૈર્વિકલ્પિતા ॥ ૪.૪૦ ॥
ઇચ્છામાત્રં પ્રભોસ્સૃષ્ટિરિતિ સૃષ્ટૌ વિનિશ્ચિતાઃ।
કાલાત્પ્રસૂતિં ભૂતાનાં મન્યન્તે કાલચિન્તકાઃ ॥ ૪.૪૧ ॥
ભોગાર્થં સૃષ્ટિરિત્યન્યે ક્રીડાર્થમિતિચપરે।
દેવસ્યૈષ સ્વભાવોયમાપ્તકામસ્ય કા સ્પૃહા ॥ ૪.૪૨ ॥
આપ્તકામસ્ય દેવસ્ય તુર્યસ્યોક્તસ્ય સુવ્રત।
સ્વરૂપં પ્રોચ્યતે સમ્યઙ્નિદાઘ શૃણુ તત્ત્વતઃ ॥ ૪.૪૩ ॥
નાન્તઃપ્રજ્ઞં બહિઃપ્રજ્ઞં ન પ્રજ્ઞં નોભયાત્મકં।
ન પ્રજ્ઞાનઘનં પ્રજ્ઞં નાપ્રજ્ઞં ન ચ કેવલમ્ ॥ ૪.૪૪ ॥
ઇદંત્વે નતદ્ગ્રાહ્યમદૃશ્યં ચપ્યલક્ષણમ્।
અચિન્ત્યાવ્યવહાર્યં ચવ્યપદેશં પૃથક્તયા ॥ ૪.૪૫ ॥
એકાત્મપ્રત્યયં સારં પ્રપઞ્ચોપશમં શિવં।
શાન્તં ચતુર્થમદ્વૈતં મન્યન્તે બ્રહ્મવાદિનઃ ॥ ૪.૪૬ ॥
સ આત્મા સ હિ વિજ્ઞેયઃ સર્વૈરપિ મુમુક્ષુભિઃ।
તુર્યાત્મજ્ઞાનહીનાનાં ન મુક્તિસ્યાદ્કદાચન ॥ ૪.૪૭ ॥
નિવૃત્તેસ્સર્વદુઃખાનામીશાનઃ પ્રભુરવ્યયઃ।
અદ્વૈતસ્સર્વભાવાનાં દેવસ્તુર્યો વિભુસ્સ્મૃતઃ ॥ ૪.૪૮ ॥
કાર્યકારણબદ્ધૌ તાવિષ્યેતે વિશ્વતૈજસૌ।
પ્રાજ્ઞઃ કારણબદ્ધસ્તુ દ્વૌ તૌ તુર્યે ન સિદ્ધ્યતઃ ॥ ૪.૪૯ ॥
નાત્માનં ન પરં ચૈવ ન સત્યં નાપિચનૃતં।
પ્રાજ્ઞઃ કિંચ ન સંવેત્તિ તુર્યં તત્સર્વદૃક્સદા ॥ ૪.૫૦ ॥
દ્વૈતસ્યાગ્રહણં તુલ્યમુભયોઃ પ્રાજ્ઞતુર્યયોઃ।
બીજનિદ્રાયુતઃ પ્રાજ્ઞસ્સા ચ તુર્યે ન વિદ્યતે ॥ ૪.૫૧ ॥
સ્વપ્નનિદ્રાયુતાવાદ્યૌ પ્રાજ્ઞસ્ત્વસ્વપ્નનિદ્રયા।
ન નિદ્રાં નૈવ ચ સ્વપ્નં તુર્યે પશ્યન્તિ નિશ્ચિતાઃ ॥ ૪.૫૨ ॥
અન્યથાગૃહ્ણતસ્સ્વપ્નો નિદ્રા તત્ત્વમજાનતઃ।
વિપર્યાસે તયોઃ ક્ષીણે તુરીયં પદમશ્નુતે ॥ ૪.૫૩ ॥
અનાદિમાયયા સુપ્તો યદા જીવઃ પ્રબુધ્યતે।
અજમદ્વૈતમસ્વપ્નમનિદ્રં બુધ્યતે તદા ॥ ૪.૫૪ ॥
પ્રપઞ્ચો યદિ વિદ્યેત નિવર્તેત ન સંશયઃ।
માયામાત્રમિદં દ્વૈતમદ્વૈતં પરમાર્થતઃ ॥ ૪.૫૫ ॥
વિકલ્પો વિનિવર્તેત કલ્પિતો યદિ કેનચિત્।
ઉપદેશાદયં વાદો જ્ઞાતે દ્વૈતં ન વિદ્યતે ॥ ૪.૫૬ ॥
નિદાઘઃ।
ભગવન્ કથમદ્વૈતં બ્રહ્મદ્વૈવિધ્યવાદિનઃ।
ભવતોભિમતં તત્ર સંશયો મે ભવત્યલમ્ ॥ ૪.૫૭ ॥
ઋભુઃ।
દ્વૈતપ્રપઞ્ચશૂન્યેસ્મિન્ નિર્ગુણે પૂર્ણચિદ્ઘને।
બ્રહ્મણ્યદ્વૈતસંસિદ્ધિર્યતો નાન્યત્ર સર્વધા ॥ ૪.૫૮ ॥
અતસ્સરૂપારૂપાભ્યાં બ્રહ્મદ્વૈવિધ્યવાદિનઃ।
મમૈવાદ્વૈતવાદિત્વન્નારૂપાદ્વૈતવાદિનઃ ॥ ૪.૫૯ ॥
દ્વૈતાદ્વૈતોભયાતીતે વ્ય્વહારાદ્યગોચરે।
નીરૂપે બ્રહ્મણિ પ્રાજ્ઞાઽદ્વૈતવાદઃ કથં ભવેત્ ॥ ૪.૬૦ ॥
દ્વૈતાચિદ્રૂપકાર્યસ્યાદ્વૈતચિદ્રૂપકારણાત્।
નિવૃત્તિસ્યાદ્યથાદીપાત્તમસો નત્વરૂપતઃ ॥ ૪.૬૧ ॥
અતો નાદ્વૈતસિદ્ધિસ્યાત્કથઞ્ચિદપિ સત્તમ।
અરૂપાગોચરબ્રહ્મવાદિનાં તાદૃશે મતે ॥ ૪.૬૨ ॥
ચિદ્રૂપબ્રહ્મતાદાત્મ્યં જીવસ્ય હિ વિવક્ષિતમ્।
નારૂપવાક્યદૂરત્વાત્તન્નાદ્વૈતમરૂપિણામ્ ॥ ૪.૬૩ ॥
યદ્યપ્યરૂપબ્રહ્મત્વં જીવસ્યાન્તે પ્રસિદ્ધ્યતિ।
તથાપ્યદ્વૈતિતાં વક્તું ન શક્યં દ્વન્દ્વહાનિતઃ ॥ ૪.૬૪ ॥
વાચ્યવાચકહીને ચ લક્ષ્યલક્ષણવર્જિતે।
કથમદ્વૈતશબ્દોયં સાવકાશો ભવેન્મુને ॥ ૪.૬૫ ॥
નિદાઘઃ।
દેવતાપુરુષાદ્યૈર્હિ વેદશબ્દૈસ્સમીર્યતે।
તસ્યૌપનિષદત્વસ્યાવ્યભિચરોસ્ત્યરૂપિણઃ ॥ ૪.૬૬ ॥
તતોસ્ય શબ્દગમ્યત્વાત્ પ્રષ્ટવ્યત્વં મયા ભવેત્।
વાચ્યત્વં ચ ત્વયેત્યદ્ય મન્યે શ્રીગુરુનાયક ॥ ૪.૬૭ ॥
ઋભુઃ।
અરૂપબ્રહ્મવિષયાશ્શ્બ્દાસ્સન્ત્યેવ યદ્યપિ।
તેનૌપનિષદત્વં ચ કથઞ્ચિત્તસ્ય સિદ્ધ્યતિ ॥ ૪.૬૮ ॥
તથાપિ પ્રશ્નયોગ્યત્વં વાચ્યત્વં વા ન સિદ્ધ્યતિ।
રૂઢ્યર્થમાત્રવત્ત્વેનાલક્ષકત્વાદયોગતઃ ॥ ૪.૬૯ ॥
યોગાર્થવદ્ભિશ્શબ્દૈર્હિ લક્ષકૈર્વાચકૈશ્ચ વા।
શિષ્યેભ્યઃ પ્રોચ્યતે સત્યંવસ્તુ શ્રીગુરુમૂર્તિભિઃ ॥ ૪.૭૦ ॥
અરૂપવસ્તુનઃ પ્રશ્નઃ પ્રતિષિદ્ધશ્શ્રુતૌ યતઃ।
યાજ્ઞવલ્ક્યેન ગાર્ગ્યૈ તન્નત્વં પ્રષ્ટુમિહાર્હસિ ॥ ૪.૭૧ ॥
તસ્માત્ તુરીયં સદ્ બ્રહ્મ યોગવૃત્ત્યૈવ લક્ષણૈઃ।
સચ્ચિદાનન્દપૂર્વૈસ્ત્વં મદુક્તં વિદ્ધિ મુક્તયે ॥ ૪.૭૨ ॥
જાગ્રત્યન્નમયં કોશં સ્થૂલદેહં ચ વિદ્ધિ વૈ।
સ્વપ્ને પ્રણમનોજ્ઞાનમયાસ્સૂક્ષ્મવપુસ્તતઃ ॥ ૪.૭૩ ॥
સુષુપ્તૌ કારણં દેહમાનન્દમયકોશકમ્।
તુરીયે ત્વશરીરં તચ્ચિદ્રૂપં કોશવર્જિતમ્ ॥ ૪.૭૪ ॥
સ એવ માયાપરિમોહિતાત્મા શરીરમાસ્થાય કરોતિ સર્વમ્।
સ્ત્ર્યન્નપાનાદિ વિચિત્રભોગૈસ્સ એવ જાગ્રત્પરિતૃપ્તિમેતિ ॥ ૪.૭૫ ॥
સ્વપ્નેઽપિ જીવસ્સુખદુઃખભોક્તા સ્વમાયયા કલ્પિતવિશ્વલોકે।
સુષુપ્તિકાલે સકલે વિલીને તમોભિભૂતસ્સુખરૂપમેતિ ॥ ૪.૭૬ ॥
પુનશ્ચ જન્માન્તરકર્મયોગાત્સ એવ જીવસ્સ્વપિતિપ્રબુદ્ધઃ।
પુરત્રયે ક્રીડતિ યસ્તુ જીવસ્તતસ્તુ જાતં સકલં વિચિત્રમ્ ॥ ૪.૭૭ ॥
આધારમાનન્દમખણ્ડબોધં યસ્મિન્ લયં યાતિ પુરત્રયં ચ।
યત્સર્વવેદાન્તરહસ્યતત્ત્વં યત્પૂર્ણચૈતન્યનિજસ્વરૂપં ॥ ૪.૭૮ ॥
એતસ્માજ્જાયતે પ્રાણો મનસ્સર્વેન્દ્રિયાણિ ચ।
ખં વાયુર્જ્યોતિરાપઃ પૃથ્વી સર્વસ્ય ધારિણી ॥ ૪.૭૯ ॥
યત્પરંબ્રહ્મ સર્વાત્મા વિશ્વસ્યાયતનં મહત્।
સૂક્ષ્માત્સૂક્ષ્મતરં નિત્યં તત્ત્વમેવ ત્વમેવ તત્ ॥ ૪.૮૦ ॥
જાગ્રત્સ્વપ્નસુષુપ્ત્યાદિપ્રપઞ્ચં યત્પ્રકાશતે।
તદ્ બ્રહ્માહમિતિજ્ઞાત્વા સર્વબન્ધૈઃ પ્રમુચ્યતે ॥ ૪.૮૧ ॥
ત્રિષુ ધામસુ યદ્ભોજ્યં ભોક્તા ભોગશ્ચ યદ્ભવેત્।
તેભ્યો વિલક્ષણસ્સાક્ષિ ચિન્માત્રોહં સદાશિવઃ ॥ ૪.૮૨ ॥
મય્યેવ સકલં જાતં મયિ સર્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્।
મયિ સર્વં લયં યાતિ તદ્ બ્રહ્માદ્વયમસ્મ્યહમ્ ॥ ૪.૮૩ ॥
અણોરણીયાનહમેવ તદ્વન્મહાનહં વિશ્વમિદં વિચિત્રમ્।
પુરાતનોઽહં પુરુષોઽહમીશો હિરણ્મયોઽહં શિવરૂપમસ્મિ ॥ ૪.૮૪ ॥
અપાણિપાદોઽહમચિન્ત્યશક્તિઃ પશ્યામ્યચક્ષુસ્સશ્રુણોમ્યકર્ણઃ।
અહં વિજાનામિ વિવિક્તરૂપો ન ચસ્તિ વેત્તા મમ ચિત્સદાઽહં ॥ ૪.૮૫ ॥
વેદૈરનેકૈરહમેવ વેદ્યો વેદાન્તકૃદ્વેદવિદેવચહમ્।
ન પુણ્યપાપે મમ નાસ્તિ નાશો ન જન્મદેહેન્દ્રિયબુદ્ધિરસ્તિ ॥ ૪.૮૬ ॥
ન ભૂમિરાપો મમ વહ્નિરસ્તિ ન ચનિલોમેઽસ્તિ ન ચમ્બરં ચ।
એવં વિદિત્વા પરમાર્થરૂપં ગુહાશયં નિષ્કળમદ્વિતીયમ્ ॥ ૪.૮૭ ॥
અખણ્ડમાદ્યન્તવિહીનમેકં તેજોમયાનન્દઘનસ્વરૂપમ્।
સમસ્તસાક્ષિં સદસદ્વિહીનં પ્રયાતિ શુદ્ધં પરમાર્થતત્ત્વમ્ ॥ ૪.૮૮ ॥
શ્રી ગુરુમૂર્તિઃ।
એવં શ્રુત્વા નિદાઘસ્સ ઋભુવક્ત્રાદ્યદાર્થતઃ।
બ્રહ્મૈવાહમિતિ જ્ઞાત્વા કૃતકૃત્યોઽભવદ્વિધે ॥ ૪.૮૯ ॥
યતસ્ત્વં ચ પરાત્માનં શ્રુતવાનસિ મન્મુખાત્।
ત્વં ચ ધન્યઃ પુનઃ પૃચ્છ શ્રોતવ્યાન્તરમસ્તિચેત્ ॥ ૪.૯૦ ॥
॥ ઇતિ શ્રી ગુરુજ્ઞાનવાસિષ્ઠે તત્ત્વનારાયણે
જ્ઞાનકાણ્ડસ્ય પ્રથમપાદે ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ એવં
શ્રી ઋભુગીતાખ્યોઽયં ગ્રન્થસ્સમાપ્તઃ ॥
॥ ૐ તત્સત્ ॥
Also Read:
Tattva Narayana’s Ribhu Gita in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil
