Gita – Sandhi-Vigraha and Anvaya in Gujarati:
॥ ગીતા સન્ધિવિગ્રહ અન્વય ॥
અથ પ્રથમોઽધ્યાયઃ । અર્જુનવિષાદયોગઃ ।
અથ પ્રથમઃ અધ્યાયઃ । અર્જુન-વિષાદ યોગઃ ।
ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ ।
ધૃતરાષ્ટ્રઃ ઉવાચ ।
ધર્મક્ષેત્રે કુરુક્ષેત્રે સમવેતા યુયુત્સવઃ ।
મામકાઃ પાણ્ડવાશ્ચૈવ કિમકુર્વત સઞ્જય ॥ ૧-૧ ॥
ધર્મ-ક્ષેત્રે કુરુ-ક્ષેત્રે સમવેતાઃ યુયુત્સવઃ ।
મામકાઃ પાણ્ડવાઃ ચ એવ કિમ્ અકુર્વત સઞ્જય ॥ ૧-૧ ॥
હે સઞ્જય! ધર્મ-ક્ષેત્રે, કુરુ-ક્ષેત્રે, યુયુત્સવઃ સમવેતાઃ
મામકાઃ પાણ્ડવાઃ ચ એવ કિમ્ અકુર્વત ?
સઞ્જય ઉવાચ ।
સઞ્જયઃ ઉવાચ ।
દૃષ્ટ્વા તુ પાણ્ડવાનીકં વ્યૂઢં દુર્યોધનસ્તદા ।
આચાર્યમુપસંગમ્ય રાજા વચનમબ્રવીત્ ॥ ૧-૨ ॥
દૃષ્ટ્વા તુ પાણ્ડવ-અનીકમ્ વ્યૂઢમ્ દુર્યોધનઃ તદા ।
આચાર્યમ્ ઉપસઙ્ગમ્ય રાજા વચનમ્ અબ્રવીત્ ॥ ૧-૨ ॥
તદા તુ પાણ્ડવ-અનીકમ્ વ્યૂઢમ્ દૃષ્ટ્વા, રાજા દુર્યોધનઃ
આચાર્યમ્ ઉપસઙ્ગમ્ય, (ઇદં) વચનમ્ અબ્રવીત્ ॥
પશ્યૈતાં પાણ્ડુપુત્રાણામાચાર્ય મહતીં ચમૂમ્ ।
વ્યૂઢાં દ્રુપદપુત્રેણ તવ શિષ્યેણ ધીમતા ॥ ૧-૩ ॥
પશ્ય એતામ્ પાણ્ડુ-પુત્રાણામ્ આચાર્ય મહતીમ્ ચમૂમ્ ।
વ્યૂઢામ્ દ્રુપદ-પુત્રેણ તવ શિષ્યેણ ધીમતા ॥ ૧-૩ ॥
હે આચાર્ય! તવ ધીમતા શિષ્યેણ, દ્રુપદ-પુત્રેણ વ્યૂઢામ્
પાણ્ડુ-પુત્રાણામ્ એતામ્ મહતીમ્ ચમૂમ્ પશ્ય ।
અત્ર શૂરા મહેષ્વાસા ભીમાર્જુનસમા યુધિ ।
યુયુધાનો વિરાટશ્ચ દ્રુપદશ્ચ મહારથઃ ॥ ૧-૪ ॥
અત્ર શૂરાઃ મહા-ઇષુ-આસાઃ ભીમ-અર્જુન-સમાઃ યુધિ ।
યુયુધાનઃ વિરાટઃ ચ દ્રુપદઃ ચ મહારથઃ ॥ ૧-૪ ॥
અત્ર, ભીમ-અર્જુન-સમાઃ યુધિ શૂરાઃ મહા-ઇષુ-આસાઃ,
મહારથઃ યુયુધાનઃ, વિરાટઃ ચ દ્રુપદઃ ચ ।
ધૃષ્ટકેતુશ્ચેકિતાનઃ કાશિરાજશ્ચ વીર્યવાન્ ।
પુરુજિત્કુન્તિભોજશ્ચ શૈબ્યશ્ચ નરપુંગવઃ ॥ ૧-૫ ॥
ધૃષ્ટકેતુઃ ચેકિતાનઃ કાશિરાજઃ ચ વીર્યવાન્ ।
પુરુજિત્ કુન્તિભોજઃ ચ શૈબ્યઃ ચ નર-પુઙ્ગવઃ ॥ ૧-૫ ॥
ધૃષ્ટકેતુઃ, ચેકિતાનઃ ચ, વીર્યવાન્ કાશિરાજઃ ચ,
પુરુજિત્ કુન્તિભોજઃ ચ, નર-પુઙ્ગવઃ શૈબ્યઃ ચ ।
યુધામન્યુશ્ચ વિક્રાન્ત ઉત્તમૌજાશ્ચ વીર્યવાન્ ।
સૌભદ્રો દ્રૌપદેયાશ્ચ સર્વ એવ મહારથાઃ ॥ ૧-૬ ॥
યુધામન્યુઃ ચ વિક્રાન્તઃ ઉત્તમૌજાઃ ચ વીર્યવાન્ ।
સૌભદ્રઃ દ્રૌપદેયાઃ ચ સર્વે એવ મહારથાઃ ॥ ૧-૬ ॥
વિક્રાન્તઃ યુધામન્યુઃ ચ, વીર્યવાન્ ઉત્તમૌજાઃ
સૌભદ્રઃ ચ, દ્રૌપદેયાઃ ચ, સર્વે મહારથાઃ એવ ।
અસ્માકં તુ વિશિષ્ટા યે તાન્નિબોધ દ્વિજોત્તમ ।
નાયકા મમ સૈન્યસ્ય સંજ્ઞાર્થં તાન્બ્રવીમિ તે ॥ ૧-૭ ॥
અસ્માકમ્ તુ વિશિષ્ટાઃ યે તાન્ નિબોધ દ્વિજ-ઉત્તમ ।
નાયકાઃ મમ સૈન્યસ્ય સંજ્ઞાર્થં તાન્ બ્રવીમિ તે ॥ ૧-૭ ॥
હે દ્વિજ-ઉત્તમ! અસ્માકમ્ તુ યે વિશિષ્ટાઃ, મમ સૈન્યસ્ય
નાયકાઃ, તાન્ નિબોધ । તાન્ સંજ્ઞાર્થમ્ તે બ્રવીમિ ।
ભવાન્ભીષ્મશ્ચ કર્ણશ્ચ કૃપશ્ચ સમિતિઞ્જયઃ ।
અશ્વત્થામા વિકર્ણશ્ચ સૌમદત્તિર્જયદ્રથઃ ॥ ૧-૮ ॥
ભવાન્ ભીષ્મઃ ચ કર્ણઃ ચ કૃપઃ ચ સમિતિઞ્જયઃ ।
અશ્વત્થામા વિકર્ણઃ ચ સૌમદત્તિઃ તથા એવ ચ ॥ ૧-૮ ॥
ભવાન્ ભીષ્મઃ ચ, કર્ણઃ ચ, સમિતિઞ્જયઃ કૃપઃ ચ,
અશ્વત્થામા વિકર્ણઃ ચ, તથા એવ ચ સૌમદત્તિઃ ।
અન્યે ચ બહવઃ શૂરા મદર્થે ત્યક્તજીવિતાઃ ।
નાનાશસ્ત્રપ્રહરણાઃ સર્વે યુદ્ધવિશારદાઃ ॥ ૧-૯ ॥
અન્યે ચ બહવઃ શૂરાઃ મદર્થે ત્યક્ત-જીવિતાઃ ।
નાના-શસ્ત્ર-પ્રહરણાઃ સર્વે યુદ્ધ-વિશારદાઃ ॥ ૧-૯ ॥
અન્યે ચ બહવઃ શૂરાઃ, સર્વે મદર્થે ત્યક્ત-જીવિતાઃ,
નાના-શસ્ત્ર-પ્રહરણાઃ યુદ્ધ-વિશારદાઃ [સન્તિ].
અપર્યાપ્તં તદસ્માકં બલં ભીષ્માભિરક્ષિતમ્ ।
પર્યાપ્તં ત્વિદમેતેષાં બલં ભીમાભિરક્ષિતમ્ ॥ ૧-૧૦ ॥
અપર્યાપ્તમ્ તત્ અસ્માકમ્ બલમ્ ભીષ્મ-અભિરક્ષિતમ્ ।
પર્યાપ્તમ્ તુ ઇદમ્ એતેષામ્ બલમ્ ભીમ-અભિરક્ષિતમ્ ॥ ૧-૧૦ ॥
અસ્માકમ્ ભીષ્મ-અભિરક્ષિતમ્ તત્ બલમ્ અપર્યાપ્તમ્,
એતેષામ્ તુ ભીમ-અભિરક્ષિતમ્ ઇદમ્ બલમ્ પર્યાપ્તમ્ (અસ્તિ).
અયનેષુ ચ સર્વેષુ યથાભાગમવસ્થિતાઃ ।
ભીષ્મમેવાભિરક્ષન્તુ ભવન્તઃ સર્વ એવ હિ ॥ ૧-૧૧ ॥
અયનેષુ ચ સર્વેષુ યથા-ભાગમ્ અવસ્થિતાઃ ।
ભીષ્મમ્ એવ અભિરક્ષન્તુ ભવન્તઃ સર્વે એવ હિ ॥ ૧-૧૧ ॥
ભવન્તઃ સર્વે એવ હિ સર્વેષુ અયનેષુ ચ યથા-ભાગમ્ અવસ્થિતાઃ
ભીષ્મમ્ એવ અભિરક્ષન્તુ ।
તસ્ય સઞ્જનયન્હર્ષં કુરુવૃદ્ધઃ પિતામહઃ ।
સિંહનાદં વિનદ્યોચ્ચૈઃ શઙ્ખં દધ્મૌ પ્રતાપવાન્ ॥ ૧-૧૨ ॥
તસ્ય સઞ્જનયન્ હર્ષમ્ કુરુ-વૃદ્ધઃ પિતામહઃ ।
સિંહનાદમ્ વિનદ્ય ઉચ્ચૈઃ શઙ્ખમ્ દધ્મૌ પ્રતાપવાન્ ॥ ૧-૧૨ ॥
તસ્ય હર્ષમ્ સઞ્જનયન્ પ્રતાપવાન્ કુરુ-વૃદ્ધઃ
પિતામહઃ, ઉચ્ચૈઃ સિંહનાદમ્ વિનદ્ય શઙ્ખમ્ દધ્મૌ ।
તતઃ શઙ્ખાશ્ચ ભેર્યશ્ચ પણવાનકગોમુખાઃ ।
સહસૈવાભ્યહન્યન્ત સ શબ્દસ્તુમુલોઽભવત્ ॥ ૧-૧૩ ॥
તતઃ શઙ્ખાઃ ચ ભેર્યઃ ચ પણવ-આનક-ગોમુખાઃ ।
સહસા એવ અભ્યહન્યન્ત સઃ શબ્દઃ તુમુલઃ અભવત્ ॥ ૧-૧૩ ॥
તતઃ શઙ્ખાઃ ચ ભેર્યઃ ચ પણવ-આનક-ગોમુખાઃ
સહસા એવ અભ્યહન્યન્ત । સઃ શબ્દઃ તુમુલઃ અભવત્ ।
તતઃ શ્વેતૈર્હયૈર્યુક્તે મહતિ સ્યન્દને સ્થિતૌ ।
માધવઃ પાણ્ડવશ્ચૈવ દિવ્યૌ શઙ્ખૌ પ્રદધ્મતુઃ ॥ ૧-૧૪ ॥
તતઃ શ્વેતૈઃ હયૈઃ યુક્તે મહતિ સ્યન્દને સ્થિતૌ ।
માધવઃ પાણ્ડવઃ ચ એવ દિવ્યૌ શઙ્ખૌ પ્રદધ્મતુઃ ॥ ૧-૧૪ ॥
તતઃ શ્વેતૈઃ હયૈઃ યુક્તે મહતિ સ્યન્દને સ્થિતૌ માધવઃ
પાણ્ડવઃ ચ એવ દિવ્યૌ શઙ્ખૌ પ્રદધ્મતુઃ ।
પાઞ્ચજન્યં હૃષીકેશો દેવદત્તં ધનઞ્જયઃ ।
પૌણ્ડ્રં દધ્મૌ મહાશઙ્ખં ભીમકર્મા વૃકોદરઃ ॥ ૧-૧૫ ॥
પાઞ્ચજન્યમ્ હૃષીકેશઃ દેવદત્તમ્ ધનઞ્જયઃ ।
પૌણ્ડ્રમ્ દધ્મૌ મહા-શઙ્ખમ્ ભીમ-કર્મા વૃક-ઉદરઃ ॥ ૧-૧૫ ॥
હૃષીકેશઃ પાઞ્ચજન્યમ્, ધનઞ્જયઃ દેવદત્તમ્ ,
ભીમ-કર્મા વૃક-ઉદરઃ પૌણ્ડ્રમ્ મહા-શઙ્ખમ્ દધ્મૌ ।
અનન્તવિજયં રાજા કુન્તીપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ ।
નકુલઃ સહદેવશ્ચ સુઘોષમણિપુષ્પકૌ ॥ ૧-૧૬ ॥
અનન્તવિજયમ્ રાજા કુન્તી-પુત્રઃ યુધિષ્ઠિરઃ ।
નકુલઃ સહદેવઃ ચ સુઘોષ-મણિ-પુષ્પકૌ ॥ ૧-૧૬ ॥
કુન્તી-પુત્રઃ રાજા યુધિષ્ઠિરઃ અનન્તવિજયમ્, નકુલઃ સહદેવઃ ચ
સુઘોષ-મણિ-પુષ્પકૌ ।
કાશ્યશ્ચ પરમેષ્વાસઃ શિખણ્ડી ચ મહારથઃ ।
ધૃષ્ટદ્યુમ્નો વિરાટશ્ચ સાત્યકિશ્ચાપરાજિતઃ ॥ ૧-૧૭ ॥
કાશ્યઃ ચ પરમ-ઇષુ-આસઃ શિખણ્ડી ચ મહારથઃ ।
ધૃષ્ટદ્યુમ્નઃ વિરાટઃ ચ સાત્યકિઃ ચ અપરાજિતઃ ॥ ૧-૧૭ ॥
પરમ-ઇષુ-આસઃ કાશ્યઃ ચ, મહારથઃ શિખણ્ડી ચ
ધૃષ્ટદ્યુમ્નઃ વિરાટઃ ચ, અપરાજિતઃ સાત્યકિઃ ચ ।
દ્રુપદો દ્રૌપદેયાશ્ચ સર્વશઃ પૃથિવીપતે ।
સૌભદ્રશ્ચ મહાબાહુઃ શઙ્ખાન્દધ્મુઃ પૃથક્પૃથક્ ॥ ૧-૧૮ ॥
દ્રુપદઃ દ્રૌપદેયાઃ ચ સર્વશઃ પૃથિવી-પતે ।
સૌભદ્રઃ ચ મહા-બાહુઃ શઙ્ખાન્ દધ્મુઃ પૃથક્ પૃથક્ ॥ ૧-૧૮ ॥
દ્રુપદઃ દ્રૌપદેયાઃ ચ, મહા-બાહુઃ સૌભદ્રઃ ચ,
હે પૃથિવી-પતે! પૃથક્ પૃથક્ સર્વશઃ શઙ્ખાન્ દધ્મુઃ ।
સ ઘોષો ધાર્તરાષ્ટ્રાણાં હૃદયાનિ વ્યદારયત્ ।
નભશ્ચ પૃથિવીં ચૈવ તુમુલો વ્યનુનાદયન્ ॥ ૧-૧૯ ॥
સઃ ઘોષઃ ધાર્તરાષ્ટ્રાણામ્ હૃદયાનિ વ્યદારયત્ ।
નભઃ ચ પૃથિવીમ્ ચ એવ તુમુલઃ અભ્યનુનાદયન્ ॥ ૧-૧૯ ॥
સઃ તુમુલઃ ઘોષઃ નભઃ ચ પૃથિવીમ્ ચ એવ વ્યનુનાદયન્,
ધાર્ત્રરાષ્ટ્રાણામ્ હૃદયાનિ વ્યદારયત્ ।
અથ વ્યવસ્થિતાન્દૃષ્ટ્વા ધાર્ત્રરાષ્ટ્રાન્ કપિધ્વજઃ ।
પ્રવૃત્તે શસ્ત્રસમ્પાતે ધનુરુદ્યમ્ય પાણ્ડવઃ ॥ ૧-૨૦ ॥
હૃષીકેશં તદા વાક્યમિદમાહ મહીપતે ।
અથ વ્યવસ્થિતાન્ દૃષ્ટ્વા ધાર્ત્રરાષ્ટ્રાન્ કપિ-ધ્વજઃ ।
પ્રવૃત્તે શસ્ત્ર-સમ્પાતે ધનુઃ ઉદ્યમ્ય પાણ્ડવઃ ॥ ૧-૨૦ ॥
હૃષીકેશમ્ તદા વાક્યમ્ ઇદમ્ આહ મહીપતે ।
અથ કપિ-ધ્વજઃ પાણ્ડવઃ ધાર્ત્રરાષ્ટ્રાન્ વ્યવસ્થિતાન્ દૃષ્ટ્વા,
શસ્ત્ર-સમ્પાતે પ્રવૃત્તે (સતિ) ધનુઃ ઉદ્યમ્ય
હે મહીપતે! તદા હૃષીકેશમ્ ઇદમ્ વાક્યમ્ આહ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
સેનયોરુભયોર્મધ્યે રથં સ્થાપય મેઽચ્યુત ॥ ૧-૨૧ ॥
સેનયોઃ ઉભયોઃ મધ્યે રથમ્ સ્થાપય મે અચ્યુત ॥ ૧-૨૧ ॥
હે અચ્યુત! ઉભયોઃ સેનયોઃ મધ્યે મે રથમ્ સ્થાપય ।
યાવદેતાન્નિરીક્ષેઽહં યોદ્ધુકામાનવસ્થિતાન્ ।
કૈર્મયા સહ યોદ્ધવ્યમસ્મિન્ રણસમુદ્યમે ॥ ૧-૨૨ ॥ ॥
યાવત્ એતાન્ નિરીક્ષે અહમ્ યોદ્ધુ-કામાન્ અવસ્થિતાન્ ।
કૈઃ મયા સહ યોદ્ધવ્યમ્ અસ્મિન્ રણ-સમુદ્યમે ॥ ૧-૨૨ ॥
યાવત્ અહમ્ યોદ્ધુ-કામાન્ અવસ્થિતાન્ એતાન્ નિરીક્ષે;
અસ્મિન્ રણ-સમુદ્યમે મયા કૈઃ સહ યોદ્ધવ્યમ્ ?
યોત્સ્યમાનાનવેક્ષેઽહં ય એતેઽત્ર સમાગતાઃ ।
ધાર્તરાષ્ટ્રસ્ય દુર્બુદ્ધેર્યુદ્ધે પ્રિયચિકીર્ષવઃ ॥ ૧-૨૩ ॥ ॥
યોત્સ્યમાનાન્ અવેક્ષે અહમ્ યે એતે અત્ર સમાગતાઃ ।
ધાર્તરાષ્ટ્રસ્ય દુર્બુદ્ધેઃ યુદ્ધે પ્રિય-ચિકીર્ષવઃ ॥ ૧-૨૩ ॥
દુર્બુદ્ધેઃ ધાર્તરાષ્ટ્રસ્ય યુદ્ધે પ્રિય-ચિકીર્ષવઃ
યે એતે અત્ર સમાગતાઃ યોત્સ્યમાનાન્ અહમ્ અવેક્ષે ।
સઞ્જય ઉવાચ ।
સઞ્જયઃ ઉવાચ ।
એવમુક્તો હૃષીકેશો ગુડાકેશેન ભારત ।
સેનયોરુભયોર્મધ્યે સ્થાપયિત્વા રથોત્તમમ્ ॥ ૧-૨૪ ॥
ભીષ્મદ્રોણપ્રમુખતઃ સર્વેષાં ચ મહીક્ષિતામ્ ।
ઉવાચ પાર્થ પશ્યૈતાન્સમવેતાન્કુરૂનિતિ ॥ ૧-૨૫ ॥
એવમ્ ઉક્તઃ હૃષીકેશઃ ગુડાકેશેન ભારત ।
સેનયોઃ ઉભયોઃ મધ્યે સ્થાપયિત્વા રથ-ઉત્તમમ્ ॥ ૧-૨૪ ॥
ભીષ્મ-દ્રોણ-પ્રમુખતઃ સર્વેષામ્ ચ મહી-ક્ષિતામ્ ।
ઉવાચ પાર્થ પશ્ય એતાન્ સમવેતાન્ કુરૂન્ ઇતિ ॥ ૧-૨૫ ॥
હે ભારત! એવમ્ ગુડાકેશેન ઉક્તઃ હૃષીકેશઃ, ઉભયોઃ સેનયોઃ મધ્યે,
ભીષ્મ-દ્રોણ-પ્રમુખતઃ સર્વેષામ્ ચ મહી-ક્ષિતામ્
રથ-ઉત્તમમ્ સ્થાપયિત્વા, હે ‘પાર્થ! એતાન્ સમવેતાન્ કુરૂન્
પશ્ય’, ઇતિ ઉવાચ ।
તત્રાપશ્યત્સ્થિતાન્પાર્થઃ પિતૄનથ પિતામહાન્ ।
આચાર્યાન્માતુલાન્ભ્રાતૄન્પુત્રાન્પૌત્રાન્સખીંસ્તથા ॥ ૧-૨૬ ॥
શ્વશુરાન્સુહૃદશ્ચૈવ સેનયોરુભયોરપિ ।
તાન્સમીક્ષ્ય સ કૌન્તેયઃ સર્વાન્બન્ધૂનવસ્થિતાન્ ॥ ૧-૨૭ ॥
કૃપયા પરયાવિષ્ટો વિષીદન્નિદમબ્રવીત્ ।
તત્ર અપશ્યત્ સ્થિતાન્ પાર્થઃ પિતૄન્ અથ પિતામહાન્ ।
આચાર્યાન્ માતુલાન્ ભ્રાતૄન્ પુત્રાન્ પૌત્રાન્ સખીન્ તથા ॥ ૧-૨૬ ॥
શ્વશુરાન્ સુહૃદઃ ચ એવ સેનયોઃ ઉભયોઃ અપિ ।
તાન્ સમીક્ષ્ય સઃ કૌન્તેયઃ સર્વાન્ બન્ધૂન્ અવસ્થિતાન્ ॥ ૧-૨૭ ॥
કૃપયા પરયાવિષ્ટઃ વિષીદન્ ઇદમ્ અબ્રવીત્ ।
અથ પાર્થઃ ઉભયોઃ સેનયોઃ અપિ, તત્ર સ્થિતાન્ પિતૄન્,
પિતામહાન્, આચાર્યાન્, માતુલાન્, ભ્રાતૄન્, પુત્રાન્,
પૌત્રાન્ તથા સખીન્, શ્વશુરાન્ સુહૃદઃ, ચ એવ અપશ્યત્ સઃ કૌન્તેયઃ ।
તાન્ સર્વાન્ બન્ધૂન્ અવસ્થિતાન્ સમીક્ષ્ય પરયા કૃપયા આવિષ્ટઃ,
વિષીદન્ ઇદમ્ અબ્રવીત્ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
દૃષ્ટ્વેમં સ્વજનં કૃષ્ણ યુયુત્સું સમુપસ્થિતમ્ ॥ ૧-૨૮ ॥
સીદન્તિ મમ ગાત્રાણિ મુખં ચ પરિશુષ્યતિ ।
વેપથુશ્ચ શરીરે મે રોમહર્ષશ્ચ જાયતે ॥ ૧-૨૯ ॥
દૃષ્ટ્વા ઇમમ્ સ્વજનમ્ કૃષ્ણ યુયુત્સુમ્ સમુપસ્થિતમ્ ॥ ૧-૨૮ ॥
સીદન્તિ મમ ગાત્રાણિ મુખમ્ ચ પરિશુષ્યતિ ।
વેપથુઃ ચ શરીરે મે રોમ-હર્ષઃ ચ જાયતે ॥ ૧-૨૯ ॥
હે કૃષ્ણ! ઇમમ્ સ્વજનમ્ યુયુત્સુમ્ સમુપસ્થિતમ્ દૃષ્ટ્વા
મમ ગાત્રાણિ સીદન્તિ મુખમ્ ચ પરિશુષ્યતિ, મે શરીરે
વેપથુઃ ચ રોમ-હર્ષઃ ચ જાયતે ।
ગાણ્ડીવં સ્રંસતે હસ્તાત્ત્વક્ચૈવ પરિદહ્યતે ।
ન ચ શક્નોમ્યવસ્થાતું ભ્રમતીવ ચ મે મનઃ ॥ ૧-૩૦ ॥
ગાણ્ડીવમ્ સ્રંસતે હસ્તાત્ ત્વક્ ચ એવ પરિદહ્યતે ।
ન ચ શક્નોમિ અવસ્થાતુમ્ ભ્રમતિ ઇવ ચ મે મનઃ ॥ ૧-૩૦ ॥
હસ્તાત્ ગાણ્ડીવમ્ સ્રંસતે, ત્વક્ ચ એવ પરિદહ્યતે,
અવસ્થાતુમ્ ચ ન શક્નોમિ મે મનઃ ચ ભ્રમતિ ઇવ ।
નિમિત્તાનિ ચ પશ્યામિ વિપરીતાનિ કેશવ ।
ન ચ શ્રેયોઽનુપશ્યામિ હત્વા સ્વજનમાહવે ॥ ૧-૩૧ ॥
નિમિત્તાનિ ચ પશ્યામિ વિપરીતાનિ કેશવ ।
ન ચ શ્રેયઃ અનુપશ્યામિ હત્વા સ્વજનમ્ આહવે ॥ ૧-૩૧ ॥
હે કેશવ! નિમિત્તાનિ વિપરીતાનિ ચ પશ્યામિ । આહવે ચ સ્વજનમ્
હત્વા શ્રેયઃ ન અનુપશ્યામિ ।
ન કાઙ્ક્ષે વિજયં કૃષ્ણ ન ચ રાજ્યં સુખાનિ ચ ।
કિં નો રાજ્યેન ગોવિન્દ કિં ભોગૈર્જીવિતેન વા ॥ ૧-૩૨ ॥
ન કાઙ્ક્ષે વિજયમ્ કૃષ્ણ ન ચ રાજ્યમ્ સુખાનિ ચ ।
કિમ્ નઃ રાજ્યેન ગોવિન્દ કિમ્ ભોગૈઃ જીવિતેન વા ॥ ૧-૩૨ ॥
હે કૃષ્ણ! વિજયમ્ ન , રાજ્યમ્ ચ સુખાનિ ચ ન (કાઙ્ક્ષે).
હે ગોવિન્દ! નઃ રાજ્યેન કિમ્ ભોગૈઃ જીવિતેન વા કિમ્ ?
યેષામર્થે કાઙ્ક્ષિતં નો રાજ્યં ભોગાઃ સુખાનિ ચ ।
ત ઇમેઽવસ્થિતા યુદ્ધે પ્રાણાંસ્ત્યક્ત્વા ધનાનિ ચ ॥ ૧-૩૩ ॥
આચાર્યાઃ પિતરઃ પુત્રાસ્તથૈવ ચ પિતામહાઃ ।
માતુલાઃ શ્વશુરાઃ પૌત્રાઃ શ્યાલાઃ સમ્બન્ધિનસ્તથા ॥ ૧-૩૪ ॥
યેષામ્ અર્થે કાઙ્ક્ષિતમ્ નઃ રાજ્યમ્ ભોગાઃ સુખાનિ ચ ।
તે ઇમે અવસ્થિતાઃ યુદ્ધે પ્રાણાન્ ત્યક્ત્વા ધનાનિ ચ ॥ ૧-૩૩ ॥
આચાર્યાઃ પિતરઃ પુત્રાઃ તથા એવ ચ પિતામહાઃ ।
માતુલાઃ શ્વશુરાઃ પૌત્રાઃ શ્યાલાઃ સમ્બન્ધિનઃ તથા ॥ ૧-૩૪ ॥
યેષામ્ અર્થે નઃ રાજ્યમ્ કાઙ્ક્ષિતમ્, ભોગાઃ સુખાનિ ચ;
તે ઇમે આચાર્યાઃ પિતરઃ પુત્રાઃ, તથા એવ ચ પિતામહાઃ,
માતુલાઃ, શ્વશુરાઃ, પૌત્રાઃ, શ્યાલાઃ, તથા સમ્બન્ધિનઃ પ્રાણાન્
ધનાનિ ચ ત્યક્ત્વા, યુદ્ધે અવસ્થિતાઃ ।
એતાન્ન હન્તુમિચ્છામિ ઘ્નતોઽપિ મધુસૂદન ।
અપિ ત્રૈલોક્યરાજ્યસ્ય હેતોઃ કિં નુ મહીકૃતે ॥ ૧-૩૫ ॥
એતાન્ ન હન્તુમ્ ઇચ્છામિ ઘ્નતઃ અપિ મધુસૂદન ।
અપિ ત્રૈલોક્ય-રાજ્યસ્ય હેતોઃ કિમ્ નુ મહીકૃતે ॥ ૧-૩૫ ॥
હે મધુસૂદન! (માં) ઘ્નતઃ અપિ એતાન્, ત્રૈલોક્ય-રાજ્યસ્ય હેતોઃ અપિ
ન હન્તુમ્ ઇચ્છામિ, કિમ્ નુ મહીકૃતે ?
નિહત્ય ધાર્તરાષ્ટ્રાન્નઃ કા પ્રીતિઃ સ્યાજ્જનાર્દન ।
પાપમેવાશ્રયેદસ્માન્હત્વૈતાનાતતાયિનઃ ॥ ૧-૩૬ ॥
નિહત્ય ધાર્તરાષ્ટ્રાન્ નઃ કા પ્રીતિઃ સ્યાત્ જનાર્દન ।
પાપમ્ એવ આશ્રયેત્ અસ્માન્ હત્વા એતાન્ આતતાયિનઃ ॥ ૧-૩૬ ॥
હે જનાર્દન! એતાન્ ધાર્તરાષ્ટ્રાન્ નિહત્ય નઃ કા પ્રીતિઃ
સ્યાત્ ? આતતાયિનઃ હત્વા અસ્માન્ પાપમ્ એવ આશ્રયેત્ ।
તસ્માન્નાર્હા વયં હન્તું ધાર્તરાષ્ટ્રાન્સ્વબાન્ધવાન્ ।
સ્વજનં હિ કથં હત્વા સુખિનઃ સ્યામ માધવ ॥ ૧-૩૭ ॥
તસ્માત્ ન અર્હાઃ વયમ્ હન્તુમ્ ધાર્તરાષ્ટ્રાન્ સ્વબાન્ધવાન્ ।
સ્વજનમ્ હિ કથમ્ હત્વા સુખિનઃ સ્યામ માધવ ॥ ૧-૩૭ ॥
હે માધવ! તસ્માત્ સ્વબાન્ધવાન્ ધાર્તરાષ્ટ્રાન્
હન્તુમ્ વયમ્ ન અર્હાઃ । હિ સ્વજનમ્ હત્વા (વયમ્) કથમ્
સુખિનઃ સ્યામ ?
યદ્યપ્યેતે ન પશ્યન્તિ લોભોપહતચેતસઃ ।
કુલક્ષયકૃતં દોષં મિત્રદ્રોહે ચ પાતકમ્ ॥ ૧-૩૮ ॥
કથં ન જ્ઞેયમસ્માભિઃ પાપાદસ્માન્નિવર્તિતુમ્ ।
કુલક્ષયકૃતં દોષં પ્રપશ્યદ્ભિર્જનાર્દન ॥ ૧-૩૯ ॥
યદિ અપિ એતે ન પશ્યન્તિ લોભ-ઉપહત-ચેતસઃ ।
કુલ-ક્ષય-કૃતમ્ દોષમ્ મિત્ર-દ્રોહે ચ પાતકમ્ ॥ ૧-૩૮ ॥
કથમ્ ન જ્ઞેયમ્ અસ્માભિઃ પાપાત્ અસ્માન્ નિવર્તિતુમ્ ।
કુલ-ક્ષય-કૃતમ્ દોષમ્ પ્રપશ્યદ્ભિઃ જનાર્દન ॥ ૧-૩૯ ॥
યદિ અપિ એતે લોભ-ઉપહત-ચેતસઃ કુલ-ક્ષય-કૃતમ્ દોષમ્,
મિત્ર-દ્રોહે ચ પાતકમ્ ન પશ્યન્તિ; હે જનાર્દન! કુલ-ક્ષય-કૃતમ્
દોષમ્ પ્રપશ્યદ્ભિઃ અસ્માભિઃ અસ્માત્ પાપાત્ નિવર્તિતુમ્ કથમ્ ન જ્ઞેયમ્ ?
કુલક્ષયે પ્રણશ્યન્તિ કુલધર્માઃ સનાતનાઃ ।
ધર્મે નષ્ટે કુલં કૃત્સ્નમધર્મોઽભિભવત્યુત ॥ ૧-૪૦ ॥
કુલ-ક્ષયે પ્રણશ્યન્તિ કુલ-ધર્માઃ સનાતનાઃ ।
ધર્મે નષ્ટે કુલમ્ કૃત્સ્નમ્ અધર્મઃ અભિભવતિ ઉત ॥ ૧-૪૦ ॥
કુલ-ક્ષયે સનાતનાઃ કુલ-ધર્માઃ પ્રણશ્યન્તિ, ઉત ધર્મે નષ્ટે
અધર્મઃ કૃત્સ્નમ્ કુલમ્ અભિભવતિ ।
અધર્માભિભવાત્કૃષ્ણ પ્રદુષ્યન્તિ કુલસ્ત્રિયઃ ।
સ્ત્રીષુ દુષ્ટાસુ વાર્ષ્ણેય જાયતે વર્ણસઙ્કરઃ ॥ ૧-૪૧ ॥
અધર્મ-અભિભવાત્ કૃષ્ણ પ્રદુષ્યન્તિ કુલ-સ્ત્રિયઃ ।
સ્ત્રીષુ દુષ્ટાસુ વાર્ષ્ણેય જાયતે વર્ણ-સઙ્કરઃ ॥ ૧-૪૧ ॥
હે કૃષ્ણ! અધર્મ-અભિભવાત્ કુલ-સ્ત્રિયઃ પ્રદુષ્યન્તિ ।
હે વાર્ષ્ણેય! સ્ત્રીષુ દુષ્ટાસુ વર્ણ-સઙ્કરઃ જાયતે ।
સઙ્કરો નરકાયૈવ કુલઘ્નાનાં કુલસ્ય ચ ।
પતન્તિ પિતરો હ્યેષાં લુપ્તપિણ્ડોદકક્રિયાઃ ॥ ૧-૪૨ ॥
સઙ્કરઃ નરકાય એવ કુલ-ઘ્નાનામ્ કુલસ્ય ચ ।
પતન્તિ પિતરઃ હિ એષામ્ લુપ્ત-પિણ્ડ-ઉદક-ક્રિયાઃ ॥ ૧-૪૨ ॥
સઙ્કરઃ કુલ-ઘ્નાનામ્ કુલસ્ય ચ નરકાય એવ (ભવતિ);
હિ એષામ્ પિતરઃ લુપ્ત-પિણ્ડ-ઉદક-ક્રિયાઃ (સન્તઃ) પતન્તિ ।
દોષૈરેતૈઃ કુલઘ્નાનાં વર્ણસઙ્કરકારકૈઃ ।
ઉત્સાદ્યન્તે જાતિધર્માઃ કુલધર્માશ્ચ શાશ્વતાઃ ॥ ૧-૪૩ ॥
દોષૈઃ એતૈઃ કુલ-ઘ્નાનામ્ વર્ણ-સઙ્કર-કારકૈઃ ।
ઉત્સાદ્યન્તે જાતિ-ધર્માઃ કુલ-ધર્માઃ ચ શાશ્વતાઃ ॥ ૧-૪૩ ॥
કુલ-ઘ્નાનામ્ એતૈઃ વર્ણ-સઙ્કર-કારકૈઃ દોષૈઃ શાશ્વતાઃ
જાતિ-ધર્માઃ કુલ-ધર્માઃ ચ ઉત્સાદ્યન્તે ।
ઉત્સન્નકુલધર્માણાં મનુષ્યાણાં જનાર્દન ।
નરકે નિયતં વાસો ભવતીત્યનુશુશ્રુમ ॥ ૧-૪૪ ॥
ઉત્સન્ન-કુલ-ધર્માણામ્ મનુષ્યાણામ્ જનાર્દન ।
નરકે અનિયતમ્ વાસઃ ભવતિ ઇતિ અનુશુશ્રુમ ॥ ૧-૪૪ ॥
હે જનાર્દન! ઉત્સન્ન-કુલ-ધર્માણામ્ મનુષ્યાણામ્
નરકે નિયતમ્ વાસઃ ભવતિ, ઇતિ અનુશુશ્રુમ ।
અહો બત મહત્પાપં કર્તું વ્યવસિતા વયમ્ ।
યદ્રાજ્યસુખલોભેન હન્તું સ્વજનમુદ્યતાઃ ॥ ૧-૪૫ ॥
અહો બત મહત્ પાપમ્ કર્તુમ્ વ્યવસિતા વયમ્ ।
યત્ રાજ્ય-સુખ-લોભેન હન્તુમ્ સ્વજનમ્ ઉદ્યતાઃ ॥ ૧-૪૫ ॥
અહો! બત, મહત્ પાપમ્ કર્તુમ્ વયમ્ વ્યવસિતાઃ યત્
રાજ્ય-સુખ-લોભેન સ્વજનમ્ હન્તુમ્ ઉદ્યતાઃ ।
યદિ મામપ્રતીકારમશસ્ત્રં શસ્ત્રપાણયઃ ।
ધાર્તરાષ્ટ્રા રણે હન્યુસ્તન્મે ક્ષેમતરં ભવેત્ ॥ ૧-૪૬ ॥
યદિ મામ્ અપ્રતીકારમ્ અશસ્ત્રમ્ શસ્ત્ર-પાણયઃ ।
ધાર્તરાષ્ટ્રાઃ રણે હન્યુઃ તત્ મે ક્ષેમતરમ્ ભવેત્ ॥ ૧-૪૬ ॥
યદિ શસ્ત્ર-પાણયઃ ધાર્તરાષ્ટ્રાઃ અશસ્ત્રમ્ અપ્રતીકારમ્
મામ્ રણે હન્યુઃ તત્ મે ક્ષેમતરમ્ ભવેત્ ।
સઞ્જય ઉવાચ ।
સઞ્જયઃ ઉવાચ ।
એવમુક્ત્વાર્જુનઃ સઙ્ખ્યે રથોપસ્થ ઉપાવિશત્ ।
વિસૃજ્ય સશરં ચાપં શોકસંવિગ્નમાનસઃ ॥ ૧-૪૭ ॥
એવમ્ ઉક્ત્વા અર્જુનઃ સઙ્ખ્યે રથ-ઉપસ્થે ઉપાવિશત્ ।
વિસૃજ્ય સશરમ્ ચાપં શોક-સંવિગ્ન-માનસઃ ॥ ૧-૪૭ ॥
સઙ્ખ્યે એવમ્ ઉક્ત્વા, શોક-સંવિગ્ન-માનસઃ અર્જુનઃ
સશરમ્ ચાપં વિસૃજ્ય, રથ-ઉપસ્થે ઉપાવિશત્ ।
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે
અર્જુનવિષાદયોગો નામ પ્રથમોઽધ્યાયઃ ॥ ૧ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ શ્રીમત્ ભગવત્ ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ
બ્રહ્મ-વિદ્યાયાં યોગ-શાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે
અર્જુન-વિષાદ-યોગઃ નામ પ્રથમઃ અધ્યાયઃ ॥ ૧ ॥
અથ દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ । સાઙ્ખ્યયોગઃ ।
અથ દ્વિતીયઃ અધ્યાયઃ । સાઙ્ખ્ય-યોગઃ ।
સઞ્જય ઉવાચ ।
સઞ્જયઃ ઉવાચ ।
તં તથા કૃપયાવિષ્ટમશ્રુપૂર્ણાકુલેક્ષણમ્ ।
વિષીદન્તમિદં વાક્યમુવાચ મધુસૂદનઃ ॥ ૨-૧ ॥
તમ્ તથા કૃપયા આવિષ્ટમ્ અશ્રુ-પૂર્ણ-આકુલ-ઈક્ષણમ્ ।
વિષીદન્તમ્ ઇદમ્ વાક્યમ્ ઉવાચ મધુસૂદનઃ ॥ ૨-૧ ॥
તથા કૃપયા આવિષ્ટમ્ અશ્રુ-પૂર્ણ-આકુલ-ઈક્ષણમ્
વિષીદન્તમ્ તમ્ મધુસૂદનઃ ઇદમ્ વાક્યમ્ ઉવાચ ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
કુતસ્ત્વા કશ્મલમિદં વિષમે સમુપસ્થિતમ્ ।
અનાર્યજુષ્ટમસ્વર્ગ્યમકીર્તિકરમર્જુન ॥ ૨-૨ ॥
કુતઃ ત્વા કશ્મલમ્ ઇદમ્ વિષમે સમુપસ્થિતમ્ ।
અનાર્ય-જુષ્ટમ્ અસ્વર્ગ્યમ્ અકીર્તિકરમ્ અર્જુન ॥ ૨-૨ ॥
હે અર્જુન! અનાર્ય-જુષ્ટમ્ અસ્વર્ગ્યમ્ અકીર્તિકરમ્
ઇદમ્ કશ્મલમ્ વિષમે ત્વા કુતઃ સમુપસ્થિતમ્ ?
ક્લૈબ્યં મા સ્મ ગમઃ પાર્થ નૈતત્ત્વય્યુપપદ્યતે ।
ક્ષુદ્રં હૃદયદૌર્બલ્યં ત્યક્ત્વોત્તિષ્ઠ પરન્તપ ॥ ૨-૩ ॥
ક્લૈબ્યમ્ મા સ્મ ગમઃ પાર્થ ન એતત્ ત્વયિ ઉપપદ્યતે ।
ક્ષુદ્રમ્ હૃદય-દૌર્બલ્યમ્ ત્યક્ત્વા ઉત્તિષ્ઠ પરન્તપ ॥ ૨-૩ ॥
હે પાર્થ! ક્લૈબ્યમ્ મા સ્મ ગમઃ । એતત્ ત્વયિ ન ઉપપદ્યતે ।
હે પરન્તપ! ક્ષુદ્રમ્ હૃદય-દૌર્બલ્યમ્ ત્યક્ત્વા ઉત્તિષ્ઠ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
કથં ભીષ્મમહં સઙ્ખ્યે દ્રોણં ચ મધુસૂદન ।
ઇષુભિઃ પ્રતિયોત્સ્યામિ પૂજાર્હાવરિસૂદન ॥ ૨-૪ ॥
કથમ્ ભીષ્મમ્ અહમ્ સઙ્ખ્યે દ્રોણમ્ ચ મધુસૂદન ।
ઇષુભિઃ પ્રતિયોત્સ્યામિ પૂજા-અર્હૌ અરિ-સૂદન ॥ ૨-૪ ॥
હે મધુસૂદન! અહમ્ ભીષ્મમ્ દ્રોણમ્ ચ સઙ્ખ્યે ઇષુભિઃ કથમ્
પ્રતિયોત્સ્યામિ? અરિ-સૂદન! (એતૌ) પૂજા-અર્હૌ ।
ગુરૂનહત્વા હિ મહાનુભાવાન્
શ્રેયો ભોક્તું ભૈક્ષ્યમપીહ લોકે ।
હત્વાર્થકામાંસ્તુ ગુરૂનિહૈવ
ભુઞ્જીય ભોગાન્ રુધિરપ્રદિગ્ધાન્ ॥ ૨-૫ ॥
ગુરૂન્ અહત્વા હિ મહાનુભાવાન્
શ્રેયઃ ભોક્તુમ્ ભૈક્ષ્યમ્ અપિ ઇહ લોકે ।
હત્વા અર્થ-કામાન્ તુ ગુરૂન્ ઇહ એવ
ભુઞ્જીય ભોગાન્ રુધિર-પ્રદિગ્ધાન્ ॥ ૨-૫ ॥
હિ મહાનુભાવાન્ ગુરૂન્ અહત્વા, ઇહ લોકે ભૈક્ષ્યમ્ ભોક્તુમ્
અપિ શ્રેયઃ । ગુરૂન્ હત્વા તુ ઇહ એવ રુધિર-પ્રદિગ્ધાન્
અર્થ-કામાન્ ભોગાન્ ભુઞ્જીય ।
ન ચૈતદ્વિદ્મઃ કતરન્નો ગરીયો
યદ્વા જયેમ યદિ વા નો જયેયુઃ ।
યાનેવ હત્વા ન જિજીવિષામ-
સ્તેઽવસ્થિતાઃ પ્રમુખે ધાર્તરાષ્ટ્રાઃ ॥ ૨-૬ ॥
ન ચ એતત્ વિદ્મઃ કતરત્ નઃ ગરીયઃ
યત્ વા જયેમ યદિ વા નઃ જયેયુઃ ।
યાન્ એવ હત્વા ન જિજીવિષામઃ
તે અવસ્થિતાઃ પ્રમુખે ધાર્તરાષ્ટ્રાઃ ॥ ૨-૬ ॥
નઃ કતરત્ ગરીયઃ? યત્ વા (વયં) જયેમ, યદિ વા (તે)
નઃ જયેયુઃ, એતત્ ચ ન વિદ્મઃ । યાન્ હત્વા ન જિજીવિષામઃ,
તે એવ ધાર્તરાષ્ટ્રાઃ પ્રમુખે અવસ્થિતાઃ ।
કાર્પણ્યદોષોપહતસ્વભાવઃ
પૃચ્છામિ ત્વાં ધર્મસમ્મૂઢચેતાઃ ।
યચ્છ્રેયઃ સ્યાન્નિશ્ચિતં બ્રૂહિ તન્મે
શિષ્યસ્તેઽહં શાધિ માં ત્વાં પ્રપન્નમ્ ॥ ૨-૭ ॥
કાર્પણ્ય-દોષ-ઉપહત-સ્વભાવઃ
પૃચ્છામિ ત્વામ્ ધર્મ-સમ્મૂઢ-ચેતાઃ ।
યત્ શ્રેયઃ સ્યાત્ નિશ્ચિતમ્ બ્રૂહિ તત્ મે
શિષ્યઃ તે અહમ્ શાધિ મામ્ ત્વામ્ પ્રપન્નમ્ ॥ ૨-૭ ॥
કાર્પણ્ય-દોષ-ઉપહત-સ્વભાવઃ ધર્મ-સમ્મૂઢ-ચેતાઃ (અહં)
ત્વામ્ પૃચ્છામિ । યત્ નિશ્ચિતમ્ શ્રેયઃ સ્યાત્, તત્ મે બ્રૂહિ ।
અહમ્ તે શિષ્યઃ । ત્વામ્ પ્રપન્નમ્ મામ્ શાધિ ।
ન હિ પ્રપશ્યામિ મમાપનુદ્યાદ્
યચ્છોકમુચ્છોષણમિન્દ્રિયાણામ્ ।
અવાપ્ય ભૂમાવસપત્નમૃદ્ધં
રાજ્યં સુરાણામપિ ચાધિપત્યમ્ ॥ ૨-૮ ॥
ન હિ પ્રપશ્યામિ મમ અપનુદ્યાત્
યત્ શોકમ્ ઉચ્છોષણમ્ ઇન્દ્રિયાણામ્ ।
અવાપ્ય ભૂમૌ અસપત્નમ્ ઋદ્ધમ્
રાજ્યમ્ સુરાણામ્ અપિ ચ આધિપત્યમ્ ॥ ૨-૮ ॥
હિ ભૂમૌ અસપત્નમ્ ઋદ્ધમ્ રાજ્યમ્ અવાપ્ય , સુરાણામ્ ચ અપિ
આધિપત્યમ્, યત્ મમ ઇન્દ્રિયાણામ્ ઉચ્છોષણમ્ શોકમ્
અપનુદ્યાત્ ન પ્રપશ્યામિ ।
સઞ્જય ઉવાચ ।
સઞ્જયઃ ઉવાચ ।
એવમુક્ત્વા હૃષીકેશં ગુડાકેશઃ પરન્તપઃ ।
ન યોત્સ્ય ઇતિ ગોવિન્દમુક્ત્વા તૂષ્ણીં બભૂવ હ ॥ ૨-૯ ॥
એવમ્ ઉક્ત્વા હૃષીકેશમ્ ગુડાકેશઃ પરન્તપઃ ।
ન યોત્સ્યે ઇતિ ગોવિન્દમ્ ઉક્ત્વા તૂષ્ણીમ્ બભૂવ હ ॥ ૨-૯ ॥
પરન્તપઃ ગુડાકેશઃ હૃષીકેશમ્ એવમ્ ઉક્ત્વા ‘ન યોત્સ્યે’
ઇતિ ગોવિન્દમ્ ઉક્ત્વા તૂષ્ણીમ્ બભૂવ હ ।
તમુવાચ હૃષીકેશઃ પ્રહસન્નિવ ભારત ।
સેનયોરુભયોર્મધ્યે વિષીદન્તમિદં વચઃ ॥ ૨-૧૦ ॥
તમ્ ઉવાચ હૃષીકેશઃ પ્રહસન્ ઇવ ભારત ।
સેનયોઃ ઉભયોઃ મધ્યે વિષીદન્તમ્ ઇદમ્ વચઃ ॥ ૨-૧૦ ॥
હે ભારત! ઉભયોઃ સેનયોઃ મધ્યે વિષીદન્તમ્ (અર્જુનં) તમ્
હૃષીકેશઃ પ્રહસન્ ઇવ ઇદમ્ વચઃ ઉવાચ ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
અશોચ્યાનન્વશોચસ્ત્વં પ્રજ્ઞાવાદાંશ્ચ ભાષસે ।
ગતાસૂનગતાસૂંશ્ચ નાનુશોચન્તિ પણ્ડિતાઃ ॥ ૨-૧૧ ॥
અશોચ્યાન્ અન્વશોચઃ ત્વમ્ પ્રજ્ઞા-વાદા ચ ભાષસે ।
ગતાસૂન્ અગતાસૂન્ ચ ન અનુશોચન્તિ પણ્ડિતાઃ ॥ ૨-૧૧ ॥
ત્વમ્ અશોચ્યાન્ અન્વશોચઃ । પ્રજ્ઞા-વાદાન્ ચ ભાષસે ।
પણ્ડિતાઃ ગતાસૂન્ અગતાસૂન્ ચ ન અનુશોચન્તિ ।
ન ત્વેવાહં જાતુ નાસં ન ત્વં નેમે જનાધિપાઃ ।
ન ચૈવ ન ભવિષ્યામઃ સર્વે વયમતઃ પરમ્ ॥ ૨-૧૨ ॥
ન તુ એવ અહમ્ જાતુ ન આસમ્ ન ત્વમ્ ન ઇમે જનાધિપાઃ ।
ન ચ એવ ન ભવિષ્યામઃ સર્વે વયમ્ અતઃ પરમ્ ॥ ૨-૧૨ ॥
અહમ્ જાતુ ન આસમ્ (ઇતિ) ન તુ એવ, ત્વમ્ (જાતુ ન આસીઃ ઇતિ)ન,
ઇમે જનાધિપાઃ (જાતુ ન આસન્ ઇતિ) ન, ।
અતઃ પરમ્ ચ વયમ્ સર્વે ન ભવિષ્યામઃ (ઇતિ) ન એવ ।
દેહિનોઽસ્મિન્યથા દેહે કૌમારં યૌવનં જરા ।
તથા દેહાન્તરપ્રાપ્તિર્ધીરસ્તત્ર ન મુહ્યતિ ॥ ૨-૧૩ ॥
દેહિનઃ અસ્મિન્ યથા દેહે કૌમારમ્ યૌવનમ્ જરા ।
તથા દેહાન્તર-પ્રાપ્તિઃ ધીરઃ તત્ર ન મુહ્યતિ ॥ ૨-૧૩ ॥
દેહિનઃ અસ્મિન્ દેહે યથા કૌમારમ્ યૌવનમ્ જરા, તથા
દેહાન્તર-પ્રાપ્તિઃ । તત્ર ધીરઃ ન મુહ્યતિ ।
માત્રાસ્પર્શાસ્તુ કૌન્તેય શીતોષ્ણસુખદુઃખદાઃ ।
આગમાપાયિનોઽનિત્યાસ્તાંસ્તિતિક્ષસ્વ ભારત ॥ ૨-૧૪ ॥
માત્રા-સ્પર્શાઃ તુ કૌન્તેય શીત-ઉષ્ણ-સુખ-દુઃખ-દાઃ ।
આગમ અપાયિનઃ અનિત્યાઃ । ભારત તાન્ તિતિક્ષસ્વ ॥ ૨-૧૪ ॥
હે કૌન્તેય! માત્રા-સ્પર્શાઃ તુ શીત-ઉષ્ણ-સુખ-દુઃખ-દાઃ,
આગમ અપાયિનઃ, અનિત્યાઃ । હે ભારત! તાન્ તિતિક્ષસ્વ ।
યં હિ ન વ્યથયન્ત્યેતે પુરુષં પુરુષર્ષભ ।
સમદુઃખસુખં ધીરં સોઽમૃતત્વાય કલ્પતે ॥ ૨-૧૫ ॥
યમ્ હિ ન વ્યથયન્તિ એતે પુરુષમ્ પુરુષ-ઋષભ ।
સમ-દુઃખ-સુખમ્ ધીરમ્ સઃ અમૃતત્વાય કલ્પતે ॥ ૨-૧૫ ॥
હે પુરુષ-ઋષભ! હિ યમ્ સમ-દુઃખ-સુખમ્ ધીરમ્ પુરુષમ્
એતે ન વ્યથયન્તિ, સઃ અમૃતત્વાય કલ્પતે ।
નાસતો વિદ્યતે ભાવો નાભાવો વિદ્યતે સતઃ ।
ઉભયોરપિ દૃષ્ટોઽન્તસ્ત્વનયોસ્તત્ત્વદર્શિભિઃ ॥ ૨-૧૬ ॥
ન અસતઃ વિદ્યતે ભાવઃ ન અભાવઃ વિદ્યતે સતઃ ।
ઉભયોઃ અપિ દૃષ્ટઃ અન્તઃ તુ અનયોઃ તત્ત્વ-દર્શિભિઃ ॥ ૨-૧૬ ॥
અસતઃ ભાવઃ ન વિદ્યતે સતઃ અભાવઃ ન વિદ્યતે । તત્ત્વ-દર્શિભિઃ તુ
ઉભયોઃ અપિ અનયોઃ અન્તઃ દૃષ્ટઃ ।
અવિનાશિ તુ તદ્વિદ્ધિ યેન સર્વમિદં તતમ્ ।
વિનાશમવ્યયસ્યાસ્ય ન કશ્ચિત્કર્તુમર્હતિ ॥ ૨-૧૭ ॥
અવિનાશિ તુ તત્ વિદ્ધિ યેન સર્વમ્ ઇદમ્ તતમ્ ।
વિનાશમ્ અવ્યયસ્ય અસ્ય ન કશ્ચિત્ કર્તુમ્ અર્હતિ ॥ ૨-૧૭ ॥
વિદ્ધિ, યેન ઇદમ્ સર્વમ્ તતમ્, તત્ તુ અવિનાશિ । અસ્ય
અવ્યયસ્ય વિનાશમ્ કર્તુમ્, કશ્ચિત્ ન અર્હતિ ।
અન્તવન્ત ઇમે દેહા નિત્યસ્યોક્તાઃ શરીરિણઃ ।
અનાશિનોઽપ્રમેયસ્ય તસ્માદ્યુધ્યસ્વ ભારત ॥ ૨-૧૮ ॥
અન્તવન્તઃ ઇમે દેહાઃ નિત્યસ્ય ઉક્તાઃ શરીરિણઃ ।
અનાશિનઃ અપ્રમેયસ્ય તસ્માત્ યુધ્યસ્વ ભારત ॥ ૨-૧૮ ॥
અનાશિનઃ અપ્રમેયસ્ય નિત્યસ્ય શરીરિણઃ ઇમે દેહાઃ અન્તવન્તઃ
ઉક્તાઃ । હે ભારત! તસ્માત્ યુધ્યસ્વ ।
ય એનં વેત્તિ હન્તારં યશ્ચૈનં મન્યતે હતમ્
ઉભૌ તૌ ન વિજાનીતો નાયં હન્તિ ન હન્યતે ॥ ૨-૧૯ ॥
યઃ એનમ્ વેત્તિ હન્તારમ્ યઃ ચ એનમ્ મન્યતે હતમ્
ઉભૌ તૌ ન વિજાનીતઃ ન અયમ્ હન્તિ ન હન્યતે ॥ ૨-૧૯ ॥
યઃ એનમ્ હન્તારમ્ વેત્તિ, યઃ ચ એનમ્ હતમ્ મન્યતે તૌ ઉભૌ
ન વિજાનીતઃ, અયમ્ ન હન્તિ ન હન્યતે ।
ન જાયતે મ્રિયતે વા કદાચિન્
નાયં ભૂત્વા ભવિતા વા ન ભૂયઃ ।
અજો નિત્યઃ શાશ્વતોઽયં પુરાણો
ન હન્યતે હન્યમાને શરીરે ॥ ૨-૨૦ ॥
ન જાયતે મ્રિયતે વા કદાચિત્
ન અયમ્ ભૂત્વા અભવિતા વા ન ભૂયઃ ।
અજઃ નિત્યઃ શાશ્વતઃ અયમ્ પુરાણઃ
ન હન્યતે હન્યમાને શરીરે ॥ ૨-૨૦ ॥
અયમ્ કદાચિત્ ન જાયતે, ન વા મ્રિયતે, (અયમ્) ભૂત્વા ભૂયઃ
અભવિતા વા ન. અયમ્ અજઃ નિત્યઃ શાશ્વતઃ પુરાણઃ, શરીરે
હન્યમાને ન હન્યતે ।
વેદાવિનાશિનં નિત્યં ય એનમજમવ્યયમ્ ।
કથં સ પુરુષઃ પાર્થ કં ઘાતયતિ હન્તિ કમ્ ॥ ૨-૨૧ ॥
વેદ અવિનાશિનમ્ નિત્યમ્ યઃ એનમ્ અજમ્ અવ્યયમ્ ।
કથમ્ સઃ પુરુષઃ પાર્થ કમ્ ઘાતયતિ હન્તિ કમ્ ॥ ૨-૨૧ ॥
હે પાર્થ! યઃ એનમ્ અવિનાશિનમ્ નિત્યમ્ અજમ્ અવ્યયમ્ વેદ,
સઃ પુરુષઃ કથમ્ કમ્ ઘાતયતિ, કમ્ હન્તિ ?
વાસાંસિ જીર્ણાનિ યથા વિહાય
નવાનિ ગૃહ્ણાતિ નરોઽપરાણિ ।
તથા શરીરાણિ વિહાય જીર્ણા-
ન્યન્યાનિ સંયાતિ નવાનિ દેહી ॥ ૨-૨૨ ॥
વાસાંસિ જીર્ણાનિ યથા વિહાય
નવાનિ ગૃહ્ણાતિ નરઃ અપરાણિ ।
તથા શરીરાણિ વિહાય જીર્ણાનિ
અન્યાનિ સંયાતિ નવાનિ દેહી ॥ ૨-૨૨ ॥
યથા નરઃ જીર્ણાનિ વાસાંસિ વિહાય, અપરાણિ નવાનિ ગૃહ્ણાતિ,
તથા દેહી જીર્ણાનિ શરીરાણિ વિહાય અન્યાનિ નવાનિ સંયાતિ ।
નૈનં છિન્દન્તિ શસ્ત્રાણિ નૈનં દહતિ પાવકઃ ।
ન ચૈનં ક્લેદયન્ત્યાપો ન શોષયતિ મારુતઃ ॥ ૨-૨૩ ॥
ન એનમ્ છિન્દન્તિ શસ્ત્રાણિ ન એનમ્ દહતિ પાવકઃ ।
ન ચ એનમ્ ક્લેદયન્તિ આપઃ ન શોષયતિ મારુતઃ ॥ ૨-૨૩ ॥
એનમ્ શસ્ત્રાણિ ન છિન્દન્તિ, એનમ્ પાવકઃ ન દહતિ
એનમ્ આપઃ ન ક્લેદયન્તિ, (એનમ્) ચ મારુતઃ ન શોષયતિ ।
અચ્છેદ્યોઽયમદાહ્યોઽયમક્લેદ્યોઽશોષ્ય એવ ચ ।
નિત્યઃ સર્વગતઃ સ્થાણુરચલોઽયં સનાતનઃ ॥ ૨-૨૪ ॥
અચ્છેદ્યઃ અયમ્ અદાહ્યઃ અયમ્ અક્લેદ્યઃ અશોષ્યઃ એવ ચ ।
નિત્યઃ સર્વગતઃ સ્થાણુઃ અચલઃ અયમ્ સનાતનઃ ॥ ૨-૨૪ ॥
અયમ્ અચ્છેદ્યઃ, અયમ્ અદાહ્યઃ, અયમ્ અક્લેદ્યઃ, (અયમ્)
અશોષ્યઃ ચ એવ । અયમ્ નિત્યઃ, સર્વગતઃ, સ્થાણુઃ, અચલઃ, સનાતનઃ ।
અવ્યક્તોઽયમચિન્ત્યોઽયમવિકાર્યોઽયમુચ્યતે ।
તસ્માદેવં વિદિત્વૈનં નાનુશોચિતુમર્હસિ ॥ ૨-૨૫ ॥
અવ્યક્તઃ અયમ્ અચિન્ત્યઃ અયમ્ અવિકાર્યઃ અયમ્ ઉચ્યતે ।
તસ્માત્ એવમ્ વિદિત્વા એનમ્ ન અનુશોચિતુમ્ અર્હસિ ॥ ૨-૨૫ ॥
અયમ્ અવ્યક્તઃ, અયમ્ અચિન્ત્યઃ, અયમ્ અવિકાર્યઃ ઉચ્યતે ।
તસ્માત્ એનમ્ એવમ્ વિદિત્વા (ત્વં) અનુશોચિતુમ્ ન અર્હસિ ।
અથ ચૈનં નિત્યજાતં નિત્યં વા મન્યસે મૃતમ્ ।
તથાપિ ત્વં મહાબાહો નૈનં શોચિતુમર્હસિ ॥ ૨-૨૬ ॥
અથ ચ એનમ્ નિત્ય-જાતમ્ નિત્યમ્ વા મન્યસે મૃતમ્ ।
તથા અપિ ત્વમ્ મહા-બાહો ન એનમ્ શોચિતુમ્ અર્હસિ ॥ ૨-૨૬ ॥
અથ ચ એનમ્ નિત્ય-જાતમ્, નિત્યમ્ વા મૃતમ્ મન્યસે ,
તથા અપિ હે મહા-બાહો! ત્વમ્ એનમ્ શોચિતુમ્ ન અર્હસિ ।
જાતસ્ય હિ ધ્રુવો મૃત્યુર્ધ્રુવં જન્મ મૃતસ્ય ચ ।
તસ્માદપરિહાર્યેઽર્થે ન ત્વં શોચિતુમર્હસિ ॥ ૨-૨૭ ॥
જાતસ્ય હિ ધ્રુવઃ મૃત્યુઃ ધ્રુવમ્ જન્મ મૃતસ્ય ચ ।
તસ્માત્ અપરિહાર્યે અર્થે ન ત્વમ્ શોચિતુમ્ અર્હસિ ॥ ૨-૨૭ ॥
હિ જાતસ્ય મૃત્યુઃ ધ્રુવઃ, મૃતસ્ય ચ જન્મ ધ્રુવમ્,
તસ્માત્ અપરિહાર્યે અર્થે ત્વમ્ શોચિતુમ્ ન અર્હસિ ।
અવ્યક્તાદીનિ ભૂતાનિ વ્યક્તમધ્યાનિ ભારત ।
અવ્યક્તનિધનાન્યેવ તત્ર કા પરિદેવના ॥ ૨-૨૮ ॥
અવ્યક્ત-આદીનિ ભૂતાનિ વ્યક્ત-મધ્યાનિ ભારત ।
અવ્યક્ત-નિધનાનિ એવ તત્ર કા પરિદેવના ॥ ૨-૨૮ ॥
હે ભારત! ભૂતાનિ અવ્યક્ત-આદીનિ વ્યક્ત-મધ્યાનિ અવ્યક્ત-નિધનાનિ એવ,
તત્ર પરિદેવના કા?
આશ્ચર્યવત્પશ્યતિ કશ્ચિદેન્-
માશ્ચર્યવદ્વદતિ તથૈવ ચાન્યઃ ।
આશ્ચર્યવચ્ચૈનમન્યઃ શૃણોતિ
શ્રુત્વાપ્યેનં વેદ ન ચૈવ કશ્ચિત્ ॥ ૨-૨૯ ॥
આશ્ચર્યવત્ પશ્યતિ કશ્ચિત્ એનમ્
આશ્ચર્યવત્ વદતિ તથા એવ ચ અન્યઃ ।
આશ્ચર્યવત્ ચ એનમ્ અન્યઃ શૃણોતિ
શ્રુત્વા અપિ એનમ્ વેદ ન ચ એવ કશ્ચિત્ ॥ ૨-૨૯ ॥
કશ્ચિત્ એનમ્ આશ્ચર્યવત્ પશ્યતિ, તથા એવ ચ અન્યઃ
એનમ્ આશ્ચર્યવત્ વદતિ, અન્યઃ ચ એનમ્ આશ્ચર્યવત્ શૃણોતિ;
શ્રુત્વા અપિ ચ કશ્ચિત્ એવ ન વેદ ।
દેહી નિત્યમવધ્યોઽયં દેહે સર્વસ્ય ભારત ।
તસ્માત્સર્વાણિ ભૂતાનિ ન ત્વં શોચિતુમર્હસિ ॥ ૨-૩૦ ॥
દેહી નિત્યમ્ અવધ્યઃ અયમ્ દેહે સર્વસ્ય ભારત ।
તસ્માત્ સર્વાણિ ભૂતાનિ ન ત્વમ્ શોચિતુમ્ અર્હસિ ॥ ૨-૩૦ ॥
હે ભારત! સર્વસ્ય દેહે અયમ્ દેહી નિત્યમ્ અવધ્યઃ; તસ્માત્
ત્વમ્ સર્વાણિ ભૂતાનિ શોચિતુમ્ ન અર્હસિ ।
સ્વધર્મમપિ ચાવેક્ષ્ય ન વિકમ્પિતુમર્હસિ ।
ધર્મ્યાદ્ધિ યુદ્ધાચ્છ્રેયોઽન્યત્ક્ષત્રિયસ્ય ન વિદ્યતે ॥ ૨-૩૧ ॥
સ્વધર્મમ્ અપિ ચ અવેક્ષ્ય ન વિકમ્પિતુમ્ અર્હસિ ।
ધર્મ્યાત્ હિ યુદ્ધાત્ શ્રેયઃ અન્યત્ ક્ષત્રિયસ્ય ન વિદ્યતે ॥ ૨-૩૧ ॥
સ્વધર્મમ્ ચ અપિ અવેક્ષ્ય વિકમ્પિતુમ્ ન અર્હસિ । હિ ક્ષત્રિયસ્ય
ધર્મ્યાત્ યુદ્ધાત્ અન્યત્ શ્રેયઃ ન વિદ્યતે ।
યદૃચ્છયા ચોપપન્નં સ્વર્ગદ્વારમપાવૃતમ્ ।
સુખિનઃ ક્ષત્રિયાઃ પાર્થ લભન્તે યુદ્ધમીદૃશમ્ ॥ ૨-૩૨ ॥
યત્ ઋચ્છયા ચ ઉપપન્નં સ્વર્ગ-દ્વારમ્ અપાવૃતમ્ ।
સુખિનઃ ક્ષત્રિયાઃ પાર્થ લભન્તે યુદ્ધમ્ ઈદૃશમ્ ॥ ૨-૩૨ ॥
હે પાર્થ! યત્ ઋચ્છયા ચ ઉપપન્નમ્ ઈદૃશમ્ અપાવૃતમ્
સ્વર્ગ-દ્વારમ્ યુદ્ધમ્ સુખિનઃ ક્ષત્રિયાઃ લભન્તે ।
અથ ચેત્ત્વમિમં ધર્મ્યં સંગ્રામં ન કરિષ્યસિ ।
તતઃ સ્વધર્મં કીર્તિં ચ હિત્વા પાપમવાપ્સ્યસિ ॥ ૨-૩૩ ॥
અથ ચેત્ ત્વમ્ ઇમમ્ ધર્મ્યમ્ સઙ્ગ્રામમ્ ન કરિષ્યસિ ।
તતઃ સ્વધર્મમ્ કીર્તિમ્ ચ હિત્વા પાપમ્ અવાપ્સ્યસિ ॥ ૨-૩૩ ॥
અથ ત્વમ્ ઇમમ્ ધર્મ્યમ્ સઙ્ગ્રામમ્ ન કરિષ્યસિ ચેત્, તતઃ
સ્વધર્મમ્ કીર્તિમ્ ચ હિત્વા પાપમ્ અવાપ્સ્યસિ ।
અકીર્તિં ચાપિ ભૂતાનિ કથયિષ્યન્તિ તેઽવ્યયામ્ ।
સમ્ભાવિતસ્ય ચાકીર્તિર્મરણાદતિરિચ્યતે ॥ ૨-૩૪ ॥
અકીર્તિમ્ ચ અપિ ભૂતાનિ કથયિષ્યન્તિ તે અવ્યયામ્ ।
સમ્ભાવિતસ્ય ચ અકીર્તિઃ મરણાત્ અતિરિચ્યતે ॥ ૨-૩૪ ॥
અપિ ચ ભૂતાનિ તે અવ્યયામ્ અકીર્તિમ્ કથયિષ્યન્તિ ।
સમ્ભાવિતસ્ય ચ અકીર્તિઃ મરણાત્ અતિરિચ્યતે ।
ભયાદ્રણાદુપરતં મંસ્યન્તે ત્વાં મહારથાઃ ।
યેષાં ચ ત્વં બહુમતો ભૂત્વા યાસ્યસિ લાઘવમ્ ॥ ૨-૩૫ ॥
ભયાત્ રણાત્ ઉપરતમ્ મંસ્યન્તે ત્વામ્ મહારથાઃ ।
યેષામ્ ચ ત્વમ્ બહુ-મતઃ ભૂત્વા યાસ્યસિ લાઘવમ્ ॥ ૨-૩૫ ॥
મહારથાઃ ત્વામ્ ભયાત્ રણાત્ ઉપરતમ્ મંસ્યન્તે;
યેષામ્ ચ ત્વમ્ બહુ-મતઃ ભૂત્વા, લાઘવમ્ યાસ્યસિ ।
અવાચ્યવાદાંશ્ચ બહૂન્વદિષ્યન્તિ તવાહિતાઃ ।
નિન્દન્તસ્તવ સામર્થ્યં તતો દુઃખતરં નુ કિમ્ ॥ ૨-૩૬ ॥
અવાચ્ય-વાદાન્ ચ બહૂન્ વદિષ્યન્તિ તવ અહિતાઃ ।
નિન્દન્તઃ તવ સામર્થ્યમ્ તતઃ દુઃખતરમ્ નુ કિમ્ ॥ ૨-૩૬ ॥
તવ સામર્થ્યમ્ નિન્દન્તઃ તવ અહિતાઃ ચ બહૂન્ અવાચ્ય-વાદાન્
વદિષ્યન્તિ । તતઃ કિમ્ નુ દુઃખતરમ્?
હતો વા પ્રાપ્સ્યસિ સ્વર્ગં જિત્વા વા ભોક્ષ્યસે મહીમ્ ।
તસ્માદુત્તિષ્ઠ કૌન્તેય યુદ્ધાય કૃતનિશ્ચયઃ ॥ ૨-૩૭ ॥
હતઃ વા પ્રાપ્સ્યસિ સ્વર્ગમ્ જિત્વા વા ભોક્ષ્યસે મહીમ્ ।
તસ્માત્ ઉત્તિષ્ઠ કૌન્તેય યુદ્ધાય કૃત-નિશ્ચયઃ ॥ ૨-૩૭ ॥
હતઃ વા સ્વર્ગમ્ પ્રાપ્સ્યસિ, જિત્વા વા મહીમ્ ભોક્ષ્યસે ।
હે કૌન્તેય! તસ્માત્ યુદ્ધાય કૃત-નિશ્ચયઃ ઉત્તિષ્ઠ ।
સુખદુઃખે સમે કૃત્વા લાભાલાભૌ જયાજયૌ ।
તતો યુદ્ધાય યુજ્યસ્વ નૈવં પાપમવાપ્સ્યસિ ॥ ૨-૩૮ ॥
સુખ-દુઃખે સમે કૃત્વા લાભ-અલાભૌ જય-અજયૌ ।
તતઃ યુદ્ધાય યુજ્યસ્વ ન એવમ્ પાપમ્ અવાપ્સ્યસિ ॥ ૨-૩૮ ॥
સુખ-દુઃખે લાભ-અલાભૌ જય-અજયૌ સમે કૃત્વા તતઃ યુદ્ધાય યુજ્યસ્વ ।
એવમ્ પાપમ્ ન અવાપ્સ્યસિ ।
એષા તેઽભિહિતા સાઙ્ખ્યે બુદ્ધિર્યોગે ત્વિમાં શૃણુ ।
બુદ્ધ્યા યુક્તો યયા પાર્થ કર્મબન્ધં પ્રહાસ્યસિ ॥ ૨-૩૯ ॥
એષા તે અભિહિતા સાઙ્ખ્યે બુદ્ધિઃ યોગે તુ ઇમામ્ શૃણુ ।
બુદ્ધ્યા યુક્તઃ યયા પાર્થ કર્મ-બન્ધમ્ પ્રહાસ્યસિ ॥ ૨-૩૯ ॥
હે પાર્થ! એષા તે સાઙ્ખ્યે બુદ્ધિઃ અભિહિતા; યોગે તુ ઇમામ્ (બુદ્ધિં)
શૃણુ । યયા બુદ્ધ્યા યુક્તઃ (ત્વં) કર્મ-બન્ધમ્ પ્રહાસ્યસિ ।
નેહાભિક્રમનાશોઽસ્તિ પ્રત્યવાયો ન વિદ્યતે ।
સ્વલ્પમપ્યસ્ય ધર્મસ્ય ત્રાયતે મહતો ભયાત્ ॥ ૨-૪૦ ॥
ન ઇહ અભિક્રમ-નાશઃ અસ્તિ પ્રત્યવાયઃ ન વિદ્યતે ।
સ્વલ્પમ્ અપિ અસ્ય ધર્મસ્ય ત્રાયતે મહતઃ ભયાત્ ॥ ૨-૪૦ ॥
ઇહ અભિક્રમ-નાશઃ ન અસ્તિ, પ્રત્યવાયઃ ન વિદ્યતે, અસ્ય ધર્મસ્ય
સ્વલ્પમ્ અપિ (અનુષ્ઠાનં) મહતઃ ભયાત્ ત્રાયતે ।
વ્યવસાયાત્મિકા બુદ્ધિરેકેહ કુરુનન્દન ।
બહુશાખા હ્યનન્તાશ્ચ બુદ્ધયોઽવ્યવસાયિનામ્ ॥ ૨-૪૧ ॥
વ્યવસાય-આત્મિકા બુદ્ધિઃ એકા ઇહ કુરુ-નન્દન ।
બહુ-શાખાઃ હિ અનન્તાઃ ચ બુદ્ધયઃ અવ્યવસાયિનામ્ ॥ ૨-૪૧ ॥
હે કુરુ-નન્દન! ઇહ વ્યવસાય-આત્મિકા એકા બુદ્ધિઃ ।
અવ્યવસાયિનામ્ હિ બુદ્ધયઃ અનન્તાઃ બહુ-શાખાઃ ચ ।
યામિમાં પુષ્પિતાં વાચં પ્રવદન્ત્યવિપશ્ચિતઃ ।
વેદવાદરતાઃ પાર્થ નાન્યદસ્તીતિ વાદિનઃ ॥ ૨-૪૨ ॥
કામાત્માનઃ સ્વર્ગપરા જન્મકર્મફલપ્રદામ્ ।
ક્રિયાવિશેષબહુલાં ભોગૈશ્વર્યગતિં પ્રતિ ॥ ૨-૪૩ ॥
ભોગૈશ્વર્યપ્રસક્તાનાં તયાપહૃતચેતસામ્ ।
વ્યવસાયાત્મિકા બુદ્ધિઃ સમાધૌ ન વિધીયતે ॥ ૨-૪૪ ॥
યામ્ ઇમામ્ પુષ્પિતામ્ વાચમ્ પ્રવદન્તિ અવિપશ્ચિતઃ ।
વેદ-વાદ-રતાઃ પાર્થ ન અન્યત્ અસ્તિ ઇતિ વાદિનઃ ॥ ૨-૪૨ ॥
કામ-આત્માનઃ સ્વર્ગ-પરાઃ જન્મ-કર્મ-ફલ-પ્રદામ્ ।
ક્રિયા-વિશેષ-બહુલામ્ ભોગ-ઐશ્વર્ય-ગતિમ્ પ્રતિ ॥ ૨-૪૩ ॥
ભોગ-ઐશ્વર્ય-પ્રસક્તાનામ્ તયા અપહૃત-ચેતસામ્ ।
વ્યવસાય-આત્મિકા બુદ્ધિઃ સમાધૌ ન વિધીયતે ॥ ૨-૪૪ ॥
હે પાર્થ! વેદ-વાદ-રતાઃ, અન્યત્ ન અસ્તિ ઇતિ વાદિનઃ,
અવિપશ્ચિતઃ, કામ-આત્માનઃ, સ્વર્ગ-પરાઃ, ભોગ-ઐશ્વર્ય-ગતિમ્
પ્રતિ ક્રિયા-વિશેષ-બહુલામ્ જન્મ-કર્મ-ફલ-પ્રદામ્ યામ્
ઇમામ્ પુષ્પિતામ્ વાચમ્ પ્રવદન્તિ, તયા અપહૃત-ચેતસામ્
ભોગ-ઐશ્વર્ય-પ્રસક્તાનામ્ બુદ્ધિઃ વ્યવસાય-આત્મિકા (ભૂત્વા)
સમાધૌ ન વિધીયતે ।
ત્રૈગુણ્યવિષયા વેદા નિસ્ત્રૈગુણ્યો ભવાર્જુન ।
નિર્દ્વન્દ્વો નિત્યસત્ત્વસ્થો નિર્યોગક્ષેમ આત્મવાન્ ॥ ૨-૪૫ ॥
ત્રૈગુણ્ય-વિષયાઃ વેદાઃ નિસ્ત્રૈગુણ્યઃ ભવાર્જુન ।
નિર્દ્વન્દ્વઃ નિત્ય-સત્ત્વસ્થઃ નિર્યોગક્ષેમઃ આત્મવાન્ ॥ ૨-૪૫ ॥
હે અર્જુન! વેદાઃ ત્રૈગુણ્ય-વિષયાઃ । (ત્વં) નિસ્ત્રૈગુણ્યઃ,
નિત્ય-સત્ત્વસ્થઃ, નિર્દ્વન્દ્વઃ, નિર્યોગક્ષેમઃ આત્મવાન્ ભવ ।
યાવાનર્થ ઉદપાને સર્વતઃ સમ્પ્લુતોદકે ।
તાવાન્સર્વેષુ વેદેષુ બ્રાહ્મણસ્ય વિજાનતઃ ॥ ૨-૪૬ ॥
યાવાન્ અર્થઃ ઉદપાને સર્વતઃ સમ્પ્લુતોદકે ।
તાવાન્ સર્વેષુ વેદેષુ બ્રાહ્મણસ્ય વિજાનતઃ ॥ ૨-૪૬ ॥
યાવાન્ અર્થઃ ઉદપાને (તાવાન્) સર્વતઃ સમ્પ્લુતોદકે (ભવતિ) ।
(તથા યાવાન્ અર્થઃ) સર્વેષુ વેદેષુ તાવાન્ વિજાનતઃ
બ્રાહ્મણસ્ય (ભવતિ) ।
કર્મણ્યેવાધિકારસ્તે મા ફલેષુ કદાચન ।
મા કર્મફલહેતુર્ભૂર્મા તે સઙ્ગોઽસ્ત્વકર્મણિ ॥ ૨-૪૭ ॥
કર્મણિ એવ અધિકારઃ તે મા ફલેષુ કદાચન ।
મા કર્મ-ફલ-હેતુઃ ભૂઃ મા તે સઙ્ગઃ અસ્તુ અકર્મણિ ॥ ૨-૪૭ ॥
તે અધિકારઃ કર્મણિ એવ; કદાચન ફલેષુ મા । કર્મ-ફલ-હેતુઃ
મા ભૂઃ તે સઙ્ગઃ (ચ) અકર્મણિ મા અસ્તુ ।
યોગસ્થઃ કુરુ કર્માણિ સઙ્ગં ત્યક્ત્વા ધનઞ્જય ।
સિદ્ધ્યસિદ્ધ્યોઃ સમો ભૂત્વા સમત્વં યોગ ઉચ્યતે ॥ ૨-૪૮ ॥
યોગસ્થઃ કુરુ કર્માણિ સઙ્ગમ્ ત્યક્ત્વા ધનઞ્જય ।
સિદ્ધિ અસિદ્ધ્યોઃ સમઃ ભૂત્વા સમત્વમ્ યોગઃ ઉચ્યતે ॥ ૨-૪૮ ॥
હે ધનઞ્જય! સઙ્ગમ્ ત્યક્ત્વા, સિદ્ધિ-અસિદ્ધ્યોઃ સમઃ
ભૂત્વા, યોગસ્થઃ કર્માણિ કુરુ । સમત્વમ્ યોગઃ ઉચ્યતે ।
દૂરેણ હ્યવરં કર્મ બુદ્ધિયોગાદ્ધનઞ્જય ।
બુદ્ધૌ શરણમન્વિચ્છ કૃપણાઃ ફલહેતવઃ ॥ ૨-૪૯ ॥
દૂરેણ હિ અવરમ્ કર્મ બુદ્ધિ-યોગાત્ ધનઞ્જય ।
બુદ્ધૌ શરણમ્ અન્વિચ્છ કૃપણાઃ ફલ-હેતવઃ ॥ ૨-૪૯ ॥
હે ધનઞ્જય! કર્મ બુદ્ધિ-યોગાત્ દૂરેણ અવરમ્ હિ ।
બુદ્ધૌ શરણમ્ અન્વિચ્છ । ફલ-હેતવઃ કૃપણાઃ ।
બુદ્ધિયુક્તો જહાતીહ ઉભે સુકૃતદુષ્કૃતે ।
તસ્માદ્યોગાય યુજ્યસ્વ યોગઃ કર્મસુ કૌશલમ્ ॥ ૨-૫૦ ॥
બુદ્ધિ-યુક્તઃ જહાતિ ઇહ ઉભે સુકૃત-દુષ્કૃતે ।
તસ્માત્ યોગાય યુજ્યસ્વ યોગઃ કર્મસુ કૌશલમ્ ॥ ૨-૫૦ ॥
ઇહ બુદ્ધિ-યુક્તઃ ઉભે સુકૃત-દુષ્કૃતે જહાતિ । તસ્માત્ યોગાય યુજ્યસ્વ ।
યોગઃ કર્મસુ કૌશલમ્ ।
કર્મજં બુદ્ધિયુક્તા હિ ફલં ત્યક્ત્વા મનીષિણઃ ।
જન્મબન્ધવિનિર્મુક્તાઃ પદં ગચ્છન્ત્યનામયમ્ ॥ ૨-૫૧ ॥
કર્મજમ્ બુદ્ધિ-યુક્તાઃ હિ ફલં ત્યક્ત્વા મનીષિણઃ ।
જન્મ-બન્ધ-વિનિર્મુક્તાઃ પદમ્ ગચ્છન્તિ અનામયમ્ ॥ ૨-૫૧ ॥
હિ બુદ્ધિ-યુક્તાઃ મનીષિણઃ કર્મજમ્ ફલં ત્યક્ત્વા
જન્મ-બન્ધ-વિનિર્મુક્તાઃ અનામયમ્ પદમ્ ગચ્છન્તિ ।
યદા તે મોહકલિલં બુદ્ધિર્વ્યતિતરિષ્યતિ ।
તદા ગન્તાસિ નિર્વેદં શ્રોતવ્યસ્ય શ્રુતસ્ય ચ ॥ ૨-૫૨ ॥
યદા તે મોહ-કલિલમ્ બુદ્ધિઃ વ્યતિતરિષ્યતિ ।
તદા ગન્તાસિ નિર્વેદમ્ શ્રોતવ્યસ્ય શ્રુતસ્ય ચ ॥ ૨-૫૨ ॥
યદા તે બુદ્ધિઃ મોહ-કલિલમ્ વ્યતિતરિષ્યતિ, તદા શ્રોતવ્યસ્ય
શ્રુતસ્ય ચ નિર્વેદમ્ ગન્તાસિ ।
શ્રુતિવિપ્રતિપન્ના તે યદા સ્થાસ્યતિ નિશ્ચલા ।
સમાધાવચલા બુદ્ધિસ્તદા યોગમવાપ્સ્યસિ ॥ ૨-૫૩ ॥
શ્રુતિ-વિપ્રતિપન્ના તે યદા સ્થાસ્યતિ નિશ્ચલા ।
સમાધૌ અચલા બુદ્ધિઃ તદા યોગમ્ અવાપ્સ્યસિ ॥ ૨-૫૩ ॥
યદા શ્રુતિ-વિપ્રતિપન્ના તે બુદ્ધિઃ નિશ્ચલા (ભૂત્વા)
સમાધૌ અચલા સ્થાસ્યતિ, તદા યોગમ્ અવાપ્સ્યસિ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
સ્થિતપ્રજ્ઞસ્ય કા ભાષા સમાધિસ્થસ્ય કેશવ ।
સ્થિતધીઃ કિં પ્રભાષેત કિમાસીત વ્રજેત કિમ્ ॥ ૨-૫૪ ॥
સ્થિતપ્રજ્ઞસ્ય કા ભાષા સમાધિસ્થસ્ય કેશવ ।
સ્થિતધીઃ કિમ્ પ્રભાષેત કિમ્ આસીત વ્રજેત કિમ્ ॥ ૨-૫૪ ॥
હે કેશવ! સમાધિસ્થસ્ય સ્થિતપ્રજ્ઞસ્ય કા ભાષા?
સ્થિતધીઃ કિમ્ પ્રભાષેત? કિમ્ આસીત? કિમ્ વ્રજેત?
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
પ્રજહાતિ યદા કામાન્સર્વાન્પાર્થ મનોગતાન્ ।
આત્મન્યેવાત્મના તુષ્ટઃ સ્થિતપ્રજ્ઞસ્તદોચ્યતે ॥ ૨-૫૫ ॥
પ્રજહાતિ યદા કામાન્ સર્વાન્ પાર્થ મનોગતાન્ ।
આત્મનિ એવ આત્મના તુષ્ટઃ સ્થિતપ્રજ્ઞઃ તદા ઉચ્યતે ॥ ૨-૫૫ ॥
હે પાર્થ! યદા ( નરઃ) મનોગતાન્ સર્વાન્ કામાન્
પ્રજહાતિ, આત્મનિ એવ આત્મના તુષ્ટઃ (ભવતિ) તદા સ્થિતપ્રજ્ઞઃ ઉચ્યતે ।
દુઃખેષ્વનુદ્વિગ્નમનાઃ સુખેષુ વિગતસ્પૃહઃ ।
વીતરાગભયક્રોધઃ સ્થિતધીર્મુનિરુચ્યતે ॥ ૨-૫૬ ॥
દુઃખેષુ અનુદ્વિગ્ન-મનાઃ સુખેષુ વિગત-સ્પૃહઃ ।
વીત-રાગ-ભય-ક્રોધઃ સ્થિતધીઃ મુનિઃ ઉચ્યતે ॥ ૨-૫૬ ॥
દુઃખેષુ અનુદ્વિગ્ન-મનાઃ, સુખેષુ વિગત-સ્પૃહઃ,
વીત-રાગ-ભય-ક્રોધઃ મુનિઃ સ્થિતધીઃ ઉચ્યતે ।
યઃ સર્વત્રાનભિસ્નેહસ્તત્તત્પ્રાપ્ય શુભાશુભમ્ ।
નાભિનન્દતિ ન દ્વેષ્ટિ તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥ ૨-૫૭ ॥
યઃ સર્વત્ર અનભિસ્નેહઃ તત્ તત્ પ્રાપ્ય શુભ-અશુભમ્ ।
ન અભિનન્દતિ ન દ્વેષ્ટિ તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥ ૨-૫૭ ॥
યઃ સર્વત્ર અનભિસ્નેહઃ, તત્ તત્ શુભ-અશુભમ્ પ્રાપ્ય,
ન અભિનન્દતિ, ન દ્વેષ્ટિ, તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ।
યદા સંહરતે ચાયં કૂર્મોઽઙ્ગાનીવ સર્વશઃ ।
ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થેભ્યસ્તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥ ૨-૫૮ ॥
યદા સંહરતે ચ અયમ્ કૂર્મઃ અઙ્ગાનિ ઇવ સર્વશઃ ।
ઇન્દ્રિયાણિ ઇન્દ્રિય-અર્થેભ્યઃ તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥ ૨-૫૮ ॥
કૂર્મઃ અઙ્ગાનિ ઇવ, યદા અયમ્ ઇન્દ્રિય-અર્થેભ્યઃ ઇન્દ્રિયાણિ
સર્વશઃ સંહરતે, (તદા) તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ચ ।
વિષયા વિનિવર્તન્તે નિરાહારસ્ય દેહિનઃ ।
રસવર્જં રસોઽપ્યસ્ય પરં દૃષ્ટ્વા નિવર્તતે ॥ ૨-૫૯ ॥
વિષયાઃ વિનિવર્તન્તે નિરાહારસ્ય દેહિનઃ ।
રસવર્જમ્ રસઃ અપિ અસ્ય પરમ્ દૃષ્ટ્વા નિવર્તતે ॥ ૨-૫૯ ॥
નિરાહારસ્ય દેહિનઃ વિષયાઃ રસવર્જમ્ વિનિવર્તન્તે ।
અસ્ય રસઃ અપિ પરમ્ દૃષ્ટ્વા નિવર્તતે ।
યતતો હ્યપિ કૌન્તેય પુરુષસ્ય વિપશ્ચિતઃ ।
ઇન્દ્રિયાણિ પ્રમાથીનિ હરન્તિ પ્રસભં મનઃ ॥ ૨-૬૦ ॥
યતતઃ હિ અપિ કૌન્તેય પુરુષસ્ય વિપશ્ચિતઃ ।
ઇન્દ્રિયાણિ પ્રમાથીનિ હરન્તિ પ્રસભં મનઃ ॥ ૨-૬૦ ॥
હે કૌન્તેય! પ્રમાથીનિ ઇન્દ્રિયાણિ યતતઃ વિપશ્ચિતઃ અપિ
પુરુષસ્ય મનઃ પ્રસભં હરન્તિ હિ ।
તાનિ સર્વાણિ સંયમ્ય યુક્ત આસીત મત્પરઃ ।
વશે હિ યસ્યેન્દ્રિયાણિ તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥ ૨-૬૧ ॥
તાનિ સર્વાણિ સંયમ્ય યુક્તઃ આસીત મત્પરઃ ।
વશે હિ યસ્ય ઇન્દ્રિયાણિ તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥ ૨-૬૧ ॥
તાનિ સર્વાણિ સંયમ્ય યુક્તઃ મત્-પરઃ આસીત । હિ યસ્ય વશે
ઇન્દ્રિયાણિ તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ।
ધ્યાયતો વિષયાન્પુંસઃ સઙ્ગસ્તેષૂપજાયતે ।
સઙ્ગાત્સઞ્જાયતે કામઃ કામાત્ક્રોધોઽભિજાયતે ॥ ૨-૬૨ ॥
ધ્યાયતઃ વિષયાન્ પુંસઃ સઙ્ગઃ તેષુ ઉપજાયતે ।
સઙ્ગાત્ સઞ્જાયતે કામઃ કામાત્ ક્રોધઃ અભિજાયતે ॥ ૨-૬૨ ॥
વિષયાન્ ધ્યાયતઃ પુંસઃ તેષુ સઙ્ગઃ ઉપજાયતે ।
સઙ્ગાત્ કામઃ સઞ્જાયતે । કામાત્ ક્રોધઃ અભિજાયતે ।
ક્રોધાદ્ભવતિ સમ્મોહઃ સમ્મોહાત્સ્મૃતિવિભ્રમઃ ।
સ્મૃતિભ્રંશાદ્ બુદ્ધિનાશો બુદ્ધિનાશાત્પ્રણશ્યતિ ॥ ૨-૬૩ ॥
ક્રોધાત્ ભવતિ સમ્મોહઃ સમ્મોહાત્ સ્મૃતિ-વિભ્રમઃ ।
સ્મૃતિ-ભ્રંશાત્ બુદ્ધિ-નાશઃ બુદ્ધિ-નાશાત્ પ્રણશ્યતિ ॥
ક્રોધાત્ સમ્મોહઃ ભવતિ । સમ્મોહાત્ સ્મૃતિ-વિભ્રમઃ,
સ્મૃતિ-ભ્રંશાત્ બુદ્ધિ-નાશઃ, બુદ્ધિ-નાશાત્ પ્રણશ્યતિ ।
રાગદ્વેષવિમુક્તૈસ્તુ વિષયાનિન્દ્રિયૈશ્ચરન્ । or વિયુક્તૈસ્તુ
આત્મવશ્યૈર્વિધેયાત્મા પ્રસાદમધિગચ્છતિ ॥ ૨-૬૪ ॥
રાગ-દ્વેષ-વિમુક્તૈઃ તુ વિષયાન્ ઇન્દ્રિયૈઃ ચરન્ । or વિયુક્તૈઃ તુ
આત્મ-વશ્યૈઃ વિધેય-આત્મા પ્રસાદમ્ અધિગચ્છતિ ॥ ૨-૬૪ ॥
વિધેય-આત્મા તુ રાગ-દ્વેષ-વિમુક્તૈઃ આત્મ-વશ્યૈઃ ઇન્દ્રિયૈઃ
વિષયાન્ ચરન્ પ્રસાદમ્ અધિગચ્છતિ ।
પ્રસાદે સર્વદુઃખાનાં હાનિરસ્યોપજાયતે ।
પ્રસન્નચેતસો હ્યાશુ બુદ્ધિઃ પર્યવતિષ્ઠતે ॥ ૨-૬૫ ॥
પ્રસાદે સર્વ-દુઃખાનામ્ હાનિઃ અસ્ય ઉપજાયતે ।
પ્રસન્ન-ચેતસઃ હિ આશુ બુદ્ધિઃ પર્યવતિષ્ઠતે ॥ ૨-૬૫ ॥
પ્રસાદે અસ્ય સર્વ-દુઃખાનામ્ હાનિઃ ઉપજાયતે ।
પ્રસન્ન-ચેતસઃ હિ બુદ્ધિઃ આશુ પર્યવતિષ્ઠતે ।
નાસ્તિ બુદ્ધિરયુક્તસ્ય ન ચાયુક્તસ્ય ભાવના ।
ન ચાભાવયતઃ શાન્તિરશાન્તસ્ય કુતઃ સુખમ્ ॥ ૨-૬૬ ॥
ન અસ્તિ બુદ્ધિઃ અયુક્તસ્ય ન ચ અયુક્તસ્ય ભાવના ।
ન ચ અભાવયતઃ શાન્તિઃ અશાન્તસ્ય કુતઃ સુખમ્ ॥ ૨-૬૬ ॥
અયુક્તસ્ય બુદ્ધિઃ ન અસ્તિ, અયુક્તસ્ય ચ ભાવના ન (અસ્તિ);
અભાવયતઃ ચ શાન્તિઃ ન (અસ્તિ); અશાન્તસ્ય સુખમ્ કુતઃ?
ઇન્દ્રિયાણાં હિ ચરતાં યન્મનોઽનુવિધીયતે ।
તદસ્ય હરતિ પ્રજ્ઞાં વાયુર્નાવમિવામ્ભસિ ॥ ૨-૬૭ ॥
ઇન્દ્રિયાણામ્ હિ ચરતામ્ યત્ મનઃ અનુવિધીયતે ।
તત્ અસ્ય હરતિ પ્રજ્ઞામ્ વાયુઃ નાવમ્ ઇવ અમ્ભસિ ॥ ૨-૬૭ ॥
ચરતામ્ ઇન્દ્રિયાણામ્ હિ યત્ મનઃ અનુવિધીયતે, તત્ અસ્ય
પ્રજ્ઞામ્ અમ્ભસિ હરતિ વાયુઃ નાવમ્ ઇવ ।
તસ્માદ્યસ્ય મહાબાહો નિગૃહીતાનિ સર્વશઃ ।
ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થેભ્યસ્તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥ ૨-૬૮ ॥
તસ્માત્ યસ્ય મહા-બાહો નિગૃહીતાનિ સર્વશઃ ।
ઇન્દ્રિયાણિ ઇન્દ્રિય-અર્થેભ્યઃ તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥ ૨-૬૮ ॥
તસ્માત્ હે મહા-બાહો! યસ્ય ઇન્દ્રિયાણિ ઇન્દ્રિય-અર્થેભ્યઃ સર્વશઃ
નિગૃહીતાનિ તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ।
યા નિશા સર્વભૂતાનાં તસ્યાં જાગર્તિ સંયમી ।
યસ્યાં જાગ્રતિ ભૂતાનિ સા નિશા પશ્યતો મુનેઃ ॥ ૨-૬૯ ॥
યા નિશા સર્વ-ભૂતાનામ્ તસ્યામ્ જાગર્તિ સંયમી ।
યસ્યામ્ જાગ્રતિ ભૂતાનિ સા નિશા પશ્યતઃ મુનેઃ ॥ ૨-૬૯ ॥
યા સર્વ-ભૂતાનામ્ નિશા, તસ્યામ્ સંયમી જાગર્તિ ।
યસ્યામ્ ભૂતાનિ જાગ્રતિ, સા પશ્યતઃ મુનેઃ નિશા ।
આપૂર્યમાણમચલપ્રતિષ્ઠં
સમુદ્રમાપઃ પ્રવિશન્તિ યદ્વત્ ।
તદ્વત્કામા યં પ્રવિશન્તિ સર્વે
સ શાન્તિમાપ્નોતિ ન કામકામી ॥ ૨-૭૦ ॥
આપૂર્યમાણમ્ અચલ-પ્રતિષ્ઠમ્
સમુદ્રમ્ આપઃ પ્રવિશન્તિ યદ્વત્ ।
તદ્વત્ કામાઃ યમ્ પ્રવિશન્તિ સર્વે
સઃ શાન્તિમ્ આપ્નોતિ ન કામ-કામી ॥ ૨-૭૦ ॥
આપૂર્યમાણમ્ અચલ-પ્રતિષ્ઠમ્ સમુદ્રમ્ યદ્વત્
આપઃ પ્રવિશન્તિ, તદ્વત્ યમ્ સર્વે કામાઃ પ્રવિશન્તિ,
સઃ શાન્તિમ્ આપ્નોતિ; કામ-કામી ન ।
વિહાય કામાન્યઃ સર્વાન્પુમાંશ્ચરતિ નિઃસ્પૃહઃ ।
નિર્મમો નિરહઙ્કારઃ સ શાન્તિમધિગચ્છતિ ॥ ૨-૭૧ ॥
વિહાય કામાન્ યઃ સર્વાન્ પુમાન્ ચરતિ નિઃસ્પૃહઃ ।
નિર્મમઃ નિરહઙ્કારઃ સઃ શાન્તિમ્ અધિગચ્છતિ ॥ ૨-૭૧ ॥
યઃ પુમાન્ સર્વાન્ કામાન્ વિહાય, નિઃસ્પૃહઃ નિર્મમઃ
નિરહઙ્કારઃ (ભૂત્વા) ચરતિ, સઃ શાન્તિમ્ અધિગચ્છતિ ।
એષા બ્રાહ્મી સ્થિતિઃ પાર્થ નૈનાં પ્રાપ્ય વિમુહ્યતિ ।
સ્થિત્વાસ્યામન્તકાલેઽપિ બ્રહ્મનિર્વાણમૃચ્છતિ ॥ ૨-૭૨ ॥
એષા બ્રાહ્મી સ્થિતિઃ પાર્થ ન એનામ્ પ્રાપ્ય વિમુહ્યતિ ।
સ્થિત્વા અસ્યામ્ અન્તકાલે અપિ બ્રહ્મ-નિર્વાણમ્ ઋચ્છતિ ॥ ૨-૭૨ ॥
હે પાર્થ! એષા બ્રાહ્મી સ્થિતિઃ, એનામ્ પ્રાપ્ય ન વિમુહ્યતિ,
અન્તકાલે અપિ અસ્યામ્ સ્થિત્વા બ્રહ્મ-નિર્વાણમ્ ઋચ્છતિ ।
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે
સાઙ્ખ્યયોગો નામ દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ ॥ ૨ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ શ્રીમત્ ભગવત્-ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ
બ્રહ્મ-વિદ્યાયામ્ યોગ-શાસ્ત્રે શ્રી-કૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે
સાઙ્ખ્ય-યોગઃ નામ દ્વિતીયઃ અધ્યાયઃ ॥ ૨ ॥
અથ તૃતીયોઽધ્યાયઃ । કર્મયોગઃ ।
અથ તૃતીયઃ અધ્યાયઃ । કર્મ-યોગઃ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
જ્યાયસી ચેત્કર્મણસ્તે મતા બુદ્ધિર્જનાર્દન ।
તત્કિં કર્મણિ ઘોરે માં નિયોજયસિ કેશવ ॥ ૩-૧ ॥
જ્યાયસી ચેત્ કર્મણઃ તે મતા બુદ્ધિઃ જનાર્દન ।
તત્ કિમ્ કર્મણિ ઘોરે મામ્ નિયોજયસિ કેશવ ॥ ૩-૧ ॥
હે જનાર્દન! કર્મણઃ બુદ્ધિઃ જ્યાયસી તે મતા ચેત્,
તત્ હે કેશવ! મામ્ ઘોરે કર્મણિ કિમ્ નિયોજયસિ ?
વ્યામિશ્રેણેવ વાક્યેન બુદ્ધિં મોહયસીવ મે ।
તદેકં વદ નિશ્ચિત્ય યેન શ્રેયોઽહમાપ્નુયામ્ ॥ ૩-૨ ॥
વ્યામિશ્રેણ ઇવ વાક્યેન બુદ્ધિં મોહયસિ ઇવ મે ।
તત્ એકં વદ નિશ્ચિત્ય યેન શ્રેયઃ અહમ્ આપ્નુયામ્ ॥ ૩-૨ ॥
વ્યામિશ્રેણ ઇવ વાક્યેન મે બુદ્ધિં મોહયસિ ઇવ । તત્ નિશ્ચિત્ય
એકં વદ, યેન અહમ્ શ્રેયઃ આપ્નુયામ્ ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
લોકેઽસ્મિન્ દ્વિવિધા નિષ્ઠા પુરા પ્રોક્તા મયાનઘ ।
જ્ઞાનયોગેન સાઙ્ખ્યાનાં કર્મયોગેન યોગિનામ્ ॥ ૩-૩ ॥
લોકે અસ્મિન્ દ્વિવિધા નિષ્ઠા પુરા પ્રોક્તા મયા અનઘ ।
જ્ઞાન-યોગેન સાઙ્ખ્યાનામ્ કર્મ-યોગેન યોગિનામ્ ॥ ૩-૩ ॥
હે અનઘ! અસ્મિન્ લોકે સાઙ્ખ્યાનામ્ જ્ઞાન-યોગેન,
યોગિનામ્ કર્મ-યોગેન દ્વિવિધા નિષ્ઠા પુરા મયા પ્રોક્તા ।
ન કર્મણામનારમ્ભાન્નૈષ્કર્મ્યં પુરુષોઽશ્નુતે ।
ન ચ સંન્યસનાદેવ સિદ્ધિં સમધિગચ્છતિ ॥ ૩-૪ ॥
ન કર્મણામ્ અનારમ્ભાત્ નૈષ્કર્મ્યં પુરુષઃ અશ્નુતે ।
ન ચ સંન્યસનાત્ એવ સિદ્ધિમ્ સમધિગચ્છતિ ॥ ૩-૪ ॥
કર્મણામ્ અનારમ્ભાત્ પુરુષઃ નૈષ્કર્મ્યં ન અશ્નુતે ।
(કર્મણાં) ચ સંન્યસનાત્ એવ સિદ્ધિમ્ ન સમધિગચ્છતિ ।
ન હિ કશ્ચિત્ક્ષણમપિ જાતુ તિષ્ઠત્યકર્મકૃત્ ।
કાર્યતે હ્યવશઃ કર્મ સર્વઃ પ્રકૃતિજૈર્ગુણૈઃ ॥ ૩-૫ ॥
ન હિ કશ્ચિત્ ક્ષણમ્ અપિ જાતુ તિષ્ઠતિ અકર્મકૃત્ ।
કાર્યતે હિ અવશઃ કર્મ સર્વઃ પ્રકૃતિજૈઃ ગુણૈઃ ॥ ૩-૫ ॥
કશ્ચિત્ જાતુ ક્ષણમ્ અપિ અકર્મકૃત્ ન હિ તિષ્ઠતિ ।
પ્રકૃતિજૈઃ ગુણૈઃ સર્વઃ હિ અવશઃ કર્મ કાર્યતે ।
કર્મેન્દ્રિયાણિ સંયમ્ય ય આસ્તે મનસા સ્મરન્ ।
ઇન્દ્રિયાર્થાન્વિમૂઢાત્મા મિથ્યાચારઃ સ ઉચ્યતે ॥ ૩-૬ ॥
કર્મ-ઇન્દ્રિયાણિ સંયમ્ય યઃ આસ્તે મનસા સ્મરન્ ।
ઇન્દ્રિયાર્થાન્ વિમૂઢાત્મા મિથ્યાચારઃ સઃ ઉચ્યતે ॥ ૩-૬ ॥
યઃ કર્મ-ઇન્દ્રિયાણિ સંયમ્ય, મનસા ઇન્દ્રિયાર્થાન્ સ્મરન્ આસ્તે,
સઃ વિમૂઢાત્મા મિથ્યાચારઃ ઉચ્યતે ।
યસ્ત્વિન્દ્રિયાણિ મનસા નિયમ્યારભતેઽર્જુન ।
કર્મેન્દ્રિયૈઃ કર્મયોગમસક્તઃ સ વિશિષ્યતે ॥ ૩-૭ ॥
યઃ તુ ઇન્દ્રિયાણિ મનસા નિયમ્ય આરભતે અર્જુન ।
કર્મ-ઇન્દ્રિયૈઃ કર્મ-યોગમ્ અસક્તઃ સઃ વિશિષ્યતે ॥ ૩-૭ ॥
હે અર્જુન ! યઃ તુ મનસા ઇન્દ્રિયાણિ નિયમ્ય, અસક્તઃ કર્મ-ઇન્દ્રિયૈઃ
કર્મ-યોગમ્ આરભતે, સઃ વિશિષ્યતે ।
નિયતં કુરુ કર્મ ત્વં કર્મ જ્યાયો હ્યકર્મણઃ ।
શરીરયાત્રાપિ ચ તે ન પ્રસિદ્ધ્યેદકર્મણઃ ॥ ૩-૮ ॥
નિયતમ્ કુરુ કર્મ ત્વં કર્મ જ્યાયઃ હિ અકર્મણઃ ।
શરીર-યાત્રા અપિ ચ તે ન પ્રસિદ્ધ્યેત્ અકર્મણઃ ॥ ૩-૮ ॥
ત્વં નિયતમ્ કર્મ કુરુ, અકર્મણઃ હિ કર્મ જ્યાયઃ ।
તે શરીર-યાત્રા ચ અપિ અકર્મણઃ ન પ્રસિદ્ધ્યેત્ ।
યજ્ઞાર્થાત્કર્મણોઽન્યત્ર લોકોઽયં કર્મબન્ધનઃ ।
તદર્થં કર્મ કૌન્તેય મુક્તસઙ્ગઃ સમાચર ॥ ૩-૯ ॥
યજ્ઞાર્થાત્ કર્મણઃ અન્યત્ર લોકઃ અયમ્ કર્મ-બન્ધનઃ ।
તત્ અર્થમ્ કર્મ કૌન્તેય મુક્ત-સઙ્ગઃ સમાચર ॥ ૩-૯ ॥
યજ્ઞાર્થાત્ કર્મણઃ અન્યત્ર અયમ્ લોકઃ કર્મ-બન્ધનઃ ।
હે કૌન્તેય! મુક્ત-સઙ્ગઃ તત્ અર્થમ્ કર્મ સમાચર ।
સહયજ્ઞાઃ પ્રજાઃ સૃષ્ટ્વા પુરોવાચ પ્રજાપતિઃ ।
અનેન પ્રસવિષ્યધ્વમેષ વોઽસ્ત્વિષ્ટકામધુક્ ॥ ૩-૧૦ ॥
સહ-યજ્ઞાઃ પ્રજાઃ સૃષ્ટ્વા પુરા ઉવાચ પ્રજાપતિઃ ।
અનેન પ્રસવિષ્યધ્વમ્ એષઃ વઃ અસ્તુ ઇષ્ટ-કામધુક્ ॥ ૩-૧૦ ॥
પુરા પ્રજાપતિઃ સહ-યજ્ઞાઃ પ્રજાઃ સૃષ્ટ્વા ‘અનેન (યૂયં)
પ્રસવિષ્યધ્વમ્, એષઃ વઃ ઇષ્ટ-કામધુક્ અસ્તુ’ (ઇતિ) ઉવાચ ।
દેવાન્ભાવયતાનેન તે દેવા ભાવયન્તુ વઃ ।
પરસ્પરં ભાવયન્તઃ શ્રેયઃ પરમવાપ્સ્યથ ॥ ૩-૧૧ ॥
દેવાન્ ભાવયત અનેન તે દેવાઃ ભાવયન્તુ વઃ ।
પરસ્પરં ભાવયન્તઃ શ્રેયઃ પરમ્ અવાપ્સ્યથ ॥ ૩-૧૧ ॥
અનેન (યૂયં) દેવાન્ ભાવયત, તે દેવાઃ વઃ ભાવયન્તુ,
(એવં) પરસ્પરં ભાવયન્તઃ પરમ્ શ્રેયઃ અવાપ્સ્યથ ।
ઇષ્ટાન્ભોગાન્હિ વો દેવા દાસ્યન્તે યજ્ઞભાવિતાઃ ।
તૈર્દત્તાનપ્રદાયૈભ્યો યો ભુઙ્ક્તે સ્તેન એવ સઃ ॥ ૩-૧૨ ॥
ઇષ્ટાન્ ભોગાન્ હિ વઃ દેવાઃ દાસ્યન્તે યજ્ઞ-ભાવિતાઃ ।
તૈઃ દત્તાન્ અપ્રદાય એભ્યઃ યઃ ભુઙ્ક્તે સ્તેનઃ એવ સઃ ॥ ૩-૧૨ ॥
યજ્ઞ-ભાવિતાઃ દેવાઃ વઃ ઇષ્ટાન્ ભોગાન્ દાસ્યન્તે ।
તૈઃ દત્તાન્ એભ્યઃ અપ્રદાય, યઃ ભુઙ્ક્તે, સઃ હિ સ્તેનઃ એવ ।
યજ્ઞશિષ્ટાશિનઃ સન્તો મુચ્યન્તે સર્વકિલ્બિષૈઃ ।
ભુઞ્જતે તે ત્વઘં પાપા યે પચન્ત્યાત્મકારણાત્ ॥ ૩-૧૩ ॥
યજ્ઞ-શિષ્ટ આશિનઃ સન્તઃ મુચ્યન્તે સર્વ-કિલ્બિષૈઃ ।
ભુઞ્જતે તે તુ અઘં પાપાઃ યે પચન્તિ આત્મ-કારણાત્ ॥ ૩-૧૩ ॥
યજ્ઞ-શિષ્ટ આશિનઃ સન્તઃ સર્વ-કિલ્બિષૈઃ મુચ્યન્તે ।
યે તુ આત્મ-કારણાત્ પચન્તિ, તે પાપાઃ અઘં ભુઞ્જતે ।
અન્નાદ્ભવન્તિ ભૂતાનિ પર્જન્યાદન્નસમ્ભવઃ ।
યજ્ઞાદ્ભવતિ પર્જન્યો યજ્ઞઃ કર્મસમુદ્ભવઃ ॥ ૩-૧૪ ॥
અન્નાત્ ભવન્તિ ભૂતાનિ પર્જન્યાત્ અન્ન-સમ્ભવઃ ।
યજ્ઞાત્ ભવતિ પર્જન્યઃ યજ્ઞઃ કર્મ-સમુદ્ભવઃ ॥ ૩-૧૪ ॥
ભૂતાનિ અન્નાત્ ભવન્તિ, પર્જન્યાત્ અન્ન-સમ્ભવઃ,
પર્જન્યઃ યજ્ઞાત્ ભવતિ, યજ્ઞઃ કર્મ-સમુદ્ભવઃ ।
કર્મ બ્રહ્મોદ્ભવં વિદ્ધિ બ્રહ્માક્ષરસમુદ્ભવમ્ ।
તસ્માત્સર્વગતં બ્રહ્મ નિત્યં યજ્ઞે પ્રતિષ્ઠિતમ્ ॥ ૩-૧૫ ॥
કર્મ બ્રહ્મ-ઉદ્ભવં વિદ્ધિ બ્રહ્મ અક્ષર-સમુદ્ભવમ્ ।
તસ્માત્ સર્વગતં બ્રહ્મ નિત્યં યજ્ઞે પ્રતિષ્ઠિતમ્ ॥ ૩-૧૫ ॥
કર્મ બ્રહ્મ-ઉદ્ભવં વિદ્ધિ, બ્રહ્મ અક્ષર-સમુદ્ભવમ્,
તસ્માત્ સર્વગતં બ્રહ્મ યજ્ઞે નિત્યં પ્રતિષ્ઠિતમ્ ।
એવં પ્રવર્તિતં ચક્રં નાનુવર્તયતીહ યઃ ।
અઘાયુરિન્દ્રિયારામો મોઘં પાર્થ સ જીવતિ ॥ ૩-૧૬ ॥
એવં પ્રવર્તિતમ્ ચક્રમ્ ન અનુવર્તયતિ ઇહ યઃ ।
અઘાયુઃ ઇન્દ્રિય-આરામઃ મોઘમ્ પાર્થ સઃ જીવતિ ॥ ૩-૧૬ ॥
હે પાર્થ! એવં પ્રવર્તિતમ્ ચક્રમ્ યઃ ઇહ ન અનુવર્તયતિ,
સઃ ઇન્દ્રિય-આરામઃ અઘાયુઃ મોઘમ્ જીવતિ ।
યસ્ત્વાત્મરતિરેવ સ્યાદાત્મતૃપ્તશ્ચ માનવઃ ।
આત્મન્યેવ ચ સન્તુષ્ટસ્તસ્ય કાર્યં ન વિદ્યતે ॥ ૩-૧૭ ॥
યઃ તુ આત્મ-રતિઃ એવ સ્યાત્ આત્મ-તૃપ્તઃ ચ માનવઃ ।
આત્મનિ એવ ચ સન્તુષ્ટઃ તસ્ય કાર્યમ્ ન વિદ્યતે ॥ ૩-૧૭ ॥
યઃ તુ માનવઃ આત્મ-રતિઃ એવ, આત્મ-તૃપ્તઃ ચ,
આત્મનિ એવ ચ સન્તુષ્ટઃ સ્યાત્ તસ્ય કાર્યમ્ ન વિદ્યતે ।
નૈવ તસ્ય કૃતેનાર્થો નાકૃતેનેહ કશ્ચન ।
ન ચાસ્ય સર્વભૂતેષુ કશ્ચિદર્થવ્યપાશ્રયઃ ॥ ૩-૧૮ ॥
ન એવ તસ્ય કૃતેન અર્થઃ ન અકૃતેન ઇહ કશ્ચન ।
ન ચ અસ્ય સર્વ-ભૂતેષુ કશ્ચિત્ અર્થ-વ્યપાશ્રયઃ ॥ ૩-૧૮ ॥
ઇહ કૃતેન તસ્ય અર્થઃ ન એવ, અકૃતેન (અપિ) કશ્ચન અસ્ય (અર્થઃ) ન,
(તથા) સર્વ-ભૂતેષુ ચ (અસ્ય) કશ્ચિત્ અર્થ-વ્યપાશ્રયઃ ન ।
તસ્માદસક્તઃ સતતં કાર્યં કર્મ સમાચર ।
અસક્તો હ્યાચરન્કર્મ પરમાપ્નોતિ પૂરુષઃ ॥ ૩-૧૯ ॥
તસ્માત્ અસક્તઃ સતતમ્ કાર્યમ્ કર્મ સમાચર ।
અસક્તઃ હિ આચરન્ કર્મ પરમ્ આપ્નોતિ પૂરુષઃ ॥ ૩-૧૯ ॥
તસ્માત્ (ત્વં) અસક્તઃ (સન્) સતતમ્ કાર્યમ્ કર્મ સમાચર,
હિ પૂરુષઃ અસક્તઃ (સન્) કર્મ આચરન્, પરમ્ આપ્નોતિ ।
કર્મણૈવ હિ સંસિદ્ધિમાસ્થિતા જનકાદયઃ ।
લોકસંગ્રહમેવાપિ સમ્પશ્યન્કર્તુમર્હસિ ॥ ૩-૨૦ ॥
કર્મણા એવ હિ સંસિદ્ધિમ્ આસ્થિતાઃ જનક-આદયઃ ।
લોક-સંગ્રહમ્ એવ અપિ સમ્પશ્યન્ કર્તુમ્ અર્હસિ ॥ ૩-૨૦ ॥
હિ જનક-આદયઃ કર્મણા એવ સંસિદ્ધિમ્ આસ્થિતાઃ ।
(ત્વં) અપિ લોક-સંગ્રહમ્ એવ સમ્પશ્યન્ કર્તુમ્ અર્હસિ ।
યદ્યદાચરતિ શ્રેષ્ઠસ્તત્તદેવેતરો જનઃ ।
સ યત્પ્રમાણં કુરુતે લોકસ્તદનુવર્તતે ॥ ૩-૨૧ ॥
યત્ યત્ આચરતિ શ્રેષ્ઠઃ તત્ તત્ એવ ઇતરઃ જનઃ ।
સઃ યત્ પ્રમાણમ્ કુરુતે લોકઃ તત્ અનુવર્તતે ॥ ૩-૨૧ ॥
યત્ યત્ શ્રેષ્ઠઃ આચરતિ તત્ તત્ એવ ઇતરઃ જનઃ ( આચરતિ).
સઃ યત્ પ્રમાણમ્ કુરુતે, લોકઃ તત્ અનુવર્તતે ।
ન મે પાર્થાસ્તિ કર્તવ્યં ત્રિષુ લોકેષુ કિઞ્ચન ।
નાનવાપ્તમવાપ્તવ્યં વર્ત એવ ચ કર્મણિ ॥ ૩-૨૨ ॥
ન મે પાર્થ અસ્તિ કર્તવ્યમ્ ત્રિષુ લોકેષુ કિઞ્ચન ।
ન અનવાપ્તમ્ અવાપ્તવ્યમ્ વર્તે એવ ચ કર્મણિ ॥ ૩-૨૨ ॥
હે પાર્થ! (યદ્યપિ) મે ત્રિષુ લોકેષુ કિઞ્ચન કર્તવ્યમ્ ન અસ્તિ,
અનવાપ્તમ્ અવાપ્તવ્યમ્ ચ ન (અસ્તિ, તથા અપિ અહં) કર્મણિ વર્તે એવ ।
યદિ હ્યહં ન વર્તેયં જાતુ કર્મણ્યતન્દ્રિતઃ ।
મમ વર્ત્માનુવર્તન્તે મનુષ્યાઃ પાર્થ સર્વશઃ ॥ ૩-૨૩ ॥
યદિ હિ અહં ન વર્તેયમ્ જાતુ કર્મણિ અતન્દ્રિતઃ ।
મમ વર્ત્મ અનુવર્તન્તે મનુષ્યાઃ પાર્થ સર્વશઃ ॥ ૩-૨૩ ॥
યદિ હિ અહં અતન્દ્રિતઃ (સન્) કર્મણિ જાતુ ન વર્તેયમ્, (તર્હિ)
હે પાર્થ! મનુષ્યાઃ સર્વશઃ મમ વર્ત્મ અનુવર્તન્તે ।
ઉત્સીદેયુરિમે લોકા ન કુર્યાં કર્મ ચેદહમ્ ।
સઙ્કરસ્ય ચ કર્તા સ્યામુપહન્યામિમાઃ પ્રજાઃ ॥ ૩-૨૪ ॥
ઉત્સીદેયુઃ ઇમે લોકાઃ ન કુર્યામ્ કર્મ ચેત્ અહમ્ ।
સઙ્કરસ્ય ચ કર્તા સ્યામ્ ઉપહન્યામ્ ઇમાઃ પ્રજાઃ ॥ ૩-૨૪ ॥
અહમ્ કર્મ ન કુર્યામ્ ચેત્ ઇમે લોકાઃ ઉત્સીદેયુઃ,
સઙ્કરસ્ય કર્તા સ્યામ્ ઇમાઃ પ્રજાઃ ચ ઉપહન્યામ્ ।
સક્તાઃ કર્મણ્યવિદ્વાંસો યથા કુર્વન્તિ ભારત ।
કુર્યાદ્વિદ્વાંસ્તથાસક્તશ્ચિકીર્ષુર્લોકસંગ્રહમ્ ॥ ૩-૨૫ ॥
સક્તાઃ કર્મણિ અવિદ્વાંસઃ યથા કુર્વન્તિ ભારત ।
કુર્યાત્ વિદ્વાન્ તથા અસક્તઃ ચિકીર્ષુઃ લોક-સંગ્રહમ્ ॥ ૩-૨૫ ॥
હે ભારત! અવિદ્વાંસઃ યથા કર્મણિ સક્તાઃ (કર્મ) કુર્વન્તિ,
તથા લોક-સંગ્રહમ્ ચિકીર્ષુઃ વિદ્વાન્ અસક્તઃ (સન્ કર્મ) કુર્યાત્ ।
ન બુદ્ધિભેદં જનયેદજ્ઞાનાં કર્મસઙ્ગિનામ્ ।
જોષયેત્સર્વકર્માણિ વિદ્વાન્યુક્તઃ સમાચરન્ ॥ ૩-૨૬ ॥
ન બુદ્ધિ-ભેદમ્ જનયેત્ અજ્ઞાનામ્ કર્મ-સઙ્ગિનામ્ ।
જોષયેત્ સર્વ-કર્માણિ વિદ્વાન્ યુક્તઃ સમાચરન્ ॥ ૩-૨૬ ॥
વિદ્વાન્ કર્મ-સઙ્ગિનામ્ અજ્ઞાનામ્ બુદ્ધિ-ભેદમ્ ન જનયેત્
(કિન્તુ) યુક્તઃ સમાચરન્ સર્વ-કર્માણિ જોષયેત્ ।
પ્રકૃતેઃ ક્રિયમાણાનિ ગુણૈઃ કર્માણિ સર્વશઃ ।
અહઙ્કારવિમૂઢાત્મા કર્તાહમિતિ મન્યતે ॥ ૩-૨૭ ॥
પ્રકૃતેઃ ક્રિયમાણાનિ ગુણૈઃ કર્માણિ સર્વશઃ ।
અહઙ્કાર-વિમૂઢ-આત્મા કર્તા અહમ્ ઇતિ મન્યતે ॥ ૩-૨૭ ॥
પ્રકૃતેઃ ગુણૈઃ કર્માણિ સર્વશઃ ક્રિયમાણાનિ (સન્તિ, પરન્તુ)
અહઙ્કાર-વિમૂઢ-આત્મા ‘અહમ્’ કર્તા ઇતિ મન્યતે ।
તત્ત્વવિત્તુ મહાબાહો ગુણકર્મવિભાગયોઃ ।
ગુણા ગુણેષુ વર્તન્ત ઇતિ મત્વા ન સજ્જતે ॥ ૩-૨૮ ॥
તત્ત્વવિત્ તુ મહાબાહો ગુણ-કર્મ-વિભાગયોઃ ।
ગુણાઃ ગુણેષુ વર્તન્તે ઇતિ મત્વા ન સજ્જતે ॥ ૩-૨૮ ॥
હે મહાબાહો! ગુણ-કર્મ-વિભાગયોઃ તત્ત્વવિત્ તુ
‘ગુણાઃ ગુણેષુ વર્તન્તે’ ઇતિ મત્વા ન સજ્જતે ।
પ્રકૃતેર્ગુણસમ્મૂઢાઃ સજ્જન્તે ગુણકર્મસુ ।
તાનકૃત્સ્નવિદો મન્દાન્કૃત્સ્નવિન્ન વિચાલયેત્ ॥ ૩-૨૯ ॥
પ્રકૃતેઃ ગુણ-સમ્મૂઢાઃ સજ્જન્તે ગુણ-કર્મસુ ।
તાન્ અકૃત્સ્નવિદઃ મન્દાન્ કૃત્સ્નવિત્ ન વિચાલયેત્ ॥ ૩-૨૯ ॥
પ્રકૃતેઃ ગુણ-સમ્મૂઢાઃ ગુણ-કર્મસુ સજ્જન્તે, તાન્
અકૃત્સ્નવિદઃ મન્દાન્ કૃત્સ્નવિત્ ન વિચાલયેત્ ।
મયિ સર્વાણિ કર્માણિ સંન્યસ્યાધ્યાત્મચેતસા ।
નિરાશીર્નિર્મમો ભૂત્વા યુધ્યસ્વ વિગતજ્વરઃ ॥ ૩-૩૦ ॥
મયિ સર્વાણિ કર્માણિ સંન્યસ્ય અધ્યાત્મ-ચેતસા ।
નિરાશીઃ નિર્મમઃ ભૂત્વા યુધ્યસ્વ વિગત-જ્વરઃ ॥ ૩-૩૦ ॥
મયિ અધ્યાત્મ-ચેતસા સર્વાણિ કર્માણિ સંન્યસ્ય નિરાશીઃ
નિર્મમઃ વિગત-જ્વરઃ ભૂત્વા, યુધ્યસ્વ ।
યે મે મતમિદં નિત્યમનુતિષ્ઠન્તિ માનવાઃ ।
શ્રદ્ધાવન્તોઽનસૂયન્તો મુચ્યન્તે તેઽપિ કર્મભિઃ ॥ ૩-૩૧ ॥
યે મે મતમ્ ઇદમ્ નિત્યમ્ અનુતિષ્ઠન્તિ માનવાઃ ।
શ્રદ્ધાવન્તઃ અનસૂયન્તઃ મુચ્યન્તે તે અપિ કર્મભિઃ ॥ ૩-૩૧ ॥
યે માનવાઃ શ્રદ્ધાવન્તઃ અનસૂયન્તઃ ઇદમ્ મે મતમ્
નિત્યમ્ અનુતિષ્ઠન્તિ, તે અપિ કર્મભિઃ મુચ્યન્તે ।
યે ત્વેતદભ્યસૂયન્તો નાનુતિષ્ઠન્તિ મે મતમ્ ।
સર્વજ્ઞાનવિમૂઢાંસ્તાન્વિદ્ધિ નષ્ટાનચેતસઃ ॥ ૩-૩૨ ॥
યે તુ એતત્ અભ્યસૂયન્તઃ ન અનુતિષ્ઠન્તિ મે મતમ્ ।
સર્વ-જ્ઞાન-વિમૂઢાન્ તાન્ વિદ્ધિ નષ્ટાન્ અચેતસઃ ॥ ૩-૩૨ ॥
યે તુ એતત્ અભ્યસૂયન્તઃ મે મતમ્ ન અનુતિષ્ઠન્તિ, તાન્
સર્વ-જ્ઞાન-વિમૂઢાન્ અચેતસઃ નષ્ટાન્ વિદ્ધિ ।
સદૃશં ચેષ્ટતે સ્વસ્યાઃ પ્રકૃતેર્જ્ઞાનવાનપિ ।
પ્રકૃતિં યાન્તિ ભૂતાનિ નિગ્રહઃ કિં કરિષ્યતિ ॥ ૩-૩૩ ॥
સદૃશમ્ ચેષ્ટતે સ્વસ્યાઃ પ્રકૃતેઃ જ્ઞાનવાન્ અપિ ।
પ્રકૃતિમ્ યાન્તિ ભૂતાનિ નિગ્રહઃ કિમ્ કરિષ્યતિ ॥ ૩-૩૩ ॥
જ્ઞાનવાન્ અપિ સ્વસ્યાઃ પ્રકૃતેઃ સદૃશમ્ ચેષ્ટતે ।
ભૂતાનિ પ્રકૃતિમ્ યાન્તિ । નિગ્રહઃ કિમ્ કરિષ્યતિ ?
ઇન્દ્રિયસ્યેન્દ્રિયસ્યાર્થે રાગદ્વેષૌ વ્યવસ્થિતૌ ।
તયોર્ન વશમાગચ્છેત્તૌ હ્યસ્ય પરિપન્થિનૌ ॥ ૩-૩૪ ॥
ઇન્દ્રિયસ્ય ઇન્દ્રિયસ્ય-અર્થે રાગ-દ્વેષૌ વ્યવસ્થિતૌ ।
તયોઃ ન વશમ્ આગચ્છેત્ તૌ હિ અસ્ય પરિપન્થિનૌ ॥ ૩-૩૪ ॥
ઇન્દ્રિયસ્ય-અર્થે ઇન્દ્રિયસ્ય રાગ-દ્વેષૌ વ્યવસ્થિતૌ,
તયોઃ વશમ્ ન આગચ્છેત્ । તૌ હિ અસ્ય પરિપન્થિનૌ ।
શ્રેયાન્સ્વધર્મો વિગુણઃ પરધર્માત્સ્વનુષ્ઠિતાત્ ।
સ્વધર્મે નિધનં શ્રેયઃ પરધર્મો ભયાવહઃ ॥ ૩-૩૫ ॥
શ્રેયાન્ સ્વધર્મઃ વિગુણઃ પરધર્માત્ સ્વનુષ્ઠિતાત્ ।
સ્વધર્મે નિધનમ્ શ્રેયઃ પરધર્મઃ ભય-આવહઃ ॥ ૩-૩૫ ॥
સ્વનુષ્ઠિતાત્ પરધર્માત્ વિગુણઃ સ્વધર્મઃ (અપિ) શ્રેયાન્ ।
સ્વધર્મે નિધનમ્ શ્રેયઃ । પરધર્મઃ ભય-આવહઃ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
અથ કેન પ્રયુક્તોઽયં પાપં ચરતિ પૂરુષઃ ।
અનિચ્છન્નપિ વાર્ષ્ણેય બલાદિવ નિયોજિતઃ ॥ ૩-૩૬ ॥
અથ કેન પ્રયુક્તઃ અયં પાપમ્ ચરતિ પૂરુષઃ ।
અનિચ્છન્ અપિ વાર્ષ્ણેય બલાત્ ઇવ નિયોજિતઃ ॥ ૩-૩૬ ॥
હે વાર્ષ્ણેય! અથ કેન પ્રયુક્તઃ અયં પૂરુષઃ અનિચ્છન્ અપિ,
બલાત્ નિયોજિતઃ ઇવ પાપમ્ ચરતિ?
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
કામ એષ ક્રોધ એષ રજોગુણસમુદ્ભવઃ ।
મહાશનો મહાપાપ્મા વિદ્ધ્યેનમિહ વૈરિણમ્ ॥ ૩-૩૭ ॥
કામઃ એષઃ ક્રોધઃ એષઃ રજઃ ગુણ-સમુદ્ભવઃ ।
મહા-અશનઃ મહા-પાપ્મા વિદ્ધિ એનમ્ ઇહ વૈરિણમ્ ॥ ૩-૩૭ ॥
રજઃ ગુણ-સમુદ્ભવઃ મહા-પાપ્મા મહા-અશનઃ એષઃ કામઃ,
એષઃ ક્રોધઃ (અસ્તિ; ત્વં) એનમ્ ઇહ વૈરિણમ્ વિદ્ધિ ।
ધૂમેનાવ્રિયતે વહ્નિર્યથાદર્શો મલેન ચ ।
યથોલ્બેનાવૃતો ગર્ભસ્તથા તેનેદમાવૃતમ્ ॥ ૩-૩૮ ॥
ધૂમેન આવ્રિયતે વહ્નિઃ યથા આદર્શઃ મલેન ચ ।
યથા ઉલ્બેન આવૃતઃ ગર્ભઃ તથા તેન ઇદમ્ આવૃતમ્ ॥ ૩-૩૮ ॥
યથા ધૂમેન વહ્નિઃ, યથા ચ મલેન આદર્શઃ, આવ્રિયતે,
(યથા) ઉલ્બેન ગર્ભઃ આવૃતઃ, તથા તેન ઇદમ્ આવૃતમ્ ।
આવૃતં જ્ઞાનમેતેન જ્ઞાનિનો નિત્યવૈરિણા ।
કામરૂપેણ કૌન્તેય દુષ્પૂરેણાનલેન ચ ॥ ૩-૩૯ ॥
આવૃતમ્ જ્ઞાનમ્ એતેન જ્ઞાનિનઃ નિત્યવૈરિણા ।
કામરૂપેણ કૌન્તેય દુષ્પૂરેણ અનલેન ચ ॥ ૩-૩૯ ॥
હે કૌન્તેય! નિત્યવૈરિણા એતેન દુષ્પૂરેણ કામરૂપેણ
ચ અનલેન જ્ઞાનિનઃ જ્ઞાનમ્ આવૃતમ્ ।
ઇન્દ્રિયાણિ મનો બુદ્ધિરસ્યાધિષ્ઠાનમુચ્યતે ।
એતૈર્વિમોહયત્યેષ જ્ઞાનમાવૃત્ય દેહિનમ્ ॥ ૩-૪૦ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ મનઃ બુદ્ધિઃ અસ્ય અધિષ્ઠાનમ્ ઉચ્યતે ।
એતૈઃ વિમોહયતિ એષઃ જ્ઞાનમ્ આવૃત્ય દેહિનમ્ ॥ ૩-૪૦ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ મનઃ બુદ્ધિઃ અસ્ય અધિષ્ઠાનમ્ ઉચ્યતે ।
એષઃ એતૈઃ જ્ઞાનમ્ આવૃત્ય દેહિનમ્ વિમોહયતિ ।
તસ્માત્ત્વમિન્દ્રિયાણ્યાદૌ નિયમ્ય ભરતર્ષભ ।
પાપ્માનં પ્રજહિ હ્યેનં જ્ઞાનવિજ્ઞાનનાશનમ્ ॥ ૩-૪૧ ॥
તસ્માત્ ત્વમ્ ઇન્દ્રિયાણિ આદૌ નિયમ્ય ભરતર્ષભ ।
પાપ્માનમ્ પ્રજહિ હિ એનં જ્ઞાન-વિજ્ઞાન-નાશનમ્ ॥ ૩-૪૧ ॥
હે ભરતર્ષભ! તસ્માત્ ત્વમ્ આદૌ ઇન્દ્રિયાણિ નિયમ્ય,
જ્ઞાન-વિજ્ઞાન-નાશનમ્ એનં પાપ્માનમ્ પ્રજહિ હિ ।
ઇન્દ્રિયાણિ પરાણ્યાહુરિન્દ્રિયેભ્યઃ પરં મનઃ ।
મનસસ્તુ પરા બુદ્ધિર્યો બુદ્ધેઃ પરતસ્તુ સઃ ॥ ૩-૪૨ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ પરાણિ આહુઃ ઇન્દ્રિયેભ્યઃ પરમ્ મનઃ ।
મનસઃ તુ પરા બુદ્ધિઃ યઃ બુદ્ધેઃ પરતઃ તુ સઃ ॥ ૩-૪૨ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ પરાણિ આહુઃ, ઇન્દ્રિયેભ્યઃ મનઃ પરમ્, મનસઃ તુ
બુદ્ધિઃ પરા, યઃ તુ બુદ્ધેઃ પરતઃ સઃ (આત્મા અસ્તિ).
એવં બુદ્ધેઃ પરં બુદ્ધ્વા સંસ્તભ્યાત્માનમાત્મના ।
જહિ શત્રું મહાબાહો કામરૂપં દુરાસદમ્ ॥ ૩-૪૩ ॥
એવમ્ બુદ્ધેઃ પરમ્ બુદ્ધ્વા સંસ્તભ્ય આત્માનમ્ આત્મના ।
જહિ શત્રુમ્ મહાબાહો કામ-રૂપમ્ દુરાસદમ્ ॥ ૩-૪૩ ॥
હે મહાબાહો! એવમ્ (આત્માનં) બુદ્ધેઃ પરમ્ બુદ્ધ્વા
આત્મના આત્માનમ્ સંસ્તભ્ય, કામ-રૂપમ્ દુરાસદમ્ શત્રુમ્ જહિ ।
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે
કર્મયોગો નામ તૃતીયોઽધ્યાયઃ ॥ ૩ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ શ્રીમત્ ભગવત્-ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ
બ્રહ્મ-વિદ્યાયામ્ યોગ-શાસ્ત્રે શ્રી-કૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે
કર્મ-યોગઃ નામ તૃતીયઃ અધ્યાયઃ ॥ ૩ ॥
અથ ચતુર્થોઽધ્યાયઃ । જ્ઞાનકર્મસંન્યાસયોગઃ
અથ ચતુર્થોઅઃ અધ્યાયઃ । જ્ઞાન-કર્મ-સંન્યાસ-યોગઃ
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
ઇમં વિવસ્વતે યોગં પ્રોક્તવાનહમવ્યયમ્ ।
વિવસ્વાન્મનવે પ્રાહ મનુરિક્ષ્વાકવેઽબ્રવીત્ ॥ ૪-૧ ॥
ઇમમ્ વિવસ્વતે યોગમ્ પ્રોક્તવાન્ અહમ્ અવ્યયમ્ ।
વિવસ્વાન્ મનવે પ્રાહ મનુઃ ઇક્ષ્વાકવે અબ્રવીત્ ॥ ૪-૧ ॥
અહમ્ ઇમમ્ અવ્યયમ્ યોગમ્ વિવસ્વતે પ્રોક્તવાન્ ।
વિવસ્વાન્ મનવે પ્રાહ । મનુઃ ઇક્ષ્વાકવે અબ્રવીત્ ।
એવં પરમ્પરાપ્રાપ્તમિમં રાજર્ષયો વિદુઃ ।
સ કાલેનેહ મહતા યોગો નષ્ટઃ પરન્તપ ॥ ૪-૨ ॥
એવમ્ પરમ્પરા-પ્રાપ્તમ્ ઇમમ્ રાજર્ષયઃ વિદુઃ ।
સઃ કાલેન ઇહ મહતા યોગઃ નષ્ટઃ પરન્તપ ॥ ૪-૨ ॥
હે પરન્તપ! એવમ્ પરમ્પરા-પ્રાપ્તમ્ ઇમમ્ (યોગં)
રાજર્ષયઃ વિદુઃ । સઃ યોગઃ મહતા કાલેન ઇહ નષ્ટઃ ।
સ એવાયં મયા તેઽદ્ય યોગઃ પ્રોક્તઃ પુરાતનઃ ।
ભક્તોઽસિ મે સખા ચેતિ રહસ્યં હ્યેતદુત્તમમ્ ॥ ૪-૩ ॥
સઃ એવ અયમ્ મયા તે અદ્ય યોગઃ પ્રોક્તઃ પુરાતનઃ ।
ભક્તઃ અસિ મે સખા ચ ઇતિ રહસ્યમ્ હિ એતત્ ઉત્તમમ્ ॥ ૪-૩ ॥
સઃ એવ અયમ્ પુરાતનઃ યોગઃ મયા અદ્ય તે પ્રોક્તઃ । (ત્વં) મે
ભક્તઃ સખા ચ અસિ ઇતિ, હિ એતત્ ઉત્તમમ્ રહસ્યમ્ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
અપરં ભવતો જન્મ પરં જન્મ વિવસ્વતઃ ।
કથમેતદ્વિજાનીયાં ત્વમાદૌ પ્રોક્તવાનિતિ ॥ ૪-૪ ॥
અપરમ્ ભવતઃ જન્મ પરમ્ જન્મ વિવસ્વતઃ ।
કથમ્ એતત્ વિજાનીયામ્ ત્વમ્ આદૌ પ્રોક્તવાન્ ઇતિ ॥ ૪-૪ ॥
ભવતઃ જન્મ અપરમ્, વિવસ્વતઃ જન્મ પરમ્, (અતઃ) ત્વમ્
આદૌ એતત્ પ્રોક્તવાન્ ઇતિ કથમ્ વિજાનીયામ્ ?
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
બહૂનિ મે વ્યતીતાનિ જન્માનિ તવ ચાર્જુન ।
તાન્યહં વેદ સર્વાણિ ન ત્વં વેત્થ પરન્તપ ॥ ૪-૫ ॥
બહૂનિ મે વ્યતીતાનિ જન્માનિ તવ ચ અર્જુન ।
તાનિ અહમ્ વેદ સર્વાણિ ન ત્વમ્ વેત્થ પરન્તપ ॥ ૪-૫ ॥
હે પરન્તપ અર્જુન! મે તવ ચ બહૂનિ જન્માનિ વ્યતીતાનિ;
તાનિ સર્વાણિ અહમ્ વેદ, ત્વમ્ ન વેત્થ ।
અજોઽપિ સન્નવ્યયાત્મા ભૂતાનામીશ્વરોઽપિ સન્ ।
પ્રકૃતિં સ્વામધિષ્ઠાય સમ્ભવામ્યાત્મમાયયા ॥ ૪-૬ ॥
અજઃ અપિ સન્ અવ્યય-આત્મા ભૂતાનામ્ ઈશ્વરઃ અપિ સન્ ।
પ્રકૃતિમ્ સ્વામ્ અધિષ્ઠાય સમ્ભવામિ આત્મ-માયયા ॥ ૪-૬ ॥
(અહં) અજઃ અવ્યય-આત્મા અપિ સન્, ભૂતાનામ્ ઈશ્વરઃ અપિ સન્,
સ્વામ્ પ્રકૃતિમ્ અધિષ્ઠાય, આત્મ-માયયા સમ્ભવામિ ।
યદા યદા હિ ધર્મસ્ય ગ્લાનિર્ભવતિ ભારત ।
અભ્યુત્થાનમધર્મસ્ય તદાત્માનં સૃજામ્યહમ્ ॥ ૪-૭ ॥
યદા યદા હિ ધર્મસ્ય ગ્લાનિઃ ભવતિ ભારત ।
અભ્યુત્થાનમ્ અધર્મસ્ય તદા આત્માનમ્ સૃજામિ અહમ્ ॥ ૪-૭ ॥
હે ભારત! યદા યદા હિ ધર્મસ્ય ગ્લાનિઃ, અધર્મસ્ય (ચ)
અભ્યુત્થાનમ્ ભવતિ, તદા અહમ્ આત્માનમ્ સૃજામિ ।
પરિત્રાણાય સાધૂનાં વિનાશાય ચ દુષ્કૃતામ્ ।
ધર્મસંસ્થાપનાર્થાય સમ્ભવામિ યુગે યુગે ॥ ૪-૮ ॥
પરિત્રાણાય સાધૂનામ્ વિનાશાય ચ દુષ્કૃતામ્ ।
ધર્મ-સંસ્થાપન-અર્થાય સમ્ભવામિ યુગે યુગે ॥ ૪-૮ ॥
સાધૂનામ્ પરિત્રાણાય, દુષ્કૃતામ્ વિનાશાય,
ધર્મ-સંસ્થાપન-અર્થાય ચ, (અહં) યુગે યુગે સમ્ભવામિ ।
જન્મ કર્મ ચ મે દિવ્યમેવં યો વેત્તિ તત્ત્વતઃ ।
ત્યક્ત્વા દેહં પુનર્જન્મ નૈતિ મામેતિ સોઽર્જુન ॥ ૪-૯ ॥
જન્મ કર્મ ચ મે દિવ્યમ્ એવમ્ યઃ વેત્તિ તત્ત્વતઃ ।
ત્યક્ત્વા દેહમ્ પુનઃ જન્મ ન એતિ મામ્ એતિ સઃ અર્જુન ॥ ૪-૯ ॥
હે અર્જુન! યઃ મે દિવ્યમ્ જન્મ કર્મ ચ એવમ્ તત્ત્વતઃ વેત્તિ,
સઃ દેહમ્ ત્યક્ત્વા, પુનઃ જન્મ ન એતિ, (કિન્તુ સઃ) મામ્ એતિ ।
વીતરાગભયક્રોધા મન્મયા મામુપાશ્રિતાઃ ।
બહવો જ્ઞાનતપસા પૂતા મદ્ભાવમાગતાઃ ॥ ૪-૧૦ ॥
વીત-રાગ-ભય-ક્રોધાઃ મન્મયાઃ મામ્ ઉપાશ્રિતાઃ ।
બહવઃ જ્ઞાન-તપસા પૂતાઃ મદ્ભાવમ્ આગતાઃ ॥ ૪-૧૦ ॥
વીત-રાગ-ભય-ક્રોધાઃ, મન્મયાઃ મામ્ ઉપાશ્રિતાઃ,
જ્ઞાન-તપસા પૂતાઃ, બહવઃ મદ્ભાવમ્ આગતાઃ ।
યે યથા માં પ્રપદ્યન્તે તાંસ્તથૈવ ભજામ્યહમ્ ।
મમ વર્ત્માનુવર્તન્તે મનુષ્યાઃ પાર્થ સર્વશઃ ॥ ૪-૧૧ ॥
યે યથા મામ્ પ્રપદ્યન્તે તાન્ તથા એવ ભજામ્યિ અહમ્ ।
મમ વર્ત્મ અનુવર્તન્તે મનુષ્યાઃ પાર્થ સર્વશઃ ॥ ૪-૧૧ ॥
યે યથા મામ્ પ્રપદ્યન્તે, તાન્ તથા એવ અહમ્ ભજામિ ।
હે પાર્થ! મનુષ્યાઃ સર્વશઃ મમ વર્ત્મ અનુવર્તન્તે ।
કાઙ્ક્ષન્તઃ કર્મણાં સિદ્ધિં યજન્ત ઇહ દેવતાઃ ।
ક્ષિપ્રં હિ માનુષે લોકે સિદ્ધિર્ભવતિ કર્મજા ॥ ૪-૧૨ ॥
કાઙ્ક્ષન્તઃ કર્મણામ્ સિદ્ધિમ્ યજન્તે ઇહ દેવતાઃ ।
ક્ષિપ્રમ્ હિ માનુષે લોકે સિદ્ધિઃ ભવતિ કર્મજા ॥ ૪-૧૨ ॥
કર્મણામ્ સિદ્ધિમ્ કાઙ્ક્ષન્તઃ (મનુષ્યાઃ) ઇહ દેવતાઃ યજન્તે;
હિ માનુષે લોકે કર્મજા સિદ્ધિઃ ક્ષિપ્રમ્ ભવતિ ।
ચાતુર્વર્ણ્યં મયા સૃષ્ટં ગુણકર્મવિભાગશઃ ।
તસ્ય કર્તારમપિ માં વિદ્ધ્યકર્તારમવ્યયમ્ ॥ ૪-૧૩ ॥
ચાતુર્વર્ણ્યમ્ મયા સૃષ્ટમ્ ગુણ-કર્મ-વિભાગશઃ ।
તસ્ય કર્તારમ્ અપિ મામ્ વિદ્ધિ અકર્તારમ્ અવ્યયમ્ ॥ ૪-૧૩ ॥
મયા ગુણ-કર્મ-વિભાગશઃ ચાતુર્વર્ણ્યમ્ સૃષ્ટમ્,
તસ્ય કર્તારમ્ અપિ મામ્ અવ્યયમ્ અકર્તારમ્ વિદ્ધિ ।
ન માં કર્માણિ લિમ્પન્તિ ન મે કર્મફલે સ્પૃહા ।
ઇતિ માં યોઽભિજાનાતિ કર્મભિર્ન સ બધ્યતે ॥ ૪-૧૪ ॥
ન મામ્ કર્માણિ લિમ્પન્તિ ન મે કર્મ-ફલે સ્પૃહા ।
ઇતિ મામ્ યઃ અભિજાનાતિ કર્મભિઃ ન સ બધ્યતે ॥ ૪-૧૪ ॥
કર્મ-ફલે મે સ્પૃહા ન (અતઃ) કર્માણિ મામ્ ન લિમ્પન્તિ ।
ઇતિ યઃ મામ્ અભિજાનાતિ, સઃ કર્મભિઃ ન બધ્યતે ।
એવં જ્ઞાત્વા કૃતં કર્મ પૂર્વૈરપિ મુમુક્ષુભિઃ ।
કુરુ કર્મૈવ તસ્માત્ત્વં પૂર્વૈઃ પૂર્વતરં કૃતમ્ ॥ ૪-૧૫ ॥
એવમ્ જ્ઞાત્વા કૃતમ્ કર્મ પૂર્વૈઃ અપિ મુમુક્ષુભિઃ ।
કુરુ કર્મ એવ તસ્માત્ ત્વમ્ પૂર્વૈઃ પૂર્વતરમ્ કૃતમ્ ॥ ૪-૧૫ ॥
એવમ્ જ્ઞાત્વા પૂર્વૈઃ મુમુક્ષુભિઃ અપિ કર્મ કૃતમ્ ।
તસ્માત્ ત્વમ્ પૂર્વૈઃ પૂર્વતરમ્ કૃતમ્ એવ કર્મ કુરુ ।
કિં કર્મ કિમકર્મેતિ કવયોઽપ્યત્ર મોહિતાઃ ।
તત્તે કર્મ પ્રવક્ષ્યામિ યજ્જ્ઞાત્વા મોક્ષ્યસેઽશુભાત્ ॥ ૪-૧૬ ॥
કિમ્ કર્મ કિમ્ અકર્મ ઇતિ કવયઃ અપિ અત્ર મોહિતાઃ ।
તત્ તે કર્મ પ્રવક્ષ્યામિ યત્ જ્ઞાત્વા મોક્ષ્યસે અશુભાત્ ॥ ૪-૧૬ ॥
‘કિમ્ કર્મ, કિમ્ અકર્મ’ ઇતિ અત્ર કવયઃ અપિ મોહિતાઃ ।
તત્ કર્મ તે પ્રવક્ષ્યામિ, યત્ જ્ઞાત્વા અશુભાત્ મોક્ષ્યસે ।
કર્મણો હ્યપિ બોદ્ધવ્યં બોદ્ધવ્યં ચ વિકર્મણઃ ।
અકર્મણશ્ચ બોદ્ધવ્યં ગહના કર્મણો ગતિઃ ॥ ૪-૧૭ ॥
કર્મણઃ હિ અપિ બોદ્ધવ્યમ્ બોદ્ધવ્યમ્ ચ વિકર્મણઃ ।
અકર્મણઃ ચ બોદ્ધવ્યમ્ ગહના કર્મણઃ ગતિઃ ॥ ૪-૧૭ ॥
કર્મણઃ (તત્ત્વં) હિ અપિ બોદ્ધવ્યમ્, વિકર્મણઃ ચ (તત્ત્વં)
બોદ્ધવ્યમ્, (તથા) અકર્મણઃ ચ (તત્ત્વં) બોદ્ધવ્યમ્,
કર્મણઃ ગતિઃ ગહના ।
કર્મણ્યકર્મ યઃ પશ્યેદકર્મણિ ચ કર્મ યઃ ।
સ બુદ્ધિમાન્મનુષ્યેષુ સ યુક્તઃ કૃત્સ્નકર્મકૃત્ ॥ ૪-૧૮ ॥
કર્મણિ અકર્મ યઃ પશ્યેત્ અકર્મણિ ચ કર્મ યઃ ।
સઃ બુદ્ધિમાન્ મનુષ્યેષુ સઃ યુક્તઃ કૃત્સ્ન-કર્મ-કૃત્ ॥ ૪-૧૮ ॥
યઃ કર્મણિ અકર્મ પશ્યેત્ અકર્મણિ ચ યઃ કર્મ ( પશ્યેત્) સઃ
મનુષ્યેષુ બુદ્ધિમાન્, સઃ યુક્તઃ, (સઃ) કૃત્સ્ન-કર્મ-કૃત્ ।
યસ્ય સર્વે સમારમ્ભાઃ કામસઙ્કલ્પવર્જિતાઃ ।
જ્ઞાનાગ્નિદગ્ધકર્માણં તમાહુઃ પણ્ડિતં બુધાઃ ॥ ૪-૧૯ ॥
યસ્ય સર્વે સમારમ્ભાઃ કામ-સઙ્કલ્પ-વર્જિતાઃ ।
જ્ઞાન-અગ્નિ-દગ્ધ-કર્માણમ્ તમ્ આહુઃ પણ્ડિતમ્ બુધાઃ ॥ ૪-૧૯ ॥
યસ્ય સર્વે સમારમ્ભાઃ કામ-સઙ્કલ્પ-વર્જિતાઃ, તમ્
જ્ઞાન-અગ્નિ-દગ્ધ-કર્માણમ્ બુધાઃ પણ્ડિતમ્ આહુઃ ।
ત્યક્ત્વા કર્મફલાસઙ્ગં નિત્યતૃપ્તો નિરાશ્રયઃ ।
કર્મણ્યભિપ્રવૃત્તોઽપિ નૈવ કિઞ્ચિત્કરોતિ સઃ ॥ ૪-૨૦ ॥
ત્યક્ત્વા કર્મ-ફલ-આસઙ્ગમ્ નિત્ય-તૃપ્તઃ નિરાશ્રયઃ ।
કર્મણિ અભિપ્રવૃત્તઃ અપિ ન એવ કિઞ્ચિત્ કરોતિ સઃ ॥ ૪-૨૦ ॥
(યઃ) કર્મ-ફલ-આસઙ્ગમ્ ત્યક્ત્વા નિત્ય-તૃપ્તઃ નિરાશ્રયઃ,
સઃ કર્મણિ અભિપ્રવૃત્તઃ અપિ ન એવ કિઞ્ચિત્ કરોતિ ।
નિરાશીર્યતચિત્તાત્મા ત્યક્તસર્વપરિગ્રહઃ ।
શારીરં કેવલં કર્મ કુર્વન્નાપ્નોતિ કિલ્બિષમ્ ॥ ૪-૨૧ ॥
નિરાશીઃ યત-ચિત્ત-આત્મા ત્યક્ત-સર્વ-પરિગ્રહઃ ।
શારીરમ્ કેવલમ્ કર્મ કુર્વન્ ન આપ્નોતિ કિલ્બિષમ્ ॥ ૪-૨૧ ॥
નિરાશીઃ યત-ચિત્ત-આત્મા ત્યક્ત-સર્વ-પરિગ્રહઃ, કેવલમ્
શારીરમ્ કર્મ કુર્વન્ કિલ્બિષમ્ ન આપ્નોતિ ।
યદૃચ્છાલાભસન્તુષ્ટો દ્વન્દ્વાતીતો વિમત્સરઃ ।
સમઃ સિદ્ધાવસિદ્ધૌ ચ કૃત્વાપિ ન નિબધ્યતે ॥ ૪-૨૨ ॥
યદૃચ્છા-લાભ-સન્તુષ્ટઃ દ્વન્દ્વ-અતીતઃ વિમત્સરઃ ।
સમઃ સિદ્ધૌ અસિદ્ધૌ ચ કૃત્વા અપિ ન નિબધ્યતે ॥ ૪-૨૨ ॥
યદૃચ્છા-લાભ-સન્તુષ્ટઃ દ્વન્દ્વ-અતીતઃ વિમત્સરઃ સિદ્ધૌ
અસિદ્ધૌ ચ સમઃ, કૃત્વા અપિ ન નિબધ્યતે ।
ગતસઙ્ગસ્ય મુક્તસ્ય જ્ઞાનાવસ્થિતચેતસઃ ।
યજ્ઞાયાચરતઃ કર્મ સમગ્રં પ્રવિલીયતે ॥ ૪-૨૩ ॥
ગત-સઙ્ગસ્ય મુક્તસ્ય જ્ઞાન-અવસ્થિત-ચેતસઃ ।
યજ્ઞાય આચરતઃ કર્મ સમગ્રમ્ પ્રવિલીયતે ॥ ૪-૨૩ ॥
ગત-સઙ્ગસ્ય જ્ઞાન-અવસ્થિત-ચેતસઃ યજ્ઞાય આચરતઃ
મુક્તસ્ય કર્મ સમગ્રમ્ પ્રવિલીયતે ।
બ્રહ્માર્પણં બ્રહ્મ હવિર્બ્રહ્માગ્નૌ બ્રહ્મણા હુતમ્ ।
બ્રહ્મૈવ તેન ગન્તવ્યં બ્રહ્મકર્મસમાધિના ॥ ૪-૨૪ ॥
બ્રહ્મ-અર્પણં બ્રહ્મ હવિઃ બ્રહ્મ-અગ્નૌ બ્રહ્મણા હુતમ્ ।
બ્રહ્મ એવ તેન ગન્તવ્યમ્ બ્રહ્મ-કર્મ-સમાધિના ॥ ૪-૨૪ ॥
બ્રહ્મ અર્પણં, બ્રહ્મ હવિઃ, બ્રહ્મ-અગ્નૌ બ્રહ્મણા હુતમ્,
બ્રહ્મ-કર્મ-સમાધિના તેન બ્રહ્મ એવ ગન્તવ્યમ્ ।
દૈવમેવાપરે યજ્ઞં યોગિનઃ પર્યુપાસતે ।
બ્રહ્માગ્નાવપરે યજ્ઞં યજ્ઞેનૈવોપજુહ્વતિ ॥ ૪-૨૫ ॥
દૈવમ્ એવ અપરે યજ્ઞમ્ યોગિનઃ પર્યુપાસતે ।
બ્રહ્મ-અગ્નૌ અપરે યજ્ઞં યજ્ઞેન એવ ઉપજુહ્વતિ ॥ ૪-૨૫ ॥
અપરે યોગિનઃ દૈવમ્ એવ યજ્ઞમ્ પર્યુપાસતે; અપરે
બ્રહ્મ-અગ્નૌ યજ્ઞેન યજ્ઞં એવ ઉપજુહ્વતિ ।
શ્રોત્રાદીનીન્દ્રિયાણ્યન્યે સંયમાગ્નિષુ જુહ્વતિ ।
શબ્દાદીન્વિષયાનન્ય ઇન્દ્રિયાગ્નિષુ જુહ્વતિ ॥ ૪-૨૬ ॥
શ્રોત્ર-આદીનિ ઇન્દ્રિયાણિ અન્યે સંયમ-અગ્નિષુ જુહ્વતિ ।
શબ્દ-આદીન્ વિષયાન્ અન્યે ઇન્દ્રિય-અગ્નિષુ જુહ્વતિ ॥ ૪-૨૬ ॥
અન્યે શ્રોત્ર-આદીનિ ઇન્દ્રિયાણિ સંયમ-અગ્નિષુ જુહ્વતિ, અન્યે
શબ્દ-આદીન્ વિષયાન્ ઇન્દ્રિય-અગ્નિષુ જુહ્વતિ ।
સર્વાણીન્દ્રિયકર્માણિ પ્રાણકર્માણિ ચાપરે ।
આત્મસંયમયોગાગ્નૌ જુહ્વતિ જ્ઞાનદીપિતે ॥ ૪-૨૭ ॥
સર્વાણિ ઇન્દ્રિય-કર્માણિ પ્રાણ-કર્માણિ ચ અપરે ।
આત્મ-સંયમ-યોગ-અગ્નૌ જુહ્વતિ જ્ઞાન-દીપિતે ॥ ૪-૨૭ ॥
અપરે જ્ઞાન-દીપિતે આત્મ-સંયમ-યોગ-અગ્નૌ સર્વાણિ
ઇન્દ્રિય-કર્માણિ પ્રાણ-કર્માણિ ચ જુહ્વતિ ।
દ્રવ્યયજ્ઞાસ્તપોયજ્ઞા યોગયજ્ઞાસ્તથાપરે ।
સ્વાધ્યાયજ્ઞાનયજ્ઞાશ્ચ યતયઃ સંશિતવ્રતાઃ ॥ ૪-૨૮ ॥
દ્રવ્ય-યજ્ઞાઃ તપો-યજ્ઞાઃ યોગ-યજ્ઞાઃ તથા અપરે ।
સ્વાધ્યાય-જ્ઞાન-યજ્ઞાઃ ચ યતયઃ સંશિતવ્રતાઃ ॥ ૪-૨૮ ॥
અપરે સંશિતવ્રતાઃ દ્રવ્ય-યજ્ઞાઃ તપો-યજ્ઞાઃ યોગ-યજ્ઞાઃ
તથા ચ સ્વાધ્યાય-જ્ઞાન-યજ્ઞાઃ યતયઃ (સન્તિ) ।
અપાને જુહ્વતિ પ્રાણં પ્રાણેઽપાનં તથાપરે ।
પ્રાણાપાનગતી રુદ્ધ્વા પ્રાણાયામપરાયણાઃ ॥ ૪-૨૯ ॥
અપાને જુહ્વતિ પ્રાણમ્ પ્રાણે અપાનમ્ તથા અપરે ।
પ્રાણ-અપાન-ગતી રુદ્ધ્વા પ્રાણાયામ-પરાયણાઃ ॥ ૪-૨૯ ॥
અપાને પ્રાણમ્ પ્રાણે અપાનમ્ જુહ્વતિ । (તથા અપરે)
પ્રાણ-અપાન-ગતી રુદ્ધ્વા પ્રાણાયામ-પરાયણાઃ (સન્તિ) ।
અપરે નિયતાહારાઃ પ્રાણાન્પ્રાણેષુ જુહ્વતિ ।
સર્વેઽપ્યેતે યજ્ઞવિદો યજ્ઞક્ષપિતકલ્મષાઃ ॥ ૪-૩૦ ॥
અપરે નિયત-આહારાઃ પ્રાણાન્ પ્રાણેષુ જુહ્વતિ ।
સર્વે અપિ એતે યજ્ઞવિદઃ યજ્ઞ-ક્ષપિત-કલ્મષાઃ ॥ ૪-૩૦ ॥
અપરે નિયત-આહારાઃ પ્રાણાન્ પ્રાણેષુ જુહ્વતિ । એતે સર્વે અપિ
યજ્ઞવિદઃ યજ્ઞ-ક્ષપિત-કલ્મષાઃ (સન્તિ) ।
યજ્ઞશિષ્ટામૃતભુજો યાન્તિ બ્રહ્મ સનાતનમ્ ।
નાયં લોકોઽસ્ત્યયજ્ઞસ્ય કુતોઽન્યઃ કુરુસત્તમ ॥ ૪-૩૧ ॥
યજ્ઞ-શિષ્ટ-અમૃત-ભુજઃ યાન્તિ બ્રહ્મ સનાતનમ્ ।
નાયમ્ લોકઃ અસ્તિ અયજ્ઞસ્ય કુતઃ અન્યઃ કુરુસત્તમ ॥ ૪-૩૧ ॥
હે કુરુસત્તમ! યજ્ઞ-શિષ્ટ-અમૃત-ભુજઃ સનાતનમ્ બ્રહ્મ યાન્તિ ।
અયજ્ઞસ્ય અયમ્ લોકઃ ન અસ્તિ, કુતઃ અન્યઃ ?
એવં બહુવિધા યજ્ઞા વિતતા બ્રહ્મણો મુખે ।
કર્મજાન્વિદ્ધિ તાન્સર્વાનેવં જ્ઞાત્વા વિમોક્ષ્યસે ॥ ૪-૩૨ ॥
એવમ્ બહુવિધાઃ યજ્ઞાઃ વિતતાઃ બ્રહ્મણઃ મુખે ।
કર્મજાન્ વિદ્ધિ તાન્ સર્વાન્ એવમ્ જ્ઞાત્વા વિમોક્ષ્યસે ॥ ૪-૩૨ ॥
એવમ્ બહુવિધાઃ યજ્ઞાઃ બ્રહ્મણઃ મુખે વિતતાઃ (સન્તિ, ત્વં)
તાન્ સર્વાન્ કર્મજાન્ વિદ્ધિ । એવમ્ જ્ઞાત્વા (ત્વં) વિમોક્ષ્યસે ।
શ્રેયાન્દ્રવ્યમયાદ્યજ્ઞાજ્જ્ઞાનયજ્ઞઃ પરન્તપ ।
સર્વં કર્માખિલં પાર્થ જ્ઞાને પરિસમાપ્યતે ॥ ૪-૩૩ ॥
શ્રેયાન્ દ્રવ્યમયાત્ યજ્ઞાત્ જ્ઞાન-યજ્ઞઃ પરન્તપ ।
સર્વમ્ કર્મ-અખિલમ્ પાર્થ જ્ઞાને પરિસમાપ્યતે ॥ ૪-૩૩ ॥
હે પરન્તપ! દ્રવ્યમયાત્ યજ્ઞાત્ જ્ઞાન-યજ્ઞઃ શ્રેયાન્ ।
હે પાર્થ! સર્વમ્ અખિલમ્ કર્મ જ્ઞાને પરિસમાપ્યતે ।
તદ્વિદ્ધિ પ્રણિપાતેન પરિપ્રશ્નેન સેવયા ।
ઉપદેક્ષ્યન્તિ તે જ્ઞાનં જ્ઞાનિનસ્તત્ત્વદર્શિનઃ ॥ ૪-૩૪ ॥
તત્ વિદ્ધિ પ્રણિપાતેન પરિપ્રશ્નેન સેવયા ।
ઉપદેક્ષ્યન્તિ તે જ્ઞાનમ્ જ્ઞાનિનઃ તત્ત્વ-દર્શિનઃ ॥ ૪-૩૪ ॥
પ્રણિપાતેન પરિપ્રશ્નેન સેવયા તત્ત્વ-દર્શિનઃ જ્ઞાનિનઃ
જ્ઞાનમ્ તે ઉપદેક્ષ્યન્તિ તત્ (ત્વં) વિદ્ધિ ।
યજ્જ્ઞાત્વા ન પુનર્મોહમેવં યાસ્યસિ પાણ્ડવ ।
યેન ભૂતાન્યશેષાણ દ્રક્ષ્યસ્યાત્મન્યથો મયિ ॥ ૪-૩૫ ॥
યત્ જ્ઞાત્વા ન પુનઃ મોહમ્ એવમ્ યાસ્યસિ પાણ્ડવ ।
યેન ભૂતાનિ અશેષાણિ દ્રક્ષ્યસિ આત્મનિ અથો મયિ ॥ ૪-૩૫ ॥
હે પાણ્ડવ! યત્ જ્ઞાત્વા (ત્વં) પુનઃ એવમ્ મોહમ્
ન યાસ્યસિ, યેન ભૂતાનિ અશેષેણ આત્મનિ અથો મયિ દ્રક્ષ્યસિ ।
અપિ ચેદસિ પાપેભ્યઃ સર્વેભ્યઃ પાપકૃત્તમઃ ।
સર્વં જ્ઞાનપ્લવેનૈવ વૃજિનં સન્તરિષ્યસિ ॥ ૪-૩૬ ॥
અપિ ચેત્ અસિ પાપેભ્યઃ સર્વેભ્યઃ પાપ-કૃત્તમઃ ।
સર્વમ્ જ્ઞાન-પ્લવેન એવ વૃજિનમ્ સન્તરિષ્યસિ ॥ ૪-૩૬ ॥
(ત્વં) સર્વેભ્યઃ પાપેભ્યઃ અપિ પાપ-કૃત્તમઃ અસિ ચેત્ સર્વમ્
વૃજિનમ્ જ્ઞાન-પ્લવેન એવ સન્તરિષ્યસિ ।
યથૈધાંસિ સમિદ્ધોઽગ્નિર્ભસ્મસાત્કુરુતેઽર્જુન ।
જ્ઞાનાગ્નિઃ સર્વકર્માણિ ભસ્મસાત્કુરુતે તથા ॥ ૪-૩૭ ॥
યથા એધાંસિ સમિદ્ધઃ અગ્નિઃ ભસ્મસાત્ કુરુતે અર્જુન ।
જ્ઞાન-અગ્નિઃ સર્વ-કર્માણિ ભસ્મસાત્ કુરુતે તથા ॥ ૪-૩૭ ॥
હે અર્જુન! યથા સમિદ્ધઃ અગ્નિઃ એધાંસિ ભસ્મસાત્ કુરુતે,
તથા જ્ઞાન-અગ્નિઃ સર્વ-કર્માણિ ભસ્મસાત્ કુરુતે ।
ન હિ જ્ઞાનેન સદૃશં પવિત્રમિહ વિદ્યતે ।
તત્સ્વયં યોગસંસિદ્ધઃ કાલેનાત્મનિ વિન્દતિ ॥ ૪-૩૮ ॥
ન હિ જ્ઞાનેન સદૃશમ્ પવિત્રમ્ ઇહ વિદ્યતે ।
તત્ સ્વયં યોગ-સંસિદ્ધઃ કાલેન આત્મનિ વિન્દતિ ॥ ૪-૩૮ ॥
હિ ઇહ જ્ઞાનેન સદૃશમ્ પવિત્રમ્ ન વિદ્યતે । તત્ (જ્ઞાનં)
સ્વયં યોગ-સંસિદ્ધઃ કાલેન આત્મનિ વિન્દતિ ।
શ્રદ્ધાવાઁલ્લભતે જ્ઞાનં તત્પરઃ સંયતેન્દ્રિયઃ ।
જ્ઞાનં લબ્ધ્વા પરાં શાન્તિમચિરેણાધિગચ્છતિ ॥ ૪-૩૯ ॥
શ્રદ્ધાવાન્ લભતે જ્ઞાનમ્ તત્પરઃ સંયત-ઇન્દ્રિયઃ ।
જ્ઞાનમ્ લબ્ધ્વા પરામ્ શાન્તિમ્ અચિરેણાધિગચ્છતિ ॥ ૪-૩૯ ॥
શ્રદ્ધાવાન્, તત્પરઃ, સંયત-ઇન્દ્રિયઃ જ્ઞાનમ્ લભતે ।
જ્ઞાનમ્ લબ્ધ્વા અચિરેણ પરામ્ શાન્તિમ્ અધિગચ્છતિ ।
અજ્ઞશ્ચાશ્રદ્દધાનશ્ચ સંશયાત્મા વિનશ્યતિ ।
નાયં લોકોઽસ્તિ ન પરો ન સુખં સંશયાત્મનઃ ॥ ૪-૪૦ ॥
અજ્ઞઃ ચ અશ્રદ્દધાનઃ ચ સંશય-આત્મા વિનશ્યતિ ।
ન અયં લોકઃ અસ્તિ ન પરઃ ન સુખં સંશયાત્મનઃ ॥ ૪-૪૦ ॥
અજ્ઞઃ ચ અશ્રદ્દધાનઃ ચ સંશય-આત્મા વિનશ્યતિ ।
સંશયાત્મનઃ અયં લોકઃ ન અસ્તિ, ન પરઃ (લોકઃ),
ન (ચ) સુખં (અસ્તિ).
યોગસંન્યસ્તકર્માણં જ્ઞાનસઞ્છિન્નસંશયમ્ ।
આત્મવન્તં ન કર્માણિ નિબધ્નન્તિ ધનઞ્જય ॥ ૪-૪૧ ॥
યોગ-સંન્યસ્તકર્માણં જ્ઞાનસઞ્છિન્નસંશયમ્ ।
આત્મવન્તં ન કર્માણિ નિબધ્નન્તિ ધનઞ્જય ॥ ૪-૪૧ ॥
હે ધનઞ્જય! યોગ-સંન્યસ્તકર્માણં જ્ઞાનસઞ્છિન્નસંશયમ્
આત્મવન્તં કર્માણિ ન નિબધ્નન્તિ ।
તસ્માદજ્ઞાનસમ્ભૂતં હૃત્સ્થં જ્ઞાનાસિનાત્મનઃ ।
છિત્ત્વૈનં સંશયં યોગમાતિષ્ઠોત્તિષ્ઠ ભારત ॥ ૪-૪૨ ॥
તસ્માત્ અજ્ઞાન-સમ્ભૂતમ્ હૃત્સ્થમ્ જ્ઞાન-અસિના-આત્મનઃ ।
છિત્ત્વા એનમ્ સંશયમ્ યોગમ્ આતિષ્ઠ ઉત્તિષ્ઠ ભારત ॥ ૪-૪૨ ॥
હે ભારત!તસ્માત્ અજ્ઞાન-સમ્ભૂતમ્ હૃત્સ્થમ્ આત્મનઃ
એનમ્ સંશયમ્ જ્ઞાન-અસિના છિત્ત્વા યોગમ્ આતિષ્ઠ,
(યુદ્ધાય ચ) ઉત્તિષ્ઠ ।
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે
જ્ઞાનકર્મસંન્યાસયોગો નામ ચતુર્થોઽધ્યાયઃ ॥ ૪ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ શ્રીમત્ ભગવત્ ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ
બ્રહ્મ-વિદ્યાયામ્ યોગ-શાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે
જ્ઞાન-કર્મ-સંન્યાસ-યોગઃ નામ ચતુર્થઃ અધ્યાયઃ ॥ ૪ ॥
અથ પઞ્ચમોઽધ્યાયઃ । સંન્યાસયોગઃ ।
અથ પઞ્ચમઃ અધ્યાયઃ । સંન્યાસ-યોગઃ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
સંન્યાસં કર્મણાં કૃષ્ણ પુનર્યોગં ચ શંસસિ ।
યચ્છ્રેય એતયોરેકં તન્મે બ્રૂહિ સુનિશ્ચિતમ્ ॥ ૫-૧ ॥
સંન્યાસમ્ કર્મણામ્ કૃષ્ણ પુનઃ યોગમ્ ચ શંસસિ ।
યત્ શ્રેયઃ એતયોઃ એકમ્ તત્ મે બ્રૂહિ સુનિશ્ચિતમ્ ॥ ૫-૧ ॥
હે કૃષ્ણ! કર્મણામ્ સંન્યાસમ્, પુનઃ યોગમ્ ચ શંસસિ;
એતયોઃ યત્ એકમ્ શ્રેયઃ તત્ મે સુનિશ્ચિતમ્ બ્રૂહિ ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
સંન્યાસઃ કર્મયોગશ્ચ નિઃશ્રેયસકરાવુભૌ ।
તયોસ્તુ કર્મસંન્યાસાત્કર્મયોગો વિશિષ્યતે ॥ ૫-૨ ॥
સંન્યાસઃ કર્મ-યોગઃ ચ નિઃશ્રેયસકરૌ ઉભૌ ।
તયોઃ તુ કર્મ-સંન્યાસાત્ કર્મ-યોગઃ વિશિષ્યતે ॥ ૫-૨ ॥
સંન્યાસઃ કર્મ-યોગઃ ચ ઉભૌ નિઃશ્રેયસકરૌ;
તયોઃ તુ કર્મ-સંન્યાસાત્ કર્મ-યોગઃ વિશિષ્યતે ।
જ્ઞેયઃ સ નિત્યસંન્યાસી યો ન દ્વેષ્ટિ ન કાઙ્ક્ષતિ ।
નિર્દ્વન્દ્વો હિ મહાબાહો સુખં બન્ધાત્પ્રમુચ્યતે ॥ ૫-૩ ॥
જ્ઞેયઃ સઃ નિત્ય-સંન્યાસી યઃ ન દ્વેષ્ટિ ન કાઙ્ક્ષતિ ।
નિર્દ્વન્દ્વઃ હિ મહાબાહો સુખમ્ બન્ધાત્ પ્રમુચ્યતે ॥ ૫-૩ ॥
યઃ ન દ્વેષ્ટિ, ન (ચ) કાઙ્ક્ષતિ, સઃ નિત્ય-સંન્યાસી
જ્ઞેયઃ; મહાબાહો! હિ નિર્દ્વન્દ્વઃ બન્ધાત્ સુખમ્ પ્રમુચ્યતે ।
સાઙ્ખ્યયોગૌ પૃથગ્બાલાઃ પ્રવદન્તિ ન પણ્ડિતાઃ ।
એકમપ્યાસ્થિતઃ સમ્યગુભયોર્વિન્દતે ફલમ્ ॥ ૫-૪ ॥
સાઙ્ખ્ય-યોગૌ પૃથક્ બાલાઃ પ્રવદન્તિ ન પણ્ડિતાઃ ।
એકમ્ અપિ આસ્થિતઃ સમ્યક્ ઉભયોઃ વિન્દતે ફલમ્ ॥ ૫-૪ ॥
સાઙ્ખ્ય-યોગૌ પૃથક્ (ઇતિ) બાલાઃ પ્રવદન્તિ, ન પણ્ડિતાઃ ।
એકમ્ અપિ સમ્યક્ આસ્થિતઃ (પુરુષઃ) ઉભયોઃ ફલમ્ વિન્દતે ।
યત્સાઙ્ખ્યૈઃ પ્રાપ્યતે સ્થાનં તદ્યોગૈરપિ ગમ્યતે ।
એકં સાઙ્ખ્યં ચ યોગં ચ યઃ પશ્યતિ સ પશ્યતિ ॥ ૫-૫ ॥
યત્ સાઙ્ખ્યૈઃ પ્રાપ્યતે સ્થાનમ્ તત્ યોગૈઃ અપિ ગમ્યતે ।
એકમ્ સાઙ્ખ્યમ્ ચ યોગમ્ ચ યઃ પશ્યતિ સ પશ્યતિ ॥ ૫-૫ ॥
યત્ સ્થાનમ્ સાઙ્ખ્યૈઃ પ્રાપ્યતે, તત્ યોગૈઃ અપિ ગમ્યતે;
યઃ સાઙ્ખ્યમ્ ચ યોગમ્ ચ એકમ્ પશ્યતિ, સ (એવ) પશ્યતિ ।
સંન્યાસસ્તુ મહાબાહો દુઃખમાપ્તુમયોગતઃ ।
યોગયુક્તો મુનિર્બ્રહ્મ નચિરેણાધિગચ્છતિ ॥ ૫-૬ ॥
સંન્યાસઃ તુ મહાબાહો દુઃખમ્ આપ્તુમ્ અયોગતઃ ।
યોગ-યુક્તઃ મુનિઃ બ્રહ્મ નચિરેણ અધિગચ્છતિ ॥ ૫-૬ ॥
હે મહાબાહો! અયોગતઃ સંન્યાસઃ તુ દુઃખમ્ આપ્તુમ્,
યોગ-યુક્તઃ મુનિઃ ન ચિરેણ બ્રહ્મ અધિગચ્છતિ ।
યોગયુક્તો વિશુદ્ધાત્મા વિજિતાત્મા જિતેન્દ્રિયઃ ।
સર્વભૂતાત્મભૂતાત્મા કુર્વન્નપિ ન લિપ્યતે ॥ ૫-૭ ॥
યોગ-યુક્તઃ વિશુદ્ધ-આત્મા વિજિત-આત્મા જિત-ઇન્દ્રિયઃ ।
સર્વ-ભૂત-આત્મ-ભૂત-આત્મા કુર્વન્ અપિ ન લિપ્યતે ॥ ૫-૭ ॥
યોગ-યુક્તઃ, વિશુદ્ધ-આત્મા, વિજિત-આત્મા, જિત-ઇન્દ્રિયઃ,
સર્વ-ભૂત-આત્મ-ભૂત-આત્મા, કુર્વન્ અપિ ન લિપ્યતે ।
નૈવ કિઞ્ચિત્કરોમીતિ યુક્તો મન્યેત તત્ત્વવિત્ ।
પશ્યઞ્શૃણ્વન્સ્પૃશઞ્જિઘ્રન્નશ્નન્ગચ્છન્સ્વપઞ્શ્વસન્ ॥ ૫-૮ ॥
પ્રલપન્વિસૃજન્ગૃહ્ણન્નુન્મિષન્નિમિષન્નપિ ।
ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થેષુ વર્તન્ત ઇતિ ધારયન્ ॥ ૫-૯ ॥
ન એવ કિઞ્ચિત્ કરોમિ ઇતિ યુક્તઃ મન્યેત તત્ત્વવિત્ ।
પશ્યન્ શૃણ્વન્ સ્પૃશન્ જિઘ્રન્ અશ્નન્ ગચ્છન્ સ્વપઞ્ શ્વસન્ ॥ ૫-૮ ॥
પ્રલપન્ વિસૃજન્ ગૃહ્ણન્ ઉન્મિષન્ નિમિષન્ અપિ ।
ઇન્દ્રિયાણિ ઇન્દ્રિય-અર્થેષુ વર્તન્તે ઇતિ ધારયન્ ॥ ૫-૯ ॥
યુક્તઃ તત્ત્વવિત્ પશ્યન્, શૃણ્વન્, સ્પૃશન્, જિઘ્રન્, અશ્નન્,
ગચ્છન્, સ્વપન્, શ્વસન્, પ્રલપન્, વિસૃજન્, ગૃહ્ણન્,
ઉન્મિષન્ નિમિષન્ અપિ, ઇન્દ્રિયાણિ ઇન્દ્રિય-અર્થેષુ વર્તન્તે ઇતિ ધારયન્
કિઞ્ચિત્ ન એવ કરોમિ ઇતિ મન્યેત ।
બ્રહ્મણ્યાધાય કર્માણિ સઙ્ગં ત્યક્ત્વા કરોતિ યઃ ।
લિપ્યતે ન સ પાપેન પદ્મપત્રમિવામ્ભસા ॥ ૫-૧૦ ॥
બ્રહ્મણિ આધાય કર્માણિ સઙ્ગમ્ ત્યક્ત્વા કરોતિ યઃ ।
લિપ્યતે ન સઃ પાપેન પદ્મ-પત્રમ્ ઇવ અમ્ભસા ॥ ૫-૧૦ ॥
યઃ સઙ્ગમ્ ત્યક્ત્વા કર્માણિ, બ્રહ્મણિ આધાય કરોતિ, સઃ
પદ્મ-પત્રમ્ અમ્ભસા ઇવ, પાપેન ન લિપ્યતે ।
કાયેન મનસા બુદ્ધ્યા કેવલૈરિન્દ્રિયૈરપિ ।
યોગિનઃ કર્મ કુર્વન્તિ સઙ્ગં ત્યક્ત્વાત્મશુદ્ધયે ॥ ૫-૧૧ ॥
કાયેન મનસા બુદ્ધ્યા કેવલૈઃ ઇન્દ્રિયૈઃ અપિ ।
યોગિનઃ કર્મ કુર્વન્તિ સઙ્ગમ્ ત્યક્ત્વા આત્મ-શુદ્ધયે ॥ ૫-૧૧ ॥
યોગિનઃ આત્મ-શુદ્ધયે કાયેન, મનસા, બુદ્ધ્યા, કેવલૈઃ
ઇન્દ્રિયૈઃ અપિ સઙ્ગમ્ ત્યક્ત્વા કર્મ કુર્વન્તિ ।
યુક્તઃ કર્મફલં ત્યક્ત્વા શાન્તિમાપ્નોતિ નૈષ્ઠિકીમ્ ।
અયુક્તઃ કામકારેણ ફલે સક્તો નિબધ્યતે ॥ ૫-૧૨ ॥
યુક્તઃ કર્મ-ફલં ત્યક્ત્વા શાન્તિમ્ આપ્નોતિ નૈષ્ઠિકીમ્ ।
અયુક્તઃ કામકારેણ ફલે સક્તઃ નિબધ્યતે ॥ ૫-૧૨ ॥
યુક્તઃ કર્મ-ફલં ત્યક્ત્વા નૈષ્ઠિકીમ્ શાન્તિમ્ આપ્નોતિ ।
અયુક્તઃ કામકારેણ ફલે સક્તઃ નિબધ્યતે ।
સર્વકર્માણિ મનસા સંન્યસ્યાસ્તે સુખં વશી ।
નવદ્વારે પુરે દેહી નૈવ કુર્વન્ન કારયન્ ॥ ૫-૧૩ ॥
સર્વ-કર્માણિ મનસા સંન્યસ્ય આસ્તે સુખમ્ વશી ।
નવ-દ્વારે પુરે દેહી ન એવ કુર્વન્ ન કારયન્ ॥ ૫-૧૩ ॥
વશી દેહી સર્વ-કર્માણિ મનસા સંન્યસ્ય, નવ-દ્વારે પુરે,
ન એવ કુર્વન્, ન કારયન્ સુખમ્ આસ્તે ।
ન કર્તૃત્વં ન કર્માણિ લોકસ્ય સૃજતિ પ્રભુઃ ।
ન કર્મફલસંયોગં સ્વભાવસ્તુ પ્રવર્તતે ॥ ૫-૧૪ ॥
ન કર્તૃત્વમ્ ન કર્માણિ લોકસ્ય સૃજતિ પ્રભુઃ ।
ન કર્મ-ફલ-સંયોગમ્ સ્વભાવઃ તુ પ્રવર્તતે ॥ ૫-૧૪ ॥
પ્રભુઃ લોકસ્ય ન કર્તૃત્વમ્, ન કર્માણિ, ન કર્મ-ફલ-સંયોગમ્
સૃજતિ । સ્વભાવઃ તુ પ્રવર્તતે ।
નાદત્તે કસ્યચિત્પાપં ન ચૈવ સુકૃતં વિભુઃ ।
અજ્ઞાનેનાવૃતં જ્ઞાનં તેન મુહ્યન્તિ જન્તવઃ ॥ ૫-૧૫ ॥
ન આદત્તે કસ્યચિત્ પાપં ન ચ એવ સુકૃતં વિભુઃ ।
અજ્ઞાનેન આવૃતમ્ જ્ઞાનમ્ તેન મુહ્યન્તિ જન્તવઃ ॥ ૫-૧૫ ॥
વિભુઃ ન કસ્યચિત્ પાપં, ન ચ એવ સુકૃતં આદત્તે ।
અજ્ઞાનેન જ્ઞાનમ્ આવૃતમ્, તેન જન્તવઃ મુહ્યન્તિ ।
જ્ઞાનેન તુ તદજ્ઞાનં યેષાં નાશિતમાત્મનઃ ।
તેષામાદિત્યવજ્જ્ઞાનં પ્રકાશયતિ તત્પરમ્ ॥ ૫-૧૬ ॥
જ્ઞાનેન તુ તત્ અજ્ઞાનમ્ યેષામ્ નાશિતમ્ આત્મનઃ ।
તેષામ્ આદિત્યવત્ જ્ઞાનમ્ પ્રકાશયતિ તત્ પરમ્ ॥ ૫-૧૬ ॥
યેષામ્ તુ તત્ અજ્ઞાનમ્ આત્મનઃ જ્ઞાનેન નાશિતમ્, તેષામ્
જ્ઞાનમ્ આદિત્યવત્ તત્ પરમ્ પ્રકાશયતિ ।
તદ્બુદ્ધયસ્તદાત્માનસ્તન્નિષ્ઠાસ્તત્પરાયણાઃ ।
ગચ્છન્ત્યપુનરાવૃત્તિં જ્ઞાનનિર્ધૂતકલ્મષાઃ ॥ ૫-૧૭ ॥
તત્ બુદ્ધયઃ તત્ આત્માનઃ તત્ નિષ્ઠાઃ તત્ પરાયણાઃ ।
ગચ્છન્તિ અપુનરાવૃત્તિમ્ જ્ઞાન-નિર્ધૂત-કલ્મષાઃ ॥ ૫-૧૭ ॥
તત્ બુદ્ધયઃ, તત્ આત્માનઃ, તત્ નિષ્ઠાઃ, તત્ પરાયણાઃ,
જ્ઞાન-નિર્ધૂત-કલ્મષાઃ અપુનરાવૃત્તિમ્ ગચ્છન્તિ ।
વિદ્યાવિનયસમ્પન્ને બ્રાહ્મણે ગવિ હસ્તિનિ ।
શુનિ ચૈવ શ્વપાકે ચ પણ્ડિતાઃ સમદર્શિનઃ ॥ ૫-૧૮ ॥
વિદ્યા-વિનય-સમ્પન્ને બ્રાહ્મણે ગવિ હસ્તિનિ ।
શુનિ ચ એવ શ્વપાકે ચ પણ્ડિતાઃ સમ-દર્શિનઃ ॥ ૫-૧૮ ॥
પણ્ડિતાઃ વિદ્યા-વિનય-સમ્પન્ને બ્રાહ્મણે, ગવિ, હસ્તિનિ, શુનિ, ચ
શ્વપાકે ચ એવ સમ-દર્શિનઃ (સન્તિ) ।
ઇહૈવ તૈર્જિતઃ સર્ગો યેષાં સામ્યે સ્થિતં મનઃ ।
નિર્દોષં હિ સમં બ્રહ્મ તસ્માદ્ બ્રહ્મણિ તે સ્થિતાઃ ॥ ૫-૧૯ ॥
ઇહ એવ તૈઃ જિતઃ સર્ગઃ યેષામ્ સામ્યે સ્થિતમ્ મનઃ ।
નિર્દોષમ્ હિ સમમ્ બ્રહ્મ તસ્માત્ બ્રહ્મણિ તે સ્થિતાઃ ॥ ૫-૧૯ ॥
યેષામ્ મનઃ સામ્યે સ્થિતમ્, તૈઃ ઇહ એવ સર્ગઃ જિતઃ,
બ્રહ્મ હિ સમમ્ નિર્દોષમ્, તસ્માત્ તે બ્રહ્મણિ સ્થિતાઃ ।
ન પ્રહૃષ્યેત્પ્રિયં પ્રાપ્ય નોદ્વિજેત્પ્રાપ્ય ચાપ્રિયમ્ ।
સ્થિરબુદ્ધિરસમ્મૂઢો બ્રહ્મવિદ્ બ્રહ્મણિ સ્થિતઃ ॥ ૫-૨૦ ॥
ન પ્રહૃષ્યેત્ પ્રિયમ્ પ્રાપ્ય ન ઉદ્વિજેત્ પ્રાપ્ય ચ અપ્રિયમ્ ।
સ્થિર-બુદ્ધિઃ અસમ્મૂઢઃ બ્રહ્મવિત્ બ્રહ્મણિ સ્થિતઃ ॥ ૫-૨૦ ॥
પ્રિયમ્ પ્રાપ્ય ન પ્રહૃષ્યેત્, અપ્રિયમ્ પ્રાપ્ય ચ ન ઉદ્વિજેત્,
(એવં) સ્થિર-બુદ્ધિઃ, અસમ્મૂઢઃ, બ્રહ્મવિત્ બ્રહ્મણિ સ્થિતઃ ।
બાહ્યસ્પર્શેષ્વસક્તાત્મા વિન્દત્યાત્મનિ યત્સુખમ્ ।
સ બ્રહ્મયોગયુક્તાત્મા સુખમક્ષયમશ્નુતે ॥ ૫-૨૧ ॥
બાહ્ય-સ્પર્શેષુ અસક્ત-આત્મા વિન્દતિ આત્મનિ યત્ સુખમ્ ।
સઃ બ્રહ્મ-યોગ-યુક્તાત્મા સુખમ્ અક્ષયમ્ અશ્નુતે ॥ ૫-૨૧ ॥
બાહ્ય-સ્પર્શેષુ અસક્ત-આત્મા, આત્મનિ યત્ સુખમ્ વિન્દતિ,
સઃ બ્રહ્મ-યોગ-યુક્તાત્મા અક્ષયમ્ સુખમ્ અશ્નુતે ।
યે હિ સંસ્પર્શજા ભોગા દુઃખયોનય એવ તે ।
આદ્યન્તવન્તઃ કૌન્તેય ન તેષુ રમતે બુધઃ ॥ ૫-૨૨ ॥
યે હિ સંસ્પર્શજાઃ ભોગાઃ દુઃખ-યોનયઃ એવ તે ।
આદિ અન્તવન્તઃ કૌન્તેય ન તેષુ રમતે બુધઃ ॥ ૫-૨૨ ॥
હે કૌન્તેય! યે હિ સંસ્પર્શજાઃ ભોગાઃ તે દુઃખ-યોનયઃ
આદિ અન્તવન્તઃ એવ, તેષુ બુધઃ ન રમતે ।
શક્નોતીહૈવ યઃ સોઢું પ્રાક્શરીરવિમોક્ષણાત્ ।
કામક્રોધોદ્ભવં વેગં સ યુક્તઃ સ સુખી નરઃ ॥ ૫-૨૩ ॥
શક્નોતિ ઇહ એવ યઃ સોઢુમ્ પ્રાક્ શરીર-વિમોક્ષણાત્ ।
કામ-ક્રોધ-ઉદ્ભવમ્ વેગમ્ સઃ યુક્તઃ સઃ સુખી નરઃ ॥ ૫-૨૩ ॥
ઇહ એવ શરીર-વિમોક્ષણાત્ પ્રાક્, યઃ કામ-ક્રોધ-ઉદ્ભવમ્
વેગમ્ સોઢુમ્ શક્નોતિ, સઃ નરઃ યુક્તઃ, સઃ સુખી (ભવતિ) ।
યોઽન્તઃસુખોઽન્તરારામસ્તથાન્તર્જ્યોતિરેવ યઃ ।
સ યોગી બ્રહ્મનિર્વાણં બ્રહ્મભૂતોઽધિગચ્છતિ ॥ ૫-૨૪ ॥
યઃ અન્તઃ-સુખઃ અન્તર-આરામઃ તથા અન્તર્-જ્યોતિઃ એવ યઃ ।
સઃ યોગી બ્રહ્મ-નિર્વાણમ્ બ્રહ્મ-ભૂતઃ અધિગચ્છતિ ॥ ૫-૨૪ ॥
યઃ અન્તઃ-સુખઃ, અન્તર-આરામઃ, તથા યઃ અન્તર્-જ્યોતિઃ એવ,
સઃ યોગી બ્રહ્મ-ભૂતઃ બ્રહ્મ-નિર્વાણમ્ અધિગચ્છતિ ।
લભન્તે બ્રહ્મનિર્વાણમૃષયઃ ક્ષીણકલ્મષાઃ ।
છિન્નદ્વૈધા યતાત્માનઃ સર્વભૂતહિતે રતાઃ ॥ ૫-૨૫ ॥
લભન્તે બ્રહ્મ-નિર્વાણમ્ ઋષયઃ ક્ષીણ-કલ્મષાઃ ।
છિન્ન-દ્વૈધાઃ યત-આત્માનઃ સર્વ-ભૂતહિતે રતાઃ ॥ ૫-૨૫ ॥
ક્ષીણ-કલ્મષાઃ, છિન્ન-દ્વૈધાઃ, યત-આત્માનઃ,
સર્વ-ભૂતહિતે રતાઃ ઋષયઃ બ્રહ્મ-નિર્વાણમ્ લભન્તે ।
કામક્રોધવિયુક્તાનાં યતીનાં યતચેતસામ્ ।
અભિતો બ્રહ્મનિર્વાણં વર્તતે વિદિતાત્મનામ્ ॥ ૫-૨૬ ॥
કામ-ક્રોધ-વિયુક્તાનામ્ યતીનામ્ યત-ચેતસામ્ ।
અભિતઃ બ્રહ્મ-નિર્વાણં વર્તતે વિદિત-આત્મનામ્ ॥ ૫-૨૬ ॥
કામ- ક્રોધ-વિયુક્તાનામ્ યત-ચેતસામ્ વિદિત-આત્મનામ્
યતીનામ્ અભિતઃ બ્રહ્મ-નિર્વાણં વર્તતે ।
સ્પર્શાન્કૃત્વા બહિર્બાહ્યાંશ્ચક્ષુશ્ચૈવાન્તરે ભ્રુવોઃ ।
પ્રાણાપાનૌ સમૌ કૃત્વા નાસાભ્યન્તરચારિણૌ ॥ ૫-૨૭ ॥
યતેન્દ્રિયમનોબુદ્ધિર્મુનિર્મોક્ષપરાયણઃ ।
વિગતેચ્છાભયક્રોધો યઃ સદા મુક્ત એવ સઃ ॥ ૫-૨૮ ॥
સ્પર્શાન્ કૃત્વા બહિઃ બાહ્યાન્ ચક્ષુઃ ચ એવ અન્તરે ભ્રુવોઃ ।
પ્રાણ-અપાનૌ સમૌ કૃત્વા નાસ-અભ્યન્તર-ચારિણૌ ॥ ૫-૨૭ ॥
યત-ઇન્દ્રિય-મનઃ બુદ્ધિઃ મુનિઃ મોક્ષ-પરાયણઃ ।
વિગત-ઇચ્છા-ભય-ક્રોધઃ યઃ સદા મુક્તઃ એવ સઃ ॥ ૫-૨૮ ॥
યઃ મુનિઃ બાહ્યાન્ સ્પર્શાન્ બહિઃ કૃત્વા, ચક્ષુઃ ચ એવ
ભ્રુવોઃ અન્તરે કૃત્વા, પ્રાણ-અપાનૌ નાસ-અભ્યન્તર-ચારિણૌ
સમૌ ( કૃત્વા), યત-ઇન્દ્રિય-મનઃ બુદ્ધિઃ, વિગત-ઇચ્છા-ભય-ક્રોધઃ,
મોક્ષ-પરાયણઃ (સ્યાત્) સઃ સદા મુક્તઃ એવ ।
ભોક્તારં યજ્ઞતપસાં સર્વલોકમહેશ્વરમ્ ।
સુહૃદં સર્વભૂતાનાં જ્ઞાત્વા માં શાન્તિમૃચ્છતિ ॥ ૫-૨૯ ॥
ભોક્તારમ્ યજ્ઞ-તપસામ્ સર્વ-લોક-મહેશ્વરમ્ ।
સુહૃદમ્ સર્વ-ભૂતાનામ્ જ્ઞાત્વા માં શાન્તિમ્ ઋચ્છતિ ॥ ૫-૨૯ ॥
યજ્ઞ-તપસામ્ ભોક્તારમ્ સર્વ-ભૂતાનામ્ સુહૃદમ્
સર્વ-લોક-મહેશ્વરમ્ મામ્ જ્ઞાત્વા શાન્તિમ્ ઋચ્છતિ ।
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે
સંન્યાસયોગો નામ પઞ્ચમોઽધ્યાયઃ ॥ ૫ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ શ્રીમત્ ભગવત્ ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ
બ્રહ્મ-વિદ્યાયામ્ યોગ-શાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે
સંન્યાસ-યોગઃ નામ પઞ્ચમઃ અધ્યાયઃ ॥ ૫ ॥
અથ ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ । આત્મસંયમયોગઃ ।
અથ ષષ્ઠઃ અધ્યાયઃ । આત્મ-સંયમ-યોગઃ ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
અનાશ્રિતઃ કર્મફલં કાર્યં કર્મ કરોતિ યઃ ।
સ સંન્યાસી ચ યોગી ચ ન નિરગ્નિર્ન ચાક્રિયઃ ॥ ૬-૧ ॥
અનાશ્રિતઃ કર્મ-ફલમ્ કાર્યમ્ કર્મ કરોતિ યઃ ।
સઃ સંન્યાસી ચ યોગી ચ ન નિરગ્નિઃ ન ચ અક્રિયઃ ॥ ૬-૧ ॥
યઃ કર્મ-ફલમ્ અનાશ્રિતઃ કાર્યમ્ કર્મ કરોતિ,
સઃ સંન્યાસી ચ યોગી ચ, નિરગ્નિઃ ન અક્રિયઃ ચ ન ।
યં સંન્યાસમિતિ પ્રાહુર્યોગં તં વિદ્ધિ પાણ્ડવ ।
ન હ્યસંન્યસ્તસઙ્કલ્પો યોગી ભવતિ કશ્ચન ॥ ૬-૨ ॥
યમ્ સંન્યાસમ્ ઇતિ પ્રાહુઃ યોગમ્ તમ્ વિદ્ધિ પાણ્ડવ ।
ન હિ અસંન્યસ્ત-સઙ્કલ્પઃ યોગી ભવતિ કશ્ચન ॥ ૬-૨ ॥
હે પાણ્ડવ! યમ્ સંન્યાસમ્ ઇતિ પ્રાહુઃ તમ્ યોગમ્ વિદ્ધિ,
કશ્ચન અસંન્યસ્ત-સઙ્કલ્પઃ યોગી ન ભવતિ હિ ।
આરુરુક્ષોર્મુનેર્યોગં કર્મ કારણમુચ્યતે ।
યોગારૂઢસ્ય તસ્યૈવ શમઃ કારણમુચ્યતે ॥ ૬-૩ ॥
આરુરુક્ષોઃ મુનેઃ યોગમ્ કર્મ કારણમ્ ઉચ્યતે ।
યોગ-આરૂઢસ્ય તસ્ય એવ શમઃ કારણમ્ ઉચ્યતે ॥ ૬-૩ ॥
યોગમ્ આરુરુક્ષોઃ મુનેઃ કર્મ કારણમ્ ઉચ્યતે,
યોગ-આરૂઢસ્ય તસ્ય એવ શમઃ કારણમ્ ઉચ્યતે ।
યદા હિ નેન્દ્રિયાર્થેષુ ન કર્મસ્વનુષજ્જતે ।
સર્વસઙ્કલ્પસંન્યાસી યોગારૂઢસ્તદોચ્યતે ॥ ૬-૪ ॥
યદા હિ ન ઇન્દ્રિય-અર્થેષુ ન કર્મસુ અનુષજ્જતે ।
સર્વ-સઙ્કલ્પ-સંન્યાસી યોગ-આરૂઢઃ તદા ઉચ્યતે ॥ ૬-૪ ॥
યદા હિ ન ઇન્દ્રિય-અર્થેષુ ન કર્મસુ અનુષજ્જતે, તદા
સર્વ-સઙ્કલ્પ-સંન્યાસી યોગ-આરૂઢઃ ઉચ્યતે ।
ઉદ્ધરેદાત્મનાત્માનં નાત્માનમવસાદયેત્ ।
આત્મૈવ હ્યાત્મનો બન્ધુરાત્મૈવ રિપુરાત્મનઃ ॥ ૬-૫ ॥
ઉદ્ધરેત્ આત્મના આત્માનમ્ ન આત્માનમ્ અવસાદયેત્ ।
આત્મા એવ હિ આત્મનઃ બન્ધુઃ આત્મા એવ રિપુઃ આત્મનઃ ॥ ૬-૫ ॥
આત્મના આત્માનમ્ ઉદ્ધરેત્, આત્માનમ્ ન અવસાદયેત્ ।
આત્મા એવ હિ આત્મનઃ બન્ધુઃ, આત્મા એવ આત્મનઃ રિપુઃ ।
બન્ધુરાત્માત્મનસ્તસ્ય યેનાત્મૈવાત્મના જિતઃ ।
અનાત્મનસ્તુ શત્રુત્વે વર્તેતાત્મૈવ શત્રુવત્ ॥ ૬-૬ ॥
બન્ધુઃ આત્મા આત્મનઃ તસ્ય યેન આત્મા એવ આત્મના જિતઃ ।
અનાત્મનઃ તુ શત્રુત્વે વર્તેત આત્મા એવ શત્રુવત્ ॥ ૬-૬ ॥
યેન આત્મના એવ આત્મા જિતઃ, તસ્ય આત્મનઃ બન્ધુઃ આત્મા,
અનાત્મનઃ તુ શત્રુત્વે આત્મા એવ શત્રુવત્ વર્તેત ।
જિતાત્મનઃ પ્રશાન્તસ્ય પરમાત્મા સમાહિતઃ ।
શીતોષ્ણસુખદુઃખેષુ તથા માનાપમાનયોઃ ॥ ૬-૭ ॥
જિત-આત્મનઃ પ્રશાન્તસ્ય પરમાત્મા સમાહિતઃ ।
શીત-ઉષ્ણ-સુખ-દુઃખેષુ તથા માન-અપમાનયોઃ ॥ ૬-૭ ॥
જિત-આત્મનઃ પ્રશાન્તસ્ય પરમ-આત્મા શીત-ઉષ્ણ-સુખ-દુઃખેષુ
તથા માન-અપમાનયોઃ સમાહિતઃ (ભવતિ).
જ્ઞાનવિજ્ઞાનતૃપ્તાત્મા કૂટસ્થો વિજિતેન્દ્રિયઃ ।
યુક્ત ઇત્યુચ્યતે યોગી સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનઃ ॥ ૬-૮ ॥
જ્ઞાન-વિજ્ઞાન-તૃપ્ત-આત્મા કૂટસ્થઃ વિજિત-ઇન્દ્રિયઃ ।
યુક્તઃ ઇતિ ઉચ્યતે યોગી સમ-લોષ્ટ-અશ્મ-કાઞ્ચનઃ ॥ ૬-૮ ॥
જ્ઞાન-વિજ્ઞાન-તૃપ્ત-આત્મા કૂટસ્થઃ વિજિત-ઇન્દ્રિયઃ
સમ-લોષ્ટ-અશ્મ-કાઞ્ચનઃ યોગી યુક્તઃ ઇતિ ઉચ્યતે ।
સુહૃન્મિત્રાર્યુદાસીનમધ્યસ્થદ્વેષ્યબન્ધુષુ ।
સાધુષ્વપિ ચ પાપેષુ સમબુદ્ધિર્વિશિષ્યતે ॥ ૬-૯ ॥
સુહૃત્ મિત્ર-અરિ-ઉદાસીન-મધ્યસ્થ-દ્વેષ્ય-બન્ધુષુ ।
સાધુષુ અપિ ચ પાપેષુ સમ-બુદ્ધિઃ વિશિષ્યતે ॥ ૬-૯ ॥
સુહૃત્ મિત્ર-અરિ-ઉદાસીન-મધ્યસ્થ-દ્વેષ્ય-બન્ધુષુ સાધુષુ
અપિ ચ પાપેષુ સમ-બુદ્ધિઃ વિશિષ્યતે ।
યોગી યુઞ્જીત સતતમાત્માનં રહસિ સ્થિતઃ ।
એકાકી યતચિત્તાત્મા નિરાશીરપરિગ્રહઃ ॥ ૬-૧૦ ॥
યોગી યુઞ્જીત સતતમ્ આત્માનમ્ રહસિ સ્થિતઃ ।
એકાકી યત-ચિત્ત-આત્મા નિરાશીઃ અપરિગ્રહઃ ॥ ૬-૧૦ ॥
યોગી રહસિ સ્થિતઃ એકાકી, યત-ચિત્ત-આત્મા, નિરાશીઃ,
અપરિગ્રહઃ (ચ સન્) સતતમ્ આત્માનમ્ યુઞ્જીત ।
શુચૌ દેશે પ્રતિષ્ઠાપ્ય સ્થિરમાસનમાત્મનઃ ।
નાત્યુચ્છ્રિતં નાતિનીચં ચૈલાજિનકુશોત્તરમ્ ॥ ૬-૧૧ ॥
તત્રૈકાગ્રં મનઃ કૃત્વા યતચિત્તેન્દ્રિયક્રિયઃ ।
ઉપવિશ્યાસને યુઞ્જ્યાદ્યોગમાત્મવિશુદ્ધયે ॥ ૬-૧૨ ॥
શુચૌ દેશે પ્રતિષ્ઠાપ્ય સ્થિરમ્ આસનમ્ આત્મનઃ ।
ન અતિ-ઉચ્છ્રિતમ્ ન અતિ-નીચમ્ ચૈલ-અજિન-કુશ-ઉત્તરમ્ ॥ ૬-૧૧ ॥
તત્ર એકાગ્રમ્ મનઃ કૃત્વા યત-ચિત્ત-ઇન્દ્રિય-ક્રિયઃ ।
ઉપવિશ્ય આસને યુઞ્જ્યાત્ યોગમ્ આત્મ-વિશુદ્ધયે ॥ ૬-૧૨ ॥
શુચૌ દેશે, ન અતિ-ઉચ્છ્રિતમ્, ન અતિ-નીચમ્, ચૈલ-અજિન-કુશ-ઉત્તરમ્,
આત્મનઃ સ્થિરમ્ આસનમ્ પ્રતિષ્ઠાપ્ય તત્ર આસને ઉપવિશ્ય
મનઃ એકાગ્રમ્ કૃત્વા, યત-ચિત્ત-ઇન્દ્રિય-ક્રિયઃ (સન્)
આત્મ-વિશુદ્ધયે યોગમ્ યુઞ્જ્યાત્ ।
સમં કાયશિરોગ્રીવં ધારયન્નચલં સ્થિરઃ ।
સમ્પ્રેક્ષ્ય નાસિકાગ્રં સ્વં દિશશ્ચાનવલોકયન્ ॥ ૬-૧૩ ॥
પ્રશાન્તાત્મા વિગતભીર્બ્રહ્મચારિવ્રતે સ્થિતઃ ।
મનઃ સંયમ્ય મચ્ચિત્તો યુક્ત આસીત મત્પરઃ ॥ ૬-૧૪ ॥
સમમ્ કાય-શિરઃ-ગ્રીવમ્ ધારયન્ અચલમ્ સ્થિરઃ ।
સમ્પ્રેક્ષ્ય નાસિક-અગ્રં સ્વમ્ દિશઃ ચ અનવલોકયન્ ॥ ૬-૧૩ ॥
પ્રશાન્ત-આત્મા વિગત-ભીઃ બ્રહ્મચારિ-વ્રતે સ્થિતઃ ।
મનઃ સંયમ્ય મત્-ચિત્તઃ યુક્તઃ આસીત મત્-પરઃ ॥ ૬-૧૪ ॥
સ્થિરઃ (ભૂત્વા) કાય-શિરઃ-ગ્રીવમ્ અચલમ્ સમમ્ ધારયન્
સ્વમ્ નાસિક-અગ્રં સમ્પ્રેક્ષ્ય, ચ દિશઃ અનવલોકયન્ પ્રશાન્ત-આત્મા
વિગત-ભીઃ બ્રહ્મચારિ-વ્રતે સ્થિતઃ, મનઃ સંયમ્ય, મત્-ચિત્તઃ મત્-પરઃ યુક્તઃ આસીત ।
યુઞ્જન્નેવં સદાત્માનં યોગી નિયતમાનસઃ ।
શાન્તિં નિર્વાણપરમાં મત્સંસ્થામધિગચ્છતિ ॥ ૬-૧૫ ॥
યુઞ્જન્ એવં સદા આત્માનમ્ યોગી નિયત-માનસઃ ।
શાન્તિમ્ નિર્વાણ-પરમામ્ મત્-સંસ્થામ્ અધિગચ્છતિ ॥ ૬-૧૫ ॥
એવં સદા આત્માનમ્ યુઞ્જન્, નિયત-માનસઃ યોગી
નિર્વાણ-પરમામ્ મત્-સંસ્થામ્ શાન્તિમ્ અધિગચ્છતિ ।
નાત્યશ્નતસ્તુ યોગોઽસ્તિ ન ચૈકાન્તમનશ્નતઃ ।
ન ચાતિસ્વપ્નશીલસ્ય જાગ્રતો નૈવ ચાર્જુન ॥ ૬-૧૬ ॥
ન અતિ અશ્નતઃ તુ યોગઃ અસ્તિ ન ચ એકાન્તમ્ અનશ્નતઃ ।
ન ચ અતિ-સ્વપ્ન-શીલસ્ય જાગ્રતઃ ન એવ ચ અર્જુન ॥ ૬-૧૬ ॥
હે અર્જુન! અતિ અશ્નતઃ તુ ન યોગઃ અસ્તિ, એકાન્તમ્ અનશ્નતઃ ચ ન,
અતિ-સ્વપ્ન-શીલસ્ય ચ ન, જાગ્રતઃ ચ ન એવ ।
યુક્તાહારવિહારસ્ય યુક્તચેષ્ટસ્ય કર્મસુ ।
યુક્તસ્વપ્નાવબોધસ્ય યોગો ભવતિ દુઃખહા ॥ ૬-૧૭ ॥
યુક્ત-આહાર-વિહારસ્ય યુક્ત-ચેષ્ટસ્ય કર્મસુ ।
યુક્ત-સ્વપ્ન-અવબોધસ્ય યોગઃ ભવતિ દુઃખહા ॥ ૬-૧૭ ॥
યુક્ત-આહાર-વિહારસ્ય, કર્મસુ યુક્ત-ચેષ્ટસ્ય,
યુક્ત-સ્વપ્ન-અવબોધસ્ય યોગઃ દુઃખહા ભવતિ ।
યદા વિનિયતં ચિત્તમાત્મન્યેવાવતિષ્ઠતે ।
નિઃસ્પૃહઃ સર્વકામેભ્યો યુક્ત ઇત્યુચ્યતે તદા ॥ ૬-૧૮ ॥
યદા વિનિયતમ્ ચિત્તમ્ આત્મનિ એવ અવતિષ્ઠતે ।
નિઃસ્પૃહઃ સર્વ-કામેભ્યઃ યુક્તઃ ઇતિ ઉચ્યતે તદા ॥ ૬-૧૮ ॥
યદા વિનિયતમ્ ચિત્તમ્ આત્મનિ એવ અવતિષ્ઠતે,
સર્વ-કામેભ્યઃ નિઃસ્પૃહઃ તદા યુક્તઃ ઇતિ ઉચ્યતે ।
યથા દીપો નિવાતસ્થો નેઙ્ગતે સોપમા સ્મૃતા ।
યોગિનો યતચિત્તસ્ય યુઞ્જતો યોગમાત્મનઃ ॥ ૬-૧૯ ॥
યથા દીપઃ નિવાતસ્થઃ નેઙ્ગતે સોપમા સ્મૃતા ।
યોગિનઃ યત-ચિત્તસ્ય યુઞ્જતઃ યોગમ્ આત્મનઃ ॥ ૬-૧૯ ॥
યથા નિવાતસ્થઃ દીપઃ ન ઇઙ્ગતે સા ઉપમા, આત્મનઃ યોગમ્
યુઞ્જતઃ યત-ચિત્તસ્ય યોગિનઃ, સ્મૃતા ।
યત્રોપરમતે ચિત્તં નિરુદ્ધં યોગસેવયા ।
યત્ર ચૈવાત્મનાત્માનં પશ્યન્નાત્મનિ તુષ્યતિ ॥ ૬-૨૦ ॥
સુખમાત્યન્તિકં યત્તદ્ બુદ્ધિગ્રાહ્યમતીન્દ્રિયમ્ ।
વેત્તિ યત્ર ન ચૈવાયં સ્થિતશ્ચલતિ તત્ત્વતઃ ॥ ૬-૨૧ ॥
યં લબ્ધ્વા ચાપરં લાભં મન્યતે નાધિકં તતઃ ।
યસ્મિન્સ્થિતો ન દુઃખેન ગુરુણાપિ વિચાલ્યતે ॥ ૬-૨૨ ॥
તં વિદ્યાદ્ દુઃખસંયોગવિયોગં યોગસંજ્ઞિતમ્ ।
સ નિશ્ચયેન યોક્તવ્યો યોગોઽનિર્વિણ્ણચેતસા ॥ ૬-૨૩ ॥
યત્ર ઉપરમતે ચિત્તમ્ નિરુદ્ધમ્ યોગ-સેવયા ।
યત્ર ચ એવ આત્મના આત્માનમ્ પશ્યન્ આત્મનિ તુષ્યતિ ॥ ૬-૨૦ ॥
સુખમ્ આત્યન્તિકમ્ યત્ તત્ બુદ્ધિ-ગ્રાહ્યમ્-અતીન્દ્રિયમ્ ।
વેત્તિ યત્ર ન ચ એવ અયમ્ સ્થિતઃ ચલતિ તત્ત્વતઃ ॥ ૬-૨૧ ॥
યમ્ લબ્ધ્વા ચ અપરમ્ લાભમ્ મન્યતે ન અધિકમ્ તતઃ ।
યસ્મિન્ સ્થિતઃ ન દુઃખેન ગુરુણા અપિ વિચાલ્યતે ॥ ૬-૨૨ ॥
તમ્ વિદ્યાત્ દુઃખ-સંયોગ-વિયોગમ્ યોગ-સંજ્ઞિતમ્ ।
સઃ નિશ્ચયેન યોક્તવ્યઃ યોગઃ અનિર્વિણ્ણ-ચેતસા ॥ ૬-૨૩ ॥
યોગ-સેવયા નિરુદ્ધમ્ ચિત્તમ્ યત્ર ઉપરમતે,
ચ એવ યત્ર આત્મના આત્માનમ્ પશ્યન્ આત્મનિ તુષ્યતિ,
યત્ર યત્ તત્ બુદ્ધિ-ગ્રાહ્યમ્-અતીન્દ્રિયમ્ આત્યન્તિકમ્
સુખમ્ વેત્તિ, (યત્ર) ચ સ્થિતઃ અયમ્ તત્ત્વતઃ ન એવ ચલતિ,
યમ્ ચ લબ્ધ્વા, તતઃ અધિકમ્ અપરમ્ લાભમ્ ન મન્યતે,
યસ્મિન્ સ્થિતઃ ગુરુણા અપિ દુઃખેન ન વિચાલ્યતે,
તમ્ દુઃખ-સંયોગ-વિયોગમ્ યોગ-સંજ્ઞિતમ્ વિદ્યાત્,
સઃ યોગઃ અનિર્વિણ્ણ-ચેતસા નિશ્ચયેન યોક્તવ્યઃ ।
સઙ્કલ્પપ્રભવાન્કામાંસ્ત્યક્ત્વા સર્વાનશેષતઃ ।
મનસૈવેન્દ્રિયગ્રામં વિનિયમ્ય સમન્તતઃ ॥ ૬-૨૪ ॥
સઙ્કલ્પ-પ્રભવાન્ કામાન્ ત્યક્ત્વા સર્વાન્ અશેષતઃ ।
મનસા એવ ઇન્દ્રિય-ગ્રામમ્ વિનિયમ્ય સમન્તતઃ ॥ ૬-૨૪ ॥
સઙ્કલ્પ-પ્રભવાન્ સર્વાન્ કામાન્ અશેષતઃ ત્યક્ત્વા,
મનસા એવ ઇન્દ્રિય-ગ્રામમ્ સમન્તતઃ વિનિયમ્ય,
શનૈઃ શનૈરુપરમેદ્ બુદ્ધ્યા ધૃતિગૃહીતયા ।
આત્મસંસ્થં મનઃ કૃત્વા ન કિઞ્ચિદપિ ચિન્તયેત્ ॥ ૬-૨૫ ॥
શનૈઃ શનૈઃ ઉપરમેત્ બુદ્ધ્યા ધૃતિ-ગૃહીતયા ।
આત્મ-સંસ્થમ્ મનઃ કૃત્વા ન કિઞ્ચિત્ અપિ ચિન્તયેત્ ॥ ૬-૨૫ ॥
ધૃતિ-ગૃહીતયા બુદ્ધ્યા શનૈઃ શનૈઃ ઉપરમેત્, મનઃ
આત્મ-સંસ્થમ્ કૃત્વા, કિઞ્ચિત્ અપિ ન ચિન્તયેત્ ।
યતો યતો નિશ્ચરતિ મનશ્ચઞ્ચલમસ્થિરમ્ ।
તતસ્તતો નિયમ્યૈતદાત્મન્યેવ વશં નયેત્ ॥ ૬-૨૬ ॥
યતઃ યતઃ નિશ્ચરતિ મનઃ ચઞ્ચલમ્ અસ્થિરમ્ ।
તતઃ તતઃ નિયમ્ય એતત્ આત્મનિ એવ વશં નયેત્ ॥ ૬-૨૬ ॥
ચઞ્ચલમ્ અસ્થિરમ્ મનઃ યતઃ યતઃ નિશ્ચરતિ, તતઃ તતઃ
એતત્ નિયમ્ય આત્મનિ એવ વશં નયેત્ ।
પ્રશાન્તમનસં હ્યેનં યોગિનં સુખમુત્તમમ્ ।
ઉપૈતિ શાન્તરજસં બ્રહ્મભૂતમકલ્મષમ્ ॥ ૬-૨૭ ॥
પ્રશાન્ત-મનસમ્ હિ એનમ્ યોગિનમ્ સુખમ્ ઉત્તમમ્ ।
ઉપૈતિ શાન્ત-રજસમ્ બ્રહ્મ-ભૂતમ્ અકલ્મષમ્ ॥ ૬-૨૭ ॥
પ્રશાન્ત-મનસમ્ શાન્ત-રજસમ્ અકલ્મષમ્ બ્રહ્મ-ભૂતમ્
એનમ્ યોગિનમ્ હિ ઉત્તમમ્ સુખમ્ ઉપૈતિ ।
યુઞ્જન્નેવં સદાત્માનં યોગી વિગતકલ્મષઃ ।
સુખેન બ્રહ્મસંસ્પર્શમત્યન્તં સુખમશ્નુતે ॥ ૬-૨૮ ॥
યુઞ્જન્ એવમ્ સદા આત્માનમ્ યોગી વિગત-કલ્મષઃ ।
સુખેન બ્રહ્મ-સંસ્પર્શમ્ અત્યન્તમ્ સુખમ્ અશ્નુતે ॥ ૬-૨૮ ॥
એવમ્ સદા આત્માનમ્ યુઞ્જન્ યોગી વિગત-કલ્મષઃ
બ્રહ્મ-સંસ્પર્શમ્ અત્યન્તમ્ સુખમ્ સુખેન અશ્નુતે ।
સર્વભૂતસ્થમાત્માનં સર્વભૂતાનિ ચાત્મનિ ।
ઈક્ષતે યોગયુક્તાત્મા સર્વત્ર સમદર્શનઃ ॥ ૬-૨૯ ॥
સર્વ-ભૂતસ્થમ્ આત્માનમ્ સર્વ-ભૂતાનિ ચ આત્મનિ ।
ઈક્ષતે યોગ-યુક્ત-આત્મા સર્વત્ર સમ-દર્શનઃ ॥ ૬-૨૯ ॥
યોગ-યુક્ત-આત્મા સર્વત્ર સમ-દર્શનઃ, આત્માનમ્
સર્વ-ભૂતસ્થમ્ સર્વ-ભૂતાનિ ચ આત્મનિ ઈક્ષતે ।
યો માં પશ્યતિ સર્વત્ર સર્વં ચ મયિ પશ્યતિ ।
તસ્યાહં ન પ્રણશ્યામિ સ ચ મે ન પ્રણશ્યતિ ॥ ૬-૩૦ ॥
યો મામ્ પશ્યતિ સર્વત્ર સર્વમ્ ચ મયિ પશ્યતિ ।
તસ્ય અહં ન પ્રણશ્યામિ સઃ ચ મે ન પ્રણશ્યતિ ॥ ૬-૩૦ ॥
યઃ મામ્ સર્વત્ર પશ્યતિ, સર્વમ્ ચ મયિ પશ્યતિ,
તસ્ય અહં ન પ્રણશ્યામિ, સઃ ચ મે ન પ્રણશ્યતિ ।
સર્વભૂતસ્થિતં યો માં ભજત્યેકત્વમાસ્થિતઃ ।
સર્વથા વર્તમાનોઽપિ સ યોગી મયિ વર્તતે ॥ ૬-૩૧ ॥
સર્વ-ભૂત-સ્થિતમ્ યઃ મામ્ ભજતિ એકત્વમ્ આસ્થિતઃ ।
સર્વથા વર્તમાનઃ અપિ સઃ યોગી મયિ વર્તતે ॥ ૬-૩૧ ॥
યઃ એકત્વમ્ આસ્થિતઃ સર્વ-ભૂત-સ્થિતમ્ મામ્ ભજતિ,
સઃ યોગી સર્વથા વર્તમાનઃ અપિ, મયિ વર્તતે ।
આત્મૌપમ્યેન સર્વત્ર સમં પશ્યતિ યોઽર્જુન ।
સુખં વા યદિ વા દુઃખં સ યોગી પરમો મતઃ ॥ ૬-૩૨ ॥
આત્મા-ઉપમ્યેન સર્વત્ર સમમ્ પશ્યતિ યઃ અર્જુન ।
સુખમ્ વા યદિ વા દુઃખમ્ સઃ યોગી પરમઃ મતઃ ॥ ૬-૩૨ ॥
હે અર્જુન! યઃ આત્મા-ઉપમ્યેન સર્વત્ર સુખમ્ વા યદિ વા દુઃખમ્
સમમ્ પશ્યતિ, સઃ યોગી પરમઃ મતઃ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
યોઽયં યોગસ્ત્વયા પ્રોક્તઃ સામ્યેન મધુસૂદન ।
એતસ્યાહં ન પશ્યામિ ચઞ્ચલત્વાત્સ્થિતિં સ્થિરામ્ ॥ ૬-૩૩ ॥
યઃ અયં યોગઃ ત્વયા પ્રોક્તઃ સામ્યેન મધુસૂદન ।
એતસ્ય અહં ન પશ્યામિ ચઞ્ચલત્વાત્ સ્થિતિમ્ સ્થિરામ્ ॥ ૬-૩૩
હે મધુસૂદન! યઃ અયં યોગઃ ત્વયા સામ્યેન પ્રોક્તઃ, એતસ્ય
સ્થિરામ્ સ્થિતિમ્ ચઞ્ચલત્વાત્ અહં ન પશ્યામિ ।
ચઞ્ચલં હિ મનઃ કૃષ્ણ પ્રમાથિ બલવદ્ દૃઢમ્ ।
તસ્યાહં નિગ્રહં મન્યે વાયોરિવ સુદુષ્કરમ્ ॥ ૬-૩૪ ॥
ચઞ્ચલમ્ હિ મનઃ કૃષ્ણ પ્રમાથિ બલવત્ દૃઢમ્ ।
તસ્ય અહમ્ નિગ્રહમ્ મન્યે વાયોઃ ઇવ સુદુષ્કરમ્ ॥ ૬-૩૪ ॥
હે કૃષ્ણ! મનઃ બલવત્ દૃઢમ્ ચઞ્ચલમ્ પ્રમાથિ,
અહમ્ હિ તસ્ય નિગ્રહમ્ વાયોઃ ઇવ, સુદુષ્કરમ્ મન્યે ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
અસંશયં મહાબાહો મનો દુર્નિગ્રહં ચલમ્ ।
અભ્યાસેન તુ કૌન્તેય વૈરાગ્યેણ ચ ગૃહ્યતે ॥ ૬-૩૫ ॥
અસંશયમ્ મહાબાહો મનઃ દુર્નિગ્રહમ્ ચલમ્ ।
અભ્યાસેન તુ કૌન્તેય વૈરાગ્યેણ ચ ગૃહ્યતે ॥ ૬-૩૫ ॥
હે મહાબાહો! મનઃ અસંશયમ્ ચલમ્ દુર્નિગ્રહમ્,
હે કૌન્તેય! (તત્) તુ અભ્યાસેન વૈરાગ્યેણ ચ ગૃહ્યતે ।
અસંયતાત્મના યોગો દુષ્પ્રાપ ઇતિ મે મતિઃ ।
વશ્યાત્મના તુ યતતા શક્યોઽવાપ્તુમુપાયતઃ ॥ ૬-૩૬ ॥
અસંયત-આત્મના યોગઃ દુષ્પ્રાપઃ ઇતિ મે મતિઃ ।
વશ્ય-આત્મના તુ યતતા શક્યઃ અવાપ્તુમ્ ઉપાયતઃ ॥ ૬-૩૬ ॥
અસંયત-આત્મના યોગઃ દુષ્પ્રાપઃ, વશ્ય-આત્મના યતતા
તુ ઉપાયતઃ અવાપ્તુમ્ શક્યઃ, ઇતિ મે મતિઃ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
અયતિઃ શ્રદ્ધયોપેતો યોગાચ્ચલિતમાનસઃ ।
અપ્રાપ્ય યોગસંસિદ્ધિં કાં ગતિં કૃષ્ણ ગચ્છતિ ॥ ૬-૩૭ ॥
અયતિઃ શ્રદ્ધયા ઉપેતઃ યોગાત્ ચલિત-માનસઃ ।
અપ્રાપ્ય યોગ-સંસિદ્ધિમ્ કામ્ ગતિમ્ કૃષ્ણ ગચ્છતિ ॥ ૬-૩૭ ॥
હે કૃષ્ણ! શ્રદ્ધયા ઉપેતઃ અયતિઃ, યોગાત્ ચલિત-માનસઃ,
યોગ-સંસિદ્ધિમ્ અપ્રાપ્ય, કામ્ ગતિમ્ ગચ્છતિ?
કચ્ચિન્નોભયવિભ્રષ્ટશ્છિન્નાભ્રમિવ નશ્યતિ ।
અપ્રતિષ્ઠો મહાબાહો વિમૂઢો બ્રહ્મણઃ પથિ ॥ ૬-૩૮ ॥
કચ્ચિત્ ન ઉભય-વિભ્રષ્ટઃ છિન્ન-અભ્રમ્ ઇવ નશ્યતિ ।
અપ્રતિષ્ઠઃ મહાબાહો વિમૂઢઃ બ્રહ્મણઃ પથિ ॥ ૬-૩૮ ॥
હે મહાબાહો! બ્રહ્મણઃ પથિ અપ્રતિષ્ઠઃ વિમૂઢઃ ઉભય-વિભ્રષ્ટઃ
છિન્ન-અભ્રમ્ ઇવ ન નશ્યતિ કચ્ચિત્?
એતન્મે સંશયં કૃષ્ણ છેત્તુમર્હસ્યશેષતઃ ।
ત્વદન્યઃ સંશયસ્યાસ્ય છેત્તા ન હ્યુપપદ્યતે ॥ ૬-૩૯ ॥
એતત્ મે સંશયમ્ કૃષ્ણ છેત્તુમ્ અર્હસિ અશેષતઃ ।
ત્વત્ અન્યઃ સંશયસ્ય અસ્ય છેત્તા ન હિ ઉપપદ્યતે ॥ ૬-૩૯ ॥
હે કૃષ્ણ! મે એતત્ સંશયમ્ અશેષતઃ છેત્તુમ્ અર્હસિ;
હિ ત્વત્ અન્યઃ અસ્ય સંશયસ્ય છેત્તા ન ઉપપદ્યતે ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
પાર્થ નૈવેહ નામુત્ર વિનાશસ્તસ્ય વિદ્યતે ।
ન હિ કલ્યાણકૃત્કશ્ચિદ્ દુર્ગતિં તાત ગચ્છતિ ॥ ૬-૪૦ ॥
પાર્થ ન એવ ઇહ ન અમુત્ર વિનાશઃ તસ્ય વિદ્યતે ।
ન હિ કલ્યાણ-કૃત્ કશ્ચિત્ દુર્ગતિમ્ તાત ગચ્છતિ ॥ ૬-૪૦ ॥
હે પાર્થ! ન ઇહ ન એવ (ચ) અમુત્ર તસ્ય વિનાશઃ વિદ્યતે ।
હે તાત! હિ કશ્ચિત્ કલ્યાણ-કૃત્ દુર્ગતિમ્ ન ગચ્છતિ ।
પ્રાપ્ય પુણ્યકૃતાં લોકાનુષિત્વા શાશ્વતીઃ સમાઃ ।
શુચીનાં શ્રીમતાં ગેહે યોગભ્રષ્ટોઽભિજાયતે ॥ ૬-૪૧ ॥
પ્રાપ્ય પુણ્ય-કૃતામ્ લોકાન્ ઉષિત્વા શાશ્વતીઃ સમાઃ ।
શુચીનામ્ શ્રીમતામ્ ગેહે યોગ-ભ્રષ્ટઃ અભિજાયતે ॥ ૬-૪૧ ॥
યોગ-ભ્રષ્ટઃ પુણ્ય-કૃતામ્ લોકાન્ પ્રાપ્ય, (તત્ર)
શાશ્વતીઃ સમાઃ ઉષિત્વા, શુચીનામ્ શ્રીમતામ્ ગેહે અભિજાયતે ।
અથવા યોગિનામેવ કુલે ભવતિ ધીમતામ્ ।
એતદ્ધિ દુર્લભતરં લોકે જન્મ યદીદૃશમ્ ॥ ૬-૪૨ ॥
અથવા યોગિનામ્ એવ કુલે ભવતિ ધીમતામ્ ।
એતત્ હિ દુર્લભતરં લોકે જન્મ યત્ ઈદૃશમ્ ॥ ૬-૪૨ ॥
અથવા ધીમતામ્ યોગિનામ્ એવ કુલે ભવતિ, યત્ એતત્
ઈદૃશમ્ જન્મ લોકે દુર્લભતરં હિ ।
તત્ર તં બુદ્ધિસંયોગં લભતે પૌર્વદેહિકમ્ ।
યતતે ચ તતો ભૂયઃ સંસિદ્ધૌ કુરુનન્દન ॥ ૬-૪૩ ॥
તત્ર તમ્ બુદ્ધિ-સંયોગમ્ લભતે પૌર્વ-દેહિકમ્ ।
યતતે ચ તતઃ ભૂયઃ સંસિદ્ધૌ કુરુનન્દન ॥ ૬-૪૩ ॥
હે કુરુનન્દન! (સઃ) તત્ર તમ્ પૌર્વ-દેહિકમ્ બુદ્ધિ-સંયોગમ્
લભતે, તતઃ ચ ભૂયઃ સંસિદ્ધૌ યતતે ।
પૂર્વાભ્યાસેન તેનૈવ હ્રિયતે હ્યવશોઽપિ સઃ ।
જિજ્ઞાસુરપિ યોગસ્ય શબ્દબ્રહ્માતિવર્તતે ॥ ૬-૪૪ ॥
પૂર્વ-અભ્યાસેન તેન એવ હ્રિયતે હિ અવશઃ અપિ સઃ ।
જિજ્ઞાસુઃ અપિ યોગસ્ય શબ્દ-બ્રહ્મ અતિવર્તતે ॥ ૬-૪૪ ॥
તેન એવ પૂર્વ-અભ્યાસેન સઃ અવશઃ અપિ હ્રિયતે, હિ
યોગસ્ય જિજ્ઞાસુઃ અપિ શબ્દ-બ્રહ્મ અતિવર્તતે ।
પ્રયત્નાદ્યતમાનસ્તુ યોગી સંશુદ્ધકિલ્બિષઃ ।
અનેકજન્મસંસિદ્ધસ્તતો યાતિ પરાં ગતિમ્ ॥ ૬-૪૫ ॥
પ્રયત્નાત્ યતમાનઃ તુ યોગી સંશુદ્ધ-કિલ્બિષઃ ।
અનેક-જન્મ-સંસિદ્ધઃ તતઃ યાતિ પરામ્ ગતિમ્ ॥ ૬-૪૫ ॥
તતઃ પ્રયત્નાત્ યતમાનઃ સંશુદ્ધ-કિલ્બિષઃ યોગી તુ
અનેક-જન્મ-સંસિદ્ધઃ પરામ્ ગતિમ્ યાતિ ।
તપસ્વિભ્યોઽધિકો યોગી જ્ઞાનિભ્યોઽપિ મતોઽધિકઃ ।
કર્મિભ્યશ્ચાધિકો યોગી તસ્માદ્યોગી ભવાર્જુન ॥ ૬-૪૬ ॥
તપસ્વિભ્યઃ અધિકઃ યોગી જ્ઞાનિભ્યઃ અપિ મતઃ અધિકઃ ।
કર્મિભ્યઃ ચ અધિકઃ યોગી તસ્માત્ યોગી ભવ અર્જુન ॥ ૬-૪૬ ॥
યોગી તપસ્વિભ્યઃ અધિકઃ, જ્ઞાનિભ્યઃ અપિ ચ અધિકઃ મતઃ,
યોગી કર્મિભ્યઃ (ચ) અધિકઃ, તસ્માત્ હે અર્જુન!
(ત્વં) યોગી ભવ ।
યોગિનામપિ સર્વેષાં મદ્ગતેનાન્તરાત્મના ।
શ્રદ્ધાવાન્ભજતે યો માં સ મે યુક્તતમો મતઃ ॥ ૬-૪૭ ॥
યોગિનામ્ અપિ સર્વેષામ્ મત્ ગતેન અન્તર-આત્મના ।
શ્રદ્ધાવાન્ ભજતે યઃ મામ્ સઃ મે યુક્તતમઃ મતઃ ॥ ૬-૪૭ ॥
સર્વેષામ્ અપિ યોગિનામ્ યઃ શ્રદ્ધાવાન્, મત્ ગતેન
અન્તર-આત્મના મામ્ ભજતે, સઃ મે યુક્તતમઃ મતઃ ।
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે
આત્મસંયમયોગો નામ ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ ॥ ૬ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ શ્રીમત્ ભગવત્ ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ
બ્રહ્મ-વિદ્યાયામ્ યોગ-શાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે
આત્મ-સંયમ-યોગઃ નામ ષષ્ઠઃ અધ્યાયઃ ॥ ૬ ॥
અથ સપ્તમોઽધ્યાયઃ । જ્ઞાનવિજ્ઞાનયોગઃ ।
અથ સપ્તમઃ અધ્યાયઃ । જ્ઞાન-વિજ્ઞાન-યોગઃ ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
મય્યાસક્તમનાઃ પાર્થ યોગં યુઞ્જન્મદાશ્રયઃ ।
અસંશયં સમગ્રં માં યથા જ્ઞાસ્યસિ તચ્છૃણુ ॥ ૭-૧ ॥
મયિ આસક્ત-મનાઃ પાર્થ યોગમ્ યુઞ્જન્ મત્ આશ્રયઃ ।
અસંશયમ્ સમગ્રમ્ મામ્ યથા જ્ઞાસ્યસિ તત્ શૃણુ ॥ ૭-૧ ॥
હે પાર્થ! મયિ આસક્ત-મનાઃ મત્ આશ્રયઃ (ત્વં) યોગમ્
યુઞ્જન્, મામ્ સમગ્રમ્ યથા અસંશયમ્ જ્ઞાસ્યસિ, તત્ શૃણુ ।
જ્ઞાનં તેઽહં સવિજ્ઞાનમિદં વક્ષ્યામ્યશેષતઃ ।
યજ્જ્ઞાત્વા નેહ ભૂયોઽન્યજ્જ્ઞાતવ્યમવશિષ્યતે ॥ ૭-૨ ॥
જ્ઞાનમ્ તે અહમ્ સવિજ્ઞાનમ્ ઇદમ્ વક્ષ્યામિ અશેષતઃ ।
યત્ જ્ઞાત્વા ન ઇહ ભૂયઃ અન્યત્ જ્ઞાતવ્યમ્ અવશિષ્યતે ॥ ૭-૨ ॥
અહમ્ ઇદમ્ સવિજ્ઞાનમ્ જ્ઞાનમ્ તે અશેષતઃ વક્ષ્યામિ;
યત્ જ્ઞાત્વા ઇહ ભૂયઃ અન્યત્ જ્ઞાતવ્યમ્ ન અવશિષ્યતે ।
મનુષ્યાણાં સહસ્રેષુ કશ્ચિદ્યતતિ સિદ્ધયે ।
યતતામપિ સિદ્ધાનાં કશ્ચિન્માં વેત્તિ તત્ત્વતઃ ॥ ૭-૩ ॥
મનુષ્યાણામ્ સહસ્રેષુ કશ્ચિત્ યતતિ સિદ્ધયે ।
યતતામ્ અપિ સિદ્ધાનામ્ કશ્ચિત્ મામ્ વેત્તિ તત્ત્વતઃ ॥ ૭-૩ ॥
મનુષ્યાણામ્ સહસ્રેષુ કશ્ચિત્ સિદ્ધયે યતતિ;
યતતામ્ સિદ્ધાનામ્ અપિ કશ્ચિત્ મામ્ તત્ત્વતઃ વેત્તિ ।
ભૂમિરાપોઽનલો વાયુઃ ખં મનો બુદ્ધિરેવ ચ ।
અહંકાર ઇતીયં મે ભિન્ના પ્રકૃતિરષ્ટધા ॥ ૭-૪ ॥
ભૂમિઃ આપઃ અનલઃ વાયુઃ ખમ્ મનઃ બુદ્ધિઃ એવ ચ ।
અહંકારઃ ઇતિ ઇયમ્ મે ભિન્ના પ્રકૃતિઃ અષ્ટધા ॥ ૭-૪ ॥
ભૂમિઃ, આપઃ, અનલઃ, વાયુઃ, ખમ્, મનઃ, બુદ્ધિઃ એવ ચ
અહંકારઃ ઇતિ અષ્ટધા ભિન્ના મે ઇયમ્ પ્રકૃતિઃ ।
અપરેયમિતસ્ત્વન્યાં પ્રકૃતિં વિદ્ધિ મે પરામ્ ।
જીવભૂતાં મહાબાહો યયેદં ધાર્યતે જગત્ ॥ ૭-૫ ॥
અપરા ઇયમ્ ઇતઃ તુ અન્યામ્ પ્રકૃતિમ્ વિદ્ધિ મે પરામ્ ।
જીવ-ભૂતામ્ મહાબાહો યયા ઇદમ્ ધાર્યતે જગત્ ॥ ૭-૫ ॥
હે મહાબાહો! ઇયમ્ અપરા (પ્રકૃતિઃ અસ્તિ) ઇતઃ તુ અન્યામ્
જીવ-ભૂતામ્ મે પરામ્ પ્રકૃતિમ્ વિદ્ધિ, યયા ઇદમ્ જગત્ ધાર્યતે ।
એતદ્યોનીનિ ભૂતાનિ સર્વાણીત્યુપધારય ।
અહં કૃત્સ્નસ્ય જગતઃ પ્રભવઃ પ્રલયસ્તથા ॥ ૭-૬ ॥
એતત્ યોનીનિ ભૂતાનિ સર્વાણિ ઇતિ ઉપધારય ।
અહમ્ કૃત્સ્નસ્ય જગતઃ પ્રભવઃ પ્રલયઃ તથા ॥ ૭-૬ ॥
સર્વાણિ ભૂતાનિ એતત્ યોનીનિ ઇતિ, ઉપધારય । અહમ્ કૃત્સ્નસ્ય
જગતઃ પ્રભવઃ તથા પ્રલયઃ (અસ્મિ).
મત્તઃ પરતરં નાન્યત્કિઞ્ચિદસ્તિ ધનઞ્જય ।
મયિ સર્વમિદં પ્રોતં સૂત્રે મણિગણા ઇવ ॥ ૭-૭ ॥
મત્તઃ પરતરં ન અન્યત્ કિઞ્ચિત્ અસ્તિ ધનઞ્જય ।
મયિ સર્વમ્ ઇદમ્ પ્રોતમ્ સૂત્રે મણિગણાઃ ઇવ ॥ ૭-૭ ॥
હે ધનઞ્જય! મત્તઃ પરતરં અન્યત્ કિઞ્ચિત્ ન અસ્તિ ।
સૂત્રે મણિગણાઃ ઇવ ઇદમ્ સર્વમ્ મયિ પ્રોતમ્ ।
રસોઽહમપ્સુ કૌન્તેય પ્રભાસ્મિ શશિસૂર્યયોઃ ।
પ્રણવઃ સર્વવેદેષુ શબ્દઃ ખે પૌરુષં નૃષુ ॥ ૭-૮ ॥
રસઃ અહમ્ અપ્સુ કૌન્તેય પ્રભા અસ્મિ શશિ-સૂર્યયોઃ ।
પ્રણવઃ સર્વ-વેદેષુ શબ્દઃ ખે પૌરુષમ્ નૃષુ ॥ ૭-૮ ॥
હે કૌન્તેય! અહમ્ અપ્સુ રસઃ, શશિ-સૂર્યયોઃ પ્રભા,
સર્વ-વેદેષુ પ્રણવઃ, ખે શબ્દઃ, નૃષુ પૌરુષમ્ અસ્મિ ।
પુણ્યો ગન્ધઃ પૃથિવ્યાં ચ તેજશ્ચાસ્મિ વિભાવસૌ ।
જીવનં સર્વભૂતેષુ તપશ્ચાસ્મિ તપસ્વિષુ ॥ ૭-૯ ॥
પુણ્યઃ ગન્ધઃ પૃથિવ્યામ્ ચ તેજઃ ચ અસ્મિ વિભાવસૌ ।
જીવનમ્ સર્વ-ભૂતેષુ તપઃ ચ અસ્મિ તપસ્વિષુ ॥ ૭-૯ ॥
ચ પૃથિવ્યામ્ પુણ્યઃ ગન્ધઃ, વિભાવસૌ ચ તેજઃ અસ્મિ;
સર્વ-ભૂતેષુ જીવનમ્, તપસ્વિષુ ચ તપઃ અસ્મિ ।
બીજં માં સર્વભૂતાનાં વિદ્ધિ પાર્થ સનાતનમ્ ।
બુદ્ધિર્બુદ્ધિમતામસ્મિ તેજસ્તેજસ્વિનામહમ્ ॥ ૭-૧૦ ॥
બીજમ્ મામ્ સર્વ-ભૂતાનામ્ વિદ્ધિ પાર્થ સનાતનમ્ ।
બુદ્ધિઃ બુદ્ધિમતામ્ અસ્મિ તેજઃ તેજસ્વિનામ્ અહમ્ ॥ ૭-૧૦ ॥
હે પાર્થ! મામ્ સર્વ-ભૂતાનામ્ સનાતનમ્ બીજમ્ વિદ્ધિ,
અહમ્ બુદ્ધિમતામ્ બુદ્ધિઃ અસ્મિ, તેજસ્વિનામ્ તેજઃ ।
બલં બલવતાં ચાહં કામરાગવિવર્જિતમ્ ।
ધર્માવિરુદ્ધો ભૂતેષુ કામોઽસ્મિ ભરતર્ષભ ॥ ૭-૧૧ ॥
બલમ્ બલવતામ્ ચ અહમ્ કામ-રાગ-વિવર્જિતમ્ ।
ધર્મ-અવિરુદ્ધઃ ભૂતેષુ કામઃ અસ્મિ ભરતર્ષભ ॥ ૭-૧૧-
અહમ્ ચ બલવતામ્ કામ-રાગ-વિવર્જિતમ્ બલમ્ અસ્મિ,
હે ભરતર્ષભ! ભૂતેષુ ધર્મ-અવિરુદ્ધઃ કામઃ (અહમ્ અસ્મિ).
યે ચૈવ સાત્ત્વિકા ભાવા રાજસાસ્તામસાશ્ચ યે ।
મત્ત એવેતિ તાન્વિદ્ધિ ન ત્વહં તેષુ તે મયિ ॥ ૭-૧૨ ॥
યે ચ એવ સાત્ત્વિકાઃ ભાવાઃ રાજસાઃ તામસાઃ ચ યે ।
મત્તઃ એવ ઇતિ તાન્ વિદ્ધિ ન તુ અહં તેષુ તે મયિ ॥ ૭-૧૨ ॥
યે ચ એવ સાત્ત્વિકાઃ રાજસાઃ તામસાઃ ચ ભાવાઃ, તે
મત્તઃ એવ ઇતિ તાન્ વિદ્ધિ, અહં તેષુ ન (અસ્મિ), તુ તે મયિ (વર્તન્તે) ।
ત્રિભિઃ ગુણમયૈઃ ભાવૈઃ એભિઃ સર્વમ્મ્ ઇદમ્ જગત્ ।
મોહિતમ્ ન અભિજાનાતિ મામ્ એભ્યઃ પરમ્ અવ્યયમ્ ॥ ૭-૧૩ ॥
ત્રિભિર્ગુણમયૈર્ભાવૈરેભિઃ સર્વમિદં જગત્ ।
મોહિતં નાભિજાનાતિ મામેભ્યઃ પરમવ્યયમ્ ॥ ૭-૧૩ ॥
એભિઃ ત્રિભિઃ ગુણમયૈઃ ભાવૈઃ ઇદમ્ સર્વમ્મ્ જગત્ મોહિતમ્,
(અતઃ) એભ્યઃ પરમ્ અવ્યયમ્ મામ્ ન અભિજાનાતિ ।
દૈવી હ્યેષા ગુણમયી મમ માયા દુરત્યયા ।
મામેવ યે પ્રપદ્યન્તે માયામેતાં તરન્તિ તે ॥ ૭-૧૪ ॥
દૈવી હિ એષા ગુણમયી મમ માયા દુરત્યયા ।
મામ્ એવ યે પ્રપદ્યન્તે માયામ્ એતામ્ તરન્તિ તે ॥ ૭-૧૪ ॥
એષા દૈવી ગુણમયી મમ માયા હિ દુરત્યયા । યે મામ્ એવ
પ્રપદ્યન્તે, તે એતામ્ માયામ્ તરન્તિ ।
ન માં દુષ્કૃતિનો મૂઢાઃ પ્રપદ્યન્તે નરાધમાઃ ।
માયયાપહૃતજ્ઞાના આસુરં ભાવમાશ્રિતાઃ ॥ ૭-૧૫ ॥
ન મામ્ દુષ્કૃતિનઃ મૂઢાઃ પ્રપદ્યન્તે નર-અધમાઃ ।
માયયા અપહૃત-જ્ઞાનાઃ આસુરમ્ ભાવમ્ આશ્રિતાઃ ॥ ૭-૧૫ ॥
માયયા અપહૃત-જ્ઞાનાઃ આસુરમ્ ભાવમ્ આશ્રિતાઃ
દુષ્કૃતિનઃ મૂઢાઃ નર-અધમાઃ મામ્ ન પ્રપદ્યન્તે ।
ચતુર્વિધા ભજન્તે માં જનાઃ સુકૃતિનોઽર્જુન ।
આર્તો જિજ્ઞાસુરર્થાર્થી જ્ઞાની ચ ભરતર્ષભ ॥ ૭-૧૬ ॥
ચતુઃ-વિધાઃ ભજન્તે મામ્ જનાઃ સુકૃતિનઃ અર્જુન ।
આર્તઃ જિજ્ઞાસુઃ અર્થાર્થી જ્ઞાની ચ ભરતર્ષભ ॥ ૭-૧૬ ॥
હે ભરતર્ષભ અર્જુન! આર્તઃ, જિજ્ઞાસુઃ, અર્થાર્થી,
જ્ઞાની ચ (ઇતિ) ચતુઃ-વિધાઃ સુકૃતિનઃ જનાઃ મામ્ ભજન્તે ।
તેષાં જ્ઞાની નિત્યયુક્ત એકભક્તિર્વિશિષ્યતે ।
પ્રિયો હિ જ્ઞાનિનોઽત્યર્થમહં સ ચ મમ પ્રિયઃ ॥ ૭-૧૭ ॥
તેષામ્ જ્ઞાની નિત્ય-યુક્તઃ એક-ભક્તિઃ વિશિષ્યતે ।
પ્રિયઃ હિ જ્ઞાનિનઃ અત્યર્થમ્ અહમ્ સઃ ચ મમ પ્રિયઃ ॥ ૭-૧૭ ॥
તેષામ્ નિત્ય-યુક્તઃ એક-ભક્તિઃ જ્ઞાની વિશિષ્યતે । અહમ્ હિ
જ્ઞાનિનઃ અત્યર્થમ્ પ્રિયઃ (અસ્મિ), સઃ (જ્ઞાની) ચ મમ પ્રિયઃ (અસ્તિ).
ઉદારાઃ સર્વ એવૈતે જ્ઞાની ત્વાત્મૈવ મે મતમ્ ।
આસ્થિતઃ સ હિ યુક્તાત્મા મામેવાનુત્તમાં ગતિમ્ ॥ ૭-૧૮ ॥
ઉદારાઃ સર્વે એવ એતે જ્ઞાની તુ આત્મા એવ મે મતમ્ ।
આસ્થિતઃ સઃ હિ યુક્ત-આત્મા મામ્ એવ અનુત્તમામ્ ગતિમ્ ॥ ૭-૧૮ ॥
એતે સર્વે એવ ઉદારાઃ (સન્તિ), જ્ઞાની તુ (મમ) આત્મા એવ
(અસ્તિ ઇતિ) મે મતમ્ । સઃ હિ યુક્ત-આત્મા અનુત્તમામ્ ગતિમ્
મામ્ એવ આસ્થિતઃ (અસ્તિ).
બહૂનાં જન્મનામન્તે જ્ઞાનવાન્માં પ્રપદ્યતે ।
વાસુદેવઃ સર્વમિતિ સ મહાત્મા સુદુર્લભઃ ॥ ૭-૧૯ ॥
બહૂનામ્ જન્મનામ્ અન્તે જ્ઞાનવાન્ મામ્ પ્રપદ્યતે ।
વાસુદેવઃ સર્વમ્ ઇતિ સઃ મહાત્મા સુદુર્લભઃ ॥ ૭-૧૯ ॥
જ્ઞાનવાન્ બહૂનામ્ જન્મનામ્ અન્તે ‘વાસુદેવઃ
સર્વમ્’ ઇતિ (અનુભૂય) મામ્ પ્રપદ્યતે । સઃ મહાત્મા સુદુર્લભઃ ।
કામૈસ્તૈસ્તૈર્હૃતજ્ઞાનાઃ પ્રપદ્યન્તેઽન્યદેવતાઃ ।
તં તં નિયમમાસ્થાય પ્રકૃત્યા નિયતાઃ સ્વયા ॥ ૭-૨૦ ॥
કામૈઃ તૈઃ તૈઃ હૃત-જ્ઞાનાઃ પ્રપદ્યન્તે અન્ય-દેવતાઃ ।
તમ્ તમ્ નિયમમ્ આસ્થાય પ્રકૃત્યા નિયતાઃ સ્વયા ॥ ૭-૨૦ ॥
તૈઃ તૈઃ કામૈઃ હૃત-જ્ઞાનાઃ સ્વયા પ્રકૃત્યા નિયતાઃ
(અજ્ઞાનિનઃ) તમ્ તમ્ નિયમમ્ આસ્થાય અન્ય-દેવતાઃ પ્રપદ્યન્તે ।
યો યો યાં યાં તનું ભક્તઃ શ્રદ્ધયાર્ચિતુમિચ્છતિ ।
તસ્ય તસ્યાચલાં શ્રદ્ધાં તામેવ વિદધામ્યહમ્ ॥ ૭-૨૧ ॥
યઃ યઃ યામ્ યામ્ તનુમ્ ભક્તઃ શ્રદ્ધયા અર્ચિતુમ્ ઇચ્છતિ ।
તસ્ય તસ્ય અચલામ્ શ્રદ્ધામ્ તામ્ એવ વિદધામિ અહમ્ ॥ ૭-૨૧ ॥
યઃ યઃ ભક્તઃ યામ્ યામ્ તનુમ્ શ્રદ્ધયા અર્ચિતુમ્ ઇચ્છતિ,
તસ્ય તસ્ય તામ્ એવ શ્રદ્ધામ્ અહમ્ અચલામ્ વિદધામિ ।
સ તયા શ્રદ્ધયા યુક્તસ્તસ્યારાધનમીહતે ।
લભતે ચ તતઃ કામાન્મયૈવ વિહિતાન્હિ તાન્ ॥ ૭-૨૨ ॥
સઃ તયા શ્રદ્ધયા યુક્તઃ તસ્ય અરાધનમ્ ઈહતે ।
લભતે ચ તતઃ કામાન્ મયા એવ વિહિતાન્ હિ તાન્ ॥ ૭-૨૨ ॥
સઃ તયા શ્રદ્ધયા યુક્તઃ તસ્ય આરાધનમ્ ઈહતે, તતઃ ચ
મયા એવ વિહિતાન્ તાન્ કામાન્ લભતે હિ ।
અન્તવત્તુ ફલં તેષાં તદ્ભવત્યલ્પમેધસામ્ ।
દેવાન્દેવયજો યાન્તિ મદ્ભક્તા યાન્તિ મામપિ ॥ ૭-૨૩ ॥
અન્તવત્ તુ ફલમ્ તેષામ્ તત્ ભવતિ અલ્પ-મેધસામ્ ।
દેવાન્ દેવ-યજઃ યાન્તિ મત્ ભક્તાઃ યાન્તિ મામ્ અપિ ॥ ૭-૨૩ ॥
તેષામ્ અલ્પ-મેધસામ્ તત્ ફલમ્ તુ અન્તવત્ ભવતિ;
દેવ-યજઃ દેવાન્ યાન્તિ, મત્ ભક્તાઃ અપિ મામ્ યાન્તિ ।
અવ્યક્તં વ્યક્તિમાપન્નં મન્યન્તે મામબુદ્ધયઃ ।
પરં ભાવમજાનન્તો મમાવ્યયમનુત્તમમ્ ॥ ૭-૨૪ ॥
અવ્યક્તમ્ વ્યક્તિમ્ આપન્નમ્ મન્યન્તે મામ્ અબુદ્ધયઃ ।
પરમ્ ભાવમ્ અજાનન્તઃ મમ અવ્યયમ્ અનુત્તમમ્ ॥ ૭-૨૪ ॥
મમ પરમ્ અવ્યયમ્ અવ્યક્તમ્ અનુત્તમમ્ ભાવમ્
અજાનન્તઃ અબુદ્ધયઃ મામ્ વ્યક્તિમ્ આપન્નમ્ મન્યન્તે ।
નાહં પ્રકાશઃ સર્વસ્ય યોગમાયાસમાવૃતઃ ।
મૂઢોઽયં નાભિજાનાતિ લોકો મામજમવ્યયમ્ ॥ ૭-૨૫ ॥
ન અહમ્ પ્રકાશઃ સર્વસ્ય યોગ-માયા-સમાવૃતઃ ।
મૂઢઃ અયમ્ ન અભિજાનાતિ લોકઃ મામ્ અજમ્ અવ્યયમ્ ॥ ૭-૨૫ ॥
યોગ-માયા-સમાવૃતઃ અહમ્ સર્વસ્ય પ્રકાશઃ ન ।
અયમ્ મૂઢઃ લોકઃ અજમ્ અવ્યયમ્ મામ્ ન અભિજાનાતિ ।
વેદાહં સમતીતાનિ વર્તમાનાનિ ચાર્જુન ।
ભવિષ્યાણિ ચ ભૂતાનિ માં તુ વેદ ન કશ્ચન ॥ ૭-૨૬ ॥
વેદ અહમ્ સમતીતાનિ વર્તમાનાનિ ચ અર્જુન ।
ભવિષ્યાણિ ચ ભૂતાનિ મામ્ તુ વેદ ન કશ્ચન ॥ ૭-૨૬ ॥
હે અર્જુન! અહમ્ સમતીતાનિ વર્તમાનાનિ ચ ભવિષ્યાણિ ચ
ભૂતાનિ વેદ । કશ્ચન તુ મામ્ ન વેદ ।
ઇચ્છાદ્વેષસમુત્થેન દ્વન્દ્વમોહેન ભારત ।
સર્વભૂતાનિ સમ્મોહં સર્ગે યાન્તિ પરન્તપ ॥ ૭-૨૭ ॥
ઇચ્છા-દ્વેષ-સમુત્થેન દ્વન્દ્વ-મોહેન ભારત ।
સર્વ-ભૂતાનિ સમ્મોહમ્ સર્ગે યાન્તિ પરન્તપ ॥ ૭-૨૭ ॥
હે પરન્તપ ભારત! સર્વ-ભૂતાનિ ઇચ્છા-દ્વેષ-સમુત્થેન
દ્વન્દ્વ-મોહેન સર્ગે સમ્મોહમ્ યાન્તિ ।
યેષાં ત્વન્તગતં પાપં જનાનાં પુણ્યકર્મણામ્ ।
તે દ્વન્દ્વમોહનિર્મુક્તા ભજન્તે માં દૃઢવ્રતાઃ ॥ ૭-૨૮ ॥
યેષામ્ તુ અન્તગતમ્ પાપમ્ જનાનામ્ પુણ્ય-કર્મણામ્ ।
તે દ્વન્દ્વ-મોહ-નિર્મુક્તાઃ ભજન્તે મામ્ દૃઢ-વ્રતાઃ ॥ ૭-૨૮ ॥
યેષામ્ પુણ્ય-કર્મણામ્ જનાનામ્ તુ પાપમ્ અન્તગતમ્,
તે દૃઢ-વ્રતાઃ દ્વન્દ્વ-મોહ-નિર્મુક્તાઃ મામ્ ભજન્તે ।
જરામરણમોક્ષાય મામાશ્રિત્ય યતન્તિ યે ।
તે બ્રહ્મ તદ્વિદુઃ કૃત્સ્નમધ્યાત્મં કર્મ ચાખિલમ્ ॥ ૭-૨૯ ॥
જરા-મરણ-મોક્ષાય મામ્ આશ્રિત્ય યતન્તિ યે ।
તે બ્રહ્મ તત્ વિદુઃ કૃત્સ્નમ્ અધ્યાત્મમ્ કર્મ ચ અખિલમ્ ॥ ૭-૨૯ ॥
યે મામ્ આશ્રિત્ય જરા-મરણ-મોક્ષાય યતન્તિ, તે તત્ બ્રહ્મ,
કૃત્સ્નમ્ અધ્યાત્મમ્, અખિલમ્ કર્મ ચ વિદુઃ ।
સાધિભૂતાધિદૈવં માં સાધિયજ્ઞં ચ યે વિદુઃ ।
પ્રયાણકાલેઽપિ ચ માં તે વિદુર્યુક્તચેતસઃ ॥ ૭-૩૦ ॥
સાધિભૂત-અધિદૈવમ્ મામ્ સાધિયજ્ઞમ્ ચ યે વિદુઃ ।
પ્રયાણકાલે અપિ ચ માં તે વિદુઃ યુક્ત-ચેતસઃ ॥ ૭-૩૦ ॥
યે સાધિભૂત-અધિદૈવમ્ સાધિયજ્ઞમ્ ચ મામ્ વિદુઃ
તે યુક્ત-ચેતસઃ પ્રયાણ-કાલે અપિ ચ મામ્ વિદુઃ ।
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે
જ્ઞાનવિજ્ઞાનયોગો નામ સપ્તમોઽધ્યાયઃ ॥ ૭ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ શ્રીમત્ ભગવત્ ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ
બ્રહ્મ-વિદ્યાયામ્ યોગ-શાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે
જ્ઞાન-વિજ્ઞાન-યોગઃ નામ સપ્તમઃ અધ્યાયઃ ॥ ૭ ॥
અથ અષ્ટમોઽધ્યાયઃ । અક્ષરબ્રહ્મયોગઃ ।
અથ અષ્ટમઃ અધ્યાયઃ । અક્ષર-બ્રહ્મ-યોગઃ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
કિં તદ્ બ્રહ્મ કિમધ્યાત્મં કિં કર્મ પુરુષોત્તમ ।
અધિભૂતં ચ કિં પ્રોક્તમધિદૈવં કિમુચ્યતે ॥ ૮-૧ ॥
કિમ્ તત્ બ્રહ્મ કિમ્ અધ્યાત્મમ્ કિમ્ કર્મ પુરુષોત્તમ ।
અધિભૂતમ્ ચ કિમ્ પ્રોક્તમ્ અધિદૈવમ્ કિમ્ ઉચ્યતે ॥ ૮-૧ ॥
હે પુરુષોત્તમ! તત્ બ્રહ્મ કિમ્? અધ્યાત્મમ્ કિમ્? કર્મ કિમ્?
અધિભૂતમ્ કિમ્ પ્રોક્તમ્? અધિદૈવમ્ ચ કિમ્ ઉચ્યતે ?
અધિયજ્ઞઃ કથં કોઽત્ર દેહેઽસ્મિન્મધુસૂદન ।
પ્રયાણકાલે ચ કથં જ્ઞેયોઽસિ નિયતાત્મભિઃ ॥ ૮-૨ ॥
અધિયજ્ઞઃ કથમ્ કઃ અત્ર દેહે અસ્મિન્ મધુસૂદન ।
પ્રયાણ-કાલે ચ કથમ્ જ્ઞેયઃ અસિ નિયત-આત્મભિઃ ॥ ૮-૨ ॥
હે મધુસૂદન! અત્ર અસ્મિન્ દેહે અધિયજ્ઞઃ કઃ કથમ્ (ચ અસ્તિ)?
પ્રયાણ-કાલે ચ નિયત-આત્મભિઃ કથમ્ જ્ઞેયઃ અસિ ?
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
અક્ષરં બ્રહ્મ પરમં સ્વભાવોઽધ્યાત્મમુચ્યતે ।
ભૂતભાવોદ્ભવકરો વિસર્ગઃ કર્મસંજ્ઞિતઃ ॥ ૮-૩ ॥
અક્ષરમ્ બ્રહ્મ પરમમ્ સ્વભાવઃ અધ્યાત્મમ્ ઉચ્યતે ।
ભૂત-ભાવ-ઉદ્ભવ-કરઃ વિસર્ગઃ કર્મ-સંજ્ઞિતઃ ॥ ૮-૩ ॥
અક્ષરમ્ પરમમ્ બ્રહ્મ, સ્વભાવઃ અધ્યાત્મમ્ ઉચ્યતે,
ભૂત-ભાવ-ઉદ્ભવ-કરઃ વિસર્ગઃ કર્મ-સંજ્ઞિતઃ ।
અધિભૂતં ક્ષરો ભાવઃ પુરુષશ્ચાધિદૈવતમ્ ।
અધિયજ્ઞોઽહમેવાત્ર દેહે દેહભૃતાં વર ॥ ૮-૪ ॥
અધિભૂતમ્ ક્ષરઃ ભાવઃ પુરુષઃ ચ અધિદૈવતમ્ ।
અધિયજ્ઞઃ અહમ્ એવ અત્ર દેહે દેહ-ભૃતામ્ વર ॥ ૮-૪ ॥
હે દેહ-ભૃતામ્ વર! ક્ષરઃ ભાવઃ અધિભૂતમ્, પુરુષઃ
અધિદૈવતમ્, અત્ર દેહે ચ અહમ્ એવ અધિયજ્ઞઃ ।
અન્તકાલે ચ મામેવ સ્મરન્મુક્ત્વા કલેવરમ્ ।
યઃ પ્રયાતિ સ મદ્ભાવં યાતિ નાસ્ત્યત્ર સંશયઃ ॥ ૮-૫ ॥
અન્ત-કાલે ચ મામ્ એવ સ્મરન્ મુક્ત્વા કલેવરમ્ ।
યઃ પ્રયાતિ સઃ મત્ ભાવમ્ યાતિ ન અસ્તિ અત્ર સંશયઃ ॥ ૮-૫ ॥
યઃ ચ અન્ત-કાલે મામ્ એવ સ્મરન્ કલેવરમ્ મુક્ત્વા
પ્રયાતિ, સઃ મત્ ભાવમ્ યાતિ, અત્ર સંશયઃ ન અસ્તિ ।
યં યં વાપિ સ્મરન્ભાવં ત્યજત્યન્તે કલેવરમ્ ।
તં તમેવૈતિ કૌન્તેય સદા તદ્ભાવભાવિતઃ ॥ ૮-૬ ॥
યમ્ યમ્ વા અપિ સ્મરન્ ભાવમ્ ત્યજતિ અન્તે કલેવરમ્ ।
તમ્ તમ્ એવ એતિ કૌન્તેય સદા તદ્ત્ ભાવ-ભાવિતઃ ॥ ૮-૬ ॥
હે કૌન્તેય! યમ્ યમ્ વા અપિ ભાવમ્ સ્મરન્ અન્તે કલેવરમ્ ત્યજતિ;
સદા તદ્ત્ ભાવ-ભાવિતઃ (સઃ) તમ્ તમ્ એવ એતિ ।
તસ્માત્સર્વેષુ કાલેષુ મામનુસ્મર યુધ્ય ચ ।
મય્યર્પિતમનોબુદ્ધિર્મામેવૈષ્યસ્યસંશયમ્ ॥ ૮-૭ ॥
તસ્માત્ સર્વેષુ કાલેષુ મામ્ અનુસ્મર યુધ્ય ચ ।
મયિ અર્પિત-મનઃ-બુદ્ધિઃ મામ્ એવ એષ્યસિ અસંશયમ્ ॥ ૮-૭ ॥
તસ્માત્ સર્વેષુ કાલેષુ મયિ અર્પિત-મનઃ-બુદ્ધિઃ (ભવ),
મામ્ અનુસ્મર, યુધ્ય ચ । (એવં) અસંશયમ્ મામ્ એવ એષ્યસિ ।
અભ્યાસયોગયુક્તેન ચેતસા નાન્યગામિના ।
પરમં પુરુષં દિવ્યં યાતિ પાર્થાનુચિન્તયન્ ॥ ૮-૮ ॥
અભ્યાસ-યોગ-યુક્તેન ચેતસા ન અન્ય-ગામિના ।
પરમમ્ પુરુષમ્ દિવ્યમ્ યાતિ પાર્થ અનુચિન્તયન્ ॥ ૮-૮ ॥
હે પાર્થ! અભ્યાસ-યોગ-યુક્તેન ન અન્ય-ગામિના ચેતસા
અનુચિન્તયન્, દિવ્યમ્ પરમમ્ પુરુષમ્ યાતિ ।
કવિં પુરાણમનુશાસિતારં
અણોરણીયાંસમનુસ્મરેદ્યઃ ।
સર્વસ્ય ધાતારમચિન્ત્યરૂપમ્-
માદિત્યવર્ણં તમસઃ પરસ્તાત્ ॥ ૮-૯ ॥
પ્રયાણકાલે મનસાઽચલેન
ભક્ત્યા યુક્તો યોગબલેન ચૈવ ।
ભ્રુવોર્મધ્યે પ્રાણમાવેશ્ય સમ્યક્
સ તં પરં પુરુષમુપૈતિ દિવ્યમ્ ॥ ૮-૧૦ ॥
કવિમ્ પુરાણમ્ અનુશાસિતારમ્
અણોઃ અણીયાંસમ્ અનુસ્મરેત્ યઃ ।
સર્વસ્ય ધાતારમ્ અચિન્ત્ય-રૂપં
આદિત્ય-વર્ણમ્ તમસઃ પરસ્તાત્ ॥ ૮-૯ ॥
પ્રયાણ-કાલે મનસા અચલેન
ભક્ત્યા યુક્તઃ યોગ-બલેન ચ એવ ।
ભ્રુવોઃ મધ્યે પ્રાણમ્ આવેશ્ય સમ્યક્
સઃ તમ્ પરમ્ પુરુષમ્ ઉપૈતિ દિવ્યમ્ ॥ ૮-૧૦ ॥
કવિમ્, પુરાણમ્, અનુશાસિતારમ્, અણોઃ અણીયાંસમ્,
સર્વસ્ય ધાતારમ્, અચિન્ત્ય-રૂપં, તમસઃ પરસ્તાત્
આદિત્ય-વર્ણમ્ (વિદ્યમાનં પુરુષં), પ્રયાણ-કાલે,
અચલેન મનસા, ભક્ત્યા યુક્તઃ યોગ-બલેન ચ એવ ભ્રુવોઃ
મધ્યે સમ્યક્ પ્રાણમ્ આવેશ્ય, યઃ અનુસ્મરેત્ સઃ તમ્ પરમ્ દિવ્યમ્ પુરુષમ્ ઉપૈતિ ।
યદક્ષરં વેદવિદો વદન્તિ
વિશન્તિ યદ્યતયો વીતરાગાઃ ।
યદિચ્છન્તો બ્રહ્મચર્યં ચરન્તિ
તત્તે પદં સંગ્રહેણ પ્રવક્ષ્યે ॥ ૮-૧૧ ॥
યત્ અક્ષરમ્ વેદ-વિદઃ વદન્તિ
વિશન્તિ યત્ યતયઃ વીત-રાગાઃ ।
યત્ ઇચ્છન્તઃ બ્રહ્મચર્યમ્ ચરન્તિ
તત્ તે પદમ્ સંગ્રહેણ પ્રવક્ષ્યે ॥ ૮-૧૧ ॥
વેદ-વિદઃ યત્ અક્ષરમ્ વદન્તિ, વીત-રાગાઃ યતયઃ યત્
વિશન્તિ, (બ્રહ્મચારિણઃ) યત્ ઇચ્છન્તઃ બ્રહ્મચર્યમ્ ચરન્તિ,
તત્ પદમ્ તે સંગ્રહેણ પ્રવક્ષ્યે ।
સર્વદ્વારાણિ સંયમ્ય મનો હૃદિ નિરુધ્ય ચ ।
મૂર્ધ્ન્યાધાયાત્મનઃ પ્રાણમાસ્થિતો યોગધારણામ્ ॥ ૮-૧૨ ॥
ઓમિત્યેકાક્ષરં બ્રહ્મ વ્યાહરન્મામનુસ્મરન્ ।
યઃ પ્રયાતિ ત્યજન્દેહં સ યાતિ પરમાં ગતિમ્ ॥ ૮-૧૩ ॥
સર્વ-દ્વારાણિ સંયમ્ય મનઃ હૃદિ નિરુધ્ય ચ ।
મૂર્ધ્નિ આધાય આત્મનઃ પ્રાણમ્ આસ્થિતઃ યોગ-ધારણામ્ ॥ ૮-૧૨ ॥
ઓમ્ ઇતિ એક-અક્ષરમ્ બ્રહ્મ વ્યાહરન્ મામ્ અનુસ્મરન્ ।
યઃ પ્રયાતિ ત્યજન્ દેહમ્ સઃ યાતિ પરમામ્ ગતિમ્ ॥ ૮-૧૩ ॥
સર્વ-દ્વારાણિ સંયમ્ય, મનઃ ચ હૃદિ નિરુધ્ય,
મૂર્ધ્નિ આત્મનઃ પ્રાણમ્ આધાય, યોગ-ધારણામ્ આસ્થિતઃ,
ઓમ્ ઇતિ એક-અક્ષરમ્ બ્રહ્મ વ્યાહરન્ મામ્ અનુસ્મરન્,
યઃ દેહમ્ ત્યજન્ પ્રયાતિ, સઃ પરમામ્ ગતિમ્ યાતિ ।
અનન્યચેતાઃ સતતં યો માં સ્મરતિ નિત્યશઃ ।
તસ્યાહં સુલભઃ પાર્થ નિત્યયુક્તસ્ય યોગિનઃ ॥ ૮-૧૪ ॥
અનન્ય-ચેતાઃ સતતમ્ યઃ મામ્ સ્મરતિ નિત્યશઃ ।
તસ્ય અહં સુલભઃ પાર્થ નિત્ય-યુક્તસ્ય યોગિનઃ ॥ ૮-૧૪ ॥
હે પાર્થ! યઃ નિત્યશઃ અનન્ય-ચેતાઃ (સન્) મામ્
સતતં સ્મરતિ, તસ્ય નિત્ય-યુક્તસ્ય યોગિનઃ અહં સુલભઃ (અસ્મિ) ।
મામુપેત્ય પુનર્જન્મ દુઃખાલયમશાશ્વતમ્ ।
નાપ્નુવન્તિ મહાત્માનઃ સંસિદ્ધિં પરમાં ગતાઃ ॥ ૮-૧૫ ॥
મામ્ ઉપેત્ય પુનઃ-જન્મ દુઃખ-આલયમ્ અશાશ્વતમ્ ।
ન આપ્નુવન્તિ મહાત્માનઃ સંસિદ્ધિમ્ પરમામ્ ગતાઃ ॥ ૮-૧૫ ॥
પરમામ્ સંસિદ્ધિમ્ ગતાઃ મહાત્માનઃ મામ્ ઉપેત્ય,
પુનઃ દુઃખ-આલયમ્ અશાશ્વતમ્ જન્મ ન આપ્નુવન્તિ ।
આબ્રહ્મભુવનાલ્લોકાઃ પુનરાવર્તિનોઽર્જુન ।
મામુપેત્ય તુ કૌન્તેય પુનર્જન્મ ન વિદ્યતે ॥ ૮-૧૬ ॥
આબ્રહ્મ-ભુવનાત્ લોકાઃ પુનઃ-આવર્તિનઃ અર્જુન ।
મામ્ ઉપેત્ય તુ કૌન્તેય પુનઃ-જન્મ ન વિદ્યતે ॥ ૮-૧૬ ॥
હે અર્જુન! આબ્રહ્મ-ભુવનાત્ (સર્વે) લોકાઃ પુનઃ-આવર્તિનઃ
(સન્તિ); હે કૌન્તેય! મામ્ ઉપેત્ય તુ પુનઃ જન્મ ન વિદ્યતે ।
સહસ્રયુગપર્યન્તમહર્યદ્ બ્રહ્મણો વિદુઃ ।
રાત્રિં યુગસહસ્રાન્તાં તેઽહોરાત્રવિદો જનાઃ ॥ ૮-૧૭ ॥
સહસ્ર-યુગ-પર્યન્તમ્ અહઃ યત્ બ્રહ્મણઃ વિદુઃ ।
રાત્રિમ્ યુગ-સહસ્ર-અન્તામ્ તે અહોરાત્ર-વિદઃ જનાઃ ॥ ૮-૧૭ ॥
યત્ તે અહોરાત્ર-વિદઃ જનાઃ સહસ્ર-યુગ-પર્યન્તમ્ બ્રહ્મણઃ
અહઃ યુગ-સહસ્ર-અન્તામ્ રાત્રિમ્ (ચ) વિદુઃ ।
અવ્યક્તાદ્ વ્યક્તયઃ સર્વાઃ પ્રભવન્ત્યહરાગમે ।
રાત્ર્યાગમે પ્રલીયન્તે તત્રૈવાવ્યક્તસંજ્ઞકે ॥ ૮-૧૮ ॥
અવ્યક્તાત્ વ્યક્તયઃ સર્વાઃ પ્રભવન્તિ અહઃ આગમે ।
રાત્રિ આગમે પ્રલીયન્તે તત્ર એવ અવ્યક્ત-સંજ્ઞકે ॥ ૮-૧૮ ॥
અહઃ આગમે સર્વાઃ વ્યક્તયઃ અવ્યક્તાત્ પ્રભવન્તિ,
(પુનઃ) રાત્રિ આગમે તત્ર અવ્યક્ત-સંજ્ઞકે એવ પ્રલીયન્તે ।
ભૂતગ્રામઃ સ એવાયં ભૂત્વા ભૂત્વા પ્રલીયતે ।
રાત્ર્યાગમેઽવશઃ પાર્થ પ્રભવત્યહરાગમે ॥ ૮-૧૯ ॥
ભૂત-ગ્રામઃ સઃ એવ અયમ્ ભૂત્વા ભૂત્વા પ્રલીયતે ।
રાત્રિ આગમે અવશઃ પાર્થ પ્રભવતિ અહઃ આગમે ॥ ૮-૧૯ ॥
હે પાર્થ! સઃ એવ અયમ્ ભૂત-ગ્રામઃ અવશઃ (સન્),
ભૂત્વા ભૂત્વા રાત્રિ આગમે પ્રલીયતે (પુનઃ) અહઃ આગમે પ્રભવતિ ।
પરસ્તસ્માત્તુ ભાવોઽન્યોઽવ્યક્તોઽવ્યક્તાત્સનાતનઃ ।
યઃ સ સર્વેષુ ભૂતેષુ નશ્યત્સુ ન વિનશ્યતિ ॥ ૮-૨૦ ॥
પરઃ તસ્માત્ તુ ભાવઃ અન્યઃ અવ્યક્તઃ અવ્યક્તાત્ સનાતનઃ ।
યઃ સઃ સર્વેષુ ભૂતેષુ નશ્યત્સુ ન વિનશ્યતિ ॥ ૮-૨૦ ॥
યઃ તુ સર્વેષુ ભૂતેષુ નશ્યત્સુ ન વિનશ્યતિ, સઃ, તસ્માત્
અવ્યક્તાત્ અન્યઃ, અવ્યક્તઃ સનાતનઃ પરઃ ભાવઃ (અસ્તિ)
અવ્યક્તોઽક્ષર ઇત્યુક્તસ્તમાહુઃ પરમાં ગતિમ્ ।
યં પ્રાપ્ય ન નિવર્તન્તે તદ્ધામ પરમં મમ ॥ ૮-૨૧ ॥
અવ્યક્તઃ અક્ષરઃ ઇતિ ઉક્તઃ તમ્ આહુઃ પરમામ્ ગતિમ્ ।
યમ્ પ્રાપ્ય ન નિવર્તન્તે તત્ ધામ પરમમ્ મમ ॥ ૮-૨૧ ॥
(યઃ) અવ્યક્તઃ (ભાવઃ) અક્ષરઃ ઇતિ ઉક્તઃ, તમ્ પરમામ્
ગતિમ્ આહુઃ, (જ્ઞાનિનઃ) યમ્ પ્રાપ્ય ન નિવર્તન્તે, તત્
મમ પરમમ્ ધામ (અસ્તિ).
પુરુષઃ સ પરઃ પાર્થ ભક્ત્યા લભ્યસ્ત્વનન્યયા ।
યસ્યાન્તઃસ્થાનિ ભૂતાનિ યેન સર્વમિદં તતમ્ ॥ ૮-૨૨ ॥
પુરુષઃ સઃ પરઃ પાર્થ ભક્ત્યા લભ્યઃ તુ અનન્યયા ।
યસ્ય અન્તઃ-સ્થાનિ ભૂતાનિ યેન સર્વમ્ ઇદમ્ તતમ્ ॥ ૮-૨૨ ॥
હે પાર્થ! ભૂતાનિ યસ્ય અન્તઃ-સ્થાનિ (સન્તિ), યેન ઇદમ્
સર્વમ્ તતમ્, સઃ તુ પરઃ પુરુષઃ અનન્યયા ભક્ત્યા લભ્યઃ (અસ્તિ).
યત્ર કાલે ત્વનાવૃત્તિમાવૃત્તિં ચૈવ યોગિનઃ ।
પ્રયાતા યાન્તિ તં કાલં વક્ષ્યામિ ભરતર્ષભ ॥ ૮-૨૩ ॥
યત્ર કાલે તુ અનાવૃત્તિમ્ આવૃત્તિમ્ ચ એવ યોગિનઃ ।
પ્રયાતાઃ યાન્તિ તમ્ કાલમ્ વક્ષ્યામિ ભરતર્ષભ ॥ ૮-૨૩ ॥
હે ભરતર્ષભ! યત્ર કાલે તુ પ્રયાતાઃ યોગિનઃ અનાવૃત્તિમ્
આવૃત્તિમ્ ચ એવ યાન્તિ, તમ્ કાલમ્ વક્ષ્યામિ ।
અગ્નિર્જ્યોતિરહઃ શુક્લઃ ષણ્માસા ઉત્તરાયણમ્ ।
તત્ર પ્રયાતા ગચ્છન્તિ બ્રહ્મ બ્રહ્મવિદો જનાઃ ॥ ૮-૨૪ ॥
અગ્નિઃ જ્યોતિઃ અહઃ શુક્લઃ ષણ્માસાઃ ઉત્તર-આયણમ્ ।
તત્ર પ્રયાતાઃ ગચ્છન્તિ બ્રહ્મ બ્રહ્મવિદઃ જનાઃ ॥ ૮-૨૪ ॥
અગ્નિઃ, જ્યોતિઃ, અહઃ, શુક્લઃ (પક્ષઃ), ષણ્માસાઃ ઉત્તર-આયનમ્,
તત્ર (કાલે) પ્રયાતાઃ બ્રહ્મવિદઃ જનાઃ બ્રહ્મ ગચ્છન્તિ ।
ધૂમો રાત્રિસ્તથા કૃષ્ણઃ ષણ્માસા દક્ષિણાયનમ્ ।
તત્ર ચાન્દ્રમસં જ્યોતિર્યોગી પ્રાપ્ય નિવર્તતે ॥ ૮-૨૫ ॥
ધૂમઃ રાત્રિઃ તથા કૃષ્ણઃ ષણ્માસાઃ દક્ષિણ-આયનમ્ ।
તત્ર ચાન્દ્રમસમ્ જ્યોતિઃ યોગી પ્રાપ્ય નિવર્તતે ॥ ૮-૨૫ ॥
ધૂમઃ, રાત્રિઃ, તથા કૃષ્ણઃ (પક્ષઃ), ષણ્માસાઃ
દક્ષિણ-આયનમ્, તત્ર (કાલે પ્રયાતાઃ) યોગી ચાન્દ્રમસમ્
જ્યોતિઃ પ્રાપ્ય નિવર્તતે ।
શુક્લકૃષ્ણે ગતી હ્યેતે જગતઃ શાશ્વતે મતે ।
એકયા યાત્યનાવૃત્તિમન્યયાવર્તતે પુનઃ ॥ ૮-૨૬ ॥
શુક્લ-કૃષ્ણે ગતી હિ એતે જગતઃ શાશ્વતે મતે ।
એકયા યાતિ અનાવૃત્તિમ્ અન્યયા આવર્તતે પુનઃ ॥ ૮-૨૬ ॥
જગતઃ એતે હિ શુક્લ-કૃષ્ણે ગતી શાશ્વતે મતે ।
એકયા અનાવૃત્તિમ્ યાતિ અન્યયા પુનઃ આવર્તતે ।
નૈતે સૃતી પાર્થ જાનન્યોગી મુહ્યતિ કશ્ચન ।
તસ્માત્સર્વેષુ કાલેષુ યોગયુક્તો ભવાર્જુન ॥ ૮-૨૭ ॥
ન એતે સૃતી પાર્થ જાનન્ યોગી મુહ્યતિ કશ્ચન ।
તસ્માત્ સર્વેષુ કાલેષુ યોગ-યુક્તઃ ભવ અર્જુન ॥ ૮-૨૭ ॥
હે પાર્થ! એતે સૃતી જાનન્ કશ્ચન યોગી ન મુહ્યતિ;
તસ્માત્ હે અર્જુન! (ત્વં) સર્વેષુ કાલેષુ યોગ-યુક્તઃ ભવ ।
વેદેષુ યજ્ઞેષુ તપઃસુ ચૈવ
દાનેષુ યત્પુણ્યફલં પ્રદિષ્ટમ્ ।
અત્યેતિ તત્સર્વમિદં વિદિત્વા
યોગી પરં સ્થાનમુપૈતિ ચાદ્યમ્ ॥ ૮-૨૮ ॥
વેદેષુ યજ્ઞેષુ તપઃસુ ચ એવ
દાનેષુ યત્ પુણ્ય-ફલમ્ પ્રદિષ્ટમ્ ।
અત્યેતિ તત્ સર્વમ્ ઇદમ્ વિદિત્વા
યોગી પરમ્ સ્થાનમ્ ઉપૈતિ ચ આદ્યમ્ ॥ ૮-૨૮ ॥
યોગી ઇદમ્ વિદિત્વા, વેદેષુ યજ્ઞેષુ તપઃસુ દાનેષુ ચ એવ
યત્ પુણ્ય-ફલમ્ પ્રદિષ્ટમ્, તત્ સર્વમ્ અત્યેતિ, આદ્યમ્ પરમ્ ચ સ્થાનમ્ ઉપૈતિ ।
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે
અક્ષરબ્રહ્મયોગો નામાષ્ટમોઽધ્યાયઃ ॥ ૮ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ શ્રીમત્ ભગવત્ ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ
બ્રહ્મ-વિદ્યાયામ્ યોગ-શાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે
અક્ષર-બ્રહ્મ-યોગઃ નામ અષ્ટમઃ અધ્યાયઃ ॥ ૮ ॥
અથ નવમોઽધ્યાયઃ । રાજવિદ્યારાજગુહ્યયોગઃ ।
અથ નવમઃ અધ્યાયઃ । રાજ-વિદ્યા-રાજ-ગુહ્ય-યોગઃ ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
ઇદં તુ તે ગુહ્યતમં પ્રવક્ષ્યામ્યનસૂયવે ।
જ્ઞાનં વિજ્ઞાનસહિતં યજ્જ્ઞાત્વા મોક્ષ્યસેઽશુભાત્ ॥ ૯-૧ ॥
ઇદમ્ તુ તે ગુહ્યતમમ્ પ્રવક્ષ્યામિ અનસૂયવે ।
જ્ઞાનમ્ વિજ્ઞાન-સહિતમ્ યત્ જ્ઞાત્વા મોક્ષ્યસે અશુભાત્ ॥ ૯-૧ ॥
યત્ જ્ઞાત્વા (ત્વં)અશુભાત્ મોક્ષ્યસે, (તત્) તુ ઇદમ્
ગુહ્યતમમ્ વિજ્ઞાન-સહિતમ્ જ્ઞાનમ્ અનસૂયવે તે પ્રવક્ષ્યામિ ।
રાજવિદ્યા રાજગુહ્યં પવિત્રમિદમુત્તમમ્ ।
પ્રત્યક્ષાવગમં ધર્મ્યં સુસુખં કર્તુમવ્યયમ્ ॥ ૯-૨ ॥
રાજ-વિદ્યા રાજ-ગુહ્યમ્ પવિત્રમ્મ્ ઇદમ્ ઉત્તમમ્ ।
પ્રત્યક્ષ-અવગમમ્ ધર્મ્યમ્ સુસુખમ્ કર્તુમ્ અવ્યયમ્ ॥ ૯-૨ ॥
ઇદમ્ (જ્ઞાનં) રાજ-વિદ્યા, રાજ-ગુહ્યમ્, ઉત્તમમ્,
પવિત્રમ્, અવ્યયમ્, પ્રત્યક્ષ-અવગમમ્, કર્તુમ્ સુસુખમ્,
ધર્મ્યમ્ ચ (અસ્તિ).
અશ્રદ્દધાનાઃ પુરુષા ધર્મસ્યાસ્ય પરન્તપ ।
અપ્રાપ્ય માં નિવર્તન્તે મૃત્યુસંસારવર્ત્મનિ ॥ ૯-૩ ॥
અશ્રદ્દધાનાઃ પુરુષાઃ ધર્મસ્ય અસ્ય પરન્તપ ।
અપ્રાપ્ય મામ્ નિવર્તન્તે મૃત્યુ-સંસાર-વર્ત્મનિ ॥ ૯-૩ ॥
હે પરન્તપ! અસ્ય ધર્મસ્ય અશ્રદ્દધાનાઃ પુરુષાઃ મામ્
અપ્રાપ્ય મૃત્યુ-સંસાર-વર્ત્મનિ નિવર્તન્તે ।
મયા તતમિદં સર્વં જગદવ્યક્તમૂર્તિના ।
મત્સ્થાનિ સર્વભૂતાનિ ન ચાહં તેષ્વવસ્થિતઃ ॥ ૯-૪ ॥
મયા તતમ્ ઇદમ્ સર્વમ્ જગત્ અવ્યક્ત-મૂર્તિના ।
મત્-સ્થાનિ સર્વ-ભૂતાનિ ન ચ અહમ્ તેષુ અવસ્થિતઃ ॥ ૯-૪ ॥
અવ્યક્ત-મૂર્તિના મયા ઇદમ્ સર્વમ્ જગત્ તતમ્ ।
સર્વ-ભૂતાનિ મત્-સ્થાનિ (સન્તિ), અહમ્ ચ તેષુ ન અવસ્થિતઃ (અસ્મિ).
ન ચ મત્સ્થાનિ ભૂતાનિ પશ્ય મે યોગમૈશ્વરમ્ ।
ભૂતભૃન્ન ચ ભૂતસ્થો મમાત્મા ભૂતભાવનઃ ॥ ૯-૫ ॥
ન ચ મત્-સ્થાનિ ભૂતાનિ પશ્ય મે યોગમ્ ઐશ્વરમ્ ।
ભૂત-ભૃત્ ન ચ ભૂત-સ્થઃ મમ આત્મા ભૂત-ભાવનઃ ॥ ૯-૫ ॥
ભૂતાનિ ચ મત્-સ્થાનિ ન (સન્તિ), મે ઐશ્વરમ્ યોગમ્ પશ્ય ।
(અહં) ભૂત-ભૃત્ (અપિ) ભૂત-સ્થઃ ન । મમ આત્મા ચ
ભૂત-ભાવનઃ (અસ્તિ) ।
યથાકાશસ્થિતો નિત્યં વાયુઃ સર્વત્રગો મહાન્ ।
તથા સર્વાણિ ભૂતાનિ મત્સ્થાનીત્યુપધારય ॥ ૯-૬ ॥
યથા આકાશ-સ્થિતઃ નિત્યમ્ વાયુઃ સર્વત્રગઃ મહાન્ ।
તથા સર્વાણિ ભૂતાનિ મત્-સ્થાનિ ઇતિ ઉપધારય ॥ ૯-૬ ॥
યથા સર્વત્રગઃ મહાન્ વાયુઃ નિત્યમ્ આકાશ-સ્થિતઃ (અસ્તિ),
તથા સર્વાણિ ભૂતાનિ મત્-સ્થાનિ (સન્તિ), ઇતિ (ત્વં) ઉપધારય ।
સર્વભૂતાનિ કૌન્તેય પ્રકૃતિં યાન્તિ મામિકામ્ ।
કલ્પક્ષયે પુનસ્તાનિ કલ્પાદૌ વિસૃજામ્યહમ્ ॥ ૯-૭ ॥
સર્વ-ભૂતાનિ કૌન્તેય પ્રકૃતિમ્ યાન્તિ મામિકામ્ ।
કલ્પ-ક્ષયે પુનઃ તાનિ કલ્પ-આદૌ વિસૃજામિ અહમ્ ॥ ૯-૭ ॥
હે કૌન્તેય! સર્વ-ભૂતાનિ કલ્પ-ક્ષયે મામિકામ્ પ્રકૃતિમ્
યાન્તિ । પુનઃ કલ્પ-આદૌ તાનિ વિસૃજામિ ।
પ્રકૃતિં સ્વામવષ્ટભ્ય વિસૃજામિ પુનઃ પુનઃ ।
ભૂતગ્રામમિમં કૃત્સ્નમવશં પ્રકૃતેર્વશાત્ ॥ ૯-૮ ॥
પ્રકૃતિમ્ સ્વામ્ અવષ્ટભ્ય વિસૃજામિ પુનઃ પુનઃ ।
ભૂત-ગ્રામમ્ ઇમમ્ કૃત્સ્નમ્ અવશમ્ પ્રકૃતેઃ વશાત્ ॥ ૯-૮ ॥
(અહમ્) સ્વામ્ પ્રકૃતિમ્ અવષ્ટભ્ય પ્રકૃતેઃ વશાત્
અવશમ્ ઇમમ્ કૃત્સ્નમ્ ભૂત-ગ્રામમ્ પુનઃ પુનઃ વિસૃજામિ ।
ન ચ માં તાનિ કર્માણિ નિબધ્નન્તિ ધનઞ્જય ।
ઉદાસીનવદાસીનમસક્તં તેષુ કર્મસુ ॥ ૯-૯ ॥
ન ચ મામ્ તાનિ કર્માણિ નિબધ્નન્તિ ધનઞ્જય ।
ઉદાસીનવત્ આસીનમ્ અસક્તમ્ તેષુ કર્મસુ ॥ ૯-૯ ॥
હે ધનઞ્જય! તેષુ કર્મસુ અસક્તમ્ ઉદાસીનવત્
આસીનમ્ મામ્ તાનિ કર્માણિ ચ ન નિબધ્નન્તિ ।
મયાધ્યક્ષેણ પ્રકૃતિઃ સૂયતે સચરાચરમ્ ।
હેતુનાનેન કૌન્તેય જગદ્વિપરિવર્તતે ॥ ૯-૧૦ ॥
મયા અધ્યક્ષેણ પ્રકૃતિઃ સૂયતે સચર-અચરમ્ ।
હેતુના અનેન કૌન્તેય જગત્ વિપરિવર્તતે ॥ ૯-૧૦ ॥
હે કૌન્તેય! મયા અધ્યક્ષેણ પ્રકૃતિઃ સચર-અચરમ્ સૂયતે,
અનેન હેતુના જગત્ વિપરિવર્તતે ।
અવજાનન્તિ માં મૂઢા માનુષીં તનુમાશ્રિતમ્ ।
પરં ભાવમજાનન્તો મમ ભૂતમહેશ્વરમ્ ॥ ૯-૧૧ ॥
અવજાનન્તિ મામ્ મૂઢાઃ માનુષીમ્ તનુમ્ આશ્રિતમ્ ।
પરમ્ ભાવમ્ અજાનન્તઃ મમ ભૂત-મહેશ્વરમ્ ॥ ૯-૧૧ ॥
ભૂત-મહેશ્વરમ્ મમ પરમ્ ભાવમ્ અજાનન્તઃ મૂઢાઃ
માનુષીમ્ તનુમ્ આશ્રિતમ્ મામ્ અવજાનન્તિ ।
મોઘાશા મોઘકર્માણો મોઘજ્ઞાના વિચેતસઃ ।
રાક્ષસીમાસુરીં ચૈવ પ્રકૃતિં મોહિનીં શ્રિતાઃ ॥ ૯-૧૨ ॥
મોઘ-આશાઃ મોઘ-કર્માણઃ મોઘ-જ્ઞાનાઃ વિચેતસઃ ।
રાક્ષસીમ્ આસુરીમ્ ચ એવ પ્રકૃતિમ્ મોહિનીમ્ શ્રિતાઃ ॥ ૯-૧૨ ॥
(તે) મોઘ-આશાઃ મોઘ-કર્માણઃ મોઘ-જ્ઞાનાઃ વિચેતસઃ
મોહિનીમ્ રાક્ષસીમ્ આસુરીમ્ પ્રકૃતિમ્ ચ એવ શ્રિતાઃ ।
મહાત્માનસ્તુ માં પાર્થ દૈવીં પ્રકૃતિમાશ્રિતાઃ ।
ભજન્ત્યનન્યમનસો જ્ઞાત્વા ભૂતાદિમવ્યયમ્ ॥ ૯-૧૩ ॥
મહાત્માનઃ તુ મામ્ પાર્થ દૈવીમ્ પ્રકૃતિમ્ આશ્રિતાઃ ।
ભજન્તિ અનન્ય-મનસઃ જ્ઞાત્વા ભૂતાદિમ્ અવ્યયમ્ ॥ ૯-૧૩ ॥
હે પાર્થ! દૈવીમ્ પ્રકૃતિમ્ આશ્રિતાઃ મહાત્માનઃ તુ
મામ્ ભૂતાદિમ્ અવ્યયમ્ જ્ઞાત્વા, અનન્ય-મનસઃ (માં) ભજન્તિ ।
સતતં કીર્તયન્તો માં યતન્તશ્ચ દૃઢવ્રતાઃ ।
નમસ્યન્તશ્ચ માં ભક્ત્યા નિત્યયુક્તા ઉપાસતે ॥ ૯-૧૪ ॥
સતતમ્ કીર્તયન્તઃ મામ્ યતન્તઃ ચ દૃઢ-વ્રતાઃ ।
નમસ્યન્તઃ ચ મામ્ ભક્ત્યા નિત્ય-યુક્તાઃ ઉપાસતે ॥ ૯-૧૪ ॥
(તે) નિત્ય-યુક્તાઃ ભક્ત્યા મામ્ સતતમ્ કીર્તયન્તઃ યતન્તઃ ચ
દૃઢ-વ્રતાઃ નમસ્યન્તઃ ચ મામ્ ઉપાસતે ।
જ્ઞાનયજ્ઞેન ચાપ્યન્યે યજન્તો મામુપાસતે ।
એકત્વેન પૃથક્ત્વેન બહુધા વિશ્વતોમુખમ્ ॥ ૯-૧૫ ॥
જ્ઞાન-યજ્ઞેન ચ અપિ અન્યે યજન્તઃ મામ્ ઉપાસતે ।
એકત્વેન પૃથક્ત્વેન બહુધા વિશ્વતોમુખમ્ ॥ ૯-૧૫.
અન્યે ચ અપિ જ્ઞાન-યજ્ઞેન યજન્તઃ એકત્વેન, પૃથક્ત્વેન,
બહુધા વિશ્વતોમુખમ્ મામ્ ઉપાસતે ।
અહં ક્રતુરહં યજ્ઞઃ સ્વધાહમહમૌષધમ્ ।
મન્ત્રોઽહમહમેવાજ્યમહમગ્નિરહં હુતમ્ ॥ ૯-૧૬ ॥
અહમ્ ક્રતુઃ અહમ્ યજ્ઞઃ સ્વધા અહમ્ અહમ્ ઔષધમ્ ।
મન્ત્રઃ અહમ્ અહમ્ એવ આજ્યમ્ અહમ્ અગ્નિઃ અહમ્ હુતમ્ ॥ ૯-૧૬ ॥
અહમ્ ક્રતુઃ, અહમ્ યજ્ઞઃ, અહમ્ સ્વધા, અહમ્ ઔષધમ્,
અહમ્ મન્ત્રઃ, અહમ્ એવ આજ્યમ્, અહમ્ અગ્નિઃ, અહમ્ હુતમ્,
પિતાહમસ્ય જગતો માતા ધાતા પિતામહઃ ।
વેદ્યં પવિત્રમોંકાર ઋક્સામ યજુરેવ ચ ॥ ૯-૧૭ ॥
પિતા અહમ્ અસ્ય જગતઃ માતા ધાતા પિતામહઃ ।
વેદ્યમ્ પવિત્રમ્ ઓંકારઃ ઋક્-સામ યજુઃ એવ ચ ॥ ૯-૧૭ ॥
અહમ્ અસ્ય જગતઃ માતા, પિતા, ધાતા, પિતામહઃ, વેદ્યમ્ (વસ્તુ),
પવિત્રમ્ (વસ્તુ), ઓઙ્કારઃ, ઋક્, સામ, યજુઃ એવ ચ (અસ્મિ).
ગતિર્ભર્તા પ્રભુઃ સાક્ષી નિવાસઃ શરણં સુહૃત્ ।
પ્રભવઃ પ્રલયઃ સ્થાનં નિધાનં બીજમવ્યયમ્ ॥ ૯-૧૮ ॥
ગતિઃ ભર્તા પ્રભુઃ સાક્ષી નિવાસઃ શરણમ્ સુહૃત્ ।
પ્રભવઃ પ્રલયઃ સ્થાનમ્ નિધાનમ્ બીજમ્ અવ્યયમ્ ॥ ૯-૧૮ ॥
(અહં) ગતિઃ, ભર્તા, પ્રભુઃ, સાક્ષી, નિવાસઃ, શરણમ્,
સુહૃત્, પ્રભવઃ, પ્રલયઃ, સ્થાનમ્, નિધાનમ્,
અવ્યયમ્ બીજમ્ (ચ અસ્મિ) ।
તપામ્યહમહં વર્ષં નિગૃહ્ણામ્યુત્સૃજામિ ચ ।
અમૃતં ચૈવ મૃત્યુશ્ચ સદસચ્ચાહમર્જુન ॥ ૯-૧૯ ॥
તપામિ અહમ્ અહમ્ વર્ષમ્ નિગૃહ્ણામિ ઉત્સૃજામિ ચ ।
અમૃતમ્ ચ એવ મૃત્યુઃ ચ સત્ અસત્ ચ અહમ્ અર્જુન ॥ ૯-૧૯ ॥
હે અર્જુન! અહમ્ તપામિ, અહમ્ વર્ષમ્, નિગૃહ્ણામિ
ઉત્સૃજામિ ચ, અહમ્ એવ અમૃતમ્ મૃત્યુઃ ચ, (અહં એવ)
સત્ અસત્ ચ (અસ્મિ) ।
ત્રૈવિદ્યા માં સોમપાઃ પૂતપાપા
યજ્ઞૈરિષ્ટ્વા સ્વર્ગતિં પ્રાર્થયન્તે ।
તે પુણ્યમાસાદ્ય સુરેન્દ્રલોક-
મશ્નન્તિ દિવ્યાન્દિવિ દેવભોગાન્ ॥ ૯-૨૦ ॥
ત્રૈ-વિદ્યાઃ મામ્ સોમપાઃ પૂત-પાપાઃ
યજ્ઞૈઃ ઇષ્ટ્વા સ્વર્ગતિમ્ પ્રાર્થયન્તે ।
તે પુણ્યમ્ આસાદ્ય સુરેન્દ્ર-લોકં
અશ્નન્તિ દિવ્યાન્ દિવિ દેવ-ભોગાન્ ॥ ૯-૨૦ ॥
ત્રૈ-વિદ્યાઃ સોમપાઃ પૂત-પાપાઃ મામ્ યજ્ઞૈઃ ઇષ્ટ્વા
સ્વર્ગતિમ્ પ્રાર્થયન્તે । તે પુણ્યમ્ સુરેન્દ્ર-લોકં આસાદ્ય,
દિવિ દિવ્યાન્ દેવ-ભોગાન્ અશ્નન્તિ ।
તે તં ભુક્ત્વા સ્વર્ગલોકં વિશાલં
ક્ષીણે પુણ્યે મર્ત્યલોકં વિશન્તિ ।
એવં ત્રયીધર્મમનુપ્રપન્ના
ગતાગતં કામકામા લભન્તે ॥ ૯-૨૧ ॥
તે તમ્ ભુક્ત્વા સ્વર્ગ-લોકમ્ વિશાલમ્
ક્ષીણે પુણ્યે મર્ત્ય-લોકમ્ વિશન્તિ ।
એવમ્ ત્રયી-ધર્મમ્ અનુપ્રપન્નાઃ
ગત-આગતમ્ કામ-કામાઃ લભન્તે ॥ ૯-૨૧ ॥
તે તમ્ વિશાલમ્ સ્વર્ગ-લોકમ્ ભુક્ત્વા, પુણ્યે ક્ષીણે (સતિ)
મર્ત્ય-લોકમ્ વિશન્તિ । એવમ્ ત્રયી-ધર્મમ્ અનુપ્રપન્નાઃ
કામ-કામાઃ ગત-આગતમ્ લભન્તે ।
અનન્યાશ્ચિન્તયન્તો માં યે જનાઃ પર્યુપાસતે ।
તેષાં નિત્યાભિયુક્તાનાં યોગક્ષેમં વહામ્યહમ્ ॥ ૯-૨૨ ॥
અનન્યાઃ ચિન્તયન્તઃ મામ્ યે જનાઃ પર્યુપાસતે ।
તેષામ્ નિત્ય-અભિયુક્તાનામ્ યોગ-ક્ષેમમ્ વહામિ અહમ્ ॥ ૯-૨૨ ॥
અનન્યાઃ ચિન્તયન્તઃ યે જનાઃ મામ્ પર્યુપાસતે, તેષામ્
નિત્ય-અભિયુક્તાનામ્ યોગ-ક્ષેમમ્ અહમ્ વહામિ ।
યેઽપ્યન્યદેવતાભક્તા યજન્તે શ્રદ્ધયાન્વિતાઃ ।
તેઽપિ મામેવ કૌન્તેય યજન્ત્યવિધિપૂર્વકમ્ ॥ ૯-૨૩ ॥
યે અપિ અન્ય-દેવતા-ભક્તાઃ યજન્તે શ્રદ્ધયા અન્વિતાઃ ।
તે અપિ મામ્ એવ કૌન્તેય યજન્તિ અવિધિ-પૂર્વકમ્ ॥ ૯-૨૩ ॥
અપિ યે અન્ય-દેવતા-ભક્તાઃ શ્રદ્ધયા અન્વિતાઃ
યજન્તે, તે અપિ હે કૌન્તેય! અવિધિ-પૂર્વકમ્ મામ્ એવ યજન્તિ ।
અહં હિ સર્વયજ્ઞાનાં ભોક્તા ચ પ્રભુરેવ ચ ।
ન તુ મામભિજાનન્તિ તત્ત્વેનાતશ્ચ્યવન્તિ તે ॥ ૯-૨૪ ॥
અહમ્ હિ સર્વ-યજ્ઞાનામ્ ભોક્તા ચ પ્રભુઃ એવ ચ ।
ન તુ મામ્ અભિજાનન્તિ તત્ત્વેન અતઃ ચ્યવન્તિ તે ॥ ૯-૨૪ ॥
અહમ્ હિ સર્વ-યજ્ઞાનામ્ ભોક્તા ચ પ્રભુઃ એવ ચ (અસ્મિ),
મામ્ તુ તત્ત્વેન ન અભિજાનન્તિ, અતઃ તે ચ્યવન્તિ ।
યાન્તિ દેવવ્રતા દેવાન્પિતૄન્યાન્તિ પિતૃવ્રતાઃ ।
ભૂતાનિ યાન્તિ ભૂતેજ્યા યાન્તિ મદ્યાજિનોઽપિ મામ્ ॥ ૯-૨૫ ॥
યાન્તિ દેવ-વ્રતાઃ દેવાન્ પિતૄન્ યાન્તિ પિતૃ-વ્રતાઃ ।
ભૂતાનિ યાન્તિ ભૂત-ઇજ્યાઃ યાન્તિ મત્ યાજિનઃ અપિ મામ્ ॥ ૯-૨૫ ॥
દેવ-વ્રતાઃ દેવાન્ યાન્તિ, પિતૃ-વ્રતાઃ પિતૄન્ યાન્તિ,
ભૂત-ઇજ્યાઃ ભૂતાનિ યાન્તિ, મત્ યાજિનઃ અપિ મામ્ યાન્તિ ।
પત્રં પુષ્પં ફલં તોયં યો મે ભક્ત્યા પ્રયચ્છતિ ।
તદહં ભક્ત્યુપહૃતમશ્નામિ પ્રયતાત્મનઃ ॥ ૯-૨૬ ॥
પત્રમ્ પુષ્પમ્ ફલમ્ તોયમ્ યઃ મે ભક્ત્યા પ્રયચ્છતિ ।
તત્ અહમ્ ભક્તિ-ઉપહૃતમ્ અશ્નામિ પ્રયત આત્મનઃ ॥ ૯-૨૬ ॥
યઃ પત્રમ્ પુષ્પમ્ ફલમ્ તોયમ્ ભક્ત્યા મે પ્રયચ્છતિ,
(તસ્ય) પ્રયત-આત્મનઃ ભક્તિ-ઉપહૃતમ્ તત્ અહમ્ અશ્નામિ ।
યત્કરોષિ યદશ્નાસિ યજ્જુહોષિ દદાસિ યત્ ।
યત્તપસ્યસિ કૌન્તેય તત્કુરુષ્વ મદર્પણમ્ ॥ ૯-૨૭ ॥
યત્ કરોષિ યત્ અશ્નાસિ યત્ જુહોષિ દદાસિ યત્ ।
યત્ તપસ્યસિ કૌન્તેય તત્ કુરુષ્વ મત્ અર્પણમ્ ॥ ૯-૨૭ ॥
હે કૌન્તેય! યત્ કરોષિ, યત્ અશ્નાસિ, યત્ જુહોષિ,
યત્ દદાસિ, યત્ તપસ્યસિ, તત્ મત્ અર્પણમ્ કુરુષ્વ ।
શુભાશુભફલૈરેવં મોક્ષ્યસે કર્મબન્ધનૈઃ ।
સંન્યાસયોગયુક્તાત્મા વિમુક્તો મામુપૈષ્યસિ ॥ ૯-૨૮ ॥
શુભ-અશુભ-ફલૈઃ એવમ્ મોક્ષ્યસે કર્મ-બન્ધનૈઃ ।
સંન્યાસ-યોગ-યુક્ત-આત્મા વિમુક્તઃ મામ્ ઉપૈષ્યસિ ॥ ૯-૨૮ ॥
એવમ્ (કૃતે સતિ) શુભ-અશુભ-ફલૈઃ કર્મ-બન્ધનૈઃ
સંન્યાસ-યોગ-યુક્ત-આત્મા વિમુક્તઃ (ભૂત્વા) મોક્ષ્યસે
મામ્ ઉપ-એષ્યસિ ।
સમોઽહં સર્વભૂતેષુ ન મે દ્વેષ્યોઽસ્તિ ન પ્રિયઃ ।
યે ભજન્તિ તુ માં ભક્ત્યા મયિ તે તેષુ ચાપ્યહમ્ ॥ ૯-૨૯ ॥
સમઃ અહમ્ સર્વ-ભૂતેષુ ન મે દ્વેષ્યઃ અસ્તિ ન પ્રિયઃ ।
યે ભજન્તિ તુ મામ્ ભક્ત્યા મયિ તે તેષુ ચ અપિ અહમ્ ॥ ૯-૨૯ ॥
અહમ્ સર્વ-ભૂતેષુ સમઃ, મે દ્વેષ્યઃ પ્રિયઃ ચ ન અસ્તિ,
(પરં)તુ યે મામ્ ભક્ત્યા ભજન્તિ, તે મયિ, (ચ) અહમ્ અપિ તેષુ (ચ).
અપિ ચેત્સુદુરાચારો ભજતે મામનન્યભાક્ ।
સાધુરેવ સ મન્તવ્યઃ સમ્યગ્વ્યવસિતો હિ સઃ ॥ ૯-૩૦ ॥
અપિ ચેત્ સુ-દુઃ-આચારઃ ભજતે મામ્ અનન્ય-ભાક્ ।
સાધુઃ એવ સઃ મન્તવ્યઃ સમ્યક્ વ્યવસિતઃ હિ સઃ ॥ ૯-૩૦ ॥
સુ-દુઃ-આચારઃ અપિ મામ્ અનન્ય-ભાક્ ભજતે ચેત્,
સઃ સાધુઃ એવ મન્તવ્યઃ, સઃ હિ સમ્યક્ વ્યવસિતઃ (અસ્તિ).
ક્ષિપ્રં ભવતિ ધર્માત્મા શશ્વચ્છાન્તિં નિગચ્છતિ ।
કૌન્તેય પ્રતિજાનીહિ ન મે ભક્તઃ પ્રણશ્યતિ ॥ ૯-૩૧ ॥
ક્ષિપ્રમ્ ભવતિ ધર્મ-આત્મા શશ્વત્ શાન્તિમ્ નિગચ્છતિ ।
કૌન્તેય પ્રતિજાનીહિ ન મે ભક્તઃ પ્રણશ્યતિ ॥ ૯-૩૧ ॥
હે કૌન્તેય! (સઃ) ક્ષિપ્રમ્ ધર્મ-આત્મા ભવતિ, શશ્વત્
શાન્તિમ્ નિગચ્છતિ, મે ભક્તઃ ન પ્રણશ્યતિ, (ઇતિ ત્વં) પ્રતિજાનીહિ ।
માં હિ પાર્થ વ્યપાશ્રિત્ય યેઽપિ સ્યુઃ પાપયોનયઃ ।
સ્ત્રિયો વૈશ્યાસ્તથા શૂદ્રાસ્તેઽપિ યાન્તિ પરાં ગતિમ્ ॥ ૯-૩૨ ॥
મામ્ હિ પાર્થ વ્યપાશ્રિત્ય યે અપિ સ્યુઃ પાપ-યોનયઃ ।
સ્ત્રિયઃ વૈશ્યાઃ તથા શૂદ્રાઃ તે અપિ યાન્તિ પરામ્ ગતિમ્ ॥ ૯-૩૨ ॥
હે પાર્થ! યે અપિ હિ પાપ-યોનયઃ સ્ત્રિયઃ વૈશ્યાઃ તથા
શૂદ્રાઃ સ્યુઃ તે અપિ મામ્ વ્યપાશ્રિત્ય, પરામ્ ગતિમ્ યાન્તિ ।
કિં પુનર્બ્રાહ્મણાઃ પુણ્યા ભક્તા રાજર્ષયસ્તથા ।
અનિત્યમસુખં લોકમિમં પ્રાપ્ય ભજસ્વ મામ્ ॥ ૯-૩૩ ॥
કિમ્ પુનઃ બ્રાહ્મણાઃ પુણ્યાઃ ભક્તાઃ રાજર્ષયઃ તથા ।
અનિત્યમ્ અસુખમ્ લોકમ્ ઇમમ્ પ્રાપ્ય ભજસ્વ મામ્ ॥ ૯-૩૩ ॥
કિમ્ પુનઃ પુણ્યાઃ ભક્તાઃ બ્રાહ્મણાઃ તથા રાજર્ષયઃ?
(તસ્માત્ ત્વં) અનિત્યમ્ અસુખમ્ ઇમમ્ લોકમ્ પ્રાપ્ય, મામ્ ભજસ્વ ।
મન્મના ભવ મદ્ભક્તો મદ્યાજી માં નમસ્કુરુ ।
મામેવૈષ્યસિ યુક્ત્વૈવમાત્માનં મત્પરાયણઃ ॥ ૯-૩૪ ॥
મત્-મનાઃ ભવ મત્-ભક્તઃ મત્-યાજી મામ્ નમસ્કુરુ ।
મામ્ એવ એષ્યસિ યુક્ત્વા એવમ્ આત્માનમ્ મત્-પરાયણઃ ॥ ૯-૩૪ ॥
(ત્વં) મત્-મનાઃ મત્-ભક્તઃ મત્-યાજી (ચ) ભવ,
મામ્ મત્-પરાયણઃ (સન્) નમસ્કુરુ એવમ્ આત્માનમ્
યુક્ત્વા મામ્ એવ એષ્યસિ ।
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે
રાજવિદ્યારાજગુહ્યયોગો નામ નવમોઽધ્યાયઃ ॥ ૯ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ શ્રીમત્ ભગવત્ ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ
બ્રહ્મ-વિદ્યાયામ્ યોગ-શાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે
રાજવિદ્યા-રાજગુહ્ય-યોગઃ નામ નવમઃ અધ્યાયઃ ॥ ૯ ॥
અથ દશમોઽધ્યાયઃ । વિભૂતિયોગઃ ।
અથ દશમઃ અધ્યાયઃ । વિભૂતિ-યોગઃ ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
ભૂય એવ મહાબાહો શૃણુ મે પરમં વચઃ ।
યત્તેઽહં પ્રીયમાણાય વક્ષ્યામિ હિતકામ્યયા ॥ ૧૦-૧ ॥
ભૂયઃ એવ મહાબાહો શૃણુ મે પરમમ્ વચઃ ।
યત્ તે અહમ્ પ્રીયમાણાય વક્ષ્યામિ હિત-કામ્યયા ॥ ૧૦-૧ ॥
હે મહાબાહો! ભૂયઃ એવ મે પરમમ્ વચઃ શૃણુ ।
પ્રીયમાણાય તે યત્ અહમ્ હિત-કામ્યયા વક્ષ્યામિ ।
ન મે વિદુઃ સુરગણાઃ પ્રભવં ન મહર્ષયઃ ।
અહમાદિર્હિ દેવાનાં મહર્ષીણાં ચ સર્વશઃ ॥ ૧૦-૨ ॥
ન મે વિદુઃ સુર-ગણાઃ પ્રભવમ્ ન મહર્ષયઃ ।
અહમ્ આદિઃ હિ દેવાનામ્ મહર્ષીણામ્ ચ સર્વશઃ ॥ ૧૦-૨ ॥
સુર-ગણાઃ મહર્ષયઃ ચ મે પ્રભવમ્ ન વિદુઃ, અહમ્ હિ
દેવાનામ્ મહર્ષીણામ્ (ચ) સર્વશઃ આદિઃ (અસ્મિ).
યો મામજમનાદિં ચ વેત્તિ લોકમહેશ્વરમ્ ।
અસમ્મૂઢઃ સ મર્ત્યેષુ સર્વપાપૈઃ પ્રમુચ્યતે ॥ ૧૦-૩ ॥
યઃ મામ્ અજમ્ અનાદિમ્ ચ વેત્તિ લોક-મહેશ્વરમ્ ।
અસમ્મૂઢઃ સઃ મર્ત્યેષુ સર્વ-પાપૈઃ પ્રમુચ્યતે ॥ ૧૦-૩ ॥
યઃ મામ્ અજમ્ અનાદિમ્ લોક-મહેશ્વરમ્ ચ વેત્તિ,
સઃ મર્ત્યેષુ અસમ્મૂઢઃ (ભૂત્વા) સર્વ-પાપૈઃ પ્રમુચ્યતે ।
બુદ્ધિર્જ્ઞાનમસમ્મોહઃ ક્ષમા સત્યં દમઃ શમઃ ।
સુખં દુઃખં ભવોઽભાવો ભયં ચાભયમેવ ચ ॥ ૧૦-૪ ॥
બુદ્ધિઃ જ્ઞાનમ્ અસમ્મોહઃ ક્ષમા સત્યમ્ દમઃ શમઃ ।
સુખમ્ દુઃખમ્ ભવઃ અભાવઃ ભયમ્ ચ અભયમ્ એવ ચ ॥ ૧૦-૪ ॥
બુદ્ધિઃ, જ્ઞાનમ્, અસમ્મોહઃ, ક્ષમા, સત્યમ્, દમઃ,
શમઃ, સુખમ્, દુઃખમ્, ભવઃ, અભાવઃ, ભયમ્ ચ
એવ અભયમ્ ચ
અહિંસા સમતા તુષ્ટિસ્તપો દાનં યશોઽયશઃ ।
ભવન્તિ ભાવા ભૂતાનાં મત્ત એવ પૃથગ્વિધાઃ ॥ ૧૦-૫ ॥
અહિંસા સમતા તુષ્ટિઃ તપઃ દાનમ્ યશઃ અયશઃ ।
ભવન્તિ ભાવાઃ ભૂતાનામ્ મત્તઃ એવ પૃથક્-વિધાઃ ॥ ૧૦-૫ ॥
અહિંસા, સમતા, તુષ્ટિઃ, તપઃ, દાનમ્, યશઃ, અયશઃ,
(ઇમે) ભૂતાનામ્ પૃથક્-વિધાઃ ભાવાઃ મત્તઃ એવ ભવન્તિ ।
મહર્ષયઃ સપ્ત પૂર્વે ચત્વારો મનવસ્તથા ।
મદ્ભાવા માનસા જાતા યેષાં લોક ઇમાઃ પ્રજાઃ ॥ ૧૦-૬ ॥
મહર્ષયઃ સપ્ત પૂર્વે ચત્વારઃ મનવઃ તથા ।
મત્ ભાવાઃ માનસાઃ જાતાઃ યેષામ્ લોકે ઇમાઃ પ્રજાઃ ॥ ૧૦-૬ ॥
પૂર્વે સપ્ત મહર્ષયઃ તથા ચત્વારઃ મનવઃ મત્ ભાવાઃ,
માનસાઃ જાતાઃ યેષામ્ લોકે ઇમાઃ પ્રજાઃ ।
એતાં વિભૂતિં યોગં ચ મમ યો વેત્તિ તત્ત્વતઃ ।
સોઽવિકમ્પેન યોગેન યુજ્યતે નાત્ર સંશયઃ ॥ ૧૦-૭ ॥
એતામ્ વિભૂતિમ્ યોગમ્ ચ મમ યઃ વેત્તિ તત્ત્વતઃ ।
સઃ અવિકમ્પેન યોગેન યુજ્યતે ન અત્ર સંશયઃ ॥ ૧૦-૭ ॥
યઃ મમ એતામ્ વિભૂતિમ્ યોગમ્ ચ તત્ત્વતઃ વેત્તિ,
સઃ અવિકમ્પેન યોગેન યુજ્યતે અત્ર સંશયઃ ન ।
અહં સર્વસ્ય પ્રભવો મત્તઃ સર્વં પ્રવર્તતે ।
ઇતિ મત્વા ભજન્તે માં બુધા ભાવસમન્વિતાઃ ॥ ૧૦-૮ ॥
અહમ્ સર્વસ્ય પ્રભવઃ મત્તઃ સર્વમ્ પ્રવર્તતે ।
ઇતિ મત્વા ભજન્તે મામ્ બુધાઃ ભાવ-સમન્વિતાઃ ॥ ૧૦-૮ ॥
અહમ્ સર્વસ્ય પ્રભવઃ (અસ્મિ), મત્તઃ સર્વમ્ પ્રવર્તતે,
ઇતિ મત્વા બુધાઃ ભાવ-સમન્વિતાઃ મામ્ ભજન્તે ।
મચ્ચિત્તા મદ્ગતપ્રાણા બોધયન્તઃ પરસ્પરમ્ ।
કથયન્તશ્ચ માં નિત્યં તુષ્યન્તિ ચ રમન્તિ ચ ॥ ૧૦-૯ ॥
મત્ ચિત્તાઃ મત્ ગત-પ્રાણાઃ બોધયન્તઃ પરસ્પરમ્ ।
કથયન્તઃ ચ મામ્ નિત્યમ્ તુષ્યન્તિ ચ રમન્તિ ચ ॥ ૧૦-૯ ॥
મત્ ચિત્તાઃ મત્ ગત-પ્રાણાઃ પરસ્પરમ્ મામ્ બોધયન્તઃ
કથયન્તઃ ચ નિત્યમ્ તુષ્યન્તિ ચ ।
તેષાં સતતયુક્તાનાં ભજતાં પ્રીતિપૂર્વકમ્ ।
દદામિ બુદ્ધિયોગં તં યેન મામુપયાન્તિ તે ॥ ૧૦-૧૦ ॥
તેષામ્ સતત-યુક્તાનામ્ ભજતામ્ પ્રીતિ-પૂર્વકમ્ ।
દદામિ બુદ્ધિ-યોગમ્ તમ્ યેન મામ્ ઉપયાન્તિ તે ॥ ૧૦-૧૦ ॥
(એવં) સતત-યુક્તાનામ્ પ્રીતિ-પૂર્વકમ્ ભજતામ્ તેષામ્
તમ્ બુદ્ધિ-યોગમ્ દદામિ યેન તે મામ્ ઉપયાન્તિ ।
તેષામેવાનુકમ્પાર્થમહમજ્ઞાનજં તમઃ ।
નાશયામ્યાત્મભાવસ્થો જ્ઞાનદીપેન ભાસ્વતા ॥ ૧૦-૧૧ ॥
તેષામ્ એવ અનુકમ્પાર્થમ્ અહમ્ અજ્ઞાનજમ્ તમઃ ।
નાશયામિ આત્મ-ભાવસ્થઃ જ્ઞાન-દીપેન ભાસ્વતા ॥ ૧૦-૧૧ ॥
તેષામ્ એવ અનુકમ્પાર્થમ્ અહમ્ આત્મ-ભાવસ્થઃ (સન્)
ભાસ્વતા જ્ઞાન-દીપેન અજ્ઞાનજમ્ તમઃ નાશયામિ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
પરં બ્રહ્મ પરં ધામ પવિત્રં પરમં ભવાન્ ।
પુરુષં શાશ્વતં દિવ્યમાદિદેવમજં વિભુમ્ ॥ ૧૦-૧૨ ॥
આહુસ્ત્વામૃષયઃ સર્વે દેવર્ષિર્નારદસ્તથા ।
અસિતો દેવલો વ્યાસઃ સ્વયં ચૈવ બ્રવીષિ મે ॥ ૧૦-૧૩ ॥
પરમ્ બ્રહ્મ પરમ્ ધામ પવિત્રમ્ પરમમ્ ભવાન્ ।
પુરુષમ્ શાશ્વતમ્ દિવ્યમ્ આદિદેવમ્ અજમ્ વિભુમ્ ॥ ૧૦-૧૨ ॥
આહુઃ ત્વામ્ ઋષયઃ સર્વે દેવર્ષિઃ નારદઃ તથા ।
અસિતઃ દેવલઃ વ્યાસઃ સ્વયમ્ ચ એવ બ્રવીષિ મે ॥ ૧૦-૧૩ ॥
ભવાન્ પરમ્ બ્રહ્મ, પરમ્ ધામ, પરમમ્ પવિત્રમ્ (અસ્તિ) ।
સર્વે ઋષયઃ ત્વામ્ શાશ્વતમ્ દિવ્યમ્ આદિદેવમ્ અજમ્
વિભુમ્ પુરુષમ્ આહુઃ । તથા દેવર્ષિઃ નારદઃ અસિતઃ દેવલઃ
વ્યાસઃ (કથયતિ) (ત્વં) ચ સ્વયમ્ એવ મે બ્રવીષિ ।
સર્વમેતદૃતં મન્યે યન્માં વદસિ કેશવ ।
ન હિ તે ભગવન્વ્યક્તિં વિદુર્દેવા ન દાનવાઃ ॥ ૧૦-૧૪ ॥
સર્વમ્ એતત્ ઋતમ્ મન્યે યત્ મામ્ વદસિ કેશવ ।
ન હિ તે ભગવન્ વ્યક્તિમ્ વિદુઃ દેવાઃ ન દાનવાઃ ॥ ૧૦-૧૪ ॥
હે કેશવ! યત્ મામ્ (ત્વં) વદસિ, (તત્) એતત્ સર્વમ્
(અહં) ઋતમ્ મન્યે । હે ભગવન્! ન દેવાઃ ન દાનવાઃ
(વા) તે વ્યક્તિમ્ હિ વિદુઃ ।
સ્વયમેવાત્મનાત્માનં વેત્થ ત્વં પુરુષોત્તમ ।
ભૂતભાવન ભૂતેશ દેવદેવ જગત્પતે ॥ ૧૦-૧૫ ॥
સ્વયમ્ એવ આત્મના આત્માનમ્ વેત્થ ત્વમ્ પુરુષોત્તમ ।
ભૂત-ભાવન ભૂત-ઈશ દેવ-દેવ જગત્-પતે ॥ ૧૦-૧૫ ॥
હે પુરુષોત્તમ! ભૂત-ભાવન, ભૂત-ઈશ, દેવ-દેવ,
હે જગત્-પતે! ત્વમ્ સ્વયમ્ એવ આત્મના આત્માનમ્ વેત્થ ।
વક્તુમર્હસ્યશેષેણ દિવ્યા હ્યાત્મવિભૂતયઃ ।
યાભિર્વિભૂતિભિર્લોકાનિમાંસ્ત્વં વ્યાપ્ય તિષ્ઠસિ ॥ ૧૦-૧૬ ॥
વક્તુમ્ અર્હસિ અશેષેણ દિવ્યાઃ હિ આત્મ-વિભૂતયઃ ।
યાભિઃ વિભૂતિભિઃ લોકાન્ ઇમાન્ ત્વમ્ વ્યાપ્ય તિષ્ઠસિ ॥ ૧૦-૧૬ ॥
(અતઃ) યાભિઃ વિભૂતિભિઃ ત્વમ્ ઇમાન્ લોકાન્ વ્યાપ્ય તિષ્ઠસિ,
(તાઃ) દિવ્યાઃ આત્મ-વિભૂતયઃ હિ અશેષેણ વક્તુમ્ અર્હસિ ।
કથં વિદ્યામહં યોગિંસ્ત્વાં સદા પરિચિન્તયન્ ।
કેષુ કેષુ ચ ભાવેષુ ચિન્ત્યોઽસિ ભગવન્મયા ॥ ૧૦-૧૭ ॥
કથમ્ વિદ્યામ્ અહમ્ યોગિન્ ત્વામ્ સદા પરિચિન્તયન્ ।
કેષુ કેષુ ચ ભાવેષુ ચિન્ત્યઃ અસિ ભગવન્ મયા ॥ ૧૦-૧૭ ॥
હે યોગિન્! સદા પરિચિન્તયન્ અહમ્ ત્વામ્ કથમ્ વિદ્યામ્ ?
હે ભગવન્! કેષુ કેષુ ચ ભાવેષુ (ત્વં) મયા ચિન્ત્યઃ અસિ ?
વિસ્તરેણાત્મનો યોગં વિભૂતિં ચ જનાર્દન ।
ભૂયઃ કથય તૃપ્તિર્હિ શૃણ્વતો નાસ્તિ મેઽમૃતમ્ ॥ ૧૦-૧૮ ॥
વિસ્તરેણ આત્મનઃ યોગમ્ વિભૂતિમ્ ચ જનાર્દન ।
ભૂયઃ કથય તૃપ્તિઃ હિ શૃણ્વતઃ ન અસ્તિ મે અમૃતમ્ ॥ ૧૦-૧૮ ॥
હે જનાર્દન! આત્મનઃ યોગમ્ વિભૂતિમ્ ચ ભૂયઃ વિસ્તરેણ
કથય । (એતત્) અમૃતમ્ શૃણ્વતઃ હિ મે તૃપ્તિઃ ન અસ્તિ ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
હન્ત તે કથયિષ્યામિ દિવ્યા હ્યાત્મવિભૂતયઃ ।
પ્રાધાન્યતઃ કુરુશ્રેષ્ઠ નાસ્ત્યન્તો વિસ્તરસ્ય મે ॥ ૧૦-૧૯ ॥
હન્ત તે કથયિષ્યામિ દિવ્યાઃ હિ આત્મ-વિભૂતયઃ ।
પ્રાધાન્યતઃ કુરુ-શ્રેષ્ઠ ન અસ્તિ અન્તઃ વિસ્તરસ્ય મે ॥ ૧૦-૧૯ ॥
હે કુરુ-શ્રેષ્ઠ! હન્ત, દિવ્યાઃ આત્મ-વિભૂતયઃ પ્રાધાન્યતઃ
તે કથયિષ્યામિ, મે વિસ્તરસ્ય હિ અન્તઃ ન અસ્તિ ।
અહમાત્મા ગુડાકેશ સર્વભૂતાશયસ્થિતઃ ।
અહમાદિશ્ચ મધ્યં ચ ભૂતાનામન્ત એવ ચ ॥ ૧૦-૨૦ ॥
અહમ્ આત્મા ગુડાકા-ઈશ સર્વ-ભૂત-આશય-સ્થિતઃ ।
અહમ્ આદિઃ ચ મધ્યમ્ ચ ભૂતાનામ્ અન્તઃ એવ ચ ॥ ૧૦-૨૦ ॥
હે ગુડાકા-ઈશ! અહમ્, સર્વ-ભૂત-આશય-સ્થિતઃ આત્મા,
ભૂતાનામ્ આદિઃ ચ મધ્યમ્ ચ અન્તઃ ચ અહમ્ એવ ।
આદિત્યાનામહં વિષ્ણુર્જ્યોતિષાં રવિરંશુમાન્ ।
મરીચિર્મરુતામસ્મિ નક્ષત્રાણામહં શશી ॥ ૧૦-૨૧ ॥
આદિત્યાનામ્ અહમ્ વિષ્ણુઃ જ્યોતિષામ્ રવિઃ અંશુમાન્ ।
મરીચિઃ મરુતામ્ અસ્મિ નક્ષત્રાણામ્ અહમ્ શશી ॥ ૧૦-૨૧ ॥
આદિત્યાનામ્ વિષ્ણુઃ અહમ્, જ્યોતિષામ્ અંશુમાન્ રવિઃ,
મરુતામ્ મરીચિઃ, નક્ષત્રાણામ્ શશી (ચ) અહમ્ અસ્મિ ।
વેદાનાં સામવેદોઽસ્મિ દેવાનામસ્મિ વાસવઃ ।
ઇન્દ્રિયાણાં મનશ્ચાસ્મિ ભૂતાનામસ્મિ ચેતના ॥ ૧૦-૨૨ ॥
વેદાનામ્ સામવેદઃ અસ્મિ દેવાનામ્ અસ્મિ વાસવઃ ।
ઇન્દ્રિયાણામ્ મનઃ ચ અસ્મિ ભૂતાનામ્ અસ્મિ ચેતના ॥ ૧૦-૨૨ ॥
વેદાનામ્ સામવેદઃ (અહં), અસ્મિ દેવાનામ્ વાસવઃ અસ્મિ,
ઇન્દ્રિયાણામ્ મનઃ અસ્મિ, ભૂતાનામ્ ચેતના ચ અસ્મિ ।
રુદ્રાણાં શઙ્કરશ્ચાસ્મિ વિત્તેશો યક્ષરક્ષસામ્ ।
વસૂનાં પાવકશ્ચાસ્મિ મેરુઃ શિખરિણામહમ્ ॥ ૧૦-૨૩ ॥
રુદ્રાણામ્ શઙ્કરઃ ચ અસ્મિ વિત્ત-ઈશઃ યક્ષ-રક્ષસામ્ ।
વસૂનામ્ પાવકઃ ચ અસ્મિ મેરુઃ શિખરિણામ્ અહમ્ ॥ ૧૦-૨૩ ॥
રુદ્રાણામ્ શઙ્કરઃ, યક્ષ-રક્ષસામ્ ચ વિત્ત-ઈશઃ અસ્મિ,
વસૂનામ્ પાવકઃ, શિખરિણામ્ મેરુઃ ચ અહમ્ અસ્મિ ।
પુરોધસાં ચ મુખ્યં માં વિદ્ધિ પાર્થ બૃહસ્પતિમ્ ।
સેનાનીનામહં સ્કન્દઃ સરસામસ્મિ સાગરઃ ॥ ૧૦-૨૪ ॥
પુરોધસામ્ ચ મુખ્યમ્ મામ્ વિદ્ધિ પાર્થ બૃહસ્પતિમ્ ।
સેનાનીનામ્ અહમ્ સ્કન્દઃ સરસામ્ અસ્મિ સાગરઃ ॥ ૧૦-૨૪ ॥
હે પાર્થ! પુરોધસામ્ ચ મુખ્યમ્ બૃહસ્પતિમ્ મામ્ વિદ્ધિ,
સેનાનીનામ્ સ્કન્દઃ, સરસામ્ સાગરઃ અહમ્ અસ્મિ ।
મહર્ષીણાં ભૃગુરહં ગિરામસ્મ્યેકમક્ષરમ્ ।
યજ્ઞાનાં જપયજ્ઞોઽસ્મિ સ્થાવરાણાં હિમાલયઃ ॥ ૧૦-૨૫ ॥
મહર્ષીણામ્ ભૃગુઃ અહમ્ ગિરામ્ અસ્મિ એકમ્ અક્ષરમ્ ।
યજ્ઞાનામ્ જપ-યજ્ઞઃ અસ્મિ સ્થાવરાણામ્ હિમાલયઃ ॥ ૧૦-૨૫ ॥
મહર્ષીણામ્ ભૃગુઃ, ગિરામ્ એકમ્ અક્ષરમ્ અહમ્ અસ્મિ,
યજ્ઞાનામ્ જપ-યજ્ઞઃ, સ્થાવરાણામ્ હિમાલયઃ (ચ) અસ્મિ ।
અશ્વત્થઃ સર્વવૃક્ષાણાં દેવર્ષીણાં ચ નારદઃ ।
ગન્ધર્વાણાં ચિત્રરથઃ સિદ્ધાનાં કપિલો મુનિઃ ॥ ૧૦-૨૬ ॥
અશ્વત્થઃ સર્વ-વૃક્ષાણામ્ દેવર્ષીણામ્ ચ નારદઃ ।
ગન્ધર્વાણામ્ ચિત્રરથઃ સિદ્ધાનામ્ કપિલઃ મુનિઃ ॥ ૧૦-૨૬ ॥
સર્વ-વૃક્ષાણામ્ અશ્વત્થઃ, દેવર્ષીણામ્ ચ નારદઃ,
ગન્ધર્વાણામ્ ચિત્રરથઃ, સિદ્ધાનામ્ કપિલઃ મુનિઃ (અહં અસ્મિ) ।
ઉચ્ચૈઃશ્રવસમશ્વાનાં વિદ્ધિ મામમૃતોદ્ભવમ્ ।
ઐરાવતં ગજેન્દ્રાણાં નરાણાં ચ નરાધિપમ્ ॥ ૧૦-૨૭ ॥
ઉચ્ચૈઃશ્રવસમ્ અશ્વાનામ્ વિદ્ધિ મામ્ અમૃત-ઉદ્ભવમ્ ।
ઐરાવતમ્ ગજેન્દ્રાણામ્ નરાણામ્ ચ નરાધિપમ્ ॥ ૧૦-૨૭ ॥
અશ્વાનામ્ અમૃત-ઉદ્ભવમ્ ઉચ્ચૈઃશ્રવસમ્, ગજેન્દ્રાણામ્
ઐરાવતમ્, નરાણામ્ નરાધિપમ્ ચ મામ્ વિદ્ધિ ।
આયુધાનામહં વજ્રં ધેનૂનામસ્મિ કામધુક્ ।
પ્રજનશ્ચાસ્મિ કન્દર્પઃ સર્પાણામસ્મિ વાસુકિઃ ॥ ૧૦-૨૮ ॥
આયુધાનામ્ અહમ્ વજ્રમ્ ધેનૂનામ્ અસ્મિ કામધુક્ ।
પ્રજનઃ ચ અસ્મિ કન્દર્પઃ સર્પાણામ્ અસ્મિ વાસુકિઃ ॥ ૧૦-૨૮ ॥
આયુધાનામ્ વજ્રમ્ અહમ્, ધેનૂનામ્ કામધુક્
(અહં) અસ્મિ, પ્રજનઃ કન્દર્પઃ અસ્મિ, સર્પાણામ્ વાસુકિઃ ચ અસ્મિ ।
અનન્તશ્ચાસ્મિ નાગાનાં વરુણો યાદસામહમ્ ।
પિતૄણામર્યમા ચાસ્મિ યમઃ સંયમતામહમ્ ॥ ૧૦-૨૯ ॥
અનન્તઃ ચ અસ્મિ નાગાનામ્ વરુણઃ યાદસામ્ અહમ્ ।
પિતૄણામ્ અર્યમા ચ અસ્મિ યમઃ સંયમતામ્ અહમ્ ॥ ૧૦-૨૯ ॥
નાગાનામ્ અનન્તઃ, યાદસામ્ વરુણઃ ચ અહમ્ અસ્મિ,
પિતૄણામ્ અર્યમા ચ, સંયમતામ્ યમઃ (ચ) અહમ્ અસ્મિ ।
પ્રહ્લાદશ્ચાસ્મિ દૈત્યાનાં કાલઃ કલયતામહમ્ ।
મૃગાણાં ચ મૃગેન્દ્રોઽહં વૈનતેયશ્ચ પક્ષિણામ્ ॥ ૧૦-૩૦ ॥
પ્રહ્લાદઃ ચ અસ્મિ દૈત્યાનામ્ કાલઃ કલયતામ્ અહમ્ ।
મૃગાણામ્ ચ મૃગેન્દ્રઃ અહમ્ વૈનતેયઃ ચ પક્ષિણામ્ ॥ ૧૦-૩૦ ॥
દૈત્યાનામ્ પ્રહ્લાદઃ, કલયતામ્ કાલઃ ચ અહમ્ અસ્મિ,
મૃગાણામ્ મૃગેન્દ્રઃ ચ , પક્ષિણામ્ વૈનતેયઃ ચ અહમ્ (અસ્મિ) ।
પવનઃ પવતામસ્મિ રામઃ શસ્ત્રભૃતામહમ્ ।
ઝષાણાં મકરશ્ચાસ્મિ સ્રોતસામસ્મિ જાહ્નવી ॥ ૧૦-૩૧ ॥
પવનઃ પવતામ્ અસ્મિ રામઃ શસ્ત્ર-ભૃતામ્ અહમ્ ।
ઝષાણામ્ મકરઃ ચ અસ્મિ સ્રોતસામ્ અસ્મિ જાહ્નવી ॥ ૧૦-૩૧ ॥
પવતામ્ પવનઃ અસ્મિ, શસ્ત્ર-ભૃતામ્ ચ રામઃ અહમ્ (અસ્મિ),
ઝષાણામ્ મકરઃ અસ્મિ, સ્રોતસામ્ જાહ્નવી ચ (અહં) અસ્મિ ।
સર્ગાણામાદિરન્તશ્ચ મધ્યં ચૈવાહમર્જુન ।
અધ્યાત્મવિદ્યા વિદ્યાનાં વાદઃ પ્રવદતામહમ્ ॥ ૧૦-૩૨ ॥
સર્ગાણામ્ આદિઃ અન્તઃ ચ મધ્યમ્ ચ એવ અહમ્ અર્જુન ।
અધ્યાત્મ-વિદ્યા વિદ્યાનામ્ વાદઃ પ્રવદતામ્ અહમ્ ॥ ૧૦-૩૨ ॥
હે અર્જુન! સર્ગાણામ્ આદિઃ મધ્યમ્ ચ અન્તઃ ચ એવ અહમ્
(અસ્મિ), વિદ્યાનામ્ અધ્યાત્મ-વિદ્યા, પ્રવદતામ્ વાદઃ અહમ્ (અસ્મિ).
અક્ષરાણામકારોઽસ્મિ દ્વન્દ્વઃ સામાસિકસ્ય ચ ।
અહમેવાક્ષયઃ કાલો ધાતાહં વિશ્વતોમુખઃ ॥ ૧૦-૩૩ ॥
અક્ષરાણામ્ અકારઃ અસ્મિ દ્વન્દ્વઃ સામાસિકસ્ય ચ ।
અહમ્ એવ અક્ષયઃ કાલઃ ધાતા અહં વિશ્વતોમુખઃ ॥ ૧૦-૩૩ ॥
અક્ષરાણામ્ અકારઃ, સામાસિકસ્ય ચ દ્વન્દ્વઃ,
અક્ષયઃ કાલઃ અહમ્ એવ , વિશ્વતોમુખઃ ધાતા (ચ) અહં અસ્મિ ।
મૃત્યુઃ સર્વહરશ્ચાહમુદ્ભવશ્ચ ભવિષ્યતામ્ ।
કીર્તિઃ શ્રીર્વાક્ચ નારીણાં સ્મૃતિર્મેધા ધૃતિઃ ક્ષમા ॥ ૧૦-૩૪ ॥
મૃત્યુઃ સર્વ-હરઃ ચ અહમ્ ઉદ્ભવઃ ચ ભવિષ્યતામ્ ।
કીર્તિઃ શ્રીઃ વાક્ ચ નારીણામ્ સ્મૃતિઃ મેધા ધૃતિઃ ક્ષમા ॥ ૧૦-૩૪ ॥
સર્વ-હરઃ મૃત્યુઃ, ભવિષ્યતામ્ ઉદ્ભવઃ ચ અહમ્
નારીણામ્ ચ કીર્તિઃ શ્રીઃ વાક્ સ્મૃતિઃ મેધા ધૃતિઃ
ક્ષમા ચ (અહં અસ્મિ).
બૃહત્સામ તથા સામ્નાં ગાયત્રી છન્દસામહમ્ ।
માસાનાં માર્ગશીર્ષોઽહમૃતૂનાં કુસુમાકરઃ ॥ ૧૦-૩૫ ॥
બૃહત્-સામ તથા સામ્નામ્ ગાયત્રી છન્દસામ્ અહમ્ ।
માસાનામ્ માર્ગશીર્ષઃ અહમ્ ઋતૂનામ્ કુસુમાકરઃ ॥ ૧૦-૩૫ ॥
સામ્નામ્ બૃહત્-સામ, તથા છન્દસામ્ ગાયત્રી અહમ્,
માસાનામ્ માર્ગશીર્ષઃ, ઋતૂનામ્ કુસુમાકરઃ અહમ્ (અસ્મિ) ।
દ્યૂતં છલયતામસ્મિ તેજસ્તેજસ્વિનામહમ્ ।
જયોઽસ્મિ વ્યવસાયોઽસ્મિ સત્ત્વં સત્ત્વવતામહમ્ ॥ ૧૦-૩૬ ॥
દ્યૂતમ્ છલયતામ્ અસ્મિ તેજઃ તેજસ્વિનામ્ અહમ્ ।
જયઃ અસ્મિ વ્યવસાયઃ અસ્મિ સત્ત્વમ્ સત્ત્વવતામ્ અહમ્ ॥ ૧૦-૩૬ ॥
છલયતામ્ દ્યૂતમ્, તેજસ્વિનામ્ તેજઃ અહમ્ અસ્મિ,
જયઃ અહમ્ અસ્મિ, વ્યવસાયઃ (અહમ્) અસ્મિ, સત્ત્વવતામ્
સત્ત્વમ્ (અહમ્ અસ્મિ).
વૃષ્ણીનાં વાસુદેવોઽસ્મિ પાણ્ડવાનાં ધનઞ્જયઃ ।
મુનીનામપ્યહં વ્યાસઃ કવીનામુશના કવિઃ ॥ ૧૦-૩૭ ॥
વૃષ્ણીનામ્ વાસુદેવઃ અસ્મિ પાણ્ડવાનામ્ ધનઞ્જયઃ ।
મુનીનામ્ અપિ અહં વ્યાસઃ કવીનામ્ ઉશના કવિઃ ॥ ૧૦-૩૭ ॥
વૃષ્ણીનામ્ વાસુદેવઃ, પાણ્ડવાનામ્ ધનઞ્જયઃ અસ્મિ,
મુનીનામ્ અપિ વ્યાસઃ (અહં), કવીનામ્ ઉશના કવિઃ (અહં અસ્મિ).
દણ્ડો દમયતામસ્મિ નીતિરસ્મિ જિગીષતામ્ ।
મૌનં ચૈવાસ્મિ ગુહ્યાનાં જ્ઞાનં જ્ઞાનવતામહમ્ ॥ ૧૦-૩૮ ॥
દણ્ડઃ દમયતામ્ અસ્મિ નીતિઃ અસ્મિ જિગીષતામ્ ।
મૌનમ્ ચ એવ અસ્મિ ગુહ્યાનામ્ જ્ઞાનમ્ જ્ઞાનવતામ્ અહમ્ ॥ ૧૦-૩૮ ॥
દમયતામ્ દણ્ડઃ અસ્મિ, જિગીષતામ્ નીતિઃ અસ્મિ । ગુહ્યાનામ્
મૌનમ્, જ્ઞાનવતામ્ જ્ઞાનમ્ ચ એવ અહમ્ અસ્મિ ।
યચ્ચાપિ સર્વભૂતાનાં બીજં તદહમર્જુન ।
ન તદસ્તિ વિના યત્સ્યાન્મયા ભૂતં ચરાચરમ્ ॥ ૧૦-૩૯ ॥
યત્ ચ અપિ સર્વ-ભૂતાનામ્ બીજમ્ તત્ અહમ્ અર્જુન ।
ન તત્ અસ્તિ વિના યત્ સ્યાત્ મયા ભૂતમ્ ચર-અચરમ્ ॥ ૧૦-૩૯ ॥
હે અર્જુન! ચ સર્વ-ભૂતાનામ્ યત્ બીજમ્ તત્ અપિ અહમ્ (અસ્મિ),
યત્ ચર-અચરમ્ ભૂતમ્ સ્યાત્ તત્ મયા વિના ન અસ્તિ ।
નાન્તોઽસ્તિ મમ દિવ્યાનાં વિભૂતીનાં પરન્તપ ।
એષ તૂદ્દેશતઃ પ્રોક્તો વિભૂતેર્વિસ્તરો મયા ॥ ૧૦-૪૦ ॥
ન અન્તઃ અસ્તિ મમ દિવ્યાનામ્ વિભૂતીનામ્ પરન્તપ ।
એષઃ તુ ઉદ્દેશતઃ પ્રોક્તઃ વિભૂતેઃ વિસ્તરઃ મયા ॥ ૧૦-૪૦ ॥
હે પરન્તપ! મમ દિવ્યાનામ્ વિભૂતીનામ્ અન્તઃ ન અસ્તિ,
એષઃ તુ વિભૂતેઃ વિસ્તરઃ મયા ઉદ્દેશતઃ પ્રોક્તઃ ।
યદ્યદ્વિભૂતિમત્સત્ત્વં શ્રીમદૂર્જિતમેવ વા ।
તત્તદેવાવગચ્છ ત્વં મમ તેજોંઽશસમ્ભવમ્ ॥ ૧૦-૪૧ ॥
યત્ યત્ વિભૂતિમત્ સત્ત્વમ્ શ્રીમત્ ઊર્જિતમ્ એવ વા ।
તત્ તત્ અવગચ્છ ત્વમ્ મમ તેજઃ અંશ-સમ્ભવમ્ ॥ ૧૦-૪૧ ॥
યત્ યત્ સત્ત્વમ્ વિભૂતિમત્, શ્રીમત્ ઊર્જિતમ્ એવ વા
(અસ્તિ), તત્ તત્ મમ તેજઃ અંશ-સમ્ભવમ્ (અસ્તિ ઇતિ)
ત્વમ્ અવગચ્છ ।
અથવા બહુનૈતેન કિં જ્ઞાતેન તવાર્જુન ।
વિષ્ટભ્યાહમિદં કૃત્સ્નમેકાંશેન સ્થિતો જગત્ ॥ ૧૦-૪૨ ॥
અથવા બહુના એતેન કિમ્ જ્ઞાતેન તવ અર્જુન ।
વિષ્ટભ્ય અહમ્ ઇદમ્ કૃત્સ્નમ્ એક-અંશેન સ્થિતઃ જગત્ ॥ ૧૦-૪૨ ॥
હે અર્જુન! અથવા એતેન બહુના જ્ઞાતેન તવ કિમ્? અહમ્
ઇદમ્ કૃત્સ્નમ્ જગત્ એક-અંશેન વિષ્ટભ્ય સ્થિતઃ (અસ્મિ ઇતિ ત્વં વિદ્ધિ) ।
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે
વિભૂતિયોગો નામ દશમોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૦ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ શ્રીમત્ ભગવત્ ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ
બ્રહ્મ-વિદ્યાયામ્ યોગ-શાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે
વિભૂતિ-યોગઃ નામ દશમઃ અધ્યાયઃ ॥ ૧૦ ॥
અથૈકાદશોઽધ્યાયઃ । વિશ્વરૂપદર્શનયોગઃ ।
અથ એકાદશઃ અધ્યાયઃ । વિશ્વ-રૂપ-દર્શન-યોગઃ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
મદનુગ્રહાય પરમં ગુહ્યમધ્યાત્મસંજ્ઞિતમ્ ।
યત્ત્વયોક્તં વચસ્તેન મોહોઽયં વિગતો મમ ॥ ૧૧-૧ ॥
મત્ અનુગ્રહાય પરમમ્ ગુહ્યમ્ અધ્યાત્મ-સંજ્ઞિતમ્ ।
યત્ ત્વયા ઉક્તમ્ વચઃ તેન મોહઃ અયમ્ વિગતઃ મમ ॥ ૧૧-૧ ॥
ત્વયા મત્ અનુગ્રહાય અધ્યાત્મ-સંજ્ઞિતમ્ યત્ પરમમ્
ગુહ્યમ્ વચઃ ઉક્તમ્, તેન મમ અયમ્ મોહઃ વિગતઃ ।
ભવાપ્યયૌ હિ ભૂતાનાં શ્રુતૌ વિસ્તરશો મયા ।
ત્વત્તઃ કમલપત્રાક્ષ માહાત્મ્યમપિ ચાવ્યયમ્ ॥ ૧૧-૨ ॥
ભવ અપિ અયૌ હિ ભૂતાનામ્ શ્રુતૌ વિસ્તરશઃ મયા ।
ત્વત્તઃ કમલ-પત્ર-અક્ષ માહાત્મ્યમ્ અપિ ચ અવ્યયમ્ ॥ ૧૧-૨ ॥
હે કમલ-પત્ર-અક્ષ! ભૂતાનામ્ ભવ અપિ અયૌ મયા ત્વત્તઃ
વિસ્તરશઃ શ્રુતૌ હિ; અવ્યયમ્ માહાત્મ્યમ્ અપિ ચ (શ્રુતં) ।
એવમેતદ્યથાત્થ ત્વમાત્માનં પરમેશ્વર ।
દ્રષ્ટુમિચ્છામિ તે રૂપમૈશ્વરં પુરુષોત્તમ ॥ ૧૧-૩ ॥
એવમ્ એતત્ યથા આત્થ ત્વમ્ આત્માનં પરમેશ્વર ।
દ્રષ્ટુમ્ ઇચ્છામિ તે રૂપમ્ ઐશ્વરમ્ પુરુષોત્તમ ॥ ૧૧-૩ ॥
હે પરમેશ્વર! યથા એવમ્ ત્વમ્ આત્માનં આત્થ, એતત્
હે પુરુષોત્તમ! તે ઐશ્વરમ્ રૂપમ્ દ્રષ્ટુમ્ ઇચ્છામિ ।
મન્યસે યદિ તચ્છક્યં મયા દ્રષ્ટુમિતિ પ્રભો ।
યોગેશ્વર તતો મે ત્વં દર્શયાત્માનમવ્યયમ્ ॥ ૧૧-૪ ॥
મન્યસે યદિ તત્ શક્યમ્ મયા દ્રષ્ટુમ્ ઇતિ પ્રભો ।
યોગેશ્વર તતઃ મે ત્વમ્ દર્શય આત્માનમ્ અવ્યયમ્ ॥ ૧૧-૪ ॥
હે યોગેશ્વર પ્રભો! મયા તત્ દ્રષ્ટુમ્ શક્યમ્ ઇતિ ત્વમ્
યદિ મન્યસે, તતઃ મે અવ્યયમ્ આત્માનમ્ દર્શય ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
પશ્ય મે પાર્થ રૂપાણિ શતશોઽથ સહસ્રશઃ ।
નાનાવિધાનિ દિવ્યાનિ નાનાવર્ણાકૃતીનિ ચ ॥ ૧૧-૫ ॥
પશ્ય મે પાર્થ રૂપાણિ શતશઃ અથ સહસ્રશઃ ।
નાના-વિધાનિ દિવ્યાનિ નાના-વર્ણ-આકૃતીનિ ચ ॥ ૧૧-૫ ॥
હે પાર્થ! મે નાના-વિધાનિ, નાના-વર્ણ-આકૃતીનિ, દિવ્યાનિ ચ
શતશઃ અથ સહસ્રશઃ રૂપાણિ પશ્ય ।
પશ્યાદિત્યાન્વસૂન્ રુદ્રાનશ્વિનૌ મરુતસ્તથા ।
બહૂન્યદૃષ્ટપૂર્વાણિ પશ્યાશ્ચર્યાણિ ભારત ॥ ૧૧-૬ ॥
પશ્ય આદિત્યાન્ વસૂન્ રુદ્રાન્ અશ્વિનૌ મરુતાઃ તથા ।
બહૂનિ અદૃષ્ટ-પૂર્વાણિ પશ્ય આશ્ચર્યાણિ ભારત ॥ ૧૧-૬ ॥
હે ભારત! આદિત્યાન્, વસૂન્, રુદ્રાન્, અશ્વિનૌ તથા
મરુતાઃ પશ્ય, અદૃષ્ટ-પૂર્વાણિ બહૂનિ આશ્ચર્યાણિ (ચ) પશ્ય ।
ઇહૈકસ્થં જગત્કૃત્સ્નં પશ્યાદ્ય સચરાચરમ્ ।
મમ દેહે ગુડાકેશ યચ્ચાન્યદ્ દ્રષ્ટુમિચ્છસિ ॥ ૧૧-૭ ॥
ઇહ એકસ્થમ્ જગત્ કૃત્સ્નમ્ પશ્ય અદ્ય સચર-અચરમ્ ।
મમ દેહે ગુડાકેશ યત્ ચ અન્યત્ દ્રષ્ટુમ્ ઇચ્છસિ ॥ ૧૧-૭ ॥
હે ગુડાકેશ! કૃત્સ્નમ્ સચર-અચરમ્ જગત્, યત્ અન્યત્
ચ દ્રષ્ટુમ્ ઇચ્છસિ, (તત્ અપિ) ઇહ મમ દેહે એકસ્થમ્ અદ્ય પશ્ય ।
ન તુ માં શક્યસે દ્રષ્ટુમનેનૈવ સ્વચક્ષુષા ।
દિવ્યં દદામિ તે ચક્ષુઃ પશ્ય મે યોગમૈશ્વરમ્ ॥ ૧૧-૮ ॥
ન તુ મામ્ શક્યસે દ્રષ્ટુમ્ અનેન એવ સ્વ-ચક્ષુષા ।
દિવ્યમ્ દદામિ તે ચક્ષુઃ પશ્ય મે યોગમ્ ઐશ્વરમ્ ॥ ૧૧-૮ ॥
અનેન એવ સ્વ-ચક્ષુષા તુ મામ્ દ્રષ્ટુમ્ ન શક્યસે, (અત એવ)
દિવ્યમ્ ચક્ષુઃ તે દદામિ, મે ઐશ્વરમ્ યોગમ્ પશ્ય ।
સઞ્જય ઉવાચ ।
સઞ્જયઃ ઉવાચ ।
એવમુક્ત્વા તતો રાજન્મહાયોગેશ્વરો હરિઃ ।
દર્શયામાસ પાર્થાય પરમં રૂપમૈશ્વરમ્ ॥ ૧૧-૯ ॥
એવમ્ ઉક્ત્વા તતઃ રાજન્ મહા-યોગ-ઈશ્વરઃ હરિઃ ।
દર્શયામાસ પાર્થાય પરમમ્ રૂપમ્ ઐશ્વરમ્ ॥ ૧૧-૯ ॥
હે રાજન્! એવમ્ ઉક્ત્વા, તતઃ મહા-યોગ-ઈશ્વરઃ હરિઃ પાર્થાય
પરમમ્ ઐશ્વરમ્ રૂપમ્ દર્શયામાસ ।
અનેકવક્ત્રનયનમનેકાદ્ભુતદર્શનમ્ ।
અનેકદિવ્યાભરણં દિવ્યાનેકોદ્યતાયુધમ્ ॥ ૧૧-૧૦ ॥
અનેક-વક્ત્ર-નયનમ્ અનેક-અદ્ભુત-દર્શનમ્ ।
અનેક-દિવ્ય-આભરણમ્ દિવ્ય-અનેક-ઉદ્યત-આયુધમ્ ॥ ૧૧-૧૦ ॥
અનેક-વક્ત્ર-નયનમ્, અનેક-અદ્ભુત-દર્શનમ્,
અનેક-દિવ્ય-આભરણમ્, દિવ્ય-અનેક-ઉદ્યત-આયુધમ્,
દિવ્યમાલ્યામ્બરધરં દિવ્યગન્ધાનુલેપનમ્ ।
સર્વાશ્ચર્યમયં દેવમનન્તં વિશ્વતોમુખમ્ ॥ ૧૧-૧૧ ॥
દિવ્ય-માલ્ય-અમ્બર-ધરમ્ દિવ્ય-ગન્ધ-અનુલેપનમ્ ।
સર્વ-આશ્ચર્યમયમ્ દેવમ્ અનન્તમ્ વિશ્વતોમુખમ્ ॥ ૧૧-૧૧ ॥
દિવ્ય-માલ્ય-અમ્બર-ધરમ્, દિવ્ય-ગન્ધ-અનુલેપનમ્,
સર્વ-આશ્ચર્યમયમ્, અનન્તમ્, વિશ્વતોમુખમ્
દેવમ્ (અર્જુનઃ અપશ્યત્) ।
દિવિ સૂર્યસહસ્રસ્ય ભવેદ્યુગપદુત્થિતા ।
યદિ ભાઃ સદૃશી સા સ્યાદ્ભાસસ્તસ્ય મહાત્મનઃ ॥ ૧૧-૧૨ ॥
દિવિ સૂર્ય-સહસ્રસ્ય ભવેત્ યુગપત્ ઉત્થિતા ।
યદિ ભાઃ સદૃશી સા સ્યાત્ ભાસઃ તસ્ય મહાત્મનઃ ॥ ૧૧-૧૨ ॥
યદિ દિવિ સૂર્ય-સહસ્રસ્ય ભાઃ યુગપત્ ઉત્થિતા ભવેત્,
(તર્હિ) સા તસ્ય મહાત્મનઃ ભાસઃ સદૃશી સ્યાત્ ।
તત્રૈકસ્થં જગત્કૃત્સ્નં પ્રવિભક્તમનેકધા ।
અપશ્યદ્દેવદેવસ્ય શરીરે પાણ્ડવસ્તદા ॥ ૧૧-૧૩ ॥
તત્ર એકસ્થમ્ જગત્ કૃત્સ્નમ્ પ્રવિભક્તમ્ અનેકધા ।
અપશ્યત્ દેવ-દેવસ્ય શરીરે પાણ્ડવઃ તદા ॥ ૧૧-૧૩ ॥
પાણ્ડવઃ તદા અનેકધા પ્રવિભક્તમ્ કૃત્સ્નમ્ જગત્,
તત્ર દેવ-દેવસ્ય શરીરે એકસ્થમ્ અપશ્યત્ ।
તતઃ સ વિસ્મયાવિષ્ટો હૃષ્ટરોમા ધનઞ્જયઃ ।
પ્રણમ્ય શિરસા દેવં કૃતાઞ્જલિરભાષત ॥ ૧૧-૧૪ ॥
તતઃ સઃ વિસ્મય-આવિષ્ટઃ હૃષ્ટ-રોમા ધનઞ્જયઃ ।
પ્રણમ્ય શિરસા દેવમ્ કૃત-અઞ્જલિઃ અભાષત ॥ ૧૧-૧૪ ॥
તતઃ વિસ્મય-આવિષ્ટઃ હૃષ્ટ-રોમા સઃ ધનઞ્જયઃ, દેવમ્
શિરસા પ્રણમ્ય, કૃત-અઞ્જલિઃ અભાષત ।
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
પશ્યામિ દેવાંસ્તવ દેવ દેહે
સર્વાંસ્તથા ભૂતવિશેષસઙ્ઘાન્ ।
બ્રહ્માણમીશં કમલાસનસ્થ-
મૃષીંશ્ચ સર્વાનુરગાંશ્ચ દિવ્યાન્ ॥ ૧૧-૧૫ ॥
પશ્યામિ દેવાન્ તવ દેવ દેહે
સર્વાન્ તથા ભૂત-વિશેષ-સઙ્ઘાન્ ।
બ્રહ્માણમ્ ઈશમ્ કમલ-આસનસ્થં
ઋષીન્ ચ સર્વાન્ ઉરગાન્ ચ દિવ્યાન્ ॥ ૧૧-૧૫ ॥
હે દેવ! (અહં) તવ દેહે સર્વાન્ દેવાન્, તથા
ભૂત-વિશેષ-સઙ્ઘાન્, કમલ-આસનસ્થં ઈશમ્
બ્રહ્માણમ્ ચ, સર્વાન્ ઋષીન્, દિવ્યાન્ ઉરગાન્ ચ પશ્યામિ ।
અનેકબાહૂદરવક્ત્રનેત્રં
પશ્યામિ ત્વાં સર્વતોઽનન્તરૂપમ્ ।
નાન્તં ન મધ્યં ન પુનસ્તવાદિં
પશ્યામિ વિશ્વેશ્વર વિશ્વરૂપ ॥ ૧૧-૧૬ ॥
અનેક-બાહુ-ઉદર-વક્ત્ર-નેત્રમ્
પશ્યામિ ત્વામ્ સર્વતઃ અનન્ત-રૂપમ્ ।
ન અન્તમ્ ન મધ્યમ્ ન પુનઃ તવ આદિમ્
પશ્યામિ વિશ્વેશ્વર વિશ્વરૂપ ॥ ૧૧-૧૬ ॥
(અહં) ત્વામ્ અનેક-બાહુ-ઉદર-વક્ત્ર-નેત્રમ્ સર્વતઃ
અનન્ત-રૂપમ્ પશ્યામિ । હે વિશ્વરૂપ વિશ્વેશ્વર!
પુનઃ તવ અન્તમ્ મધ્યમ્ આદિમ્ ન પશ્યામિ ।
કિરીટિનં ગદિનં ચક્રિણં ચ
તેજોરાશિં સર્વતો દીપ્તિમન્તમ્ ।
પશ્યામિ ત્વાં દુર્નિરીક્ષ્યં સમન્તાદ્
દીપ્તાનલાર્કદ્યુતિમપ્રમેયમ્ ॥ ૧૧-૧૭ ॥
કિરીટિનમ્ ગદિનમ્ ચક્રિણમ્ ચ
તેજો-રાશિમ્ સર્વતઃ દીપ્તિમન્તમ્ ।
પશ્યામિ ત્વામ્ દુર્નિરીક્ષ્યમ્ સમન્તાત્
દીપ્ત-અનલ-અર્ક-દ્યુતિમ્ અપ્રમેયમ્ ॥ ૧૧-૧૭ ॥
ત્વામ્ કિરીટિનમ્, ગદિનમ્, ચક્રિણમ્, તેજો-રાશિમ્
સર્વતઃ દીપ્તિમન્તમ્, સમન્તાત્ દીપ્ત-અનલ-અર્ક-દ્યુતિમ્
અપ્રમેયમ્ દુર્નિરીક્ષ્યમ્ ચ પશ્યામિ ।
ત્વમક્ષરં પરમં વેદિતવ્યં
ત્વમસ્ય વિશ્વસ્ય પરં નિધાનમ્ ।
ત્વમવ્યયઃ શાશ્વતધર્મગોપ્તા
સનાતનસ્ત્વં પુરુષો મતો મે ॥ ૧૧-૧૮ ॥
ત્વમ્ અક્ષરમ્ પરમમ્ વેદિતવ્યમ્
ત્વમ્ અસ્ય વિશ્વસ્ય પરમ્ નિધાનમ્ ।
ત્વમ્ અવ્યયઃ શાશ્વત-ધર્મ-ગોપ્તા
સનાતનઃ ત્વમ્ પુરુષઃ મતઃ મે ॥ ૧૧-૧૮ ॥
ત્વમ્ વેદિતવ્યમ્ પરમમ્ અક્ષરમ્, ત્વમ્ અસ્ય વિશ્વસ્ય
પરમ્ નિધાનમ્, ત્વમ્ અવ્યયઃ શાશ્વત-ધર્મ-ગોપ્તા,
ત્વમ્ સનાતનઃ પુરુષઃ મે મતઃ ।
અનાદિમધ્યાન્તમનન્તવીર્ય-
મનન્તબાહું શશિસૂર્યનેત્રમ્ ।
પશ્યામિ ત્વાં દીપ્તહુતાશવક્ત્રં
સ્વતેજસા વિશ્વમિદં તપન્તમ્ ॥ ૧૧-૧૯ ॥
અનાદિ-મધ્ય-અન્તમ્ અનન્ત-વીર્યમ્
અનન્ત-બાહુમ્ શશિ-સૂર્ય-નેત્રમ્ ।
પશ્યામિ ત્વામ્ દીપ્ત-હુતાશ-વક્ત્રમ્
સ્વ-તેજસા વિશ્વમ્ ઇદમ્ તપન્તમ્ ॥ ૧૧-૧૯ ॥
અનાદિ-મધ્ય-અન્તમ્, અનન્ત-વીર્યમ્, અનન્ત-બાહુમ્,
શશિ-સૂર્ય-નેત્રમ્, દીપ્ત-હુતાશ-વક્ત્રમ્, સ્વ-તેજસા
ઇદમ્ વિશ્વમ્ તપન્તમ્, ત્વામ્ પશ્યામિ ।
દ્યાવાપૃથિવ્યોરિદમન્તરં હિ
વ્યાપ્તં ત્વયૈકેન દિશશ્ચ સર્વાઃ ।
દૃષ્ટ્વાદ્ભુતં રૂપમુગ્રં તવેદં
લોકત્રયં પ્રવ્યથિતં મહાત્મન્ ॥ ૧૧-૨૦ ॥
દ્યાવા-પૃથિવ્યોઃ ઇદમ્ અન્તરમ્ હિ
વ્યાપ્તમ્ ત્વયા એકેન દિશઃ ચ સર્વાઃ ।
દૃષ્ટ્વા અદ્ભુતમ્ રૂપમ્ ઉગ્રમ્ તવ ઇદમ્
લોક-ત્રયમ્ પ્રવ્યથિતમ્ મહાત્મન્ ॥ ૧૧-૨૦ ॥
હે મહાત્મન્! ત્વયા એકેન દ્યાવા-પૃથિવ્યોઃ ઇદમ્
અન્તરમ્ વ્યાપ્તમ્, સર્વાઃ દિશઃ ચ (વ્યાપ્તાઃ), ઇદમ્ તવ
અદ્ભુતમ્ ઉગ્રમ્ રૂપમ્ દૃષ્ટ્વા લોક-ત્રયમ્ પ્રવ્યથિતમ્ હિ ।
અમી હિ ત્વાં સુરસઙ્ઘા વિશન્તિ
કેચિદ્ભીતાઃ પ્રાઞ્જલયો ગૃણન્તિ ।
સ્વસ્તીત્યુક્ત્વા મહર્ષિસિદ્ધસઙ્ઘાઃ
સ્તુવન્તિ ત્વાં સ્તુતિભિઃ પુષ્કલાભિઃ ॥ ૧૧-૨૧ ॥
અમી હિ ત્વામ્ સુર-સઙ્ઘાઃ વિશન્તિ
કેચિત્ ભીતાઃ પ્રાઞ્જલયઃ ગૃણન્તિ ।
સ્વસ્તિ ઇતિ ઉક્ત્વા મહર્ષિ-સિદ્ધ-સઙ્ઘાઃ
સ્તુવન્તિ ત્વામ્ સ્તુતિભિઃ પુષ્કલાભિઃ ॥ ૧૧-૨૧ ॥
અમી હિ સુર-સઙ્ઘાઃ ત્વામ્ વિશન્તિ, કેચિત્ ભીતાઃ પ્રાઞ્જલયઃ
ગૃણન્તિ; મહર્ષિ-સિદ્ધ-સઙ્ઘાઃ સ્વસ્તિ ઇતિ ઉક્ત્વા પુષ્કલાભિઃ
સ્તુતિભિઃ ત્વામ્ સ્તુવન્તિ ।
રુદ્રાદિત્યા વસવો યે ચ સાધ્યા
વિશ્વેઽશ્વિનૌ મરુતશ્ચોષ્મપાશ્ચ ।
ગન્ધર્વયક્ષાસુરસિદ્ધસઙ્ઘા
વીક્ષન્તે ત્વાં વિસ્મિતાશ્ચૈવ સર્વે ॥ ૧૧-૨૨ ॥
રુદ્ર-આદિત્યાઃ વસવઃ યે ચ સાધ્યાઃ
વિશ્વે અશ્વિનૌ મરુતઃ ચ ઉષ્મપાઃ ચ ।
ગન્ધર્વ-યક્ષ-અસુર-સિદ્ધ-સઙ્ઘાઃ
વીક્ષન્તે ત્વામ્ વિસ્મિતાઃ ચ એવ સર્વે ॥ ૧૧-૨૨ ॥
રુદ્ર-આદિત્યાઃ, વસવઃ, યે ચ સાધ્યાઃ, વિશ્વે અશ્વિનૌ ચ,
મરુતઃ, ઉષ્મપાઃ ચ, ગન્ધર્વ-યક્ષ-અસુર-સિદ્ધ-સઙ્ઘાઃ
ચ સર્વે વિસ્મિતાઃ એવ ત્વામ્ વીક્ષન્તે ।
રૂપં મહત્તે બહુવક્ત્રનેત્રં
મહાબાહો બહુબાહૂરુપાદમ્ ।
બહૂદરં બહુદંષ્ટ્રાકરાલં
દૃષ્ટ્વા લોકાઃ પ્રવ્યથિતાસ્તથાહમ્ ॥ ૧૧-૨૩ ॥
રૂપમ્ મહત્ તે બહુ-વક્ત્ર-નેત્રમ્
મહા-બાહો બહુ-બાહુ-ઊરુ-પાદમ્ ।
બહુ-ઉદરમ્ બહુ-દંષ્ટ્રા-કરાલમ્
દૃષ્ટ્વા લોકાઃ પ્રવ્યથિતાઃ તથા અહમ્ ॥ ૧૧-૨૩ ॥
હે મહા-બાહો! બહુ-વક્ત્ર-નેત્રમ્, બહુ-બાહુ-ઊરુ-પાદમ્,
બહુ-ઉદરમ્, બહુ-દંષ્ટ્રા-કરાલમ્ તે મહત્ રૂપમ્ દૃષ્ટ્વા
લોકાઃ પ્રવ્યથિતાઃ, તથા અહમ્ (અપિ વ્યથિતઃ અસ્મિ).
નભઃસ્પૃશં દીપ્તમનેકવર્ણં
વ્યાત્તાનનં દીપ્તવિશાલનેત્રમ્ ।
દૃષ્ટ્વા હિ ત્વાં પ્રવ્યથિતાન્તરાત્મા
ધૃતિં ન વિન્દામિ શમં ચ વિષ્ણો ॥ ૧૧-૨૪ ॥
નભઃ-સ્પૃશમ્ દીપ્તમ્ અનેક-વર્ણમ્
વ્યાત્ત-આનનમ્ દીપ્ત-વિશાલ-નેત્રમ્ ।
દૃષ્ટ્વા હિ ત્વામ્ પ્રવ્યથિત-અન્તર-આત્મા
ધૃતિમ્ ન વિન્દામિ શમમ્ ચ વિષ્ણો ॥ ૧૧-૨૪ ॥
હે વિષ્ણો! ત્વામ્ નભઃ-સ્પૃશમ્, દીપ્તમ્, અનેક-વર્ણમ્,
વ્યાત્ત-આનનમ્, દીપ્ત-વિશાલ-નેત્રમ્, દૃષ્ટ્વા હિ (અહં)
પ્રવ્યથિત-અન્તર-આત્મા (ભૂત્વા) ધૃતિમ્ શમમ્ ચ ન વિન્દામિ ।
દંષ્ટ્રાકરાલાનિ ચ તે મુખાનિ
દૃષ્ટ્વૈવ કાલાનલસન્નિભાનિ ।
દિશો ન જાને ન લભે ચ શર્મ
પ્રસીદ દેવેશ જગન્નિવાસ ॥ ૧૧-૨૫ ॥
દંષ્ટ્રા-કરાલાનિ ચ તે મુખાનિ
દૃષ્ટ્વા એવ કાલ-અનલ-સન્નિભાનિ ।
દિશઃ ન જાને ન લભે ચ શર્મ
પ્રસીદ દેવેશ જગત્-નિવાસ ॥ ૧૧-૨૫ ॥
હે દેવેશ! હે જગત્-નિવાસ! કાલ-અનલ-સન્નિભાનિ
દંષ્ટ્રા-કરાલાનિ ચ તે મુખાનિ દૃષ્ટ્વા એવ (અહં) દિશઃ
ન જાને, શર્મ ચ ન લભે, (અતઃ ત્વં) પ્રસીદ ।
અમી ચ ત્વાં ધૃતરાષ્ટ્રસ્ય પુત્રાઃ
સર્વે સહૈવાવનિપાલસઙ્ઘૈઃ ।
ભીષ્મો દ્રોણઃ સૂતપુત્રસ્તથાસૌ
સહાસ્મદીયૈરપિ યોધમુખ્યૈઃ ॥ ૧૧-૨૬ ॥
વક્ત્રાણિ તે ત્વરમાણા વિશન્તિ
દંષ્ટ્રાકરાલાનિ ભયાનકાનિ ।
કેચિદ્વિલગ્ના દશનાન્તરેષુ
સન્દૃશ્યન્તે ચૂર્ણિતૈરુત્તમાઙ્ગૈઃ ॥ ૧૧-૨૭ ॥
અમી ચ ત્વામ્ ધૃતરાષ્ટ્રસ્ય પુત્રાઃ
સર્વે સહ એવ અવનિપાલ-સઙ્ઘૈઃ ।
ભીષ્મઃ દ્રોણઃ સૂત-પુત્રઃ તથા અસૌ
સહ અસ્મદીયૈઃ અપિ યોધ-મુખ્યૈઃ ॥ ૧૧-૨૬ ॥
વક્ત્રાણિ તે ત્વરમાણાઃ વિશન્તિ
દંષ્ટ્રા-કરાલાનિ ભયાનકાનિ ।
કેચિત્ વિલગ્નાઃ દશન-અન્તરેષુ
સન્દૃશ્યન્તે ચૂર્ણિતૈઃ ઉત્તમ-અઙ્ગૈઃ ॥ ૧૧-૨૭ ॥
અમી ચ સર્વે ધૃતરાષ્ટ્રસ્ય પુત્રાઃ અવનિપાલ-સઙ્ઘૈઃ સહ એવ,
તથા ભીષ્મઃ દ્રોણઃ અસૌ સૂત-પુત્રઃ અસ્મદીયૈઃ અપિ યોધ-મુખ્યૈઃ
સહ ત્વામ્ વિશન્તિ ।તે દંષ્ટ્રા-કરાલાનિ ભયાનકાનિ વક્ત્રાણિ
ત્વરમાણાઃ (વિશન્તિ), કેચિત્ દશન-અન્તરેષુ વિલગ્નાઃ ચૂર્ણિતૈઃ
ઉત્તમ-અઙ્ગૈઃ (યુક્તાઃ) સન્દૃશ્યન્તે ।
યથા નદીનાં બહવોઽમ્બુવેગાઃ
સમુદ્રમેવાભિમુખા દ્રવન્તિ ।
તથા તવામી નરલોકવીરા
વિશન્તિ વક્ત્રાણ્યભિવિજ્વલન્તિ ॥ ૧૧-૨૮ ॥
યથા નદીનામ્ બહવઃ અમ્બુ-વેગાઃ
સમુદ્રમ્ એવ અભિમુખાઃ દ્રવન્તિ ।
તથા તવ અમી નર-લોક-વીરાઃ
વિશન્તિ વક્ત્રાણિ અભિવિજ્વલન્તિ ॥ ૧૧-૨૮ ॥
યથા નદીનામ્ બહવઃ અમ્બુ-વેગાઃ અભિમુખાઃ સમુદ્રમ્
એવ દ્રવન્તિ, તથા અમી નર-લોક-વીરાઃ તવ અભિવિજ્વલન્તિ વક્ત્રાણિ વિશન્તિ ।
યથા પ્રદીપ્તં જ્વલનં પતઙ્ગા
વિશન્તિ નાશાય સમૃદ્ધવેગાઃ ।
તથૈવ નાશાય વિશન્તિ લોકાસ્-
તવાપિ વક્ત્રાણિ સમૃદ્ધવેગાઃ ॥ ૧૧-૨૯ ॥
યથા પ્રદીપ્તમ્ જ્વલનમ્ પતઙ્ગાઃ
વિશન્તિ નાશાય સમૃદ્ધ-વેગાઃ ।
તથા એવ નાશાય વિશન્તિ લોકાઃ
તવ અપિ વક્ત્રાણિ સમૃદ્ધ-વેગાઃ ॥ ૧૧-૨૯ ॥
યથા પતઙ્ગાઃ સમૃદ્ધ-વેગાઃ નાશાય પ્રદીપ્તમ્ જ્વલનમ્
વિશન્તિ, તથા એવ લોકાઃ સમૃદ્ધ-વેગાઃ નાશાય તવ અપિ વક્ત્રાણિ વિશન્તિ ।
લેલિહ્યસે ગ્રસમાનઃ સમન્તાલ્-
લોકાન્સમગ્રાન્વદનૈર્જ્વલદ્ભિઃ ।
તેજોભિરાપૂર્ય જગત્સમગ્રં
ભાસસ્તવોગ્રાઃ પ્રતપન્તિ વિષ્ણો ॥ ૧૧-૩૦ ॥
લેલિહ્યસે ગ્રસમાનઃ સમન્તાત્
લોકાન્ સમગ્રાન્ વદનૈઃ જ્વલદ્ભિઃ ।
તેજોભિઃ આપૂર્ય જગત્ સમગ્રમ્
ભાસઃ તવ ઉગ્રાઃ પ્રતપન્તિ વિષ્ણો ॥ ૧૧-૩૦ ॥
હે વિષ્ણો! સમન્તાત્ જ્વલદ્ભિઃ વદનૈઃ સમગ્રાન્ લોકાન્
ગ્રસમાનઃ (ત્વં) લેલિહ્યસે, તવ ઉગ્રાઃ ભાસઃ તેજોભિઃ
સમગ્રમ્ જગત્ આપૂર્ય પ્રતપન્તિ ।
આખ્યાહિ મે કો ભવાનુગ્રરૂપો
નમોઽસ્તુ તે દેવવર પ્રસીદ ।
વિજ્ઞાતુમિચ્છામિ ભવન્તમાદ્યં
ન હિ પ્રજાનામિ તવ પ્રવૃત્તિમ્ ॥ ૧૧-૩૧ ॥
આખ્યાહિ મે કો ભવાનુગ્રરૂપો
નમઃ અસ્તુ તે દેવવર પ્રસીદ ।
વિજ્ઞાતુમ્ ઇચ્છામિ ભવન્તમ્ આદ્યમ્
ન હિ પ્રજાનામિ તવ પ્રવૃત્તિમ્ ॥ ૧૧-૩૧ ॥
હે દેવવર! તે નમઃ અસ્તુ, (ત્વં) પ્રસીદ, ભવાન્
ઉગ્ર-રૂપઃ કઃ (અસ્તિ)? (તત્) મે આખ્યાહિ । (અહં) આદ્યમ્
ભવન્તમ્ વિજ્ઞાતુમ્ ઇચ્છામિ ।
તવ પ્રવૃત્તિમ્ હિ (અહં)ન પ્રજાનામિ ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
કાલોઽસ્મિ લોકક્ષયકૃત્પ્રવૃદ્ધો
લોકાન્સમાહર્તુમિહ પ્રવૃત્તઃ ।
ઋતેઽપિ ત્વાં ન ભવિષ્યન્તિ સર્વે
યેઽવસ્થિતાઃ પ્રત્યનીકેષુ યોધાઃ ॥ ૧૧-૩૨ ॥
કાલઃ અસ્મિ લોક-ક્ષય-કૃત્ પ્રવૃદ્ધઃ
લોકાન્ સમાહર્તુમ્ ઇહ પ્રવૃત્તઃ ।
ઋતે અપિ ત્વામ્ ન ભવિષ્યન્તિ સર્વે
યે અવસ્થિતાઃ પ્રત્યનીકેષુ યોધાઃ ॥ ૧૧-૩૨ ॥
(અહં) લોક-ક્ષય-કૃત્ પ્રવૃદ્ધઃ કાલઃ અસ્મિ, ઇહ લોકાન્
સમાહર્તુમ્ પ્રવૃત્તઃ (અસ્મિ), ત્વામ્ ઋતે અપિ પ્રત્યનીકેષુ
યે યોધાઃ અવસ્થિતાઃ, (તે) સર્વે ન ભવિષ્યન્તિ ।
તસ્માત્ત્વમુત્તિષ્ઠ યશો લભસ્વ
જિત્વા શત્રૂન્ ભુઙ્ક્ષ્વ રાજ્યં સમૃદ્ધમ્ ।
મયૈવૈતે નિહતાઃ પૂર્વમેવ
નિમિત્તમાત્રં ભવ સવ્યસાચિન્ ॥ ૧૧-૩૩ ॥
તસ્માત્ ત્વમ્ ઉત્તિષ્ઠ યશઃ લભસ્વ
જિત્વા શત્રૂન્ ભુઙ્ક્ષ્વ રાજ્યમ્ સમૃદ્ધમ્ ।
મયા એવ એતે નિહતાઃ પૂર્વમ્ એવ
નિમિત્ત-માત્રમ્ ભવ સવ્ય-સાચિન્ ॥ ૧૧-૩૩ ॥
તસ્માત્ હે સવ્ય-સાચિન્! ત્વમ્ ઉત્તિષ્ઠ, યશઃ લભસ્વ,
શત્રૂન્ જિત્વા સમૃદ્ધમ્ રાજ્યમ્ ભુઙ્ક્ષ્વ । મયા એવ એતે
પૂર્વમ્ એવ નિહતાઃ, (ત્વં) નિમિત્ત-માત્રમ્ ભવ ।
દ્રોણં ચ ભીષ્મં ચ જયદ્રથં ચ
કર્ણં તથાન્યાનપિ યોધવીરાન્ ।
મયા હતાંસ્ત્વં જહિ મા વ્યથિષ્ઠા
યુધ્યસ્વ જેતાસિ રણે સપત્નાન્ ॥ ૧૧-૩૪ ॥
દ્રોણમ્ ચ ભીષ્મમ્ ચ જયદ્રથમ્ ચ
કર્ણમ્ તથા અન્યાન્ અપિ યોધ-વીરાન્ ।
મયા હતાન્ ત્વમ્ જહિ મા વ્યથિષ્ઠાઃ
યુધ્યસ્વ જેતા અસિ રણે સપત્નાન્ ॥ ૧૧-૩૪ ॥
ત્વમ્ દ્રોણમ્ ચ ભીષ્મમ્ ચ જયદ્રથમ્ ચ કર્ણમ્ તથા
મયા હતાન્ અન્યાન્ અપિ યોધ-વીરાન્ જહિ, મા વ્યથિષ્ઠાઃ,
યુધ્યસ્વ, રણે સપત્નાન્ જેતા અસિ ।
સઞ્જય ઉવાચ ।
સઞ્જયઃ ઉવાચ ।
એતચ્છ્રુત્વા વચનં કેશવસ્ય
કૃતાઞ્જલિર્વેપમાનઃ કિરીટી ।
નમસ્કૃત્વા ભૂય એવાહ કૃષ્ણં
સગદ્ગદં ભીતભીતઃ પ્રણમ્ય ॥ ૧૧-૩૫ ॥
એતત્ શ્રુત્વા વચનમ્ કેશવસ્ય
કૃત-અઞ્જલિઃ વેપમાનઃ કિરીટી ।
નમસ્કૃત્વા ભૂયઃ એવ આહ કૃષ્ણમ્
સગદ્ગદમ્ ભીત-ભીતઃ પ્રણમ્ય ॥ ૧૧-૩૫ ॥
કેશવસ્ય એતત્ વચનમ્ શ્રુત્વા, વેપમાનઃ કિરીટી
કૃત-અઞ્જલિઃ કૃષ્ણમ્ નમઃ કૃત્વા, ભીત-ભીતઃ પ્રણમ્ય
(ચ) ભૂયઃ એવ સગદ્ગદમ્ આહ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
સ્થાને હૃષીકેશ તવ પ્રકીર્ત્યા
જગત્પ્રહૃષ્યત્યનુરજ્યતે ચ ।
રક્ષાંસિ ભીતાનિ દિશો દ્રવન્તિ
સર્વે નમસ્યન્તિ ચ સિદ્ધસઙ્ઘાઃ ॥ ૧૧-૩૬ ॥
સ્થાને હૃષીકેશ તવ પ્રકીર્ત્યા
જગત્ પ્રહૃષ્યતિ અનુરજ્યતે ચ ।
રક્ષાંસિ ભીતાનિ દિશઃ દ્રવન્તિ
સર્વે નમસ્યન્તિ ચ સિદ્ધ-સઙ્ઘાઃ ॥ ૧૧-૩૬ ॥
હે હૃષીકેશ! સ્થાને, તવ પ્રકીર્ત્યા જગત્ પ્રહૃષ્યતિ,
અનુરજ્યતે ચ, ભીતાનિ રક્ષાંસિ દિશઃ દ્રવન્તિ, સર્વે ચ
સિદ્ધ-સઙ્ઘાઃ નમસ્યન્તિ ।
કસ્માચ્ચ તે ન નમેરન્મહાત્મન્
ગરીયસે બ્રહ્મણોઽપ્યાદિકર્ત્રે ।
અનન્ત દેવેશ જગન્નિવાસ
ત્વમક્ષરં સદસત્તત્પરં યત્ ॥ ૧૧-૩૭ ॥
કસ્માત્ ચ તે ન નમેરન્ મહાત્મન્
ગરીયસે બ્રહ્મણઃ અપિ આદિ-કર્ત્રે ।
અનન્ત દેવેશ જગત્ નિવાસ
ત્વમ્ અક્ષરમ્ સત્ અસત્ તત્ પરં યત્ ॥ ૧૧-૩૭ ॥
હે મહાત્મન્! અનન્ત, દેવેશ! બ્રહ્મણઃ અપિ
ગરીયસે આદિ-કર્ત્રે(તુભ્યં) તે કસ્માત્ ચ ન નમેરન્,
હે જગત્-નિવાસ! યત્ સત્ અસત્ (અસ્તિ) તત્ પરં અક્ષરમ્ ત્વમ્
ત્વમાદિદેવઃ પુરુષઃ પુરાણસ્-
ત્વમસ્ય વિશ્વસ્ય પરં નિધાનમ્ ।
વેત્તાસિ વેદ્યં ચ પરં ચ ધામ
ત્વયા તતં વિશ્વમનન્તરૂપ ॥ ૧૧-૩૮ ॥
ત્વમ્ આદિદેવઃ પુરુષઃ પુરાણઃ
ત્વમ્ અસ્ય વિશ્વસ્ય પરમ્ નિધાનમ્ ।
વેત્તા અસિ વેદ્યમ્ ચ પરમ્ ચ ધામ
ત્વયા તતમ્ વિશ્વમ્ અનન્ત-રૂપ ॥ ૧૧-૩૮ ॥
ત્વમ્ આદિદેવઃ, પુરાણઃ પુરુષઃ, ત્વમ્ અસ્ય વિશ્વસ્ય પરમ્
નિધાનમ્, (ત્વમ્) વેત્તા ચ વેદ્યમ્. પરમ્ ધામ હ્ ચાસિ ।
હે અનન્ત-રૂપ! ત્વયા વિશ્વમ્ તતમ્ ।
વાયુર્યમોઽગ્નિર્વરુણઃ શશાઙ્કઃ
પ્રજાપતિસ્ત્વં પ્રપિતામહશ્ચ ।
નમો નમસ્તેઽસ્તુ સહસ્રકૃત્વઃ
પુનશ્ચ ભૂયોઽપિ નમો નમસ્તે ॥ ૧૧-૩૯ ॥
વાયુઃ યમઃ અગ્નિઃ વરુણઃ શશાઙ્કઃ
પ્રજાપતિઃ ત્વમ્ પ્રપિતામહઃ ચ ।
નમઃ નમઃ તે અસ્તુ સહસ્ર-કૃત્વઃ
પુનઃ ચ ભૂયઃ અપિ નમઃ નમઃ તે ॥ ૧૧-૩૯ ॥
ત્વમ્ વાયુઃ યમઃ અગ્નિઃ વરુણઃ શશાઙ્કઃ પ્રજાપતિઃ ચ
પ્રપિતામહઃ (અસિ) તે સહસ્ર-કૃત્વઃ, નમઃ નમઃ,
પુનઃ ચ ભૂયઃ અપિ તે નમઃ નમઃ અસ્તુ ।
નમઃ પુરસ્તાદથ પૃષ્ઠતસ્તે
નમોઽસ્તુ તે સર્વત એવ સર્વ ।
અનન્તવીર્યામિતવિક્રમસ્ત્વં
સર્વં સમાપ્નોષિ તતોઽસિ સર્વઃ ॥ ૧૧-૪૦ ॥
નમઃ પુરસ્તાત્ અથ પૃષ્ઠતઃ તે
નમઃ અસ્તુ તે સર્વતઃ એવ સર્વ ।
અનન્ત-વીર્ય-અમિત-વિક્રમઃ ત્વમ્
સર્વમ્ સમાપ્નોષિ તતઃ અસિ સર્વઃ ॥ ૧૧-૪૦ ॥
હે સર્વ! તે પુરસ્તાત્ નમઃ, અથ તે પૃષ્ઠતઃ નમઃ,
(તે) સર્વતઃ એવ (નમઃ અસ્તુ), હે અનન્ત-વીર્ય! ત્વમ્-અમિત-વિક્રમઃ
સર્વમ્ સમાપ્નોષિ તતઃ સર્વઃ અસિ ।
સખેતિ મત્વા પ્રસભં યદુક્તં
હે કૃષ્ણ હે યાદવ હે સખેતિ ।
અજાનતા મહિમાનં તવેદં
મયા પ્રમાદાત્પ્રણયેન વાપિ ॥ ૧૧-૪૧ ॥
યચ્ચાવહાસાર્થમસત્કૃતોઽસિ
વિહારશય્યાસનભોજનેષુ ।
એકોઽથવાપ્યચ્યુત તત્સમક્ષં
તત્ક્ષામયે ત્વામહમપ્રમેયમ્ ॥ ૧૧-૪૨ ॥
સખા ઇતિ મત્વા પ્રસભમ્ યત્ ઉક્તમ્
હે કૃષ્ણ હે યાદવ હે સખા ઇતિ ।
અજાનતા મહિમાનમ્ તવ ઇદમ્
મયા પ્રમાદાત્ પ્રણયેન વા અપિ ॥ ૧૧-૪૧ ॥
યત્ ચ અવહાસાર્થમ્ અસત્ કૃતઃ અસિ
વિહાર-શય્યા-આસન-ભોજનેષુ ।
એકઃ અથવા અપિ અચ્યુત તત્ સમક્ષમ્
તત્ ક્ષામયે ત્વામ્ અહમ્ અપ્રમેયમ્ ॥ ૧૧-૪૨ ॥
તવ ઇદમ્ મહિમાનમ્ અજાનતા મયા સખા ઇતિ મત્વા, ‘ હે કૃષ્ણ!
હે યાદવ, હે સખા! ‘ ઇતિ પ્રમાદાત્ પ્રણયેન વા અપિ પ્રસભમ્
યત્ ઉક્તમ્; હે અચ્યુત! યત્ ચ વિહાર-શય્યા-આસન-ભોજનેષુ,
અવહાસાર્થમ્ એકઃ અથવા તત્ સમક્ષમ્ અપિ, અસત્ કૃતઃ
અસિ તત્ અહમ્ અપ્રમેયમ્ ત્વામ્ ક્ષામયે ।
પિતાસિ લોકસ્ય ચરાચરસ્ય
ત્વમસ્ય પૂજ્યશ્ચ ગુરુર્ગરીયાન્ ।
ન ત્વત્સમોઽસ્ત્યભ્યધિકઃ કુતોઽન્યો
લોકત્રયેઽપ્યપ્રતિમપ્રભાવ ॥ ૧૧-૪૩ ॥
પિતા અસિ લોકસ્ય ચર-અચરસ્ય
ત્વમ્ અસ્ય પૂજ્યઃ ચ ગુરુઃ ગરીયાન્ ।
ન ત્વત્ સમઃ અસ્તિ અભ્યધિકઃ કુતઃ અન્યઃ
લોક-ત્રયે અપિ અપ્રતિમ-પ્રભાવ ॥ ૧૧-૪૩ ॥
હે અપ્રતિમ-પ્રભાવ! ત્વમ્ અસ્ય ચર-અચરસ્ય લોકસ્ય પિતા,
ગરીયાન્ પૂજ્યઃ ગુરુઃ ચ અસિ, લોક-ત્રયે અપિ ત્વત્ સમઃ ન અસ્તિ,
કુતઃ અભ્યધિકઃ અન્યઃ?
તસ્માત્પ્રણમ્ય પ્રણિધાય કાયં
પ્રસાદયે ત્વામહમીશમીડ્યમ્ ।
પિતેવ પુત્રસ્ય સખેવ સખ્યુઃ
પ્રિયઃ પ્રિયાયાર્હસિ દેવ સોઢુમ્ ॥ ૧૧-૪૪ ॥
તસ્માત્ પ્રણમ્ય પ્રણિધાય કાયમ્
પ્રસાદયે ત્વામ્ અહમ્ ઈશમ્ ઈડ્યમ્ ।
પિતા ઇવ પુત્રસ્ય સખા ઇવ સખ્યુઃ
પ્રિયઃ પ્રિયાયાઃ અર્હસિ દેવ સોઢુમ્ ॥ ૧૧-૪૪ ॥
હે દેવ! તસ્માત્ કાયમ્ પ્રણિધાય, પ્રણમ્ય, અહમ્ ઈડ્યમ્
ઈશમ્ ત્વામ્ પ્રસાદયે, પુત્રસ્ય (અપરાધં) પિતા ઇવ,
સખ્યુઃ (અપરાધં) સખા , પ્રિયાયાઃ (અપરાધં) પ્રિયઃ (ઇવ)
(મમ અપરાધાન્) સોઢુમ્ અર્હસિ ।
અદૃષ્ટપૂર્વં હૃષિતોઽસ્મિ દૃષ્ટ્વા
ભયેન ચ પ્રવ્યથિતં મનો મે ।
તદેવ મે દર્શય દેવ રૂપં
પ્રસીદ દેવેશ જગન્નિવાસ ॥ ૧૧-૪૫ ॥
અદૃષ્ટ-પૂર્વમ્ હૃષિતઃ અસ્મિ દૃષ્ટ્વા
ભયેન ચ પ્રવ્યથિતમ્ મનઃ મે ।
તત્ એવ મે દર્શય દેવ રૂપમ્
પ્રસીદ દેવેશ જગત્-નિવાસ ॥ ૧૧-૪૫ ॥
હે દેવેશ! હે જગત્-નિવાસ! અદૃષ્ટ-પૂર્વમ્ (વિશ્વરૂપં ત્વાં)
દૃષ્ટ્વા (અહં) હૃષિતઃ અસ્મિ, મે મનઃ ભયેન પ્રવ્યથિતમ્ (અસ્તિ, અતઃ)
હે દેવ! (ત્વં) પ્રસીદ ચ તત્ એવ (પૂર્વં) રૂપમ્ મે દર્શય ।
કિરીટિનં ગદિનં ચક્રહસ્તં
ઇચ્છામિ ત્વાં દ્રષ્ટુમહં તથૈવ ।
તેનૈવ રૂપેણ ચતુર્ભુજેન
સહસ્રબાહો ભવ વિશ્વમૂર્તે ॥ ૧૧-૪૬ ॥
કિરીટિનમ્ ગદિનમ્ ચક્ર-હસ્તમ્
ઇચ્છામિ ત્વામ્ દ્રષ્ટુમ્ અહમ્ તથા એવ ।
તેન એવ રૂપેણ ચતુઃ-ભુજેન
સહસ્ર-બાહો ભવ વિશ્વ-મૂર્તે ॥ ૧૧-૪૬ ॥
હે સહસ્ર-બાહો! હે વિશ્વ-મૂર્તે! અહમ્ ત્વામ્ કિરીટિનમ્
ગદિનમ્ (ચ) તથા એવ ચક્ર-હસ્તમ્ દ્રષ્ટુમ્ ઇચ્છામિ,
(તસ્માત્) તેન એવ ચતુઃ-ભુજેન રૂપેણ (યુક્તઃ) ભવ ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
મયા પ્રસન્નેન તવાર્જુનેદં
રૂપં પરં દર્શિતમાત્મયોગાત્ ।
તેજોમયં વિશ્વમનન્તમાદ્યં
યન્મે ત્વદન્યેન ન દૃષ્ટપૂર્વમ્ ॥ ૧૧-૪૭ ॥
મયા પ્રસન્નેન તવ અર્જુન ઇદમ્
રૂપમ્ પરમ્ દર્શિતમ્ આત્મ-યોગાત્ ।
તેજોમયમ્ વિશ્વમ્ અનન્તમ્ આદ્યમ્
યત્ મે ત્વત્ અન્યેન ન દૃષ્ટ-પૂર્વમ્ ॥ ૧૧-૪૭ ॥
હે અર્જુન! યત્ ત્વત્ અન્યેન દૃષ્ટ-પૂર્વમ્ ન, (તત્) ઇદમ્ મે
તેજોમયમ્ વિશ્વમ્ અનન્તમ્ આદ્યમ્ પરમ્ રૂપમ્ પ્રસન્નેન
મયા આત્મ-યોગાત્ તવ દર્શિતમ્ ।
ન વેદયજ્ઞાધ્યયનૈર્ન દાનૈર્-
ન ચ ક્રિયાભિર્ન તપોભિરુગ્રૈઃ ।
એવં રૂપઃ શક્ય અહં નૃલોકે
દ્રષ્ટું ત્વદન્યેન કુરુપ્રવીર ॥ ૧૧-૪૮ ॥
ન વેદ-યજ્ઞ-અધ્યયનૈઃ ન દાનૈઃ
ન ચ ક્રિયાભિઃ ન તપોભિઃ ઉગ્રૈઃ ।
એવમ્ રૂપઃ શક્યઃ અહમ્ નૃ-લોકે
દ્રષ્ટુમ્ ત્વત્ અન્યેન કુરુ-પ્રવીર ॥ ૧૧-૪૮ ॥
હે કુરુ-પ્રવીર! અહમ્ એવમ્ રૂપઃ નૃ-લોકે ન વેદ-યજ્ઞ-અધ્યયનૈઃ
ન, દાનૈઃ ન, ક્રિયાભિઃ ન, ઉગ્રૈઃ તપોભિઃ ચન ત્વત્ અન્યેન દ્રષ્ટુમ્ શક્યઃ ।
મા તે વ્યથા મા ચ વિમૂઢભાવો
દૃષ્ટ્વા રૂપં ઘોરમીદૃઙ્મમેદમ્ ।
વ્યપેતભીઃ પ્રીતમનાઃ પુનસ્ત્વં
તદેવ મે રૂપમિદં પ્રપશ્ય ॥ ૧૧-૪૯ ॥
મા તે વ્યથા મા ચ વિમૂઢ-ભાવઃ
દૃષ્ટ્વા રૂપમ્ ઘોરમ્ ઈદૃક્ મમ ઇદમ્ ।
વ્યપેત-ભીઃ પ્રીત-મનાઃ પુનઃ ત્વમ્
તત્ એવ મે રૂપમ્ ઇદમ્ પ્રપશ્ય ॥ ૧૧-૪૯ ॥
મમ ઇદમ્ ઈદૃક્ ઘોરમ્ રૂપમ્ દૃષ્ટ્વા તે વ્યથા મા
(અસ્તુ) , વિમૂઢ-ભાવઃ ચ મા (અસ્તુ) । ત્વમ્ વ્યપેત-ભીઃ
પ્રીત-મનાઃ (ભૂત્વા) પુનઃ તત્ એવ ઇદમ્ મે રૂપમ્ પ્રપશ્ય ।
સઞ્જય ઉવાચ ।
સઞ્જયઃ ઉવાચ ।
ઇત્યર્જુનં વાસુદેવસ્તથોક્ત્વા
સ્વકં રૂપં દર્શયામાસ ભૂયઃ ।
આશ્વાસયામાસ ચ ભીતમેનં
ભૂત્વા પુનઃ સૌમ્યવપુર્મહાત્મા ॥ ૧૧-૫૦ ॥
ઇતિ અર્જુનમ્ વાસુદેવઃ તથા ઉક્ત્વા
સ્વકમ્ રૂપમ્ દર્શયામાસ ભૂયઃ ।
આશ્વાસયામાસ ચ ભીતમ્ એનમ્
ભૂત્વા પુનઃ સૌમ્ય-વપુઃ મહાત્મા ॥ ૧૧-૫૦ ॥
મહાત્મા વાસુદેવઃ ઇતિ તથા અર્જુનમ્ ઉક્ત્વા ભૂયઃ સ્વકમ્
રૂપમ્ દર્શયામાસ । પુનઃ ચ સૌમ્ય-વપુઃ ભૂત્વા, ભીતમ્
એનમ્ આશ્વાસયામાસ ।
અર્જુન ઉવાચ
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
દૃષ્ટ્વેદં માનુષં રૂપં તવ સૌમ્યં જનાર્દન ।
ઇદાનીમસ્મિ સંવૃત્તઃ સચેતાઃ પ્રકૃતિં ગતઃ ॥ ૧૧-૫૧ ॥
દૃષ્ટ્વા ઇદમ્ માનુષમ્ રૂપમ્ તવ સૌમ્યમ્ જનાર્દન ।
ઇદાનીમ્ અસ્મિ સંવૃત્તઃ સચેતાઃ પ્રકૃતિમ્ ગતઃ ॥ ૧૧-૫૧ ॥
હે જનાર્દન! તવ ઇદમ્ માનુષમ્ સૌમ્યમ્ રૂપમ્ દૃષ્ટ્વા
(અહં) ઇદાનીમ્ સચેતાઃ સંવૃત્તઃ અસ્મિ પ્રકૃતિમ્ ગતઃ (અસ્મિ) ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
સુદુર્દર્શમિદં રૂપં દૃષ્ટવાનસિ યન્મમ ।
દેવા અપ્યસ્ય રૂપસ્ય નિત્યં દર્શનકાઙ્ક્ષિણઃ ॥ ૧૧-૫૨ ॥
સુદુર્દર્શમ્ ઇદમ્ રૂપમ્ દૃષ્ટવાન્ અસિ યત્ મમ ।
દેવાઃ અપિ અસ્ય રૂપસ્ય નિત્યમ્ દર્શન-કાઙ્ક્ષિણઃ ॥ ૧૧-૫૨ ॥
યત્ મમ સુદુર્દર્શમ્ ઇદમ્ રૂપમ્ દૃષ્ટવાન્ અસિ, અસ્ય
રૂપસ્ય દેવાઃ અપિ નિત્યમ્ દર્શન-કાઙ્ક્ષિણઃ (સન્તિ).
નાહં વેદૈર્ન તપસા ન દાનેન ન ચેજ્યયા ।
શક્ય એવંવિધો દ્રષ્ટું દૃષ્ટવાનસિ માં યથા ॥ ૧૧-૫૩ ॥
ન અહમ્ વેદૈઃ ન તપસા ન દાનેન ન ચ ઇજ્યયા ।
શક્યઃ એવમ્-વિધઃ દ્રષ્ટુમ્ દૃષ્ટવાન્ અસિ મામ્ યથા ॥ ૧૧-૫૩ ॥
(ત્વં) યથા મામ્ દૃષ્ટવાન્ અસિ, એવમ્-વિધઃ અહમ્ ન વેદૈઃ,
ન તપસા, ન દાનેન, ન ચ ઇજ્યયા દ્રષ્ટુમ્ શક્યઃ (અસ્મિ).
ભક્ત્યા ત્વનન્યયા શક્ય અહમેવંવિધોઽર્જુન ।
જ્ઞાતું દ્રષ્ટું ચ તત્ત્વેન પ્રવેષ્ટું ચ પરન્તપ ॥ ૧૧-૫૪ ॥
ભક્ત્યા તુ અનન્યયા શક્યઃ અહમ્ એવમ્-વિધઃ અર્જુન ।
જ્ઞાતુમ્ દ્રષ્ટુમ્ ચ તત્ત્વેન પ્રવેષ્ટુમ્ ચ પરન્તપ ॥ ૧૧-૫૪ ॥
હે પરન્તપ અર્જુન! અહમ્ એવમ્-વિધઃ તત્ત્વેન જ્ઞાતુમ્ ચ
દ્રષ્ટુમ્ પ્રવેષ્ટુમ્ ચ અનન્યયા ભક્ત્યા તુ શક્યઃ ।
મત્કર્મકૃન્મત્પરમો મદ્ભક્તઃ સઙ્ગવર્જિતઃ ।
નિર્વૈરઃ સર્વભૂતેષુ યઃ સ મામેતિ પાણ્ડવ ॥ ૧૧-૫૫ ॥
મત્-કર્મ-કૃત્ મત્-પરમઃ મત્-ભક્તઃ સઙ્ગ-વર્જિતઃ ।
નિર્વૈરઃ સર્વ-ભૂતેષુ યઃ સઃ મામ્ એતિ પાણ્ડવ ॥ ૧૧-૫૫ ॥
હે પાણ્ડવ! યઃ મત્-કર્મ-કૃત્, મત્-પરમઃ,
સઙ્ગ-વર્જિતઃ સર્વ-ભૂતેષુ નિર્વૈરઃ મત્-ભક્તઃ (અસ્તિ),
સઃ મામ્ એતિ ।
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે
વિશ્વરૂપદર્શનયોગો નામૈકાદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૧ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ શ્રીમત્ ભગવત્ ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ
બ્રહ્મ-વિદ્યાયામ્ યોગ-શાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે
વિશ્વ-રૂપ-દર્શન-યોગઃ નામ એકાદશઃ અધ્યાયઃ ॥ ૧૧ ॥
અથ દ્વાદશોઽધ્યાયઃ । ભક્તિયોગઃ ।
અથ દ્વાદશઃ અધ્યાયઃ । ભક્તિ-યોગઃ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
એવં સતતયુક્તા યે ભક્તાસ્ત્વાં પર્યુપાસતે ।
યે ચાપ્યક્ષરમવ્યક્તં તેષાં કે યોગવિત્તમાઃ ॥ ૧૨-૧ ॥
એવમ્ સતત-યુક્તાઃ યે ભક્તાઃ ત્વામ્ પર્યુપાસતે ।
યે ચ અપિ અક્ષરમ્ અવ્યક્તમ્ તેષામ્ કે યોગ-વિત્તમાઃ ॥ ૧૨-૧ ॥
(હે ભગવન્) એવમ્ સતત-યુક્તાઃ યે ભક્તાઃ ત્વામ્ પર્યુપાસતે,
યે ચ અપિ અવ્યક્તમ્ અક્ષરમ્ (પર્યુપાસતે) તેષામ્ (મધ્યે)
કે યોગ-વિત્તમાઃ (સન્તિ) ?
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
મય્યાવેશ્ય મનો યે માં નિત્યયુક્તા ઉપાસતે ।
શ્રદ્ધયા પરયોપેતાઃ તે મે યુક્તતમા મતાઃ ॥ ૧૨-૨ ॥
મયિ આવેશ્ય મનઃ યે મામ્ નિત્ય-યુક્તાઃ ઉપાસતે ।
શ્રદ્ધયા પરયા ઉપેતાઃ તે મે યુક્તતમાઃ મતાઃ ॥ ૧૨-૨ ॥
(હે અર્જુન!) મયિ મનઃ આવેશ્ય નિત્ય-યુક્તાઃ (સન્તઃ) યે પરયા
શ્રદ્ધયા ઉપેતાઃ મામ્ ઉપાસતે, તે યુક્તતમાઃ મે મતાઃ ।
યે ત્વક્ષરમનિર્દેશ્યમવ્યક્તં પર્યુપાસતે ।
સર્વત્રગમચિન્ત્યં ચ કૂટસ્થમચલં ધ્રુવમ્ ॥ ૧૨-૩ ॥
સન્નિયમ્યેન્દ્રિયગ્રામં સર્વત્ર સમબુદ્ધયઃ ।
તે પ્રાપ્નુવન્તિ મામેવ સર્વભૂતહિતે રતાઃ ॥ ૧૨-૪ ॥
યે તુ અક્ષરમ્ અનિર્દેશ્યમ્ અવ્યક્તમ્ પર્યુપાસતે ।
સર્વત્રગમ્ અચિન્ત્યમ્ ચ કૂટસ્થમ્ અચલમ્ ધ્રુવમ્ ॥ ૧૨-૩ ॥
સન્નિયમ્ય ઇન્દ્રિય-ગ્રામમ્ સર્વત્ર સમ-બુદ્ધયઃ ।
તે પ્રાપ્નુવન્તિ મામ્ એવ સર્વ-ભૂત-હિતે રતાઃ ॥ ૧૨-૪ ॥
યે તુ સર્વ-ભૂત-હિતે રતાઃ સર્વત્ર સમ-બુદ્ધયઃ (સન્તઃ)
ઇન્દ્રિય-ગ્રામમ્ સંનિયમ્ય, અવ્યક્તમ્, અચિન્ત્યમ્, અનિર્દેશ્યમ્,
સર્વત્રગમ્, કૂટસ્થમ્, અચલમ્, ધ્રુવમ્ અક્ષરમ્ ચ
પર્યુપાસતે તે મામ્ એવ પ્રાપ્નુવન્તિ ।
ક્લેશોઽધિકતરસ્તેષામવ્યક્તાસક્તચેતસામ્ ॥
અવ્યક્તા હિ ગતિર્દુઃખં દેહવદ્ભિરવાપ્યતે ॥ ૧૨-૫ ॥
ક્લેશઃ અધિકતરઃ તેષામ્ અવ્યક્ત-આસક્ત-ચેતસામ્ ॥
અવ્યક્તા હિ ગતિઃ દુઃખમ્ દેહવદ્ભિઃ અવાપ્યતે ॥ ૧૨-૫ ॥
અવ્યક્ત-આસક્ત-ચેતસામ્ તેષામ્ અધિકતરઃ ક્લેશઃ (અસ્તિ તૈઃ)
દેહવદ્ભિઃ અવ્યક્તા ગતિઃ દુઃખમ્ અવાપ્યતે હિ ।
યે તુ સર્વાણિ કર્માણિ મયિ સંન્યસ્ય મત્પરઃ ।
અનન્યેનૈવ યોગેન માં ધ્યાયન્ત ઉપાસતે ॥ ૧૨-૬ ॥
યે તુ સર્વાણિ કર્માણિ મયિ સંન્યસ્ય મત્-પરાઃ ।
અનન્યેન એવ યોગેન મામ્ ધ્યાયન્તઃ ઉપાસતે ॥ ૧૨-૬ ॥
યે તુ મત્-પરાઃ (સન્તઃ), સર્વાણિ કર્માણિ મયિ સંન્યસ્ય,
મામ્ ધ્યાયન્તઃ અનન્યેન યોગેન એવ ઉપાસતે,
તેષામહં સમુદ્ધર્તા મૃત્યુસંસારસાગરાત્ ।
ભવામિ ન ચિરાત્પાર્થ મય્યાવેશિતચેતસામ્ ॥ ૧૨-૭ ॥
તેષામ્ અહમ્ સમુદ્ધર્તા મૃત્યુ-સંસાર-સાગરાત્ ।
ભવામિ ન ચિરાત્ પાર્થ મયિ આવેશિત-ચેતસામ્ ॥ ૧૨-૭ ॥
હે પાર્થ! મયિ આવેશિત-ચેતસામ્ તેષામ્ મૃત્યુ-સંસાર-સાગરાત્
ન ચિરાત્ અહમ્ સમુદ્ધર્તા ભવામિ ।
મય્યેવ મન આધત્સ્વ મયિ બુદ્ધિં નિવેશય ।
નિવસિષ્યસિ મય્યેવ અત ઊર્ધ્વં ન સંશયઃ ॥ ૧૨-૮ ॥
મયિ એવ મનઃ આધત્સ્વ મયિ બુદ્ધિમ્ નિવેશય ।
નિવસિષ્યસિ મયિ એવ અતઃ ઊર્ધ્વમ્ ન સંશયઃ ॥ ૧૨-૮ ॥
મયિ એવ મનઃ આધત્સ્વ્, મયિ બુદ્ધિમ્ નિવેશય, અતઃ ઊર્ધ્વમ્
મયિ એવ નિવસિષ્યસિ, (અત્ર) સંશયઃ ન ।
અથ ચિત્તં સમાધાતું ન શક્નોષિ મયિ સ્થિરમ્ ।
અભ્યાસયોગેન તતો મામિચ્છાપ્તું ધનઞ્જય ॥ ૧૨-૯ ॥
અથ ચિત્તમ્ સમાધાતુમ્ ન શક્નોષિ મયિ સ્થિરમ્ ।
અભ્યાસ-યોગેન તતઃ મામ્ ઇચ્છ આપ્તુમ્ ધનઞ્જય ॥ ૧૨-૯ ॥
હે ધનઞ્જય! અથ મયિ સ્થિરમ્ ચિત્તમ્ સમાધાતુમ્ ન શક્નોષિ,
તતઃ અભ્યાસ-યોગેન મામ્ આપ્તુમ્ ઇચ્છ ।
અભ્યાસેઽપ્યસમર્થોઽસિ મત્કર્મપરમો ભવ ।
મદર્થમપિ કર્માણિ કુર્વન્સિદ્ધિમવાપ્સ્યસિ ॥ ૧૨-૧૦ ॥
અભ્યાસે અપિ અસમર્થઃ અસિ મત્-કર્મ-પરમઃ ભવ ।
મત્-અર્થમ્ અપિ કર્માણિ કુર્વન્ સિદ્ધિમ્ અવાપ્સ્યસિ ॥ ૧૨-૧૦ ॥
(ત્વં) અભ્યાસે અપિ અસમર્થઃ અસિ (ચેત્), મત્-કર્મ-પરમઃ ભવ,
મત્-અર્થમ્ કર્માણિ કુર્વન્ અપિ સિદ્ધિમ્ અવાપ્સ્યસિ ।
અથૈતદપ્યશક્તોઽસિ કર્તું મદ્યોગમાશ્રિતઃ ।
સર્વકર્મફલત્યાગં તતઃ કુરુ યતાત્મવાન્ ॥ ૧૨-૧૧ ॥
અથ એતત્ અપિ અશક્તઃ અસિ કર્તુમ્ મત્-યોગમ્ આશ્રિતઃ ।
સર્વ-કર્મ-ફલ-ત્યાગમ્ તતઃ કુરુ યત-આત્મવાન્ ॥ ૧૨-૧૧ ॥
અથ એતત્ અપિ કર્તુમ્ અશક્તઃ અસિ (ચેત્), તતઃ
યત-આત્મવાન્ મત્-યોગમ્ આશ્રિતઃ (સન્)
સર્વ-કર્મ-ફલ-ત્યાગમ્ કુરુ ।
શ્રેયો હિ જ્ઞાનમભ્યાસાજ્જ્ઞાનાદ્ધ્યાનં વિશિષ્યતે ।
ધ્યાનાત્કર્મફલત્યાગસ્ત્યાગાચ્છાન્તિરનન્તરમ્ ॥ ૧૨-૧૨ ॥
શ્રેયઃ હિ જ્ઞાનમ્ અભ્યાસાત્ જ્ઞાનાત્ ધ્યાનમ્ વિશિષ્યતે ।
ધ્યાનાત્ કર્મ-ફલ-ત્યાગઃ ત્યાગાત્ શાન્તિઃ અનન્તરમ્ ॥ ૧૨-૧૨ ॥
અભ્યાસાત્ જ્ઞાનમ્ હિ શ્રેયઃ (અસ્તિ) જ્ઞાનાત્ ધ્યાનમ્ વિશિષ્યતે;
ધ્યાનાત્ કર્મ-ફલ-ત્યાગઃ (વિશિષ્યતે); અનન્તરમ્ ત્યાગાત્
શાન્તિઃ (ભવતિ) હિ ।
અદ્વેષ્ટા સર્વભૂતાનાં મૈત્રઃ કરુણ એવ ચ ।
નિર્મમો નિરહઙ્કારઃ સમદુઃખસુખઃ ક્ષમી ॥ ૧૨-૧૩ ॥
સન્તુષ્ટઃ સતતં યોગી યતાત્મા દૃઢનિશ્ચયઃ ।
મય્યર્પિતમનોબુદ્ધિર્યો મદ્ભક્તઃ સ મે પ્રિયઃ ॥ ૧૨-૧૪ ॥
અદ્વેષ્ટા સર્વ-ભૂતાનાં મૈત્રઃ કરુણઃ એવ ચ ।
નિર્મમઃ નિરહઙ્કારઃ સમ-દુઃખ-સુખઃ ક્ષમી ॥ ૧૨-૧૩ ॥
સન્તુષ્ટઃ સતતમ્ યોગી યત-આત્મા દૃઢ-નિશ્ચયઃ ।
મયિ અર્પિત-મનઃ-બુદ્ધિઃ યઃ મત્-ભક્તઃ સઃ મે પ્રિયઃ ॥ ૧૨-૧૪ ॥
યઃ સર્વ-ભૂતાનાં અદ્વેષ્ટા, મૈત્રઃ, કરુણઃ ચ એવ, નિર્મમઃ,
નિરહઙ્કારઃ, સમ-દુઃખ-સુખઃ ક્ષમી, સતતમ્ સન્તુષ્ટઃ,
યોગી, યત-આત્મા, દૃઢ-નિશ્ચયઃ,મયિ અર્પિત-મનઃ-બુદ્ધિઃ,
સઃ મત્-ભક્તઃ મે પ્રિયઃ (અસ્તિ).
યસ્માન્નોદ્વિજતે લોકો લોકાન્નોદ્વિજતે ચ યઃ ।
હર્ષામર્ષભયોદ્વેગૈર્મુક્તો યઃ સ ચ મે પ્રિયઃ ॥ ૧૨-૧૫ ॥
યસ્માત્ ન ઉદ્વિજતે લોકઃ લોકાત્ ન ઉદ્વિજતે ચ યઃ ।
હર્ષ-આમર્ષ-ભય-ઉદ્વેગૈઃ મુક્તઃ યઃ સઃ ચ મે પ્રિયઃ ॥ ૧૨-૧૫ ॥
લોકઃ યસ્માત્ ન ઉદ્વિજતે, યઃ ચ લોકાત્ ન ઉદ્વિજતે, યઃ ચ
હર્ષ-આમર્ષ-ભય-ઉદ્વેગૈઃ મુક્તઃ, સઃ મે પ્રિયઃ (અસ્તિ).
અનપેક્ષઃ શુચિર્દક્ષ ઉદાસીનો ગતવ્યથઃ ।
સર્વારમ્ભપરિત્યાગી યો મદ્ભક્તઃ સ મે પ્રિયઃ ॥ ૧૨-૧૬ ॥
અનપેક્ષઃ શુચિઃ દક્ષઃ ઉદાસીનઃ ગત-વ્યથઃ ।
સર્વ-આરમ્ભ-પરિત્યાગી યઃ મત્-ભક્તઃ સઃ મે પ્રિયઃ ॥ ૧૨-૧૬ ॥
યઃ મત્-ભક્તઃ અનપેક્ષઃ, શુચિઃ, દક્ષઃ, ઉદાસીનઃ,
ગત-વ્યથઃ, સર્વ-આરમ્ભ-પરિત્યાગી, સઃ મે પ્રિયઃ ।
યો ન હૃષ્યતિ ન દ્વેષ્ટિ ન શોચતિ ન કાઙ્ક્ષતિ ।
શુભાશુભપરિત્યાગી ભક્તિમાન્યઃ સ મે પ્રિયઃ ॥ ૧૨-૧૭ ॥
યઃ ન હૃષ્યતિ ન દ્વેષ્ટિ ન શોચતિ ન કાઙ્ક્ષતિ ।
શુભ-અશુભ-પરિત્યાગી ભક્તિમાન્ યઃ સઃ મે પ્રિયઃ ॥ ૧૨-૧૭ ॥
યઃ ન હૃષ્યતિ, ન દ્વેષ્ટિ, ન શોચતિ, ન કાઙ્ક્ષતિ,
યઃ શુભ-અશુભ-પરિત્યાગી, ભક્તિમાન્ (અસ્તિ), સઃ મે પ્રિયઃ (ભવતિ) ।
સમઃ શત્રૌ ચ મિત્રે ચ તથા માનાપમાનયોઃ ।
શીતોષ્ણસુખદુઃખેષુ સમઃ સઙ્ગવિવર્જિતઃ ॥ ૧૨-૧૮ ॥
તુલ્યનિન્દાસ્તુતિર્મૌની સન્તુષ્ટો યેન કેનચિત્ ।
અનિકેતઃ સ્થિરમતિર્ભક્તિમાન્મે પ્રિયો નરઃ ॥ ૧૨-૧૯ ॥
સમઃ શત્રૌ ચ મિત્રે ચ તથા માન-અપમાનયોઃ ।
શીત-ઉષ્ણ-સુખ-દુઃખેષુ સમઃ સઙ્ગ-વિવર્જિતઃ ॥ ૧૨-૧૮ ॥
તુલ્ય-નિન્દા-સ્તુતિઃ મૌની સન્તુષ્ટઃ યેન કેનચિત્ ।
અનિકેતઃ સ્થિર-મતિઃ ભક્તિમાન્ મે પ્રિયઃ નરઃ ॥ ૧૨-૧૯ ॥
(યઃ) શત્રૌ મિત્રે ચ તથા માન-અપમાનયોઃ સમઃ,
શીત-ઉષ્ણ-સુખ-દુઃખેષુ સમઃ, સઙ્ગ-વિવર્જિતઃ ચ (અસ્તિ)
તુલ્ય-નિન્દા-સ્તુતિઃ, મૌની, (યઃ) યેન કેનચિત્ સન્તુષ્ટઃ,
(ભવતિ) અનિકેતઃ, સ્થિર-મતિઃ, ભક્તિમાન્ (સઃ) નરઃ મે પ્રિયઃ ।
યે તુ ધર્મ્યામૃતમિદં યથોક્તં પર્યુપાસતે ।
શ્રદ્દધાના મત્પરમા ભક્તાસ્તેઽતીવ મે પ્રિયાઃ ॥ ૧૨-૨૦ ॥
યે તુ ધર્મ્ય-અમૃતમ્ ઇદમ્ યથા ઉક્તમ્ પર્યુપાસતે ।
શ્રદ્દધાનાઃ મત્-પરમાઃ ભક્તાઃ તે અતીવ મે પ્રિયાઃ ॥ ૧૨-૨૦ ॥
યે તુ શ્રદ્દધાનાઃ મત્-પરમાઃ ભક્તાઃ ઇદમ્ યથા ઉક્તમ્
ધર્મ્ય-અમૃતમ્ પર્યુપાસતે, તે મે અતીવ પ્રિયાઃ (સન્તિ).
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે
ભક્તિયોગો નામ દ્વાદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૨ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ શ્રીમત્ ભગવત્ ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ
બ્રહ્મ-વિદ્યાયામ્ યોગ-શાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે
ભક્તિ-યોગઃ નામ દ્વાદશઃ અધ્યાયઃ ॥ ૧૨ ॥
અથ ત્રયોદશોઽધ્યાયઃ । ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞવિભાગયોગઃ ।
અથ ત્રયોદશઃ અધ્યાયઃ । ક્ષેત્ર-ક્ષેત્રજ્ઞ-વિભાગ-યોગઃ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
પ્રકૃતિં પુરુષં ચૈવ ક્ષેત્રં ક્ષેત્રજ્ઞમેવ ચ ।
એતદ્વેદિતુમિચ્છામિ જ્ઞાનં જ્ઞેયં ચ કેશવ ॥ ૧૩-૦ ॥
પ્રકૃતિમ્ પુરુષમ્ ચ એવ ક્ષેત્રમ્ ક્ષેત્રજ્ઞમ્ એવ ચ ।
એતત્ વેદિતુમ્ ઇચ્છામિ જ્ઞાનમ્ જ્ઞેયમ્ ચ કેશવ ॥ ૧૩-૦ ॥
હે કેશવ! પ્રકૃતિમ્ પુરુષમ્ ચ એવ ક્ષેત્રમ્ ક્ષેત્રજ્ઞમ્ ચ
એવ જ્ઞાનમ્ જ્ઞેયમ્ ચ એતત્ વેદિતુમ્ ઇચ્છામિ ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
ઇદં શરીરં કૌન્તેય ક્ષેત્રમિત્યભિધીયતે ।
એતદ્યો વેત્તિ તં પ્રાહુઃ ક્ષેત્રજ્ઞ ઇતિ તદ્વિદઃ ॥ ૧૩-૧ ॥
ઇદમ્ શરીરમ્ કૌન્તેય ક્ષેત્રમ્ ઇતિ અભિધીયતે ।
એતત્ યઃ વેત્તિ તમ્ પ્રાહુઃ ક્ષેત્રજ્ઞઃ ઇતિ તત્-વિદઃ ॥ ૧૩-૧ ॥
હે કૌન્તેય! ઇદમ્ શરીરમ્ ક્ષેત્રમ્ ઇતિ અભિધીયતે । યઃ એતત્
વેત્તિ, તમ્ ક્ષેત્રજ્ઞઃ ઇતિ તત્-વિદઃ પ્રાહુઃ ।
ક્ષેત્રજ્ઞં ચાપિ માં વિદ્ધિ સર્વક્ષેત્રેષુ ભારત ।
ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞયોર્જ્ઞાનં યત્તજ્જ્ઞાનં મતં મમ ॥ ૧૩-૨ ॥
ક્ષેત્રજ્ઞમ્ ચ અપિ મામ્ વિદ્ધિ સર્વ-ક્ષેત્રેષુ ભારત ।
ક્ષેત્ર-ક્ષેત્રજ્ઞયોઃ જ્ઞાનમ્ યત્ તત્ જ્ઞાનમ્ મતમ્ મમ ॥ ૧૩-૨ ॥
હે ભારત! સર્વ-ક્ષેત્રેષુ મામ્ અપિ ચ ક્ષેત્રજ્ઞમ્ વિદ્ધિ । યત્
ક્ષેત્ર-ક્ષેત્રજ્ઞયોઃ જ્ઞાનમ્, તત્ જ્ઞાનમ્ (ઇતિ) મમ મતમ્ (અસ્તિ).
તત્ક્ષેત્રં યચ્ચ યાદૃક્ચ યદ્વિકારિ યતશ્ચ યત્ ।
સ ચ યો યત્પ્રભાવશ્ચ તત્સમાસેન મે શૃણુ ॥ ૧૩-૩ ॥
તત્ ક્ષેત્રમ્ યત્ ચ યાદૃક્ ચ યત્ વિકારિ યતઃ ચ યત્ ।
સઃ ચ યઃ યત્ પ્રભાવઃ ચ તત્ સમાસેન મે શૃણુ ॥ ૧૩-૩ ॥
તત્ ક્ષેત્રમ્ યત્ ચ, યાદૃક્ ચ, યત્ વિકારિ (ચ), યતઃ ચ યત્,
સઃ ચ યઃ, યત્ પ્રભાવઃ ચ (અસ્તિ) તત્, (ત્વં) સમાસેન મે શૃણુ ।
ઋષિભિર્બહુધા ગીતં છન્દોભિર્વિવિધૈઃ પૃથક્ ।
બ્રહ્મસૂત્રપદૈશ્ચૈવ હેતુમદ્ભિર્વિનિશ્ચિતૈઃ ॥ ૧૩-૪ ॥
ઋષિભિઃ બહુધા ગીતમ્ છન્દોભિઃ વિવિધૈઃ પૃથક્ ।
બ્રહ્મ-સૂત્ર-પદૈઃ ચ એવ હેતુમદ્ભિઃ વિનિશ્ચિતૈઃ ॥ ૧૩-૪ ॥
(ઇદં જ્ઞાનં) ઋષિભિઃ બહુધા, (તથા) વિવિધૈઃ છન્દોભિઃ
પૃથક્ હેતુમદ્ભિઃ વિનિશ્ચિતૈઃ બ્રહ્મ-સૂત્ર-પદૈઃ ચ ગીતમ્ એવ ।
મહાભૂતાન્યહઙ્કારો બુદ્ધિરવ્યક્તમેવ ચ ।
ઇન્દ્રિયાણિ દશૈકં ચ પઞ્ચ ચેન્દ્રિયગોચરાઃ ॥ ૧૩-૫ ॥
ઇચ્છા દ્વેષઃ સુખં દુઃખં સંઘાતશ્ચેતના ધૃતિઃ ।
એતત્ક્ષેત્રં સમાસેન સવિકારમુદાહૃતમ્ ॥ ૧૩-૬ ॥
મહા-ભૂતાનિ અહઙ્કારઃ બુદ્ધિઃ અવ્યક્તમ્ એવ ચ ।
ઇન્દ્રિયાણિ દશ–એકમ્ ચ પઞ્ચ ચ ઇન્દ્રિય-ગોચરાઃ ॥ ૧૩-૫ ॥
ઇચ્છા દ્વેષઃ સુખમ્ દુઃખમ્ સંઘાતઃ ચેતના ધૃતિઃ ।
એતત્ ક્ષેત્રમ્ સમાસેન સવિકારમ્ ઉદાહૃતમ્ ॥ ૧૩-૬ ॥
મહા-ભૂતાનિ, અહઙ્કારઃ, બુદ્ધિઃ, અવ્યક્તમ્ એવ ચ ,
દશ ઇન્દ્રિયાણિ ચ, એકમ્ (મનઃ) ઇન્દ્રિય-ગોચરાઃ પઞ્ચ ચ,
ઇચ્છા, દ્વેષઃ, સુખમ્, દુઃખમ્, સંઘાતઃ, ચેતના, ધૃતિઃ,
એતત્ સવિકારમ્ ક્ષેત્રમ્ (મયા) સમાસેન ઉદાહૃતમ્ ।
અમાનિત્વમદમ્ભિત્વમહિંસા ક્ષાન્તિરાર્જવમ્ ।
આચાર્યોપાસનં શૌચં સ્થૈર્યમાત્મવિનિગ્રહઃ ॥ ૧૩-૭ ॥
અમાનિત્વમ્ અદમ્ભિત્વમ્ અહિંસા ક્ષાન્તિઃ આર્જવમ્ ।
આચાર્ય-ઉપાસનમ્ શૌચમ્ સ્થૈર્યમ્ આત્મ-વિનિગ્રહઃ ॥ ૧૩-૭ ॥
અમાનિત્વમ્, અદમ્ભિત્વમ્, અહિંસા, ક્ષાન્તિઃ, આર્જવમ્,
આચાર્ય-ઉપાસનમ્, શૌચમ્, સ્થૈર્યમ્, આત્મ-વિનિગ્રહઃ,
ઇન્દ્રિયાર્થેષુ વૈરાગ્યમનહંકાર એવ ચ ।
જન્મમૃત્યુજરાવ્યાધિદુઃખદોષાનુદર્શનમ્ ॥ ૧૩-૮ ॥
ઇન્દ્રિય-અર્થેષુ વૈરાગ્યમ્ અનહંકારઃ એવ ચ ।
જન્મ-મૃત્યુ-જરા-વ્યાધિ-દુઃખ-દોષ-અનુદર્શનમ્ ॥ ૧૩-૮ ॥
ઇન્દ્રિય-અર્થેષુ વૈરાગ્યમ્, અનહંકારઃ એવ ચ,
જન્મ-મૃત્યુ-જરા-વ્યાધિ-દુઃખ-દોષ-અનુદર્શનમ્,
અસક્તિરનભિષ્વઙ્ગઃ પુત્રદારગૃહાદિષુ ।
નિત્યં ચ સમચિત્તત્વમિષ્ટાનિષ્ટોપપત્તિષુ ॥ ૧૩-૯ ॥
અસક્તિઃ અનભિષ્વઙ્ગઃ પુત્ર-દાર-ગૃહ-આદિષુ ।
નિત્યમ્ ચ સમ-ચિત્તત્વમ્ ઇષ્ટ અનિષ્ટ-ઉપપત્તિષુ ॥ ૧૩-૯ ॥
અસક્તિઃ, પુત્ર-દાર-ગૃહ-આદિષુ અનભિષ્વઙ્ગઃ,
ઇષ્ટ-અનિષ્ટ-ઉપપત્તિષુ નિત્યમ્ સમ-ચિત્તત્વમ્ ચ,
મયિ ચાનન્યયોગેન ભક્તિરવ્યભિચારિણી ।
વિવિક્તદેશસેવિત્વમરતિર્જનસંસદિ ॥ ૧૩-૧૦ ॥
મયિ ચ અનન્ય-યોગેન ભક્તિઃ અવ્યભિચારિણી ।
વિવિક્ત-દેશ-સેવિત્વમ્ અરતિઃ જન-સંસદિ ॥ ૧૩-૧૦ ॥
મયિ ચ અનન્ય-યોગેન અવ્યભિચારિણી ભક્તિઃ,
વિવિક્ત-દેશ-સેવિત્વમ્, જન-સંસદિ અરતિઃ,
અધ્યાત્મજ્ઞાનનિત્યત્વં તત્ત્વજ્ઞાનાર્થદર્શનમ્ ।
એતજ્જ્ઞાનમિતિ પ્રોક્તમજ્ઞાનં યદતોઽન્યથા ॥ ૧૩-૧૧ ॥
અધ્યાત્મ-જ્ઞાન-નિત્યત્વમ્ તત્ત્વ-જ્ઞાન-અર્થ-દર્શનમ્ ।
એતત્ જ્ઞાનમ્ ઇતિ પ્રોક્તમ્ અજ્ઞાનમ્ યત્ અતઃ અન્યથા ॥ ૧૩-૧૧ ॥
અધ્યાત્મ-જ્ઞાન-નિત્યત્વમ્, તત્ત્વ-જ્ઞાન-અર્થ-દર્શનમ્,
એતત્ જ્ઞાનમ્ ઇતિ પ્રોક્તમ્, યત્ અતઃ અન્યથા (તત્) અજ્ઞાનમ્ ( ઇતિ પ્રોક્તમ્) ।
જ્ઞેયં યત્તત્પ્રવક્ષ્યામિ યજ્જ્ઞાત્વામૃતમશ્નુતે ।
અનાદિમત્પરં બ્રહ્મ ન સત્તન્નાસદુચ્યતે ॥ ૧૩-૧૨ ॥
જ્ઞેયમ્ યત્ તત્ પ્રવક્ષ્યામિ યત્ જ્ઞાત્વા અમૃતમ્ અશ્નુતે ।
અનાદિમત્ પરમ્ બ્રહ્મ ન સત્ તત્ ન અસત્ ઉચ્યતે ॥ ૧૩-૧૨ ॥
યત્ જ્ઞેયમ્, યત્ જ્ઞાત્વા (જીવઃ) અમૃતમ્ અશ્નુતે, તત્ પ્રવક્ષ્યામિ ।
તત્ અનાદિમત્ પરમ્ બ્રહ્મ સત્ ન, અસત્ (ચ) ન (ઇતિ) ઉચ્યતે ।
સર્વતઃ પાણિપાદં તત્સર્વતોઽક્ષિશિરોમુખમ્ ।
સર્વતઃ શ્રુતિમલ્લોકે સર્વમાવૃત્ય તિષ્ઠતિ ॥ ૧૩-૧૩ ॥
સર્વતઃ પાણિ-પાદમ્ તત્ સર્વતઃ અક્ષિ-શિરઃ-મુખમ્ ।
સર્વતઃ શ્રુતિમત્ લોકે સર્વમ્ આવૃત્ય તિષ્ઠતિ ॥ ૧૩-૧૩ ॥
લોકે તત્ સર્વતઃ પાણિ-પાદમ્, સર્વતઃ અક્ષિ-શિરઃ-મુખમ્, સર્વતઃ
શ્રુતિમત્ (અસ્તિ), સર્વમ્ (ચ) આવૃત્ય તિષ્ઠતિ ।
સર્વેન્દ્રિયગુણાભાસં સર્વેન્દ્રિયવિવર્જિતમ્ ।
અસક્તં સર્વભૃચ્ચૈવ નિર્ગુણં ગુણભોક્તૃ ચ ॥ ૧૩-૧૪ ॥
સર્વ-ઇન્દ્રિય-ગુણ-આભાસમ્ સર્વ-ઇન્દ્રિય-વિવર્જિતમ્ ।
અસક્તમ્ સર્વ-ભૃત્ ચ એવ નિર્ગુણમ્ ગુણ-ભોક્તૃ ચ ॥ ૧૩-૧૪ ॥
(તત્) સર્વ-ઇન્દ્રિય-ગુણ-આભાસમ્, સર્વ-ઇન્દ્રિય-વિવર્જિતમ્,
અસક્તમ્, સર્વ-ભૃત્ ચ એવ, નિર્ગુણમ્ ગુણ-ભોક્તૃ ચ (અસ્તિ) ।
બહિરન્તશ્ચ ભૂતાનામચરં ચરમેવ ચ ।
સૂક્ષ્મત્વાત્તદવિજ્ઞેયં દૂરસ્થં ચાન્તિકે ચ તત્ ॥ ૧૩-૧૫ ॥
બહિઃ-અન્તઃ ચ ભૂતાનામ્ અચરમ્ ચરમ્ એવ ચ ।
સૂક્ષ્મત્વાત્ તત્ અવિજ્ઞેયમ્ દૂરસ્થમ્ ચ અન્તિકે ચ તત્ ॥ ૧૩-૧૫ ॥
તત્ ભૂતાનામ્ બહિઃ અન્તઃ ચ (અસ્તિ), અચરમ્ ચરમ્ ચ એવ (અસ્તિ),
તત્ સૂક્ષ્મત્વાત્ અવિજ્ઞેયમ્ (અસ્તિ), દૂરસ્થમ્ ચ અન્તિકે ચ (અસ્તિ) ।
અવિભક્તં ચ ભૂતેષુ વિભક્તમિવ ચ સ્થિતમ્ ।
ભૂતભર્તૃ ચ તજ્જ્ઞેયં ગ્રસિષ્ણુ પ્રભવિષ્ણુ ચ ॥ ૧૩-૧૬ ॥
અવિભક્તમ્ ચ ભૂતેષુ વિભક્તમ્ ઇવ ચ સ્થિતમ્ ।
ભૂત-ભર્તૃ ચ તત્ જ્ઞેયમ્ ગ્રસિષ્ણુ પ્રભવિષ્ણુ ચ ॥ ૧૩-૧૬ ॥
તત્ જ્ઞેયમ્ અવિભક્તમ્ ચ ભૂતેષુ વિભક્તમ્ ઇવ સ્થિતમ્,
ભૂત-ભર્તૃ ચ ગ્રસિષ્ણુ ચ પ્રભવિષ્ણુ ચ (અસ્તિ) ।
જ્યોતિષામપિ તજ્જ્યોતિસ્તમસઃ પરમુચ્યતે ।
જ્ઞાનં જ્ઞેયં જ્ઞાનગમ્યં હૃદિ સર્વસ્ય ધિષ્ઠિતમ્ ॥ ૧૩-૧૭ ॥
જ્યોતિષામ્ અપિ તત્ જ્યોતિઃ તમસઃ પરમ્ ઉચ્યતે ।
જ્ઞાનમ્ જ્ઞેયમ્ જ્ઞાનગમ્યમ્ હૃદિ સર્વસ્ય ધિષ્ઠિતમ્ ॥ ૧૩-૧૭ ॥
તત્ જ્યોતિષામ્ અપિ જ્યોતિઃ (અસ્તિ), તમસઃ પરમ્ ઉચ્યતે, (તત્)
જ્ઞાનમ્, જ્ઞેયમ્, જ્ઞાનગમ્યમ્ (અસ્તિ), સર્વસ્ય હૃદિ ધિષ્ઠિતમ્ (અસ્તિ) ।
ઇતિ ક્ષેત્રં તથા જ્ઞાનં જ્ઞેયં ચોક્તં સમાસતઃ ।
મદ્ભક્ત એતદ્વિજ્ઞાય મદ્ભાવાયોપપદ્યતે ॥ ૧૩-૧૮ ॥
ઇતિ ક્ષેત્રમ્ તથા જ્ઞાનમ્ જ્ઞેયમ્ ચ ઉક્તમ્ સમાસતઃ ।
મત્-ભક્તઃ એતત્ વિજ્ઞાય મત્-ભાવાય ઉપપદ્યતે ॥ ૧૩-૧૮ ॥
ઇતિ ક્ષેત્રમ્, તથા જ્ઞાનમ્ જ્ઞેયમ્ ચ સમાસતઃ ઉક્તમ્,
એતત્ વિજ્ઞાય, મત્-ભક્તઃ મત્-ભાવાય ઉપપદ્યતે ।
પ્રકૃતિં પુરુષં ચૈવ વિદ્ધ્યનાદી ઉભાવપિ ।
વિકારાંશ્ચ ગુણાંશ્ચૈવ વિદ્ધિ પ્રકૃતિસમ્ભવાન્ ॥ ૧૩-૧૯ ॥
પ્રકૃતિમ્ પુરુષમ્ ચ એવ વિદ્ધિ અનાદી ઉભાઉ અપિ ।
વિકારાન્ ચ ગુણાન્ ચ એવ વિદ્ધિ પ્રકૃતિ-સમ્ભવાન્ ॥ ૧૩-૧૯ ॥
(ત્વં) પ્રકૃતિમ્ પુરુષમ્ ચ ઉભાઉ અપિ અનાદી એવ વિદ્ધિ ।
વિકારાન્ ચ ગુણાન્ ચ પ્રકૃતિ-સમ્ભવાન્ એવ વિદ્ધિ ।
કાર્યકારણકર્તૃત્વે હેતુઃ પ્રકૃતિરુચ્યતે ।
પુરુષઃ સુખદુઃખાનાં ભોક્તૃત્વે હેતુરુચ્યતે ॥ ૧૩-૨૦ ॥
કાર્ય-કારણ-કર્તૃત્વે હેતુઃ પ્રકૃતિઃ ઉચ્યતે ।
પુરુષઃ સુખ-દુઃખાનામ્ ભોક્તૃત્વે હેતુઃ ઉચ્યતે ॥ ૧૩-૨૦ ॥
પ્રકૃતિઃ કાર્ય-કારણ-કર્તૃત્વે હેતુઃ ઉચ્યતે । પુરુષઃ
સુખ-દુઃખાનામ્ ભોક્તૃત્વે હેતુઃ ઉચ્યતે ।
પુરુષઃ પ્રકૃતિસ્થો હિ ભુઙ્ક્તે પ્રકૃતિજાન્ગુણાન્ ।
કારણં ગુણસઙ્ગોઽસ્ય સદસદ્યોનિજન્મસુ ॥ ૧૩-૨૧ ॥
પુરુષઃ પ્રકૃતિસ્થઃ હિ ભુઙ્ક્તે પ્રકૃતિજાન્ ગુણાન્ ।
કારણમ્ ગુણ-સઙ્ગઃ અસ્ય સત્ અસત્ યોનિ-જન્મસુ ॥ ૧૩-૨૧ ॥
પુરુષઃ પ્રકૃતિસ્થઃ (સન્) પ્રકૃતિજાન્ ગુણાન્ ભુઙ્ક્તે હિ ।
ગુણ-સઙ્ગઃ અસ્ય સત્-અસત્-યોનિ-જન્મસુ કારણમ્ (અસ્તિ) ।
ઉપદ્રષ્ટાનુમન્તા ચ ભર્તા ભોક્તા મહેશ્વરઃ ।
પરમાત્મેતિ ચાપ્યુક્તો દેહેઽસ્મિન્પુરુષઃ પરઃ ॥ ૧૩-૨૨ ॥
ઉપદ્રષ્ટા અનુમન્તા ચ ભર્તા ભોક્તા મહેશ્વરઃ ।
પરમાત્મા ઇતિ ચ અપિ ઉક્તઃ દેહે અસ્મિન્ પુરુષઃ પરઃ ॥ ૧૩-૨૨ ॥
ઉપદ્રષ્ટા, અનુમન્તા, ભર્તા, ચ ભોક્તા, મહેશ્વરઃ, અપિ
ચ પરમાત્મા ઇતિ ઉક્તઃ પરઃ પુરુષઃ અસ્મિન્ દેહે (અસ્તિ) ।
ય એવં વેત્તિ પુરુષં પ્રકૃતિં ચ ગુણૈઃ સહ ।
સર્વથા વર્તમાનોઽપિ ન સ ભૂયોઽભિજાયતે ॥ ૧૩-૨૩ ॥
યઃ એવમ્ વેત્તિ પુરુષમ્ પ્રકૃતિમ્ ચ ગુણૈઃ સહ ।
સર્વથા વર્તમાનઃ અપિ ન સઃ ભૂયઃ અભિજાયતે ॥ ૧૩-૨૩ ॥
યઃ એવમ્ પુરુષમ્ ગુણૈઃ સહ પ્રકૃતિમ્ ચ વેત્તિ, સઃ
સર્વથા વર્તમાનઃ અપિ ભૂયઃ ન અભિજાયતે ।
ધ્યાનેનાત્મનિ પશ્યન્તિ કેચિદાત્માનમાત્મના ।
અન્યે સાઙ્ખ્યેન યોગેન કર્મયોગેન ચાપરે ॥ ૧૩ -૨૪ ॥
ધ્યાનેન આત્મનિ પશ્યન્તિ કેચિત્ આત્માનમ્ આત્મના ।
અન્યે સાઙ્ખ્યેન યોગેન કર્મ-યોગેન ચ અપરે ॥ ૧૩-૨૪ ॥
કેચિત્ ધ્યાનેન આત્મના આત્મનિ આત્માનમ્ પશ્યન્તિ ।
અન્યે સાઙ્ખ્યેન યોગેન (આત્માનમ્ પશ્યન્તિ) । અપરે ચ
કર્મ-યોગેન (આત્માનમ્ પશ્યન્તિ).
અન્યે ત્વેવમજાનન્તઃ શ્રુત્વાન્યેભ્ય ઉપાસતે ।
તેઽપિ ચાતિતરન્ત્યેવ મૃત્યું શ્રુતિપરાયણાઃ ॥ ૧૩-૨૫ ॥
અન્યે તુ એવમ્ અજાનન્તઃ શ્રુત્વા અન્યેભ્યઃ ઉપાસતે ।
તે અપિ ચ અતિતરન્તિ એવ મૃત્યુમ્ શ્રુતિ-પરાયણાઃ ॥ ૧૩-૨૫ ॥
અન્યે તુ એવમ્ અજાનન્તઃ અન્યેભ્યઃ શ્રુત્વા ઉપાસતે, તે
શ્રુતિ-પરાયણાઃ ચ અપિ મૃત્યુમ્ અતિતરન્તિ એવ ।
યાવત્સઞ્જાયતે કિઞ્ચિત્સત્ત્વં સ્થાવરજઙ્ગમમ્ ।
ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞસ. ન્યોગાત્તદ્વિદ્ધિ ભરતર્ષભ ॥ ૧૩-૨૬ ॥
યાવત્ સઞ્જાયતે કિઞ્ચિત્ સત્ત્વમ્ સ્થાવર-જઙ્ગમમ્ ।
ક્ષેત્ર-ક્ષેત્રજ્ઞ-સંયોગાત્ તત્ વિદ્ધિ ભરતર્ષભ ॥ ૧૩-૨૬ ॥
હે ભરતર્ષભ! યાવત્ કિઞ્ચિત્ સ્થાવર-જઙ્ગમમ્ સત્ત્વમ્
સઞ્જાયતે, તત્ ક્ષેત્ર-ક્ષેત્રજ્ઞ-સંયોગાત્ (સઞ્જાયતે ઇતિ ત્વં) વિદ્ધિ ।
સમં સર્વેષુ ભૂતેષુ તિષ્ઠન્તં પરમેશ્વરમ્ ।
વિનશ્યત્સ્વવિનશ્યન્તં યઃ પશ્યતિ સ પશ્યતિ ॥ ૧૩-૨૭ ॥
સમમ્ સર્વેષુ ભૂતેષુ તિષ્ઠન્તમ્ પરમેશ્વરમ્ ।
વિનશ્યત્સુ અવિનશ્યન્તમ્ યઃ પશ્યતિ સઃ પશ્યતિ ॥ ૧૩-૨૭ ॥
યઃ વિનશ્યત્સુ સર્વેષુ ભૂતેષુ સમમ્ તિષ્ઠન્તમ્ અવિનશ્યન્તમ્
પરમેશ્વરમ્ પશ્યતિ, સઃ પશ્યતિ ।
સમં પશ્યન્હિ સર્વત્ર સમવસ્થિતમીશ્વરમ્ ।
ન હિનસ્ત્યાત્મનાત્માનં તતો યાતિ પરાં ગતિમ્ ॥ ૧૩-૨૮ ॥
સમં પશ્યન્ હિ સર્વત્ર સમવસ્થિતમ્ ઈશ્વરમ્ ।
ન હિનસ્તિ આત્મના આત્માનમ્ તતઃ યાતિ પરામ્ ગતિમ્ ॥ ૧૩-૨૮ ॥
(યઃ) સર્વત્ર સમવસ્થિતમ્ ઈશ્વરમ્ સમં પશ્યન્ હિ આત્મના
આત્માનમ્ ન હિનસ્તિ,(સઃ) તતઃ પરામ્ ગતિમ્ યાતિ ।
પ્રકૃત્યૈવ ચ કર્માણિ ક્રિયમાણાનિ સર્વશઃ ।
યઃ પશ્યતિ તથાત્માનમકર્તારં સ પશ્યતિ ॥ ૧૩-૨૯ ॥
પ્રકૃત્યા એવ ચ કર્માણિ ક્રિયમાણાનિ સર્વશઃ ।
યઃ પશ્યતિ તથા આત્માનમ્ અકર્તારમ્ સઃ પશ્યતિ ॥ ૧૩-૨૯ ॥
યઃ ચ પ્રકૃત્યા એવ કર્માણિ સર્વશઃ ક્રિયમાણાનિ (સન્તિ ઇતિ પશ્યતિ),
તથા આત્માનમ્ અકર્તારમ્ પશ્યતિ, સઃ પશ્યતિ ।
યદા ભૂતપૃથગ્ભાવમેકસ્થમનુપશ્યતિ ।
તત એવ ચ વિસ્તારં બ્રહ્મ સમ્પદ્યતે તદા ॥ ૧૩-૩૦ ॥
યદા ભૂત-પૃથક્-ભાવમ્ એકસ્થમ્ અનુપશ્યતિ ।
તતઃ એવ ચ વિસ્તારમ્ બ્રહ્મ સમ્પદ્યતે તદા ॥ ૧૩-૩૦ ॥
યદા ભૂત-પૃથક્-ભાવમ્ એકસ્થમ્ ચ તતઃ એવ
વિસ્તારમ્ અનુપશ્યતિ, તદા બ્રહ્મ સમ્પદ્યતે ।
અનાદિત્વાન્નિર્ગુણત્વાત્પરમાત્માયમવ્યયઃ ।
શરીરસ્થોઽપિ કૌન્તેય ન કરોતિ ન લિપ્યતે ॥ ૧૩-૩૧ ॥
અનાદિત્વાત્ નિર્ગુણત્વાત્ પરમાત્મા અયમ્ અવ્યયઃ ।
શરીરસ્થઃ અપિ કૌન્તેય ન કરોતિ ન લિપ્યતે ॥ ૧૩-૩૧ ॥
હે કૌન્તેય! અયમ્ પરમાત્મા અનાદિત્વાત્, નિર્ગુણત્વાત્, અવ્યયઃ
(અસ્તિ, અતઃ સઃ) શરીરસ્થઃ (સન્) અપિ ન કરોતિ, ન (ચ) લિપ્યતે ।
યથા સર્વગતં સૌક્ષ્મ્યાદાકાશં નોપલિપ્યતે ।
સર્વત્રાવસ્થિતો દેહે તથાત્મા નોપલિપ્યતે ॥ ૧૩-૩૨ ॥
યથા સર્વગતમ્ સૌક્ષ્મ્યાત્ આકાશમ્ ન ઉપલિપ્યતે ।
સર્વત્ર-અવસ્થિતઃ દેહે તથા આત્મા ન ઉપલિપ્યતે ॥ ૧૩-૩૨ ॥
યથા સર્વગતમ્ આકાશમ્ સૌક્ષ્મ્યાત્ ન ઉપલિપ્યતે, તથા
સર્વત્ર દેહે અવસ્થિતઃ આત્મા ન ઉપલિપ્યતે ।
યથા પ્રકાશયત્યેકઃ કૃત્સ્નં લોકમિમં રવિઃ ।
ક્ષેત્રં ક્ષેત્રી તથા કૃત્સ્નં પ્રકાશયતિ ભારત ॥ ૧૩-૩૩ ॥
યથા પ્રકાશયતિ એકઃ કૃત્સ્નમ્ લોકમ્ ઇમમ્ રવિઃ ।
ક્ષેત્રમ્ ક્ષેત્રી તથા કૃત્સ્નમ્ પ્રકાશયતિ ભારત ॥ ૧૩-૩૩ ॥
હે ભારત! યથા એકઃ રવિઃ ઇમમ્ કૃત્સ્નમ્ લોકમ્ પ્રકાશયતિ,
તથા ક્ષેત્રી કૃત્સ્નમ્ ક્ષેત્રમ્ પ્રકાશયતિ ।
ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞયોરેવમન્તરં જ્ઞાનચક્ષુષા ।
ભૂતપ્રકૃતિમોક્ષં ચ યે વિદુર્યાન્તિ તે પરમ્ ॥ ૧૩-૩૪ ॥
ક્ષેત્ર-ક્ષેત્રજ્ઞયોઃ એવમ્ અન્તરમ્ જ્ઞાન-ચક્ષુષા ।
ભૂત-પ્રકૃતિ-મોક્ષમ્ ચ યે વિદુઃ યાન્તિ તે પરમ્ ॥ ૧૩-૩૪ ॥
એવમ્ યે જ્ઞાન-ચક્ષુષા ક્ષેત્ર-ક્ષેત્રજ્ઞયોઃ અન્તરમ્ (જ્ઞાનં)
ભૂત-પ્રકૃતિ-મોક્ષમ્ ચ વિદુઃ, તે પરમ્ યાન્તિ ।
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે
ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞવિભાગયોગો નામ ત્રયોદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૩ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ શ્રીમત્ ભગવત્ ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ
બ્રહ્મ-વિદ્યાયામ્ યોગ-શાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે
ક્ષેત્ર-ક્ષેત્રજ્ઞ-વિભાગ-યોગઃ નામ ત્રયોદશઃ અધ્યાયઃ ॥ ૧૩ ॥
અથ ચતુર્દશોઽધ્યાયઃ । ગુણત્રયવિભાગયોગઃ ।
અથ ચતુર્દશઃ અધ્યાયઃ । ગુણ-ત્રય-વિભાગ-યોગઃ ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
પરં ભૂયઃ પ્રવક્ષ્યામિ જ્ઞાનાનાં જ્ઞાનમુત્તમમ્ ।
યજ્જ્ઞાત્વા મુનયઃ સર્વે પરાં સિદ્ધિમિતો ગતાઃ ॥ ૧૪-૧ ॥
પરમ્ ભૂયઃ પ્રવક્ષ્યામિ જ્ઞાનાનામ્ જ્ઞાનમ્ ઉત્તમમ્ ।
યત્ જ્ઞાત્વા મુનયઃ સર્વે પરામ્ સિદ્ધિમ્ ઇતઃ ગતાઃ ॥ ૧૪-૧ ॥
યત્ જ્ઞાત્વા સર્વે મુનયઃ ઇતઃ પરામ્ સિદ્ધિમ્ ગતાઃ, (તત્)
જ્ઞાનાનામ્ ઉત્તમમ્ પરમ્ જ્ઞાનમ્ ભૂયઃ (અહં તે) પ્રવક્ષ્યામિ ।
ઇદં જ્ઞાનમુપાશ્રિત્ય મમ સાધર્મ્યમાગતાઃ ।
સર્ગેઽપિ નોપજાયન્તે પ્રલયે ન વ્યથન્તિ ચ ॥ ૧૪-૨ ॥
ઇદમ્ જ્ઞાનમ્ ઉપાશ્રિત્ય મમ સાધર્મ્યમ્ આગતાઃ ।
સર્ગે અપિ ન ઉપજાયન્તે પ્રલયે ન વ્યથન્તિ ચ ॥ ૧૪-૨ ॥
(ય) ઇદમ્ જ્ઞાનમ્ ઉપાશ્રિત્ય મમ સાધર્મ્યમ્ આગતાઃ, (તે)
સર્ગે અપિ ન ઉપજાયન્તે, પ્રલયે ચ ન વ્યથન્તિ ।
મમ યોનિર્મહદ્ બ્રહ્મ તસ્મિન્ગર્ભં દધામ્યહમ્ ।
સમ્ભવઃ સર્વભૂતાનાં તતો ભવતિ ભારત ॥ ૧૪-૩ ॥
મમ યોનિઃ મહત્ બ્રહ્મ તસ્મિન્ ગર્ભમ્ દધામિ અહમ્ ।
સમ્ભવઃ સર્વ-ભૂતાનામ્ તતઃ ભવતિ ભારત ॥ ૧૪-૩ ॥
હે ભારત! મહત્ બ્રહ્મ મમ યોનિઃ (અસ્તિ); તસ્મિન્ અહમ્
ગર્ભમ્ દધામિ; તતઃ સર્વ-ભૂતાનામ્ સમ્ભવઃ ભવતિ ।
સર્વયોનિષુ કૌન્તેય મૂર્તયઃ સમ્ભવન્તિ યાઃ ।
તાસાં બ્રહ્મ મહદ્યોનિરહં બીજપ્રદઃ પિતા ॥ ૧૪-૪ ॥
સર્વ-યોનિષુ કૌન્તેય મૂર્તયઃ સમ્ભવન્તિ યાઃ ।
તાસામ્ બ્રહ્મ મહત્ યોનિઃ અહમ્ બીજ-પ્રદઃ પિતા ॥ ૧૪-૪ ॥
હે કૌન્તેય! સર્વ-યોનિષુ યાઃ મૂર્તયઃ સમ્ભવન્તિ તાસામ્
યોનિઃ મહત્ બ્રહ્મ (અસ્તિ), અહમ્ બીજ-પ્રદઃ પિતા (ચ અસ્મિ) ।
સત્ત્વં રજસ્તમ ઇતિ ગુણાઃ પ્રકૃતિસમ્ભવાઃ ।
નિબધ્નન્તિ મહાબાહો દેહે દેહિનમવ્યયમ્ ॥ ૧૪-૫ ॥
સત્ત્વમ્ રજઃ તમઃ ઇતિ ગુણાઃ પ્રકૃતિ-સમ્ભવાઃ ।
નિબધ્નન્તિ મહા-બાહો દેહે દેહિનમ્ અવ્યયમ્ ॥ ૧૪-૫ ॥
હે મહા-બાહો! સત્ત્વમ્ રજઃ તમઃ ઇતિ ગુણાઃ પ્રકૃતિ-સમ્ભવાઃ
(સન્તિ, તે) દેહે અવ્યયમ્ દેહિનમ્ નિબધ્નન્તિ ।
તત્ર સત્ત્વં નિર્મલત્વાત્પ્રકાશકમનામયમ્ ।
સુખસઙ્ગેન બધ્નાતિ જ્ઞાનસઙ્ગેન ચાનઘ ॥ ૧૪-૬ ॥
તત્ર સત્ત્વમ્ નિર્મલત્વાત્ પ્રકાશકમ્ અનામયમ્ ।
સુખ-સઙ્ગેન બધ્નાતિ જ્ઞાન-સઙ્ગેન ચ અનઘ ॥ ૧૪-૬ ॥
હે અનઘ! તત્ર અનામયમ્ પ્રકાશકમ્ સત્ત્વમ્ નિર્મલત્વાત્
(આત્માનં) સુખ-સઙ્ગેન જ્ઞાન-સઙ્ગેન ચ બધ્નાતિ ।
રજો રાગાત્મકં વિદ્ધિ તૃષ્ણાસઙ્ગસમુદ્ભવમ્ ।
તન્નિબધ્નાતિ કૌન્તેય કર્મસઙ્ગેન દેહિનમ્ ॥ ૧૪-૭ ॥
રજઃ રાગ-આત્મકમ્ વિદ્ધિ તૃષ્ણા-સઙ્ગ-સમુદ્ભવમ્ ।
તત્ નિબધ્નાતિ કૌન્તેય કર્મ-સઙ્ગેન દેહિનમ્ ॥ ૧૪-૭ ॥
હે કૌન્તેય! રાગ-આત્મકમ્ રજઃ તૃષ્ણા-સઙ્ગ-સમુદ્ભવમ્
વિદ્ધિ । તત્ દેહિનમ્ કર્મ-સઙ્ગેન નિબધ્નાતિ ।
તમસ્ત્વજ્ઞાનજં વિદ્ધિ મોહનં સર્વદેહિનામ્ ।
પ્રમાદાલસ્યનિદ્રાભિસ્તન્નિબધ્નાતિ ભારત ॥ ૧૪-૮ ॥
તમઃ તુ અજ્ઞાનજમ્ વિદ્ધિ મોહનમ્ સર્વ-દેહિનામ્ ।
પ્રમાદ-આલસ્ય-નિદ્રાભિઃ તત્ નિબધ્નાતિ ભારત ॥ ૧૪-૮ ॥
હે ભારત! તમઃ તુ સર્વ-દેહિનામ્ મોહનમ્ અજ્ઞાનજમ્ વિદ્ધિ ।
તત્ (દેહિનામ્) પ્રમાદ-આલસ્ય-નિદ્રાભિઃ નિબધ્નાતિ ।
સત્ત્વં સુખે સઞ્જયતિ રજઃ કર્મણિ ભારત ।
જ્ઞાનમાવૃત્ય તુ તમઃ પ્રમાદે સઞ્જયત્યુત ॥ ૧૪-૯ ॥
સત્ત્વમ્ સુખે સઞ્જયતિ રજઃ કર્મણિ ભારત ।
જ્ઞાનમ્ આવૃત્ય તુ તમઃ પ્રમાદે સઞ્જયતિ ઉત ॥ ૧૪-૯ ॥
હે ભારત! સત્ત્વમ્ (દેહિનામ્) સુખે સઞ્જયતિ, રજઃ કર્મણિ,
ઉત તમઃ તુ જ્ઞાનમ્ આવૃત્ય પ્રમાદે સઞ્જયતિ ।
રજસ્તમશ્ચાભિભૂય સત્ત્વં ભવતિ ભારત ।
રજઃ સત્ત્વં તમશ્ચૈવ તમઃ સત્ત્વં રજસ્તથા ॥ ૧૪-૧૦ ॥
રજઃ તમઃ ચ અભિભૂય સત્ત્વમ્ ભવતિ ભારત ।
રજઃ સત્ત્વમ્ તમઃ ચ એવ તમઃ સત્ત્વમ્ રજઃ તથા ॥ ૧૪-૧૦ ॥
હે ભારત! સત્ત્વમ્, રજઃ તમઃ એવ અભિભૂય (સ્વયં) ભવતિ;
ચ રજઃ, સત્ત્વમ્ તમઃ ચ (અભિભૂય સ્વયં ભવતિ); તથા તમઃ,
સત્ત્વમ્ રજઃ (અભિભૂય સ્વયં ભવતિ).
સર્વદ્વારેષુ દેહેઽસ્મિન્પ્રકાશ ઉપજાયતે ।
જ્ઞાનં યદા તદા વિદ્યાદ્વિવૃદ્ધં સત્ત્વમિત્યુત ॥ ૧૪-૧૧ ॥
સર્વ-દ્વારેષુ દેહે અસ્મિન્ પ્રકાશઃ ઉપજાયતે ।
જ્ઞાનમ્ યદા તદા વિદ્યાત્ વિવૃદ્ધમ્ સત્ત્વમ્ ઇતિ ઉત ॥ ૧૪-૧૧ ॥
ઉત યદા અસ્મિન્ દેહે સર્વ-દ્વારેષુ પ્રકાશઃ જ્ઞાનમ્ (ચ)
ઉપજાયતે, તદા સત્ત્વમ્ વિવૃદ્ધમ્ ઇતિ વિદ્યાત્ ।
લોભઃ પ્રવૃત્તિરારમ્ભઃ કર્મણામશમઃ સ્પૃહા ।
રજસ્યેતાનિ જાયન્તે વિવૃદ્ધે ભરતર્ષભ ॥ ૧૪-૧૨ ॥
લોભઃ પ્રવૃત્તિઃ આરમ્ભઃ કર્મણામ્ અશમઃ સ્પૃહા ।
રજસિ એતાનિ જાયન્તે વિવૃદ્ધે ભરતર્ષભ ॥ ૧૪-૧૨ ॥
હે ભરતર્ષભ! લોભઃ, પ્રવૃત્તિઃ, કર્મણામ્ આરમ્ભઃ,
અશમઃ, સ્પૃહા એતાનિ (ચિહ્નાનિ) રજસિ વિવૃદ્ધે (સતિ) જાયન્તે ।
અપ્રકાશોઽપ્રવૃત્તિશ્ચ પ્રમાદો મોહ એવ ચ ।
તમસ્યેતાનિ જાયન્તે વિવૃદ્ધે કુરુનન્દન ॥ ૧૪-૧૩ ॥
અપ્રકાશઃ અપ્રવૃત્તિઃ ચ પ્રમાદઃ મોહઃ એવ ચ ।
તમસિ એતાનિ જાયન્તે વિવૃદ્ધે કુરુ-નન્દન ॥ ૧૪-૧૩ ॥
હે કુરુ-નન્દન! અપ્રકાશઃ, અપ્રવૃત્તિઃ ચ, પ્રમાદઃ ચ,
મોહઃ એવ એતાનિ (ચિહ્નાનિ) તમસિ વિવૃદ્ધે (સતિ) જાયન્તે ।
યદા સત્ત્વે પ્રવૃદ્ધે તુ પ્રલયં યાતિ દેહભૃત્ ।
તદોત્તમવિદાં લોકાનમલાન્પ્રતિપદ્યતે ॥ ૧૪-૧૪ ॥
યદા સત્ત્વે પ્રવૃદ્ધે તુ પ્રલયમ્ યાતિ દેહ-ભૃત્ ।
તદા ઉત્તમ-વિદામ્ લોકાન્ અમલાન્ પ્રતિપદ્યતે ॥ ૧૪-૧૪ ॥
યદા તુ સત્ત્વે પ્રવૃદ્ધે (સતિ) દેહ-ભૃત્ પ્રલયમ્ યાતિ
તદા ઉત્તમ-વિદામ્ અમલાન્ લોકાન્ પ્રતિપદ્યતે ।
રજસિ પ્રલયં ગત્વા કર્મસઙ્ગિષુ જાયતે ।
તથા પ્રલીનસ્તમસિ મૂઢયોનિષુ જાયતે ॥ ૧૪-૧૫ ॥
રજસિ પ્રલયમ્ ગત્વા કર્મ-સઙ્ગિષુ જાયતે ।
તથા પ્રલીનઃ તમસિ મૂઢ-યોનિષુ જાયતે ॥ ૧૪-૧૫ ॥
(દેહ-ભૃત્) રજસિ પ્રલયમ્ ગત્વા કર્મ-સઙ્ગિષુ જાયતે ।
તથા (સઃ) તમસિ પ્રલીનઃ મૂઢ-યોનિષુ જાયતે ।
કર્મણઃ સુકૃતસ્યાહુઃ સાત્ત્વિકં નિર્મલં ફલમ્ ।
રજસસ્તુ ફલં દુઃખમજ્ઞાનં તમસઃ ફલમ્ ॥ ૧૪-૧૬ ॥
કર્મણઃ સુકૃતસ્ય આહુઃ સાત્ત્વિકમ્ નિર્મલમ્ ફલમ્ ।
રજસઃ તુ ફલમ્ દુઃખમ્ અજ્ઞાનમ્ તમસઃ ફલમ્ ॥ ૧૪-૧૬ ॥
સુકૃતસ્ય કર્મણઃ સાત્ત્વિકમ્ નિર્મલમ્ ફલમ્, રજસઃ ફલમ્
તુ દુઃખમ્, તમસઃ (ચ) ફલમ્ અજ્ઞાનમ્ (ઇતિ) આહુઃ ।
સત્ત્વાત્સઞ્જાયતે જ્ઞાનં રજસો લોભ એવ ચ ।
પ્રમાદમોહૌ તમસો ભવતોઽજ્ઞાનમેવ ચ ॥ ૧૪-૧૭ ॥
સત્ત્વાત્ સઞ્જાયતે જ્ઞાનમ્ રજસઃ લોભઃ એવ ચ ।
પ્રમાદ-મોહૌ તમસઃ ભવતઃ અજ્ઞાનમ્ એવ ચ ॥ ૧૪-૧૭ ॥
સત્ત્વાત્ જ્ઞાનમ્ સઞ્જાયતે, રજસઃ લોભઃ એવ ચ
(સઞ્જાયતે), તમસઃ પ્રમાદ-મોહૌ ભવતઃ, અજ્ઞાનમ્ ચ એવ
(ભવતિ) ।
ઊર્ધ્વં ગચ્છન્તિ સત્ત્વસ્થા મધ્યે તિષ્ઠન્તિ રાજસાઃ ।
જઘન્યગુણવૃત્તિસ્થા અધો ગચ્છન્તિ તામસાઃ ॥ ૧૪-૧૮ ॥
ઊર્ધ્વમ્ ગચ્છન્તિ સત્ત્વસ્થાઃ મધ્યે તિષ્ઠન્તિ રાજસાઃ ।
જઘન્ય-ગુણ-વૃત્તિસ્થાઃ અધઃ ગચ્છન્તિ તામસાઃ ॥ ૧૪-૧૮ ॥
સત્ત્વસ્થાઃ ઊર્ધ્વમ્ ગચ્છન્તિ, રાજસાઃ મધ્યે તિષ્ઠન્તિ,
જઘન્ય-ગુણ-વૃત્તિસ્થાઃ તામસાઃ અધઃ ગચ્છન્તિ ।
નાન્યં ગુણેભ્યઃ કર્તારં યદા દ્રષ્ટાનુપશ્યતિ ।
ગુણેભ્યશ્ચ પરં વેત્તિ મદ્ભાવં સોઽધિગચ્છતિ ॥ ૧૪-૧૯ ॥
ન અન્યમ્ ગુણેભ્યઃ કર્તારમ્ યદા દ્રષ્ટા અનુપશ્યતિ ।
ગુણેભ્યઃ ચ પરમ્ વેત્તિ મત્-ભાવમ્ સઃ અધિગચ્છતિ ॥ ૧૪-૧૯ ॥
યદા દ્રષ્ટા ગુણેભ્યઃ અન્યમ્ કર્તારમ્ ન અનુપશ્યતિ, ગુણેભ્યઃ
ચ પરમ્ (આત્માનં) વેત્તિ, (તદા) સઃ મત્-ભાવમ્ અધિગચ્છતિ ।
ગુણાનેતાનતીત્ય ત્રીન્દેહી દેહસમુદ્ભવાન્ ।
જન્મમૃત્યુજરાદુઃખૈર્વિમુક્તોઽમૃતમશ્નુતે ॥ ૧૪-૨૦ ॥
ગુણાન્ એતાન્ અતીત્ય ત્રીન્ દેહી દેહ-સમુદ્ભવાન્ ।
જન્મ-મૃત્યુ-જરા-દુઃખૈઃ વિમુક્તઃ અમૃતમ્ અશ્નુતે ॥ ૧૪-૨૦ ॥
દેહી એતાન્ દેહ-સમુદ્ભવાન્ ત્રીન્ ગુણાન્ અતીત્ય,
જન્મ-મૃત્યુ-જરા-દુઃખૈઃ વિમુક્તઃ (સન્) અમૃતમ્ અશ્નુતે ।
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
કૈર્લિઙ્ગૈસ્ત્રીન્ગુણાનેતાનતીતો ભવતિ પ્રભો ।
કિમાચારઃ કથં ચૈતાંસ્ત્રીન્ગુણાનતિવર્તતે ॥ ૧૪-૨૧ ॥
કૈઃ લિઙ્ગૈઃ ત્રીન્ ગુણાન્ એતાન્ અતીતઃ ભવતિ પ્રભો ।
કિમ્ આચારઃ કથમ્ ચ એતાન્ ત્રીન્ ગુણાન્ અતિવર્તતે ॥ ૧૪-૨૧ ॥
હે પ્રભો! એતાન્ ત્રીન્ ગુણાન્ અતીતઃ (જીવઃ) કૈઃ લિઙ્ગૈઃ
(જ્ઞાતઃ) ભવતિ? (સઃ) ચ કિમ્ આચારઃ? (સઃ)
ચ એતાન્ ત્રીન્ ગુણાન્ કથમ્ અતિવર્તતે?
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
પ્રકાશં ચ પ્રવૃત્તિં ચ મોહમેવ ચ પાણ્ડવ ।
ન દ્વેષ્ટિ સમ્પ્રવૃત્તાનિ ન નિવૃત્તાનિ કાઙ્ક્ષતિ ॥ ૧૪-૨૨ ॥
પ્રકાશમ્ ચ પ્રવૃત્તિમ્ ચ મોહમ્ એવ ચ પાણ્ડવ ।
ન દ્વેષ્ટિ સમ્પ્રવૃત્તાનિ ન નિવૃત્તાનિ કાઙ્ક્ષતિ ॥ ૧૪-૨૨ ॥
હે પાણ્ડવ! પ્રકાશમ્ ચ પ્રવૃત્તિમ્ ચ મોહમ્ એવ ચ
સમ્પ્રવૃત્તાનિ ન દ્વેષ્ટિ, નિવૃત્તાનિ (ચ) ન કાઙ્ક્ષતિ ।
ઉદાસીનવદાસીનો ગુણૈર્યો ન વિચાલ્યતે ।
ગુણા વર્તન્ત ઇત્યેવં યોઽવતિષ્ઠતિ નેઙ્ગતે ॥ ૧૪-૨૩ ॥
ઉદાસીનવત્ આસીનઃ ગુણૈઃ યઃ ન વિચાલ્યતે ।
ગુણાઃ વર્તન્તે ઇતિ એવમ્ યઃ અવતિષ્ઠતિ ન ઇઙ્ગતે ॥ ૧૪-૨૩ ॥
યઃ ઉદાસીનવત્ આસીનઃ ગુણૈઃ ન વિચાલ્યતે, યઃ (ચ) ગુણાઃ
વર્તન્તે ઇતિ (મત્વા) એવમ્ અવતિષ્ઠતિ, (ચ) ન ઇઙ્ગતે ।
સમદુઃખસુખઃ સ્વસ્થઃ સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનઃ ।
તુલ્યપ્રિયાપ્રિયો ધીરસ્તુલ્યનિન્દાત્મસંસ્તુતિઃ ॥ ૧૪-૨૪ ॥
સમ-દુઃખ-સુખઃ સ્વસ્થઃ સમ-લોષ્ટ-અશ્મ-કાઞ્ચનઃ ।
તુલ્ય-પ્રિય-અપ્રિયઃ ધીરઃ તુલ્ય-નિન્દા-આત્મ-સંસ્તુતિઃ ॥ ૧૪-૨૪ ॥
(યઃ) સમ-દુઃખ-સુખઃ, સ્વસ્થઃ, સમ-લોષ્ટ-અશ્મ-કાઞ્ચનઃ,
તુલ્ય-પ્રિય-અપ્રિયઃ, ધીરઃ, તુલ્ય-નિન્દા-આત્મ-સંસ્તુતિઃ,
માનાપમાનયોસ્તુલ્યસ્તુલ્યો મિત્રારિપક્ષયોઃ ।
સર્વારમ્ભપરિત્યાગી ગુણાતીતઃ સ ઉચ્યતે ॥ ૧૪-૨૫ ॥
માન-અપમાનયોઃ તુલ્યઃ તુલ્યઃ મિત્ર-અરિ-પક્ષયોઃ ।
સર્વ-આરમ્ભ-પરિત્યાગી ગુણાતીતઃ સઃ ઉચ્યતે ॥ ૧૪-૨૫ ॥
(યઃ) માન-અપમાનયોઃ તુલ્યઃ, મિત્ર-અરિ-પક્ષયોઃ તુલ્યઃ,
સર્વ-આરમ્ભ-પરિત્યાગી (ચ અસ્તિ) સઃ ગુણાતીતઃ ઉચ્યતે ।
માં ચ યોઽવ્યભિચારેણ ભક્તિયોગેન સેવતે ।
સ ગુણાન્સમતીત્યૈતાન્બ્રહ્મભૂયાય કલ્પતે ॥ ૧૪-૨૬ ॥
મામ્ ચ યઃ અવ્યભિચારેણ ભક્તિ-યોગેન સેવતે ।
સઃ ગુણાન્ સમતીત્ય એતાન્ બ્રહ્મ-ભૂયાય કલ્પતે ॥ ૧૪-૨૬ ॥
યઃ મામ્ ચ અવ્યભિચારેણ ભક્તિ-યોગેન સેવતે, સઃ એતાન્
ગુણાન્ સમતીત્ય, બ્રહ્મ-ભૂયાય કલ્પતે ।
બ્રહ્મણો હિ પ્રતિષ્ઠાહમમૃતસ્યાવ્યયસ્ય ચ ।
શાશ્વતસ્ય ચ ધર્મસ્ય સુખસ્યૈકાન્તિકસ્ય ચ ॥ ૧૪-૨૭ ॥
બ્રહ્મણઃ હિ પ્રતિષ્ઠા અહમ્ અમૃતસ્ય અવ્યયસ્ય ચ ।
શાશ્વતસ્ય ચ ધર્મસ્ય સુખસ્ય એકાન્તિકસ્ય ચ ॥ ૧૪-૨૭ ॥
અમૃતસ્ય અવ્યયસ્ય ચ બ્રહ્મણઃ, શાશ્વતસ્ય ચ ધર્મસ્ય,
એકાન્તિકસ્ય સુખસ્ય ચ હિ અહમ્ પ્રતિષ્ઠા (અસ્મિ) ।
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે
ગુણત્રયવિભાગયોગો નામ ચતુર્દશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૪ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ શ્રીમત્ ભગવત્ ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ
બ્રહ્મ-વિદ્યાયામ્ યોગ-શાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે
ગુણ-ત્રય-વિભાગ-યોગઃ નામ ચતુર્દશઃ અધ્યાયઃ ॥ ૧૪ ॥
અથ પઞ્ચદશોઽધ્યાયઃ । પુરુષોત્તમયોગઃ ।
અથ પઞ્ચદશઃ અધ્યાયઃ । પુરુષોત્તમ-યોગઃ ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
ઊર્ધ્વમૂલમધઃશાખમશ્વત્થં પ્રાહુરવ્યયમ્ ।
છન્દાંસિ યસ્ય પર્ણાનિ યસ્તં વેદ સ વેદવિત્ ॥ ૧૫-૧ ॥
ઊર્ધ્વ-મૂલમ્ અધઃ-શાખમ્ અશ્વત્થમ્ પ્રાહુઃ અવ્યયમ્ ।
છન્દાંસિ યસ્ય પર્ણાનિ યઃ તમ્ વેદ સઃ વેદવિત્ ॥ ૧૫-૧ ॥
છન્દાંસિ યસ્ય પર્ણાનિ (સન્તિ તં) અશ્વત્થમ્ ઊર્ધ્વ-મૂલમ્
અધઃ-શાખમ્ અવ્યયમ્ પ્રાહુઃ । યઃ તમ્ વેદ, સઃ વેદવિત્ (ઇતિ ઉચ્યતે).
અધશ્ચોર્ધ્વં પ્રસૃતાસ્તસ્ય શાખા
ગુણપ્રવૃદ્ધા વિષયપ્રવાલાઃ ।
અધશ્ચ મૂલાન્યનુસન્તતાનિ
કર્માનુબન્ધીનિ મનુષ્યલોકે ॥ ૧૫-૨ ॥
અધઃ ચ ઊર્ધ્વમ્ પ્રસૃતાઃ તસ્ય શાખાઃ
ગુણ-પ્રવૃદ્ધાઃ વિષય-પ્રવાલાઃ ।
અધઃ ચ મૂલાનિ અનુસન્તતાનિ
કર્મ-અનુબન્ધીનિ મનુષ્ય-લોકે ॥ ૧૫-૨ ॥
તસ્ય ગુણ-પ્રવૃદ્ધાઃ વિષય-પ્રવાલાઃ શાખાઃ અધઃ
ઊર્ધ્વમ્ ચ પ્રસૃતાઃ (સન્તિ) અધઃ ચ મનુષ્ય-લોકે
કર્મ-અનુબન્ધીનિ મૂલાનિ અનુસન્તતાનિ (સન્તિ).
ન રૂપમસ્યેહ તથોપલભ્યતે
નાન્તો ન ચાદિર્ન ચ સમ્પ્રતિષ્ઠા ।
અશ્વત્થમેનં સુવિરૂઢમૂલં
અસઙ્ગશસ્ત્રેણ દૃઢેન છિત્ત્વા ॥ ૧૫-૩ ॥
ન રૂપમ્ અસ્ય ઇહ તથા ઉપલભ્યતે
ન અન્તઃ ન ચ આદિઃ ન ચ સમ્પ્રતિષ્ઠા ।
અશ્વત્થમ્ એનમ્ સુવિરૂઢ-મૂલમ્
અસઙ્ગ-શસ્ત્રેણ દૃઢેન છિત્ત્વા ॥ ૧૫-૩ ॥
(યથા અયં વર્ણિતઃ) તથા અસ્ય રૂપમ્ ઇહ ન ઉપલભ્યતે ।
(અસ્ય) અન્તઃ ન, આદિઃ ચ ન, સમ્પ્રતિષ્ઠા ચ ન (ઉપલભ્યતે),
સુવિરૂઢ-મૂલમ્ એનમ્ અશ્વત્થમ્ દૃઢેન અસઙ્ગ-શસ્ત્રેણ છિત્ત્વા,
તતઃ પદં તત્પરિમાર્ગિતવ્યં
યસ્મિન્ગતા ન નિવર્તન્તિ ભૂયઃ ।
તમેવ ચાદ્યં પુરુષં પ્રપદ્યે ।
યતઃ પ્રવૃત્તિઃ પ્રસૃતા પુરાણી ॥ ૧૫-૪ ॥
તતઃ પદમ્ તત્ પરિમાર્ગિતવ્યં
યસ્મિન્ ગતાઃ ન નિવર્તન્તિ ભૂયઃ ।
તમ્ એવ ચ આદ્યમ્ પુરુષમ્ પ્રપદ્યે ।
યતઃ પ્રવૃત્તિઃ પ્રસૃતા પુરાણી ॥ ૧૫-૪ ॥
તતઃ યતઃ પુરાણી પ્રવૃત્તિઃ પ્રસૃતા તમ્ એવ ચ આદ્યમ્
પુરુષમ્ પ્રપદ્યે, (ઇતિ) તત્ પદમ્ પરિમાર્ગિતવ્યં, યસ્મિન્
ગતાઃ ભૂયઃ ન નિવર્તન્તિ ।
નિર્માનમોહા જિતસઙ્ગદોષા
અધ્યાત્મનિત્યા વિનિવૃત્તકામાઃ ।
દ્વન્દ્વૈર્વિમુક્તાઃ સુખદુઃખસંજ્ઞૈર્-
ગચ્છન્ત્યમૂઢાઃ પદમવ્યયં તત્ ॥ ૧૫-૫ ॥
નિર્માન-મોહાઃ જિતસઙ્ગદોષાઃ
અધ્યાત્મ-નિત્યાઃ વિનિવૃત્ત-કામાઃ ।
દ્વન્દ્વૈઃ વિમુક્તાઃ સુખ-દુઃખ-સંજ્ઞૈઃ
ગચ્છન્તિ અમૂઢાઃ પદમ્ અવ્યયં તત્ ॥ ૧૫-૫ ॥
નિર્માન-મોહાઃ, જિતસઙ્ગદોષાઃ, અધ્યાત્મ-નિત્યાઃ,
વિનિવૃત્ત-કામાઃ, સુખ-દુઃખ-સંજ્ઞૈઃ દ્વન્દ્વૈઃ વિમુક્તાઃ,
અમૂઢાઃ, તત્ અવ્યયં પદમ્ ગચ્છન્તિ ।
ન તદ્ભાસયતે સૂર્યો ન શશાઙ્કો ન પાવકઃ ।
યદ્ગત્વા ન નિવર્તન્તે તદ્ધામ પરમં મમ ॥ ૧૫-૬ ॥
ન તત્ ભાસયતે સૂર્યઃ ન શશાઙ્કઃ ન પાવકઃ ।
યત્ ગત્વા ન નિવર્તન્તે તત્ ધામ પરમમ્ મમ ॥ ૧૫-૬ ॥
ન સૂર્યઃ, ન શશાઙ્કઃ, ન પાવકઃ (ચ) તત્ (પદં) ભાસયતે ।
યત્ ગત્વા ન નિવર્તન્તે તત્ મમ પરમમ્ ધામ ।
મમૈવાંશો જીવલોકે જીવભૂતઃ સનાતનઃ ।
મનઃષષ્ઠાનીન્દ્રિયાણિ પ્રકૃતિસ્થાનિ કર્ષતિ ॥ ૧૫-૭ ॥
મમ એવ અંશઃ જીવ-લોકે જીવ-ભૂતઃ સનાતનઃ ।
મનઃ-ષષ્ઠાનિ-ઇન્દ્રિયાણિ પ્રકૃતિ-સ્થાનિ કર્ષતિ ॥ ૧૫-૭ ॥
(અસ્મિન્) જીવ-લોકે મમ એવ સનાતનઃ અંશઃ જીવ-ભૂતઃ
(અસ્તિ, સઃ) પ્રકૃતિ-સ્થાનિ મનઃ-ષષ્ઠાનિ-ઇન્દ્રિયાણિ કર્ષતિ ।
શરીરં યદવાપ્નોતિ યચ્ચાપ્યુત્ક્રામતીશ્વરઃ ।
ગૃહીત્વૈતાનિ સંયાતિ વાયુર્ગન્ધાનિવાશયાત્ ॥ ૧૫-૮ ॥
શરીરમ્ યત્ અવાપ્નોતિ યત્ ચ અપિ ઉત્ક્રામતિ ઈશ્વરઃ ।
ગૃહીત્વા એતાનિ સંયાતિ વાયુઃ ગન્ધાન્ ઇવ આશયાત્ ॥ ૧૫-૮ ॥
યત્ (એષઃ) ઈશ્વરઃ શરીરમ્ અવાપ્નોતિ, અપિ ચ યત્ ઉત્ક્રામતિ
(તત્) વાયુઃ આશયાત્ ગન્ધાન્ ઇવ, એતાનિ ગૃહીત્વા સંયાતિ ।
શ્રોત્રં ચક્ષુઃ સ્પર્શનં ચ રસનં ઘ્રાણમેવ ચ ।
અધિષ્ઠાય મનશ્ચાયં વિષયાનુપસેવતે ॥ ૧૫-૯ ॥
શ્રોત્રમ્ ચક્ષુઃ સ્પર્શનમ્ ચ રસનમ્ ઘ્રાણમ્ એવ ચ ।
અધિષ્ઠાય મનઃ ચ અયમ્ વિષયાન્ ઉપસેવતે ॥ ૧૫-૯ ॥
અયમ્ (જીવઃ) શ્રોત્રમ્ ચક્ષુઃ સ્પર્શનમ્ ચ, રસનમ્
ઘ્રાણમ્ મનઃ ચ એવ અધિષ્ઠાય વિષયાન્ ઉપસેવતે ।
ઉત્ક્રામન્તં સ્થિતં વાપિ ભુઞ્જાનં વા ગુણાન્વિતમ્ ।
વિમૂઢા નાનુપશ્યન્તિ પશ્યન્તિ જ્ઞાનચક્ષુષઃ ॥ ૧૫-૧૦ ॥
ઉત્ક્રામન્તમ્ સ્થિતમ્ વા અપિ ભુઞ્જાનમ્ વા ગુણ-અન્વિતમ્ ।
વિમૂઢાઃ ન અનુપશ્યન્તિ પશ્યન્તિ જ્ઞાન-ચક્ષુષઃ ॥ ૧૫-૧૦ ॥
ઉત્ક્રામન્તમ્ સ્થિતમ્ વા, ભુઞ્જાનમ્ ગુણ-અન્વિતમ્ વા અપિ
વિમૂઢાઃ ન અનુપશ્યન્તિ, જ્ઞાન-ચક્ષુષઃ પશ્યન્તિ ।
યતન્તો યોગિનશ્ચૈનં પશ્યન્ત્યાત્મન્યવસ્થિતમ્ ।
યતન્તોઽપ્યકૃતાત્માનો નૈનં પશ્યન્ત્યચેતસઃ ॥ ૧૫-૧૧ ॥
યતન્તઃ યોગિનઃ ચ એનમ્ પશ્યન્તિ આત્મનિ અવસ્થિતમ્ ।
યતન્તઃ અપિ અકૃત-આત્માનઃ ન એનમ્ પશ્યન્તિ અચેતસઃ ॥ ૧૫-૧૧ ॥
યતન્તઃ યોગિનઃ આત્મનિ અવસ્થિતમ્ એનમ્ પશ્યન્તિ, અચેતસઃ
અકૃત-આત્માનઃ ચ યતન્તઃ અપિ એનમ્ ન પશ્યન્તિ ।
યદાદિત્યગતં તેજો જગદ્ભાસયતેઽખિલમ્ ।
યચ્ચન્દ્રમસિ યચ્ચાગ્નૌ તત્તેજો વિદ્ધિ મામકમ્ ॥ ૧૫-૧૨ ॥
યત્ આદિત્ય-ગતં તેજઃ જગત્ ભાસયતે અખિલમ્ ।
યત્ ચન્દ્રમસિ યત્ ચ અગ્નૌ તત્ તેજઃ વિદ્ધિ મામકમ્ ॥ ૧૫-૧૨ ॥
યત્ આદિત્ય-ગતં તેજઃ અખિલમ્ જગત્ ભાસયતે, યત્ ચ ચન્દ્રમસિ,
યત્ ચ અગ્નૌ (સ્થિતં અસ્તિ), તત્ મામકમ્ તેજઃ (અસ્તિ ઇતિ ત્વં) વિદ્ધિ ।
ગામાવિશ્ય ચ ભૂતાનિ ધારયામ્યહમોજસા ।
પુષ્ણામિ ચૌષધીઃ સર્વાઃ સોમો ભૂત્વા રસાત્મકઃ ॥ ૧૫-૧૩ ॥
ગામ્ આવિશ્ય ચ ભૂતાનિ ધારયામિ અહમ્ ઓજસા ।
પુષ્ણામિ ચ ઓષધીઃ સર્વાઃ સોમઃ ભૂત્વા રસાત્મકઃ ॥ ૧૫-૧૩ ॥
અહમ્ ચ ગામ્ આવિશ્ય ભૂતાનિ ઓજસા ધારયામિ । રસાત્મકઃ
સોમઃ ભૂત્વા ચ સર્વાઃ ઓષધીઃ પુષ્ણામિ ।
અહં વૈશ્વાનરો ભૂત્વા પ્રાણિનાં દેહમાશ્રિતઃ ।
પ્રાણાપાનસમાયુક્તઃ પચામ્યન્નં ચતુર્વિધમ્ ॥ ૧૫-૧૪ ॥
અહમ્ વૈશ્વાનરઃ ભૂત્વા પ્રાણિનામ્ દેહમ્ આશ્રિતઃ ।
પ્રાણ-અપાન-સમ-આયુક્તઃ પચામિ અન્નમ્ ચતુર્વિધમ્ ॥ ૧૫-૧૪ ॥
અહમ્ પ્રાણિનામ્ દેહમ્ આશ્રિતઃ પ્રાણ-અપાન-સમ-આયુક્તઃ
વૈશ્વાનરઃ ભૂત્વા ચતુર્વિધમ્ અન્નમ્ પચામિ ।
સર્વસ્ય ચાહં હૃદિ સન્નિવિષ્ટો
મત્તઃ સ્મૃતિર્જ્ઞાનમપોહનઞ્ચ ।
વેદૈશ્ચ સર્વૈરહમેવ વેદ્યો
વેદાન્તકૃદ્વેદવિદેવ ચાહમ્ ॥ ૧૫-૧૫ ॥
સર્વસ્ય ચ અહમ્ હૃદિ સન્નિવિષ્ટઃ
મત્તઃ સ્મૃતિઃ જ્ઞાનમ્ અપોહનમ્ ચ ।
વેદૈઃ ચ સર્વૈઃ અહમ્ એવ વેદ્યઃ
વેદાન્ત-કૃત્ વેદ-વિત્ એવ ચ અહમ્ ॥ ૧૫-૧૫ ॥
અહમ્ સર્વસ્ય હૃદિ સન્નિવિષ્ટઃ (અસ્મિ), મત્તઃ (સર્વસ્ય)
સ્મૃતિઃ જ્ઞાનમ્ અપોહનમ્ ચ (ભવતિ) અહમ્ ચ એવ
સર્વૈઃ વેદૈઃ વેદ્યઃ (અસ્મિ), અહમ્ એવ ચ વેદાન્ત-કૃત્
વેદ-વિત્ ચ (અસ્મિ) ।
દ્વાવિમૌ પુરુષૌ લોકે ક્ષરશ્ચાક્ષર એવ ચ ।
ક્ષરઃ સર્વાણિ ભૂતાનિ કૂટસ્થોઽક્ષર ઉચ્યતે ॥ ૧૫-૧૬ ॥
દ્વૌ ઇમૌ પુરુષૌ લોકે ક્ષરઃ ચ અક્ષરઃ એવ ચ ।
ક્ષરઃ સર્વાણિ ભૂતાનિ કૂટસ્થઃ અક્ષરઃ ઉચ્યતે ॥ ૧૫-૧૬ ॥
(અસ્મિન્) લોકે ક્ષરઃ અક્ષરઃ ચ એવ ઇમૌ દ્વૌ પુરુષૌ (સ્તઃ),
સર્વાણિ ભૂતાનિ ક્ષરઃ, કૂટસ્થઃ ચ અક્ષરઃ ઉચ્યતે ।
ઉત્તમઃ પુરુષસ્ત્વન્યઃ પરમાત્મેત્યુદાહૃતઃ ।
યો લોકત્રયમાવિશ્ય બિભર્ત્યવ્યય ઈશ્વરઃ ॥ ૧૫-૧૭ ॥
ઉત્તમઃ પુરુષઃ તુ અન્યઃ પરમ્-આત્મા ઇતિ ઉદાહૃતઃ ।
યઃ લોક-ત્રયમ્ આવિશ્ય બિભર્તિ અવ્યયઃ ઈશ્વરઃ ॥ ૧૫-૧૭ ॥
ઉત્તમઃ પુરુષઃ તુ અન્યઃ (અસ્તિ), (સઃ) પરમ્-આત્મા ઇતિ
ઉદાહૃતઃ યઃ અવ્યયઃ ઈશ્વરઃ લોક-ત્રયમ્ આવિશ્ય (તત્) બિભર્તિ ।
યસ્માત્ક્ષરમતીતોઽહમક્ષરાદપિ ચોત્તમઃ ।
અતોઽસ્મિ લોકે વેદે ચ પ્રથિતઃ પુરુષોત્તમઃ ॥ ૧૫-૧૮ ॥
યસ્માત્ ક્ષરમ્ અતીતઃ અહમ્ અક્ષરાત્ અપિ ચ ઉત્તમઃ ।
અતઃ અસ્મિ લોકે વેદે ચ પ્રથિતઃ પુરુષોત્તમઃ ॥ ૧૫-૧૮ ॥
યસ્માત્ અહમ્ ક્ષરમ્ અતીતઃ, અક્ષરાત્ અપિ ચ ઉત્તમઃ
(અસ્મિ), અતઃ (અહં) લોકે વેદે ચ પુરુષોત્તમઃ ઇતિ પ્રથિતઃ અસ્મિ ।
યો મામેવમસમ્મૂઢો જાનાતિ પુરુષોત્તમમ્ ।
સ સર્વવિદ્ભજતિ માં સર્વભાવેન ભારત ॥ ૧૫-૧૯ ॥
યઃ મામ્ એવમ્ અસમ્મૂઢઃ જાનાતિ પુરુષોત્તમમ્ ।
સઃ સર્વ-વિત્ ભજતિ મામ્ સર્વ-ભાવેન ભારત ॥ ૧૫-૧૯ ॥
હે ભારત! યઃ અસમ્મૂઢઃ મામ્ પુરુષોત્તમમ્ એવમ્ જાનાતિ,
સઃ સર્વ-વિત્ (ભૂત્વા) મામ્ સર્વ-ભાવેન ભજતિ ।
ઇતિ ગુહ્યતમં શાસ્ત્રમિદમુક્તં મયાનઘ ।
એતદ્બુદ્ધ્વા બુદ્ધિમાન્સ્યાત્કૃતકૃત્યશ્ચ ભારત ॥ ૧૫-૨૦ ॥
ઇતિ ગુહ્યતમમ્ શાસ્ત્રમ્ ઇદમ્ ઉક્તમ્ મયા અનઘ ।
એતત્ બુદ્ધ્વા બુદ્ધિમાન્ સ્યાત્ કૃતકૃત્યઃ ચ ભારત ॥ ૧૫-૨૦ ॥
હે અનઘ! ઇતિ ગુહ્યતમમ્ ઇદમ્ શાસ્ત્રમ્ મયા ઉક્તમ્,
હે ભારત! એતત્ બુદ્ધ્વા (જીવઃ) બુદ્ધિમાન્ કૃતકૃત્યઃ ચ સ્યાત્ ।
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે
પુરુષોત્તમયોગો નામ પઞ્ચદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૫ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ શ્રીમત્ ભગવત્ ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ
બ્રહ્મ-વિદ્યાયામ્ યોગ-શાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદેપુરુષોત્તમ-યોગો
નામ પઞ્ચદશઃ અધ્યાયઃ ॥ ૧૫ ॥
અથ ષોડશોઽધ્યાયઃ । દૈવાસુરસમ્પદ્વિભાગયોગઃ ।
અથ ષોડશઃ અધ્યાયઃ । દૈવ-આસુર-સમ્પત્-વિભાગ-યોગઃ ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
અભયં સત્ત્વસંશુદ્ધિર્જ્ઞાનયોગવ્યવસ્થિતિઃ ।
દાનં દમશ્ચ યજ્ઞશ્ચ સ્વાધ્યાયસ્તપ આર્જવમ્ ॥ ૧૬-૧ ॥
અભયમ્ સત્ત્વ-સંશુદ્ધિઃ જ્ઞાન-યોગ-વ્યવસ્થિતિઃ ।
દાનમ્ દમઃ ચ યજ્ઞઃ ચ સ્વાધ્યાયઃ તપઃ આર્જવમ્ ॥ ૧૬-૧ ॥
અભયમ્, સત્ત્વ-સંશુદ્ધિઃ, જ્ઞાન-યોગ-વ્યવસ્થિતિઃ, દાનમ્,
દમઃ ચ યજ્ઞઃ ચ, સ્વાધ્યાયઃ, તપઃ, આર્જવમ્,
અહિંસા સત્યમક્રોધસ્ત્યાગઃ શાન્તિરપૈશુનમ્ ।
દયા ભૂતેષ્વલોલુપ્ત્વં માર્દવં હ્રીરચાપલમ્ ॥ ૧૬-૨ ॥
અહિંસા સત્યમ્ અક્રોધઃ ત્યાગઃ શાન્તિઃ અપૈશુનમ્ ।
દયા ભૂતેષુ અલોલુપ્ત્વમ્ માર્દવમ્ હ્રીઃ અચાપલમ્ ॥ ૧૬-૨ ॥
અહિંસા, સત્યમ્, અક્રોધઃ, ત્યાગઃ, શાન્તિઃ, અપૈશુનમ્,
ભૂતેષુ દયા, અલોલુપ્ત્વમ્, માર્દવમ્, હ્રીઃ, અચાપલમ્,
તેજઃ ક્ષમા ધૃતિઃ શૌચમદ્રોહો નાતિમાનિતા ।
ભવન્તિ સમ્પદં દૈવીમભિજાતસ્ય ભારત ॥ ૧૬-૩ ॥
તેજઃ ક્ષમા ધૃતિઃ શૌચમ્ અદ્રોહઃ ન અતિ-માનિતા ।
ભવન્તિ સમ્પદમ્ દૈવીમ્ અભિજાતસ્ય ભારત ॥ ૧૬-૩ ॥
હે ભારત! તેજઃ, ક્ષમા, ધૃતિઃ, શૌચમ્, અદ્રોહઃ,
ન અતિ-માનિતા (ઇતિ એતાનિ લક્ષણાનિ) દૈવીમ્ સમ્પદમ્
અભિજાતસ્ય (પુરુષસ્ય) ભવન્તિ ।
દમ્ભો દર્પોઽભિમાનશ્ચ ક્રોધઃ પારુષ્યમેવ ચ ।
અજ્ઞાનં ચાભિજાતસ્ય પાર્થ સમ્પદમાસુરીમ્ ॥ ૧૬-૪ ॥
દમ્ભઃ દર્પઃ અભિમાનઃ ચ ક્રોધઃ પારુષ્યમ્ એવ ચ ।
અજ્ઞાનમ્ ચ અભિજાતસ્ય પાર્થ સમ્પદમ્ આસુરીમ્ ॥ ૧૬-૪ ॥
હે પાર્થ! દમ્ભઃ, દર્પઃ, અભિમાનઃ ચ, ક્રોધઃ, પારુષ્યમ્,
એવ ચ અજ્ઞાનમ્ ચ (એતાનિ લક્ષ્ણાનિ) આસુરીમ્ સમ્પદમ્
અભિજાતસ્ય (પુરુષસ્ય ભવન્તિ) ।
દૈવી સમ્પદ્વિમોક્ષાય નિબન્ધાયાસુરી મતા ।
મા શુચઃ સમ્પદં દૈવીમભિજાતોઽસિ પાણ્ડવ ॥ ૧૬-૫ ॥
દૈવી સમ્પત્ વિમોક્ષાય નિબન્ધાય આસુરી મતા ।
મા શુચઃ સમ્પદમ્ દૈવીમ્ અભિજાતઃ અસિ પાણ્ડવ ॥ ૧૬-૫ ॥
દૈવી સમ્પત્ વિમોક્ષાય, આસુરી (સમ્પત્ ચ) નિબન્ધાય મતા ।
હે પાણ્ડવ! (ત્વં) દૈવીમ્ સમ્પદમ્ અભિજાતઃ અસિ, મા શુચઃ ।
દ્વૌ ભૂતસર્ગૌ લોકેઽસ્મિન્દૈવ આસુર એવ ચ ।
દૈવો વિસ્તરશઃ પ્રોક્ત આસુરં પાર્થ મે શૃણુ ॥ ૧૬-૬ ॥
દ્વૌ ભૂત-સર્ગૌ લોકે અસ્મિન્ દૈવઃ આસુરઃ એવ ચ ।
દૈવઃ વિસ્તરશઃ પ્રોક્તઃ આસુરમ્ પાર્થ મે શૃણુ ॥ ૧૬-૬ ॥
હે પાર્થ! અસ્મિન્ લોકે દૈવઃ આસુરઃ ચ એવ દ્વૌ
ભૂત-સર્ગૌ (સ્તઃ તત્ર) દૈવઃ વિસ્તરશઃ પ્રોક્તઃ આસુરમ્ મે શૃણુ ।
પ્રવૃત્તિં ચ નિવૃત્તિં ચ જના ન વિદુરાસુરાઃ ।
ન શૌચં નાપિ ચાચારો ન સત્યં તેષુ વિદ્યતે ॥ ૧૬-૭ ॥
પ્રવૃત્તિમ્ ચ નિવૃત્તિમ્ ચ જનાઃ ન વિદુઃ આસુરાઃ ।
ન શૌચમ્ ન અપિ ચ આચારઃ ન સત્યમ્ તેષુ વિદ્યતે ॥ ૧૬-૭ ॥
આસુરાઃ જનાઃ પ્રવૃત્તિમ્ ચ નિવૃત્તિમ્ ચ ન વિદુઃ, તેષુ ચ
ન શૌચમ્, ન આચારઃ, ન અપિ સત્યમ્ વિદ્યતે ।
અસત્યમપ્રતિષ્ઠં તે જગદાહુરનીશ્વરમ્ ।
અપરસ્પરસમ્ભૂતં કિમન્યત્કામહૈતુકમ્ ॥ ૧૬-૮ ॥
અસત્યમ્ અપ્રતિષ્ઠમ્ તે જગત્ આહુઃ અનીશ્વરમ્ ।
અપરસ્પર-સમ્ભૂતં કિમ્ અન્યત્ કામ-હૈતુકમ્ ॥ ૧૬-૮ ॥
(ઇદં) જગત્ અસત્યમ્, અપ્રતિષ્ઠમ્, અનીશ્વરમ્, અપરસ્પર-સમ્ભૂતં
કામ-હૈતુકમ્ (ચ અસ્તિ) અન્યત્ કિમ્ (ઇતિ) તે આહુઃ ।
એતાં દૃષ્ટિમવષ્ટભ્ય નષ્ટાત્માનોઽલ્પબુદ્ધયઃ ।
પ્રભવન્ત્યુગ્રકર્માણઃ ક્ષયાય જગતોઽહિતાઃ ॥ ૧૬-૯ ॥
એતામ્ દૃષ્ટિમ્ અવષ્ટભ્ય નષ્ટ-આત્માનઃ અલ્પ-બુદ્ધયઃ ।
પ્રભવન્તિ ઉગ્ર-કર્માણઃ ક્ષયાય જગતઃ અહિતાઃ ॥ ૧૬-૯ ॥
એતામ્ દૃષ્ટિમ્ અવષ્ટભ્ય નષ્ટ-આત્માનઃ, અલ્પ-બુદ્ધયઃ,
ઉગ્ર-કર્માણઃ, અહિતાઃ જગતઃ ક્ષયાય પ્રભવન્તિ ।
કામમાશ્રિત્ય દુષ્પૂરં દમ્ભમાનમદાન્વિતાઃ ।
મોહાદ્ગૃહીત્વા સદ્ગ્રાહાન્પ્રવર્તન્તેઽશુચિવ્રતાઃ ॥ ૧૬-૧૦ ॥
કામમ્ આશ્રિત્ય દુષ્પૂરમ્ દમ્ભ-માન-મદ-અન્વિતાઃ ।
મોહાત્ ગૃહીત્વા અસત્ ગ્રાહાન્ પ્રવર્તન્તે અશુચિ-વ્રતાઃ ॥ ૧૬-૧૦ ॥
દુષ્પૂરમ્ કામમ્ આશ્રિત્ય, મોહાત્ અસત્ ગ્રાહાન્ ગૃહીત્વા,
અશુચિ-વ્રતાઃ દમ્ભ-માન-મદ-અન્વિતાઃ પ્રવર્તન્તે ।
ચિન્તામપરિમેયાં ચ પ્રલયાન્તામુપાશ્રિતાઃ ।
કામોપભોગપરમા એતાવદિતિ નિશ્ચિતાઃ ॥ ૧૬-૧૧ ॥
ચિન્તામ્ અપરિમેયામ્ ચ પ્રલયાન્તામ્ ઉપાશ્રિતાઃ ।
કામ-ઉપભોગ-પરમાઃ એતાવત્ ઇતિ નિશ્ચિતાઃ ॥ ૧૬-૧૧ ॥
(તે) અપરિમેયામ્ પ્રલયાન્તામ્ ચિન્તામ્ ઉપાશ્રિતાઃ
કામ-ઉપભોગ-પરમાઃ ચ , એતાવત્ ઇતિ નિશ્ચિતાઃ ।
આશાપાશશતૈર્બદ્ધાઃ કામક્રોધપરાયણાઃ ।
ઈહન્તે કામભોગાર્થમન્યાયેનાર્થસઞ્ચયાન્ ॥ ૧૬-૧૨ ॥
આશા-પાશ-શતૈઃ બદ્ધાઃ કામ-ક્રોધ-પરાયણાઃ ।
ઈહન્તે કામ-ભોગાર્થમ્ અન્યાયેન અર્થ-સઞ્ચયાન્ ॥ ૧૬-૧૨ ॥
આશા-પાશ-શતૈઃ બદ્ધાઃ, કામ-ક્રોધ-પરાયણાઃ,
કામ-ભોગાર્થમ્ અન્યાયેન અર્થ-સઞ્ચયાન્ ઈહન્તે ।
ઇદમદ્ય મયા લબ્ધમિમં પ્રાપ્સ્યે મનોરથમ્ ।
ઇદમસ્તીદમપિ મે ભવિષ્યતિ પુનર્ધનમ્ ॥ ૧૬-૧૩ ॥
ઇદમ્ અદ્ય મયા લબ્ધમ્ ઇમમ્ પ્રાપ્સ્યે મનોરથમ્ ।
ઇદમ્ અસ્તિ ઇદમ્ અપિ મે ભવિષ્યતિ પુનઃ ધનમ્ ॥ ૧૬-૧૩ ॥
અદ્ય ઇદમ્ મયા લબ્ધમ્, ઇમમ્ મનોરથમ્ (શ્વઃ) પ્રાપ્સ્યે,
ઇદમ્ ધનમ્ (અધુના) અસ્તિ, ઇદમ્ અપિ ( ધનમ્ ચ) મે પુનઃ
ભવિષ્યતિ ।
અસૌ મયા હતઃ શત્રુર્હનિષ્યે ચાપરાનપિ ।
ઈશ્વરોઽહમહં ભોગી સિદ્ધોઽહં બલવાન્સુખી ॥ ૧૬-૧૪ ॥
અસૌ મયા હતઃ શત્રુઃ હનિષ્યે ચ અપરાન્ અપિ ।
ઈશ્વરઃ અહમ્ અહં ભોગી સિદ્ધઃ અહમ્ બલવાન્ સુખી ॥ ૧૬-૧૪ ॥
અસૌ શત્રુઃ મયા હતઃ, અપરાન્ ચ અપિ હનિષ્યે, અહમ્ ઈશ્વરઃ,
અહં ભોગી, અહમ્ સિદ્ધઃ, બલવાન્ સુખી (ચ અહં અસ્મિ) ।
આઢ્યોઽભિજનવાનસ્મિ કોઽન્યોઽસ્તિ સદૃશો મયા ।
યક્ષ્યે દાસ્યામિ મોદિષ્ય ઇત્યજ્ઞાનવિમોહિતાઃ ॥ ૧૬-૧૫ ॥
આઢ્યઃ અભિજનવાન્ અસ્મિ કઃ અન્યઃ અસ્તિ સદૃશઃ મયા ।
યક્ષ્યે દાસ્યામિ મોદિષ્યે ઇતિ અજ્ઞાન-વિમોહિતાઃ ॥ ૧૬-૧૫ ॥
આઢ્યઃ અભિજનવાન્ અસ્મિ, મયા સદૃશઃ કઃ અન્યઃ અસ્તિ?
(અહં) યક્ષ્યે, દાસ્યામિ, મોદિષ્યે ઇતિ અજ્ઞાન-વિમોહિતાઃ
(તે સન્તિ) ।
અનેકચિત્તવિભ્રાન્તા મોહજાલસમાવૃતાઃ ।
પ્રસક્તાઃ કામભોગેષુ પતન્તિ નરકેઽશુચૌ ॥ ૧૬-૧૬ ॥
અનેક-ચિત્ત-વિભ્રાન્તાઃ મોહ-જાલ-સમાવૃતાઃ ।
પ્રસક્તાઃ કામ-ભોગેષુ પતન્તિ નરકે અશુચૌ ॥ ૧૬-૧૬ ॥
અનેક-ચિત્ત-વિભ્રાન્તાઃ મોહ-જાલ-સમાવૃતાઃ કામ-ભોગેષુ
પ્રસક્તાઃ, અશુચૌ નરકે પતન્તિ ।
આત્મસમ્ભાવિતાઃ સ્તબ્ધા ધનમાનમદાન્વિતાઃ ।
યજન્તે નામયજ્ઞૈસ્તે દમ્ભેનાવિધિપૂર્વકમ્ ॥ ૧૬-૧૭ ॥
આત્મ-સમ્ભાવિતાઃ સ્તબ્ધાઃ ધન-માન-મદ-અન્વિતાઃ ।
યજન્તે નામ-યજ્ઞૈઃ તે દમ્ભેન અવિધિ-પૂર્વકમ્ ॥ ૧૬-૧૭ ॥
આત્મ-સમ્ભાવિતાઃ સ્તબ્ધાઃ ધન-માન-મદ-અન્વિતાઃ, તે દમ્ભેન
અવિધિ-પૂર્વકમ્ નામ-યજ્ઞૈઃ યજન્તે ।
અહંકારં બલં દર્પં કામં ક્રોધં ચ સંશ્રિતાઃ ।
મામાત્મપરદેહેષુ પ્રદ્વિષન્તોઽભ્યસૂયકાઃ ॥ ૧૬-૧૮ ॥
અહંકારમ્ બલમ્ દર્પમ્ કામમ્ ક્રોધમ્ ચ સંશ્રિતાઃ ।
મામ્ આત્મ-પર-દેહેષુ પ્રદ્વિષન્તઃ અભ્યસૂયકાઃ ॥ ૧૬-૧૮ ॥
અહંકારમ્ બલમ્ દર્પમ્ કામમ્ ક્રોધમ્ ચ સંશ્રિતાઃ
આત્મ-પર-દેહેષુ (સ્થિતં) મામ્ પ્રદ્વિષન્તઃ અભ્યસૂયકાઃ
(તે ભવન્તિ) ।
તાનહં દ્વિષતઃ ક્રૂરાન્સંસારેષુ નરાધમાન્ ।
ક્ષિપામ્યજસ્રમશુભાનાસુરીષ્વેવ યોનિષુ ॥ ૧૬-૧૯ ॥
તાન્ અહમ્ દ્વિષતઃ ક્રૂરાન્ સંસારેષુ નરાધમાન્ ।
ક્ષિપામિ અજસ્રમ્ અશુભાન્ આસુરીષુ એવ યોનિષુ ॥ ૧૬-૧૯ ॥
તાન્ દ્વિષતઃ ક્રૂરાન્, અશુભાન્, નરાધમાન્ સંસારેષુ
આસુરીષુ એવ યોનિષુ અજસ્રમ્ અહમ્ ક્ષિપામિ ।
આસુરીં યોનિમાપન્ના મૂઢા જન્મનિ જન્મનિ ।
મામપ્રાપ્યૈવ કૌન્તેય તતો યાન્ત્યધમાં ગતિમ્ ॥ ૧૬-૨૦ ॥
આસુરીમ્ યોનિમ્ આપન્નાઃ મૂઢાઃ જન્મનિ જન્મનિ ।
મામ્ અપ્રાપ્ય એવ કૌન્તેય તતઃ યાન્તિ અધમામ્ ગતિમ્ ॥ ૧૬-૨૦ ॥
હે કૌન્તેય! આસુરીમ્ યોનિમ્ આપન્નાઃ જન્મનિ જન્મનિ મૂઢાઃ
(સન્તઃ) મામ્ અપ્રાપ્ય એવ, તતઃ અધમામ્ ગતિમ્ યાન્તિ ।
ત્રિવિધં નરકસ્યેદં દ્વારં નાશનમાત્મનઃ ।
કામઃ ક્રોધસ્તથા લોભસ્તસ્માદેતત્ત્રયં ત્યજેત્ ॥ ૧૬-૨૧ ॥
ત્રિવિધમ્ નરકસ્ય ઇદમ્ દ્વારમ્ નાશનમ્ આત્મનઃ ।
કામઃ ક્રોધઃ તથા લોભઃ તસ્માત્ એતત્ ત્રયમ્ ત્યજેત્ ॥ ૧૬-૨૧ ॥
કામઃ ક્રોધઃ તથા લોભઃ ઇદમ્ ત્રિવિધમ્ આત્મનઃ નાશનમ્
નરકસ્ય દ્વારમ્ (અસ્તિ), તસ્માત્ એતત્ ત્રયમ્ ત્યજેત્ ।
એતૈર્વિમુક્તઃ કૌન્તેય તમોદ્વારૈસ્ત્રિભિર્નરઃ ।
આચરત્યાત્મનઃ શ્રેયસ્તતો યાતિ પરાં ગતિમ્ ॥ ૧૬-૨૨ ॥
એતૈઃ વિમુક્તઃ કૌન્તેય તમો-દ્વારૈઃ ત્રિભિઃ નરઃ ।
આચરતિ આત્મનઃ શ્રેયઃ તતઃ યાતિ પરામ્ ગતિમ્ ॥ ૧૬-૨૨ ॥
હે કૌન્તેય! એતૈઃ ત્રિભિઃ તમો-દ્વારૈઃ વિમુક્તઃ નરઃ, આત્મનઃ
શ્રેયઃ આચરત્, તતઃ પરામ્ ગતિમ્ યાતિ ।
યઃ શાસ્ત્રવિધિમુત્સૃજ્ય વર્તતે કામકારતઃ ।
ન સ સિદ્ધિમવાપ્નોતિ ન સુખં ન પરાં ગતિમ્ ॥ ૧૬-૨૩ ॥
યઃ શાસ્ત્ર-વિધિમ્ ઉત્સૃજ્ય વર્તતે કામ-કારતઃ ।
ન સઃ સિદ્ધિમ્ અવાપ્નોતિ ન સુખમ્ ન પરામ્ ગતિમ્ ॥ ૧૬-૨૩ ॥
યઃ શાસ્ત્ર-વિધિમ્ ઉત્સૃજ્ય, કામ-કારતઃ વર્તતે, સઃ ન સિદ્ધિમ્,
ન સુખમ્, ન (ચ) પરામ્ ગતિમ્ અવાપ્નોતિ ।
તસ્માચ્છાસ્ત્રં પ્રમાણં તે કાર્યાકાર્યવ્યવસ્થિતૌ ।
જ્ઞાત્વા શાસ્ત્રવિધાનોક્તં કર્મ કર્તુમિહાર્હસિ ॥ ૧૬-૨૪ ॥
તસ્માત્ શાસ્ત્રમ્ પ્રમાણમ્ તે કાર્ય-અકાર્ય-વ્યવસ્થિતૌ ।
જ્ઞાત્વા શાસ્ત્ર-વિધાન-ઉક્તમ્ કર્મ કર્તુમ્ ઇહ અર્હસિ ॥ ૧૬-૨૪ ॥
તસ્માત્ કાર્ય-અકાર્ય-વ્યવસ્થિતૌ તે શાસ્ત્રમ્ પ્રમાણમ્ (અસ્તિ),
શાસ્ત્ર-વિધાન-ઉક્તમ્ કર્મ જ્ઞાત્વા (તત્ ત્વં) ઇહ કર્તુમ્ અર્હસિ ।
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે
દૈવાસુરસમ્પદ્વિભાગયોગો નામ ષોડશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૬ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ શ્રીમત્ ભગવત્ ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ
બ્રહ્મ-વિદ્યાયામ્ યોગ-શાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે
દૈવ-આસુર-સમ્પત્-વિભાગ-યોગઃ નામ ષોડશઃ અધ્યાયઃ ॥
અથ સપ્તદશોઽધ્યાયઃ । શ્રદ્ધાત્રયવિભાગયોગઃ
અથ સપ્તદશઃ અધ્યાયઃ । શ્રદ્ધા-ત્રય-વિભાગ-યોગઃ
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
યે શાસ્ત્રવિધિમુત્સૃજ્ય યજન્તે શ્રદ્ધયાન્વિતાઃ ।
તેષાં નિષ્ઠા તુ કા કૃષ્ણ સત્ત્વમાહો રજસ્તમઃ ॥ ૧૭-૧ ॥
યે શાસ્ત્ર-વિધિમ્ ઉત્સૃજ્ય યજન્તે શ્રદ્ધયા અન્વિતાઃ ।
તેષામ્ નિષ્ઠા તુ કા કૃષ્ણ સત્ત્વમ્ આહો રજઃ તમઃ ॥ ૧૭-૧ ॥
હે કૃષ્ણ! યે શાસ્ત્ર-વિધિમ્ ઉત્સૃજ્ય, શ્રદ્ધયા અન્વિતાઃ
(સન્તઃ) યજન્તે, તેષાં તુ કા નિષ્ઠા? સત્ત્વમ્ રજઃ આહો તમઃ ?
શ્રીભગવાનુવાચ
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
ત્રિવિધા ભવતિ શ્રદ્ધા દેહિનાં સા સ્વભાવજા ।
સાત્ત્વિકી રાજસી ચૈવ તામસી ચેતિ તાં શૃણુ ॥ ૧૭-૨ ॥
ત્રિવિધા ભવતિ શ્રદ્ધા દેહિનામ્ સા સ્વભાવજા ।
સાત્ત્વિકી રાજસી ચ એવ તામસી ચ ઇતિ તામ્ શૃણુ ॥ ૧૭-૨ ॥
દેહિનામ્ (યા) સ્વભાવજા શ્રદ્ધા, સા સાત્ત્વિકી ચ રાજસી (ચ)
તામસી ચ એવ ઇતિ ત્રિવિધા ભવતિ, તામ્ શૃણુ ।
સત્ત્વાનુરૂપા સર્વસ્ય શ્રદ્ધા ભવતિ ભારત ।
શ્રદ્ધામયોઽયં પુરુષો યો યચ્છ્રદ્ધઃ સ એવ સઃ ॥ ૧૭-૩ ॥
સત્ત્વ-અનુરૂપા સર્વસ્ય શ્રદ્ધા ભવતિ ભારત ।
શ્રદ્ધામયઃ અયમ્ પુરુષઃ યઃ યત્ શ્રદ્ધઃ સઃ એવ સઃ ॥ ૧૭-૩ ॥
હે ભારત! સર્વસ્ય સત્ત્વ-અનુરૂપા શ્રદ્ધા ભવતિ, અયમ્
પુરુષઃ શ્રદ્ધામયઃ (અસ્તિ), યઃ યત્ શ્રદ્ધઃ (ભવતિ), સઃ એવ સઃ ।
યજન્તે સાત્ત્વિકા દેવાન્યક્ષરક્ષાંસિ રાજસાઃ ।
પ્રેતાન્ભૂતગણાંશ્ચાન્યે યજન્તે તામસા જનાઃ ॥ ૧૭-૪ ॥
યજન્તે સાત્ત્વિકાઃ દેવાન્ યક્ષ-રક્ષાંસિ રાજસાઃ ।
પ્રેતાન્ ભૂતગણાન્ ચ અન્યે યજન્તે તામસાઃ જનાઃ ॥ ૧૭-૪ ॥
સાત્ત્વિકાઃ દેવાન્ યજન્તે, રાજસાઃ યક્ષ-રક્ષાંસિ (યજન્તે),
અન્યે તામસાઃ જનાઃ પ્રેતાન્ ભૂતગણાન્ ચ યજન્તે ।
અશાસ્ત્રવિહિતં ઘોરં તપ્યન્તે યે તપો જનાઃ ।
દમ્ભાહંકારસંયુક્તાઃ કામરાગબલાન્વિતાઃ ॥ ૧૭-૫ ॥
કર્ષયન્તઃ શરીરસ્થં ભૂતગ્રામમચેતસઃ ।
માં ચૈવાન્તઃશરીરસ્થં તાન્વિદ્ધ્યાસુરનિશ્ચયાન્ ॥ ૧૭-૬ ॥
અશાસ્ત્ર-વિહિતમ્ ઘોરમ્ તપ્યન્તે યે તપઃ જનાઃ ।
દમ્ભ-અહંકાર-સંયુક્તાઃ કામ-રાગ-બલ-અન્વિતાઃ ॥ ૧૭-૫ ॥
કર્ષયન્તઃ શરીરસ્થમ્ ભૂત-ગ્રામમ્ અચેતસઃ ।
મામ્ ચ એવ અન્તઃ-શરીરસ્થમ્ તાન્ વિદ્ધિ આસુર-નિશ્ચયાન્ ॥ ૧૭-૬ ॥
દમ્ભ-અહંકાર-સંયુક્તાઃ કામ-રાગ-બલ-અન્વિતાઃ યે જનાઃ
અશાસ્ત્ર-વિહિતમ્ ઘોરમ્ તપઃ તપ્યન્તે, અચેતસઃ ચ (યે)
શરીરસ્થમ્ ભૂત-ગ્રામમ્ અન્તઃ-શરીરસ્થમ્ મામ્ એવ
કર્ષયન્તઃ તાન્ આસુર-નિશ્ચયાન્ વિદ્ધિ ।
આહારસ્ત્વપિ સર્વસ્ય ત્રિવિધો ભવતિ પ્રિયઃ ।
યજ્ઞસ્તપસ્તથા દાનં તેષાં ભેદમિમં શૃણુ ॥ ૧૭-૭ ॥
આહારઃ તુ અપિ સર્વસ્ય ત્રિવિધઃ ભવતિ પ્રિયઃ ।
યજ્ઞઃ તપઃ તથા દાનમ્ તેષામ્ ભેદમ્ ઇમમ્ શૃણુ ॥ ૧૭-૭ ॥
સર્વસ્ય પ્રિયઃ આહારઃ અપિ તુ ત્રિવિધઃ ભવતિ, તથા યજ્ઞઃ, તપઃ,
દાનમ્ (ચ સર્વસ્ય ત્રિવિધં ભવતિ, ત્વં) તેષામ્ ઇમમ્ ભેદમ્ શૃણુ ।
આયુઃસત્ત્વબલારોગ્યસુખપ્રીતિવિવર્ધનાઃ ।
રસ્યાઃ સ્નિગ્ધાઃ સ્થિરા હૃદ્યા આહારાઃ સાત્ત્વિકપ્રિયાઃ ॥ ૧૭-૮ ॥
આયુઃ-સત્ત્વ-બલ-આરોગ્ય-સુખ-પ્રીતિ-વિવર્ધનાઃ ।
રસ્યાઃ સ્નિગ્ધાઃ સ્થિરાઃ હૃદ્યાઃ આહારાઃ સાત્ત્વિક-પ્રિયાઃ ॥ ૧૭-૮ ॥
આયુઃ-સત્ત્વ-બલ-આરોગ્ય-સુખ-પ્રીતિ-વિવર્ધનાઃ, રસ્યાઃ સ્નિગ્ધાઃ
સ્થિરાઃ હૃદ્યાઃ આહારાઃ સાત્ત્વિક-પ્રિયાઃ (સન્તિ).
કટ્વમ્લલવણાત્યુષ્ણતીક્ષ્ણરૂક્ષવિદાહિનઃ ।
આહારા રાજસસ્યેષ્ટા દુઃખશોકામયપ્રદાઃ ॥ ૧૭-૯ ॥
કટ્વમ્લ-લવણ-અતિ-ઉષ્ણ-તીક્ષ્ણ-રૂક્ષ-વિદાહિનઃ ।
આહારાઃ રાજસસ્ય ઇહ્ટાઃ દુઃખ-શોક-આમય-પ્રદાઃ ॥ ૧૭-૯ ॥
કટ્વમ્લ-લવણ-અતિ-ઉષ્ણ-તીક્ષ્ણ-રૂક્ષ-વિદાહિનઃ
દુઃખ-શોક-આમય-પ્રદાઃ આહારાઃ રાજસસ્ય ઇહ્ટાઃ (ભવતિ) ।
યાતયામં ગતરસં પૂતિ પર્યુષિતં ચ યત્ ।
ઉચ્છિષ્ટમપિ ચામેધ્યં ભોજનં તામસપ્રિયમ્ ॥ ૧૭-૧૦ ॥
યાતયામમ્ ગત-રસમ્ પૂતિ પર્યુષિતમ્ ચ યત્ ।
ઉચ્છિષ્ટમ્ અપિ ચ અમેધ્યમ્ ભોજનમ્ તામસ-પ્રિયમ્ ॥ ૧૭-૧૦ ॥
યત્ યાતયામમ્, ગત-રસમ્, પૂતિ, પર્યુષિતમ્ ચ ઉચ્છિષ્ટમ્
અપિ ચ અમેધ્યમ્ ભોજનમ્ (તત્) તામસ-પ્રિયમ્ (અસ્તિ) ।
અફલાકાઙ્ક્ષિભિર્યજ્ઞો વિધિદૃષ્ટો ય ઇજ્યતે ।
યષ્ટવ્યમેવેતિ મનઃ સમાધાય સ સાત્ત્વિકઃ ॥ ૧૭-૧૧ ॥
અફલ-આકાઙ્ક્ષિભિઃ યજ્ઞઃ વિધિ-દૃષ્ટઃ યઃ ઇજ્યતે ।
યષ્ટવ્યમ્ એવ ઇતિ મનઃ સમાધાય સઃ સાત્ત્વિકઃ ॥ ૧૭-૧૧ ॥
અફલ-આકાઙ્ક્ષિભિઃ (પુરુષૈઃ) યષ્ટવ્યમ્ એવ ઇતિ મનઃ સમાધાય
વિધિ-દૃષ્ટઃ યઃ યજ્ઞઃ ઇજ્યતે, સઃ સાત્ત્વિકઃ (યજ્ઞઃ મતઃ) ।
અભિસન્ધાય તુ ફલં દમ્ભાર્થમપિ ચૈવ યત્ ।
ઇજ્યતે ભરતશ્રેષ્ઠ તં યજ્ઞં વિદ્ધિ રાજસમ્ ॥ ૧૭-૧૨ ॥
અભિસન્ધાય તુ ફલમ્ દમ્ભાર્થમ્ અપિ ચ એવ યત્ ।
ઇજ્યતે ભરત-શ્રેષ્ઠ તમ્ યજ્ઞમ્ વિદ્ધિ રાજસમ્ ॥ ૧૭-૧૨ ॥
હે ભરત-શ્રેષ્ઠ! ફલમ્ તુ અભિસન્ધાય, અપિ ચ દમ્ભાર્થમ્
એવ યત્ ઇજ્યતે, તમ્ યજ્ઞમ્ રાજસમ્ વિદ્ધિ ।
વિધિહીનમસૃષ્ટાન્નં મન્ત્રહીનમદક્ષિણમ્ ।
શ્રદ્ધાવિરહિતં યજ્ઞં તામસં પરિચક્ષતે ॥ ૧૭-૧૩ ॥
વિધિ-હીનમ્ અસૃષ્ટ-અન્નમ્ મન્ત્ર-હીનમ્ અદક્ષિણમ્ ।
શ્રદ્ધા-વિરહિતમ્ યજ્ઞમ્ તામસમ્ પરિચક્ષતે ॥ ૧૭-૧૩ ॥
વિધિ-હીનમ્, અસૃષ્ટ-અન્નમ્, મન્ત્ર-હીનમ્, અદક્ષિણમ્,
શ્રદ્ધા-વિરહિતમ્, (ચ) યજ્ઞમ્ તામસમ્ પરિચક્ષતે ।
દેવદ્વિજગુરુપ્રાજ્ઞપૂજનં શૌચમાર્જવમ્ ।
બ્રહ્મચર્યમહિંસા ચ શારીરં તપ ઉચ્યતે ॥ ૧૭-૧૪ ॥
દેવ-દ્વિજ-ગુરુ-પ્રાજ્ઞ-પૂજનમ્ શૌચમ્ આર્જવમ્ ।
બ્રહ્મચર્યમ્ અહિંસા ચ શારીરમ્ તપઃ ઉચ્યતે ॥ ૧૭-૧૪ ॥
દેવ-દ્વિજ-ગુરુ-પ્રાજ્ઞ-પૂજનમ્, શૌચમ્, આર્જવમ્,
બ્રહ્મચર્યમ્, અહિંસા ચ (ઇતિ) શારીરમ્ તપઃ ઉચ્યતે ।
અનુદ્વેગકરં વાક્યં સત્યં પ્રિયહિતં ચ યત્ ।
સ્વાધ્યાયાભ્યસનં ચૈવ વાઙ્મયં તપ ઉચ્યતે ॥ ૧૭-૧૫ ॥
અનુદ્વેગકરમ્ વાક્યમ્ સત્યમ્ પ્રિય-હિતમ્ ચ યત્ ।
સ્વાધ્યાય-અભ્યસનમ્ ચ એવ વાઙ્મયમ્ તપઃ ઉચ્યતે ॥ ૧૭-૧૫ ॥
યત્ અનુદ્વેગકરમ્ સત્યમ્ પ્રિય-હિતમ્ વાક્યમ્ ચ
(યત્) સ્વાધ્યાય-અભ્યસનમ્ ચ, (તત્) એવ
વાઙ્મયમ્ તપઃ (ઇતિ) ઉચ્યતે ।
મનઃ પ્રસાદઃ સૌમ્યત્વં મૌનમાત્મવિનિગ્રહઃ ।
ભાવસંશુદ્ધિરિત્યેતત્તપો માનસમુચ્યતે ॥ ૧૭-૧૬ ॥
મનઃ-પ્રસાદઃ સૌમ્યત્વમ્ મૌનમ્ આત્મ-વિનિગ્રહઃ ।
ભાવ-સંશુદ્ધિઃ ઇતિ એતત્ તપઃ માનસમ્ ઉચ્યતે ॥ ૧૭-૧૬ ॥
મનઃ-પ્રસાદઃ સૌમ્યત્વમ્, મૌનમ્, આત્મ-વિનિગ્રહઃ,
ભાવ-સંશુદ્ધિઃ ઇતિ એતત્ માનસમ્ તપઃ ઉચ્યતે ।
શ્રદ્ધયા પરયા તપ્તં તપસ્તત્ત્રિવિધં નરૈઃ ।
અફલાકાઙ્ક્ષિભિર્યુક્તૈઃ સાત્ત્વિકં પરિચક્ષતે ॥ ૧૭-૧૭ ॥
શ્રદ્ધયા પરયા તપ્તમ્ તપઃ તત્ ત્રિવિધમ્ નરૈઃ ।
અફલ-આકાઙ્ક્ષિભિઃ યુક્તૈઃ સાત્ત્વિકમ્ પરિચક્ષતે ॥ ૧૭-૧૭ ॥
અફલ-આકાઙ્ક્ષિભિઃ યુક્તૈઃ નરૈઃ પરયા શ્રદ્ધયા તપ્તમ્
(યત્) ત્રિવિધમ્ તપઃ, તત્ સાત્ત્વિકમ્ પરિચક્ષતે ।
સત્કારમાનપૂજાર્થં તપો દમ્ભેન ચૈવ યત્ ।
ક્રિયતે તદિહ પ્રોક્તં રાજસં ચલમધ્રુવમ્ ॥ ૧૭-૧૮ ॥
સત્કાર-માન-પૂજાર્થમ્ તપઃ દમ્ભેન ચ એવ યત્ ।
ક્રિયતે તત્ ઇહ પ્રોક્તમ્ રાજસમ્ ચલમ્ અધ્રુવમ્ ॥ ૧૭-૧૮ ॥
સત્કાર-માન-પૂજાર્થમ્ દમ્ભેન ચ એવ યત્ તપઃ ક્રિયતે,
તત્ ઇહ રાજસમ્, ચલમ્, અધ્રુવમ્ પ્રોક્તમ્ ।
મૂઢગ્રાહેણાત્મનો યત્પીડયા ક્રિયતે તપઃ ।
પરસ્યોત્સાદનાર્થં વા તત્તામસમુદાહૃતમ્ ॥ ૧૭-૧૯ ॥
મૂઢ-ગ્રાહેણ આત્મનઃ યત્ પીડયા ક્રિયતે તપઃ ।
પરસ્ય ઉત્સાદનાર્થમ્ વા તત્ તામસમ્ ઉદાહૃતમ્ ॥ ૧૭-
૧૯ ॥
મૂઢ-ગ્રાહેણ આત્મનઃ પીડયા પરસ્ય ઉત્સાદનાર્થમ્ વા
યત્ તપઃ ક્રિયતે, તત્ તામસમ્ ઉદાહૃતમ્ ।
દાતવ્યમિતિ યદ્દાનં દીયતેઽનુપકારિણે ।
દેશે કાલે ચ પાત્રે ચ તદ્દાનં સાત્ત્વિકં સ્મૃતમ્ ॥ ૧૭-૨૦ ॥
દાતવ્યમ્ ઇતિ યત્ દાનમ્ દીયતે અનુપકારિણે ।
દેશે કાલે ચ પાત્રે ચ તત્ દાનમ્ સાત્ત્વિકમ્ સ્મૃતમ્ ॥ ૧૭-૨૦ ॥
દાતવ્યમ્ ઇતિ યત્ દાનમ્ દેશે ચ કાલે ચ પાત્રે (ચ) અનુપકારિણે
દીયતે, તત્ દાનમ્ સાત્ત્વિકમ્ સ્મૃતમ્ ।
યત્તુ પ્રત્યુપકારાર્થં ફલમુદ્દિશ્ય વા પુનઃ ।
દીયતે ચ પરિક્લિષ્ટં તદ્દાનં રાજસં સ્મૃતમ્ ॥ ૧૭-૨૧ ॥
યત્ તુ પ્રતિ-ઉપકારાર્થમ્ ફલમ્ ઉદ્દિશ્ય વા પુનઃ ।
દીયતે ચ પરિક્લિષ્ટમ્ તત્ દાનમ્ રાજસમ્ સ્મૃતમ્ ॥ ૧૭-૨૧ ॥
યત્ તુ પ્રતિ-ઉપકારાર્થમ્, ફલમ્ ઉદ્દિશ્ય, વા પુનઃ
પરિક્લિષ્ટમ્ ચ દીયતે, તત્ દાનમ્ રાજસમ્ સ્મૃતમ્ ।
અદેશકાલે યદ્દાનમપાત્રેભ્યશ્ચ દીયતે ।
અસત્કૃતમવજ્ઞાતં તત્તામસમુદાહૃતમ્ ॥ ૧૭-૨૨ ॥
અદેશ-કાલે યત્ દાનમ્ અપાત્રેભ્યઃ ચ દીયતે ।
અસત્કૃતમ્ અવજ્ઞાતમ્ તત્ તામસમ્ ઉદાહૃતમ્ ॥ ૧૭-૨૨ ॥
યત્ દાનમ્ અસત્કૃતમ્ અવજ્ઞાતમ્, અદેશ-કાલે અપાત્રેભ્યઃ
ચ દીયતે, તત્ તામસમ્ ઉદાહૃતમ્ ।
ૐતત્સદિતિ નિર્દેશો બ્રહ્મણસ્ત્રિવિધઃ સ્મૃતઃ ।
બ્રાહ્મણાસ્તેન વેદાશ્ચ યજ્ઞાશ્ચ વિહિતાઃ પુરા ॥ ૧૭-૨૩ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ નિર્દેશઃ બ્રહ્મણઃ ત્રિવિધઃ સ્મૃતઃ ।
બ્રાહ્મણાઃ તેન વેદાઃ ચ યજ્ઞાઃ ચ વિહિતાઃ પુરા ॥ ૧૭-૨૩ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ બ્રહ્મણઃ ત્રિવિધઃ નિર્દેશઃ સ્મૃતઃ
તેન બ્રાહ્મણાઃ વેદાઃ ચ યજ્ઞાઃ ચ પુરા વિહિતાઃ ।
તસ્માદોમિત્યુદાહૃત્ય યજ્ઞદાનતપઃક્રિયાઃ ।
પ્રવર્તન્તે વિધાનોક્તાઃ સતતં બ્રહ્મવાદિનામ્ ॥ ૧૭-૨૪ ॥
તસ્માત્ ૐ ઇતિ ઉદાહૃત્ય યજ્ઞ-દાન-તપઃ-ક્રિયાઃ ।
પ્રવર્તન્તે વિધાન-ઉક્તાઃ સતતમ્ બ્રહ્મ-વાદિનામ્ ॥ ૧૭-૨૪ ॥
તસ્માત્ બ્રહ્મ-વાદિનામ્ વિધાન-ઉક્તાઃ યજ્ઞ-દાન-તપઃ-ક્રિયાઃ
ૐ ઇતિ ઉદાહૃત્ય સતતમ્ પ્રવર્તન્તે ।
તદિત્યનભિસન્ધાય ફલં યજ્ઞતપઃક્રિયાઃ ।
દાનક્રિયાશ્ચ વિવિધાઃ ક્રિયન્તે મોક્ષકાઙ્ક્ષિભિઃ ॥ ૧૭-૨૫ ॥
તત્ ઇતિ અનભિસન્ધાય ફલમ્ યજ્ઞ-તપઃ-ક્રિયાઃ ।
દાન-ક્રિયાઃ ચ વિવિધાઃ ક્રિયન્તે મોક્ષ-કાઙ્ક્ષિભિઃ ॥ ૧૭-૨૫ ॥
મોક્ષ-કાઙ્ક્ષિભિઃ તત્ ઇતિ (ઉદાહૃત્ય) ફલમ્ અનભિસન્ધાય
વિવિધાઃ યજ્ઞ-તપઃ-ક્રિયાઃ દાન-ક્રિયાઃ ચ ક્રિયન્તે ।
સદ્ભાવે સાધુભાવે ચ સદિત્યેતત્પ્રયુજ્યતે ।
પ્રશસ્તે કર્મણિ તથા સચ્છબ્દઃ પાર્થ યુજ્યતે ॥ ૧૭-૨૬ ॥
સત્-ભાવે સાધુ-ભાવે ચ સત્ ઇતિ એતત્ પ્રયુજ્યતે ।
પ્રશસ્તે કર્મણિ તથા સત્ શબ્દઃ પાર્થ યુજ્યતે ॥ ૧૭-૨૬ ॥
(જ્ઞાનિભિઃ) સત્ ઇતિ એતત્ સત્-ભાવે ચ સાધુ-ભાવે ચ પ્રયુજ્યતે,
તથા હે પાર્થ! પ્રશસ્તે કર્મણિ સત્ શબ્દઃ યુજ્યતે ।
યજ્ઞે તપસિ દાને ચ સ્થિતિઃ સદિતિ ચોચ્યતે ।
કર્મ ચૈવ તદર્થીયં સદિત્યેવાભિધીયતે ॥ ૧૭-૨૭ ॥
યજ્ઞે તપસિ દાને ચ સ્થિતિઃ સત્ ઇતિ ચ ઉચ્યતે ।
કર્મ ચ એવ તત્-અર્થીયમ્ સત્ ઇતિ એવ અભિધીયતે ॥ ૧૭-૨૭ ॥
યજ્ઞે તપસિ દાને ચ સ્થિતિઃ સત્ ઇતિ ચ ઉચ્યતે । તત્-અર્થીયમ્
ચ એવ કર્મ સત્ ઇતિ એવ અભિધીયતે ।
અશ્રદ્ધયા હુતં દત્તં તપસ્તપ્તં કૃતં ચ યત્ ।
અસદિત્યુચ્યતે પાર્થ ન ચ તત્પ્રેત્ય નો ઇહ ॥ ૧૭-૨૮ ॥
અશ્રદ્ધયા હુતમ્ દત્તમ્ તપઃ તપ્તમ્ કૃતમ્ ચ યત્ ।
અસત્ ઇતિ ઉચ્યતે પાર્થ ન ચ તત્ પ્રેત્ય નો ઇહ ॥ ૧૭-૨૮ ॥
હે પાર્થ! અશ્રદ્ધયા હુતમ્ દત્તમ્, તપઃ તપ્તમ્, યત્
ચ કૃતમ્, તત્ અસત્ ઇતિ ઉચ્યતે; (તત્) પ્રેત્ય,
ઇહ (અપિ) ચ ન (ફલપ્રદં) નો (ભવતિ) ।
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે
શ્રદ્ધાત્રયવિભાગયોગો નામ સપ્તદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૭ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ શ્રીમત્ ભગવત્ ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ
બ્રહ્મ-વિદ્યાયામ્ યોગ-શાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે
શ્રદ્ધા-ત્રય-વિભાગ-યોગઃ નામ સપ્તદશઃ અધ્યાયઃ ॥ ૧૭ ॥
અથાષ્ટાદશોઽધ્યાયઃ । મોક્ષસંન્યાસયોગઃ ।
અથ અષ્ટાદશઃ અધ્યાયઃ । મોક્ષ-સંન્યાસ-યોગઃ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
સંન્યાસસ્ય મહાબાહો તત્ત્વમિચ્છામિ વેદિતુમ્ ।
ત્યાગસ્ય ચ હૃષીકેશ પૃથક્કેશિનિષૂદન ॥ ૧૮-૧ ॥
સંન્યાસસ્ય મહા-બાહો તત્ત્વમ્ ઇચ્છામિ વેદિતુમ્ ।
ત્યાગસ્ય ચ હૃષીકેશ પૃથક્ કેશિ-નિષૂદન ॥ ૧૮-૧ ॥
હે મહા-બાહો! હે કેશિ-નિષૂદન હૃષીકેશ ! (અહં)
સંન્યાસસ્ય ત્યાગસ્ય ચ તત્ત્વમ્ પૃથક્ વેદિતુમ્ ઇચ્છામિ ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
કામ્યાનાં કર્મણાં ન્યાસં સંન્યાસં કવયો વિદુઃ ।
સર્વકર્મફલત્યાગં પ્રાહુસ્ત્યાગં વિચક્ષણાઃ ॥ ૧૮-૨ ॥
કામ્યાનામ્ કર્મણામ્ ન્યાસમ્ સંન્યાસમ્ કવયઃ વિદુઃ ।
સર્વ-કર્મ-ફલ-ત્યાગમ્ પ્રાહુઃ ત્યાગમ્ વિચક્ષણાઃ ॥ ૧૮-૨ ॥
કવયઃ કામ્યાનામ્ કર્મણામ્ ન્યાસમ્ સંન્યાસમ્ વિદુઃ,
વિચક્ષણાઃ (ચ) સર્વ-કર્મ-ફલ-ત્યાગમ્ ત્યાગમ્ પ્રાહુઃ ।
ત્યાજ્યં દોષવદિત્યેકે કર્મ પ્રાહુર્મનીષિણઃ ।
યજ્ઞદાનતપઃકર્મ ન ત્યાજ્યમિતિ ચાપરે ॥ ૧૮-૩ ॥
ત્યાજ્યમ્ દોષવત્ ઇતિ એકે કર્મ પ્રાહુઃ મનીષિણઃ ।
યજ્ઞ-દાન-તપઃ-કર્મ ન ત્યાજ્યમ્ ઇતિ ચ અપરે ॥ ૧૮-૩ ॥
એકે મનીષિણઃ કર્મ દોષવત્ (અસ્તિ તસ્માત્) ત્યાજ્યમ્ ઇતિ પ્રાહુઃ,
અપરે ચ યજ્ઞ-દાન-તપઃ-કર્મ ન ત્યાજ્યમ્ ઇતિ (આહુઃ).
નિશ્ચયં શૃણુ મે તત્ર ત્યાગે ભરતસત્તમ ।
ત્યાગો હિ પુરુષવ્યાઘ્ર ત્રિવિધઃ સમ્પ્રકીર્તિતઃ ॥ ૧૮-૪ ॥
નિશ્ચયમ્ શૃણુ મે તત્ર ત્યાગે ભરતસત્તમ ।
ત્યાગઃ હિ પુરુષ-વ્યાઘ્ર ત્રિવિધઃ સમ્પ્રકીર્તિતઃ ॥ ૧૮-૪ ॥
હે ભરતસત્તમ! તત્ર ત્યાગે મે નિશ્ચયમ્ શૃણુ ।
હે પુરુષ-વ્યાઘ્ર! ત્યાગઃ હિ ત્રિવિધઃ સમ્પ્રકીર્તિતઃ (અસ્તિ).
યજ્ઞદાનતપઃકર્મ ન ત્યાજ્યં કાર્યમેવ તત્ ।
યજ્ઞો દાનં તપશ્ચૈવ પાવનાનિ મનીષિણામ્ ॥ ૧૮-૫ ॥
યજ્ઞ-દાન-તપઃ-કર્મ ન ત્યાજ્યમ્ કાર્યમ્ એવ તત્ ।
યજ્ઞઃ દાનમ્ તપઃ ચ એવ પાવનાનિ મનીષિણામ્ ॥ ૧૮-૫ ॥
યજ્ઞ-દાન-તપઃ-કર્મ ન ત્યાજ્યમ્ તત્ કાર્યમ્ એવ ।
યજ્ઞઃ દાનમ્ તપઃ ચ (એતાનિ) મનીષિણામ્ પાવનાનિ એવ
(સન્તિ) ।
એતાન્યપિ તુ કર્માણિ સઙ્ગં ત્યક્ત્વા ફલાનિ ચ ।
કર્તવ્યાનીતિ મે પાર્થ નિશ્ચિતં મતમુત્તમમ્ ॥ ૧૮-૬ ॥
એતાનિ અપિ તુ કર્માણિ સઙ્ગમ્ ત્યક્ત્વા ફલાનિ ચ ।
કર્તવ્યાનિ ઇતિ મે પાર્થ નિશ્ચિતમ્ મતમ્ ઉત્તમમ્ ॥ ૧૮-૬ ॥
અપિ તુ એતાનિ કર્માણિ સઙ્ગમ્ ફલાનિ ચ ત્યક્ત્વા કર્તવ્યાનિ
ઇતિ, હે પાર્થ! મે નિશ્ચિતમ્ ઉત્તમમ્ મતમ્ (અસ્તિ) ।
નિયતસ્ય તુ સંન્યાસઃ કર્મણો નોપપદ્યતે ।
મોહાત્તસ્ય પરિત્યાગસ્તામસઃ પરિકીર્તિતઃ ॥ ૧૮-૭ ॥
નિયતસ્ય તુ સંન્યાસઃ કર્મણઃ ન ઉપપદ્યતે ।
મોહાત્ તસ્ય પરિત્યાગઃ તામસઃ પરિકીર્તિતઃ ॥ ૧૮-૭ ॥
નિયતસ્ય કર્મણઃ તુ સંન્યાસઃ ન ઉપપદ્યતે ।
મોહાત્ તસ્ય પરિત્યાગઃ તામસઃ પરિકીર્તિતઃ ।
દુઃખમિત્યેવ યત્કર્મ કાયક્લેશભયાત્ત્યજેત્ ।
સ કૃત્વા રાજસં ત્યાગં નૈવ ત્યાગફલં લભેત્ ॥ ૧૮-૮ ॥
દુઃખમ્ ઇતિ એવ યત્ કર્મ કાય-ક્લેશ-ભયાત્ ત્યજેત્ ।
સઃ કૃત્વા રાજસમ્ ત્યાગમ્ ન એવ ત્યાગ-ફલમ્ લભેત્ ॥ ૧૮-૮ ॥
(યઃ) દુઃખમ્ ઇતિ (મત્વા) એવ યત્ કર્મ કાય-ક્લેશ-ભયાત્
ત્યજેત્, સઃ રાજસમ્ ત્યાગમ્ કૃત્વા ત્યાગ-ફલમ્ ન એવ લભેત્ ।
કાર્યમિત્યેવ યત્કર્મ નિયતં ક્રિયતેઽર્જુન ।
સઙ્ગં ત્યક્ત્વા ફલં ચૈવ સ ત્યાગઃ સાત્ત્વિકો મતઃ ॥ ૧૮-૯ ॥
કાર્યમ્ ઇતિ એવ યત્ કર્મ નિયતમ્ ક્રિયતે અર્જુન ।
સઙ્ગમ્ ત્યક્ત્વા ફલમ્ ચ એવ સઃ ત્યાગઃ સાત્ત્વિકઃ મતઃ ॥ ૧૮-૯ ॥
હે અર્જુન! કાર્યમ્ ઇતિ (મત્વા) એવ યત્ નિયતમ્ કર્મ, સઙ્ગમ્
ફલમ્ ચ એવ ત્યક્ત્વા ક્રિયતે, સઃ ત્યાગઃ સાત્ત્વિકઃ મતઃ ।
ન દ્વેષ્ટ્યકુશલં કર્મ કુશલે નાનુષજ્જતે ।
ત્યાગી સત્ત્વસમાવિષ્ટો મેધાવી છિન્નસંશયઃ ॥ ૧૮-૧૦ ॥
ન દ્વેષ્ટિ અકુશલમ્ કર્મ કુશલે ન અનુષજ્જતે ।
ત્યાગી સત્ત્વ-સમાવિષ્ટઃ મેધાવી છિન્ન-સંશયઃ ॥ ૧૮-૧૦ ॥
(સઃ) ત્યાગી સત્ત્વ-સમાવિષ્ટઃ મેધાવી છિન્ન-સંશયઃ
(ચ ભવતિ સઃ) અકુશલમ્ કર્મ ન દ્વેષ્ટિ, કુશલે (ચ) ન અનુષજ્જતે ।
ન હિ દેહભૃતા શક્યં ત્યક્તું કર્માણ્યશેષતઃ ।
યસ્તુ કર્મફલત્યાગી સ ત્યાગીત્યભિધીયતે ॥ ૧૮-૧૧ ॥
ન હિ દેહ-ભૃતા શક્યમ્ ત્યક્તુમ્ કર્માણિ અશેષતઃ ।
યઃ તુ કર્મ-ફલ-ત્યાગી સઃ ત્યાગી ઇતિ અભિધીયતે ॥ ૧૮-૧૧ ॥
દેહ-ભૃતા અશેષતઃ કર્માણિ ત્યક્તુમ્ ન શક્યમ્,
યઃ તુ હિ કર્મ-ફલ-ત્યાગી સઃ ત્યાગી ઇતિ અભિધીયતે ।
અનિષ્ટમિષ્ટં મિશ્રં ચ ત્રિવિધં કર્મણઃ ફલમ્ ।
ભવત્યત્યાગિનાં પ્રેત્ય ન તુ સંન્યાસિનાં ક્વચિત્ ॥ ૧૮-૧૨ ॥
અનિષ્ટમ્ ઇષ્ટમ્ મિશ્રમ્ ચ ત્રિવિધમ્ કર્મણઃ ફલમ્ ।
ભવતિ અત્યાગિનામ્ પ્રેત્ય ન તુ સંન્યાસિનામ્ ક્વચિત્ ॥ ૧૮-૧૨ ॥
અનિષ્ટમ્, ઇષ્ટમ્, મિશ્રમ્ ચ (ઇતિ) ત્રિવિધમ્ કર્મણઃ ફલમ્
પ્રેત્ય અત્યાગિનામ્ ભવતિ, સંન્યાસિનામ્ તુ ક્વચિત્ ન (ભવતિ).
પઞ્ચૈતાનિ મહાબાહો કારણાનિ નિબોધ મે ।
સાઙ્ખ્યે કૃતાન્તે પ્રોક્તાનિ સિદ્ધયે સર્વકર્મણામ્ ॥ ૧૮-૧૩ ॥
પઞ્ચ એતાનિ મહા-બાહો કારણાનિ નિબોધ મે ।
સાઙ્ખ્યે કૃત-અન્તે પ્રોક્તાનિ સિદ્ધયે સર્વ-કર્મણામ્ ॥ ૧૮-૧૩ ॥
હે મહા-બાહો! સર્વ-કર્મણામ્ સિદ્ધયે કૃત-અન્તે સાઙ્ખ્યે
પ્રોક્તાનિ એતાનિ પઞ્ચ કારણાનિ મે નિબોધ ।
અધિષ્ઠાનં તથા કર્તા કરણં ચ પૃથગ્વિધમ્ ।
વિવિધાશ્ચ પૃથક્ચેષ્ટા દૈવં ચૈવાત્ર પઞ્ચમમ્ ॥ ૧૮-૧૪ ॥
અધિષ્ઠાનમ્ તથા કર્તા કરણમ્ ચ પૃથક્-વિધમ્ ।
વિવિધાઃ ચ પૃથક્ ચેષ્ટાઃ દૈવમ્ ચ એવ અત્ર પઞ્ચમમ્ ॥ ૧૮-૧૪ ॥
અધિષ્ઠાનમ્, તથા કર્તા ચ, પૃથક્-વિધમ્ કરણમ્ ચ,
વિવિધાઃ પૃથક્ ચેષ્ટાઃ, અત્ર દૈવમ્ પઞ્ચમમ્ એવ (ભવતિ).
શરીરવાઙ્મનોભિર્યત્કર્મ પ્રારભતે નરઃ ।
ન્યાય્યં વા વિપરીતં વા પઞ્ચૈતે તસ્ય હેતવઃ ॥ ૧૮-૧૫ ॥
શરીર-વાક્-મનોભિઃ યત્ કર્મ પ્રારભતે નરઃ ।
ન્યાય્યમ્ વા વિપરીતં વા પઞ્ચ એતે તસ્ય હેતવઃ ॥ ૧૮-૧૫ ॥
નરઃ શરીર-વાક્-મનોભિઃ ન્યાય્યમ્ વા વિપરીતં વા યત્
કર્મ પ્રારભતે, તસ્ય એતે પઞ્ચ હેતવઃ (સન્તિ) ।
તત્રૈવં સતિ કર્તારમાત્માનં કેવલં તુ યઃ ।
પશ્યત્યકૃતબુદ્ધિત્વાન્ન સ પશ્યતિ દુર્મતિઃ ॥ ૧૮-૧૬ ॥
તત્ર એવમ્ સતિ કર્તારમ્ આત્માનમ્ કેવલમ્ તુ યઃ ।
પશ્યતિ અકૃત-બુદ્ધિત્વાત્ ન સઃ પશ્યતિ દુર્મતિઃ ॥ ૧૮-૧૬ ॥
તત્ર એવમ્ સતિ યઃ તુ કેવલમ્ આત્માનમ્ કર્તારમ્ પશ્યતિ,
સઃ દુર્મતિઃ અકૃત-બુદ્ધિત્વાત્ ન પશ્યતિ ।
યસ્ય નાહંકૃતો ભાવો બુદ્ધિર્યસ્ય ન લિપ્યતે ।
હત્વાઽપિ સ ઇમાઁલ્લોકાન્ન હન્તિ ન નિબધ્યતે ॥ ૧૮-૧૭ ॥
યસ્ય ન અહંકૃતઃ ભાવઃ બુદ્ધિઃ યસ્ય ન લિપ્યતે ।
હત્વા અપિ સઃ ઇમાન્ લોકાન્ ન હન્તિ ન નિબધ્યતે ॥ ૧૮-૧૭ ॥
યસ્ય અહંકૃતઃ ભાવઃ ન, યસ્ય બુદ્ધિઃ ન લિપ્યતે, સઃ ઇમાન્
લોકાન્ હત્વા અપિ ન હન્તિ, ન નિબધ્યતે ।
જ્ઞાનં જ્ઞેયં પરિજ્ઞાતા ત્રિવિધા કર્મચોદના ।
કરણં કર્મ કર્તેતિ ત્રિવિધઃ કર્મસંગ્રહઃ ॥ ૧૮-૧૮ ॥
જ્ઞાનમ્ જ્ઞેયમ્ પરિજ્ઞાતા ત્રિવિધા કર્મ-ચોદના ।
કરણમ્ કર્મ કર્તા ઇતિ ત્રિવિધઃ કર્મ-સંગ્રહઃ ॥ ૧૮-૧૮ ॥
જ્ઞાનમ્, જ્ઞેયમ્, પરિજ્ઞાતા ઇતિ ત્રિવિધા કર્મ-ચોદના (અસ્તિ) ।
કરણમ્, કર્મ, કર્તા (ઇતિ) ત્રિવિધઃ કર્મ-સંગ્રહઃ (અસ્તિ) ।
જ્ઞાનં કર્મ ચ કર્તા ચ ત્રિધૈવ ગુણભેદતઃ ।
પ્રોચ્યતે ગુણસઙ્ખ્યાને યથાવચ્છૃણુ તાન્યપિ ॥ ૧૮-૧૯ ॥
જ્ઞાનમ્ કર્મ ચ કર્તા ચ ત્રિધા એવ ગુણ-ભેદતઃ ।
પ્રોચ્યતે ગુણ-સઙ્ખ્યાને યથાવત્ શૃણુ તાનિ અપિ ॥ ૧૮-૧૯ ॥
જ્ઞાનમ્, કર્મ ચ કર્તા ચ ત્રિધા એવ ગુણ-ભેદતઃ
ગુણ-સઙ્ખ્યાને પ્રોચ્યતે, તાનિ અપિ યથાવત્ શૃણુ ।
સર્વભૂતેષુ યેનૈકં ભાવમવ્યયમીક્ષતે ।
અવિભક્તં વિભક્તેષુ તજ્જ્ઞાનં વિદ્ધિ સાત્ત્વિકમ્ ॥ ૧૮-૨૦ ॥
સર્વ-ભૂતેષુ યેન એકમ્ ભાવમ્ અવ્યયમ્ ઈક્ષતે ।
અવિભક્તમ્ વિભક્તેષુ તત્ જ્ઞાનમ્ વિદ્ધિ સાત્ત્વિકમ્ ॥ ૧૮-૨૦ ॥
યેન (જીવઃ) વિભક્તેષુ સર્વ-ભૂતેષુ અવિભક્તમ્, એકમ્
અવ્યયમ્ ભાવમ્ ઈક્ષતે, તત્ જ્ઞાનમ્ સાત્ત્વિકમ્ વિદ્ધિ ।
પૃથક્ત્વેન તુ યજ્જ્ઞાનં નાનાભાવાન્પૃથગ્વિધાન્ ।
વેત્તિ સર્વેષુ ભૂતેષુ તજ્જ્ઞાનં વિદ્ધિ રાજસમ્ ॥ ૧૮-૨૧ ॥
પૃથક્ત્વેન તુ યત્ જ્ઞાનમ્ નાના-ભાવાન્ પૃથક્-વિધાન્ ।
વેત્તિ સર્વેષુ ભૂતેષુ તત્ જ્ઞાનમ્ વિદ્ધિ રાજસમ્ ॥ ૧૮-૨૧ ॥
યત્ જ્ઞાનમ્ પૃથક્ત્વેન સર્વેષુ ભૂતેષુ તુ પૃથક્-વિધાન્
નાના-ભાવાન્ વેત્તિ, તત્ જ્ઞાનમ્ રાજસમ્ વિદ્ધિ ।
યત્તુ કૃત્સ્નવદેકસ્મિન્કાર્યે સક્તમહૈતુકમ્ ।
અતત્ત્વાર્થવદલ્પં ચ તત્તામસમુદાહૃતમ્ ॥ ૧૮-૨૨ ॥
યત્ તુ કૃત્સ્નવત્ એકસ્મિન્ કાર્યે સક્તમ્ અહૈતુકમ્ ।
અતત્ત્વાર્થવત્ અલ્પમ્ ચ તત્ તામસમ્ ઉદાહૃતમ્ ॥ ૧૮-૨૨ ॥
યત્ તુ એકસ્મિન્ કાર્યે કૃત્સ્નવત્ સક્તમ્ અહૈતુકમ્
અતત્ત્વાર્થવત્ અલ્પમ્ ચ, તત્(જ્ઞાનં) તામસમ્ ઉદાહૃતમ્ ।
નિયતં સઙ્ગરહિતમરાગદ્વેષતઃ કૃતમ્ ।
અફલપ્રેપ્સુના કર્મ યત્તત્સાત્ત્વિકમુચ્યતે ॥ ૧૮-૨૩ ॥
નિયતમ્ સઙ્ગ-રહિતમ્ અરાગ-દ્વેષતઃ કૃતમ્ ।
અફલ-પ્રેપ્સુના કર્મ યત્ તત્ સાત્ત્વિકમ્ ઉચ્યતે ॥ ૧૮-૨૩ ॥
અફલ-પ્રેપ્સુના યત્ નિયતમ્ કર્મ સઙ્ગ-રહિતમ્ અરાગ-દ્વેષતઃ
કૃતમ્, તત્ સાત્ત્વિકમ્ ઉચ્યતે ।
યત્તુ કામેપ્સુના કર્મ સાહંકારેણ વા પુનઃ ।
ક્રિયતે બહુલાયાસં તદ્રાજસમુદાહૃતમ્ ॥ ૧૮-૨૪ ॥
યત્ તુ કામ-ઈપ્સુના કર્મ સાહંકારેણ વા પુનઃ ।
ક્રિયતે બહુલ આયાસમ્ તત્ રાજસમ્ ઉદાહૃતમ્ ॥ ૧૮-૨૪ ॥
પુનઃ યત્ તુ કામ-ઈપ્સુના, સાહંકારેણ વા બહુલ આયાસમ્
કર્મ ક્રિયતે, તત્ રાજસમ્ ઉદાહૃતમ્ ।
અનુબન્ધં ક્ષયં હિંસામનપેક્ષ્ય ચ પૌરુષમ્ ।
મોહાદારભ્યતે કર્મ યત્તત્તામસમુચ્યતે ॥ ૧૮-૨૫ ॥
અનુબન્ધમ્ ક્ષયમ્ હિંસામ્ અનપેક્ષ્ય ચ પૌરુષમ્ ।
મોહાત્ આરભ્યતે કર્મ યત્ તત્ તામસમ્ ઉચ્યતે ॥ ૧૮-૨૫ ॥
અનુબન્ધમ્ ક્ષયમ્ હિંસામ્ પૌરુષમ્ ચ અનપેક્ષ્ય
યત્ કર્મ મોહાત્ આરભ્યતે, તત્ તામસમ્ ઉચ્યતે ।
મુક્તસઙ્ગોઽનહંવાદી ધૃત્યુત્સાહસમન્વિતઃ ।
સિદ્ધ્યસિદ્ધ્યોર્નિર્વિકારઃ કર્તા સાત્ત્વિક ઉચ્યતે ॥ ૧૮-૨૬ ॥
મુક્ત-સઙ્ગઃ અનહં-વાદી ધૃતિ-ઉત્સાહ-સમન્વિતઃ ।
સિદ્ધિ-અસિદ્ધ્યોઃ નિર્વિકારઃ કર્તા સાત્ત્વિકઃ ઉચ્યતે ॥ ૧૮-૨૬ ॥
મુક્ત-સઙ્ગઃ, અનહં-વાદી, ધૃતિ-ઉત્સાહ-સમન્વિતઃ,
સિદ્ધિ-અસિદ્ધ્યોઃ નિર્વિકારઃ કર્તા સાત્ત્વિકઃ ઉચ્યતે ।
રાગી કર્મફલપ્રેપ્સુર્લુબ્ધો હિંસાત્મકોઽશુચિઃ ।
હર્ષશોકાન્વિતઃ કર્તા રાજસઃ પરિકીર્તિતઃ ॥ ૧૮-૨૭ ॥
રાગી કર્મ-ફલ-પ્રેપ્સુઃ લુબ્ધઃ હિંસાત્મકઃ અશુચિઃ ।
હર્ષ-શોક-અન્વિતઃ કર્તા રાજસઃ પરિકીર્તિતઃ ॥ ૧૮-૨૭ ॥
રાગી, કર્મ-ફલ-પ્રેપ્સુઃ, લુબ્ધઃ, હિંસાત્મકઃ, અશુચિઃ,
હર્ષ-શોક-અન્વિતઃ કર્તા રાજસઃ પરિકીર્તિતઃ ।
અયુક્તઃ પ્રાકૃતઃ સ્તબ્ધઃ શઠો નૈષ્કૃતિકોઽલસઃ ।
વિષાદી દીર્ઘસૂત્રી ચ કર્તા તામસ ઉચ્યતે ॥ ૧૮-૨૮ ॥
અયુક્તઃ પ્રાકૃતઃ સ્તબ્ધઃ શઠઃ નૈષ્કૃતિકઃ અલસઃ ।
વિષાદી દીર્ઘ-સૂત્રી ચ કર્તા તામસઃ ઉચ્યતે ॥ ૧૮-૨૮ ॥
અયુક્તઃ, પ્રાકૃતઃ, સ્તબ્ધઃ, શઠઃ, નૈષ્કૃતિકઃ, અલસઃ,
વિષાદી, દીર્ઘ-સૂત્રી ચ કર્તા તામસઃ ઉચ્યતે ।
બુદ્ધેર્ભેદં ધૃતેશ્ચૈવ ગુણતસ્ત્રિવિધં શૃણુ ।
પ્રોચ્યમાનમશેષેણ પૃથક્ત્વેન ધનઞ્જય ॥ ૧૮-૨૯ ॥
બુદ્ધેઃ ભેદમ્ ધૃતેઃ ચ એવ ગુણતઃ ત્રિવિધમ્ શૃણુ ।
પ્રોચ્યમાનમ્ અશેષેણ પૃથક્ત્વેન ધનઞ્જય ॥ ૧૮-૨૯ ॥
હે ધનઞ્જય! બુદ્ધેઃ ધૃતેઃ ચ એવ ગુણતઃ ત્રિવિધમ્
ભેદમ્ અશેષેણ પૃથક્ત્વેન પ્રોચ્યમાનમ્ શૃણુ ।
પ્રવૃત્તિં ચ નિવૃત્તિં ચ કાર્યાકાર્યે ભયાભયે ।
બન્ધં મોક્ષં ચ યા વેત્તિ બુદ્ધિઃ સા પાર્થ સાત્ત્વિકી ॥ ૧૮-૩૦ ॥
પ્રવૃત્તિમ્ ચ નિવૃત્તિમ્ ચ કાર્ય-અકાર્યે ભય-અભયે ।
બન્ધમ્ મોક્ષમ્ ચ યા વેત્તિ બુદ્ધિઃ સા પાર્થ સાત્ત્વિકી ॥ ૧૮-૩૦ ॥
હે પાર્થ! યા બુદ્ધિઃ પ્રવૃત્તિમ્ ચ નિવૃત્તિમ્ કાર્ય-અકાર્યે
ભય-અભયે ચ બન્ધમ્ મોક્ષમ્ ચ વેત્તિ, સા સાત્ત્વિકી (મતા).
યયા ધર્મમધર્મં ચ કાર્યં ચાકાર્યમેવ ચ ।
અયથાવત્પ્રજાનાતિ બુદ્ધિઃ સા પાર્થ રાજસી ॥ ૧૮-૩૧ ॥
યયા ધર્મમ્ અધર્મમ્ ચ કાર્યમ્ ચ અકાર્યમ્ એવ ચ ।
અયથાવત્ પ્રજાનાતિ બુદ્ધિઃ સા પાર્થ રાજસી ॥ ૧૮-૩૧ ॥
હે પાર્થ! યયા ચ (બુદ્ધ્યા જીવઃ) ધર્મમ્ અધર્મમ્ ચ,
કાર્યમ્ અકાર્યમ્ ચ, અયથાવત્ એવ પ્રજાનાતિ સા બુદ્ધિઃ રાજસી (મતા).
અધર્મં ધર્મમિતિ યા મન્યતે તમસાવૃતા ।
સર્વાર્થાન્વિપરીતાંશ્ચ બુદ્ધિઃ સા પાર્થ તામસી ॥ ૧૮-૩૨ ॥
અધર્મમ્ ધર્મમ્ ઇતિ યા મન્યતે તમસા આવૃતા ।
સર્વ-અર્થાન્ વિપરીતાન્ ચ બુદ્ધિઃ સા પાર્થ તામસી ॥ ૧૮-૩૨ ॥
હે પાર્થ! યા તમસા આવૃતા (બુદ્ધિઃ) અધર્મમ્ ધર્મમ્
સર્વ-અર્થાન્ વિપરીતાન્ ચ ઇતિ મન્યતે, સા બુદ્ધિઃ તામસી (સ્મૃતા) ।
ધૃત્યા યયા ધારયતે મનઃપ્રાણેન્દ્રિયક્રિયાઃ ।
યોગેનાવ્યભિચારિણ્યા ધૃતિઃ સા પાર્થ સાત્ત્વિકી ॥ ૧૮-૩૩ ॥
ધૃત્યા યયા ધારયતે મનઃ-પ્રાણ-ઇન્દ્રિય-ક્રિયાઃ ।
યોગેન અવ્યભિચારિણ્યા ધૃતિઃ સા પાર્થ સાત્ત્વિકી ॥ ૧૮-૩૩ ॥
હે પાર્થ! (નરઃ) યયા અવ્યભિચારિણ્યા ધૃત્યા
મનઃ-પ્રાણ-ઇન્દ્રિય-ક્રિયાઃ યોગેન ધારયતે, સા ધૃતિઃ સાત્ત્વિકી (અસ્તિ) ।
યયા તુ ધર્મકામાર્થાન્ધૃત્યા ધારયતેઽર્જુન ।
પ્રસઙ્ગેન ફલાકાઙ્ક્ષી ધૃતિઃ સા પાર્થ રાજસી ॥ ૧૮-૩૪ ॥
યયા તુ ધર્મ-કામ-અર્થાન્ ધૃત્યા ધારયતે અર્જુન ।
પ્રસઙ્ગેન ફલ-આકાઙ્ક્ષી ધૃતિઃ સા પાર્થ રાજસી ॥ ૧૮-૩૪ ॥
હે અર્જુન! યયા ધૃત્યા પ્રસઙ્ગેન ફલ-આકાઙ્ક્ષી તુ (સન્)
ધર્મ-કામ-અર્થાન્ (નરઃ) ધારયતે, હે પાર્થ! સા
ધૃતિઃ રાજસી (અસ્તિ) ।
યયા સ્વપ્નં ભયં શોકં વિષાદં મદમેવ ચ ।
ન વિમુઞ્ચતિ દુર્મેધા ધૃતિઃ સા પાર્થ તામસી ॥ ૧૮-૩૫ ॥
યયા સ્વપ્નમ્ ભયમ્ શોકમ્ વિષાદમ્ મદમ્ એવ ચ ।
ન વિમુઞ્ચતિ દુર્મેધા ધૃતિઃ સા પાર્થ તામસી ॥ ૧૮-૩૫ ॥
હે પાર્થ! દુર્મેધા (નરઃ) યયા સ્વપ્નમ્, ભયમ્, શોકમ્,
વિષાદમ્, મદમ્ એવ ચ ન વિમુઞ્ચતિ, સા ધૃતિઃ તામસી (મતા) ।
સુખં ત્વિદાનીં ત્રિવિધં શૃણુ મે ભરતર્ષભ ।
અભ્યાસાદ્રમતે યત્ર દુઃખાન્તં ચ નિગચ્છતિ ॥ ૧૮-૩૬ ॥
સુખમ્ તુ ઇદાનીમ્ ત્રિવિધમ્ શૃણુ મે ભરતર્ષભ ।
અભ્યાસાત્ રમતે યત્ર દુઃખાન્તમ્ ચ નિગચ્છતિ ॥ ૧૮-૩૬ ॥
હે ભરતર્ષભ! ઇદાનીમ્ તુ ત્રિવિધમ્ સુખમ્ મે શૃણુ,
યત્ર (સુખે જીવઃ) અભ્યાસાત્ રમતે, દુઃખાન્તમ્ ચ નિગચ્છતિ ।
યત્તદગ્રે વિષમિવ પરિણામેઽમૃતોપમમ્ ।
તત્સુખં સાત્ત્વિકં પ્રોક્તમાત્મબુદ્ધિપ્રસાદજમ્ ॥ ૧૮-૩૭ ॥
યત્ તત્ અગ્રે વિષમ્ ઇવ પરિણામે અમૃત-ઉપમમ્ ।
તત્ સુખમ્ સાત્ત્વિકમ્ પ્રોક્તમ્ આત્મ-બુદ્ધિ-પ્રસાદજમ્ ॥ ૧૮-૩૭ ॥
યત્ અગ્રે વિષમ્ ઇવ, પરિણામે અમૃત-ઉપમમ્ તત્
આત્મ-બુદ્ધિ-પ્રસાદજમ્ (અસ્તિ), તત્ સુખમ્ સાત્ત્વિકમ્ પ્રોક્તમ્ ।
વિષયેન્દ્રિયસંયોગાદ્યત્તદગ્રેઽમૃતોપમમ્ ।
પરિણામે વિષમિવ તત્સુખં રાજસં સ્મૃતમ્ ॥ ૧૮-૩૮ ॥
વિષય-ઇન્દ્રિય-સંયોગાત્ યત્ તત્ અગ્રે અમૃત-ઉપમમ્ ।
પરિણામે વિષમ્ ઇવ તત્ સુખમ્ રાજસમ્ સ્મૃતમ્ ॥ ૧૮-૩૮ ॥
યત્ વિષય-ઇન્દ્રિય-સંયોગાત્ અગ્રે અમૃત-ઉપમમ્, તત્
પરિણામે (ચ) વિષમ્ ઇવ (અસ્તિ) તત્ સુખમ્ રાજસમ્ સ્મૃતમ્ ।
યદગ્રે ચાનુબન્ધે ચ સુખં મોહનમાત્મનઃ ।
નિદ્રાલસ્યપ્રમાદોત્થં તત્તામસમુદાહૃતમ્ ॥ ૧૮-૩૯ ॥
યત્ અગ્રે ચ અનુબન્ધે ચ સુખમ્ મોહનમ્ આત્મનઃ ।
નિદ્રા-આલસ્ય-પ્રમાદ-ઉત્થમ્ તત્ તામસમ્ ઉદાહૃતમ્ ॥ ૧૮-૩૯ ॥
યત્ અગ્રે ચ અનુબન્ધે ચ આત્મનઃ મોહનમ્ નિદ્રા-આલસ્ય-પ્રમાદ-ઉત્થમ્,
તત્ સુખમ્ તામસમ્ ઉદાહૃતમ્ ।
ન તદસ્તિ પૃથિવ્યાં વા દિવિ દેવેષુ વા પુનઃ ।
સત્ત્વં પ્રકૃતિજૈર્મુક્તં યદેભિઃ સ્યાત્ત્રિભિર્ગુણૈઃ ॥ ૧૮-૪૦ ॥
ન તત્ અસ્તિ પૃથિવ્યામ્ વા દિવિ દેવેષુ વા પુનઃ ।
સત્ત્વમ્ પ્રકૃતિજૈઃ મુક્તમ્ યત્ એભિઃ સ્યાત્ ત્રિભિઃ ગુણૈઃ ॥ ૧૮-૪૦ ॥
યત્ સત્ત્વમ્ એભિઃ પ્રકૃતિજૈઃ ત્રિભિઃ ગુણૈઃ મુક્તમ્ સ્યાત્, તત્
પૃથિવ્યામ્ વા દિવિ વા પુનઃ દેવેષુ (વા) ન અસ્તિ ।
બ્રાહ્મણક્ષત્રિયવિશાં શૂદ્રાણાં ચ પરન્તપ ।
કર્માણિ પ્રવિભક્તાનિ સ્વભાવપ્રભવૈર્ગુણૈઃ ॥ ૧૮-૪૧ ॥
બ્રાહ્મણ-ક્ષત્રિય-વિશામ્ શૂદ્રાણામ્ ચ પરન્તપ ।
કર્માણિ પ્રવિભક્તાનિ સ્વભાવ-પ્રભવૈઃ ગુણૈઃ ॥ ૧૮-૪૧ ॥
હે પરન્તપ! બ્રાહ્મણ-ક્ષત્રિય-વિશામ્ શૂદ્રાણામ્ ચ
કર્માણિ સ્વભાવ-પ્રભવૈઃ ગુણૈઃ પ્રવિભક્તાનિ (સન્તિ) ।
શમો દમસ્તપઃ શૌચં ક્ષાન્તિરાર્જવમેવ ચ ।
જ્ઞાનં વિજ્ઞાનમાસ્તિક્યં બ્રહ્મકર્મ સ્વભાવજમ્ ॥ ૧૮-૪૨ ॥
શમઃ દમઃ તપઃ શૌચમ્ ક્ષાન્તિઃ આર્જવમ્ એવ ચ ।
જ્ઞાનમ્ વિજ્ઞાનમ્ આસ્તિક્યમ્ બ્રહ્મ-કર્મ સ્વભાવજમ્ ॥ ૧૮-૪૨ ॥
શમઃ, દમઃ, તપઃ, શૌચમ્, ક્ષાન્તિઃ, આર્જવમ્, જ્ઞાનમ્,
વિજ્ઞાનમ્, આસ્તિક્યમ્ એવ ચ (ઇતિ) સ્વભાવજમ્ બ્રહ્મ-કર્મ (અસ્તિ) ।
શૌર્યં તેજો ધૃતિર્દાક્ષ્યં યુદ્ધે ચાપ્યપલાયનમ્ ।
દાનમીશ્વરભાવશ્ચ ક્ષાત્રં કર્મ સ્વભાવજમ્ ॥ ૧૮-૪૩ ॥
શૌર્યમ્ તેજઃ ધૃતિઃ દાક્ષ્યમ્ યુદ્ધે ચ અપિ અપલાયનમ્ ।
દાનમ્ ઈશ્વર-ભાવઃ ચ ક્ષાત્રમ્ કર્મ સ્વભાવજમ્ ॥ ૧૮-૪૩ ॥
શૌર્યમ્, તેજઃ, ધૃતિઃ, દાક્ષ્યમ્, યુદ્ધે અપિ ચ અપલાયનમ્,
દાનમ્, ઈશ્વર-ભાવઃ ચ (ઇતિ) સ્વભાવજમ્ ક્ષાત્રમ્ કર્મ (અસ્તિ) ।
કૃષિગૌરક્ષ્યવાણિજ્યં વૈશ્યકર્મ સ્વભાવજમ્ ।
પરિચર્યાત્મકં કર્મ શૂદ્રસ્યાપિ સ્વભાવજમ્ ॥ ૧૮-૪૪ ॥
કૃષિ-ગૌરક્ષ્ય-વાણિજ્યમ્ વૈશ્ય-કર્મ સ્વભાવજમ્ ।
પરિચર્યા-આત્મકમ્ કર્મ શૂદ્રસ્ય અપિ સ્વભાવજમ્ ॥ ૧૮-૪૪ ॥
કૃષિ-ગૌરક્ષ્ય-વાણિજ્યમ્ સ્વભાવજમ્ વૈશ્ય-કર્મ (અસ્તિ)
અપિ (ચ) શૂદ્રસ્ય પરિચર્યા-આત્મકમ્ કર્મ સ્વભાવજમ્ (અસ્તિ) ।
સ્વે સ્વે કર્મણ્યભિરતઃ સંસિદ્ધિં લભતે નરઃ ।
સ્વકર્મનિરતઃ સિદ્ધિં યથા વિન્દતિ તચ્છૃણુ ॥ ૧૮-૪૫ ॥
સ્વે સ્વે કર્મણિ અભિરતઃ સંસિદ્ધિમ્ લભતે નરઃ ।
સ્વકર્મ-નિરતઃ સિદ્ધિમ્ યથા વિન્દતિ તત્ શૃણુ ॥ ૧૮-૪૫ ॥
સ્વે સ્વે કર્મણિ અભિરતઃ નરઃ સંસિદ્ધિમ્ લભતે ।
સ્વકર્મ-નિરતઃ (નરઃ) યથા સિદ્ધિમ્ વિન્દતિ, તત્ શૃણુ ।
યતઃ પ્રવૃત્તિર્ભૂતાનાં યેન સર્વમિદં તતમ્ ।
સ્વકર્મણા તમભ્યર્ચ્ય સિદ્ધિં વિન્દતિ માનવઃ ॥ ૧૮-૪૬ ॥
યતઃ પ્રવૃત્તિઃ ભૂતાનામ્ યેન સર્વમ્ ઇદમ્ તતમ્ ।
સ્વકર્મણા તમ્ અભ્યર્ચ્ય સિદ્ધિમ્ વિન્દતિ માનવઃ ॥ ૧૮-૪૬ ॥
યતઃ ભૂતાનામ્ પ્રવૃત્તિઃ (અસ્તિ), યેન ઇદમ્ સર્વમ્ તતમ્
(અસ્તિ) તમ્ (ઈશ્વરં) સ્વકર્મણા અભ્યર્ચ્ય માનવઃ સિદ્ધિમ્ વિન્દતિ ।
શ્રેયાન્સ્વધર્મો વિગુણઃ પરધર્માત્સ્વનુષ્ઠિતાત્ ।
સ્વભાવનિયતં કર્મ કુર્વન્નાપ્નોતિ કિલ્બિષમ્ ॥ ૧૮-૪૭ ॥
શ્રેયાન્ સ્વધર્મઃ વિગુણઃ પર-ધર્માત્ સ્વનુષ્ઠિતાત્ ।
સ્વભાવ-નિયતમ્ કર્મ કુર્વન્ ન આપ્નોતિ કિલ્બિષમ્ ॥ ૧૮-૪૭ ॥
વિગુણઃ સ્વધર્મઃ સ્વનુષ્ઠિતાત્ પર-ધર્માત્ શ્રેયાન્ (અસ્તિ),
સ્વભાવ-નિયતમ્ કર્મ કુર્વન્ (નરઃ) કિલ્બિષમ્ ન આપ્નોતિ ।
સહજં કર્મ કૌન્તેય સદોષમપિ ન ત્યજેત્ ।
સર્વારમ્ભા હિ દોષેણ ધૂમેનાગ્નિરિવાવૃતાઃ ॥ ૧૮-૪૮ ॥
સહજમ્ કર્મ કૌન્તેય સદોષમ્ અપિ ન ત્યજેત્ ।
સર્વારમ્ભાઃ હિ દોષેણ ધૂમેન અગ્નિઃ ઇવ આવૃતાઃ ॥ ૧૮-૪૮ ॥
હે કૌન્તેય! સહજમ્ કર્મ સદોષમ્ અપિ ન ત્યજેત્,
ધૂમેન અગ્નિઃ ઇવ હિ સર્વારમ્ભાઃ દોષેણ આવૃતાઃ (સન્તિ) ।
અસક્તબુદ્ધિઃ સર્વત્ર જિતાત્મા વિગતસ્પૃહઃ ।
નૈષ્કર્મ્યસિદ્ધિં પરમાં સંન્યાસેનાધિગચ્છતિ ॥ ૧૮-૪૯ ॥
અસક્ત-બુદ્ધિઃ સર્વત્ર જિત-આત્મા વિગત-સ્પૃહઃ ।
નૈષ્કર્મ્ય-સિદ્ધિમ્ પરમામ્ સંન્યાસેન અધિગચ્છતિ ॥ ૧૮-૪૯ ॥
સર્વત્ર અસક્ત-બુદ્ધિઃ જિત-આત્મા, વિગત-સ્પૃહઃ (નરઃ)
પરમામ્ નૈષ્કર્મ્ય-સિદ્ધિમ્ સંન્યાસેન અધિગચ્છતિ ।
સિદ્ધિં પ્રાપ્તો યથા બ્રહ્મ તથાપ્નોતિ નિબોધ મે ।
સમાસેનૈવ કૌન્તેય નિષ્ઠા જ્ઞાનસ્ય યા પરા ॥ ૧૮-૫૦ ॥
સિદ્ધિમ્ પ્રાપ્તઃ યથા બ્રહ્મ તથા આપ્નોતિ નિબોધ મે ।
સમાસેન એવ કૌન્તેય નિષ્ઠા જ્ઞાનસ્ય યા પરા ॥ ૧૮-૫૦ ॥
હે કૌન્તેય! સિદ્ધિમ્ પ્રાપ્તઃ (માનવઃ) યથા બ્રહ્મ આપ્નોતિ,
તથા મે સમાસેન એવ નિબોધ, યા (ચ ઇયં બ્રહ્મ-પ્રાપ્તિઃ)
(સા) જ્ઞાનસ્ય પરા નિષ્ઠા (વર્તતે) ।
બુદ્ધ્યા વિશુદ્ધયા યુક્તો ધૃત્યાત્માનં નિયમ્ય ચ ।
શબ્દાદીન્વિષયાંસ્ત્યક્ત્વા રાગદ્વેષૌ વ્યુદસ્ય ચ ॥ ૧૮-૫૧ ॥
બુદ્ધ્યા વિશુદ્ધયા યુક્તઃ ધૃત્યા આત્માનમ્ નિયમ્ય ચ ।
શબ્દાદીન્ વિષયાન્ ત્યક્ત્વા રાગ-દ્વેષૌ વ્યુદસ્ય ચ ॥ ૧૮-૫૧ ॥
વિશુદ્ધયા બુદ્ધ્યા યુક્તઃ, ધૃત્યા આત્માનમ્ નિયમ્ય ચ,
શબ્દાદીન્ વિષયાન્ ત્યક્ત્વા, રાગ-દ્વેષૌ ચ વ્યુદસ્ય,
વિવિક્તસેવી લઘ્વાશી યતવાક્કાયમાનસઃ ।
ધ્યાનયોગપરો નિત્યં વૈરાગ્યં સમુપાશ્રિતઃ ॥ ૧૮-૫૨ ॥
વિવિક્ત-સેવી લઘુ-આશી યત-વાક્-કાય-માનસઃ ।
ધ્યાન-યોગ-પરઃ નિત્યમ્ વૈરાગ્યમ્ સમુપાશ્રિતઃ ॥ ૧૮-૫૨ ॥
વિવિક્ત-સેવી, લઘુ-આશી, યત-વાક્-કાય-માનસઃ, નિત્યમ્
ધ્યાન-યોગ-પરઃ, વૈરાગ્યમ્ સમુપાશ્રિતઃ (ચ),
અહંકારં બલં દર્પં કામં ક્રોધં પરિગ્રહમ્ ।
વિમુચ્ય નિર્મમઃ શાન્તો બ્રહ્મભૂયાય કલ્પતે ॥ ૧૮-૫૩ ॥
અહંકારમ્ બલમ્ દર્પમ્ કામમ્ ક્રોધમ્ પરિગ્રહમ્ ।
વિમુચ્ય નિર્મમઃ શાન્તઃ બ્રહ્મ-ભૂયાય કલ્પતે ॥ ૧૮-૫૩ ॥
અહંકારમ્ બલમ્ દર્પમ્ કામમ્ ક્રોધમ્ પરિગ્રહમ્ (ચ)
વિમુચ્ય, નિર્મમઃ, શાન્તઃ, (નરઃ) બ્રહ્મ-ભૂયાય કલ્પતે ।
બ્રહ્મભૂતઃ પ્રસન્નાત્મા ન શોચતિ ન કાઙ્ક્ષતિ ।
સમઃ સર્વેષુ ભૂતેષુ મદ્ભક્તિં લભતે પરામ્ ॥ ૧૮-૫૪ ॥
બ્રહ્મ-ભૂતઃ પ્રસન્ન-આત્મા ન શોચતિ ન કાઙ્ક્ષતિ ।
સમઃ સર્વેષુ ભૂતેષુ મત્-ભક્તિમ્ લભતે પરામ્ ॥ ૧૮-૫૪ ॥
બ્રહ્મ-ભૂતઃ પ્રસન્ન-આત્મા (સન્) ન શોચતિ, ન કાઙ્ક્ષતિ,
(ચ) સર્વેષુ ભૂતેષુ સમઃ (ભૂત્વા) પરામ્ મત્-ભક્તિમ્ લભતે ।
ભક્ત્યા મામભિજાનાતિ યાવાન્યશ્ચાસ્મિ તત્ત્વતઃ ।
તતો માં તત્ત્વતો જ્ઞાત્વા વિશતે તદનન્તરમ્ ॥ ૧૮-૫૫ ॥
ભક્ત્યા મામ્ અભિજાનાતિ યાવાન્ યઃ ચ અસ્મિ તત્ત્વતઃ ।
તતઃ મામ્ તત્ત્વતઃ જ્ઞાત્વા વિશતે તત્ અનન્તરમ્ ॥ ૧૮-૫૫ ॥
યાવાન્ યઃ ચ અસ્મિ, (તં) મામ્ તત્ત્વતઃ ભક્ત્યા અભિજાનાતિ,
તતઃ તત્ત્વતઃ મામ્ જ્ઞાત્વા તત્ અનન્તરમ્ (મામ્) વિશતે ।
સર્વકર્માણ્યપિ સદા કુર્વાણો મદ્વ્યપાશ્રયઃ ।
મત્પ્રસાદાદવાપ્નોતિ શાશ્વતં પદમવ્યયમ્ ॥ ૧૮-૫૬ ॥
સર્વ-કર્માણિ અપિ સદા કુર્વાણઃ મત્-વ્યપાશ્રયઃ ।
મત્-પ્રસાદાત્ અવાપ્નોતિ શાશ્વતમ્ પદમ્ અવ્યયમ્ ॥ ૧૮-૫૬ ॥
મત્-વ્યપાશ્રયઃ સદા સર્વ-કર્માણિ અપિ કુર્વાણઃ
મત્-પ્રસાદાત્ શાશ્વતમ્ અવ્યયમ્ પદમ્ અવાપ્નોતિ ।
ચેતસા સર્વકર્માણિ મયિ સંન્યસ્ય મત્પરઃ ।
બુદ્ધિયોગમુપાશ્રિત્ય મચ્ચિત્તઃ સતતં ભવ ॥ ૧૮-૫૭ ॥
ચેતસા સર્વ-કર્માણિ મયિ સંન્યસ્ય મત્-પરઃ ।
બુદ્ધિ-યોગમ્ ઉપાશ્રિત્ય મત્-ચિત્તઃ સતતમ્ ભવ ॥ ૧૮-૫૭ ॥
(ત્વં) સર્વ-કર્માણિ ચેતસા મયિ સંન્યસ્ય, મત્-પરઃ
(સન્), બુદ્ધિ-યોગમ્ ઉપાશ્રિત્ય,સતતમ્ મત્-ચિત્તઃ ભવ ।
મચ્ચિત્તઃ સર્વદુર્ગાણિ મત્પ્રસાદાત્તરિષ્યસિ ।
અથ ચેત્ત્વમહંકારાન્ન શ્રોષ્યસિ વિનઙ્ક્ષ્યસિ ॥ ૧૮-૫૮ ॥
મત્-ચિત્તઃ સર્વ-દુર્ગાણિ મત્-પ્રસાદાત્ તરિષ્યસિ ।
અથ ચેત્ ત્વમ્ અહંકારાત્ ન શ્રોષ્યસિ વિનઙ્ક્ષ્યસિ ॥ ૧૮-૫૮ ॥
(ત્વમ્) મત્-ચિત્તઃ (સન્) સર્વ-દુર્ગાણિ મત્-પ્રસાદાત્
તરિષ્યસિ । અથ ત્વમ્ અહંકારાત્ ન શ્રોષ્યસિ ચેત્, વિનઙ્ક્ષ્યસિ ।
યદહંકારમાશ્રિત્ય ન યોત્સ્ય ઇતિ મન્યસે ।
મિથ્યૈષ વ્યવસાયસ્તે પ્રકૃતિસ્ત્વાં નિયોક્ષ્યતિ ॥ ૧૮-૫૯ ॥
યત્ અહંકારમ્ આશ્રિત્ય ન યોત્સ્યે ઇતિ મન્યસે ।
મિથ્યા એષઃ વ્યવસાયઃ તે પ્રકૃતિઃ ત્વામ્ નિયોક્ષ્યતિ ॥ ૧૮-૫૯ ॥
યત્ અહંકારમ્ આશ્રિત્ય ‘ન યોત્સ્યે’ ઇતિ મન્યસે, (તત્) એષઃ
તે વ્યવસાયઃ મિથ્યા (એવ અસ્તિ), પ્રકૃતિઃ ત્વામ્ નિયોક્ષ્યતિ ।
સ્વભાવજેન કૌન્તેય નિબદ્ધઃ સ્વેન કર્મણા ।
કર્તું નેચ્છસિ યન્મોહાત્કરિષ્યસ્યવશોઽપિ તત્ ॥ ૧૮-૬૦ ॥
સ્વભાવજેન કૌન્તેય નિબદ્ધઃ સ્વેન કર્મણા ।
કર્તુમ્ ન ઇચ્છસિ યત્ મોહાત્ કરિષ્યસિ અવશઃ અપિ તત્ ॥ ૧૮-૬૦ ॥
હે કૌન્તેય! (યતઃ) સ્વભાવજેન સ્વેન કર્મણા નિબદ્ધઃ
(ત્વં) યત્ મોહાત્ કર્તુમ્ ન ઇચ્છસિ, તત્ અવશઃ (સન્)
અપિ કરિષ્યસિ ।
ઈશ્વરઃ સર્વભૂતાનાં હૃદ્દેશેઽર્જુન તિષ્ઠતિ ।
ભ્રામયન્સર્વભૂતાનિ યન્ત્રારૂઢાનિ માયયા ॥ ૧૮-૬૧ ॥
ઈશ્વરઃ સર્વ-ભૂતાનામ્ હૃત્-દેશે અર્જુન તિષ્ઠતિ ।
ભ્રામયન્ સર્વ-ભૂતાનિ યન્ત્ર-આરૂઢાનિ માયયા ॥ ૧૮-૬૧ ॥
હે અર્જુન! યન્ત્ર-આરૂઢાનિ સર્વ-ભૂતાનિ માયયા
ભ્રામયન્ ઈશ્વરઃ સર્વ-ભૂતાનામ્ હૃત્-દેશે તિષ્ઠતિ ।
તમેવ શરણં ગચ્છ સર્વભાવેન ભારત ।
તત્પ્રસાદાત્પરાં શાન્તિં સ્થાનં પ્રાપ્સ્યસિ શાશ્વતમ્ ॥ ૧૮-૬૨ ॥
તમ્ એવ શરણમ્ ગચ્છ સર્વ-ભાવેન ભારત ।
તત્ પ્રસાદાત્ પરામ્ શાન્તિમ્ સ્થાનમ્ પ્રાપ્સ્યસિ શાશ્વતમ્ ॥ ૧૮-૬૨ ॥
હે ભારત! (ત્વં) તમ્ એવ સર્વ-ભાવેન શરણમ્ ગચ્છ ।
તત્ પ્રસાદાત્ પરામ્ શાન્તિમ્ શાશ્વતમ્ સ્થાનમ્ (ચ) પ્રાપ્સ્યસિ ।
ઇતિ તે જ્ઞાનમાખ્યાતં ગુહ્યાદ્ગુહ્યતરં મયા ।
વિમૃશ્યૈતદશેષેણ યથેચ્છસિ તથા કુરુ ॥ ૧૮-૬૩ ॥
ઇતિ તે જ્ઞાનમ્ આખ્યાતમ્ ગુહ્યાત્ ગુહ્યતરં મયા ।
વિમૃશ્ય એતત્ અશેષેણ યથા ઇચ્છસિ તથા કુરુ ॥ ૧૮-૬૩ ॥
ઇતિ ગુહ્યાત્ ગુહ્યતરં જ્ઞાનમ્ મયા તે આખ્યાતમ્,
એતત્ અશેષેણ વિમૃશ્ય, યથા ઇચ્છસિ તથા કુરુ ।
સર્વગુહ્યતમં ભૂયઃ શૃણુ મે પરમં વચઃ ।
ઇષ્ટોઽસિ મે દૃઢમિતિ તતો વક્ષ્યામિ તે હિતમ્ ॥ ૧૮-૬૪ ॥
સર્વ-ગુહ્યતમમ્ ભૂયઃ શૃણુ મે પરમમ્ વચઃ ।
ઇષ્ટઃ અસિ મે દૃઢમ્ ઇતિ તતઃ વક્ષ્યામિ તે હિતમ્ ॥ ૧૮-૬૪ ॥
સર્વ-ગુહ્યતમમ્ પરમમ્ વચઃ મે ભૂયઃ શૃણુ । મે દૃઢમ્
ઇષ્ટઃ અસિ, ઇતિ તતઃ તે હિતમ્ વક્ષ્યામિ ।
મન્મના ભવ મદ્ભક્તો મદ્યાજી માં નમસ્કુરુ ।
મામેવૈષ્યસિ સત્યં તે પ્રતિજાને પ્રિયોઽસિ મે ॥ ૧૮-૬૫ ॥
મત્-મનાઃ ભવ મત્-ભક્તઃ મત્-યાજી મામ્ નમસ્કુરુ ।
મામ્ એવ એષ્યસિ સત્યમ્ તે પ્રતિજાને પ્રિયઃ અસિ મે ॥ ૧૮-૬૫ ॥
મત્-મનાઃ, મત્-ભક્તઃ, મત્-યાજી (ચ) ભવ, મામ્
નમસ્કુરુ (એવં કૃત્વા ત્વં) મામ્ એવ એષ્યસિ । (ઇતિ) તે
સત્યમ્ પ્રતિજાને, (યતઃ ત્વં) મે પ્રિયઃ અસિ ।
સર્વધર્માન્પરિત્યજ્ય મામેકં શરણં વ્રજ ।
અહં ત્વા સર્વપાપેભ્યો મોક્ષ્યયિષ્યામિ મા શુચઃ ॥ ૧૮-૬૬ ॥
સર્વ-ધર્માન્ પરિત્યજ્ય મામ્ એકમ્ શરણમ્ વ્રજ ।
અહમ્ ત્વા સર્વ-પાપેભ્યઃ મોક્ષ્યયિષ્યામિ મા શુચઃ ॥ ૧૮-૬૬ ॥
(ત્વં) સર્વ-ધર્માન્ પરિત્યજ્ય મામ્ એકમ્ શરણમ્ વ્રજ ,
અહમ્ ત્વા સર્વ-પાપેભ્યઃ મોક્ષ્યયિષ્યામિ, (ત્વં) મા શુચઃ ।
ઇદં તે નાતપસ્કાય નાભક્તાય કદાચન ।
ન ચાશુશ્રૂષવે વાચ્યં ન ચ માં યોઽભ્યસૂયતિ ॥ ૧૮-૬૭ ॥
ઇદમ્ તે ન અતપસ્કાય ન અભક્તાય કદાચન ।
ન ચ અશુશ્રૂષવે વાચ્યમ્ ન ચ મામ્ યઃ અભ્યસૂયતિ ॥ ૧૮-૬૭ ॥
ઇદમ્ તે ન અતપસ્કાય, (ચ) ન અભક્તાય, ન ચ અશુશ્રૂષવે,
ન ચ યઃ મામ્ અભ્યસૂયતિ (તસ્મૈ) કદાચન વાચ્યમ્ ।
ય ઇદં પરમં ગુહ્યં મદ્ભક્તેષ્વભિધાસ્યતિ ।
ભક્તિં મયિ પરાં કૃત્વા મામેવૈષ્યત્યસંશયઃ ॥ ૧૮-૬૮ ॥
યઃ ઇદમ્ પરમમ્ ગુહ્યમ્ મત્-ભક્તેષુ અભિધાસ્યતિ ।
ભક્તિમ્ મયિ પરામ્ કૃત્વા મામ્ એવ એષ્યતિ અસંશયઃ ॥ ૧૮-૬૮ ॥
યઃ ઇદમ્ પરમમ્ ગુહ્યમ્ (જ્ઞાનં) મત્-ભક્તેષુ અભિધાસ્યતિ,
(સઃ) મયિ પરામ્ ભક્તિમ્ કૃત્વા, અસંશયઃ (સન્) મામ્
એવ એષ્યતિ ।
ન ચ તસ્માન્મનુષ્યેષુ કશ્ચિન્મે પ્રિયકૃત્તમઃ ।
ભવિતા ન ચ મે તસ્માદન્યઃ પ્રિયતરો ભુવિ ॥ ૧૮-૬૯ ॥
ન ચ તસ્માત્ મનુષ્યેષુ કશ્ચિત્ મે પ્રિય-કૃત્તમઃ ।
ભવિતા ન ચ મે તસ્માત્ અન્યઃ પ્રિયતરઃ ભુવિ ॥ ૧૮-૬૯ ॥
મનુષ્યેષુ ચ કશ્ચિત્ તસ્માત્ પ્રિય-કૃત્તમઃ મે ન (અસ્તિ);
તસ્માત્ અન્યઃ ભુવિ પ્રિયતરઃ ચ મે ન ભવિતા ।
અધ્યેષ્યતે ચ ય ઇમં ધર્મ્યં સંવાદમાવયોઃ ।
જ્ઞાનયજ્ઞેન તેનાહમિષ્ટઃ સ્યામિતિ મે મતિઃ ॥ ૧૮-૭૦ ॥
અધ્યેષ્યતે ચ યઃ ઇમમ્ ધર્મ્યમ્ સંવાદમ્ આવયોઃ ।
જ્ઞાન-યજ્ઞેન તેન અહમ્ ઇષ્ટઃ સ્યામ્ ઇતિ મે મતિઃ ॥ ૧૮-૭૦ ॥
યઃ ચ આવયોઃ ઇમમ્ ધર્મ્યમ્ સંવાદમ્ અધ્યેષ્યતે, તેન
જ્ઞાન-યજ્ઞેન અહમ્ ઇષ્ટઃ સ્યામ્ ઇતિ મે મતિઃ ।
શ્રદ્ધાવાનનસૂયશ્ચ શૃણુયાદપિ યો નરઃ ।
સોઽપિ મુક્તઃ શુભાઁલ્લોકાન્પ્રાપ્નુયાત્પુણ્યકર્મણામ્ ॥ ૧૮-૭૧ ॥
શ્રદ્ધાવાન્ અનસૂયઃ ચ શૃણુયાત્ અપિ યઃ નરઃ ।
સઃ અપિ મુક્તઃ શુભાન્ લોકાન્ પ્રાપ્નુયાત્ પુણ્ય-કર્મણામ્ ॥ ૧૮-૭૧ ॥
શ્રદ્ધાવાન્ અનસૂયઃ ચ યઃ નરઃ (ઇદં) શૃણુયાત્ અપિ સઃ
મુક્તઃ (સન્) પુણ્ય-કર્મણામ્ શુભાન્ લોકાન્ અપિ પ્રાપ્નુયાત્ ।
કચ્ચિદેતચ્છ્રુતં પાર્થ ત્વયૈકાગ્રેણ ચેતસા ।
કચ્ચિદજ્ઞાનસમ્મોહઃ પ્રનષ્ટસ્તે ધનઞ્જય ॥ ૧૮-૭૨ ॥
કચ્ચિત્ એતત્ શ્રુતમ્ પાર્થ ત્વયા એકાગ્રેણ ચેતસા ।
કચ્ચિત્ અજ્ઞાન-સમ્મોહઃ પ્રનષ્ટઃ તે ધનઞ્જય ॥ ૧૮-૭૨ ॥
હે પાર્થ! ત્વયા એતત્ એકાગ્રેણ ચેતસા શ્રુતમ્ કચ્ચિત્?
હે ધનઞ્જય! તે અજ્ઞાન-સમ્મોહઃ પ્રનષ્ટઃ કચ્ચિત્?
અર્જુન ઉવાચ ।
અર્જુનઃ ઉવાચ ।
નષ્ટો મોહઃ સ્મૃતિર્લબ્ધા ત્વત્પ્રસાદાન્મયાચ્યુત ।
સ્થિતોઽસ્મિ ગતસન્દેહઃ કરિષ્યે વચનં તવ ॥ ૧૮-૭૩ ॥
નષ્ટઃ મોહઃ સ્મૃતિઃ લબ્ધા ત્વત્ પ્રસાદાત્ મયા અચ્યુત ।
સ્થિતઃ અસ્મિ ગત-સન્દેહઃ કરિષ્યે વચનમ્ તવ ॥ ૧૮-૭૩ ॥
હે અચ્યુત! ત્વત્ પ્રસાદાત્ (મે) મોહઃ નષ્ટઃ,
મયા સ્મૃતિઃ લબ્ધા, (અહં) ગત-સન્દેહઃ સ્થિતઃ અસ્મિ,
(ઇદાનીં) તવ વચનમ્ કરિષ્યે ।
સઞ્જય ઉવાચ ।
સઞ્જયઃ ઉવાચ ।
ઇત્યહં વાસુદેવસ્ય પાર્થસ્ય ચ મહાત્મનઃ ।
સંવાદમિમમશ્રૌષમદ્ભુતં રોમહર્ષણમ્ ॥ ૧૮-૭૪ ॥
ઇતિ અહમ્ વાસુદેવસ્ય પાર્થસ્ય ચ મહાત્મનઃ ।
સંવાદમ્ ઇમમ્ અશ્રૌષમ્ અદ્ભુતમ્ રોમ-હર્ષણમ્ ॥ ૧૮-૭૪ ॥
ઇતિ અહમ્ વાસુદેવસ્ય મહાત્મનઃ પાર્થસ્ય ચ ઇમમ્ અદ્ભુતમ્
રોમ-હર્ષણમ્ સંવાદમ્ અશ્રૌષમ્ ।
વ્યાસપ્રસાદાચ્છ્રુતવાનેતદ્ગુહ્યમહં પરમ્ ।
યોગં યોગેશ્વરાત્કૃષ્ણાત્સાક્ષાત્કથયતઃ સ્વયમ્ ॥ ૧૮-૭૫ ॥
વ્યાસ-પ્રસાદાત્ શ્રુતવાન્ એતત્ ગુહ્યમ્ અહમ્ પરમ્ ।
યોગમ્ યોગેશ્વરાત્ કૃષ્ણાત્ સાક્ષાત્ કથયતઃ સ્વયમ્ ॥ ૧૮-૭૫ ॥
વ્યાસ-પ્રસાદાત્ સ્વયમ્ યોગમ્ કથયતઃ યોગેશ્વરાત્ કૃષ્ણાત્
એતત્ પરમ્ ગુહ્યમ્ અહમ્ સાક્ષાત્ શ્રુતવાન્ ।
રાજન્સંસ્મૃત્ય સંસ્મૃત્ય સંવાદમિમમદ્ભુતમ્ ।
કેશવાર્જુનયોઃ પુણ્યં હૃષ્યામિ ચ મુહુર્મુહુઃ ॥ ૧૮-૭૬ ॥
રાજન્ સંસ્મૃત્ય સંસ્મૃત્ય સંવાદમ્ ઇમમ્ અદ્ભુતમ્ ।
કેશવ-અર્જુનયોઃ પુણ્યમ્ હૃષ્યામિ ચ મુહુઃ મુહુઃ ॥ ૧૮-૭૬ ॥
હે રાજન્! (અહં) કેશવ-અર્જુનયોઃ ઇમમ્ પુણ્યમ્ અદ્ભુતમ્
ચ સંવાદમ્ સંસ્મૃત્ય સંસ્મૃત્ય મુહુઃ મુહુઃ હૃષ્યામિ ।
તચ્ચ સંસ્મૃત્ય સંસ્મૃત્ય રૂપમત્યદ્ભુતં હરેઃ ।
વિસ્મયો મે મહાન્ રાજન્હૃષ્યામિ ચ પુનઃ પુનઃ ॥ ૧૮-૭૭ ॥
તત્ ચ સંસ્મૃત્ય સંસ્મૃત્ય રૂપમ્ અતિ-અદ્ભુતમ્ હરેઃ ।
વિસ્મયઃ મે મહાન્ રાજન્ હૃષ્યામિ ચ પુનઃ પુનઃ ॥ ૧૮-૭૭ ॥
હે રાજન્! હરેઃ તત્ ચ અતિ-અદ્ભુતમ્ રૂપમ્ સંસ્મૃત્ય
સંસ્મૃત્ય મે મહાન્ વિસ્મયઃ (ભવતિ), (અહં) પુનઃ પુનઃ હૃષ્યામિ ચ ।
યત્ર યોગેશ્વરઃ કૃષ્ણો યત્ર પાર્થો ધનુર્ધરઃ ।
તત્ર શ્રીર્વિજયો ભૂતિર્ધ્રુવા નીતિર્મતિર્મમ ॥ ૧૮-૭૮ ॥
યત્ર યોગેશ્વરઃ કૃષ્ણઃ યત્ર પાર્થઃ ધનુર્ધરઃ ।
તત્ર શ્રીઃ વિજયઃ ભૂતિઃ ધ્રુવા નીતિઃ મતિઃ મમ ॥ ૧૮-૭૮ ॥
યત્ર યોગેશ્વરઃ કૃષ્ણઃ યત્ર ધનુર્ધરઃ પાર્થઃ,
તત્ર શ્રીઃ, વિજયઃ, ભૂતિઃ, ધ્રુવા નીતિઃ (ચ ઇતિ)
મમ મતિઃ (અસ્તિ) ।
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે
મોક્ષસંન્યાસયોગો નામ અષ્ટાદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૮ ॥
ૐ તત્ સત્ ઇતિ શ્રીમત્ ભગવત્ ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ
બ્રહ્મ-વિદ્યાયામ્ યોગ-શાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણ-અર્જુન-સંવાદે
મોક્ષ-સંન્યાસ-યોગઃ નામ અષ્ટાદશઃ અધ્યાયઃ ॥ ૧૮ ॥
Also Read:
Gita – Sandhi Vigraha and Anvaya Lyrics in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil
