Uttara Geetaa Bhashya in Oriya:
॥ ଉତ୍ତର ଗୀତା ଭାଷ୍ୟ॥
॥ ଉତ୍ତରଗୀତା ॥
ଶ୍ରୀମତ୍ପରମହଂସପରିବ୍ରାଜକାଚାର୍ୟ ଶ୍ରୀମଦ୍ଗୌଡପାଦାଚାର୍ୟୈଃ
ବିରଚିତୟା ବ୍ୟାଖ୍ୟଯା ସମେତା ସଂଭୂଷିତା ॥
ଅଖଣ୍ଡଂ ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦମବାଙ୍ମନସଗୋଚରମ୍ ।
ଆତ୍ମାନମଖିଲାଧାରମାଶ୍ରୟେଽଭୀଷ୍ଟସିଦ୍ଧୟେ ॥
ଇହ ଖଲୁ ଭଗବାନର୍ଜୁନଃ ଧର୍ମକ୍ଷେତ୍ରେ କୁରୁକ୍ଷେତ୍ରେ
ଭଗବଦୁପଦିଷ୍ଟମାତ୍ମତତ୍ତ୍ୱୋପଦେଶଂ ବିଷୟଭୋଗପ୍ରାବଣ୍ୟେନ
ବିସ୍ମୃତ୍ୟ ପୁନସ୍ତଦେବାତ୍ମତତ୍ତ୍ୱଂ ଜ୍ଞାତୁଂ ଭଗବନ୍ତଂ ପୃଚ୍ଛତି—
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ —
ଯଦେକଂ ନିଷ୍କଲଂ ବ୍ରହ୍ମ ବ୍ୟୋମାତୀତଂ ନିରଞ୍ଜନମ୍ ।
ଅପ୍ରତର୍କ୍ୟମବିଜ୍ଞେୟଂ ବିନାଶୋତ୍ପତ୍ତିବର୍ଜିତମ୍ ॥ ୧ ॥
କାରଣଂ ଯୋଗନିର୍ମୁକ୍ତଂ ହେତୁସାଧନବର୍ଜିତମ୍ ।
ହୃଦୟାମ୍ବୁଜମଧ୍ୟସ୍ଥଂ ଜ୍ଞାନଜ୍ଞେୟସ୍ୱରୂପକମ୍ ॥ ୨ ॥
ତତ୍କ୍ଷଣାଦେବ ମୁଚ୍ୟେତ ଯଜ୍ଜ୍ଞାନାଦ୍ବ୍ରୂହି କେଶବ ।
ହେ କେଶବ ଯଜ୍ଜ୍ଞାନାତ୍ ଯସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଣଃ ସମ୍ୟଗ୍ଜ୍ଞାନାତ୍
ତତ୍କ୍ଷଣାଦେବ ଜ୍ଞାନୋତ୍ତରକ୍ଷଣାଦେବ ମୁଚ୍ୟେତ
ଅବିଦ୍ୟାନିବୃତ୍ତିଦ୍ୱାରା
ଆନନ୍ଦାବାପ୍ତିର୍ଭବେତ୍, ତତ୍ ବ୍ରହ୍ମ ବ୍ରୂହି
ସ୍ୱରୂପତଟସ୍ଥଲକ୍ଷଣାଭ୍ୟାଂ
ପ୍ରତିପାଦୟ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଏତଦେବ ଲକ୍ଷଣୈର୍ଦର୍ଶୟତି—
ଯଦିତ୍ୟାଦିନା ।
ଏକଂ ସଜାତୀୟବିଜାତୀୟସ୍ୱଗତଭେଦରହିତମ୍, ନିଷ୍କଲଂ
ଅବୟବରହିତମ୍, ବ୍ୟୋମାତୀତମ୍,
ଆକାଶାଦିଚତୁର୍ୱିଂଶତିତତ୍ତ୍ୱାତୀତମ୍,
ନିରଞ୍ଜନମ୍ ସ୍ୱୟଂପ୍ରକାଶମ୍, ଅପ୍ରତର୍କ୍ୟମ୍,
ଅମନୋଗୋଚରମ୍—
‘ଯନ୍ମନସା ନ ମନୁତେ’ ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ, ଅବିଜ୍ଞେୟଂ
ପ୍ରମାଣାବିଷୟମ୍—
‘ଯଦ୍ୱାଚାନିରୁକ୍ତମ୍’ ‘ଯତୋ ବାଚୋ ନିବର୍ତନ୍ତେ’
ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ,
ବିନାଶୋତ୍ପତ୍ତିବର୍ଜିତଂ ତ୍ରୈକାଲିକରୂପମ୍, କାରଣଂ
ସର୍ୱୋତ୍ପତ୍ତିନିମିତ୍ତୋପାଦାନ-
ରୂପମ୍, ଯୋଗନିର୍ମୁକ୍ତଂ ବସ୍ତ୍ୱନ୍ତରସଂବନ୍ଧରହିତମ୍,
ହେତୁସାଧନବର୍ଜିତଂ ନିମିତ୍ତତ୍ୱୋପାଦନତ୍ୱଧର୍ମାଦିବର୍ଜିତଂ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ, ସ୍ୱସ୍ୟ ସନାତନତ୍ୱେନ ତାଭ୍ୟାମେବ ବର୍ଜିତମିତି ବା,
ହୃଦୟାମ୍ବୁଜମଧ୍ୟସ୍ଥଂ ସର୍ୱଲୋକାନ୍ତର୍ନିୟାମକତୟା
ସର୍ୱଲୋକହୃଦୟ-
କମଲମଧ୍ୟସ୍ଥମ୍, ଜ୍ଞାନଜ୍ଞେୟସ୍ୱରୂପକଂ ଜ୍ଞାନଂ
ସ୍ୱବିଷୟପ୍ରକାଶଃ
ଜ୍ଞେୟଂ ବିଷୟଃ ତଦୁଭୟସ୍ୱରୂପଂ ତଦୁଭୟସତ୍ତାତ୍ମକମ୍,
ଯତ୍ ବ୍ରହ୍ମ, ତତ୍ କୀଦୃଶମିତି ପ୍ରଶ୍ନାର୍ଥଃ ॥
ଏବମର୍ଜୁନେନ ପୃଷ୍ଟୋ ଭଗବାନ୍
ପ୍ରଶ୍ନାର୍ଥମଭିନନ୍ଦନ୍ ଉତ୍ତରମାହ—
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ —
ସାଧୁ ପୃଷ୍ଟଂ ମହାବାହୋ ବୁଦ୍ଧିମାନସି ପାଣ୍ଡବ ॥ ୩ ॥
ଯନ୍ମାଂ ପୃଚ୍ଛସି ତତ୍ତ୍ୱାର୍ଥମଶେଷଂ ପ୍ରବଦାମ୍ୟହମ୍ ।
ହେ ମହାବାହୋ ଇତି ସମ୍ବୋଧୟନ୍
ସର୍ୱଶତ୍ରୁନିବର୍ହଣସାମର୍ଥ୍ୟଂ
ଦ୍ୟୋତୟତି । ଶତ୍ରବୋ ରାଗାଦୟଶ୍ଚ । ହେ ପାଣ୍ଡବେତି ସତ୍କୁଲପ୍ରସୂତିଂ
ଦ୍ୟୋତୟତି । ବୁଦ୍ଧିମାନସୀତି ସ୍ତୁବନ୍
ସ୍ୱୋକ୍ତାର୍ଥଗ୍ରହଣାବଧାରଣସାମର୍ଥ୍ୟଂ
ଦ୍ୟୋତୟତି ।ତ୍ୱଂ ମାଂ ପ୍ରତି ଯଦାତ୍ମତତ୍ତ୍ୱଂ ପୃଚ୍ଛସି, ତଦଶେଷଂ
ଯଥା ଭବତି ତଥା ତୁଭ୍ୟମହଂ ପ୍ରବଦାମି ।
ତଦେବାତ୍ମତତ୍ତ୍ୱଂ ସୋପାୟମାହ—
ଆତ୍ମମନ୍ତ୍ରସ୍ୟ ହଂସସ୍ୟ ପରସ୍ପରସମନ୍ୱୟାତ୍ ॥ ୪ ॥
ଯୋଗେନ ଗତକାମାନାଂ ଭାବନା ବ୍ରହ୍ମ ଚକ୍ଷତେ ।
ଆତ୍ମନି ତାତ୍ପର୍ୟେଣ ପର୍ୟବସନ୍ନସ୍ୟ ପ୍ରଣବାତ୍ମକସ୍ୟ ମନ୍ତ୍ରସ୍ୟ
ତାତ୍ପର୍ୟବିଷୟସ୍ୟ, ହଂସସ୍ୟ ହନ୍ତି ସ୍ୱତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନେନ
ଜ୍ଞାତୃସଂସାରମିତି ହଂସଃ ତସ୍ୟ ପରମାତ୍ମନଃ,
ପରସ୍ପରସମନ୍ୱୟାତ୍
ଅନ୍ୟୋନ୍ୟପ୍ରତିପାଦ୍ୟପ୍ରତିପାଦକଭାବସଂସର୍ଗାତ୍, ଅନେନ
ସର୍ୱବେଦାନ୍ତତାତ୍ପର୍ୟଗୋଚରତ୍ୱମ୍ ‘ ତତ୍ତୁ ସମନ୍ୱୟାତ୍ ‘
ଇତି ସମନ୍ୱୟାଧିକରଣୋକ୍ତଂ ଦର୍ଶିତମ୍; ଯୋଗେନ
ଆତ୍ମତତ୍ତ୍ୱବିଚାରାଖ୍ୟେନ,
ଗତକାମାନାଂ ନଷ୍ଟାରିଷଡ୍ୱର୍ଗାଣାମ୍—ଅନେନ ଜ୍ଞାନପ୍ରତି-
ବନ୍ଧକକଲ୍ମଷନିବୃତ୍ତିଃ ଦର୍ଶିତା; ତେଷାଂ ଯା ଭାବନା
‘ ତତ୍ତ୍ୱମସି ‘ ଇତ୍ୟାଦିବାକ୍ୟଜନ୍ୟା ଚରମବୃତ୍ତିଃ,
ତନ୍ନିବୃତ୍ତିର୍ୱା,
ତଜ୍ଜନ୍ୟାବିଦ୍ୟାନିବୃତ୍ତିର୍ୱା, ତନ୍ନିବୃତ୍ତ୍ୟଧିଷ୍ଠାନଂ ବା, ସା
ବ୍ରହ୍ମେତି ଚକ୍ଷତେ
ପ୍ରାହୁଃ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାଃ ଇତି ଶେଷଃ ।
ତଦେବ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନଂ ତନ୍ନିବର୍ତ୍ୟାବିଦ୍ୟାନିବୃତ୍ତିଂ ଚ ଆହ—
ଶରୀରିଣାମଜସ୍ୟାନ୍ତଂ ହଂସତ୍ୱଂ ପାରଦର୍ଶନମ୍ ॥ ୫ ॥
ହଂସୋ ହଂସାକ୍ଷରଂ ଚୈତତ୍କୂଟସ୍ଥଂ ଯତ୍ତଦକ୍ଷରମ୍ ।
ତଦ୍ୱିଦ୍ୱାନକ୍ଷରଂ ପ୍ରାପ୍ୟ ଜହ୍ୟାନ୍ମରଣଜନ୍ମନୀ ॥ ୬ ॥
ଅଜସ୍ୟ ଜୀବସ୍ୟ ଅନ୍ତମ୍ ଅବଧିଭୂତଂ ହଂସତ୍ୱଂ
ପରବ୍ରହ୍ମସ୍ୱରୂପତ୍ୱଂ ଶରୀରିଣାଂ ଜୀବାନାଂ ପାରଦର୍ଶନଂ
ପରମଜ୍ଞାନଂ ହଂସଃ ବ୍ରହ୍ମ ହଂସାକ୍ଷରଂ ଚ ପ୍ରଣବଂ ଚ
ଏତତ୍କୂଟସ୍ଥଂ ଯତ୍,ଏତଦୁଭୟସାକ୍ଷିଭୂତଂ ଯତ୍,
ତଦକ୍ଷରମିତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ ।
ଅନେନ ତ୍ରିବିଧପରିଚ୍ଛେଦଶୂନ୍ୟତ୍ୱଂ ଦର୍ଶିତମ୍ । ତତ୍ସ୍ୱରୂପଂ
ବିଦ୍ୱାନ୍
ବିବେକୀସନ୍ ତଦକ୍ଷରଂ ବସ୍ତୁ ପ୍ରାପ୍ୟ
ମରଣଜନ୍ମନୀଜନନମରଣପ୍ରବାହରୂପଂ
ସଂସାରଂ ଜହ୍ୟାତ୍ ତ୍ୟଜେଦିତି ଯାବତ୍ ॥
ସା ଚ ମୁକ୍ତିଃ ଜୀବପରମାତ୍ମନୋରୈକ୍ୟମିତି ପ୍ରତିପାଦୟତି—
ଅଧ୍ୟାରୋପାପବାଦାଭ୍ୟାଂ ନିଷ୍ପ୍ରପଞ୍ଚଂ ପ୍ରପଞ୍ଚ୍ୟତେ—
କାକୀମୁଖଂ କକାରାନ୍ତମୁକାରଶ୍ଚେତନାକୃତିଃ ।
ମକାରସ୍ୟ ତୁ ଲୁପ୍ତସ୍ୟ କୋଽର୍ଥଃ ସମ୍ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ ॥ ୭ ॥
କଂ ଚ ଅକଂ ଚ କାକେ ସୁଖଦୁଃଖେ, ତେ ଅସ୍ୟ ସ୍ତ ଇତି କାକୀ
ଜୀବଃ ଅବିଦ୍ୟାପ୍ରତିବିମ୍ବଃ, ତସ୍ୟ ମୁଖଂ ମୁଖସ୍ଥାନୀୟଂ
ବିମ୍ବଭୂତଂ ଯଦ୍ବ୍ରହ୍ମ, ତତ୍ପ୍ରତିପାଦକଂ ଯତ୍ କକାରାନ୍ତଂ,
ମୁଖମିତ୍ୟେତତ୍ କାକାକ୍ଷିନ୍ୟାୟେନ ଅତ୍ରାପି ସଂବଧ୍ୟତେ । ତଥା ଚ
ଶବ୍ଦଶ୍ଲେଷଃ ମୁଖଭୂତକକାରସ୍ୟ କାକୀତ୍ୟତ୍ର ପ୍ରାଥମିକ-
କକାରସ୍ୟ ଅନ୍ତମ୍ ଅନ୍ତିମଂ ଯଦକ୍ଷରମ୍ ଅକାରାତ୍ମକଂ
ପଞ୍ଚୀକୃତପଞ୍ଚମହାଭୂତାନି ତତ୍କାର୍ୟାଣି ସର୍ୱଂ
ବିରାଡିତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ । ଏତତ୍ ସ୍ଥୂଲଶରୀରମାତ୍ମନଃ ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟୈରର୍ଥୋପଲବ୍ଧିର୍ଜାଗରିତମ୍ । ତଦୁଭୟାଭିମାନ୍ୟାତ୍ମା
ବିଶ୍ୱଃ ।
ଏତତ୍ତ୍ରୟମ୍ ଅକାରସ୍ୟାର୍ଥଃ । ଉକାରଶ୍ଚେତନାକୃତିଃ ।
କାକୀମୁଖେତ୍ୟତ୍ର
ମକାରାତ୍ ପରୋ ଯ ଉକାରଃ ଅପଞ୍ଚୀକୃତପଞ୍ଚମହାଭୂତାନି
ତତ୍କାର୍ୟଂ
ସପ୍ତଦଶକଂ ଲିଙ୍ଗଂ ହିରଣ୍ୟଗର୍ଭ ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ । ଏତତ୍
ସୂକ୍ଷ୍ମରୀରମାତ୍ମନଃ । କରଣେଷୂପସଂହୃତେଷୁ
ଜାଗରିତସଂସ୍କାରଜନ୍ୟ-
ପ୍ରତ୍ୟଯଃ ସବିଷୟଃ ସ୍ୱପ୍ନଃ, ତଦୁଭୟାଭିମାନୀ ଆତ୍ମା ତୈଜସଃ ।
ଏତତ୍ତ୍ରୟମୁକାରସ୍ୟାର୍ଥଃ । ଅତ ଏବ
ଉକାରଶ୍ଚେତନାକୃତିରିତ୍ୟୁକ୍ତମ୍ ।
ଚେତନାକୃତିଃ ଚେତନସ୍ୟ ହିରଣ୍ୟଗର୍ଭାତ୍ମକତୈଜସସ୍ୟ ଆକୃତିଃ
ବାଚକଃ । ମକାରସ୍ୟ — କାକୀମୁଖେତ୍ୟତ୍ର
ଉକାରାତ୍ପୂର୍ୱମଭିହିତୋ
ଯୋ ମକାରଃ ଶରୀରଦ୍ୱୟକାରଣମାତ୍ମାଜ୍ଞାନଂ ସାଭାସଂ
ଅବ୍ୟାକୃତମିତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ । ତଚ୍ଚ ନ ସତ୍, ନାସତ୍, ନାପି
ସଦସତ୍; ନ ଭିନ୍ନମ୍, ନାଭିନ୍ନମ୍, ନାପି ଭିନ୍ନାଭିନ୍ନଂ
କୁତଶ୍ଚିତ୍
ନ ନିରବୟବମ୍, ସାବୟବମ୍, ନୋଭୟମ୍ :
କେବଲବ୍ରହ୍ମାତ୍ମୈକତ୍ୱ-
ଜ୍ଞାନାପନୋଦ୍ୟମ୍ । ସର୍ୱପ୍ରକାରକଜ୍ଞାନୋପସଂହାରୋ ବୁଦ୍ଧେଃ
କାରଣାତ୍ମନାବସ୍ଥାନଂ ସୁଷୁପ୍ତିଃ । ତଦୁଭୟାଭିମାନ୍ୟାତ୍ମା
ପ୍ରାଜ୍ଞଃ । ଏତତ୍ତ୍ରୟଂ ତସ୍ୟ ମକାରସ୍ୟାର୍ଥଃ । ଲୁପ୍ତସ୍ୟ—ଅକାର
ଉକାରେ, ଉକାରୋ ମକାରେ, ମକାର ଓଂକାରେ, ଏବଂ ଲୁପ୍ତସ୍ୟ କୋଽର୍ଥଃ
କକାରାତ୍ପରୋ ଯଃ ଅକାରଃ ତସ୍ୟ ଯୋଽର୍ଥଃ ଲକ୍ଷ୍ୟସ୍ୱରୂପଂ
ମକାରାତ୍ପରସ୍ୟୋଂକାରସ୍ୟ
ଅର୍ଥଃ ଲକ୍ଷ୍ୟସ୍ୱରୂପମ୍, ଓଂକାରାତ୍ମାସାକ୍ଷୀ କେବଲଚିନ୍ମାତ୍ର-
ସ୍ୱରୂପଃ ନାଜ୍ଞାନଂ ତତ୍କାର୍ୟଂ ଚ, କିଂ ତୁ ନିତ୍ୟଶୁଦ୍ଧବୁଦ୍ଧ-
ମୁକ୍ତସତ୍ୟପରମାନନ୍ଦାଦ୍ୱିତୀୟଂ ବ୍ରହ୍ମୈବ ସମ୍ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ ତଦୈକ୍ୟଂ
ପ୍ରାପ୍ନୋତୀତ୍ୟର୍ଥଃ । ‘ ଅୟମାତ୍ମା ବ୍ରହ୍ମ ‘ ‘ ସ
ଯଶ୍ଚାୟଂ ପୁରୁଷେ ଯଶ୍ଚାସାବାଦିତ୍ୟେ ସ ଏକଃ ‘ ‘
ତତ୍ତ୍ୱମସି ‘
‘ ଅହଂ ବ୍ରହ୍ମାସ୍ମି ‘ ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ରୁତିଭ୍ୟ ଇତି ଭାବଃ ॥
ଯଦ୍ୱା ପାଠାନ୍ତରେ—
କାକୀମୁଖକକାରାନ୍ତମୁକାରଶ୍ଚେତନାକୃତିଃ ।
ଅକାରସ୍ୟ ତୁ ଲୁପ୍ତସ୍ୟ କୋଽର୍ଥଃ ସମ୍ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ ॥
କଂ ଚ ଅକଂ ଚ କାକେ ସୁଖଦୁଃଖେ, ତେ ଅସ୍ୟ ସ୍ତ ଇତି କାକୀ
ଜୀବଃ ତତ୍ପ୍ରତିପାଦକଶବ୍ଦସ୍ୟ ମୁଖେ ଅଗ୍ରେ ଯଃ କକାରଃ ତସ୍ୟାନ୍ତଃ ଅକାରଃ
ବ୍ରହ୍ମ ଚେତନାକୃତିଃ ଜୀବାକାରବଦିତ୍ୟର୍ଥଃ । ବ୍ରହ୍ମୈବ
ସ୍ୱାବିଦ୍ୟଯା ସଂସରତି ଇତି ନ୍ୟାୟାତ୍ । ମକାରସ୍ୟ ଜୀବତ୍ୱାକାରସ୍ୟ
ଲୁପ୍ତସ୍ୟାପଗତସ୍ୟ କୋଽର୍ଥଃ
ଅଖଣ୍ଡାଦ୍ୱିତୀୟସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦସ୍ୱରୂପୋଽର୍ଥଃ ।
ତଂ କାକୀମୁଖେତ୍ୟାଦ୍ୟୁକ୍ତପ୍ରକାରେଣୈକ୍ୟାନୁସନ୍ଧାନବାନ୍
ସମ୍ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ
ପ୍ରାପ୍ନୋତି ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଯଦ୍ୱା, ହେ କାକୀମୁଖ ବ୍ରହ୍ମ ତ୍ୱଂ
କକାରାନ୍ତଃ
କକାରସ୍ୟାନ୍ତିମୋ ବର୍ଣୋ ଯ ଅକାରଃ ତତ୍ପ୍ରତିପାଦ୍ୟବ୍ରହ୍ମୈବେତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ଉକାରଃ ମୂଲପ୍ରକୃତିଃ ତସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଣଃ ଚେତନା ଚେତୟମାନା
ଆକୃତିଃ ଶକ୍ତିଃ । ମକାରସ୍ୟ ଚ ଲୁପ୍ତସ୍ୟ ପରିଣମମାନାବିଦ୍ୟା-
ଲୋପବତୋ ବ୍ରହ୍ମଣଃ କୋଽର୍ଥଃ କକାରାତ୍ପରୋ ଯ ଅକାରଃ ତସ୍ୟ ଯୋଽର୍ଥଃ
ଲକ୍ଷ୍ୟସ୍ୱରୂପଂ ତତ୍ସମ୍ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ ତଦୈକ୍ୟଂ ପ୍ରାପ୍ନୋତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ଏବମୁପାସ୍ସ୍ୱେତି ଶେଷଃ । ତଥା ଚ ଶ୍ରୁତିଃ ‘ ଆପ୍ଲବସ୍ୱ
ପ୍ରପ୍ଲବସ୍ୱ, ଆଣ୍ଡୀ ଭବ ଜ ମା ମୁହୁଃ, ସୁଖାଦୀଂ
ଦୁଃଖନିଧନାମ୍,
ପ୍ରତିମୁଞ୍ଚସ୍ୱ ସ୍ୱାଂ ପୁରମ୍ ‘ ଇତି । ଅସ୍ୟାର୍ଥଃ—ହେ ଜ
ଜନନମରଣ-
ଯୁକ୍ତଜୀବ ତ୍ୱମାପ୍ଲବସ୍ୱ ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତୋ ଭବ ପ୍ରପ୍ଲବସ୍ୟ ସାକ୍ଷାନ୍ମୁକ୍ତୋ
ଭବ, ଆଣ୍ଡୀ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡାନ୍ତର୍ୱର୍ତୀ ସଂସାରି ମୁହୁର୍ମା ଭବ ମା
ଭୂଃ । ସଂସାରୀ ଚେତ୍ କିମପରାଧ ଇତ୍ୟାଶଙ୍କ୍ୟାହ—ସୁଖାଦୀଂ
ବୈଷୟିକସୁଖହେତୁଂ ଦୁଃଖନିଧନାଂ ଦୁଃଖମେବ ନିଧନେ ଅନ୍ତେ,
ଯସ୍ୟାସ୍ତାଂ
ସ୍ୱାଂ ପୁରଂ ସ୍ଥୂଲସୂକ୍ଷ୍ମରୂପଦେହଦ୍ୱୟଂ ପ୍ରତିମୁଞ୍ଚସ୍ୱ ତ୍ୟଜ ।
ଏବଂ ଯୋଗଧାରଣୟୋପାସକସ୍ୟ ପ୍ରାଣାୟାମପରାୟଣସ୍ୟ
ନାନ୍ତରୀୟକଫଲମପ୍ୟାହ—
ଗଚ୍ଛଂସ୍ତିଷ୍ଠନ୍ସଦା କାଲଂ ବାୟୁସ୍ୱୀକରଣଂ ପରମ୍ ।
ସର୍ୱକାଲପ୍ରୟୋଗେନ ସହସ୍ରାୟୁର୍ଭବେନ୍ନରଃ ॥ ୮ ॥
ନରଃ ‘ ଶତାୟୁଃ ପୁରୁଷଃ ଶତେନ୍ଦ୍ରିୟଃ ‘ ଇତି
ପରିମିତାୟୁରପି ଗଚ୍ଛନ୍ ଗମନକାଲେ ତିଷ୍ଠନ୍ ଅବସ୍ଥାନକାଲେ
ସଦା କାଲଂ ସର୍ୱସ୍ମିନ୍କାଲେ ଶୟନାଦିକାଲାନ୍ତରେ ପରଂ ବିଶେଷେଣ
ବାୟୁସ୍ୱୀକରଣଂ ପ୍ରାଣାୟାମଂ କୁର୍ୱନ୍ ତେନ ସାର୍ୱକାଲପ୍ରୟୋଗେନ
ସାର୍ୱକାଲିକବାୟୁଧାରଣୟା ସହସ୍ରାୟୁଃ ସହସ୍ରବର୍ଷଜୀବୀ
ଭବେତ୍ ଭୂୟାଦିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ନନୁ ପରମଫଲଂ କଦା ଭବତୀତ୍ୟତ ଆହ—
ଯାବତ୍ପଶ୍ୟେତ୍ଖଗାକାରଂ ତଦାକାରଂ ବିଚିନ୍ତୟେତ୍ ।
ଖଗାକାରଂ ହଂସସ୍ୱରୂପଂ ଯାବତ୍ପଶ୍ୟେତ୍ ଯାବତ୍ପର୍ୟନ୍ତଂ
ସାକ୍ଷାତ୍କୁର୍ୟାତ୍, ତାବତ୍ପର୍ୟନ୍ତଂ ତଦାକାରଂ ପରବ୍ରହ୍ମସ୍ୱରୂପଂ
ପୂର୍ୱୋକ୍ତଧାରଣୟା ପ୍ରବୃଦ୍ଧାୟୁଃ ପୁରୁଷଃ ବିଚିନ୍ତୟେତ୍
ଧ୍ୟାୟେଦିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ତାଦୃଶାତ୍ମସାକ୍ଷାତ୍କାରାର୍ଥଂ ନୈରନ୍ତର୍ୟେଣ ଆତ୍ମଜଗତୋ-
ରଭେଦଧ୍ୟାନମାହ—
ଖମଧ୍ୟେ କୁରୁ ଚାତ୍ମାନମାତ୍ମମଧ୍ୟେ ଚ ଖଂ କୁରୁ ।
ଆତ୍ମାନଂ ଖମୟଂ କୃତ୍ୱା ନ କିଂଚିଦପି ଚିନ୍ତୟେତ୍ ॥ ୯ ॥
ଖମଧ୍ୟେ ଦହରାକାଶମଧ୍ୟେ ଆତ୍ମାନଂ ପରମାତ୍ମାନଂ
କୁରୁ ଏତଦଭିନ୍ନସତ୍ତାତ୍ମକମିତି ଭାବୟେଦିତ୍ୟର୍ଥଃ । ଆତ୍ମମଧ୍ୟେ ଚ
ପରମାତ୍ମନି ଖଂ କୁରୁ ଆକାଶଂ କୁରୁ ତଦୁପାଦାନକଂ ଭାବୟେତ୍ ।
ଆତ୍ମାନଂ ପରମାତ୍ମାନଂ ଖମୟମ୍ ଆକାଶାତ୍ମକଂ କୃତ୍ୱା
କିଂଚିଦପି ବ୍ରହ୍ମବ୍ୟତିରିକ୍ତମନ୍ୟଦପି ନ ଚିନ୍ତୟେତ୍ ନ
ଧ୍ୟାୟେଦିତ୍ୟର୍ଥଃ । ଯଦ୍ୱା, ଖ-ଶବ୍ଦେନ ଜୀବୋଽଭିଧୀୟତେ,
‘
ଆକାଶଶରୀରଂ ବ୍ରହ୍ମ ‘ ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ରୁତେଃ । ଆତ୍ମଶବ୍ଦେନ
ପରମାତ୍ମା
ଅଭିଧୀୟତେ । ତୟୋରୈକ୍ୟଂ ବୁଦ୍ଧ୍ୱ ନ କିଂଚିଦପି ଚିନ୍ତୟେଦିତି ॥
ଏବମୁକ୍ତପ୍ରକାରେଣ ଯୋଗୀ ଭୂତ୍ୱା ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠ ଏବ
ସ୍ୟାତ୍ ଇତ୍ୟାହ—
ସ୍ଥିରବୁଦ୍ଧିରସଂମୂଢୋ ବ୍ରହ୍ମବିଦ୍ବ୍ରହ୍ମଣି ସ୍ଥିତଃ ।
ବହିର୍ୱ୍ୟୋମସ୍ଥିତଂ ନିତ୍ୟଂ ନାସାଗ୍ରେ ଚ ବ୍ୟବସ୍ଥିତମ୍ ।
ନିଷ୍କଲଂ ତଂ ବିଜାନୀୟାଚ୍ଛ୍ୱାସୋ ଯତ୍ର ଲୟଂ ଗତଃ ॥ ୧୦ ॥
ବ୍ରହ୍ମବିତ୍ ଉକ୍ତପ୍ରକାରେଣ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନୀ ସନ୍ ସ୍ଥିରବୁଦ୍ଧିଃ
ନିଶ୍ଚଲଜ୍ଞାନୀ ଭୂତ୍ୱା ଅସଂମୂଢଃ ଅଜ୍ଞାନରହିତଃ ସନ୍
ବ୍ରହ୍ମଣିସ୍ଥିତଃ ବ୍ରହ୍ମନିଷ୍ଠ ଏବ ନିତ୍ୟଂ ଯତ୍ର ଶ୍ୱାସଃ ଶ୍ୱାସବାୟୁଃ
ଲୟଂ ଗତଃ ନାଶଂ ପ୍ରାପ୍ତଃ, ତତ୍ର ନାସାଗ୍ରେ ବ୍ୟବସ୍ଥିତଂ
ବହିର୍ୱ୍ୟୋମସ୍ଥିତଂ ବହିରାକାଶସ୍ଥିତଂ ଚ ନିଷ୍କଲଂ କଲାତୀତଂ କଂ
ବ୍ରହ୍ମ
ବିଜାନୀୟାତ୍ ବୁଧ୍ୟାତ୍ ॥
ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନନିଷ୍ଠସ୍ୟ ମନୋନୈଶ୍ଚଲ୍ୟାର୍ଥଂ ଧାରଣା-
ବିଶେଷମାହ—
ପୁଟଦ୍ୱୟବିନିର୍ମୁକ୍ତୋ ବାୟୁର୍ୟତ୍ର ବିଲୀୟତେ ॥ ୧୧ ॥
ତତ୍ର ସଂସ୍ଥଂ ମନଃ କୃତ୍ୱା ତଂ ଧ୍ୟାୟେତ୍ପାର୍ଥ ଈଶ୍ୱରମ୍ ॥ ୧୨ ॥
ହେ ପାର୍ଥ ପୁଟଦ୍ୱୟନିର୍ମୁକ୍ତଃ ନାସାରନ୍ଧ୍ରଦ୍ୱୟବିନିର୍ଗତଃ
ବାୟୁଃ ଯତ୍ର ବିଲୀୟତେ ଲୟଂ ଗଚ୍ଛତି, ତସ୍ମିନ୍ମାର୍ଗେ ସମ୍ୟକ୍
ସ୍ଥିତଂ ମନଃ କୃତ୍ୱା ତମ୍ ଈଶ୍ୱରଂ ଧ୍ୟାୟେତ୍
ବକ୍ଷ୍ୟମାଣପ୍ରକାରେଣ
ଧ୍ୟାୟେତ୍ ॥
ତମେବ ପ୍ରକାରମାହ—
ନିର୍ମଲଂ ତଂ ବିଜାନୀୟାତ୍ଷଡୂର୍ମିରହିତଂ ଶିବମ୍ ।
ନିର୍ମଲଂ ନିଷ୍କୃଷ୍ଟାହଂକାରଚୈତନ୍ୟାତ୍ମକମ୍, ଅତ ଏବ
ଷଡୂର୍ମିରହିତଂ କ୍ଷୁତ୍ପିପାସାଦିହୀନଂ ଶିବଂ ମଙ୍ଗଲସ୍ୱରୂପମିତି
ବିଜାନୀୟାତ୍ ଧ୍ୟାୟେଦିତ୍ୟର୍ଥଃ
କିଂ ଚ,
ପ୍ରଭାଶୂନ୍ୟଂ ମନଃଶୂନ୍ୟଂ ବୁଦ୍ଧିଶୂନ୍ୟଂ ନିରାମୟମ୍ ॥ ୧୩ ॥
ସର୍ୱଶୂନ୍ୟଂ ନିରାଭାସଂ ସମାଧିସ୍ତସ୍ୟ ଲକ୍ଷଣମ୍ ।
ତ୍ରିଶୂନ୍ୟଂ ଯୋ ବିଜାନୀୟାତ୍ସ ତୁ ମୁଚ୍ୟେତ ବନ୍ଧନାତ୍ ॥ ୧୪ ॥
ପ୍ରଭାଶୂନ୍ୟଂ ବୃତ୍ତ୍ୟାତ୍ମକପ୍ରକାଶରହିତମ୍, ତତ୍ର
ହେତୁଃ ମନଃଶୂନ୍ୟଂ ମନୋରହିତମ୍, ଅତ ଏବ ବୁଦ୍ଧିଶୂନ୍ୟଂ
ଆସକ୍ତି-
ରହିତଂ ନିରାମୟଂ ନିର୍ୱ୍ୟାଜମ୍, ଅତ ଏବ ନିରାଭାସଂ
ଭ୍ରମରହିତମ୍,
ଅତ ଏବ ସର୍ୱଶୂନ୍ୟମ୍ ସ୍ୱବ୍ୟତିରିକ୍ତବସ୍ତୁମାତ୍ରସ୍ୟ ମିଥ୍ୟାତ୍ୱେନ
ଆନନ୍ଦୈକରସଂ ଯତ୍ ବ୍ରହ୍ମ, ତଦ୍ଧ୍ୟାନଂ ସମାଧିଃ । ତସ୍ୟ ତସ୍ମିନ୍
ସ୍ଥିତସ୍ୟ କିଂ ଲକ୍ଷଣମିତ୍ୟାଶଙ୍କ୍ୟାହ—ତ୍ରିଶୂନ୍ୟଂ ପୂର୍ୱୋକ୍ତ-
ପ୍ରଭାଦିଶୂନ୍ୟଂ ଯୋ ବିଜାନୀୟାତ୍ ବୁଧ୍ୟେତ୍ । ଏତେନ
ଜାଗ୍ରଦାଦ୍ୟବସ୍ଥା-
ତ୍ରୟଶୂନ୍ୟତ୍ୱଂ ଦର୍ଶିତମ୍ ପ୍ରଭାମନୋବୁଦ୍ଧିଶବ୍ଦୈଃ କ୍ରମେଣ
ତାସାମଭିଧାନାତ୍ । ତାଦୃଶଂ ବ୍ରହ୍ମ ଯୋ ବିଜାନୀୟାତ୍, ସ
ସମାଧିସ୍ଥଃ ସଂସାରବନ୍ଧନାତ୍ ମୁଚ୍ୟେତ ମୁକ୍ତୋ ଭବତି ॥
ଏବଂ ଜୀବନ୍ମୁକ୍ତସ୍ୟ ଦେହାଦିଷ୍ୱଭିନିବେଶୋ ନାସ୍ତୀତ୍ୟାହ—
ସ୍ୱୟମୁଚ୍ଚଲିତେ ଦେହେ ଦେହୀ ନ୍ୟସ୍ତସମାଧିନା ।
ନିଶ୍ଚଲଂ ତଦ୍ୱିଜାନୀୟାତ୍ସମାଧିସ୍ଥସ୍ୟ ଲକ୍ଷଣମ୍ ॥ ୧୫ ॥
ଦେହେ ସ୍ୱୟମ୍ ଅନାଦିପ୍ରାରବ୍ଧକର୍ମବାସନାବଶାତ୍
ଉଚ୍ଚଲିତେ ଗମନାଦିକଂ କୁର୍ୱତ୍ୟପି ଦେହୀ ଜୀବଃ ନ୍ୟସ୍ତସମାଧିନା
ନିଶ୍ଚଲସମାଧିୟୋଗେନ ନିଶ୍ଚଲଂ ଯଥା ଭବତି ତଥା ତଂ
ପରମାତ୍ମାନଂ ବିଜାନୀୟାତ୍ । ତଦେବ ସମାଧିସ୍ଥିତସ୍ୟ ଆତ୍ମୟୋଗ-
ସ୍ଥିତସ୍ୟ ଲକ୍ଷଣମିତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ ॥
ଇତୋଽପ୍ୟାତ୍ମଜ୍ଞସ୍ୟ ଲକ୍ଷଣମୁଚ୍ୟତେ—
ଅମାତ୍ରଂ ଶବ୍ଦରହିତଂ ସ୍ୱରବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଜିତମ୍ ।
ବିନ୍ଦୁନାଦକଲାତୀତଂ ଯସ୍ତଂ ବେଦ ସ ବେଦବିତ୍ ॥ ୧୬ ॥
ଅମାତ୍ରଂ ହ୍ରସ୍ୱଦୀର୍ଘପ୍ଲୁତାଦିରହିତଂ ଶବ୍ଦରହିତଂ
ଶବ୍ଦାତୀତମ୍, ସ୍ୱରବ୍ୟଞ୍ଜନବର୍ଜିତଂ
ଅକ୍ଷରସମୂହାତ୍ମକପଦାନଭିଧେୟଂ
ବିନ୍ଦୁନାଦକଲାତୀତମ୍—ଅନୁସ୍ୱାରୋ ବିନ୍ଦୁଃ ସଂବୃତେ ଗଲବିବରେ
ଯଦ୍ଦୀର୍ଘ-
ଘଣ୍ଟାନିର୍ହ୍ନାଦବଦନୁରଣନଂ ସ ନାଦଃ, କଲା ନାଦୈକଦେଶଃ
ତୈରତୀତମ୍, ନ ଯଥାକଥଂଚିଚ୍ଛବ୍ଦବାଚ୍ୟମିତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ଏତାଦୃଶଂ ବ୍ରହ୍ମ
ଯୋ ବେଦ, ସ ବେଦବିତ୍ ସକଲବେଦାନ୍ତତାତ୍ପର୍ୟଜ୍ଞଃ ନାନ୍ୟ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଏବଂ ପ୍ରାପ୍ତାତ୍ମତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନସ୍ୟ ଅସମ୍ଭାବନାବିପରୀତ-
ଭାବନାଦିନିବୃତ୍ତୌ ସତ୍ୟାଂ ନ କିଂଚିତ୍କୃତ୍ୟମସ୍ତୀତ୍ୟାହ—
ପ୍ରାପ୍ତେ ଜ୍ଞାନେନ ବିଜ୍ଞାନେ ଜ୍ଞେୟେ ଚ ହୃଦି ସଂସ୍ଥିତେ ।
ଲବ୍ଧଶାନ୍ତିପଦେ ଦେହେ ନ ଯୋଗୋ ନୈବ ଧାରଣା ॥ ୧୭ ॥
ଜ୍ଞାନେନ ପରୋକ୍ଷାତ୍ମକେନ ବିଜ୍ଞାନେ ଅପରୋକ୍ଷାନୁଭବାତ୍ମକେ,
ଯଦ୍ୱା, ଜ୍ଞାନେନ ଶାସ୍ତ୍ରାଚାର୍ୟୋପଦେଶଜନ୍ୟେନ ବିଜ୍ଞାନେ
ଅନୁଭବାତ୍ମକେ ପ୍ରାପ୍ତେ ସତି, ଜ୍ଞେୟେ ସର୍ୱବେଦାନ୍ତତାତ୍ପର୍ୟଗୋଚରେ
ପରମାତ୍ମନି ହୃଦି ସଂସ୍ଥିତେ ହୃଦ୍ୟପରୋକ୍ଷତୟା ଭାସମାନେ
ସତି, ଦେହେ ଦେହୋପାଧିମତି ଜୀବେ ଲବ୍ଧଶାନ୍ତିପଦେ
ସମ୍ପ୍ରାପ୍ତବ୍ରହ୍ମଭାବେ ସତି, ତଦା, ଯୋଗୋଽପି ନାସ୍ତି ଧାରଣା
ଚ ନାସ୍ତି;
ସିଦ୍ଧେ ଫଲେ ସାଧନେନ ପ୍ରୟୋଜନାଭାବାଦିତି ଭାବଃ ॥
ଏବମାତ୍ମତତ୍ତ୍ୱାପରୋକ୍ଷଜ୍ଞାନେନ ମୁକ୍ତଃ ସନ୍ ଈଶ୍ୱର ଏବ
ଜାୟତେ ଇତି ତସ୍ୟ ସ୍ୱରୂପମାହ—
ଯୋ ବେଦାଦୌ ସ୍ୱରଃ ପ୍ରୋକ୍ତୋ ବେଦାନ୍ତେ ଚ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତଃ ।
ତସ୍ୟ ପ୍ରକୃତିଲୀନସ୍ୟ ଯଃ ପରଃ ସ ମହେଶ୍ୱରଃ ॥ ୧୮ ॥
ବେଦାଦୌ ସର୍ୱବେଦାନାମାଦୌ ବେଦସ୍ୟାଧଃସ୍ରବଣପରିହାରାୟ
ବିଧୀୟମାନଃ ବେଦାନ୍ତେ ଚ ସର୍ୱବେଦାନାମନ୍ତେ ଚ ଉପର୍ୟୁତ୍କ୍ରମଣ-
ପରିହାରାୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତଃ ସଂସ୍ଥାପିତଃ, ଚକାରାତ୍ ସର୍ୱବେଦ-
ରକ୍ଷଣାୟ ବେଦମଧ୍ୟେ ଚ ନିପାତିତଃ ଯଃ ସ୍ୱରଃ ପ୍ରଣବାତ୍ମକଃ,
ତସ୍ୟ ପ୍ରଣବସ୍ୟ ପ୍ରକୃତୌ ପରାବସ୍ଥାୟାଂ ଲୀନସ୍ୟ ଯଃ ପରଃ
ପରାଦିବାକ୍ଚତୁଷ୍ଟୟୋଦ୍ବୋଧକଃ, ଉପଲକ୍ଷଣଂ ଚୈତତ୍ ସର୍ୱ-
ପ୍ରାଣେନ୍ଦ୍ରିୟକରଣବର୍ଗପ୍ରବୋଧକଃ ସର୍ୱନିୟନ୍ତା ସର୍ୱାନ୍ତର୍ୟାମୀ
ଯୋ ମହେଶ୍ୱର ଇତି ପ୍ରସିଦ୍ଧଃ ସ ଏବ ଆତ୍ମତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନୀ, ନାନ୍ୟ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଆତ୍ମତତ୍ତ୍ୱାପରୋକ୍ଷାନୁଭବାତ୍ପୂର୍ୱଂ ଯାବାନ୍ ତତ୍ସାଧନ-
ପ୍ରୟାସଃ କୃତଃ, ଜାତେ ଚ ତସ୍ମିନ୍ ଅନୁଭବେ ସ ନ କର୍ତବ୍ୟ ଇତି
ସଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାହ—
ନାବାର୍ଥୀ ଚ ଭବେତ୍ତାବଦ୍ୟାବତ୍ପାରଂ ନ ଗଚ୍ଛତି ।
ଉତ୍ତୀର୍ଣେ ଚ ସରିତ୍ପାରେ ନାବୟା କିଂ ପ୍ରୟୋଜନମ୍ ॥ ୧୯ ॥
ଯାବତ୍ ଯାବତ୍ପର୍ୟନ୍ତଂ ପାରଂ ନଦୀତୀରଂ ନ ଗଚ୍ଛତି ନ
ସମ୍ପ୍ରାପ୍ନୋତି, ତାବତ୍ ତାବତ୍ପର୍ୟନ୍ତଂ ନାବାର୍ଥୀ ନଦୀତରଣ-
ସାଧନପ୍ଲବନାର୍ଥୀ ଭବେତ୍ ଭୂୟାତ୍, ସରିତ୍ପାରେ ନଦୀତୀରେ
ଉତ୍ତୀର୍ଣେ ସତି ନାବୟା ନଦୀତରଣସାଧନେନ କିଂ ପ୍ରୟୋଜନଂ କିମପି
ନାସ୍ତୀତ୍ୟର୍ଥଃ । ତଦ୍ୱଦତ୍ରାପି ଆତ୍ମାପରୋକ୍ଷେ ଜାତେ
ଶାସ୍ତ୍ରାଦିଭାରୈଃ କିଂ
ପ୍ରୟୋଜନମିତି ଭାବଃ ॥
ତଦେବ ଭଙ୍ଗ୍ୟନ୍ତରେଣ ସଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାହ—
ଗ୍ରନ୍ଥମଭ୍ୟସ୍ୟ ମେଧାବୀ ଜ୍ଞାନବିଜ୍ଞାନତତ୍ପରଃ ।
ପଲାଲମିବ ଧାନ୍ୟାର୍ଥୀ ତ୍ୟଜେଦ୍ଗ୍ରନ୍ଥମଶେଷତଃ ॥ ୨୦ ॥
ମେଧାବୀ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଗ୍ରନ୍ଥମଭ୍ୟସ୍ୟ ବେଦାନ୍ତାଦିଶ୍ରବଣଂ
କୃତ୍ୱା, ଜ୍ଞାନେ ସାମାନ୍ୟଜ୍ଞାନେ ବିଜ୍ଞାନେ ବିଶେଷାନୁଭବେ
ତତ୍ପରଃ ସନ୍ ଗ୍ରନ୍ଥଂ ସର୍ୱଶାସ୍ତ୍ରଂ ତ୍ୟଜେତ୍ । ଅତ୍ର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଃ—
ଧାନ୍ୟାର୍ଥୀ ଧାନ୍ୟସହିତଂ ତୃଣମାଦାୟ ତଦ୍ଗତଧାନ୍ୟସ୍ୱୀକା-
ରାନନ୍ତରଂ ପଲାଲଂ ଗତକଣିଶଂ ତୃଣଂ ଯଥା ତ୍ୟଜେତ୍
ତଦ୍ୱଦିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
କିଂଚ —
ଉଲ୍କାହସ୍ତୋ ଯଥା କଶ୍ଚିଦ୍ଦ୍ରବ୍ୟମାଲୋକ୍ୟ ତାଂ ତ୍ୟଜେତ୍
ଜ୍ଞାନେନ ଜ୍ଞେୟମାଲୋକ୍ୟ ପଶ୍ଚାଜ୍ଜ୍ଞାନଂ ପରିତ୍ୟଜେତ୍ ॥ ୨୧ ॥
କଶ୍ଚିତ୍ ଲୋକେ ଅନ୍ଧକାରସ୍ଥିତଦ୍ରବ୍ୟଦର୍ଶନାର୍ଥୀ ସନ୍,
ଯଥା ଉଲ୍କାହସ୍ତୋ ଭବତି, ପଶ୍ଚାଦ୍ଦ୍ରବ୍ୟମାଲୋକ୍ୟ ତଦନନ୍ତରଂ
ତାମୁଲ୍କାଂ ଯଥା ତ୍ୟଜେତ୍, ତଥା ଜ୍ଞାନେନ ଜ୍ଞାନସାଧନେନ
ଜ୍ଞେୟଂ ବ୍ରହ୍ମ ଆଲୋକ୍ୟ ଅପରୋକ୍ଷୀକୃତ୍ୟ ପଶ୍ଚାତ୍ ଜ୍ଞାନଂ
ଜ୍ଞାନସାଧନଂ ପରିତ୍ୟଜେତ୍ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ଜାତେ ଚାପରୋକ୍ଷଜ୍ଞାନେ, ତେନ ପ୍ରୟୋଜନାଭାବାତ୍
ସାଧନଂ ପରିତ୍ୟାଜ୍ୟମିତ୍ୟେତଦ୍ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତାନ୍ତରେଣାପ୍ୟାହ—
ଯଥାମୃତେନ ତୃପ୍ତସ୍ୟ ପୟସା କିଂ ପ୍ରୟୋଜନମ୍ ।
ଏବଂ ତଂ ପରମଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ବେଦୈର୍ନାସ୍ତି ପ୍ରୟୋଜନମ୍ ॥ ୨୨ ॥
ଯଥା ଅମୃତେନ ସାଗରମଥନାଦ୍ଭୂତେନ ଅମୃତେନ ତୃପ୍ତସ୍ୟ
ସନ୍ତୁଷ୍ଟସ୍ୟ ପୟସା କ୍ଷୀରେଣ ପ୍ରୟୋଜନଂ ନାସ୍ତି, ଏବଂ ପରମଂ
ତଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ପରମାତ୍ମାନମପରୋକ୍ଷୀକୃତ୍ୟ ବେଦୈଃ ବେଦାନ୍ତ-
ଶାସ୍ତ୍ରାଦିଭିଃ କିଂ ପ୍ରୟୋଜନମ୍, ନ କିମପୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
କିଂଚ, ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନିନଃ ବିଧିନିଷେଧାଦିକର୍ତବ୍ୟମପି ନାସ୍ତୀତ୍ୟାହ—
ଜ୍ଞାନାମୃତେନ ତୃପ୍ତସ୍ୟ କୃତକୃତ୍ୟସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ ।
ନ ଚାସ୍ତି କିଞ୍ଚିତ୍କର୍ତବ୍ୟମସ୍ତି ଚେନ୍ନ ସ ତତ୍ତ୍ୱବିତ୍ ॥ ୨୩ ॥
ଜ୍ଞାନାମୃତେନ ତୃପ୍ତସ୍ୟ ଆନନ୍ଦୈକରସଂ ପ୍ରାପ୍ତସ୍ୟ କୃତ-
କୃତ୍ୟସ୍ୟ କୃତାର୍ଥସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ ମୁକ୍ତସ୍ୟ କିଂଚିଦପି
ବିଧିନିଷେଧାଦି କର୍ତବ୍ୟଂ ନାସ୍ତି, ତତ୍ତ୍ୱେନ ଉତ୍ତୀର୍ଣତ୍ୱାଦିତି ଭାବଃ ।
କର୍ତବ୍ୟମପି ଲୋକସଂଗ୍ରହାର୍ଥମେବ, ଯଦ୍ୟଭିନିବେଶେନ କର୍ମାସକ୍ତିରସ୍ତି,
ତର୍ହି ସ ତତ୍ତ୍ୱବିନ୍ନ ଭବତି, ଆରୂଢୋ ନ ଭବତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଅର୍ଥଜ୍ଞାନଂ ବିନା କେବଲଂ ବେଦପାଠମାତ୍ରେଣ ବେଦବିତ୍ତ୍ୱଂ
ନାସ୍ତି, କିଂ ତୁ ବେଦତାତ୍ପର୍ୟଗୋଚରବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନେନୈବ
ବେଦବିତ୍ତ୍ୱମିତ୍ୟାହ—
ତୈଲଧାରାମିବାଚ୍ଛିନ୍ନଂ ଦୀର୍ଘଘଣ୍ଟାନିନାଦବତ୍ ।
ଅବାଚ୍ୟଂ ପ୍ରଣବସ୍ୟାଗ୍ରଂ ଯସ୍ତଂ ବେଦ ସ ବେଦବିତ୍ ॥ ୨୪ ॥
ତୈଲଧାରାମିବାଚ୍ଛିନ୍ନଂ ସନ୍ତତଧାରାବତ୍
ବିଚ୍ଛେଦରହିତଂ ଦୀର୍ଘଘଣ୍ଟାନିନାଦବତ୍
ଅତିଦୀର୍ଘଘଣ୍ଟାଧ୍ୱନ୍ୟଗ୍ରବଚ୍ଚ
ବିଚ୍ଛେଦରହିତଂ ଅବାଚ୍ୟମ୍ ଅବାଙ୍ମନସଗୋଚରଂ ପ୍ରଣବସ୍ୟ
ଅକାରୋମକାରବିନ୍ଦୁନାଦାତ୍ମକସ୍ୟ ସକଲବେଦସାରସ୍ୟ ଅଗ୍ରଂ ଲକ୍ଷ୍ୟଂ
ବ୍ରହ୍ମ ଯୋ ବେଦ, ସ ବେଦବିତ୍ ବେଦାନ୍ତାର୍ଥଜ୍ଞାନୀ; ନାନ୍ୟ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନିନଃ ସମାଧିସାଧନସ୍ୱରୂପମାହ—
ଆତ୍ମାନମରଣିଂ କୃତ୍ୱା ପ୍ରଣବଂ ଚୋତ୍ତରାରଣିମ୍ ।
ଧ୍ୟାନନିର୍ମଥନାଭ୍ୟାସାଦେବଂ ପଶ୍ୟେନ୍ନିଗୂଢବତ୍ ॥ ୨୫ ॥
ଆତ୍ମାନଂ ଆତ୍ମନି କର୍ତୃତ୍ୱାଦ୍ୟଧ୍ୟାସବନ୍ତଂ ଜୀବଂ ଅରଣିଂ
କୃତ୍ୱା ଅଧରାରଣିଂ ଭାବୟିତ୍ୱା, ପ୍ରଣବଂ ପରମାତ୍ମପ୍ରତିପାଦକଂ
ଶବ୍ଦଂ ଉତ୍ତରାରଣିଂ କୃତ୍ୱା ଭାବୟିତ୍ୱା,
ଧ୍ୟାନନିର୍ମଥନାଭ୍ୟାସାତ୍
ଧ୍ୟାନରୂପମଥନେନ ପୌନଃପୁନ୍ୟେନ ପୂର୍ୱୋକ୍ତପ୍ରକାରେଣ ନିଗୂଢବତ୍
ପାଣ୍ଡିତ୍ୟାପ୍ରକଟନେନ ଯୋ ବର୍ତତେ, ସ ଏବଂ ପରମାତ୍ମାନଂ ପଶ୍ୟେତ୍;
ନାନ୍ୟ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଯାବଦପରୋକ୍ଷାନୁଭବପର୍ୟନ୍ତଂ ସ୍ୱୟଂପ୍ରକାଶବ୍ରହ୍ମ-
ଧାରଣାମାହ—
ତାଦୃଶଂ ପରମଂ ରୂପଂ ସ୍ମରେତ୍ପାର୍ଥ ହ୍ୟନନ୍ୟଧୀଃ ।
ବିଧୂମାଗ୍ନିନିଭଂ ଦେବଂ ପଶ୍ୟେଦନ୍ତ୍ୟନ୍ତନିର୍ମଲମ୍ ॥ ୨୬ ॥
ହେ ପାର୍ଥ, ବିଧୂମାଗ୍ନିନିଭଂ ବିଗତଧୂମାଗ୍ନିରିବ
ଦ୍ୟୋତମାନମ୍ ଅତ୍ୟନ୍ତନିର୍ମଲମ୍ ଅତିସ୍ୱଚ୍ଛଂ ଦେବଂ ସ୍ୱୟଂ-
ପ୍ରକାଶଂ ପରମାତ୍ମାନଂ ଯାବତ୍ପଶ୍ୟେତ୍ ଅପରୋକ୍ଷୀକୁର୍ୟାତ୍,
ତାବତ୍ ତାଦୃଶଂ ପରମଂ ସର୍ୱୋତ୍କୃଷ୍ଟଂ ରୂପଂ ବ୍ରହ୍ମ-
ସ୍ୱରୂପମ୍, ଅନନ୍ୟଧୀରିତି ଅନନ୍ୟଚିତ୍ତଃ ସନ୍ ସଂସ୍ମରେତ୍
ବ୍ରହ୍ମଧାରଣଂ କୁର୍ୟାଦିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଭାବନାପ୍ରକାରମେବ ବ୍ରହ୍ମସ୍ୱରୂପପ୍ରକଟନବ୍ୟାଜେନ
ବିଶଦୟତି—
ଦୂରସ୍ଥୋଽପି ନ ଦୂରସ୍ଥଃ ପିଣ୍ଡସ୍ଥଃ ପିଣ୍ଡବର୍ଜିତଃ ।
ବିମଲଃ ସର୍ୱଦା ଦେହୀ ସର୍ୱବ୍ୟାପୀ ନିରଞ୍ଜନଃ ॥ ୨୭ ॥
ଦେହୀ ଜୀବଃ ସର୍ୱଦା ସର୍ୱସ୍ମିନ୍ କାଲେ ଦୂରସ୍ଥୋଽପି ଅଜ୍ଞସ୍ୟ
ପରୋକ୍ଷବତ୍ ସ୍ଥିତୋଽପି ନ ଦୂରସ୍ଥଃ ପରୋକ୍ଷସ୍ଥିତୋ ନ ଭବତି;
କିଂ ତୁ ସର୍ୱଦାପି ଅପରୋକ୍ଷ ଏବେତ୍ୟର୍ଥଃ । ପିଣ୍ଡସ୍ଥୋଽପି ଅଜ୍ଞସ୍ୟ
ଶରୀରସମ୍ବନ୍ଧାଧ୍ୟାସାତ୍ ପରିଚ୍ଛିନ୍ନବତ୍ ଭାସମାନୋଽପି,
ପିଣ୍ଡବର୍ଜିତଃ ଶରୀରସମ୍ବନ୍ଧଧ୍ୟାସରହିତଃ; ତତ୍ର ହେତୁଃ—
ବିମଲଃ ନିର୍ମଲଃ ସର୍ୱବ୍ୟାପୀ ସର୍ୱତଃ ପରିପୂର୍ଣଃ ନିରଞ୍ଜନଃ ସ୍ୱୟଂ-
ପ୍ରକାଶଶ୍ଚ । ଏବଂ ଧ୍ୟାୟେଦିତି ପୂର୍ୱେଣ ସମ୍ବନ୍ଧଃ ॥
କିଂଚ, ଦେହାଧ୍ୟାସାତ୍ ପ୍ରତୀୟମାନଂ
କର୍ତୃତ୍ୱଭୋକ୍ତୃତ୍ୱାଦିକମାତ୍ମନୋ ନାସ୍ତି ଇତ୍ୟାହ—
କାୟସ୍ଥୋଽପି ନ କାୟସ୍ଥଃ କାୟସ୍ଥୋଽପି ନ ଜାୟତେ ।
କାୟସ୍ଥୋଽପି ନ ଭୁଞ୍ଜାନଃ କାୟସ୍ଥୋଽପି ନ ବଧ୍ୟତେ ॥ ୨୮ ॥
ଦେହୀ ଜୀବଃ କାୟସ୍ଥୋଽପି ଶରୀରାଧ୍ୟାସବାନପି ନ
କାୟସ୍ତଃ ଶରୀରନିମିତ୍ତବନ୍ଧରହିତଃ । କାୟସ୍ଥୋଽପି
ଜନ୍ମାଦିବଚ୍ଛରୀରସ୍ଥୋଽପି ନ ଜାୟତେ ଶରୀରନିମିତ୍ତଜନ୍ମରହିତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ।
କାୟସ୍ଥୋଽପି ଭୋଗସାଧନୀଭୂତଶରୀରସ୍ଥୋଽପି ନ ଭୁଞ୍ଜାନଃ ଭୋଗରହିତଃ ।
କାୟସ୍ଥୋଽପି ବନ୍ଧହେତୁଭୂତଦେହସ୍ଥୋଽପି ନ ବଧ୍ୟତେ ବନ୍ଧନଂ
ନ ପ୍ରାପ୍ନୋତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ।
କିଂଚ—
କାୟସ୍ଥୋଽପି ନ ଲିପ୍ତଃ ସ୍ୟାତ୍କାୟସ୍ଥୋଽପି ନ ବାଧ୍ୟତେ ।
କାୟସ୍ଥୋଽପି ସୁଖଦୁଃଖାଦିହେତୁଭୂତଦେହସମ୍ବନ୍ଧୋଽପି
ନ ଲିପ୍ତଃ ସ୍ୟାତ୍ ସୁଖଦୁଃଖାଦିସମ୍ବନ୍ଧରହିତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ।
କାୟସ୍ଥୋଽପି ମରଣଧର୍ମବଦ୍ଦେହସ୍ଥୋଽପି ନ ବାଧ୍ୟତେ ନ ମ୍ରିୟତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ଅନେନ ଜନ୍ମାଦିଷଡ୍ଭାବବିକାରଶୂନ୍ୟତ୍ୱଂ ଦର୍ଶିତମ୍ ॥
ଯଦଧ୍ୟାସେନ ଆତ୍ମମୋହାତ୍ସଂସୃତିଃ, ତଦପବାଦେନ ତତ୍ରୈବ
ଦେହାନ୍ତଃକରଣାଦାବାତ୍ମା ବିଚାରଣୀୟ ଇତ୍ୟାହ—
ତିଲମଧ୍ୟେ ଯଥା ତୈଲଂ କ୍ଷୀରମଧ୍ୟେ ଯଥା ଘୃତମ୍ ॥ ୨୯ ॥
ପୁଷ୍ପମଧ୍ୟେ ଯଥା ଗନ୍ଧଃ ଫଲମଧ୍ୟେ ଯଥା ରସଃ ।
କାଷ୍ଠାଗ୍ନିବତ୍ପ୍ରକାଶେତ ଆକାଶେ ବାୟୁବଚ୍ଚରେତ୍ ॥ ୩୦ ॥
ଆତ୍ମା ତିଲମଧ୍ୟେ ତୈଲାଚ୍ଛାଦକତିଲେଷୁ ଯଥା ତୈଲମ୍,
ଯନ୍ତ୍ରାଦିନା ତିଲେ ନିଷ୍ପିଷ୍ଟେ ଯଥା ତିଲାତ୍ପୃଥକ୍ ତୈଲଂ ଶୁଦ୍ଧଂ
ଭାସତେ, ଯଥା କ୍ଷୀରମଧ୍ୟେ ଘୃତାଚ୍ଛାଦକକ୍ଷୀରାଣାଂ ମଧ୍ୟେ
କ୍ଷୀରତ୍ୱାପନୋଦକୋପାୟଦ୍ୱାରା ଦଧିପରିଣାମେ ମଥନେନାପନୀତେ
ନବନୀତାଦିପରିଣାମଦ୍ୱାରା ଅଗ୍ନିସଂୟୋଗାତ୍ ଯଥା ଘୃତଂ
ପ୍ରତୀୟତେ, ତଥା ପୁଷ୍ପାଣାଂ ମଧ୍ୟେ ଯଥା ଗନ୍ଧଃ ପ୍ରତୀୟତେ,
ଫଲମଧ୍ୟେ ତ୍ୱଗସ୍ଥ୍ୟାଦିହେୟାଂଶପରିତ୍ୟାଗେନ ଯଥା ରସୋ
ଭାସତେ, ଆକାଶେ ଯଥା ବାୟୁଃ ସର୍ୱଗତଃ ସନ୍ ବାତି
ସଂଚରତି, ତଥା କାଷ୍ଠାଗ୍ନିବତ୍ ଅରଣ୍ୟାଦିସ୍ଥିତାଗ୍ନିଃ
ମଥନାଦିନା ମଥିତେ
ଯଥା କାଷ୍ଠଭାବଂ ବିହାୟ ସ୍ୱୟଂପ୍ରକାଶତୟା ଭାସତେ,
ତଦ୍ୱଦାତ୍ମାପି ଅଶ୍ରମୟାଦିପଞ୍ଚକୋଶେଷୁ ମଧ୍ୟେ ହେୟାଂଶ-
ପରିତ୍ୟାଗେନ ଆନନ୍ଦାତ୍ମକତୟା ସ୍ୱୟଂପ୍ରକାଶଃ ସନ୍ ଭାସତ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଏତଦେବ ଦାର୍ଷ୍ଟାନ୍ତିକେ ସର୍ୱଂ ସ୍ପଷ୍ଟମୁପପାଦୟତି—
ତଥା ସର୍ୱଗତୋ ଦେହୀ ଦେହମଧ୍ୟେ ବ୍ୟବସ୍ଥିତଃ ।
ମନସ୍ଥୋ ଦେଶିନାଂ ଦେବୋ ମନୋମଧ୍ୟେ ବ୍ୟବସ୍ଥିତଃ ॥ ୩୧ ॥
ତଥା ପୂର୍ୱୋକ୍ତତୈଲାଦିବତ୍ ସର୍ୱଗତଃ ସର୍ୱବ୍ୟାପୀ ଦେହୀ
ଜୀବଃ ଦେହମଧ୍ୟେ ନାନାଭିନ୍ନତିର୍ୟଗ୍ଦେହାଦିଦେହମଧ୍ୟେ ବ୍ୟବସ୍ଥିତଃ
ନାନାଭିନ୍ନତିଲେଷୁ ତୈଲବତ୍ ଏକତ୍ୱେନ ସ୍ଥିତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଦେହିନାଂ
ତତ୍ତଦ୍ଦେହଭେଦେନ ଭିନ୍ନାନାଂ ଜୀବାନାଂ ମନସ୍ଥଃ ତତ୍ତଦନ୍ତଃ-
କରଣସ୍ଥଃ ଦେବଃ ଈଶ୍ୱରଃ ମନୋମଧ୍ୟେ
ତତ୍ତଦ୍ଦୁଷ୍ଟାଦୁଷ୍ଟାନ୍ତଃକରଣେଷୁ
ବ୍ୟବସ୍ଥିତଃ ସାକ୍ଷିତୟା ଭାସତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ତାଦୃଶବ୍ରହ୍ମାପରୋକ୍ଷ୍ୟେଣ ମୁଚ୍ୟନ୍ତ ଇତ୍ୟାହ—
ମନସ୍ଥଂ ମନମଧ୍ୟସ୍ଥଂ ମଧ୍ୟସ୍ଥଂ ମନବର୍ଜିତମ୍ ।
ମନସା ମନ ଆଲୋକ୍ୟ ସ୍ୱୟଂ ସିଧ୍ୟନ୍ତି ଯୋଗିନଃ ॥ ୩୨ ॥
ମନସ୍ଥଂ ମନୋଽବଚ୍ଛିନ୍ନଂ ମନମଧ୍ୟସ୍ଥଂ ମନଃସାକ୍ଷି-
ଭୂତଂ ମଧ୍ୟସ୍ଥଂ ସର୍ୱସାକ୍ଷିଭୂତମ୍ ମନବର୍ଜିତଂ
ସଙ୍କଲ୍ପବିକଲ୍ପାଦିରହିତଂ ମନଃ ଅବବୋଧାତ୍ମକଂ ଦେବଂ ମନସା
ପରିଶୁଦ୍ଧାନ୍ତଃକରଣେନ ଆଲୋକ୍ୟ ତଦ୍ଗୋଚରାପରୋକ୍ଷଚରମବୃତ୍ତିଂ
ଲବ୍ଧ୍ୱା ଯୋଗିନଃ ସ୍ୱୟମେବ ସିଧ୍ୟନ୍ତି ନିବୃତ୍ତାବିଦ୍ୟକା ମୁକ୍ତା
ଭବନ୍ତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଆକାଶଂ ମାନସଂ କୃତ୍ୱା ମନଃ କୃତ୍ୱା ନିରାସ୍ପଦମ୍ ।
ନିଶ୍ଚଲଂ ତଦ୍ୱିଜାନୀୟାତ୍ସମାଧିସ୍ଥସ୍ୟ ଲକ୍ଷଣମ୍ ॥ ୩୩ ॥
ଆକାଶବନ୍ମାନସଂ ମନୋ ନିର୍ମଲଂ କୃତ୍ୱା ମନଃ
ସଙ୍କଲ୍ପବିକଲ୍ପାତ୍ମକଂ ନିରାସ୍ପଦମ୍ ନିର୍ୱିଷୟଂ କୃତ୍ୱା ନିଶ୍ଚଲଂ
ନିଷ୍କ୍ରିୟମୀଶ୍ୱରଂ ଯୋ ବିଜାନୀୟାତ୍, ସ ଏବ ସମାଧିସ୍ଥଃ ।
ତାଦୃଶଜ୍ଞାନମେବ ସମାଧିସ୍ଥସ୍ୟାପି ଲକ୍ଷଣମିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଆରୂଢସ୍ୟ ଲକ୍ଷଣମୁକ୍ତମ୍, ଆରୁରୁକ୍ଷୋରୁପାୟମାହ—
ଯୋଗାମୃତରସଂ ପୀତ୍ୱା ବାୟୁଭକ୍ଷଃ ସଦା ସୁଖୀ ।
ଯମମଭ୍ୟସ୍ୟତେ ନିତ୍ୟଂ ସମାଧିର୍ମୃତ୍ୟୁନାଶକୃତ୍ ॥ ୩୪ ॥
ଯୋଗାମୃତରସଂ ପୀତ୍ୱା ଯମନିୟମାଦ୍ୟଷ୍ଟାଙ୍ଗୟୋଗ-
ଅମୃତପାନଂ କୃତ୍ୱା ତତ୍ତତ୍ପ୍ରତିପାଦକଶାସ୍ତ୍ରମଭ୍ୟସ୍ୟେତ୍ୟର୍ଥଃ,
ବାୟୁଭକ୍ଷଃ ବାୟୁମାତ୍ରାହରଃ, ଉପଲକ୍ଷଣମେତତ୍, ହିତମିତ-
ମେଧ୍ୟାଶୀ, ସଦା ସୁଖୀ ସର୍ୱଦା ସନ୍ତୁଷ୍ଟଃ ସନ୍, ଯଂ ଯମଂ
ମନୋନିଗ୍ରହଂ ନିତ୍ୟମଭ୍ୟସ୍ୟତେ, ସ ସମାଧିରିତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ । ସ ସମାଧିଃ
ମୃତ୍ୟୁନାଶକୃତ୍ ଜନନମରଣସଂସାରନାଶକୃଦିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ତାଦୃଶସମାଧୌ ସ୍ଥିତସ୍ୟ ଲକ୍ଷଣମାହ—
ଊର୍ଧ୍ୱଶୂନ୍ୟମଧଃଶୂନ୍ୟଂ ମଧ୍ୟଶୂନ୍ୟଂ ଯଦାତ୍ମକମ୍ ।
ସର୍ୱଶୂନ୍ୟଂ ସ ଆତ୍ମେତି ସମାଧିସ୍ଥସ୍ୟ ଲକ୍ଷଣମ୍ ॥ ୩୫ ॥
ଊର୍ଧ୍ୱଶୂନ୍ୟମ୍ ଊର୍ଧ୍ୱଦେଶପରିଚ୍ଛେଦରହିତଂ
ଅଧଃଶୂନ୍ୟମ୍ ଅଧୋମଧ୍ୟଦେଶପରିଚ୍ଛେଦରହିତଂ ସର୍ୱଶୂନ୍ୟଂ
ଦେଶକାଲାଦିପରିଚ୍ଛେଦରହିତଂ ଯଦାତ୍ମକଂ ଯତ୍ସ୍ୱରୂପମ୍, ସ
ଆତ୍ମେତି ଭାବନା ସମାଧିସ୍ଥସ୍ୟ ଲକ୍ଷଣମିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଏତସ୍ୟାଇକାନ୍ତିକଦୃଷ୍ଟେଃ ବିଧିନିଷେଧାତୀତତ୍ୱମାହ—
ଶୂନ୍ୟଭାବିତଭାବାତ୍ମା ପୁଣ୍ୟପାପୈଃ ପ୍ରମୁଚ୍ୟତେ ।
ଶୂନ୍ୟମିତି ସର୍ୱପରିଚ୍ଛେଦରହିତମିତି ଭାବିତଃ ବାସିତଃ
ଭାବଃ ଅଭିପ୍ରାୟୋ ଯସ୍ୟାତ୍ମନଃ ତାଦୃଶଃ ସନ୍
ଶୂନ୍ୟଭାବିତଭାବାତ୍ମା
ଯୋଗୀ ପୁଣ୍ୟପାପୈଃ ବିଧିନିଷେଧପ୍ରୟୁକ୍ତୈଃ ପ୍ରମୁଚ୍ୟତେ ମୁକ୍ତୋ
ଭବତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଏବଂ ଭଗବଦୁପଦିଷ୍ଟସମାଧୌ ବିରୋଧମସମ୍ଭବଂ ଚ ଆହ—
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ—
ଅଦୃଶ୍ୟେ ଭାବନା ନାସ୍ତି ଦୃଶ୍ୟମେତଦ୍ୱିନଶ୍ୟତି ॥ ୩୬ ॥
ଅବର୍ଣମସ୍ୱରଂ ବ୍ରହ୍ମ କଥଂ ଧ୍ୟାୟନ୍ତି ଯୋଗିନଃ ।
ଅଦୃଶ୍ୟେ ଜ୍ଞାନାଗୋଚରେ ବସ୍ତୁନି ଭାବନା ଧ୍ୟାନଂ ନାସ୍ତି;
ନନୁ ତର୍ହି ଦୃଶ୍ୟଂ ଭବତ୍ୱିତି ଚେତ୍, ଦୃଶ୍ୟମେତତ୍ସର୍ୱଂ
ବିନଶ୍ୟତି ନାଶଂ ପ୍ରାପ୍ନୋତି ଶୁକ୍ତିକାରୂପ୍ୟବତ୍ । ତଥା ଚ
ଅବର୍ଣଂ ରୂପ-
ରହିତମ୍ ଅସ୍ୱରଂ ଶବ୍ଦାଗୋଚରଂ ବ୍ରହ୍ମ ଯୋଗିନଃ କଥଂ ଧ୍ୟାୟନ୍ତି,
ଧ୍ୟାନସ୍ୟ ସ୍ମୃତ୍ୟାତ୍ମକତ୍ୱେନାନନୁଭୂତେ ତଦୟୋଗାତ୍ ଇତି ଭାବଃ ।
ନ ହି ସାବୟବମୂର୍ତ୍ୟାଦିମତ୍ତ୍ୱେନ ବୟଂ ଧ୍ୟାନଂ ବ୍ରୂମଃ
ଯେନ ତ୍ୱୟୋକ୍ତଂ ଘଟେତ, କିଂ ତୁ ନିର୍ୱିଶେଷପରବ୍ରହ୍ମଣ ଏବ ନିର୍ମଲଂ
ନିଷ୍କଲମିତ୍ୟାଦିନା, ବେଦାନ୍ତଜନ୍ୟବୃତ୍ତିଗୋଚରତ୍ୱେନ
ତତ୍ସମ୍ଭବତୀତ୍ୟଭିପ୍ରାୟେଣାହ—
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ—
ଊର୍ଧ୍ୱପୂର୍ଣମଧଃପୂର୍ଣଂ ମଧ୍ୟପୂର୍ଣଂ ଯଦାତ୍ମକମ୍ ॥ ୩୭ ॥
ସର୍ୱପୂର୍ଣଂ ସ ଆତ୍ମେତି ସମାଧିସ୍ଥସ୍ୟ ଲକ୍ଷଣମ୍ ।
ଊର୍ଧ୍ୱାଧୋମଧ୍ୟପୂର୍ଣଶବ୍ଦୈଃ ସର୍ୱଦେଶତଃ ସର୍ୱକାଲତଃ
ପରିଚ୍ଛେଦଂ ବ୍ୟାବର୍ତୟତି । ଯଦାତ୍ମକଂ ଯତ୍ ଏତାଦୃଶଂ ବସ୍ତୁ
ସର୍ୱତ୍ର ପରିପୂର୍ଣଂ ସ ଆତ୍ମେତି ଯୋ ଧ୍ୟାୟତି, ସ ସମାଧିସ୍ଥଃ ।
ତସ୍ୟ ଲକ୍ଷଣମପି ତଦେବେତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ନନ୍ୱୟଂ ସାଲମ୍ବନୟୋଗୋ ନିରାଲମ୍ବନୟୋଗୋ ବେତି ଦ୍ୱେଧା
ବିକଲ୍ପ୍ୟ ତତ୍ର ଦୋଷମାଶଙ୍କ୍ୟାହ—
ଅର୍ଜୁନ ଉଅବାଚ—
ସାଲମ୍ବସ୍ୟାପ୍ୟନିତ୍ୟତ୍ୱଂ ନିରାଲମ୍ବସ୍ୟ ଶୂନ୍ୟତା ॥ ୩୮ ॥
ଉଭୟୋରପି ଦୁଷ୍ଠତ୍ୱାତ୍କଥଂ ଧ୍ୟାୟନ୍ତି ଯୋଗିନଃ ।
ସାଲମ୍ବସ୍ୟ ମୂର୍ତ୍ୟାଧାରାଦିସହିତସ୍ୟ ଅନିତ୍ୟତ୍ୱଂ ବିନାଶିତ୍ୱମ୍,
ନିରାଲମ୍ବସ୍ୟ ମୂର୍ତ୍ୟାଧାରାଦିରହିତସ୍ୟ ଶୂନ୍ୟତା ଶଶ-
ବିଷାଣାୟିତତ୍ୱମ୍, ଏବମୁଭୟୋରପି ଦୁଷ୍ଟତ୍ୱାତ୍
ଦୋଷଘଟିତତ୍ୱାତ୍ ଯୋଗିନଃ କଥଂ ଧ୍ୟାୟନ୍ତୀତି ପ୍ରଶ୍ନାର୍ଥଃ ॥
ଯଜ୍ଞଦାନାଦିନା ଶୁଦ୍ଧାନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ
ବେଦାନ୍ତଜନ୍ୟନିର୍ୱିଶେଷବ୍ରହ୍ମଗୋଚରବୃତ୍ତିସମ୍ଭବାତ୍ ନ
ଶୂନ୍ୟତେତ୍ୟଭିପ୍ରାୟେଣାହ—
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ—
ହୃଦୟଂ ନିର୍ମଲଂ କୃତ୍ୱା ଚିନ୍ତୟିତ୍ୱାପ୍ୟନାମୟମ୍ ॥ ୩୯ ॥
ଅହମେବ ଇଦଂ ସର୍ୱମିତି ପଶ୍ୟେତ୍ପରଂ ସୁଖମ୍ ।
ହୃଦୟଂ ଚିତ୍ତଂ ନିର୍ମଲଂ ଜ୍ଞାନବିରୋଧିରାଗାଦିଦୋଷରହିତଂ
କୃତ୍ୱା ଅନାମୟଂ ଚିନ୍ତୟିତ୍ୱା ଈଶ୍ୱରଂ ଧ୍ୟାତ୍ୱା ପରଂ ସୁଖୀ ସନ୍
ଏକ ଏବାହମିଦଂ ସର୍ୱଂ ଜଗଜ୍ଜାଲମହମେବ ନ ମତ୍ତୋ ବ୍ୟତିରିକ୍ତମନ୍ୟତ୍
ଇତି ପଶ୍ୟେତ୍ ଅପରୋକ୍ଷାନୁଭବଂ ପ୍ରାପ୍ନୁୟାତ୍ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଅର୍ଥାତ୍ମକସ୍ୟ ଜଗତଃ ଶବ୍ଦନିରୂପ୍ୟତ୍ୱେନ ଶବ୍ଦସ୍ୟ ବର୍ଣା-
ତ୍ମକତ୍ୱେନ ବର୍ଣାନାଂ ପ୍ରଣବାତ୍ମକତ୍ୱେନ ପ୍ରଣବସ୍ୟ ବିନ୍ଦ୍ୱାତ୍ମକତ୍ୱେନ
ବିନ୍ଦୋଃ ନାଦାତ୍ମକତ୍ୱେନ ନାଦସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଧ୍ୟାନସ୍ଥାନାତ୍ମକ-
କଲାତ୍ମକତ୍ୱେନ ବ୍ରହ୍ମଣି ସମନ୍ୱୟେନ ବିନ୍ଦୁନାଦକଲାତୀତଂ ବ୍ରହ୍ମ
ଧ୍ୟାୟେଦିତି ଭଗବତୋକ୍ତମ୍, ତଦ୍ୱିବିଚ୍ୟ ଜ୍ଞାତୁଂ ପୃଚ୍ଛତି—
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ—
ଅକ୍ଷରାଣି ସମାତ୍ରାଣି ସର୍ୱେ ବିନ୍ଦୁସମାଶ୍ରିତାଃ ॥ ୪୦ ॥
ବିନ୍ଦୁଭିର୍ଭିଦ୍ୟତେ ନାଦଃ ସ ନାଦଃ କେନ ଭିଦ୍ୟତେ ।
ହେ ଭଗବନ୍ ସମାତ୍ରାଣି ଅକ୍ଷରାଣି ଅକାରାଦୀନି ସର୍ୱେ
ସର୍ୱାଣି ଲିଙ୍ଗବ୍ୟତ୍ୟଯଃ ଆର୍ଷଃ, ବିନ୍ଦୁସମାଶ୍ରିତାଃ
ବିନ୍ଦୁତନ୍ମାତ୍ରାଣୀତ୍ୟର୍ଥଃ । ବିନ୍ଦୁସ୍ତୁ ନାଦେନ ଭିଦ୍ୟତେ ନାଦତନ୍ମାତ୍ରଃ
ସନ୍ ତତ୍ର ସମନ୍ୱେତୀତ୍ୟର୍ଥଃ । ସ ନାଦଃ କଲାୟାଂ ସମନ୍ୱେତି । ସା
କଲା
କୁତ୍ର ସମନ୍ୱେତି ଇତି ପ୍ରଶ୍ନାର୍ଥଃ । ଯଦ୍ୟପି ଶ୍ଲୋକେ ସ ନାଦଃ କେନ
ଭିଦ୍ୟତ ଇତି
ନାଦସ୍ୟୈବ ସମନ୍ୱୟଃ ପୃଷ୍ଟ ଇତି ଭାତି, ତଥାପି ନାଦସ୍ୟ
କଲାସମନ୍ୱୟ
ଇତି ପ୍ରସିଦ୍ଧତ୍ୱାତ୍ ନାଦପଦଂ କଲୋପଲକ୍ଷଣମ୍ ॥
ଏବଂ ପୃଷ୍ଟୋ ଭଗବାନ୍ ବ୍ରହ୍ମଣି ସମନ୍ୱେତି ଇତି
ଉତ୍ତରମାହ—
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ—
ଅନାହତସ୍ୟ ଶବ୍ଦସ୍ୟ ତସ୍ୟ ଶବ୍ଦସ୍ୟ ଯୋ ଧ୍ୱନିଃ ॥ ୪୧ ॥
ଧ୍ୱନେରନ୍ତର୍ଗତଂ ଜ୍ୟୋତିର୍ଜ୍ୟୋତିରନ୍ତର୍ଗତଂ ମନଃ ।
ତନ୍ମନୋ ବିଲୟଂ ଯାତି ତଦ୍ୱିଷ୍ଣୋଃ ପରମଂ ପଦମ୍ ॥ ୪୨ ॥
ଅନାହତସ୍ୟ ଶବ୍ଦସ୍ୟ ପରାବସ୍ଥାପନ୍ନପ୍ରଣବସ୍ୟ ଯଃ ଧ୍ୱନିଃ
ନାଦଃ ତସ୍ୟ ନାଦସ୍ୟ ଜ୍ୟୋତିଃ ଅନ୍ତର୍ଗତମ୍ । ତେନ ତେଜୋରୂପକଲାୟାଂ
ନାଦସ୍ୟାନ୍ତର୍ଭାବ ଇତି ତାତ୍ପର୍ୟମ୍ । କଲାନ୍ତର୍ଭାବମାହ—
ଜ୍ୟୋତିରନ୍ତର୍ଗତଂ ମନ ଇତି । ମନସଃ ଜ୍ୟୋତିଷ୍ୟନ୍ତର୍ଭାବୋ ନାମ
ତନ୍ମାତ୍ରୟା ତତ୍ର ବ୍ୟାପ୍ତିଃ । ତଥା ଚ ମନସି ଜ୍ୟୋତିଷଃ କଲାୟାଃ
ସମନ୍ୱୟ ଇତି
ଭାବଃ । ତତ୍ ମନଃ ଶବ୍ଦାଦିପ୍ରପଞ୍ଚକାରଣଭୂତଂ ମନଃ
ଯତ୍ର ବିଲୟଂ ଯାତି, ଯତ୍ର ବ୍ରହ୍ମଣି
ବେଦାନ୍ତଜନ୍ୟନିର୍ୱିକଲ୍ପକବ୍ରହ୍ମ-
ଗୋଚରମନୋବୃତ୍ତିଃ ଲୟଂ ଯାତି, ତତ୍ ବୃତ୍ତିଲୟସ୍ଥାନଂ ବୃତ୍ତି-
ଲୟାତ୍ମକଂ ବା ବିଷ୍ଣୋଃ ପରମମ୍ ଉତ୍କୃଷ୍ଟଂ ପଦଂ ସ୍ୱରୂପମିତି ।
ତଦୁକ୍ତମ୍—ମନଃ କାୟାଗ୍ନିନା ହନ୍ତୀତ୍ୟାଦିନା ॥
ପୁନସ୍ତଦେବ ବିଶିନଷ୍ଟି—
ଓଁକାରଧ୍ୱନିନାଦେନ ବାୟୋଃ ସଂହରଣାନ୍ତିକମ୍ ।
ନିରାଲମ୍ବଂ ସମୁଦ୍ଦିଶ୍ୟ ଯତ୍ର ନାଦୋ ଲୟଂ ଗତଃ ॥ ୪୩ ॥
ଓଂକାରଧ୍ୱନିନାଦେନ ଓଂକାରଧ୍ୱନ୍ୟାତ୍ମକନାଦେନ ସହ ବାୟୋଃ
ସଂହରଣାନ୍ତିକଂ ରେଚକପୂରକାଦିକ୍ରମେଣ ନିୟମିତବାୟୋରୁପସଂହାର-
ପର୍ୟନ୍ତଂ ନିରାଲମ୍ବଂ ନିର୍ୱିଶେଷଂ ବ୍ରହ୍ମ ସମୁଦ୍ଦିଶ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟଂ
କୃତ୍ୱା ଧ୍ୟାୟେତ୍ । ଯତ୍ର ସ ନାଦୋ ଲୟଂ ଗତଃ ନାଶଂ
ପ୍ରାପ୍ନୁୟାତ୍, ତତ୍ ନାଦନାଶାଧିକରଣାତ୍ମକଂ ନାଦନାଶାତ୍ମକଂ
ବା ବିଷ୍ଣୋଃ ପରମଂ ପଦମିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଏବଂ ଧ୍ୟାନପ୍ରକାରେଣ ଶୁଦ୍ଧାନ୍ତଃକରଣସ୍ୟ ଆରୂଢସ୍ୟ
ପୁଣ୍ୟପାପେ ବିଧୂୟ ବ୍ରହ୍ମସାୟୁଜ୍ୟେଽଭିହିତେ,
ଆରୁରୁକ୍ଷୋରପରିଶୁଦ୍ଧ-
ଅନ୍ତଃକରଣିତ୍ୱେନ ବ୍ରହ୍ମସାୟୁଜ୍ୟାସମ୍ଭବେ
ଧର୍ମାଧର୍ମବିଧୂନନାସମ୍ଭବେନ
ତଦ୍ଦ୍ୱାରା ଜନନମରଣାଦିକମବଶ୍ୟଂ ଭାବ୍ୟମିତି ମନସି ନିଶ୍ଚିତ୍ୟ var ଭାବିତବ୍ୟମିତି
ପୁନରାବୃତ୍ତିପ୍ରକାରଂ ପୃଚ୍ଛତି—
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ—
ଭିନ୍ନେ ପଞ୍ଚାତ୍ମକେ ଦେହେ ଗତେ ପଞ୍ଚସୁ ପଞ୍ଚଧା ।
ପ୍ରାଣୈର୍ୱିମୁକ୍ତେ ଦେହେ ତୁ ଧର୍ମାଧର୍ମୌ କ୍ୱ ଗଚ୍ଛତଃ ॥ ୪୪ ॥
ପଞ୍ଚାତ୍ମକେ ପଞ୍ଚଭୂତାତ୍ମକେ ଦେହେ ସ୍ଥୂଲଶରୀରେ
ଭିନ୍ନେ ଗତେ ସତି, ପଞ୍ଚସୁ ପଞ୍ଚଭୂତେଷୁ ପଞ୍ଚଧା
ତତ୍ତତ୍ପୃଥିବ୍ୟାଦ୍ୟା-
କାରେଣ ସ୍ଥିତେଷୁ ସତ୍ସୁ, ଦେହେ ପ୍ରାଣୈଃ ପ୍ରାଣାଦିପଞ୍ଚବାୟୁଭିଃ
ବିୟୁକ୍ତେ ସତି, ଧର୍ମାଧର୍ମୌ ପୁଣ୍ୟପାପେ କ୍ୱ ଗଚ୍ଛତଃ କୁତ୍ର
ଯାସ୍ୟତଃ ॥
ଏବଂ ପୃଷ୍ଟୋ ଭଗବାନ୍ ଲିଙ୍ଗଶରୀରାଧାରତୟା ତିଷ୍ଠତ
ଇତ୍ୟୁତ୍ତରମାହ—
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ—
ଧର୍ମାଧର୍ମୌ ମନଶ୍ଚୈବ ପଞ୍ଚଭୂତାନି ଯାନି ଚ ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଚ ପଞ୍ଚୈବ ଯାଶ୍ଚାନ୍ୟାଃ ପଞ୍ଚ ଦେବତାଃ ॥ ୪୫ ॥
ତାଶ୍ଚୈବ ମନସା ସର୍ୱେ ନିତ୍ୟମେବାଭିମାନତଃ ।
ଜୀବେନ ସହ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ଯାବତ୍ତତ୍ତ୍ୱଂ ନ ବିନ୍ଦତି ॥ ୪୬ ॥
ଧର୍ମାଧର୍ମୌ ପୁଣ୍ୟପାପେ ମନଶ୍ଚ ଅନ୍ତଃକରଣଂ ଯାନି ଚ
ପଞ୍ଚଭୂତାନି ପୃଥିବ୍ୟାଦୀନି ଯାନି ଚ ପଞ୍ଚେନ୍ଦ୍ରିୟାଣି ଚକ୍ଷୁ-
ରାଦୀନି ବାଗାଦୀନି ଜ୍ଞାନକର୍ମାତ୍ମକାନି ଚ ଯାଶ୍ଚାନ୍ୟାଃ
ପଞ୍ଚଦେବତାଃ ପଞ୍ଚେନ୍ଦ୍ରିୟାଭିମାନିନ୍ୟଃ ଦିଗ୍ୱାତାଦୟଃ,
ତଦୁକ୍ତମ୍—
ଦିଗ୍ୱାତାଦର୍କପ୍ରବେତାଶ୍ୱିବହ୍ନିପ୍ରାପ୍ୟପ୍ରଲୀୟକାଃ ଇତି, ତା
ଦେବତାଃ, ଏତେ ସର୍ୱଭୂତାଦୟଃ ମନସା ଅନ୍ତରିନ୍ଦ୍ରିୟେଣ ନିତ୍ୟମେବ
ସର୍ୱଦା
ଅଭିମାନତଃ ମମତାହଙ୍କାରବିଷୟତ୍ୱେନ ଯାବତ୍ତତ୍ତ୍ୱଂ ନ ବିନ୍ଦତି
ଅପରୋକ୍ଷବ୍ରହ୍ମାନୁଭବଂ ନ ପ୍ରାପ୍ନୋତି, ତାବଜ୍ଜୀବେନ ସହ
ଜୀବୋପାଧିନା
ଲିଙ୍ଗେନ ସହ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ଗତାଗତଂ ପ୍ରାପ୍ନୁବନ୍ତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଏବଂ ସ୍ଥୂଲଦେହଲୟେଽପି ଧର୍ମାଧର୍ମୌ
ଲିଙ୍ଗଶରୀରମାଶ୍ରିତ୍ୟ ତିଷ୍ଠତ ଇତ୍ୟୁକ୍ତେ, ଲିଙ୍ଗଶରୀରଭଙ୍ଗଃ
କଦେତି
ପୃଚ୍ଛତି—
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ—
ସ୍ଥାବରଂ ଜଙ୍ଗମଂ ଚୈବ ଯତ୍କିଂଚିତ୍ସଚରାଚରମ୍ ।
ଜୀବା ଜୀବେନ ସିଧ୍ୟନ୍ତି ସ ଜୀବଃ କେନ ସିଧ୍ୟତି ॥ ୪୭ ॥
ସ୍ଥାବରଜଙ୍ଗମାତ୍ମକଂ ସଚରାଚରଂ ଚରାଚରସହିତଂ
ଜଗଜ୍ଜାଲଂ ସର୍ୱସ୍ମିନ୍ ଯେ ଜୀବାଃ ଅଭିମାନବନ୍ତଃ
ସ୍ଥୂଲଦେହାଭିମାନିନୋ
ବିଶ୍ୱାତ୍ମକା ଜୀବାଃ ଜୀବେନ ଲିଙ୍ଗଶରୀରାଭିମାନିନା ତୈଜସେନ
ସିଧ୍ୟନ୍ତି ବିଶ୍ୱାଭିମାନଂ ତ୍ୟଜନ୍ତି । ସ ଜୀବଃ ତୈଜସାଭିମାନୀ କେନ
ହେତୁନା ସିଧ୍ୟତି ସ୍ୱାଭିମାନଂ ତ୍ୟଜତୀତି ପ୍ରଶ୍ନାର୍ଥଃ ॥
ଏବଂ ପୃଷ୍ଟେ ସତି ପ୍ରାଜ୍ଞେନ ତୈଜସଃ ସିଧ୍ୟତି,
ପ୍ରାଜ୍ଞସ୍ତୁରୀୟେ-
ଣେତ୍ୟେବଂ କ୍ରମେଣ ସିଧ୍ୟତୀତ୍ୟୁତ୍ତରମାହ—
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ—
ମୁଖନାସିକୟୋର୍ମଧ୍ୟେ ପ୍ରାଣଃ ସଂଚରତେ ସଦା ।
ଆକାଶଃ ପିବତେ ପ୍ରାଣଂ ସ ଜୀବଃ କେନ ଜୀବତି ॥ ୪୮ ॥
ମୁଖନାସିକୟୋର୍ମଧ୍ୟେ ମୁଖନାସିକାମଧ୍ୟତଃ ସଦା ସର୍ୱଦା
ଯାବଦଦୃଷ୍ଟଂ ପ୍ରାଣବାୟୁଃ ସଂଚରତେ ଅଜପାମନ୍ତ୍ରାତ୍ମକତ୍ୱେନ
ଏକୈକସ୍ୟ ଦିନସ୍ୟ ଷଟ୍ଶତାଧିକୈକବିଂଶତିସହସ୍ରସଙ୍ଖ୍ୟଯା
ସଂଚରତି, ତାବତ୍ପର୍ୟନ୍ତମଦୃଷ୍ଟମହିମ୍ନା ଲିଙ୍ଗମପି ବର୍ତତେ ।
ଯଦା ତୁ ଯୋଗମହିମ୍ନା ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନାନନ୍ତରଂ ଜୀବସ୍ୟାଦୃଷ୍ଟ-
ନିବୃତ୍ତିଃ, ତଦା ଆକାଶଃ ଜୀବତ୍ୱନିମିତ୍ତଂ ପ୍ରାଣଂ ପିବତେ, ତଦା
ଜୀବଃ କେନ ଜୀବତି ଜୀବତ୍ୱାପାଦକାବିଦ୍ୟାନିବୃତ୍ତ୍ୟା
ନିରଞ୍ଜନବ୍ରହ୍ମ-
ଭାବେ ଜାତେ ଜୀବତ୍ୱମେବ ନାସ୍ତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ନନୁ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡାଦ୍ୟୁପାଧିବିଶିଷ୍ଟସ୍ୟ ସର୍ୱଗତସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଣଃ
କଥଂ ନିରଞ୍ଜନତ୍ୱମିତି ପୃଚ୍ଛତି—
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ—
ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡବ୍ୟାପିତଂ ବ୍ୟୋମ ବ୍ୟୋମ୍ନା ଚାବେଷ୍ଟିତଂ ଜଗତ୍ ।
ଅନ୍ତର୍ବହିଶ୍ଚ ତଦ୍ୱ୍ୟୋମ କଥଂ ଦେବୋ ନିରଞ୍ଜନଃ ॥ ୪୯ ॥
ହେ ଭଗବନ୍ ବ୍ୟୋମ ଆକାଶଂ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡବ୍ୟାପିତଂ
ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡା-
ବଚ୍ଛିନ୍ନମିତ୍ୟର୍ଥଃ । ବ୍ୟୋମ୍ନା ଚ ଆକାଶେନ ଜଗତ୍ ଆବେଷ୍ଟିତଂ
ବ୍ୟାପ୍ତମ୍, ତସ୍ମାତ୍କାରଣାତ୍ ଅନ୍ତର୍ବହିଶ୍ଚ ବ୍ୟୋମୈବ ବର୍ତତେ,
ଏବଂ ସତି ଦେବଃ ଈଶ୍ୱରଃ କଥଂ ନିରଞ୍ଜନଃ ଅନ୍ୟପ୍ରକାଶନିରପେକ୍ଷଃ
କଥମିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଆକାଶାଦିସର୍ୱପ୍ରପଞ୍ଚସ୍ୟ କଲ୍ପିତତ୍ୱେନ ସର୍ୱଂ
ସେତ୍ସ୍ୟତୀତ୍ୟଭିପ୍ରାୟେଣାହ—
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ—
ଆକାଶୋ ହ୍ୟବକାଶଶ୍ଚ ଆକାଶବ୍ୟାପିତଂ ଚ ଯତ୍ ।
ଆକାଶସ୍ୟ ଗୁଣଃ ଶବ୍ଦୋ ନିଃଶବ୍ଦୋ ବ୍ରହ୍ମ ଉଚ୍ୟତେ ॥ ୫୦ ॥
ଆକାଶଃ ମହାକାଶଃ ଅବକାଶଃ ପରିଚ୍ଛିନ୍ନାକାଶଃ
ଉଭୟମପ୍ୟାକାଶେନ ଆକାଶତନ୍ମାତ୍ରଭୂତେନ ଶବ୍ଦେନ
ବ୍ୟାପିତଂ ବ୍ୟାପ୍ତଂ ତଦୁପାଦନକତୟା ତଦତିରିକ୍ତଂ ନ
ଭବତୀତ୍ୟର୍ଥଃ । ତର୍ହି ଉପାଦାନସ୍ୟ ଶବ୍ଦସ୍ୟ
ଅତିରିକ୍ତତ୍ୱମସ୍ତ୍ୱିତ୍ୟତ ଆହ—
ଆକାଶସ୍ୟ ଗୁଣଃ ଶବ୍ଦ ଇତି, ଶବ୍ଦଃ ତନ୍ମାତ୍ରଭୂତଃ ଆକାଶସ୍ୟ
ମିଥ୍ୟା-
ଭୂତାକାଶସ୍ୟ ଗୁଣଃ ପରିଣାମ୍ୟୁପାଦାନଂ ଯତଃ, ଅତ ଏବ ସ୍ୱୟମପି
ମିଥ୍ୟାଭୂତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ବ୍ରହ୍ମ ତୁ ନିଃଶବ୍ଦଃ ନିଷ୍ପ୍ରପଞ୍ଚଃ
ଇତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ । ତଥା ଚ ସତ୍ୟସ୍ୟାକ୍ଷରସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଣଃ ଅସତ୍ୟେନ ସହ
ସମ୍ବନ୍ଧାସମ୍ଭବାତ୍ ନିରଞ୍ଜନତ୍ୱମୁପପଦ୍ୟତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଏବଂ ଭଗବତୋକ୍ତେ, ଅକ୍ଷରଶବ୍ଦସ୍ୟ ଭଗବଦଭିମତାର୍ଥଂ
ଅଜାନାନଃ ସନ୍ ଲୋକପ୍ରସିଦ୍ଧବର୍ଣାତ୍ମକାକ୍ଷରବୁଦ୍ଧ୍ୟା
ବର୍ଣାନାମକ୍ଷରତ୍ୱଂ ନ ସମ୍ଭବତୀତ୍ୟଭିପ୍ରାୟେଣ ପୃଚ୍ଛତି—
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ—
ଦନ୍ତୋଷ୍ଠତାଲୁଜିହ୍ୱାନାମାସ୍ପଦଂ ଯତ୍ର ଦୃଶ୍ୟତେ ।
ଅକ୍ଷରତ୍ୱଂ କୁତସ୍ତେଷାଂ କ୍ଷରତ୍ୱଂ ବର୍ତତେ ସଦା ॥ ୫୧ ॥
ହେ ଭଗବନ୍ ଯତ୍ର ବର୍ଣାତ୍ମକାକ୍ଷରେଷୁ ଦନ୍ତୋଷ୍ଠତାଲୁ-
ଜିହ୍ୱାନାମ୍, ଉପଲକ୍ଷଣେମେତତ୍ କଣ୍ଠାଦୀନାମଷ୍ଟାନାଂ
ସ୍ଥାନାନାମ୍, ଆସ୍ପଦମ୍ ଆସ୍ପଦତ୍ୱଂ ଦୃଶ୍ୟତେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ-
ମନୁଭୂୟତେ । ‘ ଅକୁହବିସର୍ଜନୀୟାନାଂ କଣ୍ଠଃ ‘ ଇତ୍ୟାଦିନା
ଶ୍ରୂୟତେ ଚ । ତଥା ଚ ତେଷାଂ ବର୍ଣାନାମ୍ ଅକ୍ଷରତ୍ୱଂ ନାଶ-
ରହିତତ୍ୱଂ କୁତଃ, ଉତ୍ପତ୍ତିମତୋ ନାଶାବଶ୍ୟଂଭାବାତ୍ ? ସଦା
ସର୍ୱକାଲଂ କ୍ଷରତ୍ୱଂ ନାଶବତ୍ତ୍ୱମେବ ବର୍ତତେ ତେଷାମ୍, ନାଶ-
ରହିତତ୍ୱଂ କୁତ ଇତି ପ୍ରଶ୍ନାର୍ଥଃ ॥
ଏବମଭିପ୍ରାୟମଜାନାନେନ ଅର୍ଜୁନେନ ପୃଷ୍ଠେ ସ୍ୱାଭିପ୍ରେତ-
ମକ୍ଷରଶବ୍ଦାର୍ଥଂ ସ୍ଫୁଟୟନ୍ ଭଗବାନୁବାଚ—
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ—
ଅଘୋଷମବ୍ୟଞ୍ଜନମସ୍ୱରଂ ଚା-
ପ୍ୟତାଲୁକଣ୍ଠୋଷ୍ଠମନାସିକଂ ଚ ।
ଅରେଖଜାତଂ ପରମୂଷ୍ମବର୍ଜିତଂ
ତଦକ୍ଷରଂ ନ କ୍ଷରତେ କଥଂଚିତ୍ ॥ ୫୨ ॥
ଅଘୋଷଂ ଘୋଷାଖ୍ୟବର୍ଣଗୁଣରହିତମ୍ ଅବ୍ୟଞ୍ଜନଂ
କକାରାଦିବ୍ୟଞ୍ଜନାତୀତମ୍ ଅସ୍ୱରମ୍ ଅଜତୀତମ୍, ଅତାଲୁକଣ୍ଠୋ-
ଷ୍ଠମପି ଅଜ୍ୱ୍ୟଞ୍ଜନାଦ୍ୟୁତ୍ପତ୍ତିସ୍ଥାନତାଲ୍ୱୋଷ୍ଠାଦିରହିତଂ
ଅନାସିକମ୍ ଅନୁସ୍ୱାରୋତ୍ପତ୍ତିସ୍ଥାନନାସିକାତୀତମ୍ ଅରେଖଜାତଂ
ବର୍ଣବ୍ୟଞ୍ଜକରେଖାସମୂହାତୀତମ୍ ଊଷ୍ମବର୍ଜିତଂ ଶଷସହ-
ଅତୀତମ୍, ଯଦ୍ୱା, ଊଷ୍ମଶବ୍ଦେନ ଶ୍ୱାସାଖ୍ୟୋ ଗୁଣୋଽଭିଧୀୟତେ
ତଦ୍ରହିତମ୍, ପରଂ ଲୋକପ୍ରସିଦ୍ଧବର୍ଣଲକ୍ଷଣାତୀତଂ ଯତ୍ ବ୍ରହ୍ମ
କଥଂଚିତ୍ ସର୍ୱପ୍ରକାରେଣ ସର୍ୱକାଲେଽପି ନ କ୍ଷରତେ,
ତଦେବାକ୍ଷର-
ଶବ୍ଦେନୋଚ୍ୟତେ । ନ ଲୌକିକାନ୍ୟକ୍ଷରାଣୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଏତାଦୃଶଂ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନୋପାୟମ୍ ଅନୁଭବଦାର୍ଢ୍ୟାୟ
ପୁନରପି ପୃଚ୍ଛତି—
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ—
ଜ୍ଞାତ୍ୱା ସର୍ୱଗତଂ ବ୍ରହ୍ମ ସର୍ୱଭୂତାଧିବାସିତମ୍ ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ନିରୋଧେନ କଥଂ ସିଧ୍ୟନ୍ତି ଯୋଗିନଃ ॥ ୫୩ ॥
ସର୍ୱଭୂତାଧିବାସିତଂ ସର୍ୱଭୂତେଷ୍ୱପ୍ୟନ୍ତର୍ୟାମିତୟା
ସ୍ଥିତଂ
ସର୍ୱଗତମ୍ ଅନ୍ତର୍ବହିଶ୍ଚ ପରିପୂର୍ଣମ୍, ବ୍ରହ୍ମ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ସମ୍ୟଗ୍-
ବିବୁଧ୍ୟ ଯୋଗିନଃ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ନିରୋଧେନ ଇନ୍ଦ୍ରିୟନିୟମନେନ କଥଂ
ସିଧ୍ୟନ୍ତି କେନୋପାୟେନ ମୁକ୍ତା ଭବନ୍ତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଏବଂ ପୃଷ୍ଟୋ ଭଗବାନ୍ ତମେବ ଜ୍ଞାନୋପାୟଂ ପୁନରପ୍ୟାହ—
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ—
ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ନିରୋଧେନ ଦେହେ ପଶ୍ୟନ୍ତି ମାନବାଃ ।
ଦେହେ ନଷ୍ଟେ କୁତୋ ବୁଦ୍ଧିର୍ବୁଦ୍ଧିନାଶେ କୁତୋ ଜ୍ଞତା ॥ ୫୪ ॥
ମାନବାଃ ମନୁଷ୍ୟାଃ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଣାଂ ନିରୋଧେନ ଇନ୍ଦ୍ରିୟନିୟମନେନ
ଦେହେ ଦେହେ ଏବ ପଶ୍ୟନ୍ତି ଜ୍ଞାସ୍ୟନ୍ତି, ତସ୍ମାତ୍ ଦେହଦାର୍ଢ୍ୟଂ ଚ
ଜ୍ଞାନୋପାୟ ଇତି ଭାବଃ । ତଦଭାବେ ଜ୍ଞାନମେବ ନାସ୍ତି ଇତ୍ୟାହ—
ଦେହେ ନଷ୍ଟେ ଅଦୃଷ୍ଟେ ସତି ବୁଦ୍ଧିଃ କୁତଃ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନଂ କୁତଃ ?
ତସ୍ମାଦ୍ଦେହେନ୍ଦ୍ରିୟାଦିଭିଃ ଯଜ୍ଞଦାନାଦିଶ୍ରବଣାଦିକମେବ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନେ
କାରଣମିତି ଭାବଃ ॥
ତାଦୃଶଂ ଚ କାରଣଂ
ଯାବତ୍ପର୍ୟନ୍ତମନୁଷ୍ଠେୟମିତ୍ୟାଶଙ୍କ୍ୟ
ଅବଧିମାହ—
ତାବଦେବ ନିରୋଧଃ ସ୍ୟାଦ୍ୟାବତ୍ତତ୍ତ୍ୱଂ ନ ବିନ୍ଦତି ।
ବିଦିତେ ତୁ ପରେ ତତ୍ତ୍ୱେ ଏକମେବାନୁପଶ୍ୟତି ॥ ୫୫ ॥
ଯାବତ୍ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନଂ ନାସ୍ତି,
ତାବତ୍ପର୍ୟନ୍ତମିନ୍ଦ୍ରିୟନିରୋଧଃ ସ୍ୟାତ୍;
ପରେ ତତ୍ତ୍ୱେ ଅଖଣ୍ଡାନନ୍ଦବ୍ରହ୍ମଣି ବିଦିତେ ଅପରୋକ୍ଷଭୂତେ ସତି,
ଏକମେବାନୁପଶ୍ୟତି ଏକମେବ ଦେହେନ୍ଦ୍ରିୟସାଧନାନୁଷ୍ଠାନାଦିସାଧନ-
ରହିତଂ ବ୍ରହ୍ମୈବାନୁପଶ୍ୟତି, ନାନ୍ୟତ୍; ତଦନନ୍ତରଂ ସାଧନା-
ନୁଷ୍ଠାନପ୍ରୟାସୋଽପି ମା ଭୂଦିତି ଭାବଃ ॥
ତସ୍ମାଦ୍ୟାବତ୍ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାଂ ତାବତ୍ସାଧନମନୁଷ୍ଠେୟମ୍,
ତଦଭାବେ ତନ୍ନ ସିଧ୍ୟତୀତ୍ୟାହ—
ନବଚ୍ଛିଦ୍ରକୃତା ଦେହାଃ ସ୍ରବନ୍ତି ଗଲିକା ଇବ ।
ନୈବ ବ୍ରହ୍ମ ନ ଶୁଦ୍ଧଂ ସ୍ୟାତ୍ପୁମାନ୍ବ୍ରହ୍ମ ନ ବିନ୍ଦତି ॥ ୫୬ ॥
ଦେହାଃ ଜ୍ଞାନକାରଣୀଭୂତଶରୀରାଣି ନବଚ୍ଛିଦ୍ରକୃତାଃ
ବିଷୟସ୍ରାବିବୃତ୍ତିମନ୍ନବେନ୍ଦ୍ରିୟଘଟିତାନି; ତତ୍ର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତଃ
ଗଲିକା ଇବ ଚ୍ଛିଦ୍ରଘଟା ଇବ ସର୍ୱଦା ଜ୍ଞାନଂ ସ୍ରବନ୍ତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ତାଦୃଶବିଷୟପ୍ରବଣଚିତ୍ତସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମ ନ ଶୁଦ୍ଧଂ ସ୍ୟାତ୍ ଇତି
ନୈବ ଈଶ୍ୱରତ୍ୱକର୍ତୃତ୍ୱବିମ୍ବତ୍ୱାଦିଘଟିତଂ ନ ଭବତି । ତଥା ଚ
ବ୍ରହ୍ମଣି ବିମ୍ବତ୍ୱାଦିଘଟିତେ ପୁମାନ୍ ସୁଖଦୁଃଖାଭିମାନୀ
ପ୍ରତିବିମ୍ବୋ ଜୀବଃ ବ୍ରହ୍ମ ନ ବିନ୍ଦତି ଆନନ୍ଦାନୁଭବଂ ନ ପ୍ରାପ୍ନୋ-
ତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ତସ୍ମାତ୍ ଯାବତ୍ତତ୍ତ୍ୱାପରୋକ୍ଷପର୍ୟନ୍ତଂ ସାଧନେ ଯତ୍ନଃ
କର୍ତବ୍ୟଃ, ଜାତେ ଚ ତତ୍ତ୍ୱାବବୋଧେ ବିଧିନିଷେଧାତୀତତ୍ୱେନ ନ କୋଽପି
ଯତ୍ନଃ କର୍ତବ୍ୟ ଇତ୍ୟଭିପ୍ରାୟବାନାହ—
ଅତ୍ୟନ୍ତମଲିନୋ ଦେହୋ ଦେହୀ ଚାତ୍ୟନ୍ତନିର୍ମଲଃ ।
ଉଭୟୋରନ୍ତରଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା କସ୍ୟ ଶୌଚଂ ବିଧୀୟତେ ॥ ୫୭ ॥
ଦେହଃ ପାଞ୍ଚଭୌତିକଃ ଅତ୍ୟନ୍ତମଲିନଃ ଜଡତ୍ୱାଦିତି ଭାବଃ ।
ଦେହୀ ଆତ୍ମା ନିଷ୍କୃଷ୍ଟାହଙ୍କାରଃ ସନ୍ ଅତ୍ୟନ୍ତନିର୍ମଲଃ
ଅହଙ୍କାରୋ-
ପାଧିକସଂସାରରହିତଃ ଇତ୍ୟେବମୁଭୟୋର୍ଦେହାତ୍ମନୋଃ ଅନ୍ତରଂ କଲ୍ପିତତ୍ୱ-
ସତ୍ୟତ୍ୱେ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ଯୋ ବର୍ତତେ, ତଂ ପ୍ରତି କସ୍ୟ ଶୌଚଂ ବିଧୀୟତେ
ଦେହସ୍ୟ
ବା ଆତ୍ମନୋ ବା ? ଦେହସ୍ୟ ଚେତ୍, ଜଡସ୍ୟ ଜଡେନ ଜଲାଦିନା ନ
ଶୁଦ୍ଧିଃ; ଆତ୍ମନଶ୍ଚେତ୍ ପୂର୍ୱମେବ ଶୁଦ୍ଧସ୍ୟ ନ ଶୌଚାଦିନା
ପ୍ରୟୋଜନମିତି ଭାବଃ ॥
ଇତି ଶ୍ରୀଗୌଡପାଦାଚାର୍ୟବିରଚିତାୟାଂ ଉତ୍ତରଗୀତାବ୍ୟାଖ୍ୟାୟାଂ ପ୍ରଥମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
॥ ଦ୍ୱିତୀୟୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
ଅରୂଢସ୍ୟାରୁରୁକ୍ଷୋଶ୍ଚ ସ୍ୱରୂପେ ପରିକୀର୍ତିତେ ।
ତତ୍ରାରୂଢସ୍ୟ ବିମ୍ବୈକ୍ୟଂ କଥଂ ସ୍ୟାଦିତି ପୃଚ୍ଛତି ॥
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ—
ଜ୍ଞାତ୍ୱା ସର୍ୱଗତଂ ବ୍ରହ୍ମ ସର୍ୱଜ୍ଞଂ ପରମେଶ୍ୱରମ୍ ।
ଅହଂ ବ୍ରହ୍ମେତି ନିର୍ଦେଷ୍ଟୁଂ ପ୍ରମାଣଂ ତତ୍ର କିଂ ଭବେତ୍ ॥ ୧ ॥
ହେ ଭଗବନ୍ ବ୍ରହ୍ମ ବିମ୍ବଭୂତଂ ଚୈତନ୍ୟଂ ସର୍ୱଗତଂ
ସର୍ୱତ୍ର ପରିପୂର୍ଣଂ ସର୍ୱଜ୍ଞଂ ସର୍ୱସାକ୍ଷିଭୂତଂ ପରମେଶ୍ୱରଂ
ସର୍ୱନିୟାମକମିତି ଜ୍ଞାତ୍ୱା ତତ୍ତ୍ୱମସୀତ୍ୟାଦିବାକ୍ୟତୋ ବିବୁଧ୍ୟ ଅହଂ
ବ୍ରହ୍ମେତି, ପ୍ରତିବିମ୍ବାତ୍ମା ଜୀବଃ ବ୍ରହ୍ମେତି ନିର୍ଦେଷ୍ଟୁଂ ବକ୍ତୁଂ ତତ୍ର
ତସ୍ମିନ୍ନୈକ୍ୟେ କିଂ ପ୍ରମାଣଂ କିମୁପପାଦକମିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଏବଂ ପୃଷ୍ଟୋ ଭଗବାନ୍ କ୍ଷୀରଜଲାଦିଦୃଷ୍ଟାନ୍ତେନ
ଉପାଧିନିବୃତ୍ତାବାତ୍ମୈକ୍ୟଂ ସମ୍ଭବତୀତ୍ୟାହ—
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ—
ଯଥା ଜଲଂ ଜଲେ କ୍ଷିପ୍ତଂ କ୍ଷୀରେ କ୍ଷୀରଂ ଘୃତେ ଘୃତମ୍ ।
ଅବିଶେଷୋ ଭବେତ୍ତଦ୍ୱଜ୍ଜୀବାତ୍ମପରମାତ୍ମନୋଃ ॥ ୨ ॥
ଜଲେ ନଦ୍ୟାଦୌ ଜଲଂ ତଦେବ ପାତ୍ରାଦୁଦ୍ଧୃତଂ ପାତ୍ରୋପାଧିତଃ
ପୃଥକ୍ଭୂତଂ ତତ୍ରୈବ କ୍ଷିପ୍ତେ ପାତ୍ରୋପାଧିନିବୃତ୍ତୌ ମହାଜଲୈକ୍ୟଂ
ପ୍ରାପ୍ନୋତି, ଏବଂ କ୍ଷୀରେ କ୍ଷୀରଂ ଘୃତେ ଘୃତଂ କ୍ଷିପ୍ତଂ ସତ୍
ତତ୍ତଦୈକ୍ୟଂ ପ୍ରାପ୍ନୋତି, ତଦ୍ୱତ୍ ଜୀବାତ୍ମପରମାତ୍ମନୋଃ ଅବିଦ୍ୟା-
ଦ୍ୟୁପାଧିତୋ ଭେଦେଽପି ତନ୍ନିବୃତ୍ତାବବିଶେଷଃ ସମ୍ଭବତୀତି ଭାବଃ
॥
ଏବମୈକ୍ୟଜ୍ଞାନଂ ଗୁରୁମୁଖାଦେବ ସମ୍ଭାବିତମବିଦ୍ୟା-
ନିବର୍ତକମ୍, ନ ତୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରବିଚାରସମ୍ଭାବିତମିତି ବଦନ୍
ତତ୍ତ୍ୱ-
ଜ୍ଞାନାର୍ଥଂ ଗୁରୁମେବ ଅଭିଗଚ୍ଛେଦିତି ଗୁରୂପାସନାମାହ—
ଜୀବେ ପରେଣ ତାଦାତ୍ମ୍ୟଂ ସର୍ୱଗଂ ଜ୍ୟୋତିରୀଶ୍ୱରମ୍ ।
ପ୍ରମାଣଲକ୍ଷଣୈର୍ଜ୍ଞେୟଂ ସ୍ୱୟମେକାଗ୍ରବେଦିନା ॥ ୩ ॥
ସ୍ୱୟମଧିକାରୀ ଏକାଗ୍ରବେଦିନା ବ୍ରହ୍ମନିଷ୍ଠେନ ଗୁରୁଣା
ପ୍ରମାଣଲକ୍ଷଣୈଃ ‘ ତତ୍ତ୍ୱମସି ‘ ‘ ଯତୋ ବା ଇମାନି
ଭୂତାନି ‘ ‘ ଯଃ ସର୍ୱଜ୍ଞଃ ସର୍ୱବିତ୍ ‘ ଇତ୍ୟାଦିଭିଃ
ଜୀବେ ପରେଣ
ପରମାତ୍ମନା ତାଦାତ୍ମ୍ୟମ୍ ଐକ୍ୟଂ ବୋଧିତେ ସତି, ତଦନନ୍ତରଂ
ସ୍ୱୟମେବ ସର୍ୱଗଂ
ସର୍ୱବ୍ୟାପିନମୀଶ୍ୱରଂ ସର୍ୱନିୟନ୍ତାରଂ ଜ୍ୟୋତିଃ ସ୍ୱୟଂପ୍ରକାଶାତ୍ମା
ଇତି ବିଜ୍ଞେୟଂ ଜ୍ଞାତୁଂ ଯୋଗ୍ୟମିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଏବଂ ଗୁରୂପଦେଶାନନ୍ତରଭବିଜ୍ଞାନେନୈବୋପପତ୍ତୌ କିଂ
କର୍ମୟୋଗେନେତି ପୃଚ୍ଛତି—
ଅର୍ଜୁନ ଉବାଚ—
ଜ୍ଞାନାଦେବ ଭବେଜ୍ଜ୍ଞେୟଂ ବିଦିତ୍ୱା ତତ୍କ୍ଷଣେନ ତୁ ।
ଜ୍ଞାନମାତ୍ରେଣ ମୁଚ୍ୟେତ କିଂ ପୁନର୍ୟୋଗଧାରଣା ॥ ୪ ॥
ହେ ଭଗବନ୍ ଜ୍ଞେୟଂ ବିଚାର୍ୟଂ ବ୍ରହ୍ମୈକ୍ୟଂ ଜ୍ଞାନାଦେବ
ଗୁରୂପଦିଷ୍ଟାଦେବ ଭବେତ୍; ତଥା ଚ ବିଦିତ୍ୱା
ଗୁରୂପଦେଶାନନ୍ତରଂ
ତତ୍ତ୍ୱଂ ଜ୍ଞାତ୍ୱା ତତ୍କ୍ଷଣେନ ତୁ
ବେଦାନ୍ତବାକ୍ୟଜନ୍ୟଚରମବୃତ୍ତ୍ୟୁତ୍ତର-
କ୍ଷଣମେବ ମୁଚ୍ୟେତ ମୁକ୍ତୋ ଭବେତ୍; ଏବଂ ଜ୍ଞାନମାତ୍ରେଣ
ମୁକ୍ତ୍ୟୁପପତ୍ତୌ
ଯୋଗଧାରଣାକର୍ମୟୋଗାଭ୍ୟାସଃ କିଂ ପୁନଃ କିଂ ପ୍ରୟୋଜନମ୍ ବ୍ୟର୍ଥ-
ତ୍ୱାଦିତ୍ୟଭିପ୍ରାୟଃ ॥
ଏବଂ କର୍ମୟୋଗବୈୟର୍ଥ୍ୟେ ଶଙ୍କିତେ ଯାବତ୍ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନଂ ନ
ସମ୍ଭବତି, ତାବଦନ୍ତଃକରଣଶୁଦ୍ଧ୍ୟର୍ଥମନୁଷ୍ଠେୟଂ କର୍ମ;
ସିଦ୍ଧେ ଚ ତସ୍ମିନ୍ ଜ୍ଞାନେ, ପୁନଃ କର୍ମାନୁଷ୍ଠାନଂ ମା ଭୂତ୍
ଇତ୍ୟାହ—
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ—
ଜ୍ଞାନେନ ଦୀପିତେ ଦେହେ ବୁଦ୍ଧିର୍ବ୍ରହ୍ମସମନ୍ୱିତା ।
ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନାଗ୍ନିନା ବିଦ୍ୱାନ୍ନିର୍ଦହେତ୍କର୍ମବନ୍ଧନମ୍ ॥ ୫ ॥
ହେ ଅର୍ଜୁନ ବିଦ୍ୱାନ୍ ବିବେକୀ ଜ୍ଞାନେନ ଦେହେ ଲିଙ୍ଗଶରୀରେ
ଦୀପିତେ
ଶୁଦ୍ଧେ, ତତଃ ବୁଦ୍ଧିଃ ନିଶ୍ଚୟାତ୍ମିକା ବ୍ରହ୍ମସମନ୍ୱିତା ଚେତ୍
ବ୍ରହ୍ମଣି ସ୍ଥିତା ଅସମ୍ଭାବନାରହିତା ଚେତ୍, ତଦନନ୍ତରଂ
ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନାଗ୍ନିନା
ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନାନଲେନ କର୍ମବନ୍ଧନଂ କର୍ମପାଶଂ ନିର୍ଦହେତ୍
ତ୍ୟଜେଦିତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ତଦୁକ୍ତମ୍—‘ ଜ୍ଞାନାଗ୍ନିଃ ସର୍ୱକର୍ମାଣି
ଭସ୍ମସାତ୍କୁରୁତେଽର୍ଜୁନ ‘ ଇତି ॥
ଏବଂ ପ୍ରାପ୍ତତତ୍ତ୍ୱୈକସ୍ୟ ତତଃ ପରଂ କିମପି ନ
କାର୍ୟମିତ୍ୟାହ—
ତତଃ ପବିତ୍ରଂ ପରମେଶ୍ୱରାଖ୍ୟ-
ମଦ୍ୱୈତରୂପଂ ବିମଲାମ୍ବରାଭମ୍ ।
ଯଥୋଦକେ ତୋୟମନୁପ୍ରବିଷ୍ଟଂ
ତଥାତ୍ମରୂପୋ ନିରୁପାଧିସଂସ୍ଥଃ ॥ ୬ ॥
ତତଃ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନାନନ୍ତରମ୍ ଉଦକେ ମହୋଦକେ ଅନୁପ୍ରବିଷ୍ଟଂ
ଐକ୍ୟଂ ଗତଂ ତୋୟଂ ପରିଚ୍ଛିନ୍ନୋଦକମ୍, ତଦ୍ୱତ୍ ପବିତ୍ରଂ
ଶୁଦ୍ଧଂ
ପରମେଶ୍ୱରାଖ୍ୟଂ ପରମେଶ୍ୱରସଜ୍ଞଂ ତଥାପି ବିମଲାମ୍ବରାଭଂ
ନିର୍ମଲାକାଶବଦସଙ୍ଗମ୍ ଅଦ୍ୱୈତରୂପଂ
ସଜାତୀୟବିଜାତୀୟସ୍ୱଗତ-
ଭେଦରହିତଂ ବ୍ରହ୍ମ ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ ଅନୁପ୍ରବିଷ୍ଟଃ ତଦୈକ୍ୟଂ ଗତଃ ଅତ
ଏବ ପରମାତ୍ମରୂପଃ ସନ୍ ନିରୁପାଧିସଂସ୍ଥୋ ଭବେତ୍ ଔପାଧିକ-
କର୍ତୃତ୍ୱାଦିଭେଦରହିତୋ ଭବେତ୍, ସ୍ୱୟଂ ନିଷ୍କ୍ରିୟ
ଆସୀତେତ୍ୟର୍ଥଃ;
ଗୁଣା ଗୁଣେଷୁ ବର୍ତନ୍ତେ ଇତି ନ୍ୟାୟାଦିତି ଭାବଃ ॥
ଏବଂ ଯଥୋକ୍ତକର୍ମାନୁଷ୍ଠାନଦ୍ୱାରା ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନେ ଜାତ ଏବ
ପରମାତ୍ମତତ୍ତ୍ୱଂ ଜ୍ଞାତୁଂ ଶକ୍ୟମ୍, ନ ତତଃ ପୂର୍ୱୈତ୍ୟାହ—
ଆକାଶବତ୍ସୂକ୍ଷ୍ମଶରୀର ଆତ୍ମା
ନ ଦୃଶ୍ୟତେ ବାୟୁବଦନ୍ତରାତ୍ମା ।
ସ ବାହ୍ୟମଭ୍ୟନ୍ତରନିଶ୍ଚଲାତ୍ମା
ଜ୍ଞାନୋଲ୍କୟା ପଶ୍ୟତି ଚାନ୍ତରାତ୍ମା ॥ ୭ ॥
ଆକାଶବତ୍ ସୂକ୍ଷ୍ମଶରୀରଃ ଆକାଶଂ ଯଥାତୀନ୍ଦ୍ରିୟଂ,
ତଦ୍ୱତ୍ ପରମାତ୍ମା ସୂକ୍ଷ୍ମଶରୀରଃ, ସୂକ୍ଷ୍ମତ୍ୱମତ୍ର
ଅତୀନ୍ଦ୍ରିୟତ୍ୱ-
ମଭିପ୍ରେତମ୍, ତାଦୃଶଃ ପରମାତ୍ମା ବାୟୁବତ୍ ବାୟୁର୍ୟଥା
ଚକ୍ଷୁରାଦିବିଷୟୋ ନ, ତଦ୍ୱତ୍ ଅନ୍ତରାତ୍ମା ଜୀବୋଽପି ନ
ଦୃଶ୍ୟତେ,
ତତ୍ସ୍ୱରୂପମପୀନ୍ଦ୍ରିୟବିଷୟଂ ନ ଭବତୀତ୍ୟର୍ଥଃ,
ମନସୋଽପ୍ରମାଣତ୍ୱସାଧନାଦିତି ଭାବଃ । ତର୍ହି ତୟୋଃ
ଅପରୋକ୍ଷତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନଂ
କେନେତ୍ୟତ ଆହ—ସ ବାହ୍ୟମଭ୍ୟନ୍ତରନିଶ୍ଚଲାତ୍ମ
ବିଷୟବିକ୍ଷିପ୍ତଚିତ୍ତୋ
ନ ଭବତି, ସଃ ଜ୍ଞାନୋଲ୍କୟା
ବେଦାନ୍ତଜନ୍ୟତତ୍ତ୍ୱାପରୋକ୍ଷବୃତ୍ତିରୂପଜ୍ଞାନଦୀପେନ
ଅନ୍ତରାତ୍ମା ଅନ୍ତର୍ମୁଖଚିତ୍ତଃ ପଶ୍ୟତି ତଦୁଭୟୈକ୍ୟଂ
ଜାନାତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଇହ କେଷାଂଚିଦ୍ଦର୍ଶନଂ ଅର୍ଚିରାଦିମାର୍ଗେଣ ଲୋକାନ୍ତରପ୍ରାପ୍ତିଃ
ମୁକ୍ତିଃ ଇତି, ତନ୍ନିରାକର୍ତୁମ୍ ‘ ଅତ୍ର ବ୍ରହ୍ମ ସମଶ୍ନୁତେ ‘
ଇତ୍ୟାଦି
ଶ୍ରୁତ୍ୟା ପୂର୍ୱୋକ୍ତଜ୍ଞାନିନୋ ମୁକ୍ତିସ୍ୱରୂପମାହ—
ଯତ୍ର ଯତ୍ର ମୃତୋ ଜ୍ଞାନୀ ଯେନ କେନାପି ମୃତ୍ୟୁନା ।
ଯଥା ସର୍ୱଗତଂ ବ୍ୟୋମ ତତ୍ର ତତ୍ର ଲୟଂ ଗତଃ ॥ ୮ ॥
ସର୍ୱଗତଂ ସର୍ୱବସ୍ତ୍ୱବଚ୍ଛିନ୍ନଂ ବ୍ୟୋମ ଆକାଶଂ ଯଥା
ଅବଚ୍ଛେଦକବସ୍ତୁନାଶେ ତତ୍ରୈବ ମହାବ୍ୟୋମ୍ନି ଲୟମ୍ ଐକ୍ୟଂ
ପ୍ରାପ୍ନୋତି, ତଥା ସର୍ୱଗତଃ ଜ୍ଞାନୀ ସର୍ୱତ୍ର
ପରିପୂର୍ଣବ୍ରହ୍ମାଭିନ୍ନଃ
ଶରୀରାଦ୍ୟୁପାଧିନା ଭିନ୍ନତ୍ୱେନ ବ୍ୟବହ୍ରିୟମାଣଃ ବ୍ରହ୍ମାପରୋକ୍ଷ-
ଜ୍ଞାନୀ ଯେନ କେନ ମୃତ୍ୟୁନା ଯତ୍ର କୁତ୍ରାପି ବା ମୃତଃ
ଅଜ୍ଞାନୋପାଦାନକ-
ଦେହଂ ଜ୍ଞାନେନ ନାଶୟତି, ତତ୍ର ତତ୍ରୈବ ବ୍ରହ୍ମଣି ଲୟମ୍ ଐକ୍ୟଂ
ଗତଃ
ପ୍ରାପ୍ତ ଏବେତ୍ୟର୍ଥଃ । ଅନେନ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନିନୋ ଦେଶକାଲାଦ୍ୟପେକ୍ଷା
ମରଣେ
ମା ଭୂଦିତି ସୂଚିତମ୍ । ଭୃଗ୍ୱଗ୍ନ୍ୟାଦ୍ୟପମୃତ୍ୟୁନିମିତ୍ତକ-
ପ୍ରାୟଶ୍ଚିତ୍ତାନ୍ୟପି ଆରୁରୁକ୍ଷ୍ୱଧିକୃତାନି ଇତି ବେଦିତବ୍ୟମ୍ ॥
ଏକସ୍ୟାପି ଜୀବସ୍ୟ ଦେହାଦ୍ୟବଚ୍ଛେଦକଭେଦେନ ନାନାତ୍ୱଂ
ଜୀବ-
ସ୍ୟାଣୁତ୍ୱପକ୍ଷେ ନ ସମ୍ଭବତୀତ୍ୟାଶଙ୍କ୍ୟ ଜୀବସ୍ୟ ବ୍ୟାପିତ୍ୱଂ
ସାଧୟତି —
ଶରୀରବ୍ୟାପିତଂ ବ୍ୟୋମ ଭୁବନାନି ଚତୁର୍ଦଶ ।
ନିଶ୍ଚଲୋ ନିର୍ମଲୋ ଦେହୀ ସର୍ୱବ୍ୟାପୀ ନିରଞ୍ଜନଃ ॥ ୯ ॥
ଶରୀରବ୍ୟାପିତଂ ଶରୀରାଦିସର୍ୱଦ୍ରବ୍ୟବ୍ୟାପିତଂ ବ୍ୟୋମଂ
ଆକାଶଂ
ଯଥା ଭୁବନାନି ଚତୁର୍ଦଶ ଭୂର୍ଭୁବରାଦୀନି ବ୍ୟାପିତଂ ସତ୍
ବର୍ତତେ,
ଏବଂ ନିଶ୍ଚଲଃ କ୍ରିୟାରହିତଃ ନିର୍ମଲଃ ପରିଶୁଦ୍ଧଃ ନିରଞ୍ଜନଃ
ସ୍ୱୟଂ-
ପ୍ରକାଶୋ ଦେହୀ ଜୀବଃ ସର୍ୱବ୍ୟାପୀ ଜଗଦ୍ୱ୍ୟାପୀତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ଜଗନ୍ମାତ୍ରସ୍ୟ
ଅବିଦ୍ୟାପରିଣାମତ୍ୱେନ ଜଗଦୁପାଦାନାବିଦ୍ୟାପ୍ରତିବିମ୍ବସ୍ୟୈବ ଜୀବତ୍ୱେନ
ତସ୍ୟ ବ୍ୟାପିତ୍ୱମେବ ନାଣୁତ୍ୱମିତି ଭାବଃ ॥
ଏବଂ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନିନୋ ମୁକ୍ତିସ୍ୱରୂପମଭିଧାୟ ତତଃ ପରଂ
ତତ୍ତ୍ୱ-
ଜ୍ଞାନସାଧନାନୁଷ୍ଠାତୁଃ ତଦେବ ସର୍ୱପାପପ୍ରାୟଶ୍ଚିତ୍ତମିତ୍ୟାହ—
ମୁହୂର୍ତମପି ଯୋ ଗଚ୍ଛେନ୍ନାସାଗ୍ରେ ମନସା ସହ ।
ସର୍ୱଂ ତରତି ପାପ୍ମାନଂ ତସ୍ୟ ଜନ୍ମ ଶତାର୍ଜିତମ୍ ॥ ୧୦ ॥
ଯଃ ଜ୍ଞାନସାଧନାନୁଷ୍ଠାତା ମନସା ସହ ସାଧନେନ ସହ
ମୁହୂର୍ତମାତ୍ରମପି ନାସାଗ୍ରେ ଗଚ୍ଛେତ୍ ନାସାଗ୍ରେ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନାର୍ଥଂ
ନିଶ୍ଚଲଂ ଚକ୍ଷୁଃ କୁର୍ୟାତ୍, ତସ୍ୟ ତାଦୃଶହଂସମୁଦ୍ରାନିଷ୍ଠସ୍ୟ
ଜନ୍ମଶତାର୍ଜିତଂ ଅନେକଜନ୍ମସଂଚିତଂ ସର୍ୱଂ ଯତ୍ପାପମସ୍ତି ତତ୍ସର୍ୱଂ
ପାପ୍ମାନଂ ପାପଂ ଯୋଗୀ ତରତି ନାଶୟତୀତ୍ୟର୍ଥଃ । ତଦୁକ୍ତଂ
‘ ଯସ୍ୟ
ବ୍ରହ୍ମବିଚାରଣଂ କ୍ଷଣମପି ପ୍ରାପ୍ନୋତି ଧୈର୍ୟଂ ମନଃ ‘ ‘
କୁଲଂ
ପବିତ୍ରଂ ଜନନୀ କୃତାର୍ଥା ବିଶ୍ୱମ୍ଭରା ପୁଣ୍ୟବତୀ ଚ ତେନ
‘ ଇତ୍ୟାଦି—
ମୁକ୍ତିଃ ଦ୍ୱିବିଧା—ସଦ୍ୟୋ ମୁକ୍ତିଃ କ୍ରମମୁକ୍ତିରିତି, ତତ୍ର
ସଦ୍ୟୋ ମୁକ୍ତିଃ
‘ ଯତ୍ର ଯତ୍ର ମୃତୋ ଯୋଗୀ ‘ ଇତ୍ୟାଦିନା, ‘ ଅତ୍ର ବ୍ରହ୍ମ
ସମଶ୍ନୁତେ ‘
ଇତ୍ୟାଦି ଶ୍ରୁତ୍ୟା ଚ, ପ୍ରତିପାଦିତା । ‘ ବ୍ରହ୍ମଣା ସହ ତେ
ସର୍ୱେ ସମ୍ପ୍ରାପ୍ତେ
ପ୍ରତିସଂଚରେ । ପରସ୍ୟାନ୍ତେ କୃତାତ୍ମାନଃ ପ୍ରବିଶନ୍ତି ପରଂ
ପରମ୍ ‘
ଇତ୍ୟାଦିଭିଃ ପ୍ରତିପାଦିତାଂ କ୍ରମମୁକ୍ତିଂ ନିରୂପୟିତୁମ୍,
ଅର୍ଚିରାଦିମାର୍ଗଂ ଗନ୍ତୁଃ
ପୁନରାବୃତ୍ତିରାହିତ୍ୟମ୍, ଧୂମାଦିମାର୍ଗଂ ଗନ୍ତୁଃ ପୁନରାବୃତ୍ତିଂ
ଚ, ନିରୂପୟିତୁଂ ଯୋଗଧାରଣୟା ତଦୁଭୟମାର୍ଗସ୍ୱରୂପମାହ—
ଦକ୍ଷିଣେ ପିଙ୍ଗଲା ନାଡୀ ବହ୍ନିମଣ୍ଡଲଗୋଚରା ।
ଦେବୟାନମିତି ଜ୍ଞେୟା ପୁଣ୍ୟକର୍ମାନୁସାରିଣୀ ॥ ୧୧ ॥
ଦକ୍ଷିଣେ ଦେହସ୍ୟ ଦକ୍ଷିଣେ ଭାଗେ ବହ୍ନିମଣ୍ଡଲଗୋଚରା ବହ୍ନି-
ମଣ୍ଡଲଂ ସମ୍ପ୍ରାପ୍ତା ପୁଣ୍ୟକର୍ମାନୁସାରିଣୀ ପୁଣ୍ୟକର୍ମଭିଃ ପ୍ରାପ୍ତୁଂ
ଯୋଗ୍ୟା ପିଙ୍ଗଲା ନାମ ନାଡୀ ମୂଲାଧାରାଦାରଭ୍ୟ ଦକ୍ଷିଣଭାଗତଃ
ସହସ୍ରାରପର୍ୟନ୍ତଂ ବ୍ୟାମା ଯା ନାଡୀ ସା ଦେବୟାନମିତି ଜ୍ଞେୟା
ପୁନରା-
ବୃତ୍ତିରହିତାର୍ଚିରାଦିମାର୍ଗ ଇତି ଜ୍ଞେୟତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଧୂମାଦିମାର୍ଗପ୍ରାପକେଲାନାଡୀସ୍ୱରୂପମାହ—
ଇଲା ଚ ବାମନିଶ୍ୱାସସୋମମଣ୍ଡଲଗୋଚରା ।
ପିତୃୟାନମିତି ଜ୍ଞେୟଂ ବାମମାଶ୍ରିତ୍ୟ ତିଷ୍ଠତି ॥ ୧୨ ॥
ଇଲାନାଡୀ ବାମନିଶ୍ୱାସସୋମମଣ୍ଡଲଗୋଚରା ବାମନାସାପୁଟ-
ମାର୍ଗେଣ ଚନ୍ଦ୍ରମଣ୍ଡଲଂ ପ୍ରାପ୍ତା ବାମମାଶ୍ରିତ୍ୟ ତିଷ୍ଠତି,
ମୂଲା-
ଧାରାଦାରଭ୍ୟ ବାମଭାଗତଃ ସହସ୍ରାରପର୍ୟନ୍ତଂ ଗତା ଯା ନାଡୀ
ସା ପିତୃୟାନମିତି ଜ୍ଞେୟା ପୁନରାବୃତ୍ତ୍ୟନୁକୂଲଧୂମମାର୍ଗ ଇତି
ଜ୍ଞେୟେତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଏବମିଲାପିଙ୍ଗଲାନାଡ୍ୟୋଃ ସ୍ଥାନଂ ସ୍ୱରୂପଂ ଚ ଅଭିଧାୟ
ସୁଷୁମ୍ନାନାଡୀସ୍ୱରୂପଂ ନିରୂପୟିତୁଂ ତତ୍ସମ୍ବନ୍ଧିନ୍ୟାଃ ବ୍ରହ୍ମ-
ଦଣ୍ଡ୍ୟାଃ ସ୍ୱରୂପମାହ—
ଗୁଦସ୍ୟ ପୃଷ୍ଠଭାଗେଽସ୍ମିନ୍ୱୀଣାଦଣ୍ଡସ୍ୟ ଦେହଭୃତ୍ ।
ଦୀର୍ଘାସ୍ତି ମୂର୍ଧ୍ନିପର୍ୟନ୍ତଂ ବ୍ରହ୍ମଦଣ୍ଡୀତି କଥ୍ୟତେ ॥ ୧୩ ॥
ଅସ୍ମିନ୍ ଦେହେ ଗୁଦସ୍ୟ ମୂଲାଧାରସ୍ୟ ପୃଷ୍ଠଭାଗେ
ପଶ୍ଚିମ-
ଭାଗେ ବୀଣାଦଣ୍ଡସ୍ୟ ଦେହଭୃତ୍ ବୀଣାୟାସ୍ତନ୍ତ୍ର୍ୟାଧାରଭୂତୋ
ଯୋ ଦଣ୍ଡଃ ତଦାକାରଭୃତ୍ ତଦ୍ୱତ୍ସ୍ଥିତଂ ମୂର୍ଧ୍ନିପର୍ୟନ୍ତଂ
ସହସ୍ରାରପର୍ୟନ୍ତବ୍ୟାପ୍ତଂ ଯଦ୍ଦୀର୍ଘାସ୍ତି ଦୀର୍ଘଂ ପୃଷ୍ଠଭାଗ-
ସ୍ଥିତମ୍, ତତ୍ ବ୍ରହ୍ମନାଡୀତି କଥ୍ୟତେ
ବ୍ରହ୍ମୈକ୍ୟପ୍ରତିପାଦକସୁଷୁମ୍ନା-
ଧାରତ୍ୱାଦିତି ଭାବଃ ॥
ଇତଃ ପରଂ ସୁଷୁମ୍ନାନାଡୀସ୍ୱରୂପମାହ—
ତସ୍ୟାନ୍ତେ ସୁଷିରଂ ସୂକ୍ଷ୍ମଂ ବ୍ରହ୍ମନାଡୀତି ସୂରିଭିଃ ।
ତସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମଦଣ୍ଡ୍ୟାଖ୍ୟାସ୍ଥ୍ନଃ ଅନ୍ତେ ଅଗ୍ରେ ସୂକ୍ଷ୍ମଂ ସୁଷିରଂ
ରନ୍ଧ୍ରଂ ବର୍ତତ ଇତି ଶେଷଃ, ତଦ୍ଗତା ନାଡୀ ସୂରିଭିଃ ବିବେକିଭିଃ
ବ୍ରହ୍ମନାଡୀତି ବ୍ରହ୍ମୈକ୍ୟପ୍ରତିପାଦିକା ନାଡୀତି କଥ୍ୟତ ଇତି ଶେଷଃ
॥
ତାମେବ ନାଡୀଂ ନିରୂପୟତି—
ଇଲାପିଙ୍ଗଲୟୋର୍ମଧ୍ୟେ ସୁଷୁମ୍ନା ସୂକ୍ଷ୍ମରୂପିଣୀ ।
ସର୍ୱଂ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତଂ ଯସ୍ମିନ୍ସର୍ୱଗଂ ସର୍ୱତୋମୁଖମ୍ ॥ ୧୪ ॥
ଇଲାପିଙ୍ଗଲନାଡ୍ୟୋର୍ମଧ୍ୟେ ସୂକ୍ଷ୍ମରୂପିଣୀ ଅତିସୂକ୍ଷ୍ମବିସ-
ତନ୍ତୁରୂପିଣୀ ମୂଲାଧାରାଦାରଭ୍ୟ ସ୍ୱାଧିଷ୍ଠାନାଦିଚକ୍ରଦ୍ୱାରା
ସହସ୍ରାରପର୍ୟନ୍ତଂ ଗତା କୁଣ୍ଡଲିନୀ ଶକ୍ତିରିତି ପ୍ରସିଦ୍ଧା ଯା
ସୁଷୁମ୍ନା
ନାଡୀ, ତସ୍ୟାଃ ଅଗ୍ରେ ଉପରି ସର୍ୱଂ ସର୍ୱାତ୍ମକଂ ବିଶ୍ୱତୋମୁଖଂ
ସର୍ୱ-
ଦ୍ରଷ୍ଟୃ ସର୍ୱଗଂ ସର୍ୱବ୍ୟାପ୍ତଂ ଯତ୍ତେଜଃ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ୟୋତିଃ, ତତ୍
ପ୍ରତିଷ୍ଠିତଂ ବିଦ୍ୟତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ, ‘ ତସ୍ୟାଃ ଶିଖାୟା ମଧ୍ୟେ
‘
ଇତି ଶ୍ରୁତେଃ । ‘ ଶତଂ ଚୈକା ଚ ହୃଦୟସ୍ୟ ନାଡ୍ୟସ୍ତାସାଂ
ମୂର୍ଧାନମଭିନିଃସୃତୈକା । ତୟୋର୍ଧ୍ୱମାୟନ୍ନମୃତତ୍ୱମେତି—
‘
ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ରୁତେଃ ।
ସୁଷୁମ୍ନାମାର୍ଗଗତସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମପ୍ରାପ୍ତିଂ ନିରୂପୟିତୁଂ ତସ୍ୟାଃ
କୁଣ୍ଡଲିନ୍ୟାଃ ସକଲଜଗଦାତ୍ମକତ୍ୱଂ ସକଲଜଗଦାଧାରତ୍ୱଂ ସର୍ୱ-
ଦେବାତ୍ମତ୍ୱଂ ସର୍ୱବେଦାଧାରକତ୍ୱଂ ଚ ଆହ—
ତସ୍ୟ ମଧ୍ୟଗତାଃ ସୂର୍ୟସୋମାଗ୍ନିପରମେଶ୍ୱରାଃ ।
ଭୂତଲୋକା ଦିଶଃ କ୍ଷେତ୍ରସମୁଦ୍ରାଃ ପର୍ୱତାଃ ଶିଲାଃ ॥ ୧୫ ॥
ଦ୍ୱୀପାଶ୍ଚ ନିମ୍ନଗା ବେଦାଃ ଶାସ୍ତ୍ରବିଦ୍ୟାକଲାକ୍ଷରାଃ ।
ସ୍ୱରମନ୍ତ୍ରପୁରାଣାନି ଗୁଣାଶ୍ଚୈତେ ଚ ସର୍ୱଶଃ ॥ ୧୬ ॥
ବୀଜଂ ବୀଜାତ୍ମକାସ୍ତେଷାଂ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞାଃ ପ୍ରାଣବାୟବଃ ।
ସୁଷୁମ୍ନାନ୍ତର୍ଗତଂ ବିଶ୍ୱଂ ତସ୍ମିନ୍ସର୍ୱଂ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତମ୍ ॥ ୧୭ ॥
ସୂର୍ୟସୋମାଗ୍ନିପରମେଶ୍ୱରାଃ ସୂର୍ୟମଣ୍ଡଲସୋମମଣ୍ଡଲ-
ବହ୍ନିମଣ୍ଡଲାନି ତନ୍ମଧ୍ୟସ୍ଥିତେଶ୍ୱରଶ୍ଚ, ଭୂତଲୋକାଃ ପଞ୍ଚ-
ମହାଭୂତାନି ବ୍ୟୋମାଦୀନି, ଚତୁର୍ଦଶ ଭୁବନାନି ଭୂର୍ଭୁବଃ-
ସୁବରାଦୀନି, ଦିଶଃ ପୂର୍ୱାଦୟଃ, କ୍ଷେତ୍ରାଣି ବାରାଣସ୍ୟାଦୀନି,
ସମୁଦ୍ରାଃ ଲବଣେକ୍ଷ୍ୱାଦୟଃ, ପର୍ୱତାଶ୍ଚ ମେର୍ୱାଦୟଃ, ଶିଲାଃ
ଯଜ୍ଞଶିଲାଃ ଚିତ୍ତଶିଲାଦୟଃ, ଦ୍ୱୀପାଃ ଜମ୍ବ୍ୱାଦୟଃ, ନିମ୍ନଗାଃ
ଜାହ୍ନବ୍ୟାଦୟଃ, ବେଦାଃ ଋଗ୍ୱେଦାଦୟଃ, ଶାସ୍ତ୍ରାଣି
ମୀମାଂସାଦୀନି,
କଲାଃ ଚତୁଃଷଷ୍ଟିକଲାଃ, ଅକ୍ଷରାଃ କକାରାଦୀନି, ସ୍ୱରାଃ
ଅକାରାଦୟଃ, ମନ୍ତ୍ରାଃ ଗାୟତ୍ର୍ୟାଦୟଃ, ପୁରାଣାନି
ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡାଦୀନି,
ଗୁଣାଃ ସତ୍ତ୍ୱାଦୟଃ, ବୀଜଂ ପ୍ରଧାନମ୍, ବୀଜାତ୍ମକାଃ
ମହଦାଦୟଃ,
କ୍ଷେତ୍ରଂ ଜାନନ୍ତୀତି କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞାଃ ଜୀବାଃ, ପ୍ରାଣବାୟବଃ—
ପ୍ରାଣାଦୟଃ
ପଞ୍ଚନାଗାଦୟଃ ପଞ୍ଚ ଆହତ୍ୟ ଦଶବାୟବଃ, ସର୍ୱ ଏତେ ତସ୍ୟ
ସୁଷୁମ୍ନାନାଡୀବିଶେଷସ୍ୟ ମଧ୍ୟଗତାଃ ଯସ୍ମାତ୍,
ତସ୍ମାତ୍କାରଣାତ୍
ସର୍ୱଂ ଜଗଜ୍ଜାତଂ ସୁଷୁମ୍ନାନ୍ତର୍ଗତଂ କୁଣ୍ଡଲିନୀଶକ୍ତ୍ୟନ୍ତର୍ଭୂତ-
ମିତ୍ୟର୍ଥଃ । ଅତ ଏବ ତସ୍ମିନ୍ ସର୍ୱଂ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତମ୍ ଇତି, ‘
ତସ୍ୟାନ୍ତେ
ସୁଷିରꣳ ସୂକ୍ଷ୍ମଂ ତସ୍ମିନ୍ସର୍ୱଂ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତମ୍ ‘ ଇତି
ଶ୍ରୁତେଃ ॥
ତସ୍ମାତ୍ସର୍ୱଜଗଦୁତ୍ପତ୍ତିକାରଣମାହ—
ନାନାନାଡୀପ୍ରସବକଂ ସର୍ୱଭୂତାନ୍ତରାତ୍ମନି ।
ଊର୍ଧ୍ୱମୂଲମଧଃ ଶାଖଂ ବାୟୁମାର୍ଗେଣ ସର୍ୱଗମ୍ ॥ ୧୮ ॥
ସର୍ୱଭୂତାନାଂ ସର୍ୱପ୍ରାଣିନାଂ ଅନ୍ତରାତ୍ମନି ଦେହେ ନାନା-
ନାଡୀପ୍ରସବକଂ ନାନାନାଡ୍ୟୁତ୍ପତ୍ତିସ୍ଥାନଭୂତମ୍, ଊର୍ଧ୍ୱମୂଲଂ
ଊର୍ଧ୍ୱଂ ବ୍ରହ୍ମ ତଦେବ ମୂଲଂ ଉତ୍ପତ୍ତିସ୍ଥାନଂ ଯସ୍ୟ ତତ୍, ଅଧଃ-
ଶାଖଂ ହିରଣ୍ୟଗର୍ଭାଦିସୃଷ୍ଟିପରମ୍ପରାଖ୍ୟାଦଧଃ ପ୍ରସୃତ-
ତିର୍ୟଗାଦିଶାଖମ୍, ବାୟୁମାର୍ଗେଣ ପ୍ରାଣାପାନାଦିବାୟୁମାର୍ଗେଣ,
ସର୍ୱଗଂ ସର୍ୱବ୍ୟାପ୍ତଂ ସତ୍ ଜଗଦୁପାଦାନତୟା ତିଷ୍ଠତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ବ୍ରହ୍ମୋପାସନସ୍ଥାନତୟା ଇତରନାଡ୍ୟାଧିକ୍ୟମାହ—
ଦ୍ୱିସପ୍ତତିସହସ୍ରାଣି ନାଡ୍ୟଃ ସ୍ୟୁର୍ୱାୟୁଗୋଚରାଃ ।
କର୍ମମାର୍ଗେଣ ସୁଷିରାସ୍ତିର୍ୟଞ୍ଚଃ ସୁଷିରାତ୍ମକାଃ ॥ ୧୯ ॥
ଅଧଶ୍ଚୋର୍ଧ୍ୱଗତାସ୍ତାସୁ ନବଦ୍ୱାରାଣି ଶୋଧୟନ୍ ।
ବାୟୁନା ସହ ଜୀବୋର୍ଧ୍ୱଜ୍ଞାନୀ ମୋକ୍ଷମବାପ୍ନୁୟାତ୍ ॥ ୨୦ ॥
ବାୟୁଗୋଚରାଃ ବାୟୁସଂଚାରାନୁକୂଲାଃ ନାଡ୍ୟଃ ସିରାଃ
ଦ୍ୱିସପ୍ତତିସହସ୍ରାଣି ଦ୍ୱୟାଧିକସପ୍ତତିସହସ୍ରାଣି କର୍ମମାର୍ଗେଣ
ସୁଷିରାଃ ପୁନରାବୃତ୍ତିପ୍ରାପକସୁଷିରବତ୍ୟଃ; ଅତ ଏବ ତିର୍ୟଞ୍ଚଃ
ତିର୍ୟଗ୍ଭୂତାଃ ସୁଷିରାତ୍ମକାଃ ରନ୍ଧ୍ରପ୍ରଧାନାଃ ଅଧଶ୍ଚୋର୍ଧ୍ୱ-
ଗତାଃ ଅଧୋଭାଗମୂର୍ଧ୍ୱଭାଗଂ ଚ ଗତାଃ ସର୍ୱତ୍ର ବ୍ୟାପ୍ତାଃ;
ତାସୁ ନାଡୀଷୁ ମଧ୍ୟେ ସୁଷୁମ୍ନାନାଡ୍ୟା ନବ ଦ୍ୱାରାଣି ଶିଧୟନ୍
ପ୍ରାଣାୟାମେନ ମୁଖାଦିସର୍ୱଦ୍ୱାରାଣି ଶୋଧୟନ୍; ଜୀବଃ ବାୟୁନା
ସହ ଊର୍ଧ୍ୱଜ୍ଞାନୀ ବ୍ରହ୍ମାପରୋକ୍ଷଜ୍ଞାନୀ ସନ୍
ମୋକ୍ଷମବାପ୍ନୁୟାତ୍
ବ୍ରହ୍ମୈକ୍ୟଂ ପ୍ରାପ୍ନୁୟାଦିତ୍ୟର୍ଥଃ । ‘ ତୟୋର୍ଧ୍ୱମାୟନ୍ନମୃତତ୍ୱ-
ମେତି ‘ ଇତ୍ୟାଦିଶ୍ରୁତେରିତି ଭାବଃ ॥
ତସ୍ୟାଃ କୁଣ୍ଡଲିନ୍ୟାଃ ସକଲଜଗଦାଧାରକତ୍ୱେନ ଚ ଉପାସନାଂ
କର୍ତୁମସ୍ୟାମେବ ସର୍ୱାଣୀନ୍ଦ୍ରାଦିପୁରାଣି କଲ୍ପୟତି—
ଅମରାବତୀନ୍ଦ୍ରଲୋକୋଽସ୍ମିନ୍ନାସାଗ୍ରେ ପୂର୍ୱତୋ ଦିଶି ।
ଅଗ୍ନିଲୋକୋ ହୃଦି ଜ୍ଞେୟଶ୍ଚକ୍ଷୁସ୍ତେଜୋବତୀ ପୁରୀ ॥ ୨୧ ॥
ଅସ୍ମିନ୍ନାଡୀବିଶେଷେ ପୂର୍ୱତୋ ଦିଶି ପୂର୍ୱସ୍ୟାଂ ଦିଶି ନାସାଗ୍ରେ
ନାସିକାଗ୍ରଭାଗେ ଅମରାବତୀ ଅମରାବତ୍ୟାଖ୍ୟଃ ଇନ୍ଦ୍ରଲୋକଃ ଇନ୍ଦ୍ରାଦି-
ଦେବାବାସଭୂତୋ ଲୋକଃ ବର୍ତତ ଇତି ଶେଷଃ । ତଥା ଅନନ୍ତରଂ ଚକ୍ଷୁଃ
ଦକ୍ଷିଣଂ ନେତ୍ରଂ ତେଜୋବତୀ ତେଜୋବତୀ ନାମ ପୁରୀତି ପ୍ରସିଦ୍ଧ,
ହୃଦି ହୃଦୟେ
ଅଗ୍ନିଲୋକଃ ଅଗ୍ନ୍ୟାଦିଦେବାବାସଭୂତୋ ଲୋକଃ ଜ୍ଞେୟଃ ବର୍ତତ ଇତି ଶେଷଃ
॥
ଯାମ୍ୟା ସଂୟମନୀ ଶ୍ରୋତ୍ରେ ଯମଲୋକଃ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତଃ ।
ନୈରୃତୋ ହ୍ୟଥ ତତ୍ପାର୍ଶ୍ୱେ ନୈରୃତୋ ଲୋକ ଆଶ୍ରିତଃ ॥ ୨୨ ॥
ଶ୍ରୋତ୍ରେ ଦକ୍ଷିଣେ କର୍ଣେ ଯାମ୍ୟା ଯମସମ୍ବନ୍ଧିନୀ
ସଂୟମିନ୍ୟାଖ୍ୟୋ
ଯମଲୋକଃ ଯମାଦିଦେବବାସଭୂତୋ ଲୋକଃ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତଃ ଅସ୍ତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ଅଥ ତତ୍ପାର୍ଶ୍ୱେ ଦକ୍ଷିଣକର୍ଣଭାଗେ ନୈରୃତଃ ନିରୃତିସମ୍ବନ୍ଧୋ
ନୈରୃତ୍ୟାଖ୍ୟୋ ଲୋକଃ ଆଶ୍ରିତଃ ଅସ୍ତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
କିଂଚ—
ବିଭାବରୀ ପ୍ରତୀଚ୍ୟାଂ ତୁ ପୃଷ୍ଠେ ବାରୁଣିକା ପୁରୀ ।
ବାୟୋର୍ଗନ୍ଧବତୀ କର୍ଣପାର୍ଶ୍ୱେ ଲୋକଃ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତଃ ॥ ୨୩ ॥
ପ୍ରତୀଚ୍ୟାଂ ପଶ୍ଚିମଦିଶି ପୃଷ୍ଠେ ପଶ୍ଚିମଭାଗେ
ବିବାବରୀ-
ସଂଜ୍ଞକା ବାରୁଣିକା ପୁରୀ ବରୁଣସମ୍ବନ୍ଧିନୀ ପୁରୀ ବର୍ତତ ଇତି
ଶେଷଃ;
କର୍ଣପାର୍ଶ୍ୱେ ବାମକର୍ଣସମୀପେ ଗନ୍ଧବତୀ ଗନ୍ଧ୍ୱତୀପୁର୍ୟାଖ୍ୟା
ବାୟୋର୍ଲୋକଃ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତଃ ଅସ୍ତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
କିଂଚ—
ସୌମ୍ୟା ପୁଷ୍ପବତୀ ସୌମ୍ୟେ ସୋମଲୋକସ୍ତୁ କଣ୍ଠତଃ ।
ବାମକର୍ଣେ ତୁ ବିଜ୍ଞେୟୋ ଦେହମାଶ୍ରିତ୍ୟ ତିଷ୍ଠତି ॥ ୨୪ ॥
ସୌମ୍ୟେ ଉତ୍ତରଦିଶି କଣ୍ଠତଃ କଣ୍ଠଦେଶାଦାରଭ୍ୟ ବାମକର୍ଣେ
ବାମଶ୍ରୋତ୍ରେ ସୌମ୍ୟା କୁବେରସମ୍ବନ୍ଧିନୀ ପୁଷ୍ପବତୀ ପୁଷ୍ପବତ୍ୟାଖ୍ୟା
ସୋମଲୋକଃ ଏବଂ ଦେହମାଶ୍ରିତ୍ୟ ତିଷ୍ଠତୀତି ବିଜ୍ଞେୟଃ ॥
କିଂଚ—
ବାମେ ଚକ୍ଷୁଷି ଚୈଶାନୀ ଶିବଲୋକୋ ମନୋନ୍ମନୀ ।
ମୂର୍ଧ୍ନି ବ୍ରହ୍ମପୁରୀ ଜ୍ଞେୟା ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡଂ ଦେହମାଶ୍ରିତମ୍ ॥ ୨୫ ॥
ବାମେ ଚକ୍ଷୁଷି ବାମନେତ୍ରେ ଐଶାନୀ ଈଶାନସମ୍ବନ୍ଧିନୀ
ମନୋନ୍ମନୀ ମନୋନ୍ମନୀପୁର୍ୟାଖ୍ୟଃ ଶିବଲୋକଃ ଶିବାବାସଭୂତୋ
ଲୋକଃ ଜ୍ଞେୟଃ; ମୂର୍ଧ୍ନି ଶିରସି ବ୍ରହ୍ମପୁରୀ ବ୍ରହ୍ମଲୋକଃ ଜ୍ଞେୟଃ;
ଏବଂ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡଂ ସର୍ୱଜଗଜ୍ଜାତଂ ଦେହମାଶ୍ରିତଂ ଦେହ ଏବ ବର୍ତତ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଦେହେ ଏବ ଲୋକାଦିକଲ୍ପନାମାହ—
ପାଦାଦଧଃ ଶିବୋଽନନ୍ତଃ କାଲାଗ୍ନିପ୍ରଲୟାତ୍ମକଃ ।
ଅନାମୟମଧଶ୍ଚୋର୍ଧ୍ୱଂ ମଧ୍ୟମଂ ତୁ ବହିଃ ଶିବମ୍ ॥ ୨୬ ॥
ପାଦାଦଧଃ ପାଦାଧଃପ୍ରଦେଶେ ଅନନ୍ତଃ ମହାଶେଷଃ ବର୍ତତେ,
ସ ତୁ କୀଦୃଶଃ ? ଶିବଃ ରୁଦ୍ରାତ୍ମକଃ; ପୁନଃ କୀଦୃଶଃ ?
କାଲାଗ୍ନିପ୍ରଲୟାତ୍ମକଃ ପ୍ରଲୟକାଲାଗ୍ନ୍ୟାତ୍ମକ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ; ‘
ତ୍ରିଲୋକ୍ୟାଂ
ଦହ୍ୟମାନାୟାଂ ସଂକର୍ଷଣମୁଖାଗ୍ନିନା ‘ ଇତି ସ୍ମୃତେରିତି
ଭାବଃ ।
ତଦଧଃ କିମିତ୍ୟାଶଙ୍କ୍ୟାହ—ଅଧଶ୍ଚୋର୍ଧ୍ୱମିତି ଅଧୋଦେଶେ
ଊର୍ଧ୍ୱ-
ଦେଶେ ମଧ୍ୟଦେଶେ ବହିର୍ଦେଶେ ଚ ସର୍ୱତ୍ର ଅନାମୟଂ ନିରଞ୍ଜନଂ ଶିବଂ
ମଙ୍ଗଲାତ୍ମକଂ ବ୍ରହ୍ମୈବ ବର୍ତତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଶେଷୋପରି ଅତଲାଦିଲୋକକଲ୍ପନାମାହ—
ଅଧଃ ପଦୋଽତଲଂ ବିଦ୍ୟାତ୍ପାଦଂ ଚ ବିତଲଂ ବିଦୁଃ ।
ନିତଲଂ ପାଦସନ୍ଧିଶ୍ଚ ସୁତଲଂ ଜଙ୍ଘମୁଚ୍ୟତେ ॥ ୨୭ ॥
ମହାତଲଂ ତୁ ଜାନୁ ସ୍ୟାଦୂରୁଦେଶୋ ରସାତଲମ୍ ।
କଟିସ୍ତାଲତଲଂ ପ୍ରୋକ୍ତଂ ସପ୍ତ ପାତାଲସଂଜ୍ଞୟା ॥ ୨୮ ॥
ପଦଃ ପାଦସ୍ୟାଧୋଦେଶେ ଅତଲଲୋକଂ ବିଦ୍ୟାତ୍; ପାଦଂ ତୁ
ବିତଲଂ
ଲୋକମିତି ବିଦୁଃ ଯୋଗିନ ଇତି ଶେଷଃ; ପାଦସନ୍ଧିଂ ତୁ ଗୁଲ୍ଫସ୍ଥାନଂ
ନିତଲଂ ବିଦ୍ୟାତ୍; ଜଙ୍ଘଂ ସୁତଲମିତ୍ୟୁଚ୍ୟତେ; ଜାନୁଦେଶଃ
ମହାତଲଂ
ସ୍ୟାତ୍; ଊରୁଦେଶଃ ରସାତଲଂ ବିଦ୍ୟାତ୍; କଟିଦେଶଃ ତଲାତଲଂ
ପ୍ରୋକ୍ତମ୍; ଏବଂ ଦେହାବୟବାଃ ସପ୍ତ ପାତାଲାଦିଲୋକସଂଜ୍ଞୟା
କଲ୍ପନୀୟା ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
କିଂଚ—
କାଲାଗ୍ନିନରକଂ ଘୋରଂ ମହାପାତାଲସଂଜ୍ଞୟା ।
ପାତାଲଂ ନାଭ୍ୟଧୋଭାଗୋ ଭୋଗୀନ୍ଦ୍ରଫଣିମଣ୍ଡଲମ୍ ॥ ୨୯ ॥
ବେଷ୍ଟିତଃ ସର୍ୱତୋଽନନ୍ତଃ ସ ବିଭ୍ରଜ୍ଜୀବସଂଜ୍ଞକଃ ।
ଘୋରଂ ଭୟଂକରଂ କାଲାଗ୍ନିନରକଂ କାଲାଗ୍ନିଦେଶବତ୍
କାଲାଗ୍ନ୍ୟା-
କାରସହ୍ୟନରକଦେଶବତ୍ ଭୋଗୀନ୍ଦ୍ରଫଣିମଣ୍ଡଲଂ ଭୋଗୀନ୍ଦ୍ରାଃ
ସର୍ପରାଜାନଃ ଫଣୟଃ ଇତରେ ସର୍ପାଃ ତେଷାଂ ମଣ୍ଡଲଂ ସମୂହବତ୍
ଯତ୍ ପାତାଲମ୍, ତତ୍ ନାଭ୍ୟଧୋଭାଗେ ନାଭ୍ୟଧଃପ୍ରଦେଶେ
ମହାପାତାଲସଂଜ୍ଞୟା ଅଭିହିତମିତି ବିଦ୍ୟାତ୍; ସ ଜୀବସଂଜ୍ଞକଃ
ଜୀବସଂଜ୍ଞାବାନ୍ ଶେଷଃ ସର୍ୱତଃ ସର୍ୱଂ ବେଷ୍ଟିତଃ ସନ୍
ବିଭ୍ରନ୍ସନ୍
ସ୍ଥିତଃ କୁଣ୍ଡଲାକାରେଣାବୃତ୍ୟ ବର୍ତତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଭୂଲୋକଂ ନାଭିଦେଶଂ ତୁ ଭୁବର୍ଲୋକଂ ତୁ କୁକ୍ଷିତଃ ॥ ୩୦ ॥
ହୃଦୟଂ ସ୍ୱର୍ଗଲୋକଂ ବିଦ୍ୟାତ୍, ତତ୍ର ସୂର୍ୟାଦିଗ୍ରହାଃ
ନକ୍ଷତ୍ରାଣି ଚ ତିଷ୍ଠନ୍ତୀତ୍ୟର୍ଥଃ । ଶେଷଂ ସ୍ପଷ୍ଟମ୍ ॥
କିଂଚ—
ହୃଦୟଂ ସ୍ୱର୍ଗଲୋକଂ ତୁ ସୂର୍ୟାଦିଗ୍ରହତାରକାଃ ।
ସୂର୍ୟସୋମସୁନକ୍ଷତ୍ରଂ ବୁଧଶୁକ୍ରକୁଜାଙ୍ଗିରାଃ ॥ ୩୧ ॥
ମନ୍ଦଶ୍ଚ ସପ୍ତମୋ ହ୍ୟେଷ ଧ୍ରୁବୋଽନ୍ତଃ ସ୍ୱର୍ଗଲୋକତଃ ।
ସୂର୍ୟସୋମେତ୍ୟାଦି ସୂର୍ୟାଦିଗ୍ରହନକ୍ଷତ୍ରମିତ୍ୟସ୍ୟ
ବ୍ୟାଖ୍ୟାନମ୍ । ଧ୍ରୁବୋଽନ୍ତଃ ସ୍ୱର୍ଗଲୋକତଃ ସ୍ୱର୍ଗଲୋକସ୍ୟାନ୍ତେ ଧ୍ରୁବୋ
ବର୍ତତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଏବଂ କଲ୍ପନାଫଲମାହ
ହୃଦୟେ କଲ୍ପୟନ୍ୟୋଗୀ ତସ୍ମିନ୍ସର୍ୱସୁଖଂ ଲଭେତ୍ ॥ ୩୨ ॥
ଯୋଗୀ ହୃଦୟେ ଏବ ସୂର୍ୟାଦିଗ୍ରହନକ୍ଷତ୍ରାଦୀନି କଲ୍ପୟନ୍
ତସ୍ମିନ୍
ହୃଦି କଲ୍ପନାବିଶେଷେଣ ସର୍ୱସୁଖଂ ଲଭେତ୍;
ତତ୍ତଲ୍ଲୋକଗତସୁଖାନି
ପ୍ରାପ୍ନୋତୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
କିଂଚ—
ହୃଦୟସ୍ୟ ମହର୍ଲୋକଂ ଜନୋଲୋକଂ ତୁ କଣ୍ଠତଃ ।
ତପୋଲୋକଂ ଭ୍ରୁବୋର୍ମଧ୍ୟେ ମୂର୍ଧ୍ନି ସତ୍ୟଂ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତମ୍ ॥ ୩୩ ॥
ହୃଦୟସ୍ୟୋପରୀତି ଶେଷଃ । ସ୍ପଷ୍ଟମନ୍ୟତ୍ ॥
ଏବଂ ଦେହେ ଏବ ସର୍ୱଲୋକକଲ୍ପନାମୁକ୍ତ୍ୱା ତଲ୍ଲୟପ୍ରକାରମାହ—
ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡରୂପିଣୀ ପୃଥ୍ୱୀ ତୋୟମଧ୍ୟେ ବିଲୀୟତେ ।
ଅଗ୍ନିନା ପଚ୍ୟତେ ତୋୟଂ ବାୟୁନା ଗ୍ରସ୍ୟତେଽନଲଃ ॥ ୩୪ ॥
ଆକାଶଂ ତୁ ପିବେଦ୍ୱାୟୁଂ ମନଶ୍ଚାକାଶମେବ ଚ ।
ବୁଦ୍ଧ୍ୟହଙ୍କାରଚିତ୍ତଂ ଚ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଃ ପରମାତ୍ମନି ॥ ୩୫ ॥
ଅତ୍ର ତାମସାହଙ୍କାରକାର୍ୟାଣାଂ ପୃଥିବ୍ୟାଦୀନାଂ
ସାତ୍ତ୍ୱିକ-
ଅହଙ୍କାରକାର୍ୟେ ମନସି କ୍ରମେଣ ଲୟକଥନଂ ମନୋବୃତ୍ତିବିଷୟ-
ତ୍ୱାଦୁପଚାରାତ୍ ଇତି ମନ୍ତବ୍ୟମ୍ । ତଚ୍ଚ ମନୋ ବୁଦ୍ଧୌ ବୁଦ୍ଧି-
ରହଙ୍କାରେ ଅହ୍ଙ୍କାରଂ ଚିତ୍ତେ ଚିତ୍ତଂ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞେ କ୍ଷେତ୍ରଜ୍ଞଃ
ପରମାତ୍ମନି ଏବଂ ସର୍ୱାତ୍ମନି ପ୍ରବିଲାପୟେଦିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଏବଂ ଯୋଗାଭ୍ୟାସେନ ବ୍ରହ୍ମୈକ୍ୟାନୁସନ୍ଧାନବତଃ ସକଲ-
ଦୁରିତନିବୃତ୍ତିରିତ୍ୟାହ—
ଅହଂ ବ୍ରହ୍ମେତି ମାଂ ଧ୍ୟାୟେଦେକାଗ୍ରମନସା ସକୃତ୍ ।
ସର୍ୱଂ ତରତି ପାପ୍ମାନଂ କଲ୍ପକୋଟିଶତୈଃ କୃତମ୍ ॥ ୩୬ ॥
ସ୍ପଷ୍ଟୋଽର୍ଥଃ ॥
ଜୀବସ୍ୟ ମୁକ୍ତିସ୍ୱରୂପମାହ—
ଘଟସଂବୃତମାକାଶଂ ନୀୟମାନେ ଘଟେ ଯଥା ।
ଘଟୋ ନଶ୍ୟତି ନାକାଶଂ ତଦ୍ୱଜ୍ଜୀବ ଇହାତ୍ମନି ॥ ୩୭ ॥
ଘଟେ ନୀୟମାନେ ପୂର୍ୱଦେଶାଦନ୍ୟଦେଶଂ ପ୍ରାପ୍ୟମାନେ ଘଟେ
ନଷ୍ଟେ ଚ ଯଥା ଘଟାକାଶଂ ମହାକାଶେ ଐକ୍ୟଂ ପ୍ରାପ୍ନୋତି,
ତଦ୍ୱଜ୍ଜୀବଃ ପରମାତ୍ମନୀତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
କିଂଚ—
ଘଟାକାଶମିବାତ୍ମାନଂ ବିଲୟଂ ବେତ୍ତି ତତ୍ତ୍ୱତଃ ।
ସ ଗଚ୍ଛତି ନିରାଲମ୍ବଂ ଜ୍ଞାନାଲୋକ୍ୟଂ ନ ସଂଶୟଃ ॥ ୩୮ ॥
ଯଃ ଆତ୍ମାନଂ ଜୀବଂ ଘଟାକାଶମିବ ପରମାତ୍ମନି ଲୟଂ
ଗତଂ ତତ୍ତ୍ୱତଃ ଯଥାର୍ଥତୟା ବେତ୍ତି, ସଃ ଜ୍ଞାନୀ ନିରାଲମ୍ବଂ
ନିଃସଙ୍ଗଂ
ଜ୍ଞାନାଲୋକ୍ୟଂ ବ୍ରହ୍ମପ୍ରକାଶାତ୍ମତତ୍ତ୍ୱଂ ଗଚ୍ଛତି ପ୍ରାପ୍ନୋତି,
ନ ସଂଶୟଃ ସନ୍ଦେହୋ ନାସ୍ତିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଏତସ୍ୟ ଜ୍ଞାନୟୋଗସ୍ୟ କିମପି ତୁଲ୍ୟମିତ୍ୟାହ—
ତପେଦ୍ୱର୍ଷସହସ୍ରାଣି ଏକପାଦସ୍ଥିତୋ ନରଃ ।
ଏକସ୍ୟ ଧ୍ୟାନୟୋଗସ୍ୟ କଲାଂ ନାର୍ହନ୍ତି ଷୋଡଶୀମ୍ ॥ ୩୯ ॥
ଆଲୋଡ୍ୟ ଚତୁରୋ ବେଦାନ୍ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରାଣି ସର୍ୱଦା ।
ଯୋ ବୈ ବ୍ରହ୍ମ ନ ଜାନାତି ଦର୍ୱୀ ପାକରସଂ ଯଥା ॥ ୪୦ ॥
ଯଥା ଖରଶ୍ଚନ୍ଦନଭାରବାହୀ
ସାରସ୍ୟ ବାହୀ ନ ତୁ ଚନ୍ଦନସ୍ୟ ।
ଏବଂ ହି ଶାସ୍ତ୍ରାଣି ବହୂନ୍ୟଧୀତ୍ୟ
ସାରଂ ତ୍ୱଜାନନ୍ଖରବଦ୍ୱହେତ୍ସଃ ॥ ୪୧ ॥
ଚନ୍ଦନଭାରବାହୀ ଶ୍ରୀଚନ୍ଦନକାଷ୍ଠଭାରବାହୀ ଖରଃ
ଚନ୍ଦନସାରବାହୀ ନ ଭବତି ତଦ୍ଗନ୍ଧାନୁଭବବାନ୍ନ ଭବତି, ଏବଂ
ବହୂନି ଶାସ୍ତ୍ରାଣ୍ୟଧୀତ୍ୟପି ସାରଂ ତୁ ଅଜାନନ୍ ବ୍ରହ୍ମ ନ ଜାନନ୍
ଖରବତ୍ ଶୋଚ୍ୟଃ ଆକ୍ରୋଶ୍ୟ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନପର୍ୟନ୍ତଂ ସର୍ୱମନୁଷ୍ଠେୟମ୍, ଜ୍ଞାତେ ତୁ
ସର୍ୱଂ
ବ୍ୟର୍ଥମିତ୍ୟାହ—
ଅନନ୍ତକର୍ମ ଶୌଚଂ ଚ ଜପୋ ଯଜ୍ଞସ୍ତଥୈବ ଚ ।
ତୀର୍ଥୟାତ୍ରାଦିଗମନଂ ଯାବତ୍ତତ୍ତ୍ୱଂ ନ ବିନ୍ଦତି ॥ ୪୨ ॥
ଦେହେ ଭିନ୍ନେଽପ୍ୟାତ୍ମୈକ୍ୟଂ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତେନାହ —
ଗବାମନେକବର୍ଣାନାଂ କ୍ଷୀରଂ ସ୍ୟାଦେକବର୍ଣକମ୍ ।
କ୍ଷୀରବଦ୍ଦୃଶ୍ୟତେ ଜ୍ଞାନଂ ଦେହିନାଂ ଚ ଗବାଂ ଯଥା ॥ ୪୩ ॥
ଅନେକବର୍ଣାନାଂ ଶୁକ୍ଲାଦିଭିନ୍ନଭିନ୍ନବର୍ଣାନାଂ ଗବାଂ
କ୍ଷୀରଂ
ଯଥା ଏକବର୍ଣମ୍, ମୀମାଂସକମତେ ଗୁଣବ୍ୟକ୍ତେରେକତ୍ୱାଦିତି ଭାବଃ;
ତଥା ଭିନ୍ନଭିନ୍ନାନାଂ ଦେହିନାଂ ଜ୍ଞାନଂ ବ୍ରହ୍ମ ଏକଂ ଦୃଶ୍ୟତ
ଇତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଅହଂ ବ୍ରହ୍ମେତି ନିୟତଂ ମୋକ୍ଷହେତୁର୍ମହାତ୍ମନାମ୍ ।
ଦ୍ୱେ ପଦେ ବନ୍ଧମୋକ୍ଷାୟ ନ ମମେତି ମମେତି ଚ ॥ ୪୪ ॥
ମମେତି ବଧ୍ୟତେ ଜନ୍ତୁର୍ନ ମମେତି ବିମୁଚ୍ୟତେ ॥
ମମେତି ମମତାବିଷୟତ୍ୱେନ ସ୍ୱୀକୃତଂ ସର୍ୱଂ ବନ୍ଧାୟ
ଭବତି;
ନ ମମେତି ମମତ୍ୱଂ ବିହାୟ ତ୍ୟକ୍ତଂ ମୋକ୍ଷାୟୈବେତ୍ୟର୍ଥଃ ।
ସ୍ପଷ୍ଟମନ୍ୟତ୍ ॥
ଅହଙ୍କାରତ୍ୟାଗକାର୍ୟମାହ—
ମନସୋ ହ୍ୟୁନ୍ମନୀଭାବାଦ୍ଦ୍ୱୈତଂ ନୈବୋପଲଭ୍ୟତେ ।
ଯଦା ଯାତ୍ୟୁନ୍ମନୀଭାବଂ ତଦା ତତ୍ପରମଂ ପଦମ୍ ॥ ୪୫ ॥
ମନସଃ ଚିତ୍ତସ୍ୟ ଉନ୍ମନୀଭାବାତ୍ ଅହଙ୍କାରତ୍ୟାଗାତ୍
ଦ୍ୱୈତଂ
ନୈବୋପଲଭ୍ୟତେ, ଅହଙ୍କାରୋପାଧିକତ୍ୱାଦ୍ଭେଦସ୍ୟେତି ଭାବଃ । ତଥା
ଉନ୍ମନୀଭାବଂ ମନୋ ଯଦା ଯାତି ନିଷ୍କୃଷ୍ଟାହଙ୍କାର ଚୈତନ୍ୟଂ
ଭବତି ତଦା ତଦେବ ପରମଂ ପଦଂ ମୋକ୍ଷ ଇତ୍ୟଭିଧୀୟତେ ॥
ବ୍ରହ୍ମବିଚାରମକୁର୍ୱତଃ ସର୍ୱଂ ବ୍ୟର୍ଥମିତ୍ୟାହ—
ହନ୍ୟାନ୍ମୁଷ୍ଟିଭିରାକାଶଂ କ୍ଷୁଧାର୍ତଃ କଣ୍ଡୟେତ୍ତୁଷମ୍ ।
ନାହଂ ବ୍ରହ୍ମେତି ଜାନାତି ତସ୍ୟ ମୁକ୍ତିର୍ନ ଜାୟତେ ॥ ୪୬ ॥
ଯୋ ବେଦଶାସ୍ତ୍ରାଣ୍ୟଧୀତ୍ୟ ଶ୍ରୁତ୍ୱାପି ନାହଂ ବ୍ରହ୍ମେତି
ଜାନାତି ତସ୍ୟ ସର୍ୱାଣି ଶାସ୍ତ୍ରଣି ପ୍ରୟାସକରାଣ୍ୟେବ । ଯଥା
କ୍ଷୁଧାର୍ତଃ
ମୁଷ୍ଟିଭିରାକାଶଂ ହନ୍ୟାଚ୍ଚେତି କରଭଙ୍ଗ ଏବ ଜାୟତେ ନ କିମପି
ଫଲଂ
ଯଥା ବା ତୁଷଂ କଣ୍ଡୟେଦବହନ୍ୟାତ୍ । ଅବହନନଶ୍ରମ ଏବ ଫଲଂ
ନ ତୁ
ତଣ୍ଡୁଲଭାବଃ । ତଦ୍ୱନ୍ମୁକ୍ତିର୍ନ ଜାୟତେ ଇତି ଭାବଃ । ତଦୁକ୍ତଂ
ଭାଗବତେ ‘ ତେଷାମସୌ କ୍ଲେଶଲ ଏବ ଶିଷ୍ୟତେ ନାନ୍ୟଦ୍ୟଥା
ସ୍ଥୂଲତୁଷା-
ବଧାତିନାମ୍ ‘ ଇତି ॥
ଇତି ଶ୍ରୀଗୌଡପାଦାଚାର୍ୟବିରଚିତାୟାଂ
ଉତ୍ତରଗୀତାବ୍ୟାଖ୍ୟାୟାଂ
ଦ୍ୱିତୀୟୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
॥ ତୃତୀୟୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
ଯୋଗୀ ବ୍ୟର୍ଥକ୍ରିୟାଲାପପରିତ୍ୟାଗେନ ଶାନ୍ତଧୀଃ ।
ତୃତୀୟେ ଶରଣଂ ଯାୟାଦ୍ଧରିମେବେତି କୀର୍ତ୍ୟତେ ॥
ଶ୍ରୀଭଗବାନୁବାଚ—
ଅନନ୍ତଶାସ୍ତ୍ରଂ ବହୁବେଦିତବ୍ୟ-
ମଲ୍ପଶ୍ଚ କାଲୋ ବହବଶ୍ଚ ବିଘ୍ନାଃ ।
ଯତ୍ସାରଭୂତଂ ତଦୁପାସିତବ୍ୟଂ
ହଂସୋ ଯଥା କ୍ଷୀରମିବାମ୍ବୁମିଶ୍ରମ୍ ॥ ୧ ॥
ବିବେକିନା ଯୋଗିନା
ସାରଭୂତମଧ୍ୟାତ୍ମଶାସ୍ତ୍ରମେବୋପାସିତବ୍ୟଂ ନ
ତ୍ୱନ୍ୟତ୍ ଅଶକ୍ୟତ୍ୱାତ୍ ଅନନ୍ତଶାସ୍ତ୍ରଂ ପର୍ୟବସାନରହିତାନି
ଶାସ୍ତ୍ରାଣୀତ୍ୟର୍ଥଃ । ଯଥାକଥଂଚିତ୍ପର୍ୟବସାନେଽପି ବହୁ
ବେଦିତବ୍ୟଂ
ତତ୍ତାତ୍ପର୍ୟାଣି ବହୂନି ବେଦିତବ୍ୟାନୀତ୍ୟର୍ଥଃ । ଜ୍ଞାତୁଂ ଶକ୍ୟତ୍ୱେଽପି
କାଲଃ ସ୍ୱଲ୍ପ ଏବ ‘ପୁଂସୋ ବର୍ଷଶତଂ ହ୍ୟାୟୁଃ’ ଇତି
ନ୍ୟାୟାତ୍ ।
ତସ୍ମାଦ୍ୟତ୍ସାରଭୂତଂ ସର୍ୱଶାସ୍ତ୍ରାଣାଲୋଡ୍ୟ
ଯନ୍ନିଶ୍ଚିତମଖଣ୍ଡୈକରସଂ
ବ୍ରହ୍ମ ତଦେବୋପାସିତବ୍ୟମ୍ । ତଦୁକ୍ତମ୍ ‘ ଆଲୋଡ୍ୟ
ସର୍ୱଶାସ୍ତ୍ରାଣି ‘
ଇତ୍ୟାଦି । ଉକ୍ତଂ ଚ ହରିବଂଶେ—‘
ଅସତ୍କୀର୍ତନକାନ୍ତାରପରିବର୍ତନପାଂସୁଭିଃ ।
ବାଚଂ ହରିକଥାଲାପଗଙ୍ଗୟୈବ ପୁନୀମହେ ‘ ଇତି । ତତ୍ର
ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାହ—ହଂସୋ ଯଥା ଅମ୍ବୁମିଶ୍ରତ୍ୱେଽପି ଅମ୍ବ୍ୱଂଶଂ
ବିହାୟ
କ୍ଷୀରମେବୋପାଦତ୍ତେ ତଦ୍ୱଦିତି ଭାବଃ ॥
ତସ୍ମାତ୍ପାଣ୍ଡିତ୍ୟଂ ନିର୍ୱିଦ୍ୟେତ୍ୟାଦିଶ୍ରୁତ୍ୟା ପାଣ୍ଡିତ୍ୟପ୍ରକଟନସ୍ୟ
ବ୍ରହ୍ମୋପାସନାପ୍ରତିବନ୍ଧକତ୍ୱେନ ସର୍ୱମପି ପାଣ୍ଡିତ୍ୟଂ ହେୟମିତ୍ୟାହ—
ପୁରାଣଂ ଭାରତଂ ବେଦଶାସ୍ତ୍ରାଣି ବିବିଧାନି ଚ ।
ପୁତ୍ରଦାରାଦିସଂସାରୋ ଯୋଗାଭ୍ୟାସସ୍ୟ ବିଘ୍ନକୃତ୍ ॥ ୨ ॥
ଯୋଗାଭ୍ୟାସସ୍ୟ ଆତ୍ମୈକ୍ୟଯୋଗାଭ୍ୟାସସ୍ୟ । ଶେଷଂ
ସ୍ପଷ୍ଟମ୍ ॥
କିଂ ଚ ଆତ୍ମବିଚାରମନ୍ତରେଣ ଇତରଶାସ୍ତ୍ରାଣି ନ ବିଚାରୟିତବ୍ୟା-
ନୀତ୍ୟାହ—
ଇଦଂ ଜ୍ଞାନମିଦଂ ଜ୍ଞେୟଂ ଯଃ ସର୍ୱଂ ଜ୍ଞାତୁମିଚ୍ଛତି ।
ଅପି ବର୍ଷସହସ୍ରାୟୁଃ ଶାସ୍ତ୍ରାନ୍ତଂ ନାଧିଗଚ୍ଛତି ॥ ୩ ॥
ସହସ୍ରବର୍ଷପରିମିତାୟୁଷ୍ମାନପି ଏକୈକସ୍ୟ ଶାସ୍ତ୍ରସ୍ୟ ଅନ୍ତଂ
ପାରଂ ଭାବନିଶ୍ଚୟଂ ବା ନାଧିଗଚ୍ଛତି; କିମୁତ ବକ୍ତବ୍ୟଂ
ସର୍ୱାଣି ଶାସ୍ତ୍ରାଣି ନାଧିଗଚ୍ଛତୀତି ଭାବଃ ॥
ତର୍ହି ସର୍ୱମପି ବିହାୟ ଅଧିଗନ୍ତବ୍ୟଂ ବା
କିମିତ୍ୟାଶଙ୍କ୍ୟାହ—
ବିଜ୍ଞେୟୋଽକ୍ଷରତନ୍ମାତ୍ରଂ ଜୀବିତଂ ଚାପି ଚଞ୍ଚଲମ୍ ।
ବିହାୟ ଶାସ୍ତ୍ରଜାଲାନି ଯତ୍ସତ୍ୟଂ ତଦୁପାସ୍ୟତାମ୍ ॥ ୪ ॥
ଅକ୍ଷରତନ୍ମାତ୍ରଂ ନାଶରହିତସତ୍ତାମାତ୍ରାତ୍ମକ ଆତ୍ମା
ବିଜ୍ଞେୟଃ । ତତ୍ର ଚ ବୈରାଗ୍ୟାର୍ଥଂ ଜୀବିତମପି ଚଞ୍ଚଲମିତି
ବିଜ୍ଞେୟମ୍,
‘ ଚରମଶ୍ୱାସବେଲାୟାଂ ଯତ୍କୃତ୍ୟଂ ତତ୍ସଦା କୁରୁ ‘ ଇତି
ନ୍ୟାୟାତ୍ । ତସ୍ମାଚ୍ଛାସ୍ତ୍ରଜାଲାନି ବିହାୟ ଯତ୍ସତ୍ୟଂ
ତଦେବୋପାସ୍ୟତାମିତି ॥
ଇନ୍ଦ୍ରିୟଜୟେ ବୈରାଗ୍ୟଂ ସ୍ୱତ ଏବ ଜାୟତ ଇତ୍ୟାହ—
ପୃଥିବ୍ୟାଂ ଯାନି ଭୂତାନି ଜିହ୍ୱୋପସ୍ଥନିମିତ୍ତିକମ୍ ।
ଜିହ୍ୱୋପସ୍ଥପରିତ୍ୟାଗେ ପୃଥିବ୍ୟାଂ କିଂ ପ୍ରୟୋଜନମ୍ ॥ ୫ ॥
ଜିହ୍ୱୋପସ୍ଥନିମିତ୍ତିକମ୍ ଆହାରବ୍ୟବାୟନିମିତ୍ତଂ ସତ୍
ପୃଥିବ୍ୟାଂ
ଯାନି ଭୂତାନି ସନ୍ତି, ପ୍ରାୟଶଃ ତତ୍ପରିତ୍ୟାଗୀ ଚେତ୍,
ପୃଥିବ୍ୟାଂ କିଂ
ପ୍ରୟୋଜନମ୍, କିମପି ପ୍ରୟୋଜନଂ ନାସ୍ତୀତ୍ୟର୍ଥଃ, ‘ ଜିତଂ
ସର୍ୱଂ
ଜିତେ ରସେ ‘ ଇତି ନ୍ୟାୟାତ୍ ॥
ଏବମାତ୍ମସମାଧିନିଷ୍ଠସ୍ୟ ସର୍ୱତ୍ର ବ୍ରହ୍ମଦର୍ଶନମେବ,
ନାନ୍ୟଦ୍ଦର୍ଶନମିତ୍ୟାହ—
ତୀର୍ଥାନି ତୋୟପୂର୍ଣାନି ଦେବାନ୍ପାଷାଣମୃନ୍ମୟାନ୍ ।
ଯୋଗିନୋ ନ ପ୍ରପଦ୍ୟନ୍ତେ ଆତ୍ମଧ୍ୟାନପରାୟଣାଃ ॥ ୬ ॥
ତୀର୍ଥସ୍ନାନାଦିନା ଦେବତାପୂଜାଦିନା ଚ ଅଧ୍ୟାତ୍ମସମାଧୌ
ସିଦ୍ଧେ ପୁନସ୍ତେନ କିଂ ପ୍ରୟୋଜନମିତି ଭାବଃ । ସ୍ପଷ୍ଟମନ୍ୟତ୍ ॥
ଯୋଗିନଃ ସର୍ୱତ୍ର ବ୍ରହ୍ମଦର୍ଶନମେବେତ୍ୟେତତ୍ ଅଧିକାରିଭେଦେ-
ନୋପପାଦୟତି—
ଅଗ୍ନିର୍ଦେବୋ ଦ୍ୱିଜାତୀନାଂ ମୁନୀନାଂ ହୃଦି ଦୈବତମ୍ ।
ପ୍ରତିମା ସ୍ୱଲ୍ପବୁଦ୍ଧୀନାଂ ସର୍ୱତ୍ର ସମଦର୍ଶିନାମ୍ ॥ ୭ ॥
ଦ୍ୱିଜାତୀନାଂ କର୍ମକାଣ୍ଡରତାନାମ୍ ଅଗ୍ନିର୍ଦୈବତମ୍,
ମୁନୀନାଂ
ମନନଶୀଲାନାଂ ଯୋଗିନାଂ ହୃଦି ହୃତ୍କମଲମଧ୍ୟସ୍ଥିତା ପରି-
ଚ୍ଛିନ୍ନମୂର୍ତିର୍ଦୈବତମ୍, ସ୍ୱଲ୍ପବୁଦ୍ଧୀନାଂ ପ୍ରାକୃତାନାଂ ତୁ
ମୃତ୍ପାଷାଣାଦିପ୍ରତିମୈବ ଦୈବତମ୍, ସମଦର୍ଶିନାଂ ତୁ
ଆରୂଢାନାଂ
ସର୍ୱତ୍ର ‘ ସର୍ୱଂ ଖଲ୍ୱିଦଂ ବ୍ରହ୍ମ ‘ ଇତି ଶ୍ରୁତ୍ୟା ସର୍ୱମପି
ଦୈବତମେବେତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ତସ୍ମାତ୍ ଜ୍ଞାନେନୈବ ଜ୍ଞାତବ୍ୟମ୍, ଜ୍ଞାନାଭାବେ
ବ୍ରହ୍ମ ନ
ପଶ୍ୟତୀତ୍ୟାହ—
ସର୍ୱତ୍ରାବସ୍ଥିତଂ ଶାନ୍ତଂ ନ ପ୍ରପଶ୍ୟେଜ୍ଜନାର୍ଦନମ୍ ।
ଜ୍ଞାନଚକ୍ଷୁର୍ୱିହୀନତ୍ୱାଦନ୍ଧଃ ସୂର୍ୟମିବୋଦିତମ୍ ॥ ୮ ॥
ସର୍ୱତ୍ରାବସ୍ଥିତଂ ସର୍ୱତ୍ର ପରିପୂର୍ଣମପି ଅଜ୍ଞଃ ନ
ପଶ୍ୟତି; ତତ୍ର
ହେତୁଃ ଜ୍ଞାନଚକ୍ଷୁର୍ୱିହୀନତ୍ୱାତ୍
ଜ୍ଞାନାଖ୍ୟଚକ୍ଷୂରହିତତ୍ୱାତ୍,
ତତ୍ର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତମାହ—ଅନ୍ଧ ଇତି । ସ୍ପଷ୍ଟମନ୍ୟତ୍ ॥
ସର୍ୱଂ ବ୍ରହ୍ମେତ୍ୟେତ୍ତଦୁପପାଦୟତି—
ଯତ୍ର ଯତ୍ର ମନୋ ଯାତି ତତ୍ର ତତ୍ର ପରଂ ପଦମ୍ ।
ତତ୍ର ତତ୍ର ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ ସର୍ୱତ୍ର ସମବସ୍ଥିତମ୍ ॥ ୯ ॥
ଯତ୍ର ଯତ୍ର ମନୋ ଯାତି ମନୋ ଯଦ୍ୟଦ୍ୱିଷୟୀକରୋତି ତତ୍ର ତତ୍ର
ପରଂ
ସର୍ୱୋତ୍କୃଷ୍ଟଂ ପଦଂ ପ୍ରାପ୍ୟ ସ୍ଥାନଂ ପରଂ ବ୍ରହ୍ମୈବ
ସମବସ୍ଥିତମ୍ ।
ଘଟଃ ସ୍ଫୁରତୀତ୍ୟାଦିସ୍ଫୁରଣାନୁଭବାଦିତି ଭାବଃ ॥
ଏତାଦୃଶସ୍ୟ ଯୋଗିନଃ ସର୍ୱମପି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷତୟା ଭାସତ
ଇତ୍ୟାହ—
ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ ଦୃଶି ରୂପାଣି ଗଗନଂ ଭାତି ନିର୍ମଲମ୍ ।
ଅହମିତ୍ୟକ୍ଷରଂ ବ୍ରହ୍ମ ପରମଂ ବିଷ୍ଣୁମବ୍ୟଯମ୍ ॥ ୧୦ ॥
ପରମଂ ସର୍ୱୋତ୍କୃଷ୍ଟମକ୍ଷରମପକ୍ଷୟରହିତମବ୍ୟଯଂ
ନାଶରହିତଂ ବିଷ୍ଣୁଂ ପରମାତ୍ମାନମହମିତ୍ୟଭେଦେନୈବ ଯୋ ଭାବୟତି
ତସ୍ୟ ଭାବୟିତୁଃ ଦୃଶି ଜ୍ଞାନେ ରୂପାଣି ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ ନାମରୂପା-
ତ୍ମକାନି ଜଗନ୍ତି ଭାସନ୍ତ ଇତ୍ୟର୍ଥଃ । ଗଗନମପି ନିର୍ମଲଂ ଭାସତେ;
ତଥା ଚ ସର୍ୱମପି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷେଣାନୁଭବତୀତ୍ୟର୍ଥଃ । ଇୟଂ ଚାରୁରୁ-
କ୍ଷାବସ୍ଥାୟାମନ୍ତରାପତିତା ଯୋଗସିଦ୍ଧିରିତି ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞା ବର୍ଣୟନ୍ତି ।
ଆରୂଢସ୍ୟ ବ୍ରହ୍ମନିଷ୍ଠତ୍ୱେନୈତଦ୍ଦର୍ଶନାୟୋଗାତ୍ । ‘ ଯା ନିଶା
ସର୍ୱଭୂତାନାମ୍ ‘ ଇତି ସ୍ମୃତେଃ ।
ଦୃଶ୍ୟତେ ଚେତ୍ଖଗାକାରଂ ଖଗାକାରଂ ବିଚିନ୍ତୟେତ୍ ।
ସକଲଂ ନିଷ୍କଲଂ ସୂକ୍ଷ୍ମଂ ମୋକ୍ଷଦ୍ୱାରେଣ ନିର୍ଗତମ୍ ॥ ୧୧ ॥
ଅପବର୍ଗସ୍ୟ ନିର୍ୱାଣଂ ପରମଂ ବିଷ୍ଣୁମବ୍ୟଯମ୍ ।
ସର୍ୱଜ୍ୟୋତିର୍ନିରାକାରଂ ସର୍ୱଭୂତଗୁଣାନ୍ୱିତମ୍ ॥ ୧୨ ॥
ସର୍ୱତ୍ର ପରମାତ୍ମାନଂ ଅହମାତ୍ମା ପରମବ୍ୟଯମ୍ ।
ଖଗାକାରଂ ହଂସାତ୍ମକଂ ପରଂ ବ୍ରହ୍ମ ‘ ହଂସୋ ବିଧିଃ
ଶଙ୍କର ଏବ ହଂସଃ ହଂସଶ୍ଚ ବିଷ୍ଣୁର୍ଗୁରୁରେବ ହଂସଃ ‘ ଇତ୍ୟାଦି
ସ୍ମୃତେଃ ଦୃଶ୍ୟତେ ଚେଦ୍ୟଦି ପ୍ରକାଶେତ ତର୍ହି ସ୍ୱୟଂ ବ୍ରହ୍ମାତ୍ମା
ପରବ୍ରହ୍ମାତ୍ମକଃ ସନ୍ ସକଲଂ ତେଜୋମୟଂ ନିଷ୍କଲଂ କଲାତୀତଂ
ସୂକ୍ଷ୍ମଂ ପ୍ରମାଣାଗମ୍ୟଂ ମୋକ୍ଷଦ୍ୱାରେଣ ନିର୍ଗତଂ
ମୋକ୍ଷମାର୍ଗୈକଗମ୍ୟମ୍ ॥
ଅପବର୍ଗସ୍ୟ ନିର୍ୱାଣଂ ମୋକ୍ଷସୁଖାତ୍ମକଂ ପରମଂ
ଉତ୍କୃଷ୍ଟଂ ବିଷ୍ଣୁଂ ବ୍ୟାପକମ୍ ଅବ୍ୟଯଂ ନାଶରହିତଂ
ସର୍ୱତୋଜ୍ୟୋତିରାକାଶଂ
ସର୍ୱତଃ ସ୍ୱୟଂପ୍ରକାଶଂ ସର୍ୱଭୂତାଧିବାସିନଂ ସର୍ୱାନ୍ତର୍ନିୟାମକଂ
ପରମାତ୍ମାନଂ ଖଗାକାରଂ ହଂସାତ୍ମକଂ ବିଚିନ୍ତୟେତ୍
ଧ୍ୟାୟେଦିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
ଏବଂ ଚିନ୍ତୟତଃ ପାପଲେଶୋଽପି ନାସ୍ତୀତ୍ୟାହ—
ଅହଂ ବ୍ରହ୍ମେତି ଯଃ ସର୍ୱଂ ବିଜାନାତି ନରଃ ସଦା ।
ହନ୍ୟାତ୍ସ୍ୱୟମିମାନ୍କାମାନ୍ସର୍ୱାଶୀ ସର୍ୱବିକ୍ରୟୀ ॥ ୧୩ ॥
ସର୍ୱଂ ନିଷିଦ୍ଧଂ କୃତ୍ୱାପି କର୍ମଭିର୍ନ ସ ବଧ୍ୟତେ ଇତି,
ଯଃ
ସଦା ସର୍ୱଂ ବ୍ରହ୍ମେତି ବିଜାନାତି, ସର୍ୱାଶ୍ୟପି
ସର୍ୱନିଷିଦ୍ଧଭକ୍ଷ୍ୟପି
ସର୍ୱବିକ୍ରୟୀ ସର୍ୱନିଷିଦ୍ଧବିକ୍ରୟ୍ୟପି ଇମାନ୍ କାମାନ୍
ଅରିଷଡ୍ୱର୍ଗାନ୍
ହନ୍ୟାତ୍ ଜୟେତ୍, ସର୍ୱନିଷିଦ୍ଧକର୍ମ କୃତ୍ୱାପି
ତୈର୍ନିଷିଦ୍ଧକର୍ମଭିର୍ନ
ବଧ୍ୟତେ ॥
କ୍ଷଣମାତ୍ରଂ ବା ବ୍ରହ୍ମଧ୍ୟାନରତସ୍ୟ
ନାନ୍ୟସୁଖଚିନ୍ତେତ୍ୟାହ—
ନିମିଷଂ ନିମିଷାର୍ଧଂ ବା ଶୀତାଶୀତନିବାରଣମ୍ ।
ଅଚଲା କେଶବେ ଭକ୍ତିର୍ୱିଭବୈଃ କିଂ ପ୍ରୟୋଜନମ୍ ॥ ୧୪ ॥
ଶୀତାଶୀତନିବାରଣଂ ଯଥା ତଥା
ଶୀତୋଷ୍ଣସୁଖଦୁଃଖାଦି-
ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱସହିଷ୍ଣୁତୟା ନିମିଷଂ ନିମିଷାର୍ଧଂ ବା କେଶବେ ଭକ୍ତି-
ରଚଲା ଚେତ୍, ବିଭବୈଃ ଭକ୍ତ୍ୟତିରିକ୍ତବିଷୟସୁଖୈଃ କିଂ
ପ୍ରୟୋଜନମିତି ॥
ଏତାଦୃଶୋ ଯୋଗୀ ଯଦି ମୋକ୍ଷମାପେକ୍ଷେତ, ତର୍ହି
ନାନ୍ୟବିଷୟ-
ଚିନ୍ତାଂ କୁର୍ୟାଦିତ୍ୟାହ—
ଭିକ୍ଷାନ୍ନଂ ଦେହରକ୍ଷାର୍ଥଂ ବସ୍ତ୍ରଂ ଶୀତନିବାରଣମ୍ ।
ଅଶ୍ମାନଂ ଚ ହିରଣ୍ୟଂ ଚ ଶାକଂ ଶାଲ୍ୟୋଦନଂ ତଥା ॥ ୧୫ ॥
ସମାନଂ ଚିନ୍ତୟେଦ୍ୟୋଗୀ ଯଦି ଚିନ୍ତ୍ୟମପେକ୍ଷତେ ।
ଯୋଗୀ ଚିନ୍ତ୍ୟଂ ମୋକ୍ଷଂ ଯଦି ଅପେକ୍ଷେତ, ତର୍ହି
ଦେହରକ୍ଷଣାର୍ଥମେବ
ଭିକ୍ଷାନ୍ନ ଚିନ୍ତୟେତ୍, ନ ତ୍ୱିନ୍ଦ୍ରିୟପ୍ରୀତ୍ୟର୍ଥମିତ୍ୟର୍ଥଃ;
ବସ୍ତ୍ରଂ ଚ
ଶୀତନିବାରଣାର୍ଥଂ ଚିନ୍ତୟେତ୍, ନ ଅଲଂକାରାୟ; ଅଶ୍ମାନଂ
ପାଷାଣଂ
ହିରଣ୍ୟଂ ସୁବର୍ଣଂ ଚ ଶାକଂ ଶାଲ୍ୟୋଦନଂ ଚ ହେୟୋପାଦେୟବୈଷମ୍ୟ-
ରାହିତ୍ୟେନ ଚିନ୍ତୟେଦିତ୍ୟର୍ଥଃ ॥
କିଂ ଚ—
ଭୂତବସ୍ତୁନ୍ୟଶୋଚିତ୍ୱଂ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ନ ବିଦ୍ୟତେ ॥ ୧୬ ॥
ଭୂତବସ୍ତୁନି ଗତବସ୍ତୁନି ଅଶୋଚିତ୍ୱେ ଗତମିତି ଦୁଃଖରାହିତ୍ୟେ
ସିଦ୍ଧେ, ଉପଲକ୍ଷଣମେତତ୍, ଆଗାମିବସ୍ତୁନିରପେକ୍ଷତ୍ୱେ ସିଦ୍ଧେ,
ବର୍ତମାନବସ୍ତୁନି ଲବ୍ଧେ ହର୍ଷରାହିତ୍ୟେ ସିଦ୍ଧେ ଚ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ନ
ବିଦ୍ୟତେ ॥
ଆତ୍ମୟୋଗମବୋଚଦ୍ୟୋ ଭକ୍ତିୟୋଗଶିରୋମଣିମ୍ ।
ତଂ ବନ୍ଦେ ପରମାନନ୍ଦଂ ନନ୍ଦନନ୍ଦନମୀଶ୍ୱରମ୍ ॥
ଇତି ଶ୍ରୀଗୌଡପାଦାଚାର୍ୟବିରଚିତାୟାଂ ଉତ୍ତରଗୀତାବ୍ୟାଖ୍ୟାୟାଂ ତୃତୀୟୋଽଧ୍ୟାୟଃ ॥
Also Read:
Uttara Gita Bhashya in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil
