Uttara Geetaa Bhashya in Kannada:
॥ ಉತ್ತರ ಗೀತಾ ಭಾಷ್ಯ ॥
॥ ಉತ್ತರಗೀತಾ ॥
ಶ್ರೀಮತ್ಪರಮಹಂಸಪರಿವ್ರಾಜಕಾಚಾರ್ಯ ಶ್ರೀಮದ್ಗೌಡಪಾದಾಚಾರ್ಯೈಃ
ವಿರಚಿತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಯಾ ಸಮೇತಾ ಸಂಭೂಷಿತಾ ॥
ಅಖಂಡಂ ಸಚ್ಚಿದಾನಂದಮವಾಙ್ಮನಸಗೋಚರಂ ।
ಆತ್ಮಾನಮಖಿಲಾಧಾರಮಾಶ್ರಯೇಽಭೀಷ್ಟಸಿದ್ಧಯೇ ॥
ಇಹ ಖಲು ಭಗವಾನರ್ಜುನಃ ಧರ್ಮಕ್ಷೇತ್ರೇ ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರೇ
ಭಗವದುಪದಿಷ್ಟಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವೋಪದೇಶಂ ವಿಷಯಭೋಗಪ್ರಾವಣ್ಯೇನ
ವಿಸ್ಮೃತ್ಯ ಪುನಸ್ತದೇವಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಜ್ಞಾತುಂ ಭಗವಂತಂ ಪೃಚ್ಛತಿ—
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ —
ಯದೇಕಂ ನಿಷ್ಕಲಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವ್ಯೋಮಾತೀತಂ ನಿರಂಜನಂ ।
ಅಪ್ರತರ್ಕ್ಯಮವಿಜ್ಞೇಯಂ ವಿನಾಶೋತ್ಪತ್ತಿವರ್ಜಿತಂ ॥ 1 ॥
ಕಾರಣಂ ಯೋಗನಿರ್ಮುಕ್ತಂ ಹೇತುಸಾಧನವರ್ಜಿತಂ ।
ಹೃದಯಾಂಬುಜಮಧ್ಯಸ್ಥಂ ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಸ್ವರೂಪಕಂ ॥ 2 ॥
ತತ್ಕ್ಷಣಾದೇವ ಮುಚ್ಯೇತ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಾದ್ಬ್ರೂಹಿ ಕೇಶವ ।
ಹೇ ಕೇಶವ ಯಜ್ಜ್ಞಾನಾತ್ ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾತ್
ತತ್ಕ್ಷಣಾದೇವ ಜ್ಞಾನೋತ್ತರಕ್ಷಣಾದೇವ ಮುಚ್ಯೇತ
ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ
ಆನಂದಾವಾಪ್ತಿರ್ಭವೇತ್, ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಬ್ರೂಹಿ
ಸ್ವರೂಪತಟಸ್ಥಲಕ್ಷಣಾಭ್ಯಾಂ
ಪ್ರತಿಪಾದಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದೇವ ಲಕ್ಷಣೈರ್ದರ್ಶಯತಿ—
ಯದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಏಕಂ ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯಸ್ವಗತಭೇದರಹಿತಂ, ನಿಷ್ಕಲಂ
ಅವಯವರಹಿತಂ, ವ್ಯೋಮಾತೀತಂ,
ಆಕಾಶಾದಿಚತುರ್ವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾತೀತಂ,
ನಿರಂಜನಂ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಂ, ಅಪ್ರತರ್ಕ್ಯಂ,
ಅಮನೋಗೋಚರಂ—
‘ಯನ್ಮನಸಾ ನ ಮನುತೇ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಅವಿಜ್ಞೇಯಂ
ಪ್ರಮಾಣಾವಿಷಯಂ—
‘ಯದ್ವಾಚಾನಿರುಕ್ತಂ’ ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ’
ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ,
ವಿನಾಶೋತ್ಪತ್ತಿವರ್ಜಿತಂ ತ್ರೈಕಾಲಿಕರೂಪಂ, ಕಾರಣಂ
ಸರ್ವೋತ್ಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನ-
ರೂಪಂ, ಯೋಗನಿರ್ಮುಕ್ತಂ ವಸ್ತ್ವಂತರಸಂಬಂಧರಹಿತಂ,
ಹೇತುಸಾಧನವರ್ಜಿತಂ ನಿಮಿತ್ತತ್ವೋಪಾದನತ್ವಧರ್ಮಾದಿವರ್ಜಿತಂ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ಸ್ವಸ್ಯ ಸನಾತನತ್ವೇನ ತಾಭ್ಯಾಮೇವ ವರ್ಜಿತಮಿತಿ ವಾ,
ಹೃದಯಾಂಬುಜಮಧ್ಯಸ್ಥಂ ಸರ್ವಲೋಕಾಂತರ್ನಿಯಾಮಕತಯಾ
ಸರ್ವಲೋಕಹೃದಯ-
ಕಮಲಮಧ್ಯಸ್ಥಂ, ಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಸ್ವರೂಪಕಂ ಜ್ಞಾನಂ
ಸ್ವವಿಷಯಪ್ರಕಾಶಃ
ಜ್ಞೇಯಂ ವಿಷಯಃ ತದುಭಯಸ್ವರೂಪಂ ತದುಭಯಸತ್ತಾತ್ಮಕಂ,
ಯತ್ ಬ್ರಹ್ಮ, ತತ್ ಕೀದೃಶಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಃ ॥
ಏವಮರ್ಜುನೇನ ಪೃಷ್ಟೋ ಭಗವಾನ್
ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಮಭಿನಂದನ್ ಉತ್ತರಮಾಹ—
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ —
ಸಾಧು ಪೃಷ್ಟಂ ಮಹಾಬಾಹೋ ಬುದ್ಧಿಮಾನಸಿ ಪಾಂಡವ ॥ 3 ॥
ಯನ್ಮಾಂ ಪೃಚ್ಛಸಿ ತತ್ತ್ವಾರ್ಥಮಶೇಷಂ ಪ್ರವದಾಮ್ಯಹಂ ।
ಹೇ ಮಹಾಬಾಹೋ ಇತಿ ಸಂಬೋಧಯನ್
ಸರ್ವಶತ್ರುನಿಬರ್ಹಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ
ದ್ಯೋತಯತಿ । ಶತ್ರವೋ ರಾಗಾದಯಶ್ಚ । ಹೇ ಪಾಂಡವೇತಿ ಸತ್ಕುಲಪ್ರಸೂತಿಂ
ದ್ಯೋತಯತಿ । ಬುದ್ಧಿಮಾನಸೀತಿ ಸ್ತುವನ್
ಸ್ವೋಕ್ತಾರ್ಥಗ್ರಹಣಾವಧಾರಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ
ದ್ಯೋತಯತಿ ।ತ್ವಂ ಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಯದಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಪೃಚ್ಛಸಿ, ತದಶೇಷಂ
ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾ ತುಭ್ಯಮಹಂ ಪ್ರವದಾಮಿ ।
ತದೇವಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಸೋಪಾಯಮಾಹ—
ಆತ್ಮಮಂತ್ರಸ್ಯ ಹಂಸಸ್ಯ ಪರಸ್ಪರಸಮನ್ವಯಾತ್ ॥ 4 ॥
ಯೋಗೇನ ಗತಕಾಮಾನಾಂ ಭಾವನಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಚಕ್ಷತೇ ।
ಆತ್ಮನಿ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಪರ್ಯವಸನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಣವಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ
ತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯಸ್ಯ, ಹಂಸಸ್ಯ ಹಂತಿ ಸ್ವತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇನ
ಜ್ಞಾತೃಸಂಸಾರಮಿತಿ ಹಂಸಃ ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಃ,
ಪರಸ್ಪರಸಮನ್ವಯಾತ್
ಅನ್ಯೋನ್ಯಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕಭಾವಸಂಸರ್ಗಾತ್, ಅನೇನ
ಸರ್ವವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯಗೋಚರತ್ವಂ ‘ ತತ್ತು ಸಮನ್ವಯಾತ್ ‘
ಇತಿ ಸಮನ್ವಯಾಧಿಕರಣೋಕ್ತಂ ದರ್ಶಿತಂ; ಯೋಗೇನ
ಆತ್ಮತತ್ತ್ವವಿಚಾರಾಖ್ಯೇನ,
ಗತಕಾಮಾನಾಂ ನಷ್ಟಾರಿಷಡ್ವರ್ಗಾಣಾಂ—ಅನೇನ ಜ್ಞಾನಪ್ರತಿ-
ಬಂಧಕಕಲ್ಮಷನಿವೃತ್ತಿಃ ದರ್ಶಿತಾ; ತೇಷಾಂ ಯಾ ಭಾವನಾ
‘ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ‘ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಜನ್ಯಾ ಚರಮವೃತ್ತಿಃ,
ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರ್ವಾ,
ತಜ್ಜನ್ಯಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರ್ವಾ, ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಂ ವಾ, ಸಾ
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚಕ್ಷತೇ
ಪ್ರಾಹುಃ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾಃ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತದೇವ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ತನ್ನಿವರ್ತ್ಯಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಂ ಚ ಆಹ—
ಶರೀರಿಣಾಮಜಸ್ಯಾಂತಂ ಹಂಸತ್ವಂ ಪಾರದರ್ಶನಂ ॥ 5 ॥
ಹಂಸೋ ಹಂಸಾಕ್ಷರಂ ಚೈತತ್ಕೂಟಸ್ಥಂ ಯತ್ತದಕ್ಷರಂ ।
ತದ್ವಿದ್ವಾನಕ್ಷರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಜಹ್ಯಾನ್ಮರಣಜನ್ಮನೀ ॥ 6 ॥
ಅಜಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಅಂತಂ ಅವಧಿಭೂತಂ ಹಂಸತ್ವಂ
ಪರಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ಶರೀರಿಣಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಪಾರದರ್ಶನಂ
ಪರಮಜ್ಞಾನಂ ಹಂಸಃ ಬ್ರಹ್ಮ ಹಂಸಾಕ್ಷರಂ ಚ ಪ್ರಣವಂ ಚ
ಏತತ್ಕೂಟಸ್ಥಂ ಯತ್,ಏತದುಭಯಸಾಕ್ಷಿಭೂತಂ ಯತ್,
ತದಕ್ಷರಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ಅನೇನ ತ್ರಿವಿಧಪರಿಚ್ಛೇದಶೂನ್ಯತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಂ । ತತ್ಸ್ವರೂಪಂ
ವಿದ್ವಾನ್
ವಿವೇಕೀಸನ್ ತದಕ್ಷರಂ ವಸ್ತು ಪ್ರಾಪ್ಯ
ಮರಣಜನ್ಮನೀಜನನಮರಣಪ್ರವಾಹರೂಪಂ
ಸಂಸಾರಂ ಜಹ್ಯಾತ್ ತ್ಯಜೇದಿತಿ ಯಾವತ್ ॥
ಸಾ ಚ ಮುಕ್ತಿಃ ಜೀವಪರಮಾತ್ಮನೋರೈಕ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ—
ಅಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದಾಭ್ಯಾಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತೇ—
ಕಾಕೀಮುಖಂ ಕಕಾರಾಂತಮುಕಾರಶ್ಚೇತನಾಕೃತಿಃ ।
ಮಕಾರಸ್ಯ ತು ಲುಪ್ತಸ್ಯ ಕೋಽರ್ಥಃ ಸಂಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ॥ 7 ॥
ಕಂ ಚ ಅಕಂ ಚ ಕಾಕೇ ಸುಖದುಃಖೇ, ತೇ ಅಸ್ಯ ಸ್ತ ಇತಿ ಕಾಕೀ
ಜೀವಃ ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬಃ, ತಸ್ಯ ಮುಖಂ ಮುಖಸ್ಥಾನೀಯಂ
ಬಿಂಬಭೂತಂ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮ, ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ಯತ್ ಕಕಾರಾಂತಂ,
ಮುಖಮಿತ್ಯೇತತ್ ಕಾಕಾಕ್ಷಿನ್ಯಾಯೇನ ಅತ್ರಾಪಿ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ
ಶಬ್ದಶ್ಲೇಷಃ ಮುಖಭೂತಕಕಾರಸ್ಯ ಕಾಕೀತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಥಮಿಕ-
ಕಕಾರಸ್ಯ ಅಂತಂ ಅಂತಿಮಂ ಯದಕ್ಷರಂ ಅಕಾರಾತ್ಮಕಂ
ಪಂಚೀಕೃತಪಂಚಮಹಾಭೂತಾನಿ ತತ್ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಸರ್ವಂ
ವಿರಾಡಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಏತತ್ ಸ್ಥೂಲಶರೀರಮಾತ್ಮನಃ ।
ಇಂದ್ರಿಯೈರರ್ಥೋಪಲಬ್ಧಿರ್ಜಾಗರಿತಂ । ತದುಭಯಾಭಿಮಾನ್ಯಾತ್ಮಾ
ವಿಶ್ವಃ ।
ಏತತ್ತ್ರಯಂ ಅಕಾರಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ಉಕಾರಶ್ಚೇತನಾಕೃತಿಃ ।
ಕಾಕೀಮುಖೇತ್ಯತ್ರ
ಮಕಾರಾತ್ ಪರೋ ಯ ಉಕಾರಃ ಅಪಂಚೀಕೃತಪಂಚಮಹಾಭೂತಾನಿ
ತತ್ಕಾರ್ಯಂ
ಸಪ್ತದಶಕಂ ಲಿಂಗಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಏತತ್
ಸೂಕ್ಷ್ಮರೀರಮಾತ್ಮನಃ । ಕರಣೇಷೂಪಸಂಹೃತೇಷು
ಜಾಗರಿತಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯ-
ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಸವಿಷಯಃ ಸ್ವಪ್ನಃ, ತದುಭಯಾಭಿಮಾನೀ ಆತ್ಮಾ ತೈಜಸಃ ।
ಏತತ್ತ್ರಯಮುಕಾರಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ
ಉಕಾರಶ್ಚೇತನಾಕೃತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ।
ಚೇತನಾಕೃತಿಃ ಚೇತನಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾತ್ಮಕತೈಜಸಸ್ಯ ಆಕೃತಿಃ
ವಾಚಕಃ । ಮಕಾರಸ್ಯ — ಕಾಕೀಮುಖೇತ್ಯತ್ರ
ಉಕಾರಾತ್ಪೂರ್ವಮಭಿಹಿತೋ
ಯೋ ಮಕಾರಃ ಶರೀರದ್ವಯಕಾರಣಮಾತ್ಮಾಜ್ಞಾನಂ ಸಾಭಾಸಂ
ಅವ್ಯಾಕೃತಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ನ ಸತ್, ನಾಸತ್, ನಾಪಿ
ಸದಸತ್; ನ ಭಿನ್ನಂ, ನಾಭಿನ್ನಂ, ನಾಪಿ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಂ
ಕುತಶ್ಚಿತ್
ನ ನಿರವಯವಂ, ಸಾವಯವಂ, ನೋಭಯಂ :
ಕೇವಲಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವ-
ಜ್ಞಾನಾಪನೋದ್ಯಂ । ಸರ್ವಪ್ರಕಾರಕಜ್ಞಾನೋಪಸಂಹಾರೋ ಬುದ್ಧೇಃ
ಕಾರಣಾತ್ಮನಾವಸ್ಥಾನಂ ಸುಷುಪ್ತಿಃ । ತದುಭಯಾಭಿಮಾನ್ಯಾತ್ಮಾ
ಪ್ರಾಜ್ಞಃ । ಏತತ್ತ್ರಯಂ ತಸ್ಯ ಮಕಾರಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ಲುಪ್ತಸ್ಯ—ಅಕಾರ
ಉಕಾರೇ, ಉಕಾರೋ ಮಕಾರೇ, ಮಕಾರ ಓಂಕಾರೇ, ಏವಂ ಲುಪ್ತಸ್ಯ ಕೋಽರ್ಥಃ
ಕಕಾರಾತ್ಪರೋ ಯಃ ಅಕಾರಃ ತಸ್ಯ ಯೋಽರ್ಥಃ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ವರೂಪಂ
ಮಕಾರಾತ್ಪರಸ್ಯೋಂಕಾರಸ್ಯ
ಅರ್ಥಃ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ವರೂಪಂ, ಓಂಕಾರಾತ್ಮಾಸಾಕ್ಷೀ ಕೇವಲಚಿನ್ಮಾತ್ರ-
ಸ್ವರೂಪಃ ನಾಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಚ, ಕಿಂ ತು ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧ-
ಮುಕ್ತಸತ್ಯಪರಮಾನಂದಾದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸಂಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ತದೈಕ್ಯಂ
ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ‘ ‘ ಸ
ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷೇ ಯಶ್ಚಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ ಸ ಏಕಃ ‘ ‘
ತತ್ತ್ವಮಸಿ ‘
‘ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ॥
ಯದ್ವಾ ಪಾಠಾಂತರೇ—
ಕಾಕೀಮುಖಕಕಾರಾಂತಮುಕಾರಶ್ಚೇತನಾಕೃತಿಃ ।
ಅಕಾರಸ್ಯ ತು ಲುಪ್ತಸ್ಯ ಕೋಽರ್ಥಃ ಸಂಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ॥
ಕಂ ಚ ಅಕಂ ಚ ಕಾಕೇ ಸುಖದುಃಖೇ, ತೇ ಅಸ್ಯ ಸ್ತ ಇತಿ ಕಾಕೀ
ಜೀವಃ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖೇ ಅಗ್ರೇ ಯಃ ಕಕಾರಃ ತಸ್ಯಾಂತಃ ಅಕಾರಃ
ಬ್ರಹ್ಮ ಚೇತನಾಕೃತಿಃ ಜೀವಾಕಾರವದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮೈವ
ಸ್ವಾವಿದ್ಯಯಾ ಸಂಸರತಿ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ಮಕಾರಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಾಕಾರಸ್ಯ
ಲುಪ್ತಸ್ಯಾಪಗತಸ್ಯ ಕೋಽರ್ಥಃ
ಅಖಂಡಾದ್ವಿತೀಯಸಚ್ಚಿದಾನಂದಸ್ವರೂಪೋಽರ್ಥಃ ।
ತಂ ಕಾಕೀಮುಖೇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣೈಕ್ಯಾನುಸಂಧಾನವಾನ್
ಸಂಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ
ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ, ಹೇ ಕಾಕೀಮುಖ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ
ಕಕಾರಾಂತಃ
ಕಕಾರಸ್ಯಾಂತಿಮೋ ವರ್ಣೋ ಯ ಅಕಾರಃ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕಾರಃ ಮೂಲಪ್ರಕೃತಿಃ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಚೇತನಾ ಚೇತಯಮಾನಾ
ಆಕೃತಿಃ ಶಕ್ತಿಃ । ಮಕಾರಸ್ಯ ಚ ಲುಪ್ತಸ್ಯ ಪರಿಣಮಮಾನಾವಿದ್ಯಾ-
ಲೋಪವತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕೋಽರ್ಥಃ ಕಕಾರಾತ್ಪರೋ ಯ ಅಕಾರಃ ತಸ್ಯ ಯೋಽರ್ಥಃ
ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ಸಂಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ತದೈಕ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮುಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ ಶೇಷಃ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿಃ ‘ ಆಪ್ಲವಸ್ವ
ಪ್ರಪ್ಲವಸ್ವ, ಆಂಡೀ ಭವ ಜ ಮಾ ಮುಹುಃ, ಸುಖಾದೀಂ
ದುಃಖನಿಧನಾಂ,
ಪ್ರತಿಮುಂಚಸ್ವ ಸ್ವಾಂ ಪುರಂ ‘ ಇತಿ । ಅಸ್ಯಾರ್ಥಃ—ಹೇ ಜ
ಜನನಮರಣ-
ಯುಕ್ತಜೀವ ತ್ವಮಾಪ್ಲವಸ್ವ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತೋ ಭವ ಪ್ರಪ್ಲವಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮುಕ್ತೋ
ಭವ, ಆಂಡೀ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡಾಂತರ್ವರ್ತೀ ಸಂಸಾರಿ ಮುಹುರ್ಮಾ ಭವ ಮಾ
ಭೂಃ । ಸಂಸಾರೀ ಚೇತ್ ಕಿಮಪರಾಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ—ಸುಖಾದೀಂ
ವೈಷಯಿಕಸುಖಹೇತುಂ ದುಃಖನಿಧನಾಂ ದುಃಖಮೇವ ನಿಧನೇ ಅಂತೇ,
ಯಸ್ಯಾಸ್ತಾಂ
ಸ್ವಾಂ ಪುರಂ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪದೇಹದ್ವಯಂ ಪ್ರತಿಮುಂಚಸ್ವ ತ್ಯಜ ।
ಏವಂ ಯೋಗಧಾರಣಯೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮಪರಾಯಣಸ್ಯ
ನಾಂತರೀಯಕಫಲಮಪ್ಯಾಹ—
ಗಚ್ಛಂಸ್ತಿಷ್ಠನ್ಸದಾ ಕಾಲಂ ವಾಯುಸ್ವೀಕರಣಂ ಪರಂ ।
ಸರ್ವಕಾಲಪ್ರಯೋಗೇನ ಸಹಸ್ರಾಯುರ್ಭವೇನ್ನರಃ ॥ 8 ॥
ನರಃ ‘ ಶತಾಯುಃ ಪುರುಷಃ ಶತೇಂದ್ರಿಯಃ ‘ ಇತಿ
ಪರಿಮಿತಾಯುರಪಿ ಗಚ್ಛನ್ ಗಮನಕಾಲೇ ತಿಷ್ಠನ್ ಅವಸ್ಥಾನಕಾಲೇ
ಸದಾ ಕಾಲಂ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಶಯನಾದಿಕಾಲಾಂತರೇ ಪರಂ ವಿಶೇಷೇಣ
ವಾಯುಸ್ವೀಕರಣಂ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮಂ ಕುರ್ವನ್ ತೇನ ಸಾರ್ವಕಾಲಪ್ರಯೋಗೇನ
ಸಾರ್ವಕಾಲಿಕವಾಯುಧಾರಣಯಾ ಸಹಸ್ರಾಯುಃ ಸಹಸ್ರವರ್ಷಜೀವೀ
ಭವೇತ್ ಭೂಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ನನು ಪರಮಫಲಂ ಕದಾ ಭವತೀತ್ಯತ ಆಹ—
ಯಾವತ್ಪಶ್ಯೇತ್ಖಗಾಕಾರಂ ತದಾಕಾರಂ ವಿಚಿಂತಯೇತ್ ।
ಖಗಾಕಾರಂ ಹಂಸಸ್ವರೂಪಂ ಯಾವತ್ಪಶ್ಯೇತ್ ಯಾವತ್ಪರ್ಯಂತಂ
ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕುರ್ಯಾತ್, ತಾವತ್ಪರ್ಯಂತಂ ತದಾಕಾರಂ ಪರಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಧಾರಣಯಾ ಪ್ರವೃದ್ಧಾಯುಃ ಪುರುಷಃ ವಿಚಿಂತಯೇತ್
ಧ್ಯಾಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ತಾದೃಶಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾರ್ಥಂ ನೈರಂತರ್ಯೇಣ ಆತ್ಮಜಗತೋ-
ರಭೇದಧ್ಯಾನಮಾಹ—
ಖಮಧ್ಯೇ ಕುರು ಚಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮಮಧ್ಯೇ ಚ ಖಂ ಕುರು ।
ಆತ್ಮಾನಂ ಖಮಯಂ ಕೃತ್ವಾ ನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಚಿಂತಯೇತ್ ॥ 9 ॥
ಖಮಧ್ಯೇ ದಹರಾಕಾಶಮಧ್ಯೇ ಆತ್ಮಾನಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ
ಕುರು ಏತದಭಿನ್ನಸತ್ತಾತ್ಮಕಮಿತಿ ಭಾವಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮಮಧ್ಯೇ ಚ
ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಖಂ ಕುರು ಆಕಾಶಂ ಕುರು ತದುಪಾದಾನಕಂ ಭಾವಯೇತ್ ।
ಆತ್ಮಾನಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಖಮಯಂ ಆಕಾಶಾತ್ಮಕಂ ಕೃತ್ವಾ
ಕಿಂಚಿದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮನ್ಯದಪಿ ನ ಚಿಂತಯೇತ್ ನ
ಧ್ಯಾಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ, ಖ-ಶಬ್ದೇನ ಜೀವೋಽಭಿಧೀಯತೇ,
‘
ಆಕಾಶಶರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಆತ್ಮಶಬ್ದೇನ
ಪರಮಾತ್ಮಾ
ಅಭಿಧೀಯತೇ । ತಯೋರೈಕ್ಯಂ ಬುದ್ಧ್ವ ನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಚಿಂತಯೇದಿತಿ ॥
ಏವಮುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಯೋಗೀ ಭೂತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠ ಏವ
ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಹ—
ಸ್ಥಿರಬುದ್ಧಿರಸಂಮೂಢೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತಃ ।
ಬಹಿರ್ವ್ಯೋಮಸ್ಥಿತಂ ನಿತ್ಯಂ ನಾಸಾಗ್ರೇ ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಂ ।
ನಿಷ್ಕಲಂ ತಂ ವಿಜಾನೀಯಾಚ್ಛ್ವಾಸೋ ಯತ್ರ ಲಯಂ ಗತಃ ॥ 10 ॥
ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೀ ಸನ್ ಸ್ಥಿರಬುದ್ಧಿಃ
ನಿಶ್ಚಲಜ್ಞಾನೀ ಭೂತ್ವಾ ಅಸಂಮೂಢಃ ಅಜ್ಞಾನರಹಿತಃ ಸನ್
ಬ್ರಹ್ಮಣಿಸ್ಥಿತಃ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠ ಏವ ನಿತ್ಯಂ ಯತ್ರ ಶ್ವಾಸಃ ಶ್ವಾಸವಾಯುಃ
ಲಯಂ ಗತಃ ನಾಶಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ, ತತ್ರ ನಾಸಾಗ್ರೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಂ
ಬಹಿರ್ವ್ಯೋಮಸ್ಥಿತಂ ಬಹಿರಾಕಾಶಸ್ಥಿತಂ ಚ ನಿಷ್ಕಲಂ ಕಲಾತೀತಂ ಕಂ
ಬ್ರಹ್ಮ
ವಿಜಾನೀಯಾತ್ ಬುಧ್ಯಾತ್ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಮನೋನೈಶ್ಚಲ್ಯಾರ್ಥಂ ಧಾರಣಾ-
ವಿಶೇಷಮಾಹ—
ಪುಟದ್ವಯವಿನಿರ್ಮುಕ್ತೋ ವಾಯುರ್ಯತ್ರ ವಿಲೀಯತೇ ॥ 11 ॥
ತತ್ರ ಸಂಸ್ಥಂ ಮನಃ ಕೃತ್ವಾ ತಂ ಧ್ಯಾಯೇತ್ಪಾರ್ಥ ಈಶ್ವರಂ ॥ 12 ॥
ಹೇ ಪಾರ್ಥ ಪುಟದ್ವಯನಿರ್ಮುಕ್ತಃ ನಾಸಾರಂಧ್ರದ್ವಯವಿನಿರ್ಗತಃ
ವಾಯುಃ ಯತ್ರ ವಿಲೀಯತೇ ಲಯಂ ಗಚ್ಛತಿ, ತಸ್ಮಿನ್ಮಾರ್ಗೇ ಸಮ್ಯಕ್
ಸ್ಥಿತಂ ಮನಃ ಕೃತ್ವಾ ತಂ ಈಶ್ವರಂ ಧ್ಯಾಯೇತ್
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪ್ರಕಾರೇಣ
ಧ್ಯಾಯೇತ್ ॥
ತಮೇವ ಪ್ರಕಾರಮಾಹ—
ನಿರ್ಮಲಂ ತಂ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ಷಡೂರ್ಮಿರಹಿತಂ ಶಿವಂ ।
ನಿರ್ಮಲಂ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಾಹಂಕಾರಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಕಂ, ಅತ ಏವ
ಷಡೂರ್ಮಿರಹಿತಂ ಕ್ಷುತ್ಪಿಪಾಸಾದಿಹೀನಂ ಶಿವಂ ಮಂಗಲಸ್ವರೂಪಮಿತಿ
ವಿಜಾನೀಯಾತ್ ಧ್ಯಾಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ
ಕಿಂ ಚ,
ಪ್ರಭಾಶೂನ್ಯಂ ಮನಃಶೂನ್ಯಂ ಬುದ್ಧಿಶೂನ್ಯಂ ನಿರಾಮಯಂ ॥ 13 ॥
ಸರ್ವಶೂನ್ಯಂ ನಿರಾಭಾಸಂ ಸಮಾಧಿಸ್ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ।
ತ್ರಿಶೂನ್ಯಂ ಯೋ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ಸ ತು ಮುಚ್ಯೇತ ಬಂಧನಾತ್ ॥ 14 ॥
ಪ್ರಭಾಶೂನ್ಯಂ ವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮಕಪ್ರಕಾಶರಹಿತಂ, ತತ್ರ
ಹೇತುಃ ಮನಃಶೂನ್ಯಂ ಮನೋರಹಿತಂ, ಅತ ಏವ ಬುದ್ಧಿಶೂನ್ಯಂ
ಆಸಕ್ತಿ-
ರಹಿತಂ ನಿರಾಮಯಂ ನಿರ್ವ್ಯಾಜಂ, ಅತ ಏವ ನಿರಾಭಾಸಂ
ಭ್ರಮರಹಿತಂ,
ಅತ ಏವ ಸರ್ವಶೂನ್ಯಂ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಸ್ತುಮಾತ್ರಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ
ಆನಂದೈಕರಸಂ ಯತ್ ಬ್ರಹ್ಮ, ತದ್ಧ್ಯಾನಂ ಸಮಾಧಿಃ । ತಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್
ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಕಿಂ ಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ—ತ್ರಿಶೂನ್ಯಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತ-
ಪ್ರಭಾದಿಶೂನ್ಯಂ ಯೋ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ ಬುಧ್ಯೇತ್ । ಏತೇನ
ಜಾಗ್ರದಾದ್ಯವಸ್ಥಾ-
ತ್ರಯಶೂನ್ಯತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಂ ಪ್ರಭಾಮನೋಬುದ್ಧಿಶಬ್ದೈಃ ಕ್ರಮೇಣ
ತಾಸಾಮಭಿಧಾನಾತ್ । ತಾದೃಶಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯೋ ವಿಜಾನೀಯಾತ್, ಸ
ಸಮಾಧಿಸ್ಥಃ ಸಂಸಾರಬಂಧನಾತ್ ಮುಚ್ಯೇತ ಮುಕ್ತೋ ಭವತಿ ॥
ಏವಂ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಸ್ಯ ದೇಹಾದಿಷ್ವಭಿನಿವೇಶೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ—
ಸ್ವಯಮುಚ್ಚಲಿತೇ ದೇಹೇ ದೇಹೀ ನ್ಯಸ್ತಸಮಾಧಿನಾ ।
ನಿಶ್ಚಲಂ ತದ್ವಿಜಾನೀಯಾತ್ಸಮಾಧಿಸ್ಥಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ॥ 15 ॥
ದೇಹೇ ಸ್ವಯಂ ಅನಾದಿಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮವಾಸನಾವಶಾತ್
ಉಚ್ಚಲಿತೇ ಗಮನಾದಿಕಂ ಕುರ್ವತ್ಯಪಿ ದೇಹೀ ಜೀವಃ ನ್ಯಸ್ತಸಮಾಧಿನಾ
ನಿಶ್ಚಲಸಮಾಧಿಯೋಗೇನ ನಿಶ್ಚಲಂ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾ ತಂ
ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ । ತದೇವ ಸಮಾಧಿಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಆತ್ಮಯೋಗ-
ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ॥
ಇತೋಽಪ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮುಚ್ಯತೇ—
ಅಮಾತ್ರಂ ಶಬ್ದರಹಿತಂ ಸ್ವರವ್ಯಂಜನವರ್ಜಿತಂ ।
ಬಿಂದುನಾದಕಲಾತೀತಂ ಯಸ್ತಂ ವೇದ ಸ ವೇದವಿತ್ ॥ 16 ॥
ಅಮಾತ್ರಂ ಹ್ರಸ್ವದೀರ್ಘಪ್ಲುತಾದಿರಹಿತಂ ಶಬ್ದರಹಿತಂ
ಶಬ್ದಾತೀತಂ, ಸ್ವರವ್ಯಂಜನವರ್ಜಿತಂ
ಅಕ್ಷರಸಮೂಹಾತ್ಮಕಪದಾನಭಿಧೇಯಂ
ಬಿಂದುನಾದಕಲಾತೀತಂ—ಅನುಸ್ವಾರೋ ಬಿಂದುಃ ಸಂವೃತೇ ಗಲವಿವರೇ
ಯದ್ದೀರ್ಘ-
ಘಂಟಾನಿರ್ಹ್ನಾದವದನುರಣನಂ ಸ ನಾದಃ, ಕಲಾ ನಾದೈಕದೇಶಃ
ತೈರತೀತಂ, ನ ಯಥಾಕಥಂಚಿಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏತಾದೃಶಂ ಬ್ರಹ್ಮ
ಯೋ ವೇದ, ಸ ವೇದವಿತ್ ಸಕಲವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯಜ್ಞಃ ನಾನ್ಯ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾತ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅಸಂಭಾವನಾವಿಪರೀತ-
ಭಾವನಾದಿನಿವೃತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ನ ಕಿಂಚಿತ್ಕೃತ್ಯಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ—
ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಜ್ಞಾನೇನ ವಿಜ್ಞಾನೇ ಜ್ಞೇಯೇ ಚ ಹೃದಿ ಸಂಸ್ಥಿತೇ ।
ಲಬ್ಧಶಾಂತಿಪದೇ ದೇಹೇ ನ ಯೋಗೋ ನೈವ ಧಾರಣಾ ॥ 17 ॥
ಜ್ಞಾನೇನ ಪರೋಕ್ಷಾತ್ಮಕೇನ ವಿಜ್ಞಾನೇ ಅಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಾತ್ಮಕೇ,
ಯದ್ವಾ, ಜ್ಞಾನೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಜನ್ಯೇನ ವಿಜ್ಞಾನೇ
ಅನುಭವಾತ್ಮಕೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಸತಿ, ಜ್ಞೇಯೇ ಸರ್ವವೇದಾಂತತಾತ್ಪರ್ಯಗೋಚರೇ
ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಹೃದಿ ಸಂಸ್ಥಿತೇ ಹೃದ್ಯಪರೋಕ್ಷತಯಾ ಭಾಸಮಾನೇ
ಸತಿ, ದೇಹೇ ದೇಹೋಪಾಧಿಮತಿ ಜೀವೇ ಲಬ್ಧಶಾಂತಿಪದೇ
ಸಂಪ್ರಾಪ್ತಬ್ರಹ್ಮಭಾವೇ ಸತಿ, ತದಾ, ಯೋಗೋಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಧಾರಣಾ
ಚ ನಾಸ್ತಿ;
ಸಿದ್ಧೇ ಫಲೇ ಸಾಧನೇನ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥
ಏವಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇನ ಮುಕ್ತಃ ಸನ್ ಈಶ್ವರ ಏವ
ಜಾಯತೇ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಾಹ—
ಯೋ ವೇದಾದೌ ಸ್ವರಃ ಪ್ರೋಕ್ತೋ ವೇದಾಂತೇ ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ।
ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಲೀನಸ್ಯ ಯಃ ಪರಃ ಸ ಮಹೇಶ್ವರಃ ॥ 18 ॥
ವೇದಾದೌ ಸರ್ವವೇದಾನಾಮಾದೌ ವೇದಸ್ಯಾಧಃಸ್ರವಣಪರಿಹಾರಾಯ
ವಿಧೀಯಮಾನಃ ವೇದಾಂತೇ ಚ ಸರ್ವವೇದಾನಾಮಂತೇ ಚ ಉಪರ್ಯುತ್ಕ್ರಮಣ-
ಪರಿಹಾರಾಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಸಂಸ್ಥಾಪಿತಃ, ಚಕಾರಾತ್ ಸರ್ವವೇದ-
ರಕ್ಷಣಾಯ ವೇದಮಧ್ಯೇ ಚ ನಿಪಾತಿತಃ ಯಃ ಸ್ವರಃ ಪ್ರಣವಾತ್ಮಕಃ,
ತಸ್ಯ ಪ್ರಣವಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೌ ಪರಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಲೀನಸ್ಯ ಯಃ ಪರಃ
ಪರಾದಿವಾಕ್ಚತುಷ್ಟಯೋದ್ಬೋಧಕಃ, ಉಪಲಕ್ಷಣಂ ಚೈತತ್ ಸರ್ವ-
ಪ್ರಾಣೇಂದ್ರಿಯಕರಣವರ್ಗಪ್ರಬೋಧಕಃ ಸರ್ವನಿಯಂತಾ ಸರ್ವಾಂತರ್ಯಾಮೀ
ಯೋ ಮಹೇಶ್ವರ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಃ ಸ ಏವ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೀ, ನಾನ್ಯ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಾಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಯಾವಾನ್ ತತ್ಸಾಧನ-
ಪ್ರಯಾಸಃ ಕೃತಃ, ಜಾತೇ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ ಅನುಭವೇ ಸ ನ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ
ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ—
ನಾವಾರ್ಥೀ ಚ ಭವೇತ್ತಾವದ್ಯಾವತ್ಪಾರಂ ನ ಗಚ್ಛತಿ ।
ಉತ್ತೀರ್ಣೇ ಚ ಸರಿತ್ಪಾರೇ ನಾವಯಾ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ॥ 19 ॥
ಯಾವತ್ ಯಾವತ್ಪರ್ಯಂತಂ ಪಾರಂ ನದೀತೀರಂ ನ ಗಚ್ಛತಿ ನ
ಸಂಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ತಾವತ್ ತಾವತ್ಪರ್ಯಂತಂ ನಾವಾರ್ಥೀ ನದೀತರಣ-
ಸಾಧನಪ್ಲವನಾರ್ಥೀ ಭವೇತ್ ಭೂಯಾತ್, ಸರಿತ್ಪಾರೇ ನದೀತೀರೇ
ಉತ್ತೀರ್ಣೇ ಸತಿ ನಾವಯಾ ನದೀತರಣಸಾಧನೇನ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಕಿಮಪಿ
ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತದ್ವದತ್ರಾಪಿ ಆತ್ಮಾಪರೋಕ್ಷೇ ಜಾತೇ
ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಭಾರೈಃ ಕಿಂ
ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥
ತದೇವ ಭಂಗ್ಯಂತರೇಣ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ—
ಗ್ರಂಥಮಭ್ಯಸ್ಯ ಮೇಧಾವೀ ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನತತ್ಪರಃ ।
ಪಲಾಲಮಿವ ಧಾನ್ಯಾರ್ಥೀ ತ್ಯಜೇದ್ಗ್ರಂಥಮಶೇಷತಃ ॥ 20 ॥
ಮೇಧಾವೀ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ ಗ್ರಂಥಮಭ್ಯಸ್ಯ ವೇದಾಂತಾದಿಶ್ರವಣಂ
ಕೃತ್ವಾ, ಜ್ಞಾನೇ ಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನೇ ವಿಜ್ಞಾನೇ ವಿಶೇಷಾನುಭವೇ
ತತ್ಪರಃ ಸನ್ ಗ್ರಂಥಂ ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಂ ತ್ಯಜೇತ್ । ಅತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ—
ಧಾನ್ಯಾರ್ಥೀ ಧಾನ್ಯಸಹಿತಂ ತೃಣಮಾದಾಯ ತದ್ಗತಧಾನ್ಯಸ್ವೀಕಾ-
ರಾನಂತರಂ ಪಲಾಲಂ ಗತಕಣಿಶಂ ತೃಣಂ ಯಥಾ ತ್ಯಜೇತ್
ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಕಿಂಚ —
ಉಲ್ಕಾಹಸ್ತೋ ಯಥಾ ಕಶ್ಚಿದ್ದ್ರವ್ಯಮಾಲೋಕ್ಯ ತಾಂ ತ್ಯಜೇತ್
ಜ್ಞಾನೇನ ಜ್ಞೇಯಮಾಲೋಕ್ಯ ಪಶ್ಚಾಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಪರಿತ್ಯಜೇತ್ ॥ 21 ॥
ಕಶ್ಚಿತ್ ಲೋಕೇ ಅಂಧಕಾರಸ್ಥಿತದ್ರವ್ಯದರ್ಶನಾರ್ಥೀ ಸನ್,
ಯಥಾ ಉಲ್ಕಾಹಸ್ತೋ ಭವತಿ, ಪಶ್ಚಾದ್ದ್ರವ್ಯಮಾಲೋಕ್ಯ ತದನಂತರಂ
ತಾಮುಲ್ಕಾಂ ಯಥಾ ತ್ಯಜೇತ್, ತಥಾ ಜ್ಞಾನೇನ ಜ್ಞಾನಸಾಧನೇನ
ಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಆಲೋಕ್ಯ ಅಪರೋಕ್ಷೀಕೃತ್ಯ ಪಶ್ಚಾತ್ ಜ್ಞಾನಂ
ಜ್ಞಾನಸಾಧನಂ ಪರಿತ್ಯಜೇತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಾತೇ ಚಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೇ, ತೇನ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್
ಸಾಧನಂ ಪರಿತ್ಯಾಜ್ಯಮಿತ್ಯೇತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತಾಂತರೇಣಾಪ್ಯಾಹ—
ಯಥಾಮೃತೇನ ತೃಪ್ತಸ್ಯ ಪಯಸಾ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ।
ಏವಂ ತಂ ಪರಮಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವೇದೈರ್ನಾಸ್ತಿ ಪ್ರಯೋಜನಂ ॥ 22 ॥
ಯಥಾ ಅಮೃತೇನ ಸಾಗರಮಥನಾದ್ಭೂತೇನ ಅಮೃತೇನ ತೃಪ್ತಸ್ಯ
ಸಂತುಷ್ಟಸ್ಯ ಪಯಸಾ ಕ್ಷೀರೇಣ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನಾಸ್ತಿ, ಏವಂ ಪರಮಂ
ತಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಪರೋಕ್ಷೀಕೃತ್ಯ ವೇದೈಃ ವೇದಾಂತ-
ಶಾಸ್ತ್ರಾದಿಭಿಃ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ, ನ ಕಿಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಕಿಂಚ, ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಿನಃ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾದಿಕರ್ತವ್ಯಮಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ—
ಜ್ಞಾನಾಮೃತೇನ ತೃಪ್ತಸ್ಯ ಕೃತಕೃತ್ಯಸ್ಯ ಯೋಗಿನಃ ।
ನ ಚಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿತ್ಕರ್ತವ್ಯಮಸ್ತಿ ಚೇನ್ನ ಸ ತತ್ತ್ವವಿತ್ ॥ 23 ॥
ಜ್ಞಾನಾಮೃತೇನ ತೃಪ್ತಸ್ಯ ಆನಂದೈಕರಸಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಕೃತ-
ಕೃತ್ಯಸ್ಯ ಕೃತಾರ್ಥಸ್ಯ ಯೋಗಿನಃ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದಪಿ
ವಿಧಿನಿಷೇಧಾದಿ ಕರ್ತವ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ, ತತ್ತ್ವೇನ ಉತ್ತೀರ್ಣತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕರ್ತವ್ಯಮಪಿ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮೇವ, ಯದ್ಯಭಿನಿವೇಶೇನ ಕರ್ಮಾಸಕ್ತಿರಸ್ತಿ,
ತರ್ಹಿ ಸ ತತ್ತ್ವವಿನ್ನ ಭವತಿ, ಆರೂಢೋ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ಕೇವಲಂ ವೇದಪಾಠಮಾತ್ರೇಣ ವೇದವಿತ್ತ್ವಂ
ನಾಸ್ತಿ, ಕಿಂ ತು ವೇದತಾತ್ಪರ್ಯಗೋಚರಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನೈವ
ವೇದವಿತ್ತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ—
ತೈಲಧಾರಾಮಿವಾಚ್ಛಿನ್ನಂ ದೀರ್ಘಘಂಟಾನಿನಾದವತ್ ।
ಅವಾಚ್ಯಂ ಪ್ರಣವಸ್ಯಾಗ್ರಂ ಯಸ್ತಂ ವೇದ ಸ ವೇದವಿತ್ ॥ 24 ॥
ತೈಲಧಾರಾಮಿವಾಚ್ಛಿನ್ನಂ ಸಂತತಧಾರಾವತ್
ವಿಚ್ಛೇದರಹಿತಂ ದೀರ್ಘಘಂಟಾನಿನಾದವತ್
ಅತಿದೀರ್ಘಘಂಟಾಧ್ವನ್ಯಗ್ರವಚ್ಚ
ವಿಚ್ಛೇದರಹಿತಂ ಅವಾಚ್ಯಂ ಅವಾಙ್ಮನಸಗೋಚರಂ ಪ್ರಣವಸ್ಯ
ಅಕಾರೋಮಕಾರಬಿಂದುನಾದಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಸಕಲವೇದಸಾರಸ್ಯ ಅಗ್ರಂ ಲಕ್ಷ್ಯಂ
ಬ್ರಹ್ಮ ಯೋ ವೇದ, ಸ ವೇದವಿತ್ ವೇದಾಂತಾರ್ಥಜ್ಞಾನೀ; ನಾನ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಿನಃ ಸಮಾಧಿಸಾಧನಸ್ವರೂಪಮಾಹ—
ಆತ್ಮಾನಮರಣಿಂ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಣವಂ ಚೋತ್ತರಾರಣಿಂ ।
ಧ್ಯಾನನಿರ್ಮಥನಾಭ್ಯಾಸಾದೇವಂ ಪಶ್ಯೇನ್ನಿಗೂಢವತ್ ॥ 25 ॥
ಆತ್ಮಾನಂ ಆತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಧ್ಯಾಸವಂತಂ ಜೀವಂ ಅರಣಿಂ
ಕೃತ್ವಾ ಅಧರಾರಣಿಂ ಭಾವಯಿತ್ವಾ, ಪ್ರಣವಂ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕಂ
ಶಬ್ದಂ ಉತ್ತರಾರಣಿಂ ಕೃತ್ವಾ ಭಾವಯಿತ್ವಾ,
ಧ್ಯಾನನಿರ್ಮಥನಾಭ್ಯಾಸಾತ್
ಧ್ಯಾನರೂಪಮಥನೇನ ಪೌನಃಪುನ್ಯೇನ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ನಿಗೂಢವತ್
ಪಾಂಡಿತ್ಯಾಪ್ರಕಟನೇನ ಯೋ ವರ್ತತೇ, ಸ ಏವಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯೇತ್;
ನಾನ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಯಾವದಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಪರ್ಯಂತಂ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಬ್ರಹ್ಮ-
ಧಾರಣಾಮಾಹ—
ತಾದೃಶಂ ಪರಮಂ ರೂಪಂ ಸ್ಮರೇತ್ಪಾರ್ಥ ಹ್ಯನನ್ಯಧೀಃ ।
ವಿಧೂಮಾಗ್ನಿನಿಭಂ ದೇವಂ ಪಶ್ಯೇದಂತ್ಯಂತನಿರ್ಮಲಂ ॥ 26 ॥
ಹೇ ಪಾರ್ಥ, ವಿಧೂಮಾಗ್ನಿನಿಭಂ ವಿಗತಧೂಮಾಗ್ನಿರಿವ
ದ್ಯೋತಮಾನಂ ಅತ್ಯಂತನಿರ್ಮಲಂ ಅತಿಸ್ವಚ್ಛಂ ದೇವಂ ಸ್ವಯಂ-
ಪ್ರಕಾಶಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಯಾವತ್ಪಶ್ಯೇತ್ ಅಪರೋಕ್ಷೀಕುರ್ಯಾತ್,
ತಾವತ್ ತಾದೃಶಂ ಪರಮಂ ಸರ್ವೋತ್ಕೃಷ್ಟಂ ರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ-
ಸ್ವರೂಪಂ, ಅನನ್ಯಧೀರಿತಿ ಅನನ್ಯಚಿತ್ತಃ ಸನ್ ಸಂಸ್ಮರೇತ್
ಬ್ರಹ್ಮಧಾರಣಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಭಾವನಾಪ್ರಕಾರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಟನವ್ಯಾಜೇನ
ವಿಶದಯತಿ—
ದೂರಸ್ಥೋಽಪಿ ನ ದೂರಸ್ಥಃ ಪಿಂಡಸ್ಥಃ ಪಿಂಡವರ್ಜಿತಃ ।
ವಿಮಲಃ ಸರ್ವದಾ ದೇಹೀ ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ನಿರಂಜನಃ ॥ 27 ॥
ದೇಹೀ ಜೀವಃ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ದೂರಸ್ಥೋಽಪಿ ಅಜ್ಞಸ್ಯ
ಪರೋಕ್ಷವತ್ ಸ್ಥಿತೋಽಪಿ ನ ದೂರಸ್ಥಃ ಪರೋಕ್ಷಸ್ಥಿತೋ ನ ಭವತಿ;
ಕಿಂ ತು ಸರ್ವದಾಪಿ ಅಪರೋಕ್ಷ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಿಂಡಸ್ಥೋಽಪಿ ಅಜ್ಞಸ್ಯ
ಶರೀರಸಂಬಂಧಾಧ್ಯಾಸಾತ್ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನವತ್ ಭಾಸಮಾನೋಽಪಿ,
ಪಿಂಡವರ್ಜಿತಃ ಶರೀರಸಂಬಂಧಧ್ಯಾಸರಹಿತಃ; ತತ್ರ ಹೇತುಃ—
ವಿಮಲಃ ನಿರ್ಮಲಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಸರ್ವತಃ ಪರಿಪೂರ್ಣಃ ನಿರಂಜನಃ ಸ್ವಯಂ-
ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚ । ಏವಂ ಧ್ಯಾಯೇದಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ॥
ಕಿಂಚ, ದೇಹಾಧ್ಯಾಸಾತ್ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ
ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಾದಿಕಮಾತ್ಮನೋ ನಾಸ್ತಿ ಇತ್ಯಾಹ—
ಕಾಯಸ್ಥೋಽಪಿ ನ ಕಾಯಸ್ಥಃ ಕಾಯಸ್ಥೋಽಪಿ ನ ಜಾಯತೇ ।
ಕಾಯಸ್ಥೋಽಪಿ ನ ಭುಂಜಾನಃ ಕಾಯಸ್ಥೋಽಪಿ ನ ಬಧ್ಯತೇ ॥ 28 ॥
ದೇಹೀ ಜೀವಃ ಕಾಯಸ್ಥೋಽಪಿ ಶರೀರಾಧ್ಯಾಸವಾನಪಿ ನ
ಕಾಯಸ್ತಃ ಶರೀರನಿಮಿತ್ತಬಂಧರಹಿತಃ । ಕಾಯಸ್ಥೋಽಪಿ
ಜನ್ಮಾದಿವಚ್ಛರೀರಸ್ಥೋಽಪಿ ನ ಜಾಯತೇ ಶರೀರನಿಮಿತ್ತಜನ್ಮರಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾಯಸ್ಥೋಽಪಿ ಭೋಗಸಾಧನೀಭೂತಶರೀರಸ್ಥೋಽಪಿ ನ ಭುಂಜಾನಃ ಭೋಗರಹಿತಃ ।
ಕಾಯಸ್ಥೋಽಪಿ ಬಂಧಹೇತುಭೂತದೇಹಸ್ಥೋಽಪಿ ನ ಬಧ್ಯತೇ ಬಂಧನಂ
ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಂಚ—
ಕಾಯಸ್ಥೋಽಪಿ ನ ಲಿಪ್ತಃ ಸ್ಯಾತ್ಕಾಯಸ್ಥೋಽಪಿ ನ ಬಾಧ್ಯತೇ ।
ಕಾಯಸ್ಥೋಽಪಿ ಸುಖದುಃಖಾದಿಹೇತುಭೂತದೇಹಸಂಬಂಧೋಽಪಿ
ನ ಲಿಪ್ತಃ ಸ್ಯಾತ್ ಸುಖದುಃಖಾದಿಸಂಬಂಧರಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಾಯಸ್ಥೋಽಪಿ ಮರಣಧರ್ಮವದ್ದೇಹಸ್ಥೋಽಪಿ ನ ಬಾಧ್ಯತೇ ನ ಮ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನೇನ ಜನ್ಮಾದಿಷಡ್ಭಾವವಿಕಾರಶೂನ್ಯತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಂ ॥
ಯದಧ್ಯಾಸೇನ ಆತ್ಮಮೋಹಾತ್ಸಂಸೃತಿಃ, ತದಪವಾದೇನ ತತ್ರೈವ
ದೇಹಾಂತಃಕರಣಾದಾವಾತ್ಮಾ ವಿಚಾರಣೀಯ ಇತ್ಯಾಹ—
ತಿಲಮಧ್ಯೇ ಯಥಾ ತೈಲಂ ಕ್ಷೀರಮಧ್ಯೇ ಯಥಾ ಘೃತಂ ॥ 29 ॥
ಪುಷ್ಪಮಧ್ಯೇ ಯಥಾ ಗಂಧಃ ಫಲಮಧ್ಯೇ ಯಥಾ ರಸಃ ।
ಕಾಷ್ಠಾಗ್ನಿವತ್ಪ್ರಕಾಶೇತ ಆಕಾಶೇ ವಾಯುವಚ್ಚರೇತ್ ॥ 30 ॥
ಆತ್ಮಾ ತಿಲಮಧ್ಯೇ ತೈಲಾಚ್ಛಾದಕತಿಲೇಷು ಯಥಾ ತೈಲಂ,
ಯಂತ್ರಾದಿನಾ ತಿಲೇ ನಿಷ್ಪಿಷ್ಟೇ ಯಥಾ ತಿಲಾತ್ಪೃಥಕ್ ತೈಲಂ ಶುದ್ಧಂ
ಭಾಸತೇ, ಯಥಾ ಕ್ಷೀರಮಧ್ಯೇ ಘೃತಾಚ್ಛಾದಕಕ್ಷೀರಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ
ಕ್ಷೀರತ್ವಾಪನೋದಕೋಪಾಯದ್ವಾರಾ ದಧಿಪರಿಣಾಮೇ ಮಥನೇನಾಪನೀತೇ
ನವನೀತಾದಿಪರಿಣಾಮದ್ವಾರಾ ಅಗ್ನಿಸಂಯೋಗಾತ್ ಯಥಾ ಘೃತಂ
ಪ್ರತೀಯತೇ, ತಥಾ ಪುಷ್ಪಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯಥಾ ಗಂಧಃ ಪ್ರತೀಯತೇ,
ಫಲಮಧ್ಯೇ ತ್ವಗಸ್ಥ್ಯಾದಿಹೇಯಾಂಶಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಯಥಾ ರಸೋ
ಭಾಸತೇ, ಆಕಾಶೇ ಯಥಾ ವಾಯುಃ ಸರ್ವಗತಃ ಸನ್ ವಾತಿ
ಸಂಚರತಿ, ತಥಾ ಕಾಷ್ಠಾಗ್ನಿವತ್ ಅರಣ್ಯಾದಿಸ್ಥಿತಾಗ್ನಿಃ
ಮಥನಾದಿನಾ ಮಥಿತೇ
ಯಥಾ ಕಾಷ್ಠಭಾವಂ ವಿಹಾಯ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತಯಾ ಭಾಸತೇ,
ತದ್ವದಾತ್ಮಾಪಿ ಅಶ್ರಮಯಾದಿಪಂಚಕೋಶೇಷು ಮಧ್ಯೇ ಹೇಯಾಂಶ-
ಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಆನಂದಾತ್ಮಕತಯಾ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಃ ಸನ್ ಭಾಸತ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಏತದೇವ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಸರ್ವಂ ಸ್ಪಷ್ಟಮುಪಪಾದಯತಿ—
ತಥಾ ಸರ್ವಗತೋ ದೇಹೀ ದೇಹಮಧ್ಯೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ ।
ಮನಸ್ಥೋ ದೇಶಿನಾಂ ದೇವೋ ಮನೋಮಧ್ಯೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ ॥ 31 ॥
ತಥಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತತೈಲಾದಿವತ್ ಸರ್ವಗತಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ದೇಹೀ
ಜೀವಃ ದೇಹಮಧ್ಯೇ ನಾನಾಭಿನ್ನತಿರ್ಯಗ್ದೇಹಾದಿದೇಹಮಧ್ಯೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ
ನಾನಾಭಿನ್ನತಿಲೇಷು ತೈಲವತ್ ಏಕತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇಹಿನಾಂ
ತತ್ತದ್ದೇಹಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಂ ಮನಸ್ಥಃ ತತ್ತದಂತಃ-
ಕರಣಸ್ಥಃ ದೇವಃ ಈಶ್ವರಃ ಮನೋಮಧ್ಯೇ
ತತ್ತದ್ದುಷ್ಟಾದುಷ್ಟಾಂತಃಕರಣೇಷು
ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ ಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ಭಾಸತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ತಾದೃಶಬ್ರಹ್ಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯೇಣ ಮುಚ್ಯಂತ ಇತ್ಯಾಹ—
ಮನಸ್ಥಂ ಮನಮಧ್ಯಸ್ಥಂ ಮಧ್ಯಸ್ಥಂ ಮನವರ್ಜಿತಂ ।
ಮನಸಾ ಮನ ಆಲೋಕ್ಯ ಸ್ವಯಂ ಸಿಧ್ಯಂತಿ ಯೋಗಿನಃ ॥ 32 ॥
ಮನಸ್ಥಂ ಮನೋಽವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಮನಮಧ್ಯಸ್ಥಂ ಮನಃಸಾಕ್ಷಿ-
ಭೂತಂ ಮಧ್ಯಸ್ಥಂ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿಭೂತಂ ಮನವರ್ಜಿತಂ
ಸಂಕಲ್ಪವಿಕಲ್ಪಾದಿರಹಿತಂ ಮನಃ ಅವಬೋಧಾತ್ಮಕಂ ದೇವಂ ಮನಸಾ
ಪರಿಶುದ್ಧಾಂತಃಕರಣೇನ ಆಲೋಕ್ಯ ತದ್ಗೋಚರಾಪರೋಕ್ಷಚರಮವೃತ್ತಿಂ
ಲಬ್ಧ್ವಾ ಯೋಗಿನಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಸಿಧ್ಯಂತಿ ನಿವೃತ್ತಾವಿದ್ಯಕಾ ಮುಕ್ತಾ
ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಆಕಾಶಂ ಮಾನಸಂ ಕೃತ್ವಾ ಮನಃ ಕೃತ್ವಾ ನಿರಾಸ್ಪದಂ ।
ನಿಶ್ಚಲಂ ತದ್ವಿಜಾನೀಯಾತ್ಸಮಾಧಿಸ್ಥಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ॥ 33 ॥
ಆಕಾಶವನ್ಮಾನಸಂ ಮನೋ ನಿರ್ಮಲಂ ಕೃತ್ವಾ ಮನಃ
ಸಂಕಲ್ಪವಿಕಲ್ಪಾತ್ಮಕಂ ನಿರಾಸ್ಪದಂ ನಿರ್ವಿಷಯಂ ಕೃತ್ವಾ ನಿಶ್ಚಲಂ
ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಮೀಶ್ವರಂ ಯೋ ವಿಜಾನೀಯಾತ್, ಸ ಏವ ಸಮಾಧಿಸ್ಥಃ ।
ತಾದೃಶಜ್ಞಾನಮೇವ ಸಮಾಧಿಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಆರೂಢಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಂ, ಆರುರುಕ್ಷೋರುಪಾಯಮಾಹ—
ಯೋಗಾಮೃತರಸಂ ಪೀತ್ವಾ ವಾಯುಭಕ್ಷಃ ಸದಾ ಸುಖೀ ।
ಯಮಮಭ್ಯಸ್ಯತೇ ನಿತ್ಯಂ ಸಮಾಧಿರ್ಮೃತ್ಯುನಾಶಕೃತ್ ॥ 34 ॥
ಯೋಗಾಮೃತರಸಂ ಪೀತ್ವಾ ಯಮನಿಯಮಾದ್ಯಷ್ಟಾಂಗಯೋಗ-
ಅಮೃತಪಾನಂ ಕೃತ್ವಾ ತತ್ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕಶಾಸ್ತ್ರಮಭ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ,
ವಾಯುಭಕ್ಷಃ ವಾಯುಮಾತ್ರಾಹರಃ, ಉಪಲಕ್ಷಣಮೇತತ್, ಹಿತಮಿತ-
ಮೇಧ್ಯಾಶೀ, ಸದಾ ಸುಖೀ ಸರ್ವದಾ ಸಂತುಷ್ಟಃ ಸನ್, ಯಂ ಯಮಂ
ಮನೋನಿಗ್ರಹಂ ನಿತ್ಯಮಭ್ಯಸ್ಯತೇ, ಸ ಸಮಾಧಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಸ ಸಮಾಧಿಃ
ಮೃತ್ಯುನಾಶಕೃತ್ ಜನನಮರಣಸಂಸಾರನಾಶಕೃದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ತಾದೃಶಸಮಾಧೌ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮಾಹ—
ಊರ್ಧ್ವಶೂನ್ಯಮಧಃಶೂನ್ಯಂ ಮಧ್ಯಶೂನ್ಯಂ ಯದಾತ್ಮಕಂ ।
ಸರ್ವಶೂನ್ಯಂ ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ಸಮಾಧಿಸ್ಥಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ॥ 35 ॥
ಊರ್ಧ್ವಶೂನ್ಯಂ ಊರ್ಧ್ವದೇಶಪರಿಚ್ಛೇದರಹಿತಂ
ಅಧಃಶೂನ್ಯಂ ಅಧೋಮಧ್ಯದೇಶಪರಿಚ್ಛೇದರಹಿತಂ ಸರ್ವಶೂನ್ಯಂ
ದೇಶಕಾಲಾದಿಪರಿಚ್ಛೇದರಹಿತಂ ಯದಾತ್ಮಕಂ ಯತ್ಸ್ವರೂಪಂ, ಸ
ಆತ್ಮೇತಿ ಭಾವನಾ ಸಮಾಧಿಸ್ಥಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಏತಸ್ಯಾಇಕಾಂತಿಕದೃಷ್ಟೇಃ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾತೀತತ್ವಮಾಹ—
ಶೂನ್ಯಭಾವಿತಭಾವಾತ್ಮಾ ಪುಣ್ಯಪಾಪೈಃ ಪ್ರಮುಚ್ಯತೇ ।
ಶೂನ್ಯಮಿತಿ ಸರ್ವಪರಿಚ್ಛೇದರಹಿತಮಿತಿ ಭಾವಿತಃ ವಾಸಿತಃ
ಭಾವಃ ಅಭಿಪ್ರಾಯೋ ಯಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ತಾದೃಶಃ ಸನ್
ಶೂನ್ಯಭಾವಿತಭಾವಾತ್ಮಾ
ಯೋಗೀ ಪುಣ್ಯಪಾಪೈಃ ವಿಧಿನಿಷೇಧಪ್ರಯುಕ್ತೈಃ ಪ್ರಮುಚ್ಯತೇ ಮುಕ್ತೋ
ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಏವಂ ಭಗವದುಪದಿಷ್ಟಸಮಾಧೌ ವಿರೋಧಮಸಂಭವಂ ಚ ಆಹ—
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ—
ಅದೃಶ್ಯೇ ಭಾವನಾ ನಾಸ್ತಿ ದೃಶ್ಯಮೇತದ್ವಿನಶ್ಯತಿ ॥ 36 ॥
ಅವರ್ಣಮಸ್ವರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಥಂ ಧ್ಯಾಯಂತಿ ಯೋಗಿನಃ ।
ಅದೃಶ್ಯೇ ಜ್ಞಾನಾಗೋಚರೇ ವಸ್ತುನಿ ಭಾವನಾ ಧ್ಯಾನಂ ನಾಸ್ತಿ;
ನನು ತರ್ಹಿ ದೃಶ್ಯಂ ಭವತ್ವಿತಿ ಚೇತ್, ದೃಶ್ಯಮೇತತ್ಸರ್ವಂ
ವಿನಶ್ಯತಿ ನಾಶಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಶುಕ್ತಿಕಾರೂಪ್ಯವತ್ । ತಥಾ ಚ
ಅವರ್ಣಂ ರೂಪ-
ರಹಿತಂ ಅಸ್ವರಂ ಶಬ್ದಾಗೋಚರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯೋಗಿನಃ ಕಥಂ ಧ್ಯಾಯಂತಿ,
ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಸ್ಮೃತ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವೇನಾನನುಭೂತೇ ತದಯೋಗಾತ್ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನ ಹಿ ಸಾವಯವಮೂರ್ತ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವೇನ ವಯಂ ಧ್ಯಾನಂ ಬ್ರೂಮಃ
ಯೇನ ತ್ವಯೋಕ್ತಂ ಘಟೇತ, ಕಿಂ ತು ನಿರ್ವಿಶೇಷಪರಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ನಿರ್ಮಲಂ
ನಿಷ್ಕಲಮಿತ್ಯಾದಿನಾ, ವೇದಾಂತಜನ್ಯವೃತ್ತಿಗೋಚರತ್ವೇನ
ತತ್ಸಂಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಹ—
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ—
ಊರ್ಧ್ವಪೂರ್ಣಮಧಃಪೂರ್ಣಂ ಮಧ್ಯಪೂರ್ಣಂ ಯದಾತ್ಮಕಂ ॥ 37 ॥
ಸರ್ವಪೂರ್ಣಂ ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ಸಮಾಧಿಸ್ಥಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ।
ಊರ್ಧ್ವಾಧೋಮಧ್ಯಪೂರ್ಣಶಬ್ದೈಃ ಸರ್ವದೇಶತಃ ಸರ್ವಕಾಲತಃ
ಪರಿಚ್ಛೇದಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ । ಯದಾತ್ಮಕಂ ಯತ್ ಏತಾದೃಶಂ ವಸ್ತು
ಸರ್ವತ್ರ ಪರಿಪೂರ್ಣಂ ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ಯೋ ಧ್ಯಾಯತಿ, ಸ ಸಮಾಧಿಸ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಮಪಿ ತದೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ನನ್ವಯಂ ಸಾಲಂಬನಯೋಗೋ ನಿರಾಲಂಬನಯೋಗೋ ವೇತಿ ದ್ವೇಧಾ
ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ತತ್ರ ದೋಷಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ—
ಅರ್ಜುನ ಉಅವಾಚ—
ಸಾಲಂಬಸ್ಯಾಪ್ಯನಿತ್ಯತ್ವಂ ನಿರಾಲಂಬಸ್ಯ ಶೂನ್ಯತಾ ॥ 38 ॥
ಉಭಯೋರಪಿ ದುಷ್ಠತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಧ್ಯಾಯಂತಿ ಯೋಗಿನಃ ।
ಸಾಲಂಬಸ್ಯ ಮೂರ್ತ್ಯಾಧಾರಾದಿಸಹಿತಸ್ಯ ಅನಿತ್ಯತ್ವಂ ವಿನಾಶಿತ್ವಂ,
ನಿರಾಲಂಬಸ್ಯ ಮೂರ್ತ್ಯಾಧಾರಾದಿರಹಿತಸ್ಯ ಶೂನ್ಯತಾ ಶಶ-
ವಿಷಾಣಾಯಿತತ್ವಂ, ಏವಮುಭಯೋರಪಿ ದುಷ್ಟತ್ವಾತ್
ದೋಷಘಟಿತತ್ವಾತ್ ಯೋಗಿನಃ ಕಥಂ ಧ್ಯಾಯಂತೀತಿ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಃ ॥
ಯಜ್ಞದಾನಾದಿನಾ ಶುದ್ಧಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ
ವೇದಾಂತಜನ್ಯನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಗೋಚರವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ ನ
ಶೂನ್ಯತೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಹ—
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ—
ಹೃದಯಂ ನಿರ್ಮಲಂ ಕೃತ್ವಾ ಚಿಂತಯಿತ್ವಾಪ್ಯನಾಮಯಂ ॥ 39 ॥
ಅಹಮೇವ ಇದಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ಪಶ್ಯೇತ್ಪರಂ ಸುಖಂ ।
ಹೃದಯಂ ಚಿತ್ತಂ ನಿರ್ಮಲಂ ಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿರಾಗಾದಿದೋಷರಹಿತಂ
ಕೃತ್ವಾ ಅನಾಮಯಂ ಚಿಂತಯಿತ್ವಾ ಈಶ್ವರಂ ಧ್ಯಾತ್ವಾ ಪರಂ ಸುಖೀ ಸನ್
ಏಕ ಏವಾಹಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ಜಗಜ್ಜಾಲಮಹಮೇವ ನ ಮತ್ತೋ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮನ್ಯತ್
ಇತಿ ಪಶ್ಯೇತ್ ಅಪರೋಕ್ಷಾನುಭವಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಅರ್ಥಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಜಗತಃ ಶಬ್ದನಿರೂಪ್ಯತ್ವೇನ ಶಬ್ದಸ್ಯ ವರ್ಣಾ-
ತ್ಮಕತ್ವೇನ ವರ್ಣಾನಾಂ ಪ್ರಣವಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ಪ್ರಣವಸ್ಯ ಬಿಂದ್ವಾತ್ಮಕತ್ವೇನ
ಬಿಂದೋಃ ನಾದಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ನಾದಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾನಸ್ಥಾನಾತ್ಮಕ-
ಕಲಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೇನ ಬಿಂದುನಾದಕಲಾತೀತಂ ಬ್ರಹ್ಮ
ಧ್ಯಾಯೇದಿತಿ ಭಗವತೋಕ್ತಂ, ತದ್ವಿವಿಚ್ಯ ಜ್ಞಾತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ—
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ—
ಅಕ್ಷರಾಣಿ ಸಮಾತ್ರಾಣಿ ಸರ್ವೇ ಬಿಂದುಸಮಾಶ್ರಿತಾಃ ॥ 40 ॥
ಬಿಂದುಭಿರ್ಭಿದ್ಯತೇ ನಾದಃ ಸ ನಾದಃ ಕೇನ ಭಿದ್ಯತೇ ।
ಹೇ ಭಗವನ್ ಸಮಾತ್ರಾಣಿ ಅಕ್ಷರಾಣಿ ಅಕಾರಾದೀನಿ ಸರ್ವೇ
ಸರ್ವಾಣಿ ಲಿಂಗವ್ಯತ್ಯಯಃ ಆರ್ಷಃ, ಬಿಂದುಸಮಾಶ್ರಿತಾಃ
ಬಿಂದುತನ್ಮಾತ್ರಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಬಿಂದುಸ್ತು ನಾದೇನ ಭಿದ್ಯತೇ ನಾದತನ್ಮಾತ್ರಃ
ಸನ್ ತತ್ರ ಸಮನ್ವೇತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ನಾದಃ ಕಲಾಯಾಂ ಸಮನ್ವೇತಿ । ಸಾ
ಕಲಾ
ಕುತ್ರ ಸಮನ್ವೇತಿ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಶ್ಲೋಕೇ ಸ ನಾದಃ ಕೇನ
ಭಿದ್ಯತ ಇತಿ
ನಾದಸ್ಯೈವ ಸಮನ್ವಯಃ ಪೃಷ್ಟ ಇತಿ ಭಾತಿ, ತಥಾಪಿ ನಾದಸ್ಯ
ಕಲಾಸಮನ್ವಯ
ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ನಾದಪದಂ ಕಲೋಪಲಕ್ಷಣಂ ॥
ಏವಂ ಪೃಷ್ಟೋ ಭಗವಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವೇತಿ ಇತಿ
ಉತ್ತರಮಾಹ—
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ—
ಅನಾಹತಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಯೋ ಧ್ವನಿಃ ॥ 41 ॥
ಧ್ವನೇರಂತರ್ಗತಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ಜ್ಯೋತಿರಂತರ್ಗತಂ ಮನಃ ।
ತನ್ಮನೋ ವಿಲಯಂ ಯಾತಿ ತದ್ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಂ ॥ 42 ॥
ಅನಾಹತಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಾವಸ್ಥಾಪನ್ನಪ್ರಣವಸ್ಯ ಯಃ ಧ್ವನಿಃ
ನಾದಃ ತಸ್ಯ ನಾದಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಃ ಅಂತರ್ಗತಂ । ತೇನ ತೇಜೋರೂಪಕಲಾಯಾಂ
ನಾದಸ್ಯಾಂತರ್ಭಾವ ಇತಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ । ಕಲಾಂತರ್ಭಾವಮಾಹ—
ಜ್ಯೋತಿರಂತರ್ಗತಂ ಮನ ಇತಿ । ಮನಸಃ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಯಂತರ್ಭಾವೋ ನಾಮ
ತನ್ಮಾತ್ರಯಾ ತತ್ರ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ತಥಾ ಚ ಮನಸಿ ಜ್ಯೋತಿಷಃ ಕಲಾಯಾಃ
ಸಮನ್ವಯ ಇತಿ
ಭಾವಃ । ತತ್ ಮನಃ ಶಬ್ದಾದಿಪ್ರಪಂಚಕಾರಣಭೂತಂ ಮನಃ
ಯತ್ರ ವಿಲಯಂ ಯಾತಿ, ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ
ವೇದಾಂತಜನ್ಯನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಬ್ರಹ್ಮ-
ಗೋಚರಮನೋವೃತ್ತಿಃ ಲಯಂ ಯಾತಿ, ತತ್ ವೃತ್ತಿಲಯಸ್ಥಾನಂ ವೃತ್ತಿ-
ಲಯಾತ್ಮಕಂ ವಾ ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಉತ್ಕೃಷ್ಟಂ ಪದಂ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ।
ತದುಕ್ತಂ—ಮನಃ ಕಾಯಾಗ್ನಿನಾ ಹಂತೀತ್ಯಾದಿನಾ ॥
ಪುನಸ್ತದೇವ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ—
ಓಂಕಾರಧ್ವನಿನಾದೇನ ವಾಯೋಃ ಸಂಹರಣಾಂತಿಕಂ ।
ನಿರಾಲಂಬಂ ಸಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಯತ್ರ ನಾದೋ ಲಯಂ ಗತಃ ॥ 43 ॥
ಓಂಕಾರಧ್ವನಿನಾದೇನ ಓಂಕಾರಧ್ವನ್ಯಾತ್ಮಕನಾದೇನ ಸಹ ವಾಯೋಃ
ಸಂಹರಣಾಂತಿಕಂ ರೇಚಕಪೂರಕಾದಿಕ್ರಮೇಣ ನಿಯಮಿತವಾಯೋರುಪಸಂಹಾರ-
ಪರ್ಯಂತಂ ನಿರಾಲಂಬಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯಂ
ಕೃತ್ವಾ ಧ್ಯಾಯೇತ್ । ಯತ್ರ ಸ ನಾದೋ ಲಯಂ ಗತಃ ನಾಶಂ
ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್, ತತ್ ನಾದನಾಶಾಧಿಕರಣಾತ್ಮಕಂ ನಾದನಾಶಾತ್ಮಕಂ
ವಾ ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಏವಂ ಧ್ಯಾನಪ್ರಕಾರೇಣ ಶುದ್ಧಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಆರೂಢಸ್ಯ
ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ವಿಧೂಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಯುಜ್ಯೇಽಭಿಹಿತೇ,
ಆರುರುಕ್ಷೋರಪರಿಶುದ್ಧ-
ಅಂತಃಕರಣಿತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಯುಜ್ಯಾಸಂಭವೇ
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮವಿಧೂನನಾಸಂಭವೇನ
ತದ್ದ್ವಾರಾ ಜನನಮರಣಾದಿಕಮವಶ್ಯಂ ಭಾವ್ಯಮಿತಿ ಮನಸಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ var ಭಾವಿತವ್ಯಮಿತಿ
ಪುನರಾವೃತ್ತಿಪ್ರಕಾರಂ ಪೃಚ್ಛತಿ—
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ—
ಭಿನ್ನೇ ಪಂಚಾತ್ಮಕೇ ದೇಹೇ ಗತೇ ಪಂಚಸು ಪಂಚಧಾ ।
ಪ್ರಾಣೈರ್ವಿಮುಕ್ತೇ ದೇಹೇ ತು ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಕ್ವ ಗಚ್ಛತಃ ॥ 44 ॥
ಪಂಚಾತ್ಮಕೇ ಪಂಚಭೂತಾತ್ಮಕೇ ದೇಹೇ ಸ್ಥೂಲಶರೀರೇ
ಭಿನ್ನೇ ಗತೇ ಸತಿ, ಪಂಚಸು ಪಂಚಭೂತೇಷು ಪಂಚಧಾ
ತತ್ತತ್ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಾ-
ಕಾರೇಣ ಸ್ಥಿತೇಷು ಸತ್ಸು, ದೇಹೇ ಪ್ರಾಣೈಃ ಪ್ರಾಣಾದಿಪಂಚವಾಯುಭಿಃ
ವಿಯುಕ್ತೇ ಸತಿ, ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ಕ್ವ ಗಚ್ಛತಃ ಕುತ್ರ
ಯಾಸ್ಯತಃ ॥
ಏವಂ ಪೃಷ್ಟೋ ಭಗವಾನ್ ಲಿಂಗಶರೀರಾಧಾರತಯಾ ತಿಷ್ಠತ
ಇತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ—
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ—
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಮನಶ್ಚೈವ ಪಂಚಭೂತಾನಿ ಯಾನಿ ಚ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ಪಂಚೈವ ಯಾಶ್ಚಾನ್ಯಾಃ ಪಂಚ ದೇವತಾಃ ॥ 45 ॥
ತಾಶ್ಚೈವ ಮನಸಾ ಸರ್ವೇ ನಿತ್ಯಮೇವಾಭಿಮಾನತಃ ।
ಜೀವೇನ ಸಹ ಗಚ್ಛಂತಿ ಯಾವತ್ತತ್ತ್ವಂ ನ ವಿಂದತಿ ॥ 46 ॥
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ಮನಶ್ಚ ಅಂತಃಕರಣಂ ಯಾನಿ ಚ
ಪಂಚಭೂತಾನಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಿ ಯಾನಿ ಚ ಪಂಚೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚಕ್ಷು-
ರಾದೀನಿ ವಾಗಾದೀನಿ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಾತ್ಮಕಾನಿ ಚ ಯಾಶ್ಚಾನ್ಯಾಃ
ಪಂಚದೇವತಾಃ ಪಂಚೇಂದ್ರಿಯಾಭಿಮಾನಿನ್ಯಃ ದಿಗ್ವಾತಾದಯಃ,
ತದುಕ್ತಂ—
ದಿಗ್ವಾತಾದರ್ಕಪ್ರವೇತಾಶ್ವಿವಹ್ನಿಪ್ರಾಪ್ಯಪ್ರಲೀಯಕಾಃ ಇತಿ, ತಾ
ದೇವತಾಃ, ಏತೇ ಸರ್ವಭೂತಾದಯಃ ಮನಸಾ ಅಂತರಿಂದ್ರಿಯೇಣ ನಿತ್ಯಮೇವ
ಸರ್ವದಾ
ಅಭಿಮಾನತಃ ಮಮತಾಹಂಕಾರವಿಷಯತ್ವೇನ ಯಾವತ್ತತ್ತ್ವಂ ನ ವಿಂದತಿ
ಅಪರೋಕ್ಷಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ತಾವಜ್ಜೀವೇನ ಸಹ
ಜೀವೋಪಾಧಿನಾ
ಲಿಂಗೇನ ಸಹ ಗಚ್ಛಂತಿ ಗತಾಗತಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಏವಂ ಸ್ಥೂಲದೇಹಲಯೇಽಪಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೌ
ಲಿಂಗಶರೀರಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ, ಲಿಂಗಶರೀರಭಂಗಃ
ಕದೇತಿ
ಪೃಚ್ಛತಿ—
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ—
ಸ್ಥಾವರಂ ಜಂಗಮಂ ಚೈವ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಸಚರಾಚರಂ ।
ಜೀವಾ ಜೀವೇನ ಸಿಧ್ಯಂತಿ ಸ ಜೀವಃ ಕೇನ ಸಿಧ್ಯತಿ ॥ 47 ॥
ಸ್ಥಾವರಜಂಗಮಾತ್ಮಕಂ ಸಚರಾಚರಂ ಚರಾಚರಸಹಿತಂ
ಜಗಜ್ಜಾಲಂ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಯೇ ಜೀವಾಃ ಅಭಿಮಾನವಂತಃ
ಸ್ಥೂಲದೇಹಾಭಿಮಾನಿನೋ
ವಿಶ್ವಾತ್ಮಕಾ ಜೀವಾಃ ಜೀವೇನ ಲಿಂಗಶರೀರಾಭಿಮಾನಿನಾ ತೈಜಸೇನ
ಸಿಧ್ಯಂತಿ ವಿಶ್ವಾಭಿಮಾನಂ ತ್ಯಜಂತಿ । ಸ ಜೀವಃ ತೈಜಸಾಭಿಮಾನೀ ಕೇನ
ಹೇತುನಾ ಸಿಧ್ಯತಿ ಸ್ವಾಭಿಮಾನಂ ತ್ಯಜತೀತಿ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಃ ॥
ಏವಂ ಪೃಷ್ಟೇ ಸತಿ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನ ತೈಜಸಃ ಸಿಧ್ಯತಿ,
ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ತುರೀಯೇ-
ಣೇತ್ಯೇವಂ ಕ್ರಮೇಣ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ—
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ—
ಮುಖನಾಸಿಕಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಃ ಸಂಚರತೇ ಸದಾ ।
ಆಕಾಶಃ ಪಿಬತೇ ಪ್ರಾಣಂ ಸ ಜೀವಃ ಕೇನ ಜೀವತಿ ॥ 48 ॥
ಮುಖನಾಸಿಕಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಮುಖನಾಸಿಕಾಮಧ್ಯತಃ ಸದಾ ಸರ್ವದಾ
ಯಾವದದೃಷ್ಟಂ ಪ್ರಾಣವಾಯುಃ ಸಂಚರತೇ ಅಜಪಾಮಂತ್ರಾತ್ಮಕತ್ವೇನ
ಏಕೈಕಸ್ಯ ದಿನಸ್ಯ ಷಟ್ಶತಾಧಿಕೈಕವಿಂಶತಿಸಹಸ್ರಸಂಖ್ಯಯಾ
ಸಂಚರತಿ, ತಾವತ್ಪರ್ಯಂತಮದೃಷ್ಟಮಹಿಮ್ನಾ ಲಿಂಗಮಪಿ ವರ್ತತೇ ।
ಯದಾ ತು ಯೋಗಮಹಿಮ್ನಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ಜೀವಸ್ಯಾದೃಷ್ಟ-
ನಿವೃತ್ತಿಃ, ತದಾ ಆಕಾಶಃ ಜೀವತ್ವನಿಮಿತ್ತಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪಿಬತೇ, ತದಾ
ಜೀವಃ ಕೇನ ಜೀವತಿ ಜೀವತ್ವಾಪಾದಕಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯಾ
ನಿರಂಜನಬ್ರಹ್ಮ-
ಭಾವೇ ಜಾತೇ ಜೀವತ್ವಮೇವ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ನನು ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡಾದ್ಯುಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ
ಕಥಂ ನಿರಂಜನತ್ವಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ—
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ—
ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡವ್ಯಾಪಿತಂ ವ್ಯೋಮ ವ್ಯೋಮ್ನಾ ಚಾವೇಷ್ಟಿತಂ ಜಗತ್ ।
ಅಂತರ್ಬಹಿಶ್ಚ ತದ್ವ್ಯೋಮ ಕಥಂ ದೇವೋ ನಿರಂಜನಃ ॥ 49 ॥
ಹೇ ಭಗವನ್ ವ್ಯೋಮ ಆಕಾಶಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡವ್ಯಾಪಿತಂ
ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡಾ-
ವಚ್ಛಿನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವ್ಯೋಮ್ನಾ ಚ ಆಕಾಶೇನ ಜಗತ್ ಆವೇಷ್ಟಿತಂ
ವ್ಯಾಪ್ತಂ, ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ ಅಂತರ್ಬಹಿಶ್ಚ ವ್ಯೋಮೈವ ವರ್ತತೇ,
ಏವಂ ಸತಿ ದೇವಃ ಈಶ್ವರಃ ಕಥಂ ನಿರಂಜನಃ ಅನ್ಯಪ್ರಕಾಶನಿರಪೇಕ್ಷಃ
ಕಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಆಕಾಶಾದಿಸರ್ವಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ಸರ್ವಂ
ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಹ—
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ—
ಆಕಾಶೋ ಹ್ಯವಕಾಶಶ್ಚ ಆಕಾಶವ್ಯಾಪಿತಂ ಚ ಯತ್ ।
ಆಕಾಶಸ್ಯ ಗುಣಃ ಶಬ್ದೋ ನಿಃಶಬ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಚ್ಯತೇ ॥ 50 ॥
ಆಕಾಶಃ ಮಹಾಕಾಶಃ ಅವಕಾಶಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾಕಾಶಃ
ಉಭಯಮಪ್ಯಾಕಾಶೇನ ಆಕಾಶತನ್ಮಾತ್ರಭೂತೇನ ಶಬ್ದೇನ
ವ್ಯಾಪಿತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ತದುಪಾದನಕತಯಾ ತದತಿರಿಕ್ತಂ ನ
ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತರ್ಹಿ ಉಪಾದಾನಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ
ಅತಿರಿಕ್ತತ್ವಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯತ ಆಹ—
ಆಕಾಶಸ್ಯ ಗುಣಃ ಶಬ್ದ ಇತಿ, ಶಬ್ದಃ ತನ್ಮಾತ್ರಭೂತಃ ಆಕಾಶಸ್ಯ
ಮಿಥ್ಯಾ-
ಭೂತಾಕಾಶಸ್ಯ ಗುಣಃ ಪರಿಣಾಮ್ಯುಪಾದಾನಂ ಯತಃ, ಅತ ಏವ ಸ್ವಯಮಪಿ
ಮಿಥ್ಯಾಭೂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮ ತು ನಿಃಶಬ್ದಃ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಃ
ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಸತ್ಯಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅಸತ್ಯೇನ ಸಹ
ಸಂಬಂಧಾಸಂಭವಾತ್ ನಿರಂಜನತ್ವಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಏವಂ ಭಗವತೋಕ್ತೇ, ಅಕ್ಷರಶಬ್ದಸ್ಯ ಭಗವದಭಿಮತಾರ್ಥಂ
ಅಜಾನಾನಃ ಸನ್ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧವರ್ಣಾತ್ಮಕಾಕ್ಷರಬುದ್ಧ್ಯಾ
ವರ್ಣಾನಾಮಕ್ಷರತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪೃಚ್ಛತಿ—
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ—
ದಂತೋಷ್ಠತಾಲುಜಿಹ್ವಾನಾಮಾಸ್ಪದಂ ಯತ್ರ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ಅಕ್ಷರತ್ವಂ ಕುತಸ್ತೇಷಾಂ ಕ್ಷರತ್ವಂ ವರ್ತತೇ ಸದಾ ॥ 51 ॥
ಹೇ ಭಗವನ್ ಯತ್ರ ವರ್ಣಾತ್ಮಕಾಕ್ಷರೇಷು ದಂತೋಷ್ಠತಾಲು-
ಜಿಹ್ವಾನಾಂ, ಉಪಲಕ್ಷಣೇಮೇತತ್ ಕಂಠಾದೀನಾಮಷ್ಟಾನಾಂ
ಸ್ಥಾನಾನಾಂ, ಆಸ್ಪದಂ ಆಸ್ಪದತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ-
ಮನುಭೂಯತೇ । ‘ ಅಕುಹವಿಸರ್ಜನೀಯಾನಾಂ ಕಂಠಃ ‘ ಇತ್ಯಾದಿನಾ
ಶ್ರೂಯತೇ ಚ । ತಥಾ ಚ ತೇಷಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ಅಕ್ಷರತ್ವಂ ನಾಶ-
ರಹಿತತ್ವಂ ಕುತಃ, ಉತ್ಪತ್ತಿಮತೋ ನಾಶಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ ? ಸದಾ
ಸರ್ವಕಾಲಂ ಕ್ಷರತ್ವಂ ನಾಶವತ್ತ್ವಮೇವ ವರ್ತತೇ ತೇಷಾಂ, ನಾಶ-
ರಹಿತತ್ವಂ ಕುತ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಃ ॥
ಏವಮಭಿಪ್ರಾಯಮಜಾನಾನೇನ ಅರ್ಜುನೇನ ಪೃಷ್ಠೇ ಸ್ವಾಭಿಪ್ರೇತ-
ಮಕ್ಷರಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯನ್ ಭಗವಾನುವಾಚ—
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ—
ಅಘೋಷಮವ್ಯಂಜನಮಸ್ವರಂ ಚಾ-
ಪ್ಯತಾಲುಕಂಠೋಷ್ಠಮನಾಸಿಕಂ ಚ ।
ಅರೇಖಜಾತಂ ಪರಮೂಷ್ಮವರ್ಜಿತಂ
ತದಕ್ಷರಂ ನ ಕ್ಷರತೇ ಕಥಂಚಿತ್ ॥ 52 ॥
ಅಘೋಷಂ ಘೋಷಾಖ್ಯವರ್ಣಗುಣರಹಿತಂ ಅವ್ಯಂಜನಂ
ಕಕಾರಾದಿವ್ಯಂಜನಾತೀತಂ ಅಸ್ವರಂ ಅಜತೀತಂ, ಅತಾಲುಕಂಠೋ-
ಷ್ಠಮಪಿ ಅಜ್ವ್ಯಂಜನಾದ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಾನತಾಲ್ವೋಷ್ಠಾದಿರಹಿತಂ
ಅನಾಸಿಕಂ ಅನುಸ್ವಾರೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಾನನಾಸಿಕಾತೀತಂ ಅರೇಖಜಾತಂ
ವರ್ಣವ್ಯಂಜಕರೇಖಾಸಮೂಹಾತೀತಂ ಊಷ್ಮವರ್ಜಿತಂ ಶಷಸಹ-
ಅತೀತಂ, ಯದ್ವಾ, ಊಷ್ಮಶಬ್ದೇನ ಶ್ವಾಸಾಖ್ಯೋ ಗುಣೋಽಭಿಧೀಯತೇ
ತದ್ರಹಿತಂ, ಪರಂ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧವರ್ಣಲಕ್ಷಣಾತೀತಂ ಯತ್ ಬ್ರಹ್ಮ
ಕಥಂಚಿತ್ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೇಣ ಸರ್ವಕಾಲೇಽಪಿ ನ ಕ್ಷರತೇ,
ತದೇವಾಕ್ಷರ-
ಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ । ನ ಲೌಕಿಕಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಏತಾದೃಶಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೋಪಾಯಂ ಅನುಭವದಾರ್ಢ್ಯಾಯ
ಪುನರಪಿ ಪೃಚ್ಛತಿ—
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ—
ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಸರ್ವಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಭೂತಾಧಿವಾಸಿತಂ ।
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ನಿರೋಧೇನ ಕಥಂ ಸಿಧ್ಯಂತಿ ಯೋಗಿನಃ ॥ 53 ॥
ಸರ್ವಭೂತಾಧಿವಾಸಿತಂ ಸರ್ವಭೂತೇಷ್ವಪ್ಯಂತರ್ಯಾಮಿತಯಾ
ಸ್ಥಿತಂ
ಸರ್ವಗತಂ ಅಂತರ್ಬಹಿಶ್ಚ ಪರಿಪೂರ್ಣಂ, ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಸಮ್ಯಗ್-
ವಿಬುಧ್ಯ ಯೋಗಿನಃ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ನಿರೋಧೇನ ಇಂದ್ರಿಯನಿಯಮನೇನ ಕಥಂ
ಸಿಧ್ಯಂತಿ ಕೇನೋಪಾಯೇನ ಮುಕ್ತಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಏವಂ ಪೃಷ್ಟೋ ಭಗವಾನ್ ತಮೇವ ಜ್ಞಾನೋಪಾಯಂ ಪುನರಪ್ಯಾಹ—
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ—
ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ನಿರೋಧೇನ ದೇಹೇ ಪಶ್ಯಂತಿ ಮಾನವಾಃ ।
ದೇಹೇ ನಷ್ಟೇ ಕುತೋ ಬುದ್ಧಿರ್ಬುದ್ಧಿನಾಶೇ ಕುತೋ ಜ್ಞತಾ ॥ 54 ॥
ಮಾನವಾಃ ಮನುಷ್ಯಾಃ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ನಿರೋಧೇನ ಇಂದ್ರಿಯನಿಯಮನೇನ
ದೇಹೇ ದೇಹೇ ಏವ ಪಶ್ಯಂತಿ ಜ್ಞಾಸ್ಯಂತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ ದೇಹದಾರ್ಢ್ಯಂ ಚ
ಜ್ಞಾನೋಪಾಯ ಇತಿ ಭಾವಃ । ತದಭಾವೇ ಜ್ಞಾನಮೇವ ನಾಸ್ತಿ ಇತ್ಯಾಹ—
ದೇಹೇ ನಷ್ಟೇ ಅದೃಷ್ಟೇ ಸತಿ ಬುದ್ಧಿಃ ಕುತಃ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಕುತಃ ?
ತಸ್ಮಾದ್ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಭಿಃ ಯಜ್ಞದಾನಾದಿಶ್ರವಣಾದಿಕಮೇವ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ
ಕಾರಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥
ತಾದೃಶಂ ಚ ಕಾರಣಂ
ಯಾವತ್ಪರ್ಯಂತಮನುಷ್ಠೇಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ
ಅವಧಿಮಾಹ—
ತಾವದೇವ ನಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದ್ಯಾವತ್ತತ್ತ್ವಂ ನ ವಿಂದತಿ ।
ವಿದಿತೇ ತು ಪರೇ ತತ್ತ್ವೇ ಏಕಮೇವಾನುಪಶ್ಯತಿ ॥ 55 ॥
ಯಾವತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ನಾಸ್ತಿ,
ತಾವತ್ಪರ್ಯಂತಮಿಂದ್ರಿಯನಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್;
ಪರೇ ತತ್ತ್ವೇ ಅಖಂಡಾನಂದಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿದಿತೇ ಅಪರೋಕ್ಷಭೂತೇ ಸತಿ,
ಏಕಮೇವಾನುಪಶ್ಯತಿ ಏಕಮೇವ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಾದಿಸಾಧನ-
ರಹಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾನುಪಶ್ಯತಿ, ನಾನ್ಯತ್; ತದನಂತರಂ ಸಾಧನಾ-
ನುಷ್ಠಾನಪ್ರಯಾಸೋಽಪಿ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಭಾವಃ ॥
ತಸ್ಮಾದ್ಯಾವತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾಂ ತಾವತ್ಸಾಧನಮನುಷ್ಠೇಯಂ,
ತದಭಾವೇ ತನ್ನ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ—
ನವಚ್ಛಿದ್ರಕೃತಾ ದೇಹಾಃ ಸ್ರವಂತಿ ಗಲಿಕಾ ಇವ ।
ನೈವ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಶುದ್ಧಂ ಸ್ಯಾತ್ಪುಮಾನ್ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವಿಂದತಿ ॥ 56 ॥
ದೇಹಾಃ ಜ್ಞಾನಕಾರಣೀಭೂತಶರೀರಾಣಿ ನವಚ್ಛಿದ್ರಕೃತಾಃ
ವಿಷಯಸ್ರಾವಿವೃತ್ತಿಮನ್ನವೇಂದ್ರಿಯಘಟಿತಾನಿ; ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ
ಗಲಿಕಾ ಇವ ಚ್ಛಿದ್ರಘಟಾ ಇವ ಸರ್ವದಾ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ರವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾದೃಶವಿಷಯಪ್ರವಣಚಿತ್ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಶುದ್ಧಂ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ
ನೈವ ಈಶ್ವರತ್ವಕರ್ತೃತ್ವಬಿಂಬತ್ವಾದಿಘಟಿತಂ ನ ಭವತಿ । ತಥಾ ಚ
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಬಿಂಬತ್ವಾದಿಘಟಿತೇ ಪುಮಾನ್ ಸುಖದುಃಖಾಭಿಮಾನೀ
ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ಜೀವಃ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ವಿಂದತಿ ಆನಂದಾನುಭವಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋ-
ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ತಸ್ಮಾತ್ ಯಾವತ್ತತ್ತ್ವಾಪರೋಕ್ಷಪರ್ಯಂತಂ ಸಾಧನೇ ಯತ್ನಃ
ಕರ್ತವ್ಯಃ, ಜಾತೇ ಚ ತತ್ತ್ವಾವಬೋಧೇ ವಿಧಿನಿಷೇಧಾತೀತತ್ವೇನ ನ ಕೋಽಪಿ
ಯತ್ನಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯವಾನಾಹ—
ಅತ್ಯಂತಮಲಿನೋ ದೇಹೋ ದೇಹೀ ಚಾತ್ಯಂತನಿರ್ಮಲಃ ।
ಉಭಯೋರಂತರಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಕಸ್ಯ ಶೌಚಂ ವಿಧೀಯತೇ ॥ 57 ॥
ದೇಹಃ ಪಾಂಚಭೌತಿಕಃ ಅತ್ಯಂತಮಲಿನಃ ಜಡತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ದೇಹೀ ಆತ್ಮಾ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಾಹಂಕಾರಃ ಸನ್ ಅತ್ಯಂತನಿರ್ಮಲಃ
ಅಹಂಕಾರೋ-
ಪಾಧಿಕಸಂಸಾರರಹಿತಃ ಇತ್ಯೇವಮುಭಯೋರ್ದೇಹಾತ್ಮನೋಃ ಅಂತರಂ ಕಲ್ಪಿತತ್ವ-
ಸತ್ಯತ್ವೇ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಯೋ ವರ್ತತೇ, ತಂ ಪ್ರತಿ ಕಸ್ಯ ಶೌಚಂ ವಿಧೀಯತೇ
ದೇಹಸ್ಯ
ವಾ ಆತ್ಮನೋ ವಾ ? ದೇಹಸ್ಯ ಚೇತ್, ಜಡಸ್ಯ ಜಡೇನ ಜಲಾದಿನಾ ನ
ಶುದ್ಧಿಃ; ಆತ್ಮನಶ್ಚೇತ್ ಪೂರ್ವಮೇವ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ನ ಶೌಚಾದಿನಾ
ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಗೌಡಪಾದಾಚಾರ್ಯವಿರಚಿತಾಯಾಂ ಉತ್ತರಗೀತಾವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
॥ ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
ಅರೂಢಸ್ಯಾರುರುಕ್ಷೋಶ್ಚ ಸ್ವರೂಪೇ ಪರಿಕೀರ್ತಿತೇ ।
ತತ್ರಾರೂಢಸ್ಯ ಬಿಂಬೈಕ್ಯಂ ಕಥಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ ॥
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ—
ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಸರ್ವಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ ।
ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ತತ್ರ ಕಿಂ ಭವೇತ್ ॥ 1 ॥
ಹೇ ಭಗವನ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಬಿಂಬಭೂತಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಸರ್ವಗತಂ
ಸರ್ವತ್ರ ಪರಿಪೂರ್ಣಂ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಿಭೂತಂ ಪರಮೇಶ್ವರಂ
ಸರ್ವನಿಯಾಮಕಮಿತಿ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತತ್ತ್ವಮಸೀತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯತೋ ವಿಬುಧ್ಯ ಅಹಂ
ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾತ್ಮಾ ಜೀವಃ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಂ ವಕ್ತುಂ ತತ್ರ
ತಸ್ಮಿನ್ನೈಕ್ಯೇ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಕಿಮುಪಪಾದಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಏವಂ ಪೃಷ್ಟೋ ಭಗವಾನ್ ಕ್ಷೀರಜಲಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತೇನ
ಉಪಾಧಿನಿವೃತ್ತಾವಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ—
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ—
ಯಥಾ ಜಲಂ ಜಲೇ ಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಕ್ಷೀರೇ ಕ್ಷೀರಂ ಘೃತೇ ಘೃತಂ ।
ಅವಿಶೇಷೋ ಭವೇತ್ತದ್ವಜ್ಜೀವಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮನೋಃ ॥ 2 ॥
ಜಲೇ ನದ್ಯಾದೌ ಜಲಂ ತದೇವ ಪಾತ್ರಾದುದ್ಧೃತಂ ಪಾತ್ರೋಪಾಧಿತಃ
ಪೃಥಕ್ಭೂತಂ ತತ್ರೈವ ಕ್ಷಿಪ್ತೇ ಪಾತ್ರೋಪಾಧಿನಿವೃತ್ತೌ ಮಹಾಜಲೈಕ್ಯಂ
ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ಏವಂ ಕ್ಷೀರೇ ಕ್ಷೀರಂ ಘೃತೇ ಘೃತಂ ಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಸತ್
ತತ್ತದೈಕ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ತದ್ವತ್ ಜೀವಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮನೋಃ ಅವಿದ್ಯಾ-
ದ್ಯುಪಾಧಿತೋ ಭೇದೇಽಪಿ ತನ್ನಿವೃತ್ತಾವವಿಶೇಷಃ ಸಂಭವತೀತಿ ಭಾವಃ
॥
ಏವಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಗುರುಮುಖಾದೇವ ಸಂಭಾವಿತಮವಿದ್ಯಾ-
ನಿವರ್ತಕಂ, ನ ತು ಸ್ವತಂತ್ರವಿಚಾರಸಂಭಾವಿತಮಿತಿ ವದನ್
ತತ್ತ್ವ-
ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಗುರುಮೇವ ಅಭಿಗಚ್ಛೇದಿತಿ ಗುರೂಪಾಸನಾಮಾಹ—
ಜೀವೇ ಪರೇಣ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸರ್ವಗಂ ಜ್ಯೋತಿರೀಶ್ವರಂ ।
ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೈರ್ಜ್ಞೇಯಂ ಸ್ವಯಮೇಕಾಗ್ರವೇದಿನಾ ॥ 3 ॥
ಸ್ವಯಮಧಿಕಾರೀ ಏಕಾಗ್ರವೇದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠೇನ ಗುರುಣಾ
ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೈಃ ‘ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ‘ ‘ ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ
ಭೂತಾನಿ ‘ ‘ ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಭಿಃ
ಜೀವೇ ಪರೇಣ
ಪರಮಾತ್ಮನಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಐಕ್ಯಂ ಬೋಧಿತೇ ಸತಿ, ತದನಂತರಂ
ಸ್ವಯಮೇವ ಸರ್ವಗಂ
ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿನಮೀಶ್ವರಂ ಸರ್ವನಿಯಂತಾರಂ ಜ್ಯೋತಿಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಾ
ಇತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಂ ಜ್ಞಾತುಂ ಯೋಗ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಏವಂ ಗುರೂಪದೇಶಾನಂತರಭವಿಜ್ಞಾನೇನೈವೋಪಪತ್ತೌ ಕಿಂ
ಕರ್ಮಯೋಗೇನೇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ—
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ—
ಜ್ಞಾನಾದೇವ ಭವೇಜ್ಜ್ಞೇಯಂ ವಿದಿತ್ವಾ ತತ್ಕ್ಷಣೇನ ತು ।
ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣ ಮುಚ್ಯೇತ ಕಿಂ ಪುನರ್ಯೋಗಧಾರಣಾ ॥ 4 ॥
ಹೇ ಭಗವನ್ ಜ್ಞೇಯಂ ವಿಚಾರ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಾದೇವ
ಗುರೂಪದಿಷ್ಟಾದೇವ ಭವೇತ್; ತಥಾ ಚ ವಿದಿತ್ವಾ
ಗುರೂಪದೇಶಾನಂತರಂ
ತತ್ತ್ವಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತತ್ಕ್ಷಣೇನ ತು
ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಜನ್ಯಚರಮವೃತ್ತ್ಯುತ್ತರ-
ಕ್ಷಣಮೇವ ಮುಚ್ಯೇತ ಮುಕ್ತೋ ಭವೇತ್; ಏವಂ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಣ
ಮುಕ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೌ
ಯೋಗಧಾರಣಾಕರ್ಮಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಃ ಕಿಂ ಪುನಃ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ವ್ಯರ್ಥ-
ತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ ॥
ಏವಂ ಕರ್ಮಯೋಗವೈಯರ್ಥ್ಯೇ ಶಂಕಿತೇ ಯಾವತ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ನ
ಸಂಭವತಿ, ತಾವದಂತಃಕರಣಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಮನುಷ್ಠೇಯಂ ಕರ್ಮ;
ಸಿದ್ಧೇ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ ಜ್ಞಾನೇ, ಪುನಃ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ಮಾ ಭೂತ್
ಇತ್ಯಾಹ—
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ—
ಜ್ಞಾನೇನ ದೀಪಿತೇ ದೇಹೇ ಬುದ್ಧಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಿತಾ ।
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿನಾ ವಿದ್ವಾನ್ನಿರ್ದಹೇತ್ಕರ್ಮಬಂಧನಂ ॥ 5 ॥
ಹೇ ಅರ್ಜುನ ವಿದ್ವಾನ್ ವಿವೇಕೀ ಜ್ಞಾನೇನ ದೇಹೇ ಲಿಂಗಶರೀರೇ
ದೀಪಿತೇ
ಶುದ್ಧೇ, ತತಃ ಬುದ್ಧಿಃ ನಿಶ್ಚಯಾತ್ಮಿಕಾ ಬ್ರಹ್ಮಸಮನ್ವಿತಾ ಚೇತ್
ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತಾ ಅಸಂಭಾವನಾರಹಿತಾ ಚೇತ್, ತದನಂತರಂ
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿನಾ
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾನಲೇನ ಕರ್ಮಬಂಧನಂ ಕರ್ಮಪಾಶಂ ನಿರ್ದಹೇತ್
ತ್ಯಜೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದುಕ್ತಂ—‘ ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ
ಭಸ್ಮಸಾತ್ಕುರುತೇಽರ್ಜುನ ‘ ಇತಿ ॥
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತತತ್ತ್ವೈಕಸ್ಯ ತತಃ ಪರಂ ಕಿಮಪಿ ನ
ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ—
ತತಃ ಪವಿತ್ರಂ ಪರಮೇಶ್ವರಾಖ್ಯ-
ಮದ್ವೈತರೂಪಂ ವಿಮಲಾಂಬರಾಭಂ ।
ಯಥೋದಕೇ ತೋಯಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ
ತಥಾತ್ಮರೂಪೋ ನಿರುಪಾಧಿಸಂಸ್ಥಃ ॥ 6 ॥
ತತಃ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾನಂತರಂ ಉದಕೇ ಮಹೋದಕೇ ಅನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ
ಐಕ್ಯಂ ಗತಂ ತೋಯಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋದಕಂ, ತದ್ವತ್ ಪವಿತ್ರಂ
ಶುದ್ಧಂ
ಪರಮೇಶ್ವರಾಖ್ಯಂ ಪರಮೇಶ್ವರಸಜ್ಞಂ ತಥಾಪಿ ವಿಮಲಾಂಬರಾಭಂ
ನಿರ್ಮಲಾಕಾಶವದಸಂಗಂ ಅದ್ವೈತರೂಪಂ
ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯಸ್ವಗತ-
ಭೇದರಹಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅನುಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ತದೈಕ್ಯಂ ಗತಃ ಅತ
ಏವ ಪರಮಾತ್ಮರೂಪಃ ಸನ್ ನಿರುಪಾಧಿಸಂಸ್ಥೋ ಭವೇತ್ ಔಪಾಧಿಕ-
ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಭೇದರಹಿತೋ ಭವೇತ್, ಸ್ವಯಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯ
ಆಸೀತೇತ್ಯರ್ಥಃ;
ಗುಣಾ ಗುಣೇಷು ವರ್ತಂತೇ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥
ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನದ್ವಾರಾ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಜಾತ ಏವ
ಪರಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಂ, ನ ತತಃ ಪೂರ್ವೈತ್ಯಾಹ—
ಆಕಾಶವತ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರ ಆತ್ಮಾ
ನ ದೃಶ್ಯತೇ ವಾಯುವದಂತರಾತ್ಮಾ ।
ಸ ಬಾಹ್ಯಮಭ್ಯಂತರನಿಶ್ಚಲಾತ್ಮಾ
ಜ್ಞಾನೋಲ್ಕಯಾ ಪಶ್ಯತಿ ಚಾಂತರಾತ್ಮಾ ॥ 7 ॥
ಆಕಾಶವತ್ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಃ ಆಕಾಶಂ ಯಥಾತೀಂದ್ರಿಯಂ,
ತದ್ವತ್ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಃ, ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಮತ್ರ
ಅತೀಂದ್ರಿಯತ್ವ-
ಮಭಿಪ್ರೇತಂ, ತಾದೃಶಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ವಾಯುವತ್ ವಾಯುರ್ಯಥಾ
ಚಕ್ಷುರಾದಿವಿಷಯೋ ನ, ತದ್ವತ್ ಅಂತರಾತ್ಮಾ ಜೀವೋಽಪಿ ನ
ದೃಶ್ಯತೇ,
ತತ್ಸ್ವರೂಪಮಪೀಂದ್ರಿಯವಿಷಯಂ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ,
ಮನಸೋಽಪ್ರಮಾಣತ್ವಸಾಧನಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ತರ್ಹಿ ತಯೋಃ
ಅಪರೋಕ್ಷತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ
ಕೇನೇತ್ಯತ ಆಹ—ಸ ಬಾಹ್ಯಮಭ್ಯಂತರನಿಶ್ಚಲಾತ್ಮ
ವಿಷಯವಿಕ್ಷಿಪ್ತಚಿತ್ತೋ
ನ ಭವತಿ, ಸಃ ಜ್ಞಾನೋಲ್ಕಯಾ
ವೇದಾಂತಜನ್ಯತತ್ತ್ವಾಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತಿರೂಪಜ್ಞಾನದೀಪೇನ
ಅಂತರಾತ್ಮಾ ಅಂತರ್ಮುಖಚಿತ್ತಃ ಪಶ್ಯತಿ ತದುಭಯೈಕ್ಯಂ
ಜಾನಾತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಇಹ ಕೇಷಾಂಚಿದ್ದರ್ಶನಂ ಅರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇಣ ಲೋಕಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತಿಃ
ಮುಕ್ತಿಃ ಇತಿ, ತನ್ನಿರಾಕರ್ತುಂ ‘ ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಮಶ್ನುತೇ ‘
ಇತ್ಯಾದಿ
ಶ್ರುತ್ಯಾ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಜ್ಞಾನಿನೋ ಮುಕ್ತಿಸ್ವರೂಪಮಾಹ—
ಯತ್ರ ಯತ್ರ ಮೃತೋ ಜ್ಞಾನೀ ಯೇನ ಕೇನಾಪಿ ಮೃತ್ಯುನಾ ।
ಯಥಾ ಸರ್ವಗತಂ ವ್ಯೋಮ ತತ್ರ ತತ್ರ ಲಯಂ ಗತಃ ॥ 8 ॥
ಸರ್ವಗತಂ ಸರ್ವವಸ್ತ್ವವಚ್ಛಿನ್ನಂ ವ್ಯೋಮ ಆಕಾಶಂ ಯಥಾ
ಅವಚ್ಛೇದಕವಸ್ತುನಾಶೇ ತತ್ರೈವ ಮಹಾವ್ಯೋಮ್ನಿ ಲಯಂ ಐಕ್ಯಂ
ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ತಥಾ ಸರ್ವಗತಃ ಜ್ಞಾನೀ ಸರ್ವತ್ರ
ಪರಿಪೂರ್ಣಬ್ರಹ್ಮಾಭಿನ್ನಃ
ಶರೀರಾದ್ಯುಪಾಧಿನಾ ಭಿನ್ನತ್ವೇನ ವ್ಯವಹ್ರಿಯಮಾಣಃ ಬ್ರಹ್ಮಾಪರೋಕ್ಷ-
ಜ್ಞಾನೀ ಯೇನ ಕೇನ ಮೃತ್ಯುನಾ ಯತ್ರ ಕುತ್ರಾಪಿ ವಾ ಮೃತಃ
ಅಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನಕ-
ದೇಹಂ ಜ್ಞಾನೇನ ನಾಶಯತಿ, ತತ್ರ ತತ್ರೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಲಯಂ ಐಕ್ಯಂ
ಗತಃ
ಪ್ರಾಪ್ತ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನೇನ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಿನೋ ದೇಶಕಾಲಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ
ಮರಣೇ
ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಸೂಚಿತಂ । ಭೃಗ್ವಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಪಮೃತ್ಯುನಿಮಿತ್ತಕ-
ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಾನ್ಯಪಿ ಆರುರುಕ್ಷ್ವಧಿಕೃತಾನಿ ಇತಿ ವೇದಿತವ್ಯಂ ॥
ಏಕಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ದೇಹಾದ್ಯವಚ್ಛೇದಕಭೇದೇನ ನಾನಾತ್ವಂ
ಜೀವ-
ಸ್ಯಾಣುತ್ವಪಕ್ಷೇ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಂ
ಸಾಧಯತಿ —
ಶರೀರವ್ಯಾಪಿತಂ ವ್ಯೋಮ ಭುವನಾನಿ ಚತುರ್ದಶ ।
ನಿಶ್ಚಲೋ ನಿರ್ಮಲೋ ದೇಹೀ ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ನಿರಂಜನಃ ॥ 9 ॥
ಶರೀರವ್ಯಾಪಿತಂ ಶರೀರಾದಿಸರ್ವದ್ರವ್ಯವ್ಯಾಪಿತಂ ವ್ಯೋಮಂ
ಆಕಾಶಂ
ಯಥಾ ಭುವನಾನಿ ಚತುರ್ದಶ ಭೂರ್ಭುವರಾದೀನಿ ವ್ಯಾಪಿತಂ ಸತ್
ವರ್ತತೇ,
ಏವಂ ನಿಶ್ಚಲಃ ಕ್ರಿಯಾರಹಿತಃ ನಿರ್ಮಲಃ ಪರಿಶುದ್ಧಃ ನಿರಂಜನಃ
ಸ್ವಯಂ-
ಪ್ರಕಾಶೋ ದೇಹೀ ಜೀವಃ ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಜಗದ್ವ್ಯಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜಗನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ
ಅವಿದ್ಯಾಪರಿಣಾಮತ್ವೇನ ಜಗದುಪಾದಾನಾವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯೈವ ಜೀವತ್ವೇನ
ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಿತ್ವಮೇವ ನಾಣುತ್ವಮಿತಿ ಭಾವಃ ॥
ಏವಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಿನೋ ಮುಕ್ತಿಸ್ವರೂಪಮಭಿಧಾಯ ತತಃ ಪರಂ
ತತ್ತ್ವ-
ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾತುಃ ತದೇವ ಸರ್ವಪಾಪಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಮಿತ್ಯಾಹ—
ಮುಹೂರ್ತಮಪಿ ಯೋ ಗಚ್ಛೇನ್ನಾಸಾಗ್ರೇ ಮನಸಾ ಸಹ ।
ಸರ್ವಂ ತರತಿ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ತಸ್ಯ ಜನ್ಮ ಶತಾರ್ಜಿತಂ ॥ 10 ॥
ಯಃ ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾತಾ ಮನಸಾ ಸಹ ಸಾಧನೇನ ಸಹ
ಮುಹೂರ್ತಮಾತ್ರಮಪಿ ನಾಸಾಗ್ರೇ ಗಚ್ಛೇತ್ ನಾಸಾಗ್ರೇ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ
ನಿಶ್ಚಲಂ ಚಕ್ಷುಃ ಕುರ್ಯಾತ್, ತಸ್ಯ ತಾದೃಶಹಂಸಮುದ್ರಾನಿಷ್ಠಸ್ಯ
ಜನ್ಮಶತಾರ್ಜಿತಂ ಅನೇಕಜನ್ಮಸಂಚಿತಂ ಸರ್ವಂ ಯತ್ಪಾಪಮಸ್ತಿ ತತ್ಸರ್ವಂ
ಪಾಪ್ಮಾನಂ ಪಾಪಂ ಯೋಗೀ ತರತಿ ನಾಶಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತದುಕ್ತಂ
‘ ಯಸ್ಯ
ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಣಂ ಕ್ಷಣಮಪಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಧೈರ್ಯಂ ಮನಃ ‘ ‘
ಕುಲಂ
ಪವಿತ್ರಂ ಜನನೀ ಕೃತಾರ್ಥಾ ವಿಶ್ವಂಭರಾ ಪುಣ್ಯವತೀ ಚ ತೇನ
‘ ಇತ್ಯಾದಿ—
ಮುಕ್ತಿಃ ದ್ವಿವಿಧಾ—ಸದ್ಯೋ ಮುಕ್ತಿಃ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿರಿತಿ, ತತ್ರ
ಸದ್ಯೋ ಮುಕ್ತಿಃ
‘ ಯತ್ರ ಯತ್ರ ಮೃತೋ ಯೋಗೀ ‘ ಇತ್ಯಾದಿನಾ, ‘ ಅತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ
ಸಮಶ್ನುತೇ ‘
ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ, ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾ । ‘ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ತೇ
ಸರ್ವೇ ಸಂಪ್ರಾಪ್ತೇ
ಪ್ರತಿಸಂಚರೇ । ಪರಸ್ಯಾಂತೇ ಕೃತಾತ್ಮಾನಃ ಪ್ರವಿಶಂತಿ ಪರಂ
ಪರಂ ‘
ಇತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾಂ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಂ ನಿರೂಪಯಿತುಂ,
ಅರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಂ ಗಂತುಃ
ಪುನರಾವೃತ್ತಿರಾಹಿತ್ಯಂ, ಧೂಮಾದಿಮಾರ್ಗಂ ಗಂತುಃ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಂ
ಚ, ನಿರೂಪಯಿತುಂ ಯೋಗಧಾರಣಯಾ ತದುಭಯಮಾರ್ಗಸ್ವರೂಪಮಾಹ—
ದಕ್ಷಿಣೇ ಪಿಂಗಲಾ ನಾಡೀ ವಹ್ನಿಮಂಡಲಗೋಚರಾ ।
ದೇವಯಾನಮಿತಿ ಜ್ಞೇಯಾ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಾನುಸಾರಿಣೀ ॥ 11 ॥
ದಕ್ಷಿಣೇ ದೇಹಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣೇ ಭಾಗೇ ವಹ್ನಿಮಂಡಲಗೋಚರಾ ವಹ್ನಿ-
ಮಂಡಲಂ ಸಂಪ್ರಾಪ್ತಾ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಾನುಸಾರಿಣೀ ಪುಣ್ಯಕರ್ಮಭಿಃ ಪ್ರಾಪ್ತುಂ
ಯೋಗ್ಯಾ ಪಿಂಗಲಾ ನಾಮ ನಾಡೀ ಮೂಲಾಧಾರಾದಾರಭ್ಯ ದಕ್ಷಿಣಭಾಗತಃ
ಸಹಸ್ರಾರಪರ್ಯಂತಂ ವ್ಯಾಮಾ ಯಾ ನಾಡೀ ಸಾ ದೇವಯಾನಮಿತಿ ಜ್ಞೇಯಾ
ಪುನರಾ-
ವೃತ್ತಿರಹಿತಾರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗ ಇತಿ ಜ್ಞೇಯತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಧೂಮಾದಿಮಾರ್ಗಪ್ರಾಪಕೇಲಾನಾಡೀಸ್ವರೂಪಮಾಹ—
ಇಲಾ ಚ ವಾಮನಿಶ್ವಾಸಸೋಮಮಂಡಲಗೋಚರಾ ।
ಪಿತೃಯಾನಮಿತಿ ಜ್ಞೇಯಂ ವಾಮಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತಿಷ್ಠತಿ ॥ 12 ॥
ಇಲಾನಾಡೀ ವಾಮನಿಶ್ವಾಸಸೋಮಮಂಡಲಗೋಚರಾ ವಾಮನಾಸಾಪುಟ-
ಮಾರ್ಗೇಣ ಚಂದ್ರಮಂಡಲಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ವಾಮಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತಿಷ್ಠತಿ,
ಮೂಲಾ-
ಧಾರಾದಾರಭ್ಯ ವಾಮಭಾಗತಃ ಸಹಸ್ರಾರಪರ್ಯಂತಂ ಗತಾ ಯಾ ನಾಡೀ
ಸಾ ಪಿತೃಯಾನಮಿತಿ ಜ್ಞೇಯಾ ಪುನರಾವೃತ್ತ್ಯನುಕೂಲಧೂಮಮಾರ್ಗ ಇತಿ
ಜ್ಞೇಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಏವಮಿಲಾಪಿಂಗಲಾನಾಡ್ಯೋಃ ಸ್ಥಾನಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಚ ಅಭಿಧಾಯ
ಸುಷುಮ್ನಾನಾಡೀಸ್ವರೂಪಂ ನಿರೂಪಯಿತುಂ ತತ್ಸಂಬಂಧಿನ್ಯಾಃ ಬ್ರಹ್ಮ-
ದಂಡ್ಯಾಃ ಸ್ವರೂಪಮಾಹ—
ಗುದಸ್ಯ ಪೃಷ್ಠಭಾಗೇಽಸ್ಮಿನ್ವೀಣಾದಂಡಸ್ಯ ದೇಹಭೃತ್ ।
ದೀರ್ಘಾಸ್ತಿ ಮೂರ್ಧ್ನಿಪರ್ಯಂತಂ ಬ್ರಹ್ಮದಂಡೀತಿ ಕಥ್ಯತೇ ॥ 13 ॥
ಅಸ್ಮಿನ್ ದೇಹೇ ಗುದಸ್ಯ ಮೂಲಾಧಾರಸ್ಯ ಪೃಷ್ಠಭಾಗೇ
ಪಶ್ಚಿಮ-
ಭಾಗೇ ವೀಣಾದಂಡಸ್ಯ ದೇಹಭೃತ್ ವೀಣಾಯಾಸ್ತಂತ್ರ್ಯಾಧಾರಭೂತೋ
ಯೋ ದಂಡಃ ತದಾಕಾರಭೃತ್ ತದ್ವತ್ಸ್ಥಿತಂ ಮೂರ್ಧ್ನಿಪರ್ಯಂತಂ
ಸಹಸ್ರಾರಪರ್ಯಂತವ್ಯಾಪ್ತಂ ಯದ್ದೀರ್ಘಾಸ್ತಿ ದೀರ್ಘಂ ಪೃಷ್ಠಭಾಗ-
ಸ್ಥಿತಂ, ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮನಾಡೀತಿ ಕಥ್ಯತೇ
ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕಸುಷುಮ್ನಾ-
ಧಾರತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥
ಇತಃ ಪರಂ ಸುಷುಮ್ನಾನಾಡೀಸ್ವರೂಪಮಾಹ—
ತಸ್ಯಾಂತೇ ಸುಷಿರಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಬ್ರಹ್ಮನಾಡೀತಿ ಸೂರಿಭಿಃ ।
ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮದಂಡ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಥ್ನಃ ಅಂತೇ ಅಗ್ರೇ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಸುಷಿರಂ
ರಂಧ್ರಂ ವರ್ತತ ಇತಿ ಶೇಷಃ, ತದ್ಗತಾ ನಾಡೀ ಸೂರಿಭಿಃ ವಿವೇಕಿಭಿಃ
ಬ್ರಹ್ಮನಾಡೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾ ನಾಡೀತಿ ಕಥ್ಯತ ಇತಿ ಶೇಷಃ
॥
ತಾಮೇವ ನಾಡೀಂ ನಿರೂಪಯತಿ—
ಇಲಾಪಿಂಗಲಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಸುಷುಮ್ನಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪಿಣೀ ।
ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಯಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಗಂ ಸರ್ವತೋಮುಖಂ ॥ 14 ॥
ಇಲಾಪಿಂಗಲನಾಡ್ಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪಿಣೀ ಅತಿಸೂಕ್ಷ್ಮಬಿಸ-
ತಂತುರೂಪಿಣೀ ಮೂಲಾಧಾರಾದಾರಭ್ಯ ಸ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನಾದಿಚಕ್ರದ್ವಾರಾ
ಸಹಸ್ರಾರಪರ್ಯಂತಂ ಗತಾ ಕುಂಡಲಿನೀ ಶಕ್ತಿರಿತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಯಾ
ಸುಷುಮ್ನಾ
ನಾಡೀ, ತಸ್ಯಾಃ ಅಗ್ರೇ ಉಪರಿ ಸರ್ವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಂ ವಿಶ್ವತೋಮುಖಂ
ಸರ್ವ-
ದ್ರಷ್ಟೃ ಸರ್ವಗಂ ಸರ್ವವ್ಯಾಪ್ತಂ ಯತ್ತೇಜಃ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಯೋತಿಃ, ತತ್
ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವಿದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ‘ ತಸ್ಯಾಃ ಶಿಖಾಯಾ ಮಧ್ಯೇ
‘
ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ‘ ಶತಂ ಚೈಕಾ ಚ ಹೃದಯಸ್ಯ ನಾಡ್ಯಸ್ತಾಸಾಂ
ಮೂರ್ಧಾನಮಭಿನಿಃಸೃತೈಕಾ । ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಮೃತತ್ವಮೇತಿ—
‘
ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ।
ಸುಷುಮ್ನಾಮಾರ್ಗಗತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಂ ನಿರೂಪಯಿತುಂ ತಸ್ಯಾಃ
ಕುಂಡಲಿನ್ಯಾಃ ಸಕಲಜಗದಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಸಕಲಜಗದಾಧಾರತ್ವಂ ಸರ್ವ-
ದೇವಾತ್ಮತ್ವಂ ಸರ್ವವೇದಾಧಾರಕತ್ವಂ ಚ ಆಹ—
ತಸ್ಯ ಮಧ್ಯಗತಾಃ ಸೂರ್ಯಸೋಮಾಗ್ನಿಪರಮೇಶ್ವರಾಃ ।
ಭೂತಲೋಕಾ ದಿಶಃ ಕ್ಷೇತ್ರಸಮುದ್ರಾಃ ಪರ್ವತಾಃ ಶಿಲಾಃ ॥ 15 ॥
ದ್ವೀಪಾಶ್ಚ ನಿಮ್ನಗಾ ವೇದಾಃ ಶಾಸ್ತ್ರವಿದ್ಯಾಕಲಾಕ್ಷರಾಃ ।
ಸ್ವರಮಂತ್ರಪುರಾಣಾನಿ ಗುಣಾಶ್ಚೈತೇ ಚ ಸರ್ವಶಃ ॥ 16 ॥
ಬೀಜಂ ಬೀಜಾತ್ಮಕಾಸ್ತೇಷಾಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಃ ಪ್ರಾಣವಾಯವಃ ।
ಸುಷುಮ್ನಾಂತರ್ಗತಂ ವಿಶ್ವಂ ತಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ॥ 17 ॥
ಸೂರ್ಯಸೋಮಾಗ್ನಿಪರಮೇಶ್ವರಾಃ ಸೂರ್ಯಮಂಡಲಸೋಮಮಂಡಲ-
ವಹ್ನಿಮಂಡಲಾನಿ ತನ್ಮಧ್ಯಸ್ಥಿತೇಶ್ವರಶ್ಚ, ಭೂತಲೋಕಾಃ ಪಂಚ-
ಮಹಾಭೂತಾನಿ ವ್ಯೋಮಾದೀನಿ, ಚತುರ್ದಶ ಭುವನಾನಿ ಭೂರ್ಭುವಃ-
ಸುವರಾದೀನಿ, ದಿಶಃ ಪೂರ್ವಾದಯಃ, ಕ್ಷೇತ್ರಾಣಿ ವಾರಾಣಸ್ಯಾದೀನಿ,
ಸಮುದ್ರಾಃ ಲವಣೇಕ್ಷ್ವಾದಯಃ, ಪರ್ವತಾಶ್ಚ ಮೇರ್ವಾದಯಃ, ಶಿಲಾಃ
ಯಜ್ಞಶಿಲಾಃ ಚಿತ್ತಶಿಲಾದಯಃ, ದ್ವೀಪಾಃ ಜಂಬ್ವಾದಯಃ, ನಿಮ್ನಗಾಃ
ಜಾಹ್ನವ್ಯಾದಯಃ, ವೇದಾಃ ಋಗ್ವೇದಾದಯಃ, ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ
ಮೀಮಾಂಸಾದೀನಿ,
ಕಲಾಃ ಚತುಃಷಷ್ಟಿಕಲಾಃ, ಅಕ್ಷರಾಃ ಕಕಾರಾದೀನಿ, ಸ್ವರಾಃ
ಅಕಾರಾದಯಃ, ಮಂತ್ರಾಃ ಗಾಯತ್ರ್ಯಾದಯಃ, ಪುರಾಣಾನಿ
ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡಾದೀನಿ,
ಗುಣಾಃ ಸತ್ತ್ವಾದಯಃ, ಬೀಜಂ ಪ್ರಧಾನಂ, ಬೀಜಾತ್ಮಕಾಃ
ಮಹದಾದಯಃ,
ಕ್ಷೇತ್ರಂ ಜಾನಂತೀತಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾಃ ಜೀವಾಃ, ಪ್ರಾಣವಾಯವಃ—
ಪ್ರಾಣಾದಯಃ
ಪಂಚನಾಗಾದಯಃ ಪಂಚ ಆಹತ್ಯ ದಶವಾಯವಃ, ಸರ್ವ ಏತೇ ತಸ್ಯ
ಸುಷುಮ್ನಾನಾಡೀವಿಶೇಷಸ್ಯ ಮಧ್ಯಗತಾಃ ಯಸ್ಮಾತ್,
ತಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್
ಸರ್ವಂ ಜಗಜ್ಜಾತಂ ಸುಷುಮ್ನಾಂತರ್ಗತಂ ಕುಂಡಲಿನೀಶಕ್ತ್ಯಂತರ್ಭೂತ-
ಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ತಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಇತಿ, ‘
ತಸ್ಯಾಂತೇ
ಸುಷಿರꣳ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ‘ ಇತಿ
ಶ್ರುತೇಃ ॥
ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಜಗದುತ್ಪತ್ತಿಕಾರಣಮಾಹ—
ನಾನಾನಾಡೀಪ್ರಸವಕಂ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮನಿ ।
ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಮಧಃ ಶಾಖಂ ವಾಯುಮಾರ್ಗೇಣ ಸರ್ವಗಂ ॥ 18 ॥
ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಅಂತರಾತ್ಮನಿ ದೇಹೇ ನಾನಾ-
ನಾಡೀಪ್ರಸವಕಂ ನಾನಾನಾಡ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಾನಭೂತಂ, ಊರ್ಧ್ವಮೂಲಂ
ಊರ್ಧ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇವ ಮೂಲಂ ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಾನಂ ಯಸ್ಯ ತತ್, ಅಧಃ-
ಶಾಖಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಿಸೃಷ್ಟಿಪರಂಪರಾಖ್ಯಾದಧಃ ಪ್ರಸೃತ-
ತಿರ್ಯಗಾದಿಶಾಖಂ, ವಾಯುಮಾರ್ಗೇಣ ಪ್ರಾಣಾಪಾನಾದಿವಾಯುಮಾರ್ಗೇಣ,
ಸರ್ವಗಂ ಸರ್ವವ್ಯಾಪ್ತಂ ಸತ್ ಜಗದುಪಾದಾನತಯಾ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಸ್ಥಾನತಯಾ ಇತರನಾಡ್ಯಾಧಿಕ್ಯಮಾಹ—
ದ್ವಿಸಪ್ತತಿಸಹಸ್ರಾಣಿ ನಾಡ್ಯಃ ಸ್ಯುರ್ವಾಯುಗೋಚರಾಃ ।
ಕರ್ಮಮಾರ್ಗೇಣ ಸುಷಿರಾಸ್ತಿರ್ಯಂಚಃ ಸುಷಿರಾತ್ಮಕಾಃ ॥ 19 ॥
ಅಧಶ್ಚೋರ್ಧ್ವಗತಾಸ್ತಾಸು ನವದ್ವಾರಾಣಿ ಶೋಧಯನ್ ।
ವಾಯುನಾ ಸಹ ಜೀವೋರ್ಧ್ವಜ್ಞಾನೀ ಮೋಕ್ಷಮವಾಪ್ನುಯಾತ್ ॥ 20 ॥
ವಾಯುಗೋಚರಾಃ ವಾಯುಸಂಚಾರಾನುಕೂಲಾಃ ನಾಡ್ಯಃ ಸಿರಾಃ
ದ್ವಿಸಪ್ತತಿಸಹಸ್ರಾಣಿ ದ್ವಯಾಧಿಕಸಪ್ತತಿಸಹಸ್ರಾಣಿ ಕರ್ಮಮಾರ್ಗೇಣ
ಸುಷಿರಾಃ ಪುನರಾವೃತ್ತಿಪ್ರಾಪಕಸುಷಿರವತ್ಯಃ; ಅತ ಏವ ತಿರ್ಯಂಚಃ
ತಿರ್ಯಗ್ಭೂತಾಃ ಸುಷಿರಾತ್ಮಕಾಃ ರಂಧ್ರಪ್ರಧಾನಾಃ ಅಧಶ್ಚೋರ್ಧ್ವ-
ಗತಾಃ ಅಧೋಭಾಗಮೂರ್ಧ್ವಭಾಗಂ ಚ ಗತಾಃ ಸರ್ವತ್ರ ವ್ಯಾಪ್ತಾಃ;
ತಾಸು ನಾಡೀಷು ಮಧ್ಯೇ ಸುಷುಮ್ನಾನಾಡ್ಯಾ ನವ ದ್ವಾರಾಣಿ ಶಿಧಯನ್
ಪ್ರಾಣಾಯಾಮೇನ ಮುಖಾದಿಸರ್ವದ್ವಾರಾಣಿ ಶೋಧಯನ್; ಜೀವಃ ವಾಯುನಾ
ಸಹ ಊರ್ಧ್ವಜ್ಞಾನೀ ಬ್ರಹ್ಮಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನೀ ಸನ್
ಮೋಕ್ಷಮವಾಪ್ನುಯಾತ್
ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ ತಯೋರ್ಧ್ವಮಾಯನ್ನಮೃತತ್ವ-
ಮೇತಿ ‘ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಿತಿ ಭಾವಃ ॥
ತಸ್ಯಾಃ ಕುಂಡಲಿನ್ಯಾಃ ಸಕಲಜಗದಾಧಾರಕತ್ವೇನ ಚ ಉಪಾಸನಾಂ
ಕರ್ತುಮಸ್ಯಾಮೇವ ಸರ್ವಾಣೀಂದ್ರಾದಿಪುರಾಣಿ ಕಲ್ಪಯತಿ—
ಅಮರಾವತೀಂದ್ರಲೋಕೋಽಸ್ಮಿನ್ನಾಸಾಗ್ರೇ ಪೂರ್ವತೋ ದಿಶಿ ।
ಅಗ್ನಿಲೋಕೋ ಹೃದಿ ಜ್ಞೇಯಶ್ಚಕ್ಷುಸ್ತೇಜೋವತೀ ಪುರೀ ॥ 21 ॥
ಅಸ್ಮಿನ್ನಾಡೀವಿಶೇಷೇ ಪೂರ್ವತೋ ದಿಶಿ ಪೂರ್ವಸ್ಯಾಂ ದಿಶಿ ನಾಸಾಗ್ರೇ
ನಾಸಿಕಾಗ್ರಭಾಗೇ ಅಮರಾವತೀ ಅಮರಾವತ್ಯಾಖ್ಯಃ ಇಂದ್ರಲೋಕಃ ಇಂದ್ರಾದಿ-
ದೇವಾವಾಸಭೂತೋ ಲೋಕಃ ವರ್ತತ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ತಥಾ ಅನಂತರಂ ಚಕ್ಷುಃ
ದಕ್ಷಿಣಂ ನೇತ್ರಂ ತೇಜೋವತೀ ತೇಜೋವತೀ ನಾಮ ಪುರೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧ,
ಹೃದಿ ಹೃದಯೇ
ಅಗ್ನಿಲೋಕಃ ಅಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವಾವಾಸಭೂತೋ ಲೋಕಃ ಜ್ಞೇಯಃ ವರ್ತತ ಇತಿ ಶೇಷಃ
॥
ಯಾಮ್ಯಾ ಸಂಯಮನೀ ಶ್ರೋತ್ರೇ ಯಮಲೋಕಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ।
ನೈರೃತೋ ಹ್ಯಥ ತತ್ಪಾರ್ಶ್ವೇ ನೈರೃತೋ ಲೋಕ ಆಶ್ರಿತಃ ॥ 22 ॥
ಶ್ರೋತ್ರೇ ದಕ್ಷಿಣೇ ಕರ್ಣೇ ಯಾಮ್ಯಾ ಯಮಸಂಬಂಧಿನೀ
ಸಂಯಮಿನ್ಯಾಖ್ಯೋ
ಯಮಲೋಕಃ ಯಮಾದಿದೇವವಾಸಭೂತೋ ಲೋಕಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಅಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಥ ತತ್ಪಾರ್ಶ್ವೇ ದಕ್ಷಿಣಕರ್ಣಭಾಗೇ ನೈರೃತಃ ನಿರೃತಿಸಂಬಂಧೋ
ನೈರೃತ್ಯಾಖ್ಯೋ ಲೋಕಃ ಆಶ್ರಿತಃ ಅಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಕಿಂಚ—
ವಿಭಾವರೀ ಪ್ರತೀಚ್ಯಾಂ ತು ಪೃಷ್ಠೇ ವಾರುಣಿಕಾ ಪುರೀ ।
ವಾಯೋರ್ಗಂಧವತೀ ಕರ್ಣಪಾರ್ಶ್ವೇ ಲೋಕಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ॥ 23 ॥
ಪ್ರತೀಚ್ಯಾಂ ಪಶ್ಚಿಮದಿಶಿ ಪೃಷ್ಠೇ ಪಶ್ಚಿಮಭಾಗೇ
ವಿಬಾವರೀ-
ಸಂಜ್ಞಕಾ ವಾರುಣಿಕಾ ಪುರೀ ವರುಣಸಂಬಂಧಿನೀ ಪುರೀ ವರ್ತತ ಇತಿ
ಶೇಷಃ;
ಕರ್ಣಪಾರ್ಶ್ವೇ ವಾಮಕರ್ಣಸಮೀಪೇ ಗಂಧವತೀ ಗಂಧ್ವತೀಪುರ್ಯಾಖ್ಯಾ
ವಾಯೋರ್ಲೋಕಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಅಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಕಿಂಚ—
ಸೌಮ್ಯಾ ಪುಷ್ಪವತೀ ಸೌಮ್ಯೇ ಸೋಮಲೋಕಸ್ತು ಕಂಠತಃ ।
ವಾಮಕರ್ಣೇ ತು ವಿಜ್ಞೇಯೋ ದೇಹಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತಿಷ್ಠತಿ ॥ 24 ॥
ಸೌಮ್ಯೇ ಉತ್ತರದಿಶಿ ಕಂಠತಃ ಕಂಠದೇಶಾದಾರಭ್ಯ ವಾಮಕರ್ಣೇ
ವಾಮಶ್ರೋತ್ರೇ ಸೌಮ್ಯಾ ಕುಬೇರಸಂಬಂಧಿನೀ ಪುಷ್ಪವತೀ ಪುಷ್ಪವತ್ಯಾಖ್ಯಾ
ಸೋಮಲೋಕಃ ಏವಂ ದೇಹಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ತಿಷ್ಠತೀತಿ ವಿಜ್ಞೇಯಃ ॥
ಕಿಂಚ—
ವಾಮೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ಚೈಶಾನೀ ಶಿವಲೋಕೋ ಮನೋನ್ಮನೀ ।
ಮೂರ್ಧ್ನಿ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೀ ಜ್ಞೇಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡಂ ದೇಹಮಾಶ್ರಿತಂ ॥ 25 ॥
ವಾಮೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ವಾಮನೇತ್ರೇ ಐಶಾನೀ ಈಶಾನಸಂಬಂಧಿನೀ
ಮನೋನ್ಮನೀ ಮನೋನ್ಮನೀಪುರ್ಯಾಖ್ಯಃ ಶಿವಲೋಕಃ ಶಿವಾವಾಸಭೂತೋ
ಲೋಕಃ ಜ್ಞೇಯಃ; ಮೂರ್ಧ್ನಿ ಶಿರಸಿ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೀ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ಜ್ಞೇಯಃ;
ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡಂ ಸರ್ವಜಗಜ್ಜಾತಂ ದೇಹಮಾಶ್ರಿತಂ ದೇಹ ಏವ ವರ್ತತ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ದೇಹೇ ಏವ ಲೋಕಾದಿಕಲ್ಪನಾಮಾಹ—
ಪಾದಾದಧಃ ಶಿವೋಽನಂತಃ ಕಾಲಾಗ್ನಿಪ್ರಲಯಾತ್ಮಕಃ ।
ಅನಾಮಯಮಧಶ್ಚೋರ್ಧ್ವಂ ಮಧ್ಯಮಂ ತು ಬಹಿಃ ಶಿವಂ ॥ 26 ॥
ಪಾದಾದಧಃ ಪಾದಾಧಃಪ್ರದೇಶೇ ಅನಂತಃ ಮಹಾಶೇಷಃ ವರ್ತತೇ,
ಸ ತು ಕೀದೃಶಃ ? ಶಿವಃ ರುದ್ರಾತ್ಮಕಃ; ಪುನಃ ಕೀದೃಶಃ ?
ಕಾಲಾಗ್ನಿಪ್ರಲಯಾತ್ಮಕಃ ಪ್ರಲಯಕಾಲಾಗ್ನ್ಯಾತ್ಮಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ; ‘
ತ್ರಿಲೋಕ್ಯಾಂ
ದಹ್ಯಮಾನಾಯಾಂ ಸಂಕರ್ಷಣಮುಖಾಗ್ನಿನಾ ‘ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರಿತಿ
ಭಾವಃ ।
ತದಧಃ ಕಿಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ—ಅಧಶ್ಚೋರ್ಧ್ವಮಿತಿ ಅಧೋದೇಶೇ
ಊರ್ಧ್ವ-
ದೇಶೇ ಮಧ್ಯದೇಶೇ ಬಹಿರ್ದೇಶೇ ಚ ಸರ್ವತ್ರ ಅನಾಮಯಂ ನಿರಂಜನಂ ಶಿವಂ
ಮಂಗಲಾತ್ಮಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಶೇಷೋಪರಿ ಅತಲಾದಿಲೋಕಕಲ್ಪನಾಮಾಹ—
ಅಧಃ ಪದೋಽತಲಂ ವಿದ್ಯಾತ್ಪಾದಂ ಚ ವಿತಲಂ ವಿದುಃ ।
ನಿತಲಂ ಪಾದಸಂಧಿಶ್ಚ ಸುತಲಂ ಜಂಘಮುಚ್ಯತೇ ॥ 27 ॥
ಮಹಾತಲಂ ತು ಜಾನು ಸ್ಯಾದೂರುದೇಶೋ ರಸಾತಲಂ ।
ಕಟಿಸ್ತಾಲತಲಂ ಪ್ರೋಕ್ತಂ ಸಪ್ತ ಪಾತಾಲಸಂಜ್ಞಯಾ ॥ 28 ॥
ಪದಃ ಪಾದಸ್ಯಾಧೋದೇಶೇ ಅತಲಲೋಕಂ ವಿದ್ಯಾತ್; ಪಾದಂ ತು
ವಿತಲಂ
ಲೋಕಮಿತಿ ವಿದುಃ ಯೋಗಿನ ಇತಿ ಶೇಷಃ; ಪಾದಸಂಧಿಂ ತು ಗುಲ್ಫಸ್ಥಾನಂ
ನಿತಲಂ ವಿದ್ಯಾತ್; ಜಂಘಂ ಸುತಲಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ; ಜಾನುದೇಶಃ
ಮಹಾತಲಂ
ಸ್ಯಾತ್; ಊರುದೇಶಃ ರಸಾತಲಂ ವಿದ್ಯಾತ್; ಕಟಿದೇಶಃ ತಲಾತಲಂ
ಪ್ರೋಕ್ತಂ; ಏವಂ ದೇಹಾವಯವಾಃ ಸಪ್ತ ಪಾತಾಲಾದಿಲೋಕಸಂಜ್ಞಯಾ
ಕಲ್ಪನೀಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಕಿಂಚ—
ಕಾಲಾಗ್ನಿನರಕಂ ಘೋರಂ ಮಹಾಪಾತಾಲಸಂಜ್ಞಯಾ ।
ಪಾತಾಲಂ ನಾಭ್ಯಧೋಭಾಗೋ ಭೋಗೀಂದ್ರಫಣಿಮಂಡಲಂ ॥ 29 ॥
ವೇಷ್ಟಿತಃ ಸರ್ವತೋಽನಂತಃ ಸ ಬಿಭ್ರಜ್ಜೀವಸಂಜ್ಞಕಃ ।
ಘೋರಂ ಭಯಂಕರಂ ಕಾಲಾಗ್ನಿನರಕಂ ಕಾಲಾಗ್ನಿದೇಶವತ್
ಕಾಲಾಗ್ನ್ಯಾ-
ಕಾರಸಹ್ಯನರಕದೇಶವತ್ ಭೋಗೀಂದ್ರಫಣಿಮಂಡಲಂ ಭೋಗೀಂದ್ರಾಃ
ಸರ್ಪರಾಜಾನಃ ಫಣಯಃ ಇತರೇ ಸರ್ಪಾಃ ತೇಷಾಂ ಮಂಡಲಂ ಸಮೂಹವತ್
ಯತ್ ಪಾತಾಲಂ, ತತ್ ನಾಭ್ಯಧೋಭಾಗೇ ನಾಭ್ಯಧಃಪ್ರದೇಶೇ
ಮಹಾಪಾತಾಲಸಂಜ್ಞಯಾ ಅಭಿಹಿತಮಿತಿ ವಿದ್ಯಾತ್; ಸ ಜೀವಸಂಜ್ಞಕಃ
ಜೀವಸಂಜ್ಞಾವಾನ್ ಶೇಷಃ ಸರ್ವತಃ ಸರ್ವಂ ವೇಷ್ಟಿತಃ ಸನ್
ಬಿಭ್ರನ್ಸನ್
ಸ್ಥಿತಃ ಕುಂಡಲಾಕಾರೇಣಾವೃತ್ಯ ವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಭೂಲೋಕಂ ನಾಭಿದೇಶಂ ತು ಭುವರ್ಲೋಕಂ ತು ಕುಕ್ಷಿತಃ ॥ 30 ॥
ಹೃದಯಂ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಂ ವಿದ್ಯಾತ್, ತತ್ರ ಸೂರ್ಯಾದಿಗ್ರಹಾಃ
ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ ಚ ತಿಷ್ಠಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಶೇಷಂ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ॥
ಕಿಂಚ—
ಹೃದಯಂ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಂ ತು ಸೂರ್ಯಾದಿಗ್ರಹತಾರಕಾಃ ।
ಸೂರ್ಯಸೋಮಸುನಕ್ಷತ್ರಂ ಬುಧಶುಕ್ರಕುಜಾಂಗಿರಾಃ ॥ 31 ॥
ಮಂದಶ್ಚ ಸಪ್ತಮೋ ಹ್ಯೇಷ ಧ್ರುವೋಽನ್ತಃ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕತಃ ।
ಸೂರ್ಯಸೋಮೇತ್ಯಾದಿ ಸೂರ್ಯಾದಿಗ್ರಹನಕ್ಷತ್ರಮಿತ್ಯಸ್ಯ
ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ । ಧ್ರುವೋಽನ್ತಃ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕತಃ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಸ್ಯಾಂತೇ ಧ್ರುವೋ
ವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಏವಂ ಕಲ್ಪನಾಫಲಮಾಹ
ಹೃದಯೇ ಕಲ್ಪಯನ್ಯೋಗೀ ತಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವಸುಖಂ ಲಭೇತ್ ॥ 32 ॥
ಯೋಗೀ ಹೃದಯೇ ಏವ ಸೂರ್ಯಾದಿಗ್ರಹನಕ್ಷತ್ರಾದೀನಿ ಕಲ್ಪಯನ್
ತಸ್ಮಿನ್
ಹೃದಿ ಕಲ್ಪನಾವಿಶೇಷೇಣ ಸರ್ವಸುಖಂ ಲಭೇತ್;
ತತ್ತಲ್ಲೋಕಗತಸುಖಾನಿ
ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಕಿಂಚ—
ಹೃದಯಸ್ಯ ಮಹರ್ಲೋಕಂ ಜನೋಲೋಕಂ ತು ಕಂಠತಃ ।
ತಪೋಲೋಕಂ ಭ್ರುವೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಮೂರ್ಧ್ನಿ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ॥ 33 ॥
ಹೃದಯಸ್ಯೋಪರೀತಿ ಶೇಷಃ । ಸ್ಪಷ್ಟಮನ್ಯತ್ ॥
ಏವಂ ದೇಹೇ ಏವ ಸರ್ವಲೋಕಕಲ್ಪನಾಮುಕ್ತ್ವಾ ತಲ್ಲಯಪ್ರಕಾರಮಾಹ—
ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡರೂಪಿಣೀ ಪೃಥ್ವೀ ತೋಯಮಧ್ಯೇ ವಿಲೀಯತೇ ।
ಅಗ್ನಿನಾ ಪಚ್ಯತೇ ತೋಯಂ ವಾಯುನಾ ಗ್ರಸ್ಯತೇಽನಲಃ ॥ 34 ॥
ಆಕಾಶಂ ತು ಪಿಬೇದ್ವಾಯುಂ ಮನಶ್ಚಾಕಾಶಮೇವ ಚ ।
ಬುದ್ಧ್ಯಹಂಕಾರಚಿತ್ತಂ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ॥ 35 ॥
ಅತ್ರ ತಾಮಸಾಹಂಕಾರಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಂ
ಸಾತ್ತ್ವಿಕ-
ಅಹಂಕಾರಕಾರ್ಯೇ ಮನಸಿ ಕ್ರಮೇಣ ಲಯಕಥನಂ ಮನೋವೃತ್ತಿವಿಷಯ-
ತ್ವಾದುಪಚಾರಾತ್ ಇತಿ ಮಂತವ್ಯಂ । ತಚ್ಚ ಮನೋ ಬುದ್ಧೌ ಬುದ್ಧಿ-
ರಹಂಕಾರೇ ಅಹ್ಙ್ಕಾರಂ ಚಿತ್ತೇ ಚಿತ್ತಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೇ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಃ
ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಏವಂ ಸರ್ವಾತ್ಮನಿ ಪ್ರವಿಲಾಪಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಏವಂ ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸೇನ ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾನುಸಂಧಾನವತಃ ಸಕಲ-
ದುರಿತನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ—
ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಮಾಂ ಧ್ಯಾಯೇದೇಕಾಗ್ರಮನಸಾ ಸಕೃತ್ ।
ಸರ್ವಂ ತರತಿ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ಕಲ್ಪಕೋಟಿಶತೈಃ ಕೃತಂ ॥ 36 ॥
ಸ್ಪಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ ॥
ಜೀವಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಸ್ವರೂಪಮಾಹ—
ಘಟಸಂವೃತಮಾಕಾಶಂ ನೀಯಮಾನೇ ಘಟೇ ಯಥಾ ।
ಘಟೋ ನಶ್ಯತಿ ನಾಕಾಶಂ ತದ್ವಜ್ಜೀವ ಇಹಾತ್ಮನಿ ॥ 37 ॥
ಘಟೇ ನೀಯಮಾನೇ ಪೂರ್ವದೇಶಾದನ್ಯದೇಶಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಮಾನೇ ಘಟೇ
ನಷ್ಟೇ ಚ ಯಥಾ ಘಟಾಕಾಶಂ ಮಹಾಕಾಶೇ ಐಕ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ,
ತದ್ವಜ್ಜೀವಃ ಪರಮಾತ್ಮನೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಕಿಂಚ—
ಘಟಾಕಾಶಮಿವಾತ್ಮಾನಂ ವಿಲಯಂ ವೇತ್ತಿ ತತ್ತ್ವತಃ ।
ಸ ಗಚ್ಛತಿ ನಿರಾಲಂಬಂ ಜ್ಞಾನಾಲೋಕ್ಯಂ ನ ಸಂಶಯಃ ॥ 38 ॥
ಯಃ ಆತ್ಮಾನಂ ಜೀವಂ ಘಟಾಕಾಶಮಿವ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಲಯಂ
ಗತಂ ತತ್ತ್ವತಃ ಯಥಾರ್ಥತಯಾ ವೇತ್ತಿ, ಸಃ ಜ್ಞಾನೀ ನಿರಾಲಂಬಂ
ನಿಃಸಂಗಂ
ಜ್ಞಾನಾಲೋಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಗಚ್ಛತಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ,
ನ ಸಂಶಯಃ ಸಂದೇಹೋ ನಾಸ್ತಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಏತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಯೋಗಸ್ಯ ಕಿಮಪಿ ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ—
ತಪೇದ್ವರ್ಷಸಹಸ್ರಾಣಿ ಏಕಪಾದಸ್ಥಿತೋ ನರಃ ।
ಏಕಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಯೋಗಸ್ಯ ಕಲಾಂ ನಾರ್ಹಂತಿ ಷೋಡಶೀಂ ॥ 39 ॥
ಆಲೋಡ್ಯ ಚತುರೋ ವೇದಾಂಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಸರ್ವದಾ ।
ಯೋ ವೈ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಜಾನಾತಿ ದರ್ವೀ ಪಾಕರಸಂ ಯಥಾ ॥ 40 ॥
ಯಥಾ ಖರಶ್ಚಂದನಭಾರವಾಹೀ
ಸಾರಸ್ಯ ವಾಹೀ ನ ತು ಚಂದನಸ್ಯ ।
ಏವಂ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಬಹೂನ್ಯಧೀತ್ಯ
ಸಾರಂ ತ್ವಜಾನನ್ಖರವದ್ವಹೇತ್ಸಃ ॥ 41 ॥
ಚಂದನಭಾರವಾಹೀ ಶ್ರೀಚಂದನಕಾಷ್ಠಭಾರವಾಹೀ ಖರಃ
ಚಂದನಸಾರವಾಹೀ ನ ಭವತಿ ತದ್ಗಂಧಾನುಭವವಾನ್ನ ಭವತಿ, ಏವಂ
ಬಹೂನಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣ್ಯಧೀತ್ಯಪಿ ಸಾರಂ ತು ಅಜಾನನ್ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಜಾನನ್
ಖರವತ್ ಶೋಚ್ಯಃ ಆಕ್ರೋಶ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಪರ್ಯಂತಂ ಸರ್ವಮನುಷ್ಠೇಯಂ, ಜ್ಞಾತೇ ತು
ಸರ್ವಂ
ವ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ—
ಅನಂತಕರ್ಮ ಶೌಚಂ ಚ ಜಪೋ ಯಜ್ಞಸ್ತಥೈವ ಚ ।
ತೀರ್ಥಯಾತ್ರಾದಿಗಮನಂ ಯಾವತ್ತತ್ತ್ವಂ ನ ವಿಂದತಿ ॥ 42 ॥
ದೇಹೇ ಭಿನ್ನೇಽಪ್ಯಾತ್ಮೈಕ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಹ —
ಗವಾಮನೇಕವರ್ಣಾನಾಂ ಕ್ಷೀರಂ ಸ್ಯಾದೇಕವರ್ಣಕಂ ।
ಕ್ಷೀರವದ್ದೃಶ್ಯತೇ ಜ್ಞಾನಂ ದೇಹಿನಾಂ ಚ ಗವಾಂ ಯಥಾ ॥ 43 ॥
ಅನೇಕವರ್ಣಾನಾಂ ಶುಕ್ಲಾದಿಭಿನ್ನಭಿನ್ನವರ್ಣಾನಾಂ ಗವಾಂ
ಕ್ಷೀರಂ
ಯಥಾ ಏಕವರ್ಣಂ, ಮೀಮಾಂಸಕಮತೇ ಗುಣವ್ಯಕ್ತೇರೇಕತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ;
ತಥಾ ಭಿನ್ನಭಿನ್ನಾನಾಂ ದೇಹಿನಾಂ ಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಏಕಂ ದೃಶ್ಯತ
ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿಯತಂ ಮೋಕ್ಷಹೇತುರ್ಮಹಾತ್ಮನಾಂ ।
ದ್ವೇ ಪದೇ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾಯ ನ ಮಮೇತಿ ಮಮೇತಿ ಚ ॥ 44 ॥
ಮಮೇತಿ ಬಧ್ಯತೇ ಜಂತುರ್ನ ಮಮೇತಿ ವಿಮುಚ್ಯತೇ ॥
ಮಮೇತಿ ಮಮತಾವಿಷಯತ್ವೇನ ಸ್ವೀಕೃತಂ ಸರ್ವಂ ಬಂಧಾಯ
ಭವತಿ;
ನ ಮಮೇತಿ ಮಮತ್ವಂ ವಿಹಾಯ ತ್ಯಕ್ತಂ ಮೋಕ್ಷಾಯೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಪಷ್ಟಮನ್ಯತ್ ॥
ಅಹಂಕಾರತ್ಯಾಗಕಾರ್ಯಮಾಹ—
ಮನಸೋ ಹ್ಯುನ್ಮನೀಭಾವಾದ್ದ್ವೈತಂ ನೈವೋಪಲಭ್ಯತೇ ।
ಯದಾ ಯಾತ್ಯುನ್ಮನೀಭಾವಂ ತದಾ ತತ್ಪರಮಂ ಪದಂ ॥ 45 ॥
ಮನಸಃ ಚಿತ್ತಸ್ಯ ಉನ್ಮನೀಭಾವಾತ್ ಅಹಂಕಾರತ್ಯಾಗಾತ್
ದ್ವೈತಂ
ನೈವೋಪಲಭ್ಯತೇ, ಅಹಂಕಾರೋಪಾಧಿಕತ್ವಾದ್ಭೇದಸ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ । ತಥಾ
ಉನ್ಮನೀಭಾವಂ ಮನೋ ಯದಾ ಯಾತಿ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಾಹಂಕಾರ ಚೈತನ್ಯಂ
ಭವತಿ ತದಾ ತದೇವ ಪರಮಂ ಪದಂ ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ ॥
ಬ್ರಹ್ಮವಿಚಾರಮಕುರ್ವತಃ ಸರ್ವಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ—
ಹನ್ಯಾನ್ಮುಷ್ಟಿಭಿರಾಕಾಶಂ ಕ್ಷುಧಾರ್ತಃ ಕಂಡಯೇತ್ತುಷಂ ।
ನಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಜಾನಾತಿ ತಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿರ್ನ ಜಾಯತೇ ॥ 46 ॥
ಯೋ ವೇದಶಾಸ್ತ್ರಾಣ್ಯಧೀತ್ಯ ಶ್ರುತ್ವಾಪಿ ನಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ
ಜಾನಾತಿ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾಣಿ ಶಾಸ್ತ್ರಣಿ ಪ್ರಯಾಸಕರಾಣ್ಯೇವ । ಯಥಾ
ಕ್ಷುಧಾರ್ತಃ
ಮುಷ್ಟಿಭಿರಾಕಾಶಂ ಹನ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ಕರಭಂಗ ಏವ ಜಾಯತೇ ನ ಕಿಮಪಿ
ಫಲಂ
ಯಥಾ ವಾ ತುಷಂ ಕಂಡಯೇದವಹನ್ಯಾತ್ । ಅವಹನನಶ್ರಮ ಏವ ಫಲಂ
ನ ತು
ತಂಡುಲಭಾವಃ । ತದ್ವನ್ಮುಕ್ತಿರ್ನ ಜಾಯತೇ ಇತಿ ಭಾವಃ । ತದುಕ್ತಂ
ಭಾಗವತೇ ‘ ತೇಷಾಮಸೌ ಕ್ಲೇಶಲ ಏವ ಶಿಷ್ಯತೇ ನಾನ್ಯದ್ಯಥಾ
ಸ್ಥೂಲತುಷಾ-
ವಧಾತಿನಾಂ ‘ ಇತಿ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಗೌಡಪಾದಾಚಾರ್ಯವಿರಚಿತಾಯಾಂ
ಉತ್ತರಗೀತಾವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಂ
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
॥ ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
ಯೋಗೀ ವ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಲಾಪಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಶಾಂತಧೀಃ ।
ತೃತೀಯೇ ಶರಣಂ ಯಾಯಾದ್ಧರಿಮೇವೇತಿ ಕೀರ್ತ್ಯತೇ ॥
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ—
ಅನಂತಶಾಸ್ತ್ರಂ ಬಹುವೇದಿತವ್ಯ-
ಮಲ್ಪಶ್ಚ ಕಾಲೋ ಬಹವಶ್ಚ ವಿಘ್ನಾಃ ।
ಯತ್ಸಾರಭೂತಂ ತದುಪಾಸಿತವ್ಯಂ
ಹಂಸೋ ಯಥಾ ಕ್ಷೀರಮಿವಾಂಬುಮಿಶ್ರಂ ॥ 1 ॥
ವಿವೇಕಿನಾ ಯೋಗಿನಾ
ಸಾರಭೂತಮಧ್ಯಾತ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಮೇವೋಪಾಸಿತವ್ಯಂ ನ
ತ್ವನ್ಯತ್ ಅಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಅನಂತಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪರ್ಯವಸಾನರಹಿತಾನಿ
ಶಾಸ್ತ್ರಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾಕಥಂಚಿತ್ಪರ್ಯವಸಾನೇಽಪಿ ಬಹು
ವೇದಿತವ್ಯಂ
ತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಾಣಿ ಬಹೂನಿ ವೇದಿತವ್ಯಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವೇಽಪಿ
ಕಾಲಃ ಸ್ವಲ್ಪ ಏವ ‘ಪುಂಸೋ ವರ್ಷಶತಂ ಹ್ಯಾಯುಃ’ ಇತಿ
ನ್ಯಾಯಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ಸಾರಭೂತಂ ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಲೋಡ್ಯ
ಯನ್ನಿಶ್ಚಿತಮಖಂಡೈಕರಸಂ
ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇವೋಪಾಸಿತವ್ಯಂ । ತದುಕ್ತಂ ‘ ಆಲೋಡ್ಯ
ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ‘
ಇತ್ಯಾದಿ । ಉಕ್ತಂ ಚ ಹರಿವಂಶೇ—‘
ಅಸತ್ಕೀರ್ತನಕಾಂತಾರಪರಿವರ್ತನಪಾಂಸುಭಿಃ ।
ವಾಚಂ ಹರಿಕಥಾಲಾಪಗಂಗಯೈವ ಪುನೀಮಹೇ ‘ ಇತಿ । ತತ್ರ
ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ—ಹಂಸೋ ಯಥಾ ಅಂಬುಮಿಶ್ರತ್ವೇಽಪಿ ಅಂಬ್ವಂಶಂ
ವಿಹಾಯ
ಕ್ಷೀರಮೇವೋಪಾದತ್ತೇ ತದ್ವದಿತಿ ಭಾವಃ ॥
ತಸ್ಮಾತ್ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ನಿರ್ವಿದ್ಯೇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಪಾಂಡಿತ್ಯಪ್ರಕಟನಸ್ಯ
ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವೇನ ಸರ್ವಮಪಿ ಪಾಂಡಿತ್ಯಂ ಹೇಯಮಿತ್ಯಾಹ—
ಪುರಾಣಂ ಭಾರತಂ ವೇದಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ವಿವಿಧಾನಿ ಚ ।
ಪುತ್ರದಾರಾದಿಸಂಸಾರೋ ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ವಿಘ್ನಕೃತ್ ॥ 2 ॥
ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯ ಆತ್ಮೈಕ್ಯಯೋಗಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯ । ಶೇಷಂ
ಸ್ಪಷ್ಟಂ ॥
ಕಿಂ ಚ ಆತ್ಮವಿಚಾರಮಂತರೇಣ ಇತರಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ನ ವಿಚಾರಯಿತವ್ಯಾ-
ನೀತ್ಯಾಹ—
ಇದಂ ಜ್ಞಾನಮಿದಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಯಃ ಸರ್ವಂ ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛತಿ ।
ಅಪಿ ವರ್ಷಸಹಸ್ರಾಯುಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತಂ ನಾಧಿಗಚ್ಛತಿ ॥ 3 ॥
ಸಹಸ್ರವರ್ಷಪರಿಮಿತಾಯುಷ್ಮಾನಪಿ ಏಕೈಕಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಅಂತಂ
ಪಾರಂ ಭಾವನಿಶ್ಚಯಂ ವಾ ನಾಧಿಗಚ್ಛತಿ; ಕಿಮುತ ವಕ್ತವ್ಯಂ
ಸರ್ವಾಣಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ನಾಧಿಗಚ್ಛತೀತಿ ಭಾವಃ ॥
ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಮಪಿ ವಿಹಾಯ ಅಧಿಗಂತವ್ಯಂ ವಾ
ಕಿಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ—
ವಿಜ್ಞೇಯೋಽಕ್ಷರತನ್ಮಾತ್ರಂ ಜೀವಿತಂ ಚಾಪಿ ಚಂಚಲಂ ।
ವಿಹಾಯ ಶಾಸ್ತ್ರಜಾಲಾನಿ ಯತ್ಸತ್ಯಂ ತದುಪಾಸ್ಯತಾಂ ॥ 4 ॥
ಅಕ್ಷರತನ್ಮಾತ್ರಂ ನಾಶರಹಿತಸತ್ತಾಮಾತ್ರಾತ್ಮಕ ಆತ್ಮಾ
ವಿಜ್ಞೇಯಃ । ತತ್ರ ಚ ವೈರಾಗ್ಯಾರ್ಥಂ ಜೀವಿತಮಪಿ ಚಂಚಲಮಿತಿ
ವಿಜ್ಞೇಯಂ,
‘ ಚರಮಶ್ವಾಸವೇಲಾಯಾಂ ಯತ್ಕೃತ್ಯಂ ತತ್ಸದಾ ಕುರು ‘ ಇತಿ
ನ್ಯಾಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಜಾಲಾನಿ ವಿಹಾಯ ಯತ್ಸತ್ಯಂ
ತದೇವೋಪಾಸ್ಯತಾಮಿತಿ ॥
ಇಂದ್ರಿಯಜಯೇ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಸ್ವತ ಏವ ಜಾಯತ ಇತ್ಯಾಹ—
ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಿಹ್ವೋಪಸ್ಥನಿಮಿತ್ತಿಕಂ ।
ಜಿಹ್ವೋಪಸ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗೇ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ॥ 5 ॥
ಜಿಹ್ವೋಪಸ್ಥನಿಮಿತ್ತಿಕಂ ಆಹಾರವ್ಯವಾಯನಿಮಿತ್ತಂ ಸತ್
ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ
ಯಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಸಂತಿ, ಪ್ರಾಯಶಃ ತತ್ಪರಿತ್ಯಾಗೀ ಚೇತ್,
ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ಕಿಂ
ಪ್ರಯೋಜನಂ, ಕಿಮಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ, ‘ ಜಿತಂ
ಸರ್ವಂ
ಜಿತೇ ರಸೇ ‘ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ॥
ಏವಮಾತ್ಮಸಮಾಧಿನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಮೇವ,
ನಾನ್ಯದ್ದರ್ಶನಮಿತ್ಯಾಹ—
ತೀರ್ಥಾನಿ ತೋಯಪೂರ್ಣಾನಿ ದೇವಾನ್ಪಾಷಾಣಮೃನ್ಮಯಾನ್ ।
ಯೋಗಿನೋ ನ ಪ್ರಪದ್ಯಂತೇ ಆತ್ಮಧ್ಯಾನಪರಾಯಣಾಃ ॥ 6 ॥
ತೀರ್ಥಸ್ನಾನಾದಿನಾ ದೇವತಾಪೂಜಾದಿನಾ ಚ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಸಮಾಧೌ
ಸಿದ್ಧೇ ಪುನಸ್ತೇನ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ಭಾವಃ । ಸ್ಪಷ್ಟಮನ್ಯತ್ ॥
ಯೋಗಿನಃ ಸರ್ವತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮದರ್ಶನಮೇವೇತ್ಯೇತತ್ ಅಧಿಕಾರಿಭೇದೇ-
ನೋಪಪಾದಯತಿ—
ಅಗ್ನಿರ್ದೇವೋ ದ್ವಿಜಾತೀನಾಂ ಮುನೀನಾಂ ಹೃದಿ ದೈವತಂ ।
ಪ್ರತಿಮಾ ಸ್ವಲ್ಪಬುದ್ಧೀನಾಂ ಸರ್ವತ್ರ ಸಮದರ್ಶಿನಾಂ ॥ 7 ॥
ದ್ವಿಜಾತೀನಾಂ ಕರ್ಮಕಾಂಡರತಾನಾಂ ಅಗ್ನಿರ್ದೈವತಂ,
ಮುನೀನಾಂ
ಮನನಶೀಲಾನಾಂ ಯೋಗಿನಾಂ ಹೃದಿ ಹೃತ್ಕಮಲಮಧ್ಯಸ್ಥಿತಾ ಪರಿ-
ಚ್ಛಿನ್ನಮೂರ್ತಿರ್ದೈವತಂ, ಸ್ವಲ್ಪಬುದ್ಧೀನಾಂ ಪ್ರಾಕೃತಾನಾಂ ತು
ಮೃತ್ಪಾಷಾಣಾದಿಪ್ರತಿಮೈವ ದೈವತಂ, ಸಮದರ್ಶಿನಾಂ ತು
ಆರೂಢಾನಾಂ
ಸರ್ವತ್ರ ‘ ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ‘ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸರ್ವಮಪಿ
ದೈವತಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ತಸ್ಮಾತ್ ಜ್ಞಾನೇನೈವ ಜ್ಞಾತವ್ಯಂ, ಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ
ಬ್ರಹ್ಮ ನ
ಪಶ್ಯತೀತ್ಯಾಹ—
ಸರ್ವತ್ರಾವಸ್ಥಿತಂ ಶಾಂತಂ ನ ಪ್ರಪಶ್ಯೇಜ್ಜನಾರ್ದನಂ ।
ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುರ್ವಿಹೀನತ್ವಾದಂಧಃ ಸೂರ್ಯಮಿವೋದಿತಂ ॥ 8 ॥
ಸರ್ವತ್ರಾವಸ್ಥಿತಂ ಸರ್ವತ್ರ ಪರಿಪೂರ್ಣಮಪಿ ಅಜ್ಞಃ ನ
ಪಶ್ಯತಿ; ತತ್ರ
ಹೇತುಃ ಜ್ಞಾನಚಕ್ಷುರ್ವಿಹೀನತ್ವಾತ್
ಜ್ಞಾನಾಖ್ಯಚಕ್ಷೂರಹಿತತ್ವಾತ್,
ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ—ಅಂಧ ಇತಿ । ಸ್ಪಷ್ಟಮನ್ಯತ್ ॥
ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇತ್ತದುಪಪಾದಯತಿ—
ಯತ್ರ ಯತ್ರ ಮನೋ ಯಾತಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪರಂ ಪದಂ ।
ತತ್ರ ತತ್ರ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವತ್ರ ಸಮವಸ್ಥಿತಂ ॥ 9 ॥
ಯತ್ರ ಯತ್ರ ಮನೋ ಯಾತಿ ಮನೋ ಯದ್ಯದ್ವಿಷಯೀಕರೋತಿ ತತ್ರ ತತ್ರ
ಪರಂ
ಸರ್ವೋತ್ಕೃಷ್ಟಂ ಪದಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಸ್ಥಾನಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ
ಸಮವಸ್ಥಿತಂ ।
ಘಟಃ ಸ್ಫುರತೀತ್ಯಾದಿಸ್ಫುರಣಾನುಭವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ॥
ಏತಾದೃಶಸ್ಯ ಯೋಗಿನಃ ಸರ್ವಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಯಾ ಭಾಸತ
ಇತ್ಯಾಹ—
ದೃಶ್ಯಂತೇ ದೃಶಿ ರೂಪಾಣಿ ಗಗನಂ ಭಾತಿ ನಿರ್ಮಲಂ ।
ಅಹಮಿತ್ಯಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಂ ವಿಷ್ಣುಮವ್ಯಯಂ ॥ 10 ॥
ಪರಮಂ ಸರ್ವೋತ್ಕೃಷ್ಟಮಕ್ಷರಮಪಕ್ಷಯರಹಿತಮವ್ಯಯಂ
ನಾಶರಹಿತಂ ವಿಷ್ಣುಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮಹಮಿತ್ಯಭೇದೇನೈವ ಯೋ ಭಾವಯತಿ
ತಸ್ಯ ಭಾವಯಿತುಃ ದೃಶಿ ಜ್ಞಾನೇ ರೂಪಾಣಿ ದೃಶ್ಯಂತೇ ನಾಮರೂಪಾ-
ತ್ಮಕಾನಿ ಜಗಂತಿ ಭಾಸಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಗಗನಮಪಿ ನಿರ್ಮಲಂ ಭಾಸತೇ;
ತಥಾ ಚ ಸರ್ವಮಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾನುಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಯಂ ಚಾರುರು-
ಕ್ಷಾವಸ್ಥಾಯಾಮಂತರಾಪತಿತಾ ಯೋಗಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾ ವರ್ಣಯಂತಿ ।
ಆರೂಢಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠತ್ವೇನೈತದ್ದರ್ಶನಾಯೋಗಾತ್ । ‘ ಯಾ ನಿಶಾ
ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ‘ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ।
ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತ್ಖಗಾಕಾರಂ ಖಗಾಕಾರಂ ವಿಚಿಂತಯೇತ್ ।
ಸಕಲಂ ನಿಷ್ಕಲಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಮೋಕ್ಷದ್ವಾರೇಣ ನಿರ್ಗತಂ ॥ 11 ॥
ಅಪವರ್ಗಸ್ಯ ನಿರ್ವಾಣಂ ಪರಮಂ ವಿಷ್ಣುಮವ್ಯಯಂ ।
ಸರ್ವಜ್ಯೋತಿರ್ನಿರಾಕಾರಂ ಸರ್ವಭೂತಗುಣಾನ್ವಿತಂ ॥ 12 ॥
ಸರ್ವತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಅಹಮಾತ್ಮಾ ಪರಮವ್ಯಯಂ ।
ಖಗಾಕಾರಂ ಹಂಸಾತ್ಮಕಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ‘ ಹಂಸೋ ವಿಧಿಃ
ಶಂಕರ ಏವ ಹಂಸಃ ಹಂಸಶ್ಚ ವಿಷ್ಣುರ್ಗುರುರೇವ ಹಂಸಃ ‘ ಇತ್ಯಾದಿ
ಸ್ಮೃತೇಃ ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇದ್ಯದಿ ಪ್ರಕಾಶೇತ ತರ್ಹಿ ಸ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾ
ಪರಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಃ ಸನ್ ಸಕಲಂ ತೇಜೋಮಯಂ ನಿಷ್ಕಲಂ ಕಲಾತೀತಂ
ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ಪ್ರಮಾಣಾಗಮ್ಯಂ ಮೋಕ್ಷದ್ವಾರೇಣ ನಿರ್ಗತಂ
ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗೈಕಗಮ್ಯಂ ॥
ಅಪವರ್ಗಸ್ಯ ನಿರ್ವಾಣಂ ಮೋಕ್ಷಸುಖಾತ್ಮಕಂ ಪರಮಂ
ಉತ್ಕೃಷ್ಟಂ ವಿಷ್ಣುಂ ವ್ಯಾಪಕಂ ಅವ್ಯಯಂ ನಾಶರಹಿತಂ
ಸರ್ವತೋಜ್ಯೋತಿರಾಕಾಶಂ
ಸರ್ವತಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಂ ಸರ್ವಭೂತಾಧಿವಾಸಿನಂ ಸರ್ವಾಂತರ್ನಿಯಾಮಕಂ
ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಖಗಾಕಾರಂ ಹಂಸಾತ್ಮಕಂ ವಿಚಿಂತಯೇತ್
ಧ್ಯಾಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಏವಂ ಚಿಂತಯತಃ ಪಾಪಲೇಶೋಽಪಿ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ—
ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಯಃ ಸರ್ವಂ ವಿಜಾನಾತಿ ನರಃ ಸದಾ ।
ಹನ್ಯಾತ್ಸ್ವಯಮಿಮಾನ್ಕಾಮಾನ್ಸರ್ವಾಶೀ ಸರ್ವವಿಕ್ರಯೀ ॥ 13 ॥
ಸರ್ವಂ ನಿಷಿದ್ಧಂ ಕೃತ್ವಾಪಿ ಕರ್ಮಭಿರ್ನ ಸ ಬಧ್ಯತೇ ಇತಿ,
ಯಃ
ಸದಾ ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿಜಾನಾತಿ, ಸರ್ವಾಶ್ಯಪಿ
ಸರ್ವನಿಷಿದ್ಧಭಕ್ಷ್ಯಪಿ
ಸರ್ವವಿಕ್ರಯೀ ಸರ್ವನಿಷಿದ್ಧವಿಕ್ರಯ್ಯಪಿ ಇಮಾನ್ ಕಾಮಾನ್
ಅರಿಷಡ್ವರ್ಗಾನ್
ಹನ್ಯಾತ್ ಜಯೇತ್, ಸರ್ವನಿಷಿದ್ಧಕರ್ಮ ಕೃತ್ವಾಪಿ
ತೈರ್ನಿಷಿದ್ಧಕರ್ಮಭಿರ್ನ
ಬಧ್ಯತೇ ॥
ಕ್ಷಣಮಾತ್ರಂ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾನರತಸ್ಯ
ನಾನ್ಯಸುಖಚಿಂತೇತ್ಯಾಹ—
ನಿಮಿಷಂ ನಿಮಿಷಾರ್ಧಂ ವಾ ಶೀತಾಶೀತನಿವಾರಣಂ ।
ಅಚಲಾ ಕೇಶವೇ ಭಕ್ತಿರ್ವಿಭವೈಃ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ॥ 14 ॥
ಶೀತಾಶೀತನಿವಾರಣಂ ಯಥಾ ತಥಾ
ಶೀತೋಷ್ಣಸುಖದುಃಖಾದಿ-
ದ್ವಂದ್ವಸಹಿಷ್ಣುತಯಾ ನಿಮಿಷಂ ನಿಮಿಷಾರ್ಧಂ ವಾ ಕೇಶವೇ ಭಕ್ತಿ-
ರಚಲಾ ಚೇತ್, ವಿಭವೈಃ ಭಕ್ತ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯಸುಖೈಃ ಕಿಂ
ಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ॥
ಏತಾದೃಶೋ ಯೋಗೀ ಯದಿ ಮೋಕ್ಷಮಾಪೇಕ್ಷೇತ, ತರ್ಹಿ
ನಾನ್ಯವಿಷಯ-
ಚಿಂತಾಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ—
ಭಿಕ್ಷಾನ್ನಂ ದೇಹರಕ್ಷಾರ್ಥಂ ವಸ್ತ್ರಂ ಶೀತನಿವಾರಣಂ ।
ಅಶ್ಮಾನಂ ಚ ಹಿರಣ್ಯಂ ಚ ಶಾಕಂ ಶಾಲ್ಯೋದನಂ ತಥಾ ॥ 15 ॥
ಸಮಾನಂ ಚಿಂತಯೇದ್ಯೋಗೀ ಯದಿ ಚಿಂತ್ಯಮಪೇಕ್ಷತೇ ।
ಯೋಗೀ ಚಿಂತ್ಯಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಯದಿ ಅಪೇಕ್ಷೇತ, ತರ್ಹಿ
ದೇಹರಕ್ಷಣಾರ್ಥಮೇವ
ಭಿಕ್ಷಾನ್ನ ಚಿಂತಯೇತ್, ನ ತ್ವಿಂದ್ರಿಯಪ್ರೀತ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ;
ವಸ್ತ್ರಂ ಚ
ಶೀತನಿವಾರಣಾರ್ಥಂ ಚಿಂತಯೇತ್, ನ ಅಲಂಕಾರಾಯ; ಅಶ್ಮಾನಂ
ಪಾಷಾಣಂ
ಹಿರಣ್ಯಂ ಸುವರ್ಣಂ ಚ ಶಾಕಂ ಶಾಲ್ಯೋದನಂ ಚ ಹೇಯೋಪಾದೇಯವೈಷಮ್ಯ-
ರಾಹಿತ್ಯೇನ ಚಿಂತಯೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಕಿಂ ಚ—
ಭೂತವಸ್ತುನ್ಯಶೋಚಿತ್ವಂ ಪುನರ್ಜನ್ಮ ನ ವಿದ್ಯತೇ ॥ 16 ॥
ಭೂತವಸ್ತುನಿ ಗತವಸ್ತುನಿ ಅಶೋಚಿತ್ವೇ ಗತಮಿತಿ ದುಃಖರಾಹಿತ್ಯೇ
ಸಿದ್ಧೇ, ಉಪಲಕ್ಷಣಮೇತತ್, ಆಗಾಮಿವಸ್ತುನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ,
ವರ್ತಮಾನವಸ್ತುನಿ ಲಬ್ಧೇ ಹರ್ಷರಾಹಿತ್ಯೇ ಸಿದ್ಧೇ ಚ ಪುನರ್ಜನ್ಮ ನ
ವಿದ್ಯತೇ ॥
ಆತ್ಮಯೋಗಮವೋಚದ್ಯೋ ಭಕ್ತಿಯೋಗಶಿರೋಮಣಿಂ ।
ತಂ ವಂದೇ ಪರಮಾನಂದಂ ನಂದನಂದನಮೀಶ್ವರಂ ॥
ಇತಿ ಶ್ರೀಗೌಡಪಾದಾಚಾರ್ಯವಿರಚಿತಾಯಾಂ ಉತ್ತರಗೀತಾವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಂ ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ ॥
Also Read:
Uttara Gita Bhashya in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil
