Uttara Geetaa Bhashya in Malayalam:
॥ ഉത്തര ഗീതാ ഭാഷ്യ ॥
॥ ഉത്തരഗീതാ ॥
ശ്രീമത്പരമഹംസപരിവ്രാജകാചാര്യ ശ്രീമദ്ഗൗഡപാദാചാര്യൈഃ
വിരചിതയാ വ്യാഖ്യയാ സമേതാ സംഭൂഷിതാ ॥
അഖണ്ഡം സച്ചിദാനന്ദമവാങ്മനസഗോചരം ।
ആത്മാനമഖിലാധാരമാശ്രയേഽഭീഷ്ടസിദ്ധയേ ॥
ഇഹ ഖലു ഭഗവാനർജുനഃ ധർമക്ഷേത്രേ കുരുക്ഷേത്രേ
ഭഗവദുപദിഷ്ടമാത്മതത്ത്വോപദേശം വിഷയഭോഗപ്രാവണ്യേന
വിസ്മൃത്യ പുനസ്തദേവാത്മതത്ത്വം ജ്ഞാതും ഭഗവന്തം പൃച്ഛതി—
അർജുന ഉവാച —
യദേകം നിഷ്കലം ബ്രഹ്മ വ്യോമാതീതം നിരഞ്ജനം ।
അപ്രതർക്യമവിജ്ഞേയം വിനാശോത്പത്തിവർജിതം ॥ 1 ॥
കാരണം യോഗനിർമുക്തം ഹേതുസാധനവർജിതം ।
ഹൃദയാംബുജമധ്യസ്ഥം ജ്ഞാനജ്ഞേയസ്വരൂപകം ॥ 2 ॥
തത്ക്ഷണാദേവ മുച്യേത യജ്ജ്ഞാനാദ്ബ്രൂഹി കേശവ ।
ഹേ കേശവ യജ്ജ്ഞാനാത് യസ്യ ബ്രഹ്മണഃ സമ്യഗ്ജ്ഞാനാത്
തത്ക്ഷണാദേവ ജ്ഞാനോത്തരക്ഷണാദേവ മുച്യേത
അവിദ്യാനിവൃത്തിദ്വാരാ
ആനന്ദാവാപ്തിർഭവേത്, തത് ബ്രഹ്മ ബ്രൂഹി
സ്വരൂപതടസ്ഥലക്ഷണാഭ്യാം
പ്രതിപാദയ ഇത്യർഥഃ । ഏതദേവ ലക്ഷണൈർദർശയതി—
യദിത്യാദിനാ ।
ഏകം സജാതീയവിജാതീയസ്വഗതഭേദരഹിതം, നിഷ്കലം
അവയവരഹിതം, വ്യോമാതീതം,
ആകാശാദിചതുർവിംശതിതത്ത്വാതീതം,
നിരഞ്ജനം സ്വയമ്പ്രകാശം, അപ്രതർക്യം,
അമനോഗോചരം—
‘യന്മനസാ ന മനുതേ’ ഇതി ശ്രുതേഃ, അവിജ്ഞേയം
പ്രമാണാവിഷയം—
‘യദ്വാചാനിരുക്തം’ ‘യതോ വാചോ നിവർതന്തേ’
ഇതി ശ്രുതേഃ,
വിനാശോത്പത്തിവർജിതം ത്രൈകാലികരൂപം, കാരണം
സർവോത്പത്തിനിമിത്തോപാദാന-
രൂപം, യോഗനിർമുക്തം വസ്ത്വന്തരസംബന്ധരഹിതം,
ഹേതുസാധനവർജിതം നിമിത്തത്വോപാദനത്വധർമാദിവർജിതം
ഇത്യർഥഃ, സ്വസ്യ സനാതനത്വേന താഭ്യാമേവ വർജിതമിതി വാ,
ഹൃദയാംബുജമധ്യസ്ഥം സർവലോകാന്തർനിയാമകതയാ
സർവലോകഹൃദയ-
കമലമധ്യസ്ഥം, ജ്ഞാനജ്ഞേയസ്വരൂപകം ജ്ഞാനം
സ്വവിഷയപ്രകാശഃ
ജ്ഞേയം വിഷയഃ തദുഭയസ്വരൂപം തദുഭയസത്താത്മകം,
യത് ബ്രഹ്മ, തത് കീദൃശമിതി പ്രശ്നാർഥഃ ॥
ഏവമർജുനേന പൃഷ്ടോ ഭഗവാൻ
പ്രശ്നാർഥമഭിനന്ദൻ ഉത്തരമാഹ—
ശ്രീഭഗവാനുവാച —
സാധു പൃഷ്ടം മഹാബാഹോ ബുദ്ധിമാനസി പാണ്ഡവ ॥ 3 ॥
യന്മാം പൃച്ഛസി തത്ത്വാർഥമശേഷം പ്രവദാമ്യഹം ।
ഹേ മഹാബാഹോ ഇതി സംബോധയൻ
സർവശത്രുനിബർഹണസാമർഥ്യം
ദ്യോതയതി । ശത്രവോ രാഗാദയശ്ച । ഹേ പാണ്ഡവേതി സത്കുലപ്രസൂതിം
ദ്യോതയതി । ബുദ്ധിമാനസീതി സ്തുവൻ
സ്വോക്താർഥഗ്രഹണാവധാരണസാമർഥ്യം
ദ്യോതയതി ।ത്വം മാം പ്രതി യദാത്മതത്ത്വം പൃച്ഛസി, തദശേഷം
യഥാ ഭവതി തഥാ തുഭ്യമഹം പ്രവദാമി ।
തദേവാത്മതത്ത്വം സോപായമാഹ—
ആത്മമന്ത്രസ്യ ഹംസസ്യ പരസ്പരസമന്വയാത് ॥ 4 ॥
യോഗേന ഗതകാമാനാം ഭാവനാ ബ്രഹ്മ ചക്ഷതേ ।
ആത്മനി താത്പര്യേണ പര്യവസന്നസ്യ പ്രണവാത്മകസ്യ മന്ത്രസ്യ
താത്പര്യവിഷയസ്യ, ഹംസസ്യ ഹന്തി സ്വതത്ത്വജ്ഞാനേന
ജ്ഞാതൃസംസാരമിതി ഹംസഃ തസ്യ പരമാത്മനഃ,
പരസ്പരസമന്വയാത്
അന്യോന്യപ്രതിപാദ്യപ്രതിപാദകഭാവസംസർഗാത്, അനേന
സർവവേദാന്തതാത്പര്യഗോചരത്വം ‘ തത്തു സമന്വയാത് ‘
ഇതി സമന്വയാധികരണോക്തം ദർശിതം; യോഗേന
ആത്മതത്ത്വവിചാരാഖ്യേന,
ഗതകാമാനാം നഷ്ടാരിഷഡ്വർഗാണാം—അനേന ജ്ഞാനപ്രതി-
ബന്ധകകൽമഷനിവൃത്തിഃ ദർശിതാ; തേഷാം യാ ഭാവനാ
‘ തത്ത്വമസി ‘ ഇത്യാദിവാക്യജന്യാ ചരമവൃത്തിഃ,
തന്നിവൃത്തിർവാ,
തജ്ജന്യാവിദ്യാനിവൃത്തിർവാ, തന്നിവൃത്ത്യധിഷ്ഠാനം വാ, സാ
ബ്രഹ്മേതി ചക്ഷതേ
പ്രാഹുഃ തത്ത്വജ്ഞാഃ ഇതി ശേഷഃ ।
തദേവ തത്ത്വജ്ഞാനം തന്നിവർത്യാവിദ്യാനിവൃത്തിം ച ആഹ—
ശരീരിണാമജസ്യാന്തം ഹംസത്വം പാരദർശനം ॥ 5 ॥
ഹംസോ ഹംസാക്ഷരം ചൈതത്കൂടസ്ഥം യത്തദക്ഷരം ।
തദ്വിദ്വാനക്ഷരം പ്രാപ്യ ജഹ്യാന്മരണജന്മനീ ॥ 6 ॥
അജസ്യ ജീവസ്യ അന്തം അവധിഭൂതം ഹംസത്വം
പരബ്രഹ്മസ്വരൂപത്വം ശരീരിണാം ജീവാനാം പാരദർശനം
പരമജ്ഞാനം ഹംസഃ ബ്രഹ്മ ഹംസാക്ഷരം ച പ്രണവം ച
ഏതത്കൂടസ്ഥം യത്,ഏതദുഭയസാക്ഷിഭൂതം യത്,
തദക്ഷരമിത്യുച്യതേ ।
അനേന ത്രിവിധപരിച്ഛേദശൂന്യത്വം ദർശിതം । തത്സ്വരൂപം
വിദ്വാൻ
വിവേകീസൻ തദക്ഷരം വസ്തു പ്രാപ്യ
മരണജന്മനീജനനമരണപ്രവാഹരൂപം
സംസാരം ജഹ്യാത് ത്യജേദിതി യാവത് ॥
സാ ച മുക്തിഃ ജീവപരമാത്മനോരൈക്യമിതി പ്രതിപാദയതി—
അധ്യാരോപാപവാദാഭ്യാം നിഷ്പ്രപഞ്ചം പ്രപഞ്ച്യതേ—
കാകീമുഖം കകാരാന്തമുകാരശ്ചേതനാകൃതിഃ ।
മകാരസ്യ തു ലുപ്തസ്യ കോഽർഥഃ സമ്പ്രതിപദ്യതേ ॥ 7 ॥
കം ച അകം ച കാകേ സുഖദുഃഖേ, തേ അസ്യ സ്ത ഇതി കാകീ
ജീവഃ അവിദ്യാപ്രതിബിംബഃ, തസ്യ മുഖം മുഖസ്ഥാനീയം
ബിംബഭൂതം യദ്ബ്രഹ്മ, തത്പ്രതിപാദകം യത് കകാരാന്തം,
മുഖമിത്യേതത് കാകാക്ഷിന്യായേന അത്രാപി സംബധ്യതേ । തഥാ ച
ശബ്ദശ്ലേഷഃ മുഖഭൂതകകാരസ്യ കാകീത്യത്ര പ്രാഥമിക-
കകാരസ്യ അന്തം അന്തിമം യദക്ഷരം അകാരാത്മകം
പഞ്ചീകൃതപഞ്ചമഹാഭൂതാനി തത്കാര്യാണി സർവം
വിരാഡിത്യുച്യതേ । ഏതത് സ്ഥൂലശരീരമാത്മനഃ ।
ഇന്ദ്രിയൈരർഥോപലബ്ധിർജാഗരിതം । തദുഭയാഭിമാന്യാത്മാ
വിശ്വഃ ।
ഏതത്ത്രയം അകാരസ്യാർഥഃ । ഉകാരശ്ചേതനാകൃതിഃ ।
കാകീമുഖേത്യത്ര
മകാരാത് പരോ യ ഉകാരഃ അപഞ്ചീകൃതപഞ്ചമഹാഭൂതാനി
തത്കാര്യം
സപ്തദശകം ലിംഗം ഹിരണ്യഗർഭ ഇത്യുച്യതേ । ഏതത്
സൂക്ഷ്മരീരമാത്മനഃ । കരണേഷൂപസംഹൃതേഷു
ജാഗരിതസംസ്കാരജന്യ-
പ്രത്യയഃ സവിഷയഃ സ്വപ്നഃ, തദുഭയാഭിമാനീ ആത്മാ തൈജസഃ ।
ഏതത്ത്രയമുകാരസ്യാർഥഃ । അത ഏവ
ഉകാരശ്ചേതനാകൃതിരിത്യുക്തം ।
ചേതനാകൃതിഃ ചേതനസ്യ ഹിരണ്യഗർഭാത്മകതൈജസസ്യ ആകൃതിഃ
വാചകഃ । മകാരസ്യ — കാകീമുഖേത്യത്ര
ഉകാരാത്പൂർവമഭിഹിതോ
യോ മകാരഃ ശരീരദ്വയകാരണമാത്മാജ്ഞാനം സാഭാസം
അവ്യാകൃതമിത്യുച്യതേ । തച്ച ന സത്, നാസത്, നാപി
സദസത്; ന ഭിന്നം, നാഭിന്നം, നാപി ഭിന്നാഭിന്നം
കുതശ്ചിത്
ന നിരവയവം, സാവയവം, നോഭയം :
കേവലബ്രഹ്മാത്മൈകത്വ-
ജ്ഞാനാപനോദ്യം । സർവപ്രകാരകജ്ഞാനോപസംഹാരോ ബുദ്ധേഃ
കാരണാത്മനാവസ്ഥാനം സുഷുപ്തിഃ । തദുഭയാഭിമാന്യാത്മാ
പ്രാജ്ഞഃ । ഏതത്ത്രയം തസ്യ മകാരസ്യാർഥഃ । ലുപ്തസ്യ—അകാര
ഉകാരേ, ഉകാരോ മകാരേ, മകാര ഓങ്കാരേ, ഏവം ലുപ്തസ്യ കോഽർഥഃ
കകാരാത്പരോ യഃ അകാരഃ തസ്യ യോഽർഥഃ ലക്ഷ്യസ്വരൂപം
മകാരാത്പരസ്യോങ്കാരസ്യ
അർഥഃ ലക്ഷ്യസ്വരൂപം, ഓങ്കാരാത്മാസാക്ഷീ കേവലചിന്മാത്ര-
സ്വരൂപഃ നാജ്ഞാനം തത്കാര്യം ച, കിം തു നിത്യശുദ്ധബുദ്ധ-
മുക്തസത്യപരമാനന്ദാദ്വിതീയം ബ്രഹ്മൈവ സമ്പ്രതിപദ്യതേ തദൈക്യം
പ്രാപ്നോതീത്യർഥഃ । ‘ അയമാത്മാ ബ്രഹ്മ ‘ ‘ സ
യശ്ചായം പുരുഷേ യശ്ചാസാവാദിത്യേ സ ഏകഃ ‘ ‘
തത്ത്വമസി ‘
‘ അഹം ബ്രഹ്മാസ്മി ‘ ഇത്യാദിശ്രുതിഭ്യ ഇതി ഭാവഃ ॥
യദ്വാ പാഠാന്തരേ—
കാകീമുഖകകാരാന്തമുകാരശ്ചേതനാകൃതിഃ ।
അകാരസ്യ തു ലുപ്തസ്യ കോഽർഥഃ സമ്പ്രതിപദ്യതേ ॥
കം ച അകം ച കാകേ സുഖദുഃഖേ, തേ അസ്യ സ്ത ഇതി കാകീ
ജീവഃ തത്പ്രതിപാദകശബ്ദസ്യ മുഖേ അഗ്രേ യഃ കകാരഃ തസ്യാന്തഃ അകാരഃ
ബ്രഹ്മ ചേതനാകൃതിഃ ജീവാകാരവദിത്യർഥഃ । ബ്രഹ്മൈവ
സ്വാവിദ്യയാ സംസരതി ഇതി ന്യായാത് । മകാരസ്യ ജീവത്വാകാരസ്യ
ലുപ്തസ്യാപഗതസ്യ കോഽർഥഃ
അഖണ്ഡാദ്വിതീയസച്ചിദാനന്ദസ്വരൂപോഽർഥഃ ।
തം കാകീമുഖേത്യാദ്യുക്തപ്രകാരേണൈക്യാനുസന്ധാനവാൻ
സമ്പ്രതിപദ്യതേ
പ്രാപ്നോതി ഇത്യർഥഃ । യദ്വാ, ഹേ കാകീമുഖ ബ്രഹ്മ ത്വം
കകാരാന്തഃ
കകാരസ്യാന്തിമോ വർണോ യ അകാരഃ തത്പ്രതിപാദ്യബ്രഹ്മൈവേത്യർഥഃ ।
ഉകാരഃ മൂലപ്രകൃതിഃ തസ്യ ബ്രഹ്മണഃ ചേതനാ ചേതയമാനാ
ആകൃതിഃ ശക്തിഃ । മകാരസ്യ ച ലുപ്തസ്യ പരിണമമാനാവിദ്യാ-
ലോപവതോ ബ്രഹ്മണഃ കോഽർഥഃ കകാരാത്പരോ യ അകാരഃ തസ്യ യോഽർഥഃ
ലക്ഷ്യസ്വരൂപം തത്സമ്പ്രതിപദ്യതേ തദൈക്യം പ്രാപ്നോതീത്യർഥഃ ।
ഏവമുപാസ്സ്വേതി ശേഷഃ । തഥാ ച ശ്രുതിഃ ‘ ആപ്ലവസ്വ
പ്രപ്ലവസ്വ, ആണ്ഡീ ഭവ ജ മാ മുഹുഃ, സുഖാദീം
ദുഃഖനിധനാം,
പ്രതിമുഞ്ചസ്വ സ്വാം പുരം ‘ ഇതി । അസ്യാർഥഃ—ഹേ ജ
ജനനമരണ-
യുക്തജീവ ത്വമാപ്ലവസ്വ ജീവന്മുക്തോ ഭവ പ്രപ്ലവസ്യ സാക്ഷാന്മുക്തോ
ഭവ, ആണ്ഡീ ബ്രഹ്മാണ്ഡാന്തർവർതീ സംസാരി മുഹുർമാ ഭവ മാ
ഭൂഃ । സംസാരീ ചേത് കിമപരാധ ഇത്യാശങ്ക്യാഹ—സുഖാദീം
വൈഷയികസുഖഹേതും ദുഃഖനിധനാം ദുഃഖമേവ നിധനേ അന്തേ,
യസ്യാസ്താം
സ്വാം പുരം സ്ഥൂലസൂക്ഷ്മരൂപദേഹദ്വയം പ്രതിമുഞ്ചസ്വ ത്യജ ।
ഏവം യോഗധാരണയോപാസകസ്യ പ്രാണായാമപരായണസ്യ
നാന്തരീയകഫലമപ്യാഹ—
ഗച്ഛംസ്തിഷ്ഠൻസദാ കാലം വായുസ്വീകരണം പരം ।
സർവകാലപ്രയോഗേന സഹസ്രായുർഭവേന്നരഃ ॥ 8 ॥
നരഃ ‘ ശതായുഃ പുരുഷഃ ശതേന്ദ്രിയഃ ‘ ഇതി
പരിമിതായുരപി ഗച്ഛൻ ഗമനകാലേ തിഷ്ഠൻ അവസ്ഥാനകാലേ
സദാ കാലം സർവസ്മിൻകാലേ ശയനാദികാലാന്തരേ പരം വിശേഷേണ
വായുസ്വീകരണം പ്രാണായാമം കുർവൻ തേന സാർവകാലപ്രയോഗേന
സാർവകാലികവായുധാരണയാ സഹസ്രായുഃ സഹസ്രവർഷജീവീ
ഭവേത് ഭൂയാദിത്യർഥഃ ॥
നനു പരമഫലം കദാ ഭവതീത്യത ആഹ—
യാവത്പശ്യേത്ഖഗാകാരം തദാകാരം വിചിന്തയേത് ।
ഖഗാകാരം ഹംസസ്വരൂപം യാവത്പശ്യേത് യാവത്പര്യന്തം
സാക്ഷാത്കുര്യാത്, താവത്പര്യന്തം തദാകാരം പരബ്രഹ്മസ്വരൂപം
പൂർവോക്തധാരണയാ പ്രവൃദ്ധായുഃ പുരുഷഃ വിചിന്തയേത്
ധ്യായേദിത്യർഥഃ ॥
താദൃശാത്മസാക്ഷാത്കാരാർഥം നൈരന്തര്യേണ ആത്മജഗതോ-
രഭേദധ്യാനമാഹ—
ഖമധ്യേ കുരു ചാത്മാനമാത്മമധ്യേ ച ഖം കുരു ।
ആത്മാനം ഖമയം കൃത്വാ ന കിഞ്ചിദപി ചിന്തയേത് ॥ 9 ॥
ഖമധ്യേ ദഹരാകാശമധ്യേ ആത്മാനം പരമാത്മാനം
കുരു ഏതദഭിന്നസത്താത്മകമിതി ഭാവയേദിത്യർഥഃ । ആത്മമധ്യേ ച
പരമാത്മനി ഖം കുരു ആകാശം കുരു തദുപാദാനകം ഭാവയേത് ।
ആത്മാനം പരമാത്മാനം ഖമയം ആകാശാത്മകം കൃത്വാ
കിഞ്ചിദപി ബ്രഹ്മവ്യതിരിക്തമന്യദപി ന ചിന്തയേത് ന
ധ്യായേദിത്യർഥഃ । യദ്വാ, ഖ-ശബ്ദേന ജീവോഽഭിധീയതേ,
‘
ആകാശശരീരം ബ്രഹ്മ ‘ ഇത്യാദിശ്രുതേഃ । ആത്മശബ്ദേന
പരമാത്മാ
അഭിധീയതേ । തയോരൈക്യം ബുദ്ധ്വ ന കിഞ്ചിദപി ചിന്തയേദിതി ॥
ഏവമുക്തപ്രകാരേണ യോഗീ ഭൂത്വാ ബ്രഹ്മജ്ഞാനനിഷ്ഠ ഏവ
സ്യാത് ഇത്യാഹ—
സ്ഥിരബുദ്ധിരസംമൂഢോ ബ്രഹ്മവിദ്ബ്രഹ്മണി സ്ഥിതഃ ।
ബഹിർവ്യോമസ്ഥിതം നിത്യം നാസാഗ്രേ ച വ്യവസ്ഥിതം ।
നിഷ്കലം തം വിജാനീയാച്ഛ്വാസോ യത്ര ലയം ഗതഃ ॥ 10 ॥
ബ്രഹ്മവിത് ഉക്തപ്രകാരേണ ബ്രഹ്മജ്ഞാനീ സൻ സ്ഥിരബുദ്ധിഃ
നിശ്ചലജ്ഞാനീ ഭൂത്വാ അസംമൂഢഃ അജ്ഞാനരഹിതഃ സൻ
ബ്രഹ്മണിസ്ഥിതഃ ബ്രഹ്മനിഷ്ഠ ഏവ നിത്യം യത്ര ശ്വാസഃ ശ്വാസവായുഃ
ലയം ഗതഃ നാശം പ്രാപ്തഃ, തത്ര നാസാഗ്രേ വ്യവസ്ഥിതം
ബഹിർവ്യോമസ്ഥിതം ബഹിരാകാശസ്ഥിതം ച നിഷ്കലം കലാതീതം കം
ബ്രഹ്മ
വിജാനീയാത് ബുധ്യാത് ॥
ബ്രഹ്മജ്ഞാനനിഷ്ഠസ്യ മനോനൈശ്ചല്യാർഥം ധാരണാ-
വിശേഷമാഹ—
പുടദ്വയവിനിർമുക്തോ വായുര്യത്ര വിലീയതേ ॥ 11 ॥
തത്ര സംസ്ഥം മനഃ കൃത്വാ തം ധ്യായേത്പാർഥ ഈശ്വരം ॥ 12 ॥
ഹേ പാർഥ പുടദ്വയനിർമുക്തഃ നാസാരന്ധ്രദ്വയവിനിർഗതഃ
വായുഃ യത്ര വിലീയതേ ലയം ഗച്ഛതി, തസ്മിന്മാർഗേ സമ്യക്
സ്ഥിതം മനഃ കൃത്വാ തം ഈശ്വരം ധ്യായേത്
വക്ഷ്യമാണപ്രകാരേണ
ധ്യായേത് ॥
തമേവ പ്രകാരമാഹ—
നിർമലം തം വിജാനീയാത്ഷഡൂർമിരഹിതം ശിവം ।
നിർമലം നിഷ്കൃഷ്ടാഹങ്കാരചൈതന്യാത്മകം, അത ഏവ
ഷഡൂർമിരഹിതം ക്ഷുത്പിപാസാദിഹീനം ശിവം മംഗലസ്വരൂപമിതി
വിജാനീയാത് ധ്യായേദിത്യർഥഃ
കിം ച,
പ്രഭാശൂന്യം മനഃശൂന്യം ബുദ്ധിശൂന്യം നിരാമയം ॥ 13 ॥
സർവശൂന്യം നിരാഭാസം സമാധിസ്തസ്യ ലക്ഷണം ।
ത്രിശൂന്യം യോ വിജാനീയാത്സ തു മുച്യേത ബന്ധനാത് ॥ 14 ॥
പ്രഭാശൂന്യം വൃത്ത്യാത്മകപ്രകാശരഹിതം, തത്ര
ഹേതുഃ മനഃശൂന്യം മനോരഹിതം, അത ഏവ ബുദ്ധിശൂന്യം
ആസക്തി-
രഹിതം നിരാമയം നിർവ്യാജം, അത ഏവ നിരാഭാസം
ഭ്രമരഹിതം,
അത ഏവ സർവശൂന്യം സ്വവ്യതിരിക്തവസ്തുമാത്രസ്യ മിഥ്യാത്വേന
ആനന്ദൈകരസം യത് ബ്രഹ്മ, തദ്ധ്യാനം സമാധിഃ । തസ്യ തസ്മിൻ
സ്ഥിതസ്യ കിം ലക്ഷണമിത്യാശങ്ക്യാഹ—ത്രിശൂന്യം പൂർവോക്ത-
പ്രഭാദിശൂന്യം യോ വിജാനീയാത് ബുധ്യേത് । ഏതേന
ജാഗ്രദാദ്യവസ്ഥാ-
ത്രയശൂന്യത്വം ദർശിതം പ്രഭാമനോബുദ്ധിശബ്ദൈഃ ക്രമേണ
താസാമഭിധാനാത് । താദൃശം ബ്രഹ്മ യോ വിജാനീയാത്, സ
സമാധിസ്ഥഃ സംസാരബന്ധനാത് മുച്യേത മുക്തോ ഭവതി ॥
ഏവം ജീവന്മുക്തസ്യ ദേഹാദിഷ്വഭിനിവേശോ നാസ്തീത്യാഹ—
സ്വയമുച്ചലിതേ ദേഹേ ദേഹീ ന്യസ്തസമാധിനാ ।
നിശ്ചലം തദ്വിജാനീയാത്സമാധിസ്ഥസ്യ ലക്ഷണം ॥ 15 ॥
ദേഹേ സ്വയം അനാദിപ്രാരബ്ധകർമവാസനാവശാത്
ഉച്ചലിതേ ഗമനാദികം കുർവത്യപി ദേഹീ ജീവഃ ന്യസ്തസമാധിനാ
നിശ്ചലസമാധിയോഗേന നിശ്ചലം യഥാ ഭവതി തഥാ തം
പരമാത്മാനം വിജാനീയാത് । തദേവ സമാധിസ്ഥിതസ്യ ആത്മയോഗ-
സ്ഥിതസ്യ ലക്ഷണമിത്യുച്യതേ ॥
ഇതോഽപ്യാത്മജ്ഞസ്യ ലക്ഷണമുച്യതേ—
അമാത്രം ശബ്ദരഹിതം സ്വരവ്യഞ്ജനവർജിതം ।
ബിന്ദുനാദകലാതീതം യസ്തം വേദ സ വേദവിത് ॥ 16 ॥
അമാത്രം ഹ്രസ്വദീർഘപ്ലുതാദിരഹിതം ശബ്ദരഹിതം
ശബ്ദാതീതം, സ്വരവ്യഞ്ജനവർജിതം
അക്ഷരസമൂഹാത്മകപദാനഭിധേയം
ബിന്ദുനാദകലാതീതം—അനുസ്വാരോ ബിന്ദുഃ സംവൃതേ ഗലവിവരേ
യദ്ദീർഘ-
ഘണ്ടാനിർഹ്നാദവദനുരണനം സ നാദഃ, കലാ നാദൈകദേശഃ
തൈരതീതം, ന യഥാകഥഞ്ചിച്ഛബ്ദവാച്യമിത്യർഥഃ ।
ഏതാദൃശം ബ്രഹ്മ
യോ വേദ, സ വേദവിത് സകലവേദാന്തതാത്പര്യജ്ഞഃ നാന്യ
ഇത്യർഥഃ ॥
ഏവം പ്രാപ്താത്മതത്ത്വജ്ഞാനസ്യ അസംഭാവനാവിപരീത-
ഭാവനാദിനിവൃത്തൗ സത്യാം ന കിഞ്ചിത്കൃത്യമസ്തീത്യാഹ—
പ്രാപ്തേ ജ്ഞാനേന വിജ്ഞാനേ ജ്ഞേയേ ച ഹൃദി സംസ്ഥിതേ ।
ലബ്ധശാന്തിപദേ ദേഹേ ന യോഗോ നൈവ ധാരണാ ॥ 17 ॥
ജ്ഞാനേന പരോക്ഷാത്മകേന വിജ്ഞാനേ അപരോക്ഷാനുഭവാത്മകേ,
യദ്വാ, ജ്ഞാനേന ശാസ്ത്രാചാര്യോപദേശജന്യേന വിജ്ഞാനേ
അനുഭവാത്മകേ പ്രാപ്തേ സതി, ജ്ഞേയേ സർവവേദാന്തതാത്പര്യഗോചരേ
പരമാത്മനി ഹൃദി സംസ്ഥിതേ ഹൃദ്യപരോക്ഷതയാ ഭാസമാനേ
സതി, ദേഹേ ദേഹോപാധിമതി ജീവേ ലബ്ധശാന്തിപദേ
സമ്പ്രാപ്തബ്രഹ്മഭാവേ സതി, തദാ, യോഗോഽപി നാസ്തി ധാരണാ
ച നാസ്തി;
സിദ്ധേ ഫലേ സാധനേന പ്രയോജനാഭാവാദിതി ഭാവഃ ॥
ഏവമാത്മതത്ത്വാപരോക്ഷജ്ഞാനേന മുക്തഃ സൻ ഈശ്വര ഏവ
ജായതേ ഇതി തസ്യ സ്വരൂപമാഹ—
യോ വേദാദൗ സ്വരഃ പ്രോക്തോ വേദാന്തേ ച പ്രതിഷ്ഠിതഃ ।
തസ്യ പ്രകൃതിലീനസ്യ യഃ പരഃ സ മഹേശ്വരഃ ॥ 18 ॥
വേദാദൗ സർവവേദാനാമാദൗ വേദസ്യാധഃസ്രവണപരിഹാരായ
വിധീയമാനഃ വേദാന്തേ ച സർവവേദാനാമന്തേ ച ഉപര്യുത്ക്രമണ-
പരിഹാരായ പ്രതിഷ്ഠിതഃ സംസ്ഥാപിതഃ, ചകാരാത് സർവവേദ-
രക്ഷണായ വേദമധ്യേ ച നിപാതിതഃ യഃ സ്വരഃ പ്രണവാത്മകഃ,
തസ്യ പ്രണവസ്യ പ്രകൃതൗ പരാവസ്ഥായാം ലീനസ്യ യഃ പരഃ
പരാദിവാക്ചതുഷ്ടയോദ്ബോധകഃ, ഉപലക്ഷണം ചൈതത് സർവ-
പ്രാണേന്ദ്രിയകരണവർഗപ്രബോധകഃ സർവനിയന്താ സർവാന്തര്യാമീ
യോ മഹേശ്വര ഇതി പ്രസിദ്ധഃ സ ഏവ ആത്മതത്ത്വജ്ഞാനീ, നാന്യ
ഇത്യർഥഃ ॥
ആത്മതത്ത്വാപരോക്ഷാനുഭവാത്പൂർവം യാവാൻ തത്സാധന-
പ്രയാസഃ കൃതഃ, ജാതേ ച തസ്മിൻ അനുഭവേ സ ന കർതവ്യ ഇതി
സദൃഷ്ടാന്തമാഹ—
നാവാർഥീ ച ഭവേത്താവദ്യാവത്പാരം ന ഗച്ഛതി ।
ഉത്തീർണേ ച സരിത്പാരേ നാവയാ കിം പ്രയോജനം ॥ 19 ॥
യാവത് യാവത്പര്യന്തം പാരം നദീതീരം ന ഗച്ഛതി ന
സമ്പ്രാപ്നോതി, താവത് താവത്പര്യന്തം നാവാർഥീ നദീതരണ-
സാധനപ്ലവനാർഥീ ഭവേത് ഭൂയാത്, സരിത്പാരേ നദീതീരേ
ഉത്തീർണേ സതി നാവയാ നദീതരണസാധനേന കിം പ്രയോജനം കിമപി
നാസ്തീത്യർഥഃ । തദ്വദത്രാപി ആത്മാപരോക്ഷേ ജാതേ
ശാസ്ത്രാദിഭാരൈഃ കിം
പ്രയോജനമിതി ഭാവഃ ॥
തദേവ ഭംഗ്യന്തരേണ സദൃഷ്ടാന്തമാഹ—
ഗ്രന്ഥമഭ്യസ്യ മേധാവീ ജ്ഞാനവിജ്ഞാനതത്പരഃ ।
പലാലമിവ ധാന്യാർഥീ ത്യജേദ്ഗ്രന്ഥമശേഷതഃ ॥ 20 ॥
മേധാവീ ബുദ്ധിമാൻ ഗ്രന്ഥമഭ്യസ്യ വേദാന്താദിശ്രവണം
കൃത്വാ, ജ്ഞാനേ സാമാന്യജ്ഞാനേ വിജ്ഞാനേ വിശേഷാനുഭവേ
തത്പരഃ സൻ ഗ്രന്ഥം സർവശാസ്ത്രം ത്യജേത് । അത്ര ദൃഷ്ടാന്തഃ—
ധാന്യാർഥീ ധാന്യസഹിതം തൃണമാദായ തദ്ഗതധാന്യസ്വീകാ-
രാനന്തരം പലാലം ഗതകണിശം തൃണം യഥാ ത്യജേത്
തദ്വദിത്യർഥഃ ॥
കിഞ്ച —
ഉൽകാഹസ്തോ യഥാ കശ്ചിദ്ദ്രവ്യമാലോക്യ താം ത്യജേത്
ജ്ഞാനേന ജ്ഞേയമാലോക്യ പശ്ചാജ്ജ്ഞാനം പരിത്യജേത് ॥ 21 ॥
കശ്ചിത് ലോകേ അന്ധകാരസ്ഥിതദ്രവ്യദർശനാർഥീ സൻ,
യഥാ ഉൽകാഹസ്തോ ഭവതി, പശ്ചാദ്ദ്രവ്യമാലോക്യ തദനന്തരം
താമുൽകാം യഥാ ത്യജേത്, തഥാ ജ്ഞാനേന ജ്ഞാനസാധനേന
ജ്ഞേയം ബ്രഹ്മ ആലോക്യ അപരോക്ഷീകൃത്യ പശ്ചാത് ജ്ഞാനം
ജ്ഞാനസാധനം പരിത്യജേത് ഇത്യർഥഃ ।
ജാതേ ചാപരോക്ഷജ്ഞാനേ, തേന പ്രയോജനാഭാവാത്
സാധനം പരിത്യാജ്യമിത്യേതദ്ദൃഷ്ടാന്താന്തരേണാപ്യാഹ—
യഥാമൃതേന തൃപ്തസ്യ പയസാ കിം പ്രയോജനം ।
ഏവം തം പരമം ജ്ഞാത്വാ വേദൈർനാസ്തി പ്രയോജനം ॥ 22 ॥
യഥാ അമൃതേന സാഗരമഥനാദ്ഭൂതേന അമൃതേന തൃപ്തസ്യ
സന്തുഷ്ടസ്യ പയസാ ക്ഷീരേണ പ്രയോജനം നാസ്തി, ഏവം പരമം
തം ജ്ഞാത്വാ പരമാത്മാനമപരോക്ഷീകൃത്യ വേദൈഃ വേദാന്ത-
ശാസ്ത്രാദിഭിഃ കിം പ്രയോജനം, ന കിമപീത്യർഥഃ ॥
കിഞ്ച, തത്ത്വജ്ഞാനിനഃ വിധിനിഷേധാദികർതവ്യമപി നാസ്തീത്യാഹ—
ജ്ഞാനാമൃതേന തൃപ്തസ്യ കൃതകൃത്യസ്യ യോഗിനഃ ।
ന ചാസ്തി കിഞ്ചിത്കർതവ്യമസ്തി ചേന്ന സ തത്ത്വവിത് ॥ 23 ॥
ജ്ഞാനാമൃതേന തൃപ്തസ്യ ആനന്ദൈകരസം പ്രാപ്തസ്യ കൃത-
കൃത്യസ്യ കൃതാർഥസ്യ യോഗിനഃ മുക്തസ്യ കിഞ്ചിദപി
വിധിനിഷേധാദി കർതവ്യം നാസ്തി, തത്ത്വേന ഉത്തീർണത്വാദിതി ഭാവഃ ।
കർതവ്യമപി ലോകസംഗ്രഹാർഥമേവ, യദ്യഭിനിവേശേന കർമാസക്തിരസ്തി,
തർഹി സ തത്ത്വവിന്ന ഭവതി, ആരൂഢോ ന ഭവതീത്യർഥഃ ॥
അർഥജ്ഞാനം വിനാ കേവലം വേദപാഠമാത്രേണ വേദവിത്ത്വം
നാസ്തി, കിം തു വേദതാത്പര്യഗോചരബ്രഹ്മജ്ഞാനേനൈവ
വേദവിത്ത്വമിത്യാഹ—
തൈലധാരാമിവാച്ഛിന്നം ദീർഘഘണ്ടാനിനാദവത് ।
അവാച്യം പ്രണവസ്യാഗ്രം യസ്തം വേദ സ വേദവിത് ॥ 24 ॥
തൈലധാരാമിവാച്ഛിന്നം സന്തതധാരാവത്
വിച്ഛേദരഹിതം ദീർഘഘണ്ടാനിനാദവത്
അതിദീർഘഘണ്ടാധ്വന്യഗ്രവച്ച
വിച്ഛേദരഹിതം അവാച്യം അവാങ്മനസഗോചരം പ്രണവസ്യ
അകാരോമകാരബിന്ദുനാദാത്മകസ്യ സകലവേദസാരസ്യ അഗ്രം ലക്ഷ്യം
ബ്രഹ്മ യോ വേദ, സ വേദവിത് വേദാന്താർഥജ്ഞാനീ; നാന്യ ഇത്യർഥഃ ॥
തത്ത്വജ്ഞാനിനഃ സമാധിസാധനസ്വരൂപമാഹ—
ആത്മാനമരണിം കൃത്വാ പ്രണവം ചോത്തരാരണിം ।
ധ്യാനനിർമഥനാഭ്യാസാദേവം പശ്യേന്നിഗൂഢവത് ॥ 25 ॥
ആത്മാനം ആത്മനി കർതൃത്വാദ്യധ്യാസവന്തം ജീവം അരണിം
കൃത്വാ അധരാരണിം ഭാവയിത്വാ, പ്രണവം പരമാത്മപ്രതിപാദകം
ശബ്ദം ഉത്തരാരണിം കൃത്വാ ഭാവയിത്വാ,
ധ്യാനനിർമഥനാഭ്യാസാത്
ധ്യാനരൂപമഥനേന പൗനഃപുന്യേന പൂർവോക്തപ്രകാരേണ നിഗൂഢവത്
പാണ്ഡിത്യാപ്രകടനേന യോ വർതതേ, സ ഏവം പരമാത്മാനം പശ്യേത്;
നാന്യ ഇത്യർഥഃ ॥
യാവദപരോക്ഷാനുഭവപര്യന്തം സ്വയമ്പ്രകാശബ്രഹ്മ-
ധാരണാമാഹ—
താദൃശം പരമം രൂപം സ്മരേത്പാർഥ ഹ്യനന്യധീഃ ।
വിധൂമാഗ്നിനിഭം ദേവം പശ്യേദന്ത്യന്തനിർമലം ॥ 26 ॥
ഹേ പാർഥ, വിധൂമാഗ്നിനിഭം വിഗതധൂമാഗ്നിരിവ
ദ്യോതമാനം അത്യന്തനിർമലം അതിസ്വച്ഛം ദേവം സ്വയം-
പ്രകാശം പരമാത്മാനം യാവത്പശ്യേത് അപരോക്ഷീകുര്യാത്,
താവത് താദൃശം പരമം സർവോത്കൃഷ്ടം രൂപം ബ്രഹ്മ-
സ്വരൂപം, അനന്യധീരിതി അനന്യചിത്തഃ സൻ സംസ്മരേത്
ബ്രഹ്മധാരണം കുര്യാദിത്യർഥഃ ॥
ഭാവനാപ്രകാരമേവ ബ്രഹ്മസ്വരൂപപ്രകടനവ്യാജേന
വിശദയതി—
ദൂരസ്ഥോഽപി ന ദൂരസ്ഥഃ പിണ്ഡസ്ഥഃ പിണ്ഡവർജിതഃ ।
വിമലഃ സർവദാ ദേഹീ സർവവ്യാപീ നിരഞ്ജനഃ ॥ 27 ॥
ദേഹീ ജീവഃ സർവദാ സർവസ്മിൻ കാലേ ദൂരസ്ഥോഽപി അജ്ഞസ്യ
പരോക്ഷവത് സ്ഥിതോഽപി ന ദൂരസ്ഥഃ പരോക്ഷസ്ഥിതോ ന ഭവതി;
കിം തു സർവദാപി അപരോക്ഷ ഏവേത്യർഥഃ । പിണ്ഡസ്ഥോഽപി അജ്ഞസ്യ
ശരീരസംബന്ധാധ്യാസാത് പരിച്ഛിന്നവത് ഭാസമാനോഽപി,
പിണ്ഡവർജിതഃ ശരീരസംബന്ധധ്യാസരഹിതഃ; തത്ര ഹേതുഃ—
വിമലഃ നിർമലഃ സർവവ്യാപീ സർവതഃ പരിപൂർണഃ നിരഞ്ജനഃ സ്വയം-
പ്രകാശശ്ച । ഏവം ധ്യായേദിതി പൂർവേണ സംബന്ധഃ ॥
കിഞ്ച, ദേഹാധ്യാസാത് പ്രതീയമാനം
കർതൃത്വഭോക്തൃത്വാദികമാത്മനോ നാസ്തി ഇത്യാഹ—
കായസ്ഥോഽപി ന കായസ്ഥഃ കായസ്ഥോഽപി ന ജായതേ ।
കായസ്ഥോഽപി ന ഭുഞ്ജാനഃ കായസ്ഥോഽപി ന ബധ്യതേ ॥ 28 ॥
ദേഹീ ജീവഃ കായസ്ഥോഽപി ശരീരാധ്യാസവാനപി ന
കായസ്തഃ ശരീരനിമിത്തബന്ധരഹിതഃ । കായസ്ഥോഽപി
ജന്മാദിവച്ഛരീരസ്ഥോഽപി ന ജായതേ ശരീരനിമിത്തജന്മരഹിത ഇത്യർഥഃ ।
കായസ്ഥോഽപി ഭോഗസാധനീഭൂതശരീരസ്ഥോഽപി ന ഭുഞ്ജാനഃ ഭോഗരഹിതഃ ।
കായസ്ഥോഽപി ബന്ധഹേതുഭൂതദേഹസ്ഥോഽപി ന ബധ്യതേ ബന്ധനം
ന പ്രാപ്നോതീത്യർഥഃ ।
കിഞ്ച—
കായസ്ഥോഽപി ന ലിപ്തഃ സ്യാത്കായസ്ഥോഽപി ന ബാധ്യതേ ।
കായസ്ഥോഽപി സുഖദുഃഖാദിഹേതുഭൂതദേഹസംബന്ധോഽപി
ന ലിപ്തഃ സ്യാത് സുഖദുഃഖാദിസംബന്ധരഹിത ഇത്യർഥഃ ।
കായസ്ഥോഽപി മരണധർമവദ്ദേഹസ്ഥോഽപി ന ബാധ്യതേ ന മ്രിയത ഇത്യർഥഃ ।
അനേന ജന്മാദിഷഡ്ഭാവവികാരശൂന്യത്വം ദർശിതം ॥
യദധ്യാസേന ആത്മമോഹാത്സംസൃതിഃ, തദപവാദേന തത്രൈവ
ദേഹാന്തഃകരണാദാവാത്മാ വിചാരണീയ ഇത്യാഹ—
തിലമധ്യേ യഥാ തൈലം ക്ഷീരമധ്യേ യഥാ ഘൃതം ॥ 29 ॥
പുഷ്പമധ്യേ യഥാ ഗന്ധഃ ഫലമധ്യേ യഥാ രസഃ ।
കാഷ്ഠാഗ്നിവത്പ്രകാശേത ആകാശേ വായുവച്ചരേത് ॥ 30 ॥
ആത്മാ തിലമധ്യേ തൈലാച്ഛാദകതിലേഷു യഥാ തൈലം,
യന്ത്രാദിനാ തിലേ നിഷ്പിഷ്ടേ യഥാ തിലാത്പൃഥക് തൈലം ശുദ്ധം
ഭാസതേ, യഥാ ക്ഷീരമധ്യേ ഘൃതാച്ഛാദകക്ഷീരാണാം മധ്യേ
ക്ഷീരത്വാപനോദകോപായദ്വാരാ ദധിപരിണാമേ മഥനേനാപനീതേ
നവനീതാദിപരിണാമദ്വാരാ അഗ്നിസംയോഗാത് യഥാ ഘൃതം
പ്രതീയതേ, തഥാ പുഷ്പാണാം മധ്യേ യഥാ ഗന്ധഃ പ്രതീയതേ,
ഫലമധ്യേ ത്വഗസ്ഥ്യാദിഹേയാംശപരിത്യാഗേന യഥാ രസോ
ഭാസതേ, ആകാശേ യഥാ വായുഃ സർവഗതഃ സൻ വാതി
സഞ്ചരതി, തഥാ കാഷ്ഠാഗ്നിവത് അരണ്യാദിസ്ഥിതാഗ്നിഃ
മഥനാദിനാ മഥിതേ
യഥാ കാഷ്ഠഭാവം വിഹായ സ്വയമ്പ്രകാശതയാ ഭാസതേ,
തദ്വദാത്മാപി അശ്രമയാദിപഞ്ചകോശേഷു മധ്യേ ഹേയാംശ-
പരിത്യാഗേന ആനന്ദാത്മകതയാ സ്വയമ്പ്രകാശഃ സൻ ഭാസത
ഇത്യർഥഃ ॥
ഏതദേവ ദാർഷ്ടാന്തികേ സർവം സ്പഷ്ടമുപപാദയതി—
തഥാ സർവഗതോ ദേഹീ ദേഹമധ്യേ വ്യവസ്ഥിതഃ ।
മനസ്ഥോ ദേശിനാം ദേവോ മനോമധ്യേ വ്യവസ്ഥിതഃ ॥ 31 ॥
തഥാ പൂർവോക്തതൈലാദിവത് സർവഗതഃ സർവവ്യാപീ ദേഹീ
ജീവഃ ദേഹമധ്യേ നാനാഭിന്നതിര്യഗ്ദേഹാദിദേഹമധ്യേ വ്യവസ്ഥിതഃ
നാനാഭിന്നതിലേഷു തൈലവത് ഏകത്വേന സ്ഥിത ഇത്യർഥഃ । ദേഹിനാം
തത്തദ്ദേഹഭേദേന ഭിന്നാനാം ജീവാനാം മനസ്ഥഃ തത്തദന്തഃ-
കരണസ്ഥഃ ദേവഃ ഈശ്വരഃ മനോമധ്യേ
തത്തദ്ദുഷ്ടാദുഷ്ടാന്തഃകരണേഷു
വ്യവസ്ഥിതഃ സാക്ഷിതയാ ഭാസത ഇത്യർഥഃ ॥
താദൃശബ്രഹ്മാപരോക്ഷ്യേണ മുച്യന്ത ഇത്യാഹ—
മനസ്ഥം മനമധ്യസ്ഥം മധ്യസ്ഥം മനവർജിതം ।
മനസാ മന ആലോക്യ സ്വയം സിധ്യന്തി യോഗിനഃ ॥ 32 ॥
മനസ്ഥം മനോഽവച്ഛിന്നം മനമധ്യസ്ഥം മനഃസാക്ഷി-
ഭൂതം മധ്യസ്ഥം സർവസാക്ഷിഭൂതം മനവർജിതം
സങ്കൽപവികൽപാദിരഹിതം മനഃ അവബോധാത്മകം ദേവം മനസാ
പരിശുദ്ധാന്തഃകരണേന ആലോക്യ തദ്ഗോചരാപരോക്ഷചരമവൃത്തിം
ലബ്ധ്വാ യോഗിനഃ സ്വയമേവ സിധ്യന്തി നിവൃത്താവിദ്യകാ മുക്താ
ഭവന്തീത്യർഥഃ ॥
ആകാശം മാനസം കൃത്വാ മനഃ കൃത്വാ നിരാസ്പദം ।
നിശ്ചലം തദ്വിജാനീയാത്സമാധിസ്ഥസ്യ ലക്ഷണം ॥ 33 ॥
ആകാശവന്മാനസം മനോ നിർമലം കൃത്വാ മനഃ
സങ്കൽപവികൽപാത്മകം നിരാസ്പദം നിർവിഷയം കൃത്വാ നിശ്ചലം
നിഷ്ക്രിയമീശ്വരം യോ വിജാനീയാത്, സ ഏവ സമാധിസ്ഥഃ ।
താദൃശജ്ഞാനമേവ സമാധിസ്ഥസ്യാപി ലക്ഷണമിത്യർഥഃ ॥
ആരൂഢസ്യ ലക്ഷണമുക്തം, ആരുരുക്ഷോരുപായമാഹ—
യോഗാമൃതരസം പീത്വാ വായുഭക്ഷഃ സദാ സുഖീ ।
യമമഭ്യസ്യതേ നിത്യം സമാധിർമൃത്യുനാശകൃത് ॥ 34 ॥
യോഗാമൃതരസം പീത്വാ യമനിയമാദ്യഷ്ടാംഗയോഗ-
അമൃതപാനം കൃത്വാ തത്തത്പ്രതിപാദകശാസ്ത്രമഭ്യസ്യേത്യർഥഃ,
വായുഭക്ഷഃ വായുമാത്രാഹരഃ, ഉപലക്ഷണമേതത്, ഹിതമിത-
മേധ്യാശീ, സദാ സുഖീ സർവദാ സന്തുഷ്ടഃ സൻ, യം യമം
മനോനിഗ്രഹം നിത്യമഭ്യസ്യതേ, സ സമാധിരിത്യുച്യതേ । സ സമാധിഃ
മൃത്യുനാശകൃത് ജനനമരണസംസാരനാശകൃദിത്യർഥഃ ॥
താദൃശസമാധൗ സ്ഥിതസ്യ ലക്ഷണമാഹ—
ഊർധ്വശൂന്യമധഃശൂന്യം മധ്യശൂന്യം യദാത്മകം ।
സർവശൂന്യം സ ആത്മേതി സമാധിസ്ഥസ്യ ലക്ഷണം ॥ 35 ॥
ഊർധ്വശൂന്യം ഊർധ്വദേശപരിച്ഛേദരഹിതം
അധഃശൂന്യം അധോമധ്യദേശപരിച്ഛേദരഹിതം സർവശൂന്യം
ദേശകാലാദിപരിച്ഛേദരഹിതം യദാത്മകം യത്സ്വരൂപം, സ
ആത്മേതി ഭാവനാ സമാധിസ്ഥസ്യ ലക്ഷണമിത്യർഥഃ ॥
ഏതസ്യാഇകാന്തികദൃഷ്ടേഃ വിധിനിഷേധാതീതത്വമാഹ—
ശൂന്യഭാവിതഭാവാത്മാ പുണ്യപാപൈഃ പ്രമുച്യതേ ।
ശൂന്യമിതി സർവപരിച്ഛേദരഹിതമിതി ഭാവിതഃ വാസിതഃ
ഭാവഃ അഭിപ്രായോ യസ്യാത്മനഃ താദൃശഃ സൻ
ശൂന്യഭാവിതഭാവാത്മാ
യോഗീ പുണ്യപാപൈഃ വിധിനിഷേധപ്രയുക്തൈഃ പ്രമുച്യതേ മുക്തോ
ഭവതീത്യർഥഃ ॥
ഏവം ഭഗവദുപദിഷ്ടസമാധൗ വിരോധമസംഭവം ച ആഹ—
അർജുന ഉവാച—
അദൃശ്യേ ഭാവനാ നാസ്തി ദൃശ്യമേതദ്വിനശ്യതി ॥ 36 ॥
അവർണമസ്വരം ബ്രഹ്മ കഥം ധ്യായന്തി യോഗിനഃ ।
അദൃശ്യേ ജ്ഞാനാഗോചരേ വസ്തുനി ഭാവനാ ധ്യാനം നാസ്തി;
നനു തർഹി ദൃശ്യം ഭവത്വിതി ചേത്, ദൃശ്യമേതത്സർവം
വിനശ്യതി നാശം പ്രാപ്നോതി ശുക്തികാരൂപ്യവത് । തഥാ ച
അവർണം രൂപ-
രഹിതം അസ്വരം ശബ്ദാഗോചരം ബ്രഹ്മ യോഗിനഃ കഥം ധ്യായന്തി,
ധ്യാനസ്യ സ്മൃത്യാത്മകത്വേനാനനുഭൂതേ തദയോഗാത് ഇതി ഭാവഃ ।
ന ഹി സാവയവമൂർത്യാദിമത്ത്വേന വയം ധ്യാനം ബ്രൂമഃ
യേന ത്വയോക്തം ഘടേത, കിം തു നിർവിശേഷപരബ്രഹ്മണ ഏവ നിർമലം
നിഷ്കലമിത്യാദിനാ, വേദാന്തജന്യവൃത്തിഗോചരത്വേന
തത്സംഭവതീത്യഭിപ്രായേണാഹ—
ശ്രീഭഗവാനുവാച—
ഊർധ്വപൂർണമധഃപൂർണം മധ്യപൂർണം യദാത്മകം ॥ 37 ॥
സർവപൂർണം സ ആത്മേതി സമാധിസ്ഥസ്യ ലക്ഷണം ।
ഊർധ്വാധോമധ്യപൂർണശബ്ദൈഃ സർവദേശതഃ സർവകാലതഃ
പരിച്ഛേദം വ്യാവർതയതി । യദാത്മകം യത് ഏതാദൃശം വസ്തു
സർവത്ര പരിപൂർണം സ ആത്മേതി യോ ധ്യായതി, സ സമാധിസ്ഥഃ ।
തസ്യ ലക്ഷണമപി തദേവേത്യർഥഃ ॥
നന്വയം സാലംബനയോഗോ നിരാലംബനയോഗോ വേതി ദ്വേധാ
വികൽപ്യ തത്ര ദോഷമാശങ്ക്യാഹ—
അർജുന ഉഅവാച—
സാലംബസ്യാപ്യനിത്യത്വം നിരാലംബസ്യ ശൂന്യതാ ॥ 38 ॥
ഉഭയോരപി ദുഷ്ഠത്വാത്കഥം ധ്യായന്തി യോഗിനഃ ।
സാലംബസ്യ മൂർത്യാധാരാദിസഹിതസ്യ അനിത്യത്വം വിനാശിത്വം,
നിരാലംബസ്യ മൂർത്യാധാരാദിരഹിതസ്യ ശൂന്യതാ ശശ-
വിഷാണായിതത്വം, ഏവമുഭയോരപി ദുഷ്ടത്വാത്
ദോഷഘടിതത്വാത് യോഗിനഃ കഥം ധ്യായന്തീതി പ്രശ്നാർഥഃ ॥
യജ്ഞദാനാദിനാ ശുദ്ധാന്തഃകരണസ്യ
വേദാന്തജന്യനിർവിശേഷബ്രഹ്മഗോചരവൃത്തിസംഭവാത് ന
ശൂന്യതേത്യഭിപ്രായേണാഹ—
ശ്രീഭഗവാനുവാച—
ഹൃദയം നിർമലം കൃത്വാ ചിന്തയിത്വാപ്യനാമയം ॥ 39 ॥
അഹമേവ ഇദം സർവമിതി പശ്യേത്പരം സുഖം ।
ഹൃദയം ചിത്തം നിർമലം ജ്ഞാനവിരോധിരാഗാദിദോഷരഹിതം
കൃത്വാ അനാമയം ചിന്തയിത്വാ ഈശ്വരം ധ്യാത്വാ പരം സുഖീ സൻ
ഏക ഏവാഹമിദം സർവം ജഗജ്ജാലമഹമേവ ന മത്തോ വ്യതിരിക്തമന്യത്
ഇതി പശ്യേത് അപരോക്ഷാനുഭവം പ്രാപ്നുയാത് ഇത്യർഥഃ ॥
അർഥാത്മകസ്യ ജഗതഃ ശബ്ദനിരൂപ്യത്വേന ശബ്ദസ്യ വർണാ-
ത്മകത്വേന വർണാനാം പ്രണവാത്മകത്വേന പ്രണവസ്യ ബിന്ദ്വാത്മകത്വേന
ബിന്ദോഃ നാദാത്മകത്വേന നാദസ്യ ബ്രഹ്മധ്യാനസ്ഥാനാത്മക-
കലാത്മകത്വേന ബ്രഹ്മണി സമന്വയേന ബിന്ദുനാദകലാതീതം ബ്രഹ്മ
ധ്യായേദിതി ഭഗവതോക്തം, തദ്വിവിച്യ ജ്ഞാതും പൃച്ഛതി—
അർജുന ഉവാച—
അക്ഷരാണി സമാത്രാണി സർവേ ബിന്ദുസമാശ്രിതാഃ ॥ 40 ॥
ബിന്ദുഭിർഭിദ്യതേ നാദഃ സ നാദഃ കേന ഭിദ്യതേ ।
ഹേ ഭഗവൻ സമാത്രാണി അക്ഷരാണി അകാരാദീനി സർവേ
സർവാണി ലിംഗവ്യത്യയഃ ആർഷഃ, ബിന്ദുസമാശ്രിതാഃ
ബിന്ദുതന്മാത്രാണീത്യർഥഃ । ബിന്ദുസ്തു നാദേന ഭിദ്യതേ നാദതന്മാത്രഃ
സൻ തത്ര സമന്വേതീത്യർഥഃ । സ നാദഃ കലായാം സമന്വേതി । സാ
കലാ
കുത്ര സമന്വേതി ഇതി പ്രശ്നാർഥഃ । യദ്യപി ശ്ലോകേ സ നാദഃ കേന
ഭിദ്യത ഇതി
നാദസ്യൈവ സമന്വയഃ പൃഷ്ട ഇതി ഭാതി, തഥാപി നാദസ്യ
കലാസമന്വയ
ഇതി പ്രസിദ്ധത്വാത് നാദപദം കലോപലക്ഷണം ॥
ഏവം പൃഷ്ടോ ഭഗവാൻ ബ്രഹ്മണി സമന്വേതി ഇതി
ഉത്തരമാഹ—
ശ്രീഭഗവാനുവാച—
അനാഹതസ്യ ശബ്ദസ്യ തസ്യ ശബ്ദസ്യ യോ ധ്വനിഃ ॥ 41 ॥
ധ്വനേരന്തർഗതം ജ്യോതിർജ്യോതിരന്തർഗതം മനഃ ।
തന്മനോ വിലയം യാതി തദ്വിഷ്ണോഃ പരമം പദം ॥ 42 ॥
അനാഹതസ്യ ശബ്ദസ്യ പരാവസ്ഥാപന്നപ്രണവസ്യ യഃ ധ്വനിഃ
നാദഃ തസ്യ നാദസ്യ ജ്യോതിഃ അന്തർഗതം । തേന തേജോരൂപകലായാം
നാദസ്യാന്തർഭാവ ഇതി താത്പര്യം । കലാന്തർഭാവമാഹ—
ജ്യോതിരന്തർഗതം മന ഇതി । മനസഃ ജ്യോതിഷ്യന്തർഭാവോ നാമ
തന്മാത്രയാ തത്ര വ്യാപ്തിഃ । തഥാ ച മനസി ജ്യോതിഷഃ കലായാഃ
സമന്വയ ഇതി
ഭാവഃ । തത് മനഃ ശബ്ദാദിപ്രപഞ്ചകാരണഭൂതം മനഃ
യത്ര വിലയം യാതി, യത്ര ബ്രഹ്മണി
വേദാന്തജന്യനിർവികൽപകബ്രഹ്മ-
ഗോചരമനോവൃത്തിഃ ലയം യാതി, തത് വൃത്തിലയസ്ഥാനം വൃത്തി-
ലയാത്മകം വാ വിഷ്ണോഃ പരമം ഉത്കൃഷ്ടം പദം സ്വരൂപമിതി ।
തദുക്തം—മനഃ കായാഗ്നിനാ ഹന്തീത്യാദിനാ ॥
പുനസ്തദേവ വിശിനഷ്ടി—
ഓങ്കാരധ്വനിനാദേന വായോഃ സംഹരണാന്തികം ।
നിരാലംബം സമുദ്ദിശ്യ യത്ര നാദോ ലയം ഗതഃ ॥ 43 ॥
ഓങ്കാരധ്വനിനാദേന ഓങ്കാരധ്വന്യാത്മകനാദേന സഹ വായോഃ
സംഹരണാന്തികം രേചകപൂരകാദിക്രമേണ നിയമിതവായോരുപസംഹാര-
പര്യന്തം നിരാലംബം നിർവിശേഷം ബ്രഹ്മ സമുദ്ദിശ്യ ലക്ഷ്യം
കൃത്വാ ധ്യായേത് । യത്ര സ നാദോ ലയം ഗതഃ നാശം
പ്രാപ്നുയാത്, തത് നാദനാശാധികരണാത്മകം നാദനാശാത്മകം
വാ വിഷ്ണോഃ പരമം പദമിത്യർഥഃ ॥
ഏവം ധ്യാനപ്രകാരേണ ശുദ്ധാന്തഃകരണസ്യ ആരൂഢസ്യ
പുണ്യപാപേ വിധൂയ ബ്രഹ്മസായുജ്യേഽഭിഹിതേ,
ആരുരുക്ഷോരപരിശുദ്ധ-
അന്തഃകരണിത്വേന ബ്രഹ്മസായുജ്യാസംഭവേ
ധർമാധർമവിധൂനനാസംഭവേന
തദ്ദ്വാരാ ജനനമരണാദികമവശ്യം ഭാവ്യമിതി മനസി നിശ്ചിത്യ var ഭാവിതവ്യമിതി
പുനരാവൃത്തിപ്രകാരം പൃച്ഛതി—
അർജുന ഉവാച—
ഭിന്നേ പഞ്ചാത്മകേ ദേഹേ ഗതേ പഞ്ചസു പഞ്ചധാ ।
പ്രാണൈർവിമുക്തേ ദേഹേ തു ധർമാധർമൗ ക്വ ഗച്ഛതഃ ॥ 44 ॥
പഞ്ചാത്മകേ പഞ്ചഭൂതാത്മകേ ദേഹേ സ്ഥൂലശരീരേ
ഭിന്നേ ഗതേ സതി, പഞ്ചസു പഞ്ചഭൂതേഷു പഞ്ചധാ
തത്തത്പൃഥിവ്യാദ്യാ-
കാരേണ സ്ഥിതേഷു സത്സു, ദേഹേ പ്രാണൈഃ പ്രാണാദിപഞ്ചവായുഭിഃ
വിയുക്തേ സതി, ധർമാധർമൗ പുണ്യപാപേ ക്വ ഗച്ഛതഃ കുത്ര
യാസ്യതഃ ॥
ഏവം പൃഷ്ടോ ഭഗവാൻ ലിംഗശരീരാധാരതയാ തിഷ്ഠത
ഇത്യുത്തരമാഹ—
ശ്രീഭഗവാനുവാച—
ധർമാധർമൗ മനശ്ചൈവ പഞ്ചഭൂതാനി യാനി ച ।
ഇന്ദ്രിയാണി ച പഞ്ചൈവ യാശ്ചാന്യാഃ പഞ്ച ദേവതാഃ ॥ 45 ॥
താശ്ചൈവ മനസാ സർവേ നിത്യമേവാഭിമാനതഃ ।
ജീവേന സഹ ഗച്ഛന്തി യാവത്തത്ത്വം ന വിന്ദതി ॥ 46 ॥
ധർമാധർമൗ പുണ്യപാപേ മനശ്ച അന്തഃകരണം യാനി ച
പഞ്ചഭൂതാനി പൃഥിവ്യാദീനി യാനി ച പഞ്ചേന്ദ്രിയാണി ചക്ഷു-
രാദീനി വാഗാദീനി ജ്ഞാനകർമാത്മകാനി ച യാശ്ചാന്യാഃ
പഞ്ചദേവതാഃ പഞ്ചേന്ദ്രിയാഭിമാനിന്യഃ ദിഗ്വാതാദയഃ,
തദുക്തം—
ദിഗ്വാതാദർകപ്രവേതാശ്വിവഹ്നിപ്രാപ്യപ്രലീയകാഃ ഇതി, താ
ദേവതാഃ, ഏതേ സർവഭൂതാദയഃ മനസാ അന്തരിന്ദ്രിയേണ നിത്യമേവ
സർവദാ
അഭിമാനതഃ മമതാഹങ്കാരവിഷയത്വേന യാവത്തത്ത്വം ന വിന്ദതി
അപരോക്ഷബ്രഹ്മാനുഭവം ന പ്രാപ്നോതി, താവജ്ജീവേന സഹ
ജീവോപാധിനാ
ലിംഗേന സഹ ഗച്ഛന്തി ഗതാഗതം പ്രാപ്നുവന്തീത്യർഥഃ ॥
ഏവം സ്ഥൂലദേഹലയേഽപി ധർമാധർമൗ
ലിംഗശരീരമാശ്രിത്യ തിഷ്ഠത ഇത്യുക്തേ, ലിംഗശരീരഭംഗഃ
കദേതി
പൃച്ഛതി—
അർജുന ഉവാച—
സ്ഥാവരം ജംഗമം ചൈവ യത്കിഞ്ചിത്സചരാചരം ।
ജീവാ ജീവേന സിധ്യന്തി സ ജീവഃ കേന സിധ്യതി ॥ 47 ॥
സ്ഥാവരജംഗമാത്മകം സചരാചരം ചരാചരസഹിതം
ജഗജ്ജാലം സർവസ്മിൻ യേ ജീവാഃ അഭിമാനവന്തഃ
സ്ഥൂലദേഹാഭിമാനിനോ
വിശ്വാത്മകാ ജീവാഃ ജീവേന ലിംഗശരീരാഭിമാനിനാ തൈജസേന
സിധ്യന്തി വിശ്വാഭിമാനം ത്യജന്തി । സ ജീവഃ തൈജസാഭിമാനീ കേന
ഹേതുനാ സിധ്യതി സ്വാഭിമാനം ത്യജതീതി പ്രശ്നാർഥഃ ॥
ഏവം പൃഷ്ടേ സതി പ്രാജ്ഞേന തൈജസഃ സിധ്യതി,
പ്രാജ്ഞസ്തുരീയേ-
ണേത്യേവം ക്രമേണ സിധ്യതീത്യുത്തരമാഹ—
ശ്രീഭഗവാനുവാച—
മുഖനാസികയോർമധ്യേ പ്രാണഃ സഞ്ചരതേ സദാ ।
ആകാശഃ പിബതേ പ്രാണം സ ജീവഃ കേന ജീവതി ॥ 48 ॥
മുഖനാസികയോർമധ്യേ മുഖനാസികാമധ്യതഃ സദാ സർവദാ
യാവദദൃഷ്ടം പ്രാണവായുഃ സഞ്ചരതേ അജപാമന്ത്രാത്മകത്വേന
ഏകൈകസ്യ ദിനസ്യ ഷട്ശതാധികൈകവിംശതിസഹസ്രസംഖ്യയാ
സഞ്ചരതി, താവത്പര്യന്തമദൃഷ്ടമഹിമ്നാ ലിംഗമപി വർതതേ ।
യദാ തു യോഗമഹിമ്നാ ബ്രഹ്മജ്ഞാനാനന്തരം ജീവസ്യാദൃഷ്ട-
നിവൃത്തിഃ, തദാ ആകാശഃ ജീവത്വനിമിത്തം പ്രാണം പിബതേ, തദാ
ജീവഃ കേന ജീവതി ജീവത്വാപാദകാവിദ്യാനിവൃത്ത്യാ
നിരഞ്ജനബ്രഹ്മ-
ഭാവേ ജാതേ ജീവത്വമേവ നാസ്തീത്യർഥഃ ॥
നനു ബ്രഹ്മാണ്ഡാദ്യുപാധിവിശിഷ്ടസ്യ സർവഗതസ്യ ബ്രഹ്മണഃ
കഥം നിരഞ്ജനത്വമിതി പൃച്ഛതി—
അർജുന ഉവാച—
ബ്രഹ്മാണ്ഡവ്യാപിതം വ്യോമ വ്യോമ്നാ ചാവേഷ്ടിതം ജഗത് ।
അന്തർബഹിശ്ച തദ്വ്യോമ കഥം ദേവോ നിരഞ്ജനഃ ॥ 49 ॥
ഹേ ഭഗവൻ വ്യോമ ആകാശം ബ്രഹ്മാണ്ഡവ്യാപിതം
ബ്രഹ്മാണ്ഡാ-
വച്ഛിന്നമിത്യർഥഃ । വ്യോമ്നാ ച ആകാശേന ജഗത് ആവേഷ്ടിതം
വ്യാപ്തം, തസ്മാത്കാരണാത് അന്തർബഹിശ്ച വ്യോമൈവ വർതതേ,
ഏവം സതി ദേവഃ ഈശ്വരഃ കഥം നിരഞ്ജനഃ അന്യപ്രകാശനിരപേക്ഷഃ
കഥമിത്യർഥഃ ॥
ആകാശാദിസർവപ്രപഞ്ചസ്യ കൽപിതത്വേന സർവം
സേത്സ്യതീത്യഭിപ്രായേണാഹ—
ശ്രീഭഗവാനുവാച—
ആകാശോ ഹ്യവകാശശ്ച ആകാശവ്യാപിതം ച യത് ।
ആകാശസ്യ ഗുണഃ ശബ്ദോ നിഃശബ്ദോ ബ്രഹ്മ ഉച്യതേ ॥ 50 ॥
ആകാശഃ മഹാകാശഃ അവകാശഃ പരിച്ഛിന്നാകാശഃ
ഉഭയമപ്യാകാശേന ആകാശതന്മാത്രഭൂതേന ശബ്ദേന
വ്യാപിതം വ്യാപ്തം തദുപാദനകതയാ തദതിരിക്തം ന
ഭവതീത്യർഥഃ । തർഹി ഉപാദാനസ്യ ശബ്ദസ്യ
അതിരിക്തത്വമസ്ത്വിത്യത ആഹ—
ആകാശസ്യ ഗുണഃ ശബ്ദ ഇതി, ശബ്ദഃ തന്മാത്രഭൂതഃ ആകാശസ്യ
മിഥ്യാ-
ഭൂതാകാശസ്യ ഗുണഃ പരിണാമ്യുപാദാനം യതഃ, അത ഏവ സ്വയമപി
മിഥ്യാഭൂത ഇത്യർഥഃ । ബ്രഹ്മ തു നിഃശബ്ദഃ നിഷ്പ്രപഞ്ചഃ
ഇത്യുച്യതേ । തഥാ ച സത്യസ്യാക്ഷരസ്യ ബ്രഹ്മണഃ അസത്യേന സഹ
സംബന്ധാസംഭവാത് നിരഞ്ജനത്വമുപപദ്യത ഇത്യർഥഃ ॥
ഏവം ഭഗവതോക്തേ, അക്ഷരശബ്ദസ്യ ഭഗവദഭിമതാർഥം
അജാനാനഃ സൻ ലോകപ്രസിദ്ധവർണാത്മകാക്ഷരബുദ്ധ്യാ
വർണാനാമക്ഷരത്വം ന സംഭവതീത്യഭിപ്രായേണ പൃച്ഛതി—
അർജുന ഉവാച—
ദന്തോഷ്ഠതാലുജിഹ്വാനാമാസ്പദം യത്ര ദൃശ്യതേ ।
അക്ഷരത്വം കുതസ്തേഷാം ക്ഷരത്വം വർതതേ സദാ ॥ 51 ॥
ഹേ ഭഗവൻ യത്ര വർണാത്മകാക്ഷരേഷു ദന്തോഷ്ഠതാലു-
ജിഹ്വാനാം, ഉപലക്ഷണേമേതത് കണ്ഠാദീനാമഷ്ടാനാം
സ്ഥാനാനാം, ആസ്പദം ആസ്പദത്വം ദൃശ്യതേ പ്രത്യക്ഷ-
മനുഭൂയതേ । ‘ അകുഹവിസർജനീയാനാം കണ്ഠഃ ‘ ഇത്യാദിനാ
ശ്രൂയതേ ച । തഥാ ച തേഷാം വർണാനാം അക്ഷരത്വം നാശ-
രഹിതത്വം കുതഃ, ഉത്പത്തിമതോ നാശാവശ്യംഭാവാത് ? സദാ
സർവകാലം ക്ഷരത്വം നാശവത്ത്വമേവ വർതതേ തേഷാം, നാശ-
രഹിതത്വം കുത ഇതി പ്രശ്നാർഥഃ ॥
ഏവമഭിപ്രായമജാനാനേന അർജുനേന പൃഷ്ഠേ സ്വാഭിപ്രേത-
മക്ഷരശബ്ദാർഥം സ്ഫുടയൻ ഭഗവാനുവാച—
ശ്രീഭഗവാനുവാച—
അഘോഷമവ്യഞ്ജനമസ്വരം ചാ-
പ്യതാലുകണ്ഠോഷ്ഠമനാസികം ച ।
അരേഖജാതം പരമൂഷ്മവർജിതം
തദക്ഷരം ന ക്ഷരതേ കഥഞ്ചിത് ॥ 52 ॥
അഘോഷം ഘോഷാഖ്യവർണഗുണരഹിതം അവ്യഞ്ജനം
കകാരാദിവ്യഞ്ജനാതീതം അസ്വരം അജതീതം, അതാലുകണ്ഠോ-
ഷ്ഠമപി അജ്വ്യഞ്ജനാദ്യുത്പത്തിസ്ഥാനതാൽവോഷ്ഠാദിരഹിതം
അനാസികം അനുസ്വാരോത്പത്തിസ്ഥാനനാസികാതീതം അരേഖജാതം
വർണവ്യഞ്ജകരേഖാസമൂഹാതീതം ഊഷ്മവർജിതം ശഷസഹ-
അതീതം, യദ്വാ, ഊഷ്മശബ്ദേന ശ്വാസാഖ്യോ ഗുണോഽഭിധീയതേ
തദ്രഹിതം, പരം ലോകപ്രസിദ്ധവർണലക്ഷണാതീതം യത് ബ്രഹ്മ
കഥഞ്ചിത് സർവപ്രകാരേണ സർവകാലേഽപി ന ക്ഷരതേ,
തദേവാക്ഷര-
ശബ്ദേനോച്യതേ । ന ലൗകികാന്യക്ഷരാണീത്യർഥഃ ॥
ഏതാദൃശം ബ്രഹ്മജ്ഞാനോപായം അനുഭവദാർഢ്യായ
പുനരപി പൃച്ഛതി—
അർജുന ഉവാച—
ജ്ഞാത്വാ സർവഗതം ബ്രഹ്മ സർവഭൂതാധിവാസിതം ।
ഇന്ദ്രിയാണാം നിരോധേന കഥം സിധ്യന്തി യോഗിനഃ ॥ 53 ॥
സർവഭൂതാധിവാസിതം സർവഭൂതേഷ്വപ്യന്തര്യാമിതയാ
സ്ഥിതം
സർവഗതം അന്തർബഹിശ്ച പരിപൂർണം, ബ്രഹ്മ ജ്ഞാത്വാ സമ്യഗ്-
വിബുധ്യ യോഗിനഃ ഇന്ദ്രിയാണാം നിരോധേന ഇന്ദ്രിയനിയമനേന കഥം
സിധ്യന്തി കേനോപായേന മുക്താ ഭവന്തീത്യർഥഃ ॥
ഏവം പൃഷ്ടോ ഭഗവാൻ തമേവ ജ്ഞാനോപായം പുനരപ്യാഹ—
ശ്രീഭഗവാനുവാച—
ഇന്ദ്രിയാണാം നിരോധേന ദേഹേ പശ്യന്തി മാനവാഃ ।
ദേഹേ നഷ്ടേ കുതോ ബുദ്ധിർബുദ്ധിനാശേ കുതോ ജ്ഞതാ ॥ 54 ॥
മാനവാഃ മനുഷ്യാഃ ഇന്ദ്രിയാണാം നിരോധേന ഇന്ദ്രിയനിയമനേന
ദേഹേ ദേഹേ ഏവ പശ്യന്തി ജ്ഞാസ്യന്തി, തസ്മാത് ദേഹദാർഢ്യം ച
ജ്ഞാനോപായ ഇതി ഭാവഃ । തദഭാവേ ജ്ഞാനമേവ നാസ്തി ഇത്യാഹ—
ദേഹേ നഷ്ടേ അദൃഷ്ടേ സതി ബുദ്ധിഃ കുതഃ തത്ത്വജ്ഞാനം കുതഃ ?
തസ്മാദ്ദേഹേന്ദ്രിയാദിഭിഃ യജ്ഞദാനാദിശ്രവണാദികമേവ തത്ത്വജ്ഞാനേ
കാരണമിതി ഭാവഃ ॥
താദൃശം ച കാരണം
യാവത്പര്യന്തമനുഷ്ഠേയമിത്യാശങ്ക്യ
അവധിമാഹ—
താവദേവ നിരോധഃ സ്യാദ്യാവത്തത്ത്വം ന വിന്ദതി ।
വിദിതേ തു പരേ തത്ത്വേ ഏകമേവാനുപശ്യതി ॥ 55 ॥
യാവത്തത്ത്വജ്ഞാനം നാസ്തി,
താവത്പര്യന്തമിന്ദ്രിയനിരോധഃ സ്യാത്;
പരേ തത്ത്വേ അഖണ്ഡാനന്ദബ്രഹ്മണി വിദിതേ അപരോക്ഷഭൂതേ സതി,
ഏകമേവാനുപശ്യതി ഏകമേവ ദേഹേന്ദ്രിയസാധനാനുഷ്ഠാനാദിസാധന-
രഹിതം ബ്രഹ്മൈവാനുപശ്യതി, നാന്യത്; തദനന്തരം സാധനാ-
നുഷ്ഠാനപ്രയാസോഽപി മാ ഭൂദിതി ഭാവഃ ॥
തസ്മാദ്യാവത്തത്ത്വജ്ഞാം താവത്സാധനമനുഷ്ഠേയം,
തദഭാവേ തന്ന സിധ്യതീത്യാഹ—
നവച്ഛിദ്രകൃതാ ദേഹാഃ സ്രവന്തി ഗലികാ ഇവ ।
നൈവ ബ്രഹ്മ ന ശുദ്ധം സ്യാത്പുമാൻബ്രഹ്മ ന വിന്ദതി ॥ 56 ॥
ദേഹാഃ ജ്ഞാനകാരണീഭൂതശരീരാണി നവച്ഛിദ്രകൃതാഃ
വിഷയസ്രാവിവൃത്തിമന്നവേന്ദ്രിയഘടിതാനി; തത്ര ദൃഷ്ടാന്തഃ
ഗലികാ ഇവ ച്ഛിദ്രഘടാ ഇവ സർവദാ ജ്ഞാനം സ്രവന്തീത്യർഥഃ ।
താദൃശവിഷയപ്രവണചിത്തസ്യ ബ്രഹ്മ ന ശുദ്ധം സ്യാത് ഇതി
നൈവ ഈശ്വരത്വകർതൃത്വബിംബത്വാദിഘടിതം ന ഭവതി । തഥാ ച
ബ്രഹ്മണി ബിംബത്വാദിഘടിതേ പുമാൻ സുഖദുഃഖാഭിമാനീ
പ്രതിബിംബോ ജീവഃ ബ്രഹ്മ ന വിന്ദതി ആനന്ദാനുഭവം ന പ്രാപ്നോ-
തീത്യർഥഃ ॥
തസ്മാത് യാവത്തത്ത്വാപരോക്ഷപര്യന്തം സാധനേ യത്നഃ
കർതവ്യഃ, ജാതേ ച തത്ത്വാവബോധേ വിധിനിഷേധാതീതത്വേന ന കോഽപി
യത്നഃ കർതവ്യ ഇത്യഭിപ്രായവാനാഹ—
അത്യന്തമലിനോ ദേഹോ ദേഹീ ചാത്യന്തനിർമലഃ ।
ഉഭയോരന്തരം ജ്ഞാത്വാ കസ്യ ശൗചം വിധീയതേ ॥ 57 ॥
ദേഹഃ പാഞ്ചഭൗതികഃ അത്യന്തമലിനഃ ജഡത്വാദിതി ഭാവഃ ।
ദേഹീ ആത്മാ നിഷ്കൃഷ്ടാഹങ്കാരഃ സൻ അത്യന്തനിർമലഃ
അഹങ്കാരോ-
പാധികസംസാരരഹിതഃ ഇത്യേവമുഭയോർദേഹാത്മനോഃ അന്തരം കൽപിതത്വ-
സത്യത്വേ ജ്ഞാത്വാ യോ വർതതേ, തം പ്രതി കസ്യ ശൗചം വിധീയതേ
ദേഹസ്യ
വാ ആത്മനോ വാ ? ദേഹസ്യ ചേത്, ജഡസ്യ ജഡേന ജലാദിനാ ന
ശുദ്ധിഃ; ആത്മനശ്ചേത് പൂർവമേവ ശുദ്ധസ്യ ന ശൗചാദിനാ
പ്രയോജനമിതി ഭാവഃ ॥
ഇതി ശ്രീഗൗഡപാദാചാര്യവിരചിതായാം ഉത്തരഗീതാവ്യാഖ്യായാം പ്രഥമോഽധ്യായഃ ॥
॥ ദ്വിതീയോഽധ്യായഃ ॥
അരൂഢസ്യാരുരുക്ഷോശ്ച സ്വരൂപേ പരികീർതിതേ ।
തത്രാരൂഢസ്യ ബിംബൈക്യം കഥം സ്യാദിതി പൃച്ഛതി ॥
അർജുന ഉവാച—
ജ്ഞാത്വാ സർവഗതം ബ്രഹ്മ സർവജ്ഞം പരമേശ്വരം ।
അഹം ബ്രഹ്മേതി നിർദേഷ്ടും പ്രമാണം തത്ര കിം ഭവേത് ॥ 1 ॥
ഹേ ഭഗവൻ ബ്രഹ്മ ബിംബഭൂതം ചൈതന്യം സർവഗതം
സർവത്ര പരിപൂർണം സർവജ്ഞം സർവസാക്ഷിഭൂതം പരമേശ്വരം
സർവനിയാമകമിതി ജ്ഞാത്വാ തത്ത്വമസീത്യാദിവാക്യതോ വിബുധ്യ അഹം
ബ്രഹ്മേതി, പ്രതിബിംബാത്മാ ജീവഃ ബ്രഹ്മേതി നിർദേഷ്ടും വക്തും തത്ര
തസ്മിന്നൈക്യേ കിം പ്രമാണം കിമുപപാദകമിത്യർഥഃ ॥
ഏവം പൃഷ്ടോ ഭഗവാൻ ക്ഷീരജലാദിദൃഷ്ടാന്തേന
ഉപാധിനിവൃത്താവാത്മൈക്യം സംഭവതീത്യാഹ—
ശ്രീഭഗവാനുവാച—
യഥാ ജലം ജലേ ക്ഷിപ്തം ക്ഷീരേ ക്ഷീരം ഘൃതേ ഘൃതം ।
അവിശേഷോ ഭവേത്തദ്വജ്ജീവാത്മപരമാത്മനോഃ ॥ 2 ॥
ജലേ നദ്യാദൗ ജലം തദേവ പാത്രാദുദ്ധൃതം പാത്രോപാധിതഃ
പൃഥക്ഭൂതം തത്രൈവ ക്ഷിപ്തേ പാത്രോപാധിനിവൃത്തൗ മഹാജലൈക്യം
പ്രാപ്നോതി, ഏവം ക്ഷീരേ ക്ഷീരം ഘൃതേ ഘൃതം ക്ഷിപ്തം സത്
തത്തദൈക്യം പ്രാപ്നോതി, തദ്വത് ജീവാത്മപരമാത്മനോഃ അവിദ്യാ-
ദ്യുപാധിതോ ഭേദേഽപി തന്നിവൃത്താവവിശേഷഃ സംഭവതീതി ഭാവഃ
॥
ഏവമൈക്യജ്ഞാനം ഗുരുമുഖാദേവ സംഭാവിതമവിദ്യാ-
നിവർതകം, ന തു സ്വതന്ത്രവിചാരസംഭാവിതമിതി വദൻ
തത്ത്വ-
ജ്ഞാനാർഥം ഗുരുമേവ അഭിഗച്ഛേദിതി ഗുരൂപാസനാമാഹ—
ജീവേ പരേണ താദാത്മ്യം സർവഗം ജ്യോതിരീശ്വരം ।
പ്രമാണലക്ഷണൈർജ്ഞേയം സ്വയമേകാഗ്രവേദിനാ ॥ 3 ॥
സ്വയമധികാരീ ഏകാഗ്രവേദിനാ ബ്രഹ്മനിഷ്ഠേന ഗുരുണാ
പ്രമാണലക്ഷണൈഃ ‘ തത്ത്വമസി ‘ ‘ യതോ വാ ഇമാനി
ഭൂതാനി ‘ ‘ യഃ സർവജ്ഞഃ സർവവിത് ‘ ഇത്യാദിഭിഃ
ജീവേ പരേണ
പരമാത്മനാ താദാത്മ്യം ഐക്യം ബോധിതേ സതി, തദനന്തരം
സ്വയമേവ സർവഗം
സർവവ്യാപിനമീശ്വരം സർവനിയന്താരം ജ്യോതിഃ സ്വയമ്പ്രകാശാത്മാ
ഇതി വിജ്ഞേയം ജ്ഞാതും യോഗ്യമിത്യർഥഃ ॥
ഏവം ഗുരൂപദേശാനന്തരഭവിജ്ഞാനേനൈവോപപത്തൗ കിം
കർമയോഗേനേതി പൃച്ഛതി—
അർജുന ഉവാച—
ജ്ഞാനാദേവ ഭവേജ്ജ്ഞേയം വിദിത്വാ തത്ക്ഷണേന തു ।
ജ്ഞാനമാത്രേണ മുച്യേത കിം പുനര്യോഗധാരണാ ॥ 4 ॥
ഹേ ഭഗവൻ ജ്ഞേയം വിചാര്യം ബ്രഹ്മൈക്യം ജ്ഞാനാദേവ
ഗുരൂപദിഷ്ടാദേവ ഭവേത്; തഥാ ച വിദിത്വാ
ഗുരൂപദേശാനന്തരം
തത്ത്വം ജ്ഞാത്വാ തത്ക്ഷണേന തു
വേദാന്തവാക്യജന്യചരമവൃത്ത്യുത്തര-
ക്ഷണമേവ മുച്യേത മുക്തോ ഭവേത്; ഏവം ജ്ഞാനമാത്രേണ
മുക്ത്യുപപത്തൗ
യോഗധാരണാകർമയോഗാഭ്യാസഃ കിം പുനഃ കിം പ്രയോജനം വ്യർഥ-
ത്വാദിത്യഭിപ്രായഃ ॥
ഏവം കർമയോഗവൈയർഥ്യേ ശങ്കിതേ യാവത്തത്ത്വജ്ഞാനം ന
സംഭവതി, താവദന്തഃകരണശുദ്ധ്യർഥമനുഷ്ഠേയം കർമ;
സിദ്ധേ ച തസ്മിൻ ജ്ഞാനേ, പുനഃ കർമാനുഷ്ഠാനം മാ ഭൂത്
ഇത്യാഹ—
ശ്രീഭഗവാനുവാച—
ജ്ഞാനേന ദീപിതേ ദേഹേ ബുദ്ധിർബ്രഹ്മസമന്വിതാ ।
ബ്രഹ്മജ്ഞാനാഗ്നിനാ വിദ്വാന്നിർദഹേത്കർമബന്ധനം ॥ 5 ॥
ഹേ അർജുന വിദ്വാൻ വിവേകീ ജ്ഞാനേന ദേഹേ ലിംഗശരീരേ
ദീപിതേ
ശുദ്ധേ, തതഃ ബുദ്ധിഃ നിശ്ചയാത്മികാ ബ്രഹ്മസമന്വിതാ ചേത്
ബ്രഹ്മണി സ്ഥിതാ അസംഭാവനാരഹിതാ ചേത്, തദനന്തരം
ബ്രഹ്മജ്ഞാനാഗ്നിനാ
ബ്രഹ്മജ്ഞാനാനലേന കർമബന്ധനം കർമപാശം നിർദഹേത്
ത്യജേദിത്യർഥഃ ।
തദുക്തം—‘ ജ്ഞാനാഗ്നിഃ സർവകർമാണി
ഭസ്മസാത്കുരുതേഽർജുന ‘ ഇതി ॥
ഏവം പ്രാപ്തതത്ത്വൈകസ്യ തതഃ പരം കിമപി ന
കാര്യമിത്യാഹ—
തതഃ പവിത്രം പരമേശ്വരാഖ്യ-
മദ്വൈതരൂപം വിമലാംബരാഭം ।
യഥോദകേ തോയമനുപ്രവിഷ്ടം
തഥാത്മരൂപോ നിരുപാധിസംസ്ഥഃ ॥ 6 ॥
തതഃ തത്ത്വജ്ഞാനാനന്തരം ഉദകേ മഹോദകേ അനുപ്രവിഷ്ടം
ഐക്യം ഗതം തോയം പരിച്ഛിന്നോദകം, തദ്വത് പവിത്രം
ശുദ്ധം
പരമേശ്വരാഖ്യം പരമേശ്വരസജ്ഞം തഥാപി വിമലാംബരാഭം
നിർമലാകാശവദസംഗം അദ്വൈതരൂപം
സജാതീയവിജാതീയസ്വഗത-
ഭേദരഹിതം ബ്രഹ്മ പരം ബ്രഹ്മ അനുപ്രവിഷ്ടഃ തദൈക്യം ഗതഃ അത
ഏവ പരമാത്മരൂപഃ സൻ നിരുപാധിസംസ്ഥോ ഭവേത് ഔപാധിക-
കർതൃത്വാദിഭേദരഹിതോ ഭവേത്, സ്വയം നിഷ്ക്രിയ
ആസീതേത്യർഥഃ;
ഗുണാ ഗുണേഷു വർതന്തേ ഇതി ന്യായാദിതി ഭാവഃ ॥
ഏവം യഥോക്തകർമാനുഷ്ഠാനദ്വാരാ തത്ത്വജ്ഞാനേ ജാത ഏവ
പരമാത്മതത്ത്വം ജ്ഞാതും ശക്യം, ന തതഃ പൂർവൈത്യാഹ—
ആകാശവത്സൂക്ഷ്മശരീര ആത്മാ
ന ദൃശ്യതേ വായുവദന്തരാത്മാ ।
സ ബാഹ്യമഭ്യന്തരനിശ്ചലാത്മാ
ജ്ഞാനോൽകയാ പശ്യതി ചാന്തരാത്മാ ॥ 7 ॥
ആകാശവത് സൂക്ഷ്മശരീരഃ ആകാശം യഥാതീന്ദ്രിയം,
തദ്വത് പരമാത്മാ സൂക്ഷ്മശരീരഃ, സൂക്ഷ്മത്വമത്ര
അതീന്ദ്രിയത്വ-
മഭിപ്രേതം, താദൃശഃ പരമാത്മാ വായുവത് വായുര്യഥാ
ചക്ഷുരാദിവിഷയോ ന, തദ്വത് അന്തരാത്മാ ജീവോഽപി ന
ദൃശ്യതേ,
തത്സ്വരൂപമപീന്ദ്രിയവിഷയം ന ഭവതീത്യർഥഃ,
മനസോഽപ്രമാണത്വസാധനാദിതി ഭാവഃ । തർഹി തയോഃ
അപരോക്ഷതത്ത്വജ്ഞാനം
കേനേത്യത ആഹ—സ ബാഹ്യമഭ്യന്തരനിശ്ചലാത്മ
വിഷയവിക്ഷിപ്തചിത്തോ
ന ഭവതി, സഃ ജ്ഞാനോൽകയാ
വേദാന്തജന്യതത്ത്വാപരോക്ഷവൃത്തിരൂപജ്ഞാനദീപേന
അന്തരാത്മാ അന്തർമുഖചിത്തഃ പശ്യതി തദുഭയൈക്യം
ജാനാതീത്യർഥഃ ॥
ഇഹ കേഷാഞ്ചിദ്ദർശനം അർചിരാദിമാർഗേണ ലോകാന്തരപ്രാപ്തിഃ
മുക്തിഃ ഇതി, തന്നിരാകർതും ‘ അത്ര ബ്രഹ്മ സമശ്നുതേ ‘
ഇത്യാദി
ശ്രുത്യാ പൂർവോക്തജ്ഞാനിനോ മുക്തിസ്വരൂപമാഹ—
യത്ര യത്ര മൃതോ ജ്ഞാനീ യേന കേനാപി മൃത്യുനാ ।
യഥാ സർവഗതം വ്യോമ തത്ര തത്ര ലയം ഗതഃ ॥ 8 ॥
സർവഗതം സർവവസ്ത്വവച്ഛിന്നം വ്യോമ ആകാശം യഥാ
അവച്ഛേദകവസ്തുനാശേ തത്രൈവ മഹാവ്യോമ്നി ലയം ഐക്യം
പ്രാപ്നോതി, തഥാ സർവഗതഃ ജ്ഞാനീ സർവത്ര
പരിപൂർണബ്രഹ്മാഭിന്നഃ
ശരീരാദ്യുപാധിനാ ഭിന്നത്വേന വ്യവഹ്രിയമാണഃ ബ്രഹ്മാപരോക്ഷ-
ജ്ഞാനീ യേന കേന മൃത്യുനാ യത്ര കുത്രാപി വാ മൃതഃ
അജ്ഞാനോപാദാനക-
ദേഹം ജ്ഞാനേന നാശയതി, തത്ര തത്രൈവ ബ്രഹ്മണി ലയം ഐക്യം
ഗതഃ
പ്രാപ്ത ഏവേത്യർഥഃ । അനേന തത്ത്വജ്ഞാനിനോ ദേശകാലാദ്യപേക്ഷാ
മരണേ
മാ ഭൂദിതി സൂചിതം । ഭൃഗ്വഗ്ന്യാദ്യപമൃത്യുനിമിത്തക-
പ്രായശ്ചിത്താന്യപി ആരുരുക്ഷ്വധികൃതാനി ഇതി വേദിതവ്യം ॥
ഏകസ്യാപി ജീവസ്യ ദേഹാദ്യവച്ഛേദകഭേദേന നാനാത്വം
ജീവ-
സ്യാണുത്വപക്ഷേ ന സംഭവതീത്യാശങ്ക്യ ജീവസ്യ വ്യാപിത്വം
സാധയതി —
ശരീരവ്യാപിതം വ്യോമ ഭുവനാനി ചതുർദശ ।
നിശ്ചലോ നിർമലോ ദേഹീ സർവവ്യാപീ നിരഞ്ജനഃ ॥ 9 ॥
ശരീരവ്യാപിതം ശരീരാദിസർവദ്രവ്യവ്യാപിതം വ്യോമം
ആകാശം
യഥാ ഭുവനാനി ചതുർദശ ഭൂർഭുവരാദീനി വ്യാപിതം സത്
വർതതേ,
ഏവം നിശ്ചലഃ ക്രിയാരഹിതഃ നിർമലഃ പരിശുദ്ധഃ നിരഞ്ജനഃ
സ്വയം-
പ്രകാശോ ദേഹീ ജീവഃ സർവവ്യാപീ ജഗദ്വ്യാപീത്യർഥഃ ।
ജഗന്മാത്രസ്യ
അവിദ്യാപരിണാമത്വേന ജഗദുപാദാനാവിദ്യാപ്രതിബിംബസ്യൈവ ജീവത്വേന
തസ്യ വ്യാപിത്വമേവ നാണുത്വമിതി ഭാവഃ ॥
ഏവം തത്ത്വജ്ഞാനിനോ മുക്തിസ്വരൂപമഭിധായ തതഃ പരം
തത്ത്വ-
ജ്ഞാനസാധനാനുഷ്ഠാതുഃ തദേവ സർവപാപപ്രായശ്ചിത്തമിത്യാഹ—
മുഹൂർതമപി യോ ഗച്ഛേന്നാസാഗ്രേ മനസാ സഹ ।
സർവം തരതി പാപ്മാനം തസ്യ ജന്മ ശതാർജിതം ॥ 10 ॥
യഃ ജ്ഞാനസാധനാനുഷ്ഠാതാ മനസാ സഹ സാധനേന സഹ
മുഹൂർതമാത്രമപി നാസാഗ്രേ ഗച്ഛേത് നാസാഗ്രേ തത്ത്വജ്ഞാനാർഥം
നിശ്ചലം ചക്ഷുഃ കുര്യാത്, തസ്യ താദൃശഹംസമുദ്രാനിഷ്ഠസ്യ
ജന്മശതാർജിതം അനേകജന്മസഞ്ചിതം സർവം യത്പാപമസ്തി തത്സർവം
പാപ്മാനം പാപം യോഗീ തരതി നാശയതീത്യർഥഃ । തദുക്തം
‘ യസ്യ
ബ്രഹ്മവിചാരണം ക്ഷണമപി പ്രാപ്നോതി ധൈര്യം മനഃ ‘ ‘
കുലം
പവിത്രം ജനനീ കൃതാർഥാ വിശ്വംഭരാ പുണ്യവതീ ച തേന
‘ ഇത്യാദി—
മുക്തിഃ ദ്വിവിധാ—സദ്യോ മുക്തിഃ ക്രമമുക്തിരിതി, തത്ര
സദ്യോ മുക്തിഃ
‘ യത്ര യത്ര മൃതോ യോഗീ ‘ ഇത്യാദിനാ, ‘ അത്ര ബ്രഹ്മ
സമശ്നുതേ ‘
ഇത്യാദി ശ്രുത്യാ ച, പ്രതിപാദിതാ । ‘ ബ്രഹ്മണാ സഹ തേ
സർവേ സമ്പ്രാപ്തേ
പ്രതിസഞ്ചരേ । പരസ്യാന്തേ കൃതാത്മാനഃ പ്രവിശന്തി പരം
പരം ‘
ഇത്യാദിഭിഃ പ്രതിപാദിതാം ക്രമമുക്തിം നിരൂപയിതും,
അർചിരാദിമാർഗം ഗന്തുഃ
പുനരാവൃത്തിരാഹിത്യം, ധൂമാദിമാർഗം ഗന്തുഃ പുനരാവൃത്തിം
ച, നിരൂപയിതും യോഗധാരണയാ തദുഭയമാർഗസ്വരൂപമാഹ—
ദക്ഷിണേ പിംഗലാ നാഡീ വഹ്നിമണ്ഡലഗോചരാ ।
ദേവയാനമിതി ജ്ഞേയാ പുണ്യകർമാനുസാരിണീ ॥ 11 ॥
ദക്ഷിണേ ദേഹസ്യ ദക്ഷിണേ ഭാഗേ വഹ്നിമണ്ഡലഗോചരാ വഹ്നി-
മണ്ഡലം സമ്പ്രാപ്താ പുണ്യകർമാനുസാരിണീ പുണ്യകർമഭിഃ പ്രാപ്തും
യോഗ്യാ പിംഗലാ നാമ നാഡീ മൂലാധാരാദാരഭ്യ ദക്ഷിണഭാഗതഃ
സഹസ്രാരപര്യന്തം വ്യാമാ യാ നാഡീ സാ ദേവയാനമിതി ജ്ഞേയാ
പുനരാ-
വൃത്തിരഹിതാർചിരാദിമാർഗ ഇതി ജ്ഞേയത്യർഥഃ ॥
ധൂമാദിമാർഗപ്രാപകേലാനാഡീസ്വരൂപമാഹ—
ഇലാ ച വാമനിശ്വാസസോമമണ്ഡലഗോചരാ ।
പിതൃയാനമിതി ജ്ഞേയം വാമമാശ്രിത്യ തിഷ്ഠതി ॥ 12 ॥
ഇലാനാഡീ വാമനിശ്വാസസോമമണ്ഡലഗോചരാ വാമനാസാപുട-
മാർഗേണ ചന്ദ്രമണ്ഡലം പ്രാപ്താ വാമമാശ്രിത്യ തിഷ്ഠതി,
മൂലാ-
ധാരാദാരഭ്യ വാമഭാഗതഃ സഹസ്രാരപര്യന്തം ഗതാ യാ നാഡീ
സാ പിതൃയാനമിതി ജ്ഞേയാ പുനരാവൃത്ത്യനുകൂലധൂമമാർഗ ഇതി
ജ്ഞേയേത്യർഥഃ ॥
ഏവമിലാപിംഗലാനാഡ്യോഃ സ്ഥാനം സ്വരൂപം ച അഭിധായ
സുഷുമ്നാനാഡീസ്വരൂപം നിരൂപയിതും തത്സംബന്ധിന്യാഃ ബ്രഹ്മ-
ദണ്ഡ്യാഃ സ്വരൂപമാഹ—
ഗുദസ്യ പൃഷ്ഠഭാഗേഽസ്മിന്വീണാദണ്ഡസ്യ ദേഹഭൃത് ।
ദീർഘാസ്തി മൂർധ്നിപര്യന്തം ബ്രഹ്മദണ്ഡീതി കഥ്യതേ ॥ 13 ॥
അസ്മിൻ ദേഹേ ഗുദസ്യ മൂലാധാരസ്യ പൃഷ്ഠഭാഗേ
പശ്ചിമ-
ഭാഗേ വീണാദണ്ഡസ്യ ദേഹഭൃത് വീണായാസ്തന്ത്ര്യാധാരഭൂതോ
യോ ദണ്ഡഃ തദാകാരഭൃത് തദ്വത്സ്ഥിതം മൂർധ്നിപര്യന്തം
സഹസ്രാരപര്യന്തവ്യാപ്തം യദ്ദീർഘാസ്തി ദീർഘം പൃഷ്ഠഭാഗ-
സ്ഥിതം, തത് ബ്രഹ്മനാഡീതി കഥ്യതേ
ബ്രഹ്മൈക്യപ്രതിപാദകസുഷുമ്നാ-
ധാരത്വാദിതി ഭാവഃ ॥
ഇതഃ പരം സുഷുമ്നാനാഡീസ്വരൂപമാഹ—
തസ്യാന്തേ സുഷിരം സൂക്ഷ്മം ബ്രഹ്മനാഡീതി സൂരിഭിഃ ।
തസ്യ ബ്രഹ്മദണ്ഡ്യാഖ്യാസ്ഥ്നഃ അന്തേ അഗ്രേ സൂക്ഷ്മം സുഷിരം
രന്ധ്രം വർതത ഇതി ശേഷഃ, തദ്ഗതാ നാഡീ സൂരിഭിഃ വിവേകിഭിഃ
ബ്രഹ്മനാഡീതി ബ്രഹ്മൈക്യപ്രതിപാദികാ നാഡീതി കഥ്യത ഇതി ശേഷഃ
॥
താമേവ നാഡീം നിരൂപയതി—
ഇലാപിംഗലയോർമധ്യേ സുഷുമ്നാ സൂക്ഷ്മരൂപിണീ ।
സർവം പ്രതിഷ്ഠിതം യസ്മിൻസർവഗം സർവതോമുഖം ॥ 14 ॥
ഇലാപിംഗലനാഡ്യോർമധ്യേ സൂക്ഷ്മരൂപിണീ അതിസൂക്ഷ്മബിസ-
തന്തുരൂപിണീ മൂലാധാരാദാരഭ്യ സ്വാധിഷ്ഠാനാദിചക്രദ്വാരാ
സഹസ്രാരപര്യന്തം ഗതാ കുണ്ഡലിനീ ശക്തിരിതി പ്രസിദ്ധാ യാ
സുഷുമ്നാ
നാഡീ, തസ്യാഃ അഗ്രേ ഉപരി സർവം സർവാത്മകം വിശ്വതോമുഖം
സർവ-
ദ്രഷ്ടൃ സർവഗം സർവവ്യാപ്തം യത്തേജഃ ബ്രഹ്മജ്യോതിഃ, തത്
പ്രതിഷ്ഠിതം വിദ്യത ഇത്യർഥഃ, ‘ തസ്യാഃ ശിഖായാ മധ്യേ
‘
ഇതി ശ്രുതേഃ । ‘ ശതം ചൈകാ ച ഹൃദയസ്യ നാഡ്യസ്താസാം
മൂർധാനമഭിനിഃസൃതൈകാ । തയോർധ്വമായന്നമൃതത്വമേതി—
‘
ഇത്യാദിശ്രുതേഃ ।
സുഷുമ്നാമാർഗഗതസ്യ ബ്രഹ്മപ്രാപ്തിം നിരൂപയിതും തസ്യാഃ
കുണ്ഡലിന്യാഃ സകലജഗദാത്മകത്വം സകലജഗദാധാരത്വം സർവ-
ദേവാത്മത്വം സർവവേദാധാരകത്വം ച ആഹ—
തസ്യ മധ്യഗതാഃ സൂര്യസോമാഗ്നിപരമേശ്വരാഃ ।
ഭൂതലോകാ ദിശഃ ക്ഷേത്രസമുദ്രാഃ പർവതാഃ ശിലാഃ ॥ 15 ॥
ദ്വീപാശ്ച നിമ്നഗാ വേദാഃ ശാസ്ത്രവിദ്യാകലാക്ഷരാഃ ।
സ്വരമന്ത്രപുരാണാനി ഗുണാശ്ചൈതേ ച സർവശഃ ॥ 16 ॥
ബീജം ബീജാത്മകാസ്തേഷാം ക്ഷേത്രജ്ഞാഃ പ്രാണവായവഃ ।
സുഷുമ്നാന്തർഗതം വിശ്വം തസ്മിൻസർവം പ്രതിഷ്ഠിതം ॥ 17 ॥
സൂര്യസോമാഗ്നിപരമേശ്വരാഃ സൂര്യമണ്ഡലസോമമണ്ഡല-
വഹ്നിമണ്ഡലാനി തന്മധ്യസ്ഥിതേശ്വരശ്ച, ഭൂതലോകാഃ പഞ്ച-
മഹാഭൂതാനി വ്യോമാദീനി, ചതുർദശ ഭുവനാനി ഭൂർഭുവഃ-
സുവരാദീനി, ദിശഃ പൂർവാദയഃ, ക്ഷേത്രാണി വാരാണസ്യാദീനി,
സമുദ്രാഃ ലവണേക്ഷ്വാദയഃ, പർവതാശ്ച മേർവാദയഃ, ശിലാഃ
യജ്ഞശിലാഃ ചിത്തശിലാദയഃ, ദ്വീപാഃ ജംബ്വാദയഃ, നിമ്നഗാഃ
ജാഹ്നവ്യാദയഃ, വേദാഃ ഋഗ്വേദാദയഃ, ശാസ്ത്രാണി
മീമാംസാദീനി,
കലാഃ ചതുഃഷഷ്ടികലാഃ, അക്ഷരാഃ കകാരാദീനി, സ്വരാഃ
അകാരാദയഃ, മന്ത്രാഃ ഗായത്ര്യാദയഃ, പുരാണാനി
ബ്രഹ്മാണ്ഡാദീനി,
ഗുണാഃ സത്ത്വാദയഃ, ബീജം പ്രധാനം, ബീജാത്മകാഃ
മഹദാദയഃ,
ക്ഷേത്രം ജാനന്തീതി ക്ഷേത്രജ്ഞാഃ ജീവാഃ, പ്രാണവായവഃ—
പ്രാണാദയഃ
പഞ്ചനാഗാദയഃ പഞ്ച ആഹത്യ ദശവായവഃ, സർവ ഏതേ തസ്യ
സുഷുമ്നാനാഡീവിശേഷസ്യ മധ്യഗതാഃ യസ്മാത്,
തസ്മാത്കാരണാത്
സർവം ജഗജ്ജാതം സുഷുമ്നാന്തർഗതം കുണ്ഡലിനീശക്ത്യന്തർഭൂത-
മിത്യർഥഃ । അത ഏവ തസ്മിൻ സർവം പ്രതിഷ്ഠിതം ഇതി, ‘
തസ്യാന്തേ
സുഷിരꣳ സൂക്ഷ്മം തസ്മിൻസർവം പ്രതിഷ്ഠിതം ‘ ഇതി
ശ്രുതേഃ ॥
തസ്മാത്സർവജഗദുത്പത്തികാരണമാഹ—
നാനാനാഡീപ്രസവകം സർവഭൂതാന്തരാത്മനി ।
ഊർധ്വമൂലമധഃ ശാഖം വായുമാർഗേണ സർവഗം ॥ 18 ॥
സർവഭൂതാനാം സർവപ്രാണിനാം അന്തരാത്മനി ദേഹേ നാനാ-
നാഡീപ്രസവകം നാനാനാഡ്യുത്പത്തിസ്ഥാനഭൂതം, ഊർധ്വമൂലം
ഊർധ്വം ബ്രഹ്മ തദേവ മൂലം ഉത്പത്തിസ്ഥാനം യസ്യ തത്, അധഃ-
ശാഖം ഹിരണ്യഗർഭാദിസൃഷ്ടിപരമ്പരാഖ്യാദധഃ പ്രസൃത-
തിര്യഗാദിശാഖം, വായുമാർഗേണ പ്രാണാപാനാദിവായുമാർഗേണ,
സർവഗം സർവവ്യാപ്തം സത് ജഗദുപാദാനതയാ തിഷ്ഠതീത്യർഥഃ ॥
ബ്രഹ്മോപാസനസ്ഥാനതയാ ഇതരനാഡ്യാധിക്യമാഹ—
ദ്വിസപ്തതിസഹസ്രാണി നാഡ്യഃ സ്യുർവായുഗോചരാഃ ।
കർമമാർഗേണ സുഷിരാസ്തിര്യഞ്ചഃ സുഷിരാത്മകാഃ ॥ 19 ॥
അധശ്ചോർധ്വഗതാസ്താസു നവദ്വാരാണി ശോധയൻ ।
വായുനാ സഹ ജീവോർധ്വജ്ഞാനീ മോക്ഷമവാപ്നുയാത് ॥ 20 ॥
വായുഗോചരാഃ വായുസഞ്ചാരാനുകൂലാഃ നാഡ്യഃ സിരാഃ
ദ്വിസപ്തതിസഹസ്രാണി ദ്വയാധികസപ്തതിസഹസ്രാണി കർമമാർഗേണ
സുഷിരാഃ പുനരാവൃത്തിപ്രാപകസുഷിരവത്യഃ; അത ഏവ തിര്യഞ്ചഃ
തിര്യഗ്ഭൂതാഃ സുഷിരാത്മകാഃ രന്ധ്രപ്രധാനാഃ അധശ്ചോർധ്വ-
ഗതാഃ അധോഭാഗമൂർധ്വഭാഗം ച ഗതാഃ സർവത്ര വ്യാപ്താഃ;
താസു നാഡീഷു മധ്യേ സുഷുമ്നാനാഡ്യാ നവ ദ്വാരാണി ശിധയൻ
പ്രാണായാമേന മുഖാദിസർവദ്വാരാണി ശോധയൻ; ജീവഃ വായുനാ
സഹ ഊർധ്വജ്ഞാനീ ബ്രഹ്മാപരോക്ഷജ്ഞാനീ സൻ
മോക്ഷമവാപ്നുയാത്
ബ്രഹ്മൈക്യം പ്രാപ്നുയാദിത്യർഥഃ । ‘ തയോർധ്വമായന്നമൃതത്വ-
മേതി ‘ ഇത്യാദിശ്രുതേരിതി ഭാവഃ ॥
തസ്യാഃ കുണ്ഡലിന്യാഃ സകലജഗദാധാരകത്വേന ച ഉപാസനാം
കർതുമസ്യാമേവ സർവാണീന്ദ്രാദിപുരാണി കൽപയതി—
അമരാവതീന്ദ്രലോകോഽസ്മിന്നാസാഗ്രേ പൂർവതോ ദിശി ।
അഗ്നിലോകോ ഹൃദി ജ്ഞേയശ്ചക്ഷുസ്തേജോവതീ പുരീ ॥ 21 ॥
അസ്മിന്നാഡീവിശേഷേ പൂർവതോ ദിശി പൂർവസ്യാം ദിശി നാസാഗ്രേ
നാസികാഗ്രഭാഗേ അമരാവതീ അമരാവത്യാഖ്യഃ ഇന്ദ്രലോകഃ ഇന്ദ്രാദി-
ദേവാവാസഭൂതോ ലോകഃ വർതത ഇതി ശേഷഃ । തഥാ അനന്തരം ചക്ഷുഃ
ദക്ഷിണം നേത്രം തേജോവതീ തേജോവതീ നാമ പുരീതി പ്രസിദ്ധ,
ഹൃദി ഹൃദയേ
അഗ്നിലോകഃ അഗ്ന്യാദിദേവാവാസഭൂതോ ലോകഃ ജ്ഞേയഃ വർതത ഇതി ശേഷഃ
॥
യാമ്യാ സംയമനീ ശ്രോത്രേ യമലോകഃ പ്രതിഷ്ഠിതഃ ।
നൈരൃതോ ഹ്യഥ തത്പാർശ്വേ നൈരൃതോ ലോക ആശ്രിതഃ ॥ 22 ॥
ശ്രോത്രേ ദക്ഷിണേ കർണേ യാമ്യാ യമസംബന്ധിനീ
സംയമിന്യാഖ്യോ
യമലോകഃ യമാദിദേവവാസഭൂതോ ലോകഃ പ്രതിഷ്ഠിതഃ അസ്തീത്യർഥഃ ।
അഥ തത്പാർശ്വേ ദക്ഷിണകർണഭാഗേ നൈരൃതഃ നിരൃതിസംബന്ധോ
നൈരൃത്യാഖ്യോ ലോകഃ ആശ്രിതഃ അസ്തീത്യർഥഃ ॥
കിഞ്ച—
വിഭാവരീ പ്രതീച്യാം തു പൃഷ്ഠേ വാരുണികാ പുരീ ।
വായോർഗന്ധവതീ കർണപാർശ്വേ ലോകഃ പ്രതിഷ്ഠിതഃ ॥ 23 ॥
പ്രതീച്യാം പശ്ചിമദിശി പൃഷ്ഠേ പശ്ചിമഭാഗേ
വിബാവരീ-
സഞ്ജ്ഞകാ വാരുണികാ പുരീ വരുണസംബന്ധിനീ പുരീ വർതത ഇതി
ശേഷഃ;
കർണപാർശ്വേ വാമകർണസമീപേ ഗന്ധവതീ ഗന്ധ്വതീപുര്യാഖ്യാ
വായോർലോകഃ പ്രതിഷ്ഠിതഃ അസ്തീത്യർഥഃ ॥
കിഞ്ച—
സൗമ്യാ പുഷ്പവതീ സൗമ്യേ സോമലോകസ്തു കണ്ഠതഃ ।
വാമകർണേ തു വിജ്ഞേയോ ദേഹമാശ്രിത്യ തിഷ്ഠതി ॥ 24 ॥
സൗമ്യേ ഉത്തരദിശി കണ്ഠതഃ കണ്ഠദേശാദാരഭ്യ വാമകർണേ
വാമശ്രോത്രേ സൗമ്യാ കുബേരസംബന്ധിനീ പുഷ്പവതീ പുഷ്പവത്യാഖ്യാ
സോമലോകഃ ഏവം ദേഹമാശ്രിത്യ തിഷ്ഠതീതി വിജ്ഞേയഃ ॥
കിഞ്ച—
വാമേ ചക്ഷുഷി ചൈശാനീ ശിവലോകോ മനോന്മനീ ।
മൂർധ്നി ബ്രഹ്മപുരീ ജ്ഞേയാ ബ്രഹ്മാണ്ഡം ദേഹമാശ്രിതം ॥ 25 ॥
വാമേ ചക്ഷുഷി വാമനേത്രേ ഐശാനീ ഈശാനസംബന്ധിനീ
മനോന്മനീ മനോന്മനീപുര്യാഖ്യഃ ശിവലോകഃ ശിവാവാസഭൂതോ
ലോകഃ ജ്ഞേയഃ; മൂർധ്നി ശിരസി ബ്രഹ്മപുരീ ബ്രഹ്മലോകഃ ജ്ഞേയഃ;
ഏവം ബ്രഹ്മാണ്ഡം സർവജഗജ്ജാതം ദേഹമാശ്രിതം ദേഹ ഏവ വർതത
ഇത്യർഥഃ ॥
ദേഹേ ഏവ ലോകാദികൽപനാമാഹ—
പാദാദധഃ ശിവോഽനന്തഃ കാലാഗ്നിപ്രലയാത്മകഃ ।
അനാമയമധശ്ചോർധ്വം മധ്യമം തു ബഹിഃ ശിവം ॥ 26 ॥
പാദാദധഃ പാദാധഃപ്രദേശേ അനന്തഃ മഹാശേഷഃ വർതതേ,
സ തു കീദൃശഃ ? ശിവഃ രുദ്രാത്മകഃ; പുനഃ കീദൃശഃ ?
കാലാഗ്നിപ്രലയാത്മകഃ പ്രലയകാലാഗ്ന്യാത്മക ഇത്യർഥഃ; ‘
ത്രിലോക്യാം
ദഹ്യമാനായാം സങ്കർഷണമുഖാഗ്നിനാ ‘ ഇതി സ്മൃതേരിതി
ഭാവഃ ।
തദധഃ കിമിത്യാശങ്ക്യാഹ—അധശ്ചോർധ്വമിതി അധോദേശേ
ഊർധ്വ-
ദേശേ മധ്യദേശേ ബഹിർദേശേ ച സർവത്ര അനാമയം നിരഞ്ജനം ശിവം
മംഗലാത്മകം ബ്രഹ്മൈവ വർതത ഇത്യർഥഃ ॥
ശേഷോപരി അതലാദിലോകകൽപനാമാഹ—
അധഃ പദോഽതലം വിദ്യാത്പാദം ച വിതലം വിദുഃ ।
നിതലം പാദസന്ധിശ്ച സുതലം ജംഘമുച്യതേ ॥ 27 ॥
മഹാതലം തു ജാനു സ്യാദൂരുദേശോ രസാതലം ।
കടിസ്താലതലം പ്രോക്തം സപ്ത പാതാലസഞ്ജ്ഞയാ ॥ 28 ॥
പദഃ പാദസ്യാധോദേശേ അതലലോകം വിദ്യാത്; പാദം തു
വിതലം
ലോകമിതി വിദുഃ യോഗിന ഇതി ശേഷഃ; പാദസന്ധിം തു ഗുൽഫസ്ഥാനം
നിതലം വിദ്യാത്; ജംഘം സുതലമിത്യുച്യതേ; ജാനുദേശഃ
മഹാതലം
സ്യാത്; ഊരുദേശഃ രസാതലം വിദ്യാത്; കടിദേശഃ തലാതലം
പ്രോക്തം; ഏവം ദേഹാവയവാഃ സപ്ത പാതാലാദിലോകസഞ്ജ്ഞയാ
കൽപനീയാ ഇത്യർഥഃ ॥
കിഞ്ച—
കാലാഗ്നിനരകം ഘോരം മഹാപാതാലസഞ്ജ്ഞയാ ।
പാതാലം നാഭ്യധോഭാഗോ ഭോഗീന്ദ്രഫണിമണ്ഡലം ॥ 29 ॥
വേഷ്ടിതഃ സർവതോഽനന്തഃ സ ബിഭ്രജ്ജീവസഞ്ജ്ഞകഃ ।
ഘോരം ഭയങ്കരം കാലാഗ്നിനരകം കാലാഗ്നിദേശവത്
കാലാഗ്ന്യാ-
കാരസഹ്യനരകദേശവത് ഭോഗീന്ദ്രഫണിമണ്ഡലം ഭോഗീന്ദ്രാഃ
സർപരാജാനഃ ഫണയഃ ഇതരേ സർപാഃ തേഷാം മണ്ഡലം സമൂഹവത്
യത് പാതാലം, തത് നാഭ്യധോഭാഗേ നാഭ്യധഃപ്രദേശേ
മഹാപാതാലസഞ്ജ്ഞയാ അഭിഹിതമിതി വിദ്യാത്; സ ജീവസഞ്ജ്ഞകഃ
ജീവസഞ്ജ്ഞാവാൻ ശേഷഃ സർവതഃ സർവം വേഷ്ടിതഃ സൻ
ബിഭ്രൻസൻ
സ്ഥിതഃ കുണ്ഡലാകാരേണാവൃത്യ വർതത ഇത്യർഥഃ ॥
ഭൂലോകം നാഭിദേശം തു ഭുവർലോകം തു കുക്ഷിതഃ ॥ 30 ॥
ഹൃദയം സ്വർഗലോകം വിദ്യാത്, തത്ര സൂര്യാദിഗ്രഹാഃ
നക്ഷത്രാണി ച തിഷ്ഠന്തീത്യർഥഃ । ശേഷം സ്പഷ്ടം ॥
കിഞ്ച—
ഹൃദയം സ്വർഗലോകം തു സൂര്യാദിഗ്രഹതാരകാഃ ।
സൂര്യസോമസുനക്ഷത്രം ബുധശുക്രകുജാംഗിരാഃ ॥ 31 ॥
മന്ദശ്ച സപ്തമോ ഹ്യേഷ ധ്രുവോഽന്തഃ സ്വർഗലോകതഃ ।
സൂര്യസോമേത്യാദി സൂര്യാദിഗ്രഹനക്ഷത്രമിത്യസ്യ
വ്യാഖ്യാനം । ധ്രുവോഽന്തഃ സ്വർഗലോകതഃ സ്വർഗലോകസ്യാന്തേ ധ്രുവോ
വർതത ഇത്യർഥഃ ॥
ഏവം കൽപനാഫലമാഹ
ഹൃദയേ കൽപയന്യോഗീ തസ്മിൻസർവസുഖം ലഭേത് ॥ 32 ॥
യോഗീ ഹൃദയേ ഏവ സൂര്യാദിഗ്രഹനക്ഷത്രാദീനി കൽപയൻ
തസ്മിൻ
ഹൃദി കൽപനാവിശേഷേണ സർവസുഖം ലഭേത്;
തത്തല്ലോകഗതസുഖാനി
പ്രാപ്നോതീത്യർഥഃ ॥
കിഞ്ച—
ഹൃദയസ്യ മഹർലോകം ജനോലോകം തു കണ്ഠതഃ ।
തപോലോകം ഭ്രുവോർമധ്യേ മൂർധ്നി സത്യം പ്രതിഷ്ഠിതം ॥ 33 ॥
ഹൃദയസ്യോപരീതി ശേഷഃ । സ്പഷ്ടമന്യത് ॥
ഏവം ദേഹേ ഏവ സർവലോകകൽപനാമുക്ത്വാ തല്ലയപ്രകാരമാഹ—
ബ്രഹ്മാണ്ഡരൂപിണീ പൃഥ്വീ തോയമധ്യേ വിലീയതേ ।
അഗ്നിനാ പച്യതേ തോയം വായുനാ ഗ്രസ്യതേഽനലഃ ॥ 34 ॥
ആകാശം തു പിബേദ്വായും മനശ്ചാകാശമേവ ച ।
ബുദ്ധ്യഹങ്കാരചിത്തം ച ക്ഷേത്രജ്ഞഃ പരമാത്മനി ॥ 35 ॥
അത്ര താമസാഹങ്കാരകാര്യാണാം പൃഥിവ്യാദീനാം
സാത്ത്വിക-
അഹങ്കാരകാര്യേ മനസി ക്രമേണ ലയകഥനം മനോവൃത്തിവിഷയ-
ത്വാദുപചാരാത് ഇതി മന്തവ്യം । തച്ച മനോ ബുദ്ധൗ ബുദ്ധി-
രഹങ്കാരേ അഹ്ങ്കാരം ചിത്തേ ചിത്തം ക്ഷേത്രജ്ഞേ ക്ഷേത്രജ്ഞഃ
പരമാത്മനി ഏവം സർവാത്മനി പ്രവിലാപയേദിത്യർഥഃ ॥
ഏവം യോഗാഭ്യാസേന ബ്രഹ്മൈക്യാനുസന്ധാനവതഃ സകല-
ദുരിതനിവൃത്തിരിത്യാഹ—
അഹം ബ്രഹ്മേതി മാം ധ്യായേദേകാഗ്രമനസാ സകൃത് ।
സർവം തരതി പാപ്മാനം കൽപകോടിശതൈഃ കൃതം ॥ 36 ॥
സ്പഷ്ടോഽർഥഃ ॥
ജീവസ്യ മുക്തിസ്വരൂപമാഹ—
ഘടസംവൃതമാകാശം നീയമാനേ ഘടേ യഥാ ।
ഘടോ നശ്യതി നാകാശം തദ്വജ്ജീവ ഇഹാത്മനി ॥ 37 ॥
ഘടേ നീയമാനേ പൂർവദേശാദന്യദേശം പ്രാപ്യമാനേ ഘടേ
നഷ്ടേ ച യഥാ ഘടാകാശം മഹാകാശേ ഐക്യം പ്രാപ്നോതി,
തദ്വജ്ജീവഃ പരമാത്മനീത്യർഥഃ ॥
കിഞ്ച—
ഘടാകാശമിവാത്മാനം വിലയം വേത്തി തത്ത്വതഃ ।
സ ഗച്ഛതി നിരാലംബം ജ്ഞാനാലോക്യം ന സംശയഃ ॥ 38 ॥
യഃ ആത്മാനം ജീവം ഘടാകാശമിവ പരമാത്മനി ലയം
ഗതം തത്ത്വതഃ യഥാർഥതയാ വേത്തി, സഃ ജ്ഞാനീ നിരാലംബം
നിഃസംഗം
ജ്ഞാനാലോക്യം ബ്രഹ്മപ്രകാശാത്മതത്ത്വം ഗച്ഛതി പ്രാപ്നോതി,
ന സംശയഃ സന്ദേഹോ നാസ്തിത്യർഥഃ ॥
ഏതസ്യ ജ്ഞാനയോഗസ്യ കിമപി തുല്യമിത്യാഹ—
തപേദ്വർഷസഹസ്രാണി ഏകപാദസ്ഥിതോ നരഃ ।
ഏകസ്യ ധ്യാനയോഗസ്യ കലാം നാർഹന്തി ഷോഡശീം ॥ 39 ॥
ആലോഡ്യ ചതുരോ വേദാന്ധർമശാസ്ത്രാണി സർവദാ ।
യോ വൈ ബ്രഹ്മ ന ജാനാതി ദർവീ പാകരസം യഥാ ॥ 40 ॥
യഥാ ഖരശ്ചന്ദനഭാരവാഹീ
സാരസ്യ വാഹീ ന തു ചന്ദനസ്യ ।
ഏവം ഹി ശാസ്ത്രാണി ബഹൂന്യധീത്യ
സാരം ത്വജാനൻഖരവദ്വഹേത്സഃ ॥ 41 ॥
ചന്ദനഭാരവാഹീ ശ്രീചന്ദനകാഷ്ഠഭാരവാഹീ ഖരഃ
ചന്ദനസാരവാഹീ ന ഭവതി തദ്ഗന്ധാനുഭവവാന്ന ഭവതി, ഏവം
ബഹൂനി ശാസ്ത്രാണ്യധീത്യപി സാരം തു അജാനൻ ബ്രഹ്മ ന ജാനൻ
ഖരവത് ശോച്യഃ ആക്രോശ്യ ഇത്യർഥഃ ॥
ബ്രഹ്മജ്ഞാനപര്യന്തം സർവമനുഷ്ഠേയം, ജ്ഞാതേ തു
സർവം
വ്യർഥമിത്യാഹ—
അനന്തകർമ ശൗചം ച ജപോ യജ്ഞസ്തഥൈവ ച ।
തീർഥയാത്രാദിഗമനം യാവത്തത്ത്വം ന വിന്ദതി ॥ 42 ॥
ദേഹേ ഭിന്നേഽപ്യാത്മൈക്യം ദൃഷ്ടാന്തേനാഹ —
ഗവാമനേകവർണാനാം ക്ഷീരം സ്യാദേകവർണകം ।
ക്ഷീരവദ്ദൃശ്യതേ ജ്ഞാനം ദേഹിനാം ച ഗവാം യഥാ ॥ 43 ॥
അനേകവർണാനാം ശുക്ലാദിഭിന്നഭിന്നവർണാനാം ഗവാം
ക്ഷീരം
യഥാ ഏകവർണം, മീമാംസകമതേ ഗുണവ്യക്തേരേകത്വാദിതി ഭാവഃ;
തഥാ ഭിന്നഭിന്നാനാം ദേഹിനാം ജ്ഞാനം ബ്രഹ്മ ഏകം ദൃശ്യത
ഇത്യർഥഃ ॥
അഹം ബ്രഹ്മേതി നിയതം മോക്ഷഹേതുർമഹാത്മനാം ।
ദ്വേ പദേ ബന്ധമോക്ഷായ ന മമേതി മമേതി ച ॥ 44 ॥
മമേതി ബധ്യതേ ജന്തുർന മമേതി വിമുച്യതേ ॥
മമേതി മമതാവിഷയത്വേന സ്വീകൃതം സർവം ബന്ധായ
ഭവതി;
ന മമേതി മമത്വം വിഹായ ത്യക്തം മോക്ഷായൈവേത്യർഥഃ ।
സ്പഷ്ടമന്യത് ॥
അഹങ്കാരത്യാഗകാര്യമാഹ—
മനസോ ഹ്യുന്മനീഭാവാദ്ദ്വൈതം നൈവോപലഭ്യതേ ।
യദാ യാത്യുന്മനീഭാവം തദാ തത്പരമം പദം ॥ 45 ॥
മനസഃ ചിത്തസ്യ ഉന്മനീഭാവാത് അഹങ്കാരത്യാഗാത്
ദ്വൈതം
നൈവോപലഭ്യതേ, അഹങ്കാരോപാധികത്വാദ്ഭേദസ്യേതി ഭാവഃ । തഥാ
ഉന്മനീഭാവം മനോ യദാ യാതി നിഷ്കൃഷ്ടാഹങ്കാര ചൈതന്യം
ഭവതി തദാ തദേവ പരമം പദം മോക്ഷ ഇത്യഭിധീയതേ ॥
ബ്രഹ്മവിചാരമകുർവതഃ സർവം വ്യർഥമിത്യാഹ—
ഹന്യാന്മുഷ്ടിഭിരാകാശം ക്ഷുധാർതഃ കണ്ഡയേത്തുഷം ।
നാഹം ബ്രഹ്മേതി ജാനാതി തസ്യ മുക്തിർന ജായതേ ॥ 46 ॥
യോ വേദശാസ്ത്രാണ്യധീത്യ ശ്രുത്വാപി നാഹം ബ്രഹ്മേതി
ജാനാതി തസ്യ സർവാണി ശാസ്ത്രണി പ്രയാസകരാണ്യേവ । യഥാ
ക്ഷുധാർതഃ
മുഷ്ടിഭിരാകാശം ഹന്യാച്ചേതി കരഭംഗ ഏവ ജായതേ ന കിമപി
ഫലം
യഥാ വാ തുഷം കണ്ഡയേദവഹന്യാത് । അവഹനനശ്രമ ഏവ ഫലം
ന തു
തണ്ഡുലഭാവഃ । തദ്വന്മുക്തിർന ജായതേ ഇതി ഭാവഃ । തദുക്തം
ഭാഗവതേ ‘ തേഷാമസൗ ക്ലേശല ഏവ ശിഷ്യതേ നാന്യദ്യഥാ
സ്ഥൂലതുഷാ-
വധാതിനാം ‘ ഇതി ॥
ഇതി ശ്രീഗൗഡപാദാചാര്യവിരചിതായാം
ഉത്തരഗീതാവ്യാഖ്യായാം
ദ്വിതീയോഽധ്യായഃ ॥
॥ തൃതീയോഽധ്യായഃ ॥
യോഗീ വ്യർഥക്രിയാലാപപരിത്യാഗേന ശാന്തധീഃ ।
തൃതീയേ ശരണം യായാദ്ധരിമേവേതി കീർത്യതേ ॥
ശ്രീഭഗവാനുവാച—
അനന്തശാസ്ത്രം ബഹുവേദിതവ്യ-
മൽപശ്ച കാലോ ബഹവശ്ച വിഘ്നാഃ ।
യത്സാരഭൂതം തദുപാസിതവ്യം
ഹംസോ യഥാ ക്ഷീരമിവാംബുമിശ്രം ॥ 1 ॥
വിവേകിനാ യോഗിനാ
സാരഭൂതമധ്യാത്മശാസ്ത്രമേവോപാസിതവ്യം ന
ത്വന്യത് അശക്യത്വാത് അനന്തശാസ്ത്രം പര്യവസാനരഹിതാനി
ശാസ്ത്രാണീത്യർഥഃ । യഥാകഥഞ്ചിത്പര്യവസാനേഽപി ബഹു
വേദിതവ്യം
തത്താത്പര്യാണി ബഹൂനി വേദിതവ്യാനീത്യർഥഃ । ജ്ഞാതും ശക്യത്വേഽപി
കാലഃ സ്വൽപ ഏവ ‘പുംസോ വർഷശതം ഹ്യായുഃ’ ഇതി
ന്യായാത് ।
തസ്മാദ്യത്സാരഭൂതം സർവശാസ്ത്രാണാലോഡ്യ
യന്നിശ്ചിതമഖണ്ഡൈകരസം
ബ്രഹ്മ തദേവോപാസിതവ്യം । തദുക്തം ‘ ആലോഡ്യ
സർവശാസ്ത്രാണി ‘
ഇത്യാദി । ഉക്തം ച ഹരിവംശേ—‘
അസത്കീർതനകാന്താരപരിവർതനപാംസുഭിഃ ।
വാചം ഹരികഥാലാപഗംഗയൈവ പുനീമഹേ ‘ ഇതി । തത്ര
ദൃഷ്ടാന്തമാഹ—ഹംസോ യഥാ അംബുമിശ്രത്വേഽപി അംബ്വംശം
വിഹായ
ക്ഷീരമേവോപാദത്തേ തദ്വദിതി ഭാവഃ ॥
തസ്മാത്പാണ്ഡിത്യം നിർവിദ്യേത്യാദിശ്രുത്യാ പാണ്ഡിത്യപ്രകടനസ്യ
ബ്രഹ്മോപാസനാപ്രതിബന്ധകത്വേന സർവമപി പാണ്ഡിത്യം ഹേയമിത്യാഹ—
പുരാണം ഭാരതം വേദശാസ്ത്രാണി വിവിധാനി ച ।
പുത്രദാരാദിസംസാരോ യോഗാഭ്യാസസ്യ വിഘ്നകൃത് ॥ 2 ॥
യോഗാഭ്യാസസ്യ ആത്മൈക്യയോഗാഭ്യാസസ്യ । ശേഷം
സ്പഷ്ടം ॥
കിം ച ആത്മവിചാരമന്തരേണ ഇതരശാസ്ത്രാണി ന വിചാരയിതവ്യാ-
നീത്യാഹ—
ഇദം ജ്ഞാനമിദം ജ്ഞേയം യഃ സർവം ജ്ഞാതുമിച്ഛതി ।
അപി വർഷസഹസ്രായുഃ ശാസ്ത്രാന്തം നാധിഗച്ഛതി ॥ 3 ॥
സഹസ്രവർഷപരിമിതായുഷ്മാനപി ഏകൈകസ്യ ശാസ്ത്രസ്യ അന്തം
പാരം ഭാവനിശ്ചയം വാ നാധിഗച്ഛതി; കിമുത വക്തവ്യം
സർവാണി ശാസ്ത്രാണി നാധിഗച്ഛതീതി ഭാവഃ ॥
തർഹി സർവമപി വിഹായ അധിഗന്തവ്യം വാ
കിമിത്യാശങ്ക്യാഹ—
വിജ്ഞേയോഽക്ഷരതന്മാത്രം ജീവിതം ചാപി ചഞ്ചലം ।
വിഹായ ശാസ്ത്രജാലാനി യത്സത്യം തദുപാസ്യതാം ॥ 4 ॥
അക്ഷരതന്മാത്രം നാശരഹിതസത്താമാത്രാത്മക ആത്മാ
വിജ്ഞേയഃ । തത്ര ച വൈരാഗ്യാർഥം ജീവിതമപി ചഞ്ചലമിതി
വിജ്ഞേയം,
‘ ചരമശ്വാസവേലായാം യത്കൃത്യം തത്സദാ കുരു ‘ ഇതി
ന്യായാത് । തസ്മാച്ഛാസ്ത്രജാലാനി വിഹായ യത്സത്യം
തദേവോപാസ്യതാമിതി ॥
ഇന്ദ്രിയജയേ വൈരാഗ്യം സ്വത ഏവ ജായത ഇത്യാഹ—
പൃഥിവ്യാം യാനി ഭൂതാനി ജിഹ്വോപസ്ഥനിമിത്തികം ।
ജിഹ്വോപസ്ഥപരിത്യാഗേ പൃഥിവ്യാം കിം പ്രയോജനം ॥ 5 ॥
ജിഹ്വോപസ്ഥനിമിത്തികം ആഹാരവ്യവായനിമിത്തം സത്
പൃഥിവ്യാം
യാനി ഭൂതാനി സന്തി, പ്രായശഃ തത്പരിത്യാഗീ ചേത്,
പൃഥിവ്യാം കിം
പ്രയോജനം, കിമപി പ്രയോജനം നാസ്തീത്യർഥഃ, ‘ ജിതം
സർവം
ജിതേ രസേ ‘ ഇതി ന്യായാത് ॥
ഏവമാത്മസമാധിനിഷ്ഠസ്യ സർവത്ര ബ്രഹ്മദർശനമേവ,
നാന്യദ്ദർശനമിത്യാഹ—
തീർഥാനി തോയപൂർണാനി ദേവാൻപാഷാണമൃന്മയാൻ ।
യോഗിനോ ന പ്രപദ്യന്തേ ആത്മധ്യാനപരായണാഃ ॥ 6 ॥
തീർഥസ്നാനാദിനാ ദേവതാപൂജാദിനാ ച അധ്യാത്മസമാധൗ
സിദ്ധേ പുനസ്തേന കിം പ്രയോജനമിതി ഭാവഃ । സ്പഷ്ടമന്യത് ॥
യോഗിനഃ സർവത്ര ബ്രഹ്മദർശനമേവേത്യേതത് അധികാരിഭേദേ-
നോപപാദയതി—
അഗ്നിർദേവോ ദ്വിജാതീനാം മുനീനാം ഹൃദി ദൈവതം ।
പ്രതിമാ സ്വൽപബുദ്ധീനാം സർവത്ര സമദർശിനാം ॥ 7 ॥
ദ്വിജാതീനാം കർമകാണ്ഡരതാനാം അഗ്നിർദൈവതം,
മുനീനാം
മനനശീലാനാം യോഗിനാം ഹൃദി ഹൃത്കമലമധ്യസ്ഥിതാ പരി-
ച്ഛിന്നമൂർതിർദൈവതം, സ്വൽപബുദ്ധീനാം പ്രാകൃതാനാം തു
മൃത്പാഷാണാദിപ്രതിമൈവ ദൈവതം, സമദർശിനാം തു
ആരൂഢാനാം
സർവത്ര ‘ സർവം ഖൽവിദം ബ്രഹ്മ ‘ ഇതി ശ്രുത്യാ സർവമപി
ദൈവതമേവേത്യർഥഃ ॥
തസ്മാത് ജ്ഞാനേനൈവ ജ്ഞാതവ്യം, ജ്ഞാനാഭാവേ
ബ്രഹ്മ ന
പശ്യതീത്യാഹ—
സർവത്രാവസ്ഥിതം ശാന്തം ന പ്രപശ്യേജ്ജനാർദനം ।
ജ്ഞാനചക്ഷുർവിഹീനത്വാദന്ധഃ സൂര്യമിവോദിതം ॥ 8 ॥
സർവത്രാവസ്ഥിതം സർവത്ര പരിപൂർണമപി അജ്ഞഃ ന
പശ്യതി; തത്ര
ഹേതുഃ ജ്ഞാനചക്ഷുർവിഹീനത്വാത്
ജ്ഞാനാഖ്യചക്ഷൂരഹിതത്വാത്,
തത്ര ദൃഷ്ടാന്തമാഹ—അന്ധ ഇതി । സ്പഷ്ടമന്യത് ॥
സർവം ബ്രഹ്മേത്യേത്തദുപപാദയതി—
യത്ര യത്ര മനോ യാതി തത്ര തത്ര പരം പദം ।
തത്ര തത്ര പരം ബ്രഹ്മ സർവത്ര സമവസ്ഥിതം ॥ 9 ॥
യത്ര യത്ര മനോ യാതി മനോ യദ്യദ്വിഷയീകരോതി തത്ര തത്ര
പരം
സർവോത്കൃഷ്ടം പദം പ്രാപ്യ സ്ഥാനം പരം ബ്രഹ്മൈവ
സമവസ്ഥിതം ।
ഘടഃ സ്ഫുരതീത്യാദിസ്ഫുരണാനുഭവാദിതി ഭാവഃ ॥
ഏതാദൃശസ്യ യോഗിനഃ സർവമപി പ്രത്യക്ഷതയാ ഭാസത
ഇത്യാഹ—
ദൃശ്യന്തേ ദൃശി രൂപാണി ഗഗനം ഭാതി നിർമലം ।
അഹമിത്യക്ഷരം ബ്രഹ്മ പരമം വിഷ്ണുമവ്യയം ॥ 10 ॥
പരമം സർവോത്കൃഷ്ടമക്ഷരമപക്ഷയരഹിതമവ്യയം
നാശരഹിതം വിഷ്ണും പരമാത്മാനമഹമിത്യഭേദേനൈവ യോ ഭാവയതി
തസ്യ ഭാവയിതുഃ ദൃശി ജ്ഞാനേ രൂപാണി ദൃശ്യന്തേ നാമരൂപാ-
ത്മകാനി ജഗന്തി ഭാസന്ത ഇത്യർഥഃ । ഗഗനമപി നിർമലം ഭാസതേ;
തഥാ ച സർവമപി പ്രത്യക്ഷേണാനുഭവതീത്യർഥഃ । ഇയം ചാരുരു-
ക്ഷാവസ്ഥായാമന്തരാപതിതാ യോഗസിദ്ധിരിതി തത്ത്വജ്ഞാ വർണയന്തി ।
ആരൂഢസ്യ ബ്രഹ്മനിഷ്ഠത്വേനൈതദ്ദർശനായോഗാത് । ‘ യാ നിശാ
സർവഭൂതാനാം ‘ ഇതി സ്മൃതേഃ ।
ദൃശ്യതേ ചേത്ഖഗാകാരം ഖഗാകാരം വിചിന്തയേത് ।
സകലം നിഷ്കലം സൂക്ഷ്മം മോക്ഷദ്വാരേണ നിർഗതം ॥ 11 ॥
അപവർഗസ്യ നിർവാണം പരമം വിഷ്ണുമവ്യയം ।
സർവജ്യോതിർനിരാകാരം സർവഭൂതഗുണാന്വിതം ॥ 12 ॥
സർവത്ര പരമാത്മാനം അഹമാത്മാ പരമവ്യയം ।
ഖഗാകാരം ഹംസാത്മകം പരം ബ്രഹ്മ ‘ ഹംസോ വിധിഃ
ശങ്കര ഏവ ഹംസഃ ഹംസശ്ച വിഷ്ണുർഗുരുരേവ ഹംസഃ ‘ ഇത്യാദി
സ്മൃതേഃ ദൃശ്യതേ ചേദ്യദി പ്രകാശേത തർഹി സ്വയം ബ്രഹ്മാത്മാ
പരബ്രഹ്മാത്മകഃ സൻ സകലം തേജോമയം നിഷ്കലം കലാതീതം
സൂക്ഷ്മം പ്രമാണാഗമ്യം മോക്ഷദ്വാരേണ നിർഗതം
മോക്ഷമാർഗൈകഗമ്യം ॥
അപവർഗസ്യ നിർവാണം മോക്ഷസുഖാത്മകം പരമം
ഉത്കൃഷ്ടം വിഷ്ണും വ്യാപകം അവ്യയം നാശരഹിതം
സർവതോജ്യോതിരാകാശം
സർവതഃ സ്വയമ്പ്രകാശം സർവഭൂതാധിവാസിനം സർവാന്തർനിയാമകം
പരമാത്മാനം ഖഗാകാരം ഹംസാത്മകം വിചിന്തയേത്
ധ്യായേദിത്യർഥഃ ॥
ഏവം ചിന്തയതഃ പാപലേശോഽപി നാസ്തീത്യാഹ—
അഹം ബ്രഹ്മേതി യഃ സർവം വിജാനാതി നരഃ സദാ ।
ഹന്യാത്സ്വയമിമാൻകാമാൻസർവാശീ സർവവിക്രയീ ॥ 13 ॥
സർവം നിഷിദ്ധം കൃത്വാപി കർമഭിർന സ ബധ്യതേ ഇതി,
യഃ
സദാ സർവം ബ്രഹ്മേതി വിജാനാതി, സർവാശ്യപി
സർവനിഷിദ്ധഭക്ഷ്യപി
സർവവിക്രയീ സർവനിഷിദ്ധവിക്രയ്യപി ഇമാൻ കാമാൻ
അരിഷഡ്വർഗാൻ
ഹന്യാത് ജയേത്, സർവനിഷിദ്ധകർമ കൃത്വാപി
തൈർനിഷിദ്ധകർമഭിർന
ബധ്യതേ ॥
ക്ഷണമാത്രം വാ ബ്രഹ്മധ്യാനരതസ്യ
നാന്യസുഖചിന്തേത്യാഹ—
നിമിഷം നിമിഷാർധം വാ ശീതാശീതനിവാരണം ।
അചലാ കേശവേ ഭക്തിർവിഭവൈഃ കിം പ്രയോജനം ॥ 14 ॥
ശീതാശീതനിവാരണം യഥാ തഥാ
ശീതോഷ്ണസുഖദുഃഖാദി-
ദ്വന്ദ്വസഹിഷ്ണുതയാ നിമിഷം നിമിഷാർധം വാ കേശവേ ഭക്തി-
രചലാ ചേത്, വിഭവൈഃ ഭക്ത്യതിരിക്തവിഷയസുഖൈഃ കിം
പ്രയോജനമിതി ॥
ഏതാദൃശോ യോഗീ യദി മോക്ഷമാപേക്ഷേത, തർഹി
നാന്യവിഷയ-
ചിന്താം കുര്യാദിത്യാഹ—
ഭിക്ഷാന്നം ദേഹരക്ഷാർഥം വസ്ത്രം ശീതനിവാരണം ।
അശ്മാനം ച ഹിരണ്യം ച ശാകം ശാല്യോദനം തഥാ ॥ 15 ॥
സമാനം ചിന്തയേദ്യോഗീ യദി ചിന്ത്യമപേക്ഷതേ ।
യോഗീ ചിന്ത്യം മോക്ഷം യദി അപേക്ഷേത, തർഹി
ദേഹരക്ഷണാർഥമേവ
ഭിക്ഷാന്ന ചിന്തയേത്, ന ത്വിന്ദ്രിയപ്രീത്യർഥമിത്യർഥഃ;
വസ്ത്രം ച
ശീതനിവാരണാർഥം ചിന്തയേത്, ന അലങ്കാരായ; അശ്മാനം
പാഷാണം
ഹിരണ്യം സുവർണം ച ശാകം ശാല്യോദനം ച ഹേയോപാദേയവൈഷമ്യ-
രാഹിത്യേന ചിന്തയേദിത്യർഥഃ ॥
കിം ച—
ഭൂതവസ്തുന്യശോചിത്വം പുനർജന്മ ന വിദ്യതേ ॥ 16 ॥
ഭൂതവസ്തുനി ഗതവസ്തുനി അശോചിത്വേ ഗതമിതി ദുഃഖരാഹിത്യേ
സിദ്ധേ, ഉപലക്ഷണമേതത്, ആഗാമിവസ്തുനിരപേക്ഷത്വേ സിദ്ധേ,
വർതമാനവസ്തുനി ലബ്ധേ ഹർഷരാഹിത്യേ സിദ്ധേ ച പുനർജന്മ ന
വിദ്യതേ ॥
ആത്മയോഗമവോചദ്യോ ഭക്തിയോഗശിരോമണിം ।
തം വന്ദേ പരമാനന്ദം നന്ദനന്ദനമീശ്വരം ॥
ഇതി ശ്രീഗൗഡപാദാചാര്യവിരചിതായാം ഉത്തരഗീതാവ്യാഖ്യായാം തൃതീയോഽധ്യായഃ ॥
Also Read:
Uttara Gita Bhashya in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil
