Shiva Geetaa in Gujarati:
॥ શ્રીશિવગીતા ॥
॥ શિવ ગીતા ॥
અથ શ્રીપદ્મપુરાણે ઉપરિભાગે શિવગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શિવરાઘવસંવાદે
૧ શિવભક્ત્યુત્કર્ષનિરૂપણં નામ પ્રથમોઽધ્યાયઃ ॥ ૧ ॥ ૪૦
૨ વૈરાગ્યોપદેશો નામ દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ ॥ ૨ ॥ ૪૩
૩ વિરજાદીક્ષાનિરૂપણં નામ તૃતીયોઽધ્યાયઃ ॥ ૩ ॥ ૩૫
૪ શિવપ્રદુર્ભાવાખ્યઃ નામ ચતુર્થોઽધ્યાયઃ ॥ ૪ ॥ ૫૨
૫ રામાય વરપ્રદાનં નામ પઞ્ચમોઽધ્યાયઃ ॥ ૫ ॥ ૪૧
૬ વિભૂતિયોગો નામ ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ ॥ ૬ ॥ ૬૦
૭ વિશ્વરૂપદર્શનં નામ સપ્તમોઽધ્યાયઃ ॥ ૭ ॥ ૪૭
૮ પિણ્ડોત્પત્તિકથનં નામ અષ્ટમોઽધ્યાયઃ ॥ ૮ ॥ ૭૦
૯ દેહસ્વરૂપનિર્ણયો નામ નવમોઽધ્યાયઃ ॥ ૯ ॥ ૫૧
૧૦ જીવસ્વરૂપકથનં નામ દશમોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૦ ॥ ૬૩
૧૧ જીવગત્યાદિનિરૂપણં નામ એકાદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૧ ॥ ૪૫
૧૨ ઉપાસનાજ્ઞાનફલં નામ દ્વાદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૨ ॥ ૪૨
૧૩ મોક્ષયોગો નામ ત્રયોદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૩ ॥ ૩૮
૧૪ પઞ્ચકોશોપપાદનં નામ ચતુર્દશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૪ ॥ ૪૫
૧૫ ભક્તિયોગો નામ પઞ્ચદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૫ ॥ ૪૨
૧૬ ગીતાધિકારિનિરૂપણં નામ ષોડશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૬ ॥ ૬૯ ટ્ = ૭૮૩
॥ શિવ ગીતા ॥
અથ પ્રથમોઽધ્યાયઃ ।
સૂત ઉવાચ ॥
અથાતઃ સમ્પ્રવક્ષ્યામિ શુદ્ધં કૈવલ્યમુક્તિદમ્ ।
અનુગ્રહાન્મહેશસ્ય ભવદુઃખસ્ય ભેષજમ્ ॥ ૧ ॥
ન કર્મણામનુષ્ઠાનૈર્ન દાનૈસ્તપસાપિ વા ।
કૈવલ્યં લભતે મર્ત્યઃ કિંતુ જ્ઞાનેન કેવલમ્ ॥ ૨ ॥
રામાય દણ્ડકારણ્યે પાર્વતીપતિના પુરા ।
યા પ્રોક્તા શિવગીતાખ્યા ગુહ્યાદ્ગુહ્યતમા હિ સા ॥ ૩ ॥
યસ્યાઃ શ્રવણમાત્રેણ નૃણાં મુક્તિર્ધ્રુવં ભવેત્ ।
પુરા સનત્કુમારાય સ્કન્દેનાભિહિતા હિ સા ॥ ૪ ॥
સનત્કુમારઃ પ્રોવાચ વ્યાસાય મુનિસત્તમાઃ ।
મહ્યં કૃપાતિરેકેણ પ્રદદૌ બાદરાયણઃ ॥ ૫ ॥
ઉક્તં ચ તેન કસ્મૈચિન્ન દાતવ્યમિદં ત્વયા ।
સૂતપુત્રાન્યથા દેવાઃ ક્ષુભ્યન્તિ ચ શપન્તિ ચ ॥ ૬ ॥
અથ પૃષ્ટો મયા વિપ્રા ભગવાન્બાદરાયણઃ ।
ભગવન્દેવતાઃ સર્વાઃ કિં ક્ષુભ્યન્તિ શપન્તિ ચ ॥ ૭ ॥
તાસામત્રાસ્તિ કા હાનિર્યયા કુપ્યન્તિ દેવતાઃ ।
પારાશર્યોઽથ મામાહ યત્પૃષ્ટં શૃણુ વત્સ તત્ ॥ ૮ ॥
નિત્યાગ્નિહોત્રિણો વિપ્રાઃ સંતિ યે ગૃહમેધિનઃ ।
ત એવ સર્વફલદાઃ સુરાણાં કામધેનવઃ ॥ ૯ ॥
ભક્ષ્યં ભોજ્યં ચ પેયં ચ યદ્યદિષ્ટં સુપર્વણામ્ ।
અગ્નૌ હુતેન હવિષા સત્સર્વં લભ્યતે દિવિ ॥ ૧૦ ॥
નાન્યદસ્તિ સુરેશાનામિષ્ટસિદ્ધિપ્રદં દિવિ ।
દોગ્ધ્રી ધેનુર્યથા નીતા દુઃખદા ગૃહમેધિનામ્ ॥ ૧૧ ॥
તથૈવ જ્ઞાનવાન્વિપ્રો દેવાનાં દુઃખદો ભવેત્ ।
ત્રિદશાસ્તેન વિઘ્નન્તિ પ્રવિષ્ટા વિષયં નૃણામ્ ॥ ૧૨ ॥
તતો ન જાયતે ભક્તિઃ શિવે કસ્યાપિ દેહિનઃ ।
તસ્માદવિદુષાં નૈવ જાયતે શૂલપાણિનઃ ॥ ૧૩ ॥
યથાકથંચિજ્જાતાપિ મધ્યે વિચ્છિદ્યતે નૃણામ્ ।
જાતં વાપિ શિવજ્ઞાનં ન વિશ્વાસં ભજત્યલમ્ ॥ ૧૪ ॥
ઋષય ઊચુઃ ॥
યદ્યેવં દેવતા વિઘ્નમાચરન્તિ તનૂભૃતામ્ ।
પૌરુષં તત્ર કસ્યાસ્તિ યેન મુક્તિર્ભવિષ્યતિ ॥ ૧૫ ॥
સત્યં સૂતાત્મજ બ્રૂહિ તત્રોપાયોઽસ્તિ વા ન વા ॥
સૂત ઉવાચ ॥
કોટિજન્માર્જિતૈઃ પુણ્યૈઃ શિવે ભક્તિઃ પ્રજાયતે ॥ ૧૬ ॥
ઇષ્ટાપૂર્તાદિકર્માણિ તેનાચરતિ માનવઃ ।
શિવાર્પણધિયા કામાન્પરિત્યજ્ય યથાવિધિ ॥ ૧૭ ॥
અનુગ્રહાત્તેન શંભોર્જાયતે સુદૃઢો નરઃ ।
તતો ભીતાઃ પલાયન્તે વિઘ્નં હિત્વા સુરેશ્વરાઃ ॥ ૧૮ ॥
જાયતે તેન શુશ્રૂષા ચરિતે ચન્દ્રમૌલિનઃ ।
શૃણ્વતો જાયતે જ્ઞાનં જ્ઞાનાદેવ વિમુચ્યતે ॥ ૧૯ ॥
બહુનાત્ર વિમુક્તેન યસ્ય ભક્તિઃ શિવે દૃઢા ।
મહાપાપોપપાપૌઘકોટિગ્રસ્તોઽપિ મુચ્યતે ॥ ૨૦ ॥
અનાદરેણ શાઠ્યેન પરિહાસેન માયયા ।
શિવભક્તિરતશ્ચેત્સ્યાદન્ત્યજોઽપિ વિમુચ્યતે ॥ ૨૧ ॥
એવં ભક્તિશ્ચ સર્વેષાં સર્વદા સર્વતોમુખી ।
તસ્યાં તુ વિદ્યમાનાયાં યસ્તુ મર્ત્યો ન મુચ્યતે ॥ ૨૨ ॥
સંસારબન્ધનાત્તસ્માદન્યઃ કો વાસ્તિ મૂઢધીઃ ।
નિયમાદ્યસ્તુ કુર્વીત ભક્તિં વા દ્રોહમેવ વા ॥ ૨૩ ॥
તસ્યાપિ ચેત્પ્રસન્નોઽસૌ ફલં યચ્છતિ વાઞ્છિતમ્ ।
ઋદ્ધં કિંચિત્સમાદાય ક્ષુલ્લકં જલમેવ વા ॥ ૨૪ ॥
યો દત્તે નિયમેનાસૌ તસ્મૈ દત્તે જગત્ત્રયમ્ ।
તત્રાપ્યશક્તો નિયમાન્નમસ્કારં પ્રદક્ષિણામ્ ॥ ૨૫ ॥
યઃ કરોતિ મહેશસ્ય તસ્મૈ તુષ્ટો ભવેચ્છિવઃ ।
પ્રદક્ષિણાસ્વશક્તોઽપિ યઃ સ્વાન્તે ચિન્તયેચ્છિવમ્ ॥ ૨૬ ॥
ગચ્છન્સમુપવિષ્ટો વા તસ્યાભીષ્ટં પ્રયચ્છતિ ।
ચન્દનં બિલ્વકાષ્ઠસ્ય પુષ્પાણિ વનજાન્યપિ ॥ ૨૭ ॥
ફલાનિ તાદૃશાન્યેવ યસ્ય પ્રીતિકરાણિ વૈ ।
દુષ્કરં તસ્ય સેવાયાં કિમસ્તિ ભુવનત્રયે ॥ ૨૮ ॥
વન્યેષુ યાદૃશી પ્રીતિર્વર્તતે પરમેશિતુઃ ।
ઉત્તમેષ્વપિ નાસ્ત્યેવ તાદૃશી ગ્રામજેષ્વપિ ॥ ૨૯ ॥
તં ત્યક્ત્વા તાદૃશં દેવં યઃ સેવેતાન્યદેવતામ્ ।
સ હિ ભાગીરથીં ત્યક્ત્વા કાઙ્ક્ષતે મૃગતૃષ્ણિકામ્ ॥ ૩૦ ॥
કિંતુ યસ્યાસ્તિ દુરિતં કોટિજન્મસુ સંચિતમ્ ।
તસ્ય પ્રકાશતે નાયમર્થો મોહાન્ધચેતસઃ ॥ ૩૧ ॥
ન કાલનિયમો યત્ર ન દેશસ્ય સ્થલસ્ય ચ ।
યત્રાસ્ય ચિત્રં રમતે તસ્ય ધ્યાનેન કેવલમ્ ॥ ૩૨ ॥
આત્મત્વેન શિવસ્યાસૌ શિવસાયુજ્યમાપ્નુયાત્ ।
અતિસ્વલ્પતરાયુઃ શ્રીર્ભૂતેશાંશાધિપોઽપિ યઃ ॥ ૩૩ ॥
સ તુ રાજાહમસ્મીતિ વાદિનં હન્તિ સાન્વયમ્ ।
કર્તાપિ સર્વલોકાનામક્ષયૈશ્વર્યવાનપિ ॥ ૩૪ ॥
શિવઃ શિવોઽહમસ્મીતિ વાદિનં યં ચ કઞ્ચન ।
આત્મના સહ તાદાત્મ્યભાગિનં કુરુતે ભૃશમ્ ॥ ૩૫ ॥
ધર્માર્થકામમોક્ષાણાં પારં યસ્યાથ યેન વૈ ।
મુનયસ્તત્પ્રવક્ષ્યામિ વ્રતં પાશુપતાભિધમ્ ॥ ૩૬ ॥
કૃત્વા તુ વિરજાં દીક્ષાં ભૂતિરુદ્રાક્ષધારિણઃ ।
જપન્તો વેદસારાખ્યં શિવનામસહસ્રકમ્ ॥ ૩૭ ॥
સંત્યજ્ય તેન મર્ત્યત્વં શૈવીં તનુમવાપ્સ્યથ ।
તતઃ પ્રસન્નો ભગવાઞ્છંકરો લોકશંકરઃ ॥ ૩૮ ॥
ભવતાં દૃશ્યતામેત્ય કૈવલ્યં વઃ પ્રદાસ્યતિ ।
રામાય દણ્ડકારણ્યે યત્પ્રાદાત્કુમ્ભસંભવઃ ॥ ૩૯ ॥
તત્સર્વં વઃ પ્રવક્ષ્યામિ શૃણુધ્વં ભક્તિયોગિનઃ ॥ ૪૦ ॥
ઇતિ શ્રીપદ્મપુરાણે ઉપરિભાગે શિવગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શિવરાઘવસંવાદે
શિવભક્ત્યુત્કર્ષનિરૂપણં નામ પ્રથમોઽધ્યાયઃ ॥ ૧ ॥
અથ દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ ॥
ઋષય ઊચુઃ ॥
કિમર્થમાગતોઽગસ્ત્યો રામચન્દ્રસ્ય સન્નિધિમ્ ।
કથં વા વિરજાં દીક્ષાં કારયામાસ રાઘવમ્ ।
તતઃ કિમાપ્તવાન્ રામઃ ફલં તદ્વક્તુમર્હસિ ॥ ૧ ॥
સૂત ઉવાચ ॥
રાવણેન યદા સીતાઽપહૃતા જનકાત્મજા ।
તદા વિયોગદુઃખેન વિલપન્નાસ રાઘવઃ ॥ ૨ ॥
નિર્નિદ્રો નિરહંકારો નિરાહારો દિવાનિશમ્ ।
મોક્તુમૈચ્છત્તતઃ પ્રાણાન્સાનુજો રઘુનન્દનઃ ॥ ૩ ॥
લોપામુદ્રાપતિર્જ્ઞાત્વા તસ્ય સન્નિધિમાગમત્ ।
અથ તં બોધયામાસ સંસારાસારતાં મુનિઃ ॥ ૪ ॥
અગસ્ત્ય ઉવાચ ॥
કિં વિષીદસિ રાજેન્દ્ર કાન્તા કસ્ય વિચાર્યતામ્ ।
જડઃ કિં નુ વિજાનાતિ દેહોઽયં પાઞ્ચભૌતિકઃ ॥ ૫ ॥
નિર્લેપઃ પરિપૂર્ણશ્ચ સચ્ચિદાનન્દવિગ્રહઃ ।
આત્મા ન જાયતે નૈવ મ્રિયતે ન ચ દુઃખભાક્ ॥ ૬ ॥
સૂર્યોઽસૌ સર્વલોકસ્ય ચક્ષુષ્ટ્વેન વ્યવસ્થિતઃ ।
તથાપિ ચાક્ષુષૈર્દોષૈર્ન કદાચિદ્વિલિપ્યતે ॥ ૭ ॥
સર્વભૂતાન્તરાત્માપિ તદ્વદ્દૃશ્યૈર્ન લિપ્યતે ।
દેહોઽપિ મલપિણ્ડોઽયં મુક્તજીવો જડાત્મકઃ ॥ ૮ ॥
દહ્યતે વહ્નિના કાષ્ઠૈઃ શિવાદ્યૈર્ભક્ષ્યતેઽપિ વા ।
તથાપિ નૈવ જાનાતિ વિરહે તસ્ય કા વ્યથા ॥ ૯ ॥
સુવર્ણગૌરી દૂર્વાયા દલવચ્છ્યામલાપિ વા ।
પીનોત્તુઙ્ગસ્તનાભોગભુગ્નસૂક્ષ્મવલગ્નિકા ॥ ૧૦ ॥
બૃહન્નિતમ્બજઘના રક્તપાદસરોરુહા ।
રાકાચન્દ્રમુખી બિમ્બપ્રતિબિમ્બરદચ્છદા ॥ ૧૧ ॥
નીલેન્દીવરનીકાશનયનદ્વયશોભિતા ।
મત્તકોકિલસઁલ્લાપા મત્તદ્વિરદગામિની ॥ ૧૨ ॥
કટાક્ષૈરનુગૃહ્ણાતિ માં પઞ્ચેષુશરોત્તમૈઃ ।
ઇતિ યાં મન્યતે મૂઢ સ તુ પઞ્ચેષુશાસિતઃ ॥ ૧૩ ॥
તસ્યાવિવેકં વક્ષ્યામિ શૃણુષ્વાવહિતો નૃપ ।
ન ચ સ્ત્રી ન પુમાનેષ નૈવ ચાયં નપુંસકઃ ॥ ૧૪ ॥
અમૂર્તઃ પુરુષઃ પૂર્ણો દ્રષ્ટા દેહી સ જીવિનઃ ।
યા તન્વઙ્ગી મૃદુર્બાલા મલપિણ્ડાત્મિકા જડા ॥ ૧૫ ॥
સા ન પશ્યતિ યત્કિંચિન્ન શૃણોતિ ન જિઘ્રતિ ।
ચર્મમાત્રા તનુસ્તસ્યા બુદ્ધ્વા ત્યક્ષસ્વ રાઘવ ॥ ૧૬ ॥
યા પ્રાણાદધિકા સૈવ હંત તે સ્યાદ્ઘૃણાસ્પદમ્ ।
જાયન્તે યદિ ભૂતેભ્યો દેહિનઃ પાઞ્ચભૌતિકાઃ ॥ ૧૭ ॥
આત્મા યદેકલસ્તેષુ પરિપૂર્ણઃ સનાતનઃ ।
કા કાન્તા તત્ર કઃ કાન્તઃ સર્વ એવ સહોદરાઃ ॥ ૧૮ ॥
નિર્મિતાયાં ગૃહાવલ્યાં તદવચ્છિન્નતાં ગતમ્ ।
નભસ્તસ્યાં તુ દગ્ધાયાં ન કાંચિત્ક્ષતિમૃચ્છતિ ॥ ૧૯ ॥
તદ્વદાત્માપિ દેહેષુ પરિપૂર્ણઃ સનાતનઃ ।
હન્યમાનેષુ તેષ્વેવ સ સ્વયં નૈવ હન્યતે ॥ ૨૦ ॥
હન્તા ચેન્મન્યતે હન્તું હતશ્ચેન્મન્યતે હતમ્ ।
તાવુભૌ ન વિજાનીતો નાયં હન્તિ ન હન્યતે ॥ ૨૧ ॥
અસ્માન્નૃપાતિદુઃખેન કિં ખેદસ્યાસ્તિ કારણમ્ ।
સ્વસ્વરૂપં વિદિત્વેદં દુઃખં ત્યક્ત્વા સુખી ભવ ॥ ૨૨ ॥
રામ ઉવાચ ॥
મુને દેહસ્ય નો દુઃખં નૈવ ચેત્પરમાત્મનઃ ।
સીતાવિયોગદુઃખાગ્નિર્માં ભસ્મીકુરુતે કથમ્ ॥ ૨૩ ॥
સદાઽનુભૂયતે યોઽર્થઃ સ નાસ્તીતિ ત્વયેરિતઃ ।
જાયાતાં તત્ર વિશ્વાસઃ કથં મે મુનિપુઙ્ગવ ॥ ૨૪ ॥
અન્યોઽત્ર નાસ્તિ કો ભોક્તા યેન જન્તુઃ પ્રતપ્યતે ।
સુખસ્ય વાપિ દુઃખસ્ય તદ્બ્રૂહિ મુનિસત્તમ ॥ ૨૫ ॥
અગસ્ત્ય ઉવાચ ॥
દુર્જ્ઞેયા શાંભવી માયા તયા સંમોહ્યતે જગત્ ।
માયા તુ પ્રકૃતિં વિદ્યાન્માયિનં તુ મહેશ્વરમ્ ।૨૬ ॥
તસ્યાવયવભૂતૈસ્તુ વ્યાપ્તં સર્વમિદં જગત્.
સત્યજ્ઞાનાત્મકોઽનન્તો વિભુરાત્મા મહેશ્વરઃ ॥ ૨૭ ॥
તસ્યૈવાંશો જીવલોકે હૃદયે પ્રાણિનાં સ્થિતઃ ।
વિસ્ફુલિઙ્ગા યથા વહ્નેર્જાયન્તે કાષ્ઠયોગતઃ ॥ ૨૮ ॥
અનાદિકર્મસંબદ્ધાસ્તદ્વદંશા મહેશિતુઃ ।
અનાદિવાસનાયુક્તાઃ ક્ષેત્રજ્ઞા ઇતિ તે સ્મૃતાઃ ॥ ૨૯ ॥
મનો બુદ્ધિરહંકારશ્ચિત્તં ચેતિ ચતુષ્ટયમ્ ।
અન્તઃકરણમિત્યાહુસ્તત્ર તે પ્રતિબિમ્બિતાઃ ॥ ૩૦ ॥
જીવત્વં પ્રાપ્નુયુઃ કર્મફલભોક્તાર એવ તે ।
તતો વૈષયિકં તેષાં સુખં વા દુઃખમેવ વા ॥ ૩૧ ॥
ત એવ ભુઞ્જતે ભોગાયતનેઽસ્મિન્ શરીરકે ।
સ્થાવરં જઙ્ગમં ચેતિ દ્વિવિધં વપુરુચ્યતે ॥ ૩૨ ॥
સ્થાવરાસ્તત્ર દેહાઃ સ્યુઃ સૂક્ષ્મા ગુલ્મલતાદયઃ ।
અણ્ડજાઃ સ્વેદજાસ્તદ્વદુદ્ભિજ્જા ઇતિ જઙ્ગમાઃ ॥ ૩૩ ॥
યોનિમન્યે પ્રપદ્યન્તે શરીરત્વાય દેહિનઃ ।
સ્થાણુમન્યેઽનુસંયન્તિ યથાકર્મ યથાશ્રુતમ્ ॥ ૩૪ ॥
સુખ્યહં દુઃખ્યહં ચેતિ જીવ એવાભિમન્યતે ।
નિર્લેપોઽપિ પરં જ્યોતિર્મોહિતઃ શંભુમાયયા ॥ ૩૫ ॥
કામઃ ક્રોધસ્તથા લોભો મદો માત્સર્યમેવ ચ ।
મોહશ્ચેત્યરિષડ્વર્ગમહંકારગતં વિદુઃ ॥ ૩૬ ॥
સ એવ બધ્યતે જીવઃ સ્વપ્નજાગ્રદવસ્થયોઃ ।
સુષુપ્તૌ તદભાવાચ્ચ જીવઃ શંકરતાં ગતઃ ॥ ૩૭ ॥
સ એવ માયાસંસ્પૃષ્ટઃ કારણં સુખદુઃખયોઃ ।
શુક્તો રજતવદ્વિશ્વં માયયા દૃશ્યતે શિવે ॥ ૩૮ ॥
તતો વિવેકજ્ઞાનેન ન કોઽપ્યત્રાસ્તિ દુઃખભાક્ ।
તતો વિરમ દુઃખાત્ત્વં કિં મુધા પરિતપ્યસે ॥ ૩૯ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
મુને સર્વમિદં તથ્યં યન્મદગ્રે ત્વયેરિતમ્ ।
તથાપિ ન જહાત્યેતત્પ્રારબ્ધાદૃષ્ટમુલ્બણમ્ ॥ ૪૦ ॥
મત્તં કુર્યાદ્યથા મદ્યં નષ્ટાવિદ્યમપિ દ્વિજમ્ ।
તદ્વત્પ્રારબ્ધભોગોઽપિ ન જહાતિ વિવેકિનમ્ ॥ ૪૧ ॥
તતઃ કિં બહુનોક્તેન પ્રારબ્ધસચિવઃ સ્મરઃ ।
બાધતે માં દિવારાત્રમહંકારોઽપિ તાદૃશઃ ॥ ૪૨ ॥
અત્યન્તપીડિતો જીવઃ સ્થૂલદેહં વિમુઞ્ચતિ ।
તસ્માજ્જીવાપ્તયે મહ્યમુપાયઃ ક્રિયતાં દ્વિજ ॥ ૪૩ ॥
ઇતિ શ્રીપદ્મપુરાણે ઉપરિભાગે શિવગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શિવરાઘવસંવાદે
વૈરાગ્યોપદેહો નામ દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ ॥ ૨ ॥
અથ તૃતીયોઽધ્યાયઃ ॥
અગસ્ત્ય ઉવાચ ॥
ન ગૃહ્ણાતિ વચઃ પથ્યં કામક્રોધાદિપીડિતઃ ।
હિતં ન રોચતે તસ્ય મુમૂર્ષોરિવ ભેષજમ્ ॥ ૧ ॥
મધ્યેસમુદ્રં યા નીતા સીતા દૈત્યેન માયિના ।
આયાસ્યતિ નરશ્રેષ્ઠ સા કથં તવ સંનિધિમ્ ॥ ૨ ॥
બધ્યન્તે દેવતાઃ સર્વા દ્વારિ મર્કટયૂથવત્ ।
કિં ચ ચામરધારિણ્યો યસ્ય સંતિ સુરાઙ્ગનાઃ ॥ ૩ ॥
ભુઙ્ક્તે ત્રિલોકીમખિલાં યઃ શંભુવરદર્પિતઃ ।
નિષ્કણ્ટકં તસ્ય જયઃ કથં તવ ભવિષ્યતિ ॥ ૪ ॥
ઇન્દ્રજિન્નામ પુત્રો યસ્તસ્યાસ્તીશવરોદ્ધતઃ ।
તસ્યાગ્રે સંગરે દેવા બહુવારં પલાયિતાઃ ॥ ૫ ॥
કુમ્ભકર્ણાહ્વયો ભ્રાતા યસ્યાસ્તિ સુરસૂદનઃ ।
અન્યો દિવ્યાસ્ત્રસંયુક્તશ્ચિરજીવી બિભીષણઃ ॥ ૬ ॥
દુર્ગં યસ્યાસ્તિ લંકાખ્યં દુર્જેયં દેવદાનવૈઃ ।
ચતુરઙ્ગબલં યસ્ય વર્તતે કોટિસંખ્યયા ॥ ૭ ॥
એકાકિના ત્વયા જેયઃ સ કથં નૃપનન્દન ।
આકાંક્ષતે કરે ધર્તું બાલશ્ચન્દ્રમસં યથા ।
તથા ત્વં કામમોહેન જયં તસ્યાભિવાઞ્છસિ ॥ ૮ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
ક્ષત્રિયોઽહં મુનિશ્રેષ્ઠ ભાર્યા મે રક્ષસા હૃતા ।
યદિ તં ન નિહન્મ્યાશુ જીવને મેઽસ્તિ કિં ફલમ્ ॥ ૯ ॥
અતસ્તે તત્ત્વબોધેન ન મે કિંચિત્પ્રયોજનમ્ ।
કામક્રોધાદયઃ સર્વે દહન્ત્યેતે તનું મમ ॥ ૧૦ ॥
અહંકારોઽપિ મે નિત્યં જીવનં હન્તુમુદ્યતઃ ।
હૃતાયાં નિજકાન્તાયાં શત્રુણાઽવમતસ્ય વા ॥ ૧૧ ॥
યસ્ય તત્ત્વબુભુત્સા સ્યાત્સ લોકે પુરુષાધમઃ ।
તસ્માત્તસ્ય વધોપાયં લઙ્ઘયિત્વામ્બુધિં રણે ॥ ૧૨ ॥
અગસ્ત્ય ઉવાચ ॥
એવં ચેચ્છરણં યાહિ પાર્વતીપતિમવ્યયમ્ ।
સ ચેત્પ્રસન્નો ભગવાન્વાઞ્છિતાર્થં પ્રદાસ્યતિ ॥ ૧૩ ॥
દેવૈરજેયઃ શક્રાદ્યૈર્હરિણા બ્રહ્મણાપિ વા ।
સ તે વધ્યઃ કથં વા સ્યાચ્છંકરાનુગ્રહં વિના ॥
અતસ્ત્વાં દીક્ષયિષ્યામિ વિરજામાર્ગમાશ્રિતઃ ।
તેન માર્ગેન મર્ત્યત્વં હિત્વા તેજોમયો ભવ ॥ ૧૫ ॥
યેન હત્વા રણે શત્રૂન્સર્વાન્કામાનવાપ્સ્યસિ ।
ભુક્ત્વા ભૂમણ્ડલે ચાન્તે શિવસાયુજ્યમાપ્સ્યસિ ॥ ૧૬ ॥
સૂત ઉવાચ ॥
અથ પ્રણમ્ય રામસ્તં દણ્ડવન્મુનિસત્તમમ્ ।
ઉવાચ દુઃખનિર્મુક્તઃ પ્રહૃષ્ટેનાન્તરાત્મના ॥ ૧૭ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
કૃતાર્થોઽહં મુને જાતો વાઞ્છિતાર્થો મમાગતઃ ।
પીતામ્બુધિઃ પ્રસન્નસ્ત્વં યદિ મે કિમુ દુર્લભમ્ ।
અતસ્ત્વં વિરજાં દીક્ષાં બ્રૂહિ મે મુનિસત્તમ ॥ ૧૮ ॥
અગસ્ત્ય ઉવાચ ॥
શુક્લપક્ષે ચતુર્દશ્યામષ્ટમ્યાં વા વિશેષતઃ ।
એકાદશ્યાં સોમવારે આર્દ્રાયાં વા સમારભેત્ ॥ ૧૯ ॥
યં વાયુમાહુર્યં રુદ્રં યમગ્નિં પરમેશ્વરમ્ ।
પરાત્પરતરં ચાહુઃ પરાત્પરતરં શિવમ્ ॥ ૨૦ ॥
બ્રહ્મણો જનકં વિષ્ણોર્વહ્નેર્વાયોઃ સદાશિવમ્ ।
ધ્યાત્વાગ્નિનાઽવસથ્યાગ્નિં વિશોધ્ય ચ પૃથક્પૃથક્ ॥ ૨૧ ॥
પઞ્ચભૂતાનિ સંયમ્ય ધ્યાત્વા ગુણવિધિક્રમાત્ ।
માત્રાઃ પઞ્ચ ચતસ્રશ્ચ ત્રિમાત્રાદિસ્તતઃ પરમ્ ॥ ૨૨ ॥
એકમાત્રમમાત્રં હિ દ્વાદશાન્તં વ્યવસ્થિતમ્ ।
સ્થિત્યાં સ્થાપ્યામૃતો ભૂત્વા વ્રતં પાશુપતં ચરેત્ ॥ ૨૩ ॥
ઇદં વ્રતં પાશુપતં કરિષ્યામિ સમાસતઃ ।
પ્રાતરેવં તુ સંકલ્પ્ય નિધાયાગ્નિં સ્વશાખયા ॥ ૨૪ ॥
ઉપોષિતઃ શુચિઃ સ્નાતઃ શુક્લામ્બરધરઃ સ્વયમ્ ।
શુક્લયજ્ઞોપવીતશ્ચ શુક્લમાલ્યાનુલેપનઃ ॥ ૨૫ ॥
જુહુયાદ્વિરજામન્ત્રૈઃ પ્રાણાપાનાદિભિસ્તતઃ ।
અનુવાકાન્તમેકાગ્રઃ સમિદાજ્યચરૂન્પૃથક્ ॥ ૨૬ ॥
આત્મન્યગ્નિં સમારોપ્ય યાતે અગ્નેતિ મંત્રતઃ ।
ભસ્માદાયાગ્નિરિત્યાદ્યૈર્વિમૃજ્યાઙ્ગાનિ સંસ્પૃશેત્ ॥ ૨૭ ॥
ભસ્મચ્છન્નો ભવેદ્વિદ્વાન્મહાપાતકસંભવૈઃ ।
પાપૈર્વિમુચ્યતે સત્યં મુચ્યતે ચ ન સંશયઃ ॥ ૨૮ ॥
વીર્યમગ્નેર્યતો ભસ્મ વીર્યવાન્ભસ્મસંયુતઃ ।
ભસ્મસ્નાનરતો વિપ્રો ભસ્મશાયી જિતેન્દ્રિયઃ ॥ ૨૯ ॥
સર્વપાપવિનિર્મુક્તઃ શિવસાયુજ્યમાપ્નુયાત્ ।
એવં કુરુ મહાભાગ શિવનામસહસ્રકમ્ ॥ ૩૦ ॥
ઇદં તુ સમ્પ્રદાસ્યામિ તેન સર્વાર્થમાપ્સ્યસિ ।
સૂત ઉવાચ ॥
ઇત્યુક્ત્વા પ્રદદૌ તસ્મૈ શિવનામસહસ્રકમ્ ॥ ૩૧ ॥
વેદસારાભિધં નિત્યં શિવપ્રત્યક્ષકારકમ્ ।
ઉક્તં ચ તેન રામ ત્વં જપ નિત્યં દિવાનિશમ્ ॥ ૩૨ ॥
તતઃ પ્રસન્નો ભગવાન્મહાપાશુપતાસ્ત્રકમ્ ।
તુભ્યં દાસ્યતિ તેન ત્વં શત્રૂન્હત્વાઽઽપ્સ્યસિ પ્રિયામ્ ॥ ૩૩ ॥
તસ્યૈવાસ્ત્રસ્ય માહાત્મ્યાત્સમુદ્રં શોષયિષ્યસિ ।
સંહારકાલે જગતામસ્ત્રં તત્પાર્વતીપતેઃ ॥ ૩૪ ॥
તદલાભે દાનવાનાં જયસ્તવ સુદુર્લભઃ ।
તસ્માલ્લબ્ધં તદેવાસ્ત્રં શરણં યાહિ શંકરમ્ ॥ ૩૫ ॥
ઇતિ શ્રીપદ્મપુરાણે ઉપરિભાગે શિવગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શિવરાઘવસંવાદે
વિરજાદીક્ષાનિરૂપણં નામ તૃતીયોઽધ્યાયઃ ॥ ૩ ॥
અથ ચતુર્થોઽધ્યાયઃ ॥
સૂત ઉવાચ ॥
એવમુક્ત્વા મુનિશ્રેષ્ઠ ગતે તસ્મિન્નિજાશ્રમમ્ ।
અથ રામગિરૌ રામસ્તસ્મિન્ગોદાવરીતટે ॥ ૧ ॥
શિવલિઙ્ગં પ્રતિષ્ઠાપ્ય કૃત્વા દીક્ષાં યથાવિધિ ।
ભૂતિભૂષિતસર્વાઙ્ગો રુદ્રાક્ષાભરણૈર્યુતઃ ॥ ૨ ॥
અભિષિચ્ય જલૈઃ પુણ્યૈર્ગૌતમીસિન્ધુસંભવૈઃ ।
અર્ચયિત્વા વન્યપુષ્પૈસ્તદ્વદ્વન્યફલૈરપિ ॥ ૩ ॥
ભસ્મચ્છન્નો ભસ્મશાયી વ્યાઘ્રચર્માસને સ્થિતઃ ।
નામ્નાં સહસ્રં પ્રજપન્નક્તંદિવમનન્યધીઃ ॥ ૪ ॥
માસમેકં ફલાહારો માસં પર્ણાશનઃ સ્થિતઃ ।
માસમેકં જલાહારો માસં ચ પવનાશનઃ ॥ ૫ ॥
શાન્તો દાન્તઃ પ્રસન્નાત્મા ધ્યાયન્નેવં મહેશ્વરમ્ ।
હૃત્પઙ્કજે સમાસીનમુમાદેહાર્ધધારિણમ્ ॥ ૬ ॥
ચતુર્ભુજં ત્રિનયનં વિદ્યુત્પિઙ્ગજટાધરમ્ ।
કોટિસૂર્યપ્રતીકાશં ચન્દ્રકોટિસુશીતલમ્ ॥ ૭ ॥
સર્વાભરણસંયુક્તં નાગયજ્ઞોપવીતિનમ્ ।
વ્યાઘ્રચર્મામ્બરધરં વરદાભયધારિણમ્ ॥ ૮ ॥
વ્યાઘ્રચર્મોત્તરીયં ચ સુરાસુરનમસ્કૃતમ્ ।
પઞ્ચવક્ત્રં ચન્દ્રમૌલિં ત્રિશૂલડમરૂધરમ્ ॥ ૯ ॥
નિત્યં ચ શાશ્વતં શુદ્ધં ધ્રુવમક્ષરમવ્યયમ્ ।
એવં નિત્યં પ્રજપતો ગતં માસચતુષ્ટયમ્ ॥ ૧૦ ॥
અથ જાતો મહાનાદઃ પ્રલયામ્બુદભીષણઃ ।
સમુદ્રમથનોદ્ભૂતમન્દરાવનિભૃદ્ધ્વનિઃ ॥ ૧૧ ॥
રુદ્રબાણાગ્નિસંદીપ્તભ્રશ્યત્ત્રિપુરવિભ્રમઃ ।
તમાકર્ણ્યાથ સંભ્રાન્તો યાવત્પશ્યતિ પુષ્કરમ્ ॥ ૧૨ ॥
તાવદેવો મહાતેજો સમસ્યાસીત્પુરો દ્વિજાઃ ।
તેજસા તેન સંભ્રાન્તો નાપશ્યત્સ દિશો દશ ॥ ૧૩ ॥
અન્ધીકૃતેક્ષણસ્તૂર્ણં મોહં યાતો નૃપાત્મજઃ ।
વિચિન્ત્ય તર્કયામાસ દૈત્યમાયાં દ્વિજેશ્વરાઃ ॥ ૧૪ ॥
અથોત્થાય મહાવીરઃ સજ્જં કૃત્વા સ્વકં ધનુઃ ।
અવિધ્યન્નિશિતૈર્બાણૈર્દિવ્યાસ્ત્રૈરભિમન્ત્રિતૈઃ ॥ ૧૫ ॥
આગ્નેયં વારુણં સૌમ્યં મોહનં સૌરપાર્વતમ્ ।
વિષ્ણુચક્રં મહાચક્રં કાલચક્રં ચ વૈષ્ણવમ્ ॥ ૧૬ ॥
રૌદ્રં પાશુપતં બ્રાહ્મં કૌબેરં કુલિશાનિલમ્ ।
ભાર્ગવાદિબહૂન્યસ્ત્રાણ્યયં પ્રાયુઙ્ક્ત રાઘવઃ ॥ ૧૭ ॥
તસ્મિંસ્તેજસિ શસ્ત્રાણિ ચાસ્ત્રાન્યસ્ય મહીપતેઃ ।
વિલીનાનિ મહાભ્રસ્ય કરકા ઇવ નીરધૌ ॥ ૧૮ ॥
તતઃ ક્ષણેન જજ્વાલ ધનુસ્તસ્ય કરચ્ચ્યુતમ્ ।
તૂણીરં ચાઙ્ગુલિત્રાણં ગોધિકાપિ મહીપતે ॥ ૧૯ ॥
તદ્દૃષ્ટ્વા લક્ષ્મણો ભીતઃ પપાત ભુવિ મૂર્ચ્છિતઃ ।
અથાકિઞ્ચિત્કરો રામો જાનુભ્યામવનિં ગતઃ ॥ ૨૦ ॥
મીલિતાક્ષો ભયાવિષ્ટઃ શંકરં શરણં ગતઃ ।
સ્વરેણાપ્યુચ્ચરન્નુચ્ચૈઃ શંભોર્નામસહસ્રકમ્ ॥ ૨૧ ॥
શિવં ચ દણ્ડવદ્ભૂમૌ પ્રણનામ પુનઃ પુનઃ ।
પુનશ્ચ પૂર્વવચ્ચાસીચ્છબ્દો દિઙ્મણ્ડલં ગ્રસન્ ॥ ૨૨ ॥
ચચાલ વસુધા ઘોરં પર્વતાશ્ચ ચકમ્પિરે ।
તતઃ ક્ષણેન શીતાંશુશીતલં તેજ આપતત્ ॥ ૨૩ ॥
ઉન્મીલિતાક્ષો રામસ્તુ યાવદેતત્પ્રપશ્યતિ ।
તાવદ્દદર્શ વૃષભં સર્વાલંકારસંયુતમ્ ॥ ૨૪ ॥
પીયૂષમથનોદ્ભૂતનવનીતસ્ય પિણ્ડવત્ ।
પ્રોતસ્વર્ણં મરકતચ્છાયશૃઙ્ગદ્વયાન્વિતમ્ ॥ ૨૫ ॥
નીલરત્નેક્ષણં હ્રસ્વકણ્ઠકમ્બલભૂષિતમ્ ।
રત્નપલ્યાણસંયુક્તં નિબદ્ધં શ્વેતચામરૈઃ ॥ ૨૬ ॥
ઘણ્ટિકાઘર્ઘરીશબ્દૈઃ પૂરયન્તં દિશો દશ ।
તત્રાસીનં મહાદેવં શુદ્ધસ્ફટિકવિગ્રહમ્ ॥ ૨૭ ॥
કોટિસૂર્યપ્રતીકાશં કોટિશીતાંશુશીતલમ્.
વ્યાઘ્રચર્મામ્બરધરં નાગયજ્ઞોપવીતિનમ્ ॥ ૨૮ ॥
સર્વાલંકારસંયુક્તં વિદ્યુત્પિઙ્ગજટાધરમ્ ।
નીલકણ્ઠં વ્યાઘ્રચર્મોત્તરીયં ચન્દ્રશેખરમ્ ॥ ૨૯ ॥
નાનાવિધાયુધોદ્ભાસિદશબાહું ત્રિલોચનમ્ ।
યુવાનં પુરુષશ્રેષ્ઠં સચ્ચિદાનન્દવિગ્રહમ્ ॥ ૩૦ ॥
તત્રૈવ ચ સુખાસીનાં પૂર્ણચન્દ્રનિભાનનામ્ ।
નીલેન્દીવરદામાભામુદ્યન્મરકતપ્રભામ્ ॥ ૩૧ ॥
મુક્તાભરણસંયુક્તાં રાત્રિં તારાઞ્ચિતામિવ ।
વિન્ધ્યક્ષિતિધરોત્તુઙ્ગકુચભારભરાલસામ્ ॥ ૩૨ ॥
સદસત્સંશયાવિષ્ટમધ્યદેશાન્તરામ્બરામ્ ।
દિવ્યાભરણસંયુક્તાં દિવ્યગન્ધાનુલેપનામ્ ॥ ૩૩ ॥
દિવ્યમાલ્યામ્બરધરાં નીલેન્દીવરલોચનામ્ ।
અલકોદ્ભાસિવદનાં તામ્બૂલગ્રાસશોભિતામ્ ॥ ૩૪ ॥
શિવાલિઙ્ગનસંજાતપુલકોદ્ભાસિવિગ્રહામ્ ।
સચ્ચિદાનન્દરૂપાઢ્યાં જગન્માતરમમ્બિકામ્ ॥ ૩૫ ॥
સૌન્દર્યસારસંદોહાં દદર્શ રઘુનન્દનઃ ।
સ્વસ્વવાહનસંયુક્તાન્નાનાયુધલસત્કરાન્ ॥ ૩૬ ॥
બૃહદ્રથન્તરાદીનિ સામાનિ પરિગાયતઃ ।
સ્વસ્વકાન્તાસમાયુક્તાન્દિક્પાલાન્પરિતઃ સ્થિતાન્ ॥ ૩૭ ॥
અગ્રગં ગરુડારૂઢં શંખચક્રગદાધરમ્ ।
કાલામ્બુદપ્રતીકાશં વિદ્યુત્કાન્ત્યા શ્રિયા યુતમ્ ॥ ૩૮ ॥
જપન્તમેકમનસા રુદ્રાધ્યાયં જનાર્દનમ્ ।
પશ્ચાચ્ચતુર્મુખં દેવં બ્રહ્માણં હંસવાહનમ્ ॥ ૩૯ ॥
ચતુર્વક્ત્રૈશ્ચતુર્વેદરુદ્રસૂક્તૈર્મહેશ્વરમ્ ।
સ્તુવન્તં ભારતીયુક્તં દીર્ઘકૂર્ચં જટાધરમ્ ॥ ૪૦ ॥
અથર્વશિરસા દેવં સ્તુવન્તં મુનિમણ્ડલમ્ ।
ગઙ્ગાદિતટિનીયુક્તમમ્બુધિં નીલવિગ્રહમ્ ॥ ૪૧ ॥
શ્વેતાશ્વતરમન્ત્રેણ સ્તુવન્તં ગિરિજાપતિમ્ ।
અનન્તાદિમહાનાગાન્કૈલાસગિરિસન્નિભાન્ ॥ ૪૨ ॥
કૈવલ્યોપનિષત્પાઠાન્મણિરત્નવિભૂષિતાન્ ।
સુવર્ણવેત્રહસ્તાઢ્યં નન્દિનં પુરતઃ સ્થિતમ્ ॥ ૪૩ ॥
દક્ષિણે મૂષકારૂઢં ગણેશં પર્વતોપમમ્ ।
મયૂરવાહનારૂઢમુત્તરે ષણ્મુખં તથા ॥ ૪૪ ॥
મહાકાલં ચ ચણ્ડેશં પાર્શ્વયોર્ભીષણાકૃતિમ્ ।
કાલાગ્નિરુદ્રં દૂરસ્થં જ્વલદ્દાવાગ્નિસન્નિભમ્ ॥ ૪૫ ॥
ત્રિપાદં કુટિલાકારં નટદ્ભૃઙ્ગિરિટિં પુરઃ ।
નાનાવિકારવદનાન્કોટિશઃ પ્રમથાધિપાન્ ॥ ૪૬ ॥
નાનાવાહનસંયુક્તં પરિતો માતૃમણ્ડલમ્ ।
પઞ્ચાક્ષરીજપાસક્તાન્સિદ્ધવિદ્યાધરાદિકાન્ ॥ ૪૭ ॥
દિવ્યરુદ્રકગીતાનિ ગાયત્કિન્નરવૃન્દકમ્ ।
તત્ર ત્રૈયમ્બકં મન્ત્રં જપદ્દ્વિજકદમ્બકમ્ ॥ ૪૮ ॥
ગાયન્તં વીણયા ગીતં નૃત્યન્તં નારદં દિવિ ।
નૃત્યતો નાટ્યનૃત્યેન રમ્ભાદીનપ્સરોગણાન્ ॥ ૪૯ ॥
ગાયચ્ચિત્રરથાદીનાં ગન્ધર્વાણાં કદમ્બકમ્ ।
કમ્બલાશ્વતરૌ શંભુકર્ણભૂષણતાં ગતૌ ॥ ૫૦ ॥
ગાયન્તૌ પન્નગૌ ગીતં કપાલં કમ્બલં તથા ।
એવં દેવસભાં દૃષ્ટ્વા કૃતાર્થો રઘુનન્દનઃ ॥ ૫૧ ॥
હર્ષગદ્ગદયા વાચા સ્તુવન્દેવં મહેશ્વરમ્ ।
દિવ્યનામસહસ્રેણ પ્રણનામ પુનઃ પુનઃ ॥ ૫૨ ॥
ઇતિ શ્રીપદ્મપુરાણે ઉપરિભાગે શિવગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શિવરાઘવસંવાદે
શિવપ્રાદુર્ભાવાખ્યશ્ચતુર્થોઽધ્યાયઃ ॥ ૪ ॥
અથ પઞ્હમોઽધ્યાયઃ ॥
સૂત ઉવાચ ॥
અથ પ્રાદુરભૂત્તત્ર હિરણ્મયરથો મહાન્ ।
અનેકદિવ્યરત્નાંશુકિર્મીરિતદિગન્તરઃ ॥ ૧ ॥
નદ્યુપાન્તિકપઙ્કાઢ્યમહાચક્રચતુષ્ટયઃ ।
મુક્તાતોરણસંયુક્તઃ શ્વેતચ્છત્રશતાવૃતઃ ॥ ૨ ॥
શુદ્ધહેમખલીનાઢ્યતુરઙ્ગગણસંયુતઃ ।
શુક્તાવિતાનવિલસદૂર્ધ્વદિવ્યવૃષધ્વજઃ ॥ ૩ ॥
મત્તવારણિકાયુક્તઃ પટ્ટતલ્પોપશોભિતઃ ।
પારિજાતતરૂદ્ભૂતપુષ્પમાલાભિરઞ્ચિતઃ ॥ ૪ ॥
મૃગનાભિસમુદ્ભૂતકસ્તૂરિમદપઙ્કિલઃ ।
કર્પૂરાગધૂપોત્થગન્ધાકૃષ્ટમધુવ્રતઃ ॥ ૫ ॥
સંવર્તઘનઘોષાઢ્યો નાનાવાદ્યસમન્વિતઃ ।
વીણાવેણુસ્વનાસક્તકિન્નરીગણસંકુલઃ ॥ ૬ ॥
એવં દૃષ્ટ્વા રથશ્રેષ્ઠં વૃષાદુત્તીર્ય શંકરઃ ।
અમ્બયા સહિતસ્તત્ર પટ્ટતલ્પેઽવિશત્તદા ॥ ૭ ॥
નીરાજનૈઃ સુરસ્ત્રીણાં શ્વેતચામરચાલનૈઃ ।
દિવ્યવ્યજનપાતૈશ્ચ પ્રહૃષ્ટો નીલલોહિતઃ ॥ ૮ ॥
ક્વણત્કઙ્કણનિધ્વાનૈર્મંજુમઞ્જીરસિઞ્જિતૈઃ ।
વીણાવેણુસ્વનૈર્ગીતૈઃ પૂર્ણમાસીજ્જગત્ત્રયમ્ ॥ ૯ ॥
શુકકેકિકુલારાવૈઃ શ્વેતપારાવતસ્વનૈઃ ।
ઉન્નિદ્રભૂષાફણિનાં દર્શનાદેવ બર્હિણઃ ॥ ૧૦ ॥
નનૃતુર્દર્શયન્તઃ સર્વાંશ્ચન્દ્રકાન્કોટિસંખ્યયા ।
પ્રણમન્તં તતો રામમુત્થાપ્ય વૃષભધ્વજઃ ॥ ૧૧ ॥
આનિનાય રથં દિવ્યં પ્રહૃષ્ટેનાન્તરાત્મના ।
કમણ્ડલુજલૈઃ સ્વચ્છૈઃ સ્વયમાચમ્ય યત્નતઃ ॥ ૧૨ ॥
સમાચમ્યાથ પુરતઃ સ્વાંકે રામમુપાનયત્ ।
અથ દિવ્યં ધનુસ્તસ્મૈ દદૌ તૂણીરમક્ષયમ્ ॥ ૧૩ ॥
મહાપાશુપતં નામ દિવ્યમસ્ત્રં દદૌ તતઃ ।
ઉક્તશ્ચ તેન રામોઽપિ સાદરં ચન્દ્રમૌલિના ॥ ૧૪ ॥
જગન્નાશકરં રૌદ્રમુગ્રમસ્ત્રમિદં નૃપ ।
અતો નેદં પ્રયોક્તવ્યં સામાન્યસમરાદિકે ॥ ૧૫ ॥
અન્યન્નાસ્તિ પ્રતીઘાતમેતસ્ય ભુવનત્રયે ।
તસ્માત્પ્રાણત્યયે રામ પ્રયોક્તવ્યમુપસ્થિતે ॥ ૧૬ ॥
અન્યદૈત્યત્પ્રયુક્તં તુ જગત્સંક્ષયકૃદ્ભવેત્ ।
અથાહૂય સુરશ્રેષ્ઠાન્ લોકપાલાન્મહેશ્વરઃ ॥ ૧૭ ॥
ઉઅવાચ પરમપ્રીતઃ સ્વં સ્વમસ્ત્રં પ્રયચ્છત ।
રાઘવોઽયં ચ તૈરસ્ત્રૈ રાવણં નિહનિષ્યતિ ॥ ૧૮ ॥
તસ્મૈ દેવૈરવધ્યત્વમિતિ દત્તો વરો મયા ।
તસ્માદ્વાનરતામેત્ય ભવન્તો યુદ્ધદુર્મદાઃ ॥ ૧૯ ॥
સાહાય્યમસ્ય કુર્વન્તુ તેન સુસ્થા ભવિષ્યથ ।
તદાજ્ઞાં શિરસા ગૃહ્ય સુરાઃ પ્રાઞ્જલયસ્તથા ॥ ૨૦ ॥
પ્રણમ્ય ચરણૌ શંભોઃ સ્વં સ્વમસ્ત્રં દદુર્મુદા ।
નારાયણાસ્ત્રં દૈત્યારિરૈન્દ્રમસ્ત્રં પુરંદરઃ ॥ ૨૧ ॥
બ્રહ્માપિ બ્રહ્મદણ્ડાસ્ત્રમાગ્નેયાસ્ત્રં ધનંજયઃ ।
યામ્યં યમોઽપિ મોહાસ્ત્રં રક્ષોરાજસ્તથા દદૌ ॥ ૨૨ ॥
વરુણો વારુણં પ્રાદાદ્વાયવ્યાસ્ત્રં પ્રભઞ્જનઃ ।
કૌબેરં ચ કુબેરોઽપિ રૌદ્રમીશાન એવ ચ ॥ ૨૩ ॥
સૌરમસ્ત્રં દદૌ સૂર્યઃ સૌમ્યં સોમશ્ચ પાર્વતમ્ ।
વિશ્વેદેવા દદુસ્તસ્મૈ વસવો વાસવાભિધમ્ ॥ ૨૪ ॥
અથ તુષ્ટઃ પ્રણમ્યેશં રામો દશરથાત્મજઃ ।
પ્રાઞ્જલિઃ પ્રણતો ભૂત્વા ભક્તિયુક્તો વ્યજિજ્ઞપત્ ॥ ૨૫ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
ભગવાન્માનુષેણૈવ નોલ્લઙ્ઘ્યો લવણામ્બુધિઃ ।
તત્ર લઙ્કાભિધં દુર્ગં દુર્જયં દેવદાનવૈઃ ॥ ૨૬ ॥
અનેકકોટયસ્તત્ર રાક્ષસા બલવત્તરાઃ ।
સર્વે સ્વાધ્યાયનિરતાઃ શિવભક્તા જિતેન્દ્રિયાઃ ॥ ૨૭ ॥
અનેકમાયાસંયુક્તા બુદ્ધિમન્તોઽગ્નિહોત્રિણઃ ।
કથમેકાકિના જેયા મયા ભ્રાત્રા ચ સંયુગે ॥ ૨૮ ॥
શ્રીમહાદેવ ઉવાચ ॥
રાવણસ્ય વધે રામ રક્ષસામપિ મારણે ।
વિચારો ન ત્વયા કાર્યસ્તસ્ય કાલોઽયમાગતઃ ॥ ૨૯ ॥
અધર્મે તુ પ્રવૃત્તાસ્તે દેવબ્રાહ્મણપીડને ।
તસ્માદાયુઃક્ષયં યાતં તેષાં શ્રીરપિ સુવ્રત ॥ ૩૦ ॥
રાજસ્ત્રીકામનાસક્તં રાવણં નિહનિષ્યસિ ।
પાપાસક્તો રિપુર્જેતુઃ સુકરઃ સમરાઙ્ગણે ॥ ૩૧ ॥
અધર્મે નિરતઃ શત્રુર્ભાગ્યેનૈવ હિ લભ્યતે ।
અધીતધર્મશાસ્ત્રોઽપિ સદા વેદરતોઽપિ વા ॥ ૩૨ ॥
વિનાશકાલે સમ્પ્રાપ્તે ધર્મમાર્ગાચ્ચ્યુતો ભવેત્ ।
પીડ્યન્તે દેવતાઃ સર્વાઃ સતતં યેન પાપિના ॥ ૩૩ ॥
બ્રાહ્મણા ઋષયશ્ચૈવ તસ્ય નાશઃ સ્વયં સ્થિતઃ ।
કિષ્કિંધાનગરે રામ દેવાનામંશસંભવાઃ ॥ ૩૪ ॥
વાનરા બહવો જાતા દુર્જયા બલવત્તરાઃ ।
સાહાય્યં તે કરિષ્યન્તિ તૈર્બધ્વા ચ પયોનિધિમ્ ॥ ૩૫ ॥
અનેકશૈલસંબદ્ધે સેતૌ યાન્તુ વલીમુખાઃ ।
રાવણં સગણં હત્વા તામાનય નિજાં પ્રિયામ્ ॥ ૩૬ ॥
શસ્ત્રૈર્યુદ્ધે જયો યત્ર તત્રાસ્ત્રાણિ ન યોજયેત્ ।
નિરસ્ત્રેષ્વલ્પશસ્ત્રેષુ પલાયનપરેષુ ચ ॥ ૩૭ ॥
અસ્ત્રાણિ મુઞ્ચન્ દિવ્યાનિ સ્વયમેવ વિનશ્યતિ ।
અથવા કિં બહૂક્તેન મયૈવોત્પાદિતં જગત્ ॥ ૩૮ ॥
મયૈવ પાલ્યતે નિત્યં મયા સંહ્રિયતેઽપિ ચ ।
અહમેકો જગન્મૃત્યુર્મૃત્યોરપિ મહીપતે ॥ ૩૯ ॥
ગ્રસેઽહમેવ સકલં જગદેતચ્ચરાચરમ્ ।
મમ વક્ત્રગતાઃ સર્વે રાક્ષસા યુદ્ધદુર્મદાઃ ॥ ૪૦ ॥
નિમિત્તમાત્રં ત્વં ભૂયાઃ કીર્તિમાપ્સ્યસિ સંગરે ॥ ૪૧ ॥
ઇતિ શ્રીપદ્મપુરાણે ઉપરિભાગે શિવગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શિવરાઘવસંવાદે
રામાય વરપ્રદાનં નામ પઞ્ચમોઽધ્યાયઃ ॥ ૫ ॥
અથ ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
ભગવન્નત્ર મે ચિત્રં મહદેતત્પ્રજાયતે ।
શુદ્ધસ્ફટિકસંકાશસ્ત્રિનેત્રશ્ચન્દ્રશેખરઃ ॥ ૧ ॥
મૂર્તસ્ત્વં તુ પરિચ્છિન્નાકૃતિઃ પુરુષરૂપધૃક્ ।
અમ્બયા સહિતોઽત્રૈવ રમસે પ્રમથૈઃ સહ ॥ ૨ ॥
ત્વં કથં પઞ્ચભૂતાદિ જગદેતચ્ચરાચરમ્ ।
તદ્બ્રૂહિ ગિરિજાકાન્ત મયિ તેઽનુગ્રહો યદિ ॥ ૩ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ॥
સાધુ પૃષ્ટં મહાભાગ દુર્જ્ઞેયમમરૈરપિ.
તત્પ્રવક્ષ્યામિ તે ભક્ત્યા બ્રહ્મચર્યેણ સુવ્રત ॥ ૪ ॥
પારં યાસ્યસ્યનાયાસાદ્યેન સંસારનીરધેઃ ।
દૃશ્યન્તે પઞ્ચભૂતાનિ યે ચ લોકાશ્ચતુર્દશ ॥ ૫ ॥
સમુદ્રાઃ સરિતો દેવા રાક્ષસા ઋષયસ્તથા ।
દૃશ્યન્તે યાનિ ચાન્યાનિ સ્થાવરાણિ ચરાણિ ચ ॥ ૬ ॥
ગન્ધર્વાઃ પ્રમથા નાગાઃ સર્વે તે મદ્વિભૂતયઃ ।
પુરા બ્રહ્માદયો દેવા દ્રષ્ટુકામા મમાકૃતિમ્ ॥ ૭ ॥
મંદરં પ્રયયુઃ સર્વે મમ પ્રિયતરં ગિરિમ્ ।
સ્તુત્વા પ્રાઞ્જલયો દેવા માં તદા પુરતઃ સ્થિતાઃ ॥ ૮ ॥
તાન્દૃષ્ટ્વાથ મયા દેવાન્ લીલાકુલિતચેતસઃ ।
તેષામપહૃતં જ્ઞાનં બ્રહ્માદીનાં દિવૌકસામ્ ॥ ૯ ॥
અથ તેઽપહૃતજ્ઞાના મામાહુઃ કો ભવાનિતિ ।
અથાબ્રુવમહં દેવાનહમેવ પુરાતનઃ ॥ ૧૦ ॥
આસં પ્રથમમેવાહં વર્તામિ ચ સુરેશ્વરાઃ ।
ભવિષ્યામિ ચ લોકેઽસ્મિન્મત્તો નાન્યસ્તિ કશ્ચન ॥ ૧૧ ॥
વ્યતિરિક્તં ચ મત્તોઽસ્તિ નાન્યત્કિઞ્ચિત્સુરેશ્વરાઃ ।
નિત્યોઽનિત્યોઽહમનઘો બ્રહ્મણાં બ્રહ્મણસ્પતિઃ ॥ ૧૨ ॥
દક્ષિણાઞ્ચ ઉદઞ્ચોઽહં પ્રાઞ્ચઃ પ્રત્યઞ્ચ એવ ચ ।
અધશ્ચોર્ધ્વં ચ વિદિશો દિશશ્ચાહં સુરેશ્વરાઃ ॥ ૧૩ ॥
સાવિત્રી ચાપિ ગાયત્રી સ્ત્રી પુમાનપુમાનપિ ।
ત્રિષ્ટુબ્જગત્યનુષ્ટુપ્ ચ પંક્તિશ્છન્દસ્ત્રયીમયઃ ॥ ૧૪ ॥
સત્યોઽહં સર્વગઃ શાન્તસ્ત્રેતાગ્નિર્ગૌર્યહં ગુરુઃ ।
ગૌર્યહં ગહ્વરં ચાહં દ્યૌરહં જગતાં વિભુઃ ॥ ૧૫ ॥
જ્યેષ્ઠઃ સર્વસુરશ્રેષ્ઠો વરિષ્ઠોઽહમપાંપતિઃ ।
આર્યોઽહં ભગવાનીશસ્તેજોઽહં ચાદિરપ્યહમ્ ॥ ૧૬ ॥
ઋગ્વેદોઽહં યજુર્વેદઃ સામવેદોઽહમાત્મભૂઃ ।
અથર્વણશ્ચ મન્ત્રોઽહં તથા ચાઙ્ગિરસો વરઃ ॥ ૧૭ ॥
ઇતિહાસપુરાણાનિ કલ્પોઽહં કલ્પવાનહમ્ ।
નારાશંસી ચ ગાથાહં વિદ્યોપનિષદોઽસ્મ્યહમ્ ॥ ૧૮ ॥
શ્લોકાઃ સૂત્રાણિ ચૈવાહમનુવ્યાખ્યાનમેવ ચ ।
વ્યાખ્યાનાનિ પરા વિદ્યા ઇષ્ટં હુતમથાહુતિઃ ॥ ૧૯ ॥
દત્તાદત્તમયં લોકઃ પરલોકઽહમક્ષરઃ ।
ક્ષરઃ સર્વાણિ ભૂતાનિ દાન્તિઃ શાન્તિરહં ખગઃ ॥ ૨૦ ॥
ગુહ્યોઽહં સર્વવેદેષુ આરણ્યોહમજોઽપ્યહમ્ ।
પુષ્કરં ચ પવિત્રં ચ મધ્યં ચાહમતઃ પરમ્ ॥ ૨૧ ॥
બહિશ્ચાહં તથા ચાન્તઃ પુરસ્તાદહમવ્યયઃ ।
જ્યોતિશ્ચાહં તમશ્ચાહં તન્માત્રાણીન્દ્રિયાણ્યહમ્ ॥ ૨૨ ॥
બુદ્ધિશ્ચાહમહંકારો વિષયાણ્યહમેવ હિ ।
બ્રહ્મા વિષ્ણુર્મહેશોહમુમા સ્કન્દો વિનાયકઃ ॥ ૨૩ ॥
ઇન્દ્રોઽગ્નિશ્ચ યમશ્ચાહં નિરૃતિર્વરુણોઽનિલઃ ।
કુબેરોઽહં તથેશાનો ભૂર્ભુવઃ સ્વર્મહર્જનઃ ॥ ૨૪ ॥
તપઃ સત્યં ચ પૃથિવી ચાપસ્તેજોઽનિલોઽપ્યહમ્ ।
આકાશોઽહં રવિઃ સોમો નક્ષત્રાણિ ગ્રહાસ્તથા ॥ ૨૫ ॥
પ્રાણઃ કાલસ્તથા મૃત્યુરમૃતં ભૂતમપ્યહમ્ ।
ભવ્યં ભવિષ્યત્કૃત્સ્નં ચ વિશ્વં સર્વાત્મકોઽપ્યહમ્ ॥ ૨૬ ॥
ઓમાદૌ ચ તથા મધ્યે ભૂર્ભુવઃ સ્વસ્તથૈવ ચ ।
તતોઽહં વિશ્વરૂપોઽસ્મિ શીર્ષં ચ જપતાં સદા ॥ ૨૭ ॥
અશિતં પાયિતં ચાહં કૃતં ચાકૃતમપ્યહમ્ ।
પરં ચૈવાપરં ચાહમહં સર્વપરાયણઃ ॥ ૨૮ ॥
અહં જગદ્ધિતં દિવ્યમક્ષરં સૂક્ષ્મમવ્યયમ્ ।
પ્રાજાપત્યં પવિત્રં ચ સૌમ્યમગ્રાહ્યમગ્રિયમ્ ॥ ૨૯ ॥
અહમેવોપસંહર્તા મહાગ્રાસૌજસાં નિધિઃ ।
હૃદિ યો દેવતાત્વેન પ્રાણત્વેન પ્રતિષ્ઠિતઃ ॥ ૩૦ ॥
શિરશ્ચોત્તરતો યસ્ય પાદૌ દક્ષિણતસ્તથા ।
યશ્ચ સર્વોત્તરઃ સાક્ષાદોઙ્કારોઽહં ત્રિમાત્રકઃ ॥ ૩૧ ॥
ઊર્ધ્વં ચોન્નામહે યસ્માદધશ્ચાપનયામ્યહમ્ ।
તસ્માદોઙ્કાર એવાહમેકો નિત્યઃ સનાતનઃ ॥ ૩૨ ॥
ઋચો યજૂંષિ સામાનિ યો બ્રહ્મા યજ્ઞકર્મણિ ।
પ્રણામહે બ્રાહ્મણેભ્યસ્તેનાહં પ્રણવો મતઃ ॥ ૩૩ ॥
સ્નેહો યથા માંસપિણ્ડં વ્યાપ્નોતિ વ્યાપ્યયત્યપિ ।
સર્વાન્ લોકાનહં તદ્વત્સર્વવ્યાપી તતોઽસ્મ્યહમ્ ॥ ૩૪ ॥
બ્રહ્મા હરિશ્ચ ભગવાનાદ્યન્તં નોપલબ્ધવાન્ ।
તતોઽન્યે ચ સુરા યસ્માદનન્તોઽહમિતીરિતઃ ॥ ૩૫ ॥
ગર્ભજન્મજરામૃત્યુસંસારભવસાગરાત્ ।
તારયામિ યતો ભક્તં તસ્માત્તારોઽહમીરિતઃ ॥ ૩૬ ॥
ચતુર્વિધેષુ દેહેષુ જીવત્વેન વસામ્યહમ્ ।
સૂક્ષ્મો ભૂત્વા ચ હૃદ્દેશે યત્તત્સૂક્ષ્મં પ્રકીર્તિતઃ ॥ ૩૭ ॥
મહાતમસિ મગ્નેભ્યો ભક્તેભ્યો યત્પ્રકાશયે ।
વિદ્યુદ્વદતુલં રૂપં તસ્માદ્વિદ્યુતમસ્મ્યહમ્ ॥ ૩૮ ॥
એક એવ યતો લોકાન્ વિસૃજામિ સૃજામિ ચ ।
વિવાસયામિ ગૃહ્ણામિ તસ્માદેકોઽહમીશ્વરઃ ॥ ૩૯ ॥
ન દ્વિતીયો યતસ્તસ્થે તુરીયં બ્રહ્મ યત્સ્વયમ્ ।
ભૂતાન્યાત્મનિ સંહૃત્ય ચૈકો રુદ્રો વસામ્યહમ્ ॥ ૪૦ ॥
સર્વાંલ્લોકાન્યદીશેહમીશિનીભિશ્ચ શક્તિભિઃ ।
ઈશાનમસ્ય જગતઃ સ્વર્દૃશં ચક્ષુરીશ્વરમ્ ॥ ૪૧ ॥
ઈશાનશ્ચાસ્મિ જગતાં સર્વેષામપિ સર્વદા ।
ઈશાનઃ સર્વવિદ્યાનાં યદીશાનસ્તતોઽસ્મ્યહમ્ ॥ ૪૨ ॥
સર્વભાવાન્નિરીક્ષેઽહમાત્મજ્ઞાનં નિરીક્ષયે ।
યોગં ચ ગમયે તસ્માદ્ભગવાન્મહતો મતઃ ॥ ૪૩ ॥
અજસ્રં યચ્ચ ગૃહ્ણામિ વિસૃજામિ સૃજામિ ચ ।
સર્વાંલ્લોકાન્વાસયામિ તેનાહં વૈ મહેશ્વરઃ ॥ ૪૪ ॥
મહત્યાત્મજ્ઞાનયોગૈશ્વર્યે યસ્તુ મહીયતે ।
સર્વાન્ ભાવાન્ પરિત્યજ્ય મહાદેવશ્ચ સોઽસ્મ્યહમ્ ॥ ૪૫ ॥
એષોઽસ્મિ દેવઃ પ્રદિશો નુ સર્વાઃ
પૂર્વો હિ જાતોસ્મ્યહમેવ ગર્ભે ।
અહં હિ જાતશ્ચ જનિષ્યમાણઃ
પ્રત્યગ્જનસ્તિષ્ઠતિ સર્વતોમુખઃ ॥ ૪૬ ॥
વિશ્વતશ્ચક્ષુરુત વિશ્વતોમુખો
વિશ્વતોબાહુરુત વિશ્વતસ્પાત્ ।
સંવાહુભ્યાં ધમતિ સમ્પતત્રૈ-
ર્દ્યાવાભૂમી જનયન્દેવ એકઃ ॥ ૪૭ ॥
વાલાગ્રમાત્રં હૃદયસ્ય મધ્યે
વિશ્વં દેવં જાતવેદં વરેણ્યમ્ ।
મામાત્મસ્થં યેઽનુપશ્યન્તિ ધીરા-
સ્તેષાં શાન્તિઃ શાશ્વતી નેતરેષામ્ ॥ ૪૮ ॥
અહં યોનિમધિતિષ્ઠામિ ચૈકો
મયેદં પૂર્ણં પઞ્ચવિધં ચ સર્વમ્ ।
મામીશાનં પુરુષં દેવમીડ્યં વિદિત્વા
નિચાય્યેમાં શાન્તિમત્યન્તમેતિ ॥ ૪૯ ॥
પ્રાણેષ્વન્તર્મનસો લિઙ્ગમાહુ-
રસ્મિન્ક્રોધોઉઆ ચ તૃષ્ણા ક્ષમા ચ ।
તૃષ્ણાં હિત્વા હેતુજાલસ્ય મૂલં
બુદ્ધ્યા ચિત્તં સ્થાપયિત્વા મયીહ ।
એવં યે માં ધ્યાયમાના ભજંતે
તેષાં શાન્તિઃ શાશ્વતી નેતરેષામ્ ॥ ૫૦ ॥
યતો વાચો નિવર્તન્તે અપ્રાપ્ય મનસા સહ ।
આનન્દં બ્રહ્મ માં જ્ઞાત્વા ન બિભેતિ કુતશ્ચન ॥ ૫૧ ॥
શ્રુત્વેતિ દેવા મદ્વાક્યં કૈવલ્યજ્ઞાનમુત્તમમ્ ।
જપન્તો મમ નામાનિ મમ ધ્યાનપરાયણાઃ ॥ ૫૨ ॥
સર્વે તે સ્વસ્વદેહાન્તે મત્સાયુજ્યં ગતાઃ પુરા ।
તતોઽગ્રે પરિદૃશ્યન્તે પદાર્થા મદ્વિભૂતયઃ ॥ ૫૩ ॥
મય્યેવ સકલં જાતં મયિ સર્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્ ।
મયિ સર્વં લયં યાતિ તદ્બ્રહ્માદ્વયમસ્મ્યહમ્ ॥ ૫૪ ॥
અણોરણીયાનહમેવ તદ્વ-
ન્મહાનહં વિશ્વમહં વિશુદ્ધઃ ।
પુરાતનોઽહં પુરુષોઽહમીશો
હિરણ્મયોઽહં શિવરૂપમસ્મિ ॥ ૫૫ ॥
અપાણિપાદોઽહમચિન્ત્યશક્તિઃ
પશ્યામ્યચક્ષુઃ સ શૃણોમ્યકર્ણઃ ।
અહં વિજાનામિ વિવિક્તરૂપો
ન ચાસ્તિ વેત્તા મમ ચિત્સદાહમ્ ॥ ૫૬ ॥
વેદૈરશેષૈરહમેવ વેદ્યો
વેદાન્તકૃદ્વેદવિદેવ ચાહમ્ ।
ન પુણ્યપાપે મમ નાસ્તિ નાશો
ન જન્મ દેહેન્દ્રિયબુદ્ધિરસ્તિ ॥ ૫૭ ॥
ન ભૂમિરાપો ન ચ વહ્નિરસ્તિ
ન ચાનિલો મેઽસ્તિ ન મે નભશ્ચ ।
એવં વિદિત્વા એવં માં તત્ત્વતો વેત્તિ યસ્તુ રામ મહામ્તે
પરમાત્મરૂપં
ગુહાશયં નિષ્કલમદ્વિતીયમ્ ॥ ૫૮ ॥
સમસ્તસાક્ષિં સદસદ્વિહીનઃ
પ્રયાતિ શુદ્ધં પર્માત્મરૂપમ્ ॥ ૫૯ ॥
એવં માં તત્ત્વતો વેત્તિ યસ્તુ રામ મહામતે ।
સ એવ નાન્ય લોકેષુ કૈવલ્યફલમશ્નુતે ॥ ૬૦ ॥
ઇતિ શ્રીપદ્મપુરાણે ઉપરિભાગે શિવગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શિવરાઘવસંવાદે
વિભૂતિયોગો નામ ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ ॥ ૬ ॥
અથ સપ્તમોઽધ્યાયઃ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
ભગવન્યન્મયા પૃષ્ટં તત્તથૈવ સ્થિતં વિભો ।
અત્રોત્તરં મયા લબ્ધં ત્વત્તો નૈવ મહેશ્વર ॥ ૧ ॥
પરિચ્છિન્નપરીમાણે દેહે ભગવતસ્તવ ।
ઉત્પત્તિઃ પઞ્ચભૂતાનાં સ્થિતિર્વા વિલયઃ કથમ્ ॥ ૨ ॥
સ્વસ્વાધિકારસંબદ્ધાઃ કથં નામ સ્થિતાઃ સુરાઃ ।
તે સર્વે કથં દેવ ભુવનાનિ ચતુર્દશ ॥ ૩ ॥
ત્વત્તઃ શ્રુત્વાપિ દેવાત્ર સંશયો મે મહાનભૂત્ ।
અપ્રત્યાયિતચિત્તસ્ય સંશયં છેત્તુમર્હસિ ॥ ૪ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ॥
વટબીજેઽતિસૂક્ષ્મેઽપિ મહાવટતરુર્યથા ।
સર્વદાસ્તેઽન્યથા વૃક્ષઃ કુત આયાતિ તદ્વદ ॥ ૫ ॥
તદ્વન્મમ તનૌ રામ ભૂતાનામાગતિર્લયઃ ।
મહાસૈન્ધવપિણ્ડોઽપિ જલે ક્ષિપ્તો વિલીયતે ॥ ૬ ॥
ન દૃશ્યતે પુનઃ પાકાત્કુત આયાતિ પૂર્વવત્ ।
પ્રાતઃપ્રાતર્યથાઽઽલોકો જાયતે સૂર્યમણ્ડલાત્ ॥ ૭ ॥
એવં મત્તો જગત્સર્વં જાયતેઽસ્તિ વિલીયતે ।
મય્યેવ સકલં રામ તદ્વજ્જાનીહિ સુવ્રત ॥ ૮ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
કથિતેઽપિ મહાભાગ દિગ્જડસ્ય યથા દિશિ ।
નિવર્તતે ભ્રમો નૈવ તદ્વન્મમ કરોમિ કિમ્ ॥ ૯ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ॥
મયિ સર્વં યથા રામ જગદેતચ્ચરાચરમ્ ।
વર્તતે તદ્દર્શયામિ ન દ્રષ્ટું ક્ષમતે ભવાન્ ॥ ૧૦ ॥
દિવ્યં ચક્ષુઃ પ્રદાસ્યામિ તુભ્યં દશરથાત્મજ ।
તેન પશ્ય ભયં ત્યક્ત્વા મત્તેજોમણ્ડલં ધ્રુવમ્ ॥ ૧૧ ॥
ન ચર્મચક્ષુષા દ્રષ્ટું શક્યતે મામકં મહઃ ।
નરેણ વા સુરેણાપિ તન્મમાનુગ્રહં વિના ॥ ૧૨ ॥
સૂત ઉવાચ ॥
ઇત્યુક્ત્વા પ્રદદૌ તસ્મૈ દિવ્યં ચક્ષુર્મહેશ્વરઃ ।
અથાદર્શયદેતસ્મૈ વક્ત્રં પાતાલસંનિભમ્ ॥ ૧૩ ॥
વિદ્યુત્કોટિપ્રભં દીપ્તમતિભીમં ભયાવહમ્ ।
તદ્દૃષ્ટ્વૈવ ભયાદ્રામો જાનુભ્યામવનિં ગતઃ ॥ ૧૪ ॥
પ્રણમ્ય દણ્ડવદ્ભૂમૌ તુષ્ટાવ ચ પુનઃ પુનઃ ।
અથોત્થાય મહાવીરો યાવદેવ પ્રપશ્યતિ ॥ ૧૫ ॥
વક્ત્રં પુરભિદસ્તત્ર અન્તર્બ્રહ્માણ્ડકોટયઃ ।
ચટકા ઇવ લક્ષ્યન્તે જ્વાલામાલાસમાકુલાઃ ॥ ૧૬ ॥
મેરુમન્દરવિન્ધ્યાદ્યા ગિરયઃ સપ્તસાગરાઃ ।
દૃશ્યન્તે ચન્દ્રસૂર્યાદ્યાઃ પઞ્ચ ભૂતાનિ તે સુરાઃ ॥ ૧૭ ॥
અરણ્યાનિ મહાનાગા ભુવનાનિ ચતુર્દશ ।
પ્રતિબ્રહ્માણ્ડમેવં તદ્દૃષ્ટ્વા દશરથાત્મજઃ ॥ ૧૮ ॥
સુરાસુરાણાં સંગ્રામસ્તત્ર પૂર્વાપરાનપિ ।
વિષ્ણોર્દશાવતારાંશ્ચ તત્તત્કર્માણ્યપિ દ્વિજાઃ ॥ ૧૯ ॥
પરાભવાંશ્ચ દેવાનાં પુરદાહં મહેશિતુઃ ।
ઉત્પદ્યમાનાનુત્પન્નાન્સર્વાનપિ વિનશ્યતઃ ॥ ૨૦ ॥
દૃષ્ટ્વા રામો ભયાવિષ્ટઃ પ્રણનામ પુનઃ પુનઃ ।
ઉત્પન્નતત્ત્વજ્ઞાનોઽપિ બભૂવ રઘુનન્દનઃ ॥ ૨૧ ॥
અથોપનિષદાં સારૈરર્થૈસ્તુષ્ટાવ શંકરમ્ ॥ ૨૨ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
દેવ પ્રપન્નાર્તિહર પ્રસીદ
પ્રસીદ વિશ્વેશ્વર વિશ્વવન્દ્ય ।
પ્રસીદ ગઙ્ગાધર ચન્દ્રમૌલે
માં ત્રાહિ સંસારભયાદનાથમ્ ॥ ૨૩ ॥
ત્વત્તો હિ જાતં જગદેતદીશ
ત્વય્યેવ ભૂતાનિ વસન્તિ નિત્યમ્ ।
ત્વય્યેવ શંભો વિલયં પ્રયાન્તિ
ભૂમૌ યથા વૃક્ષલતાદયોઽપિ ॥ ૨૪ ॥
બ્રહ્મેન્દ્ર રુદ્રાશ્ચ મરુદ્ગણાશ્ચ
ગન્ધર્વયક્ષાઽસુરસિદ્ધસઙ્ઘાઃ ।
ગઙ્ગાદિ નદ્યો વરુણાલયાશ્ચ
વસન્તિ શૂલિંસ્તવ વક્ત્રયંત્રે ॥ ૨૫ ॥
ત્વન્માયયા કલ્પિતમિન્દુમૌલે
ત્વય્યેવ દૃશ્યત્વમુપૈતિ વિશ્વમ્ ।
ભ્રાન્ત્યા જનઃ પશ્યતિ સર્વમેત-
ચ્છુક્તૌ યથા રૌપ્યમહિં ચ રજ્જૌ ॥ ૨૬ ॥
તેજોભિરાપૂર્ય જગત્સમસ્તં
પ્રકાશમાનઃ કુરુષે પ્રકાશમ્ ।
વિના પ્રકાશં તવ દેવદેવ
ન દૃશ્યતે વિશ્વમિદં ક્ષણેન ॥ ૨૭ ॥
અલ્પાશ્રયો નૈવ બૃહન્તમર્થં
ધત્તેઽણુરેકો ન હિ વિન્ધ્યશૈલમ્ ।
ત્વદ્વક્ત્રમાત્રે જગદેતદસ્તિ
ત્વન્માયયૈવેતિ વિનિશ્ચિનોમિ ॥ ૨૮ ॥
રજ્જૌ ભુજઙ્ગો ભયદો યથૈવ
ન જાયતે નાસ્તિ ન ચૈતિ નાશમ્ ।
ત્વન્માયયા કેવલમાત્રરૂપં
તથૈવ વિશ્વં ત્વયિ નીલકણ્ઠ ॥ ૨૯ ॥
વિચાર્યમાણે તવ યચ્છરીર-
માધારભાવં જગતામુપૈતિ ।
તદપ્યયશ્યં મદવિદ્યયૈવ
પૂર્ણશ્ચિદાનદમયો યતસ્ત્વમ્ ॥ ૩૦ ॥
પૂજેષ્ટપૂર્તાદિવરક્રિયાણાં
ભોક્તુઃ ફલં યચ્છસિ વિશ્વમેવ ।
મૃષૈતદેવં વચનં પુરારે
ત્વત્તોઽસ્તિ ભિન્નં ન ચ કિઞ્ચિદેવ ॥ ૩૧ ॥
અજ્ઞાનમૂઢા મુનયો વદન્તિ
પૂજોપચારાદિબહિઃક્રિયાભિઃ ।
તોષં ગિરીશો ભજતીતિ મિથ્યા
કુતસ્ત્વમૂર્તસ્ય તુ ભોગલિપ્સા ॥ ૩૨ ॥
કિઞ્ચિદ્દલં વા ચુલકોદકં વા
યસ્ત્વં મહેશ પ્રતિગૃહ્ય દત્સે ।
ત્રૈલોક્યલક્ષ્મીમપિ યજ્જનેભ્યઃ
સર્વં ત્વવિદ્યાકૃતમેવ મન્યે ॥ ૩૩ ॥
વ્યાપ્નોષિ સર્વા વિદિશો દિશશ્ચ
ત્વં વિશ્વમેકઃ પુરુષઃ પુરાણઃ ।
નષ્ટેઽપિ તસ્મિંસ્તવ નાસ્તિ હાનિ-
ર્ઘટે વિનષ્ટે નભસો યથૈવ ॥ ૩૪ ॥
યથૈકમાકાશગમર્કબિમ્બં
ક્ષુદ્રેષુ પાત્રેષુ જલાન્વિતેષુ ।
ભજત્યનેકપ્રતિબિમ્બભાવં
તથા ત્વમન્તઃકરણેષુ દેવ ॥ ૩૫ ॥
સંસર્જને વાઽપ્યવને વિનાશે
વિશ્વસ્ય કિઞ્ચિત્તવ નાસ્તિ કાર્યમ્ ।
અનાદિભિઃ પ્રાણભૃતામદૃષ્ટૈ-
સ્તથાપિ તત્સ્વપ્નવદાતનોષિ ॥ ૩૬ ॥
સ્થૂલસ્ય સૂક્ષ્મસ્ય જડસ્ય ભોગો
દેહસ્ય શંભો ન ચિદં વિનાસ્તિ ।
અતસ્ત્વદારોપણમાતનોતિ
શ્રુતિઃ પુરારે સુખદુઃખયોઃ સદા ॥ ૩૭ ॥
નમઃ સચ્ચિદામ્ભોધિહંસાય તુભ્યં
નમઃ કાલકાલાય કાલાત્મકાય ।
નમસ્તે સમસ્તાઘસંહારકર્ત્રે
નમસ્તે મૃષાચિત્તવૃત્ત્યૈકભોક્ત્રે ॥ ૩૮ ॥
સૂત ઉવાચ ॥
એવં પ્રણમ્ય વિશ્વેશં પુરતઃ પ્રાઞ્જલિઃ સ્થિતઃ ।
વિસ્મિતઃ પરમેશાનં જગાદ રઘુનન્દનઃ ॥ ૩૯ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
ઉપસંહર વિશ્વાત્મન્વિશ્વરૂપમિદં તવ ।
પ્રતીતં જગદૈકાત્મ્યં શંભો ભવદનુગ્રહાત્ ॥ ૪૦ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ॥
પશ્ય રામ મહાબાહો મત્તો નાન્યોઽસ્તિ કશ્ચન ॥ ૪૧ ॥
સૂત ઉવાચ ॥
ઉત્યુક્ત્વૈવોપસંજહ્રે સ્વદેહે દેવતાદિકાન્ ।
મીલિતાક્ષઃ પુનર્હર્ષાદ્યાવદ્રામઃ પ્રપશ્યતિ ॥ ૪૨ ॥
તાવદેવ ગિરેઃ શૃઙ્ગે વ્યાઘ્રચર્મોપરિ સ્થિતમ્ ।
દદર્શ પઞ્ચવદનં નીલકણ્ઠં ત્રિલોચનમ્ ॥ ૪૩ ॥
વ્યાઘ્રચર્મામ્બરધરં ભૂતિભૂષિતવિગ્રહમ્ ।
ફણિકઙ્કણભૂષાઢ્યં નાગયજ્ઞોપવીતિનમ્ ॥ ૪૪ ॥
વ્યાઘ્રચર્મોત્તરીયં ચ વિદ્યુત્પિઙ્ગજટાધરમ્ ।
એકાકિનં ચન્દ્રમૌલિં વરેણ્યમભયપ્રદમ્ ॥ ૪૫ ॥
ચતુર્ભુજં ખણ્ડપરશું મૃગહસ્તં જગત્પતિમ્ ।
અથાજ્ઞયા પુરસ્તસ્ય પ્રણમ્યોપવિવેશ સઃ ॥ ૪૬ ॥
અથાહ રામં દેવેશો યદ્યત્પ્રષ્ટુમભીચ્છસિ ।
તત્સર્વં પૃચ્છ રામ ત્વં મત્તો નાન્યોઽસ્તિ તે ગુરુઃ ॥ ૪૭ ॥
ઇતિ શ્રીપદ્મપુરાણે ઉપરિભાગે શિવગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શિવરાઘવસંવાદે
વિશ્વરૂપદર્શનં નામ સપ્તમોઽધ્યાયઃ ॥ ૭ ॥
અથ અષ્ટમોઽધ્યાયઃ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
પાઞ્ચભૌતિકદેહસ્ય ચોત્પત્તિર્વિલયઃ સ્થિતિઃ ।
સ્વરૂપં ચ કથં દેવ ભગવન્વક્તુમર્હસિ ॥ ૧ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
પાઞ્ચભૌતિકદેહસ્ય ચોત્પત્તિર્વિલયઃ સ્થિતિઃ ।
સ્વરૂપં ચ કથં દેવ ભગવન્વક્તુમર્હસિ ॥ ૧ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ॥
પઞ્ચભૂતૈઃ સમારબ્ધો દેહોઽયં પાઞ્ચભૌતિકઃ ।
તત્ર પ્રદાનં પૃથિવી શેષાણાં સહકારિતા ॥ ૨ ॥
જરાયુજોઽણ્ડજશ્ચૈવ સ્વેદજશ્ચોદ્ભિજસ્તથા ।
એવં ચતુર્વિધઃ પ્રોક્તો દેહોઽયં પાઞ્ચભૌતિકઃ ॥ ૩ ॥
માનસસ્તુ પરઃ પ્રોક્તો દેવાનામેવ સંસ્મૃતઃ ।
તત્ર વક્ષ્યે પ્રથમતઃ પ્રધાનત્વાજ્જરાયુજમ્ ॥ ૪ ॥
શુક્રશોણિતસંભૂતા વૃત્તિરેવ જરાયુજઃ ।
સ્ત્રીણાં ગર્ભાશયે શુક્રમૃતુકાલે વિશેદ્યદા ॥ ૫ ॥
યોષિતો રજસા યુક્તં તદેવ સ્યાજ્જરાયુજમ્ ।
બાહુલ્યાદ્રજસા સ્ત્રી સ્યાચ્છુક્રાધિક્યે પુમાન્ભવેત્ ॥ ૬ ॥
શુક્રશોણિતયોઃ સામ્યે જાયતે ચ નપુંસકઃ ।
ઋતુસ્નાતા ભવેન્નારી ચતુર્થે દિવસે તતઃ ॥ ૭ ॥
ઋતુકાલસ્તુ નિર્દિષ્ટ આષોડશદિનાવધિ ।
તત્રાયુગ્મદિને સ્ત્રી સ્યાત્પુમાન્યુગ્મદિને ભવેત્ ॥ ૮ ॥
ષોડશે દિવસે ગર્ભો જાયતે યદિ સુભ્રુવઃ ।
ચક્રવર્તી ભવેદ્રાજા જાયતે નાત્ર સંશયઃ ॥ ૯ ॥
ઋતુસ્નાતા યસ્ય પુંસઃ સાકાઙ્ક્ષં મુખમીક્ષતે ।
તદાકૃતિર્ભવેદર્ભસ્તત્પશ્યેત્સ્વામિનો મુખમ્ ॥ ૧૦ ॥
યાઽસ્તિ ચર્માવૃતિઃ સૂક્ષ્મા જરાયુઃ સા નિગદ્યતે ।
શુક્રશોણિતયોર્યોગસ્તસ્મિન્નેવ ભવેદ્યતઃ ।
તત્ર ગર્ભો ભવેદ્યસ્માત્તેન પ્રોક્તો જરાયુજઃ ॥ ૧૧ ॥
અણ્ડજાઃ પક્ષિસર્પાદ્યાઃ સ્વેદજા મશકાદયઃ ।
ઉદ્ભિજ્જાસ્તૃણગુલ્માદ્યા માનસાશ્ચ સુરર્ષયઃ ॥ ૧૨ ॥
જન્મકર્મવશાદેવ નિષિક્તં સ્મરમન્દિરે ।
શુક્રં રજઃસમાયુક્તં પ્રથમે માસિ તદ્દ્રવમ્ ॥ ૧૩ ॥
બુદ્બુદં કલલં તસ્માત્તતઃ પેશી ભવેદિદમ્ ।
પેશીઘનં દ્વિતીયે તુ માસિ પિણ્ડઃ પ્રજાયતે ।૧૪ ॥
કરાઙ્ઘ્રિશીર્ષકાદીનિ તૃતીયે સંભવન્તિ હિ ।
અભિવ્યક્તિશ્ચ જીવસ્ય ચતુર્થે માસિ જાયતે ॥ ૧૫ ॥
તતશ્ચલતિ ગર્ભોઽપિ જનન્યા જઠરે સ્વતઃ ।
પુત્રશ્ચેદ્દક્ષિણે પાર્શ્વે કન્યા વામે ચ તિષ્ઠતિ ॥ ૧૬ ॥
નપુંસકસ્તૂદરસ્ય ભાગે તિષ્ઠતિ મધ્યતઃ ।
અતો દક્ષિણપાર્શ્વે તુ શેતે માતા પુમાન્યદિ ॥ ૧૭ ॥
અઙ્ગપ્રત્યઙ્ગભાગાશ્ચ સૂક્ષ્માઃ સ્યુર્યુગપત્તદા ।
વિહાય શ્મશ્રુદન્તાદીઞ્જન્માનન્તરસંભવાન્ ॥ ૧૮ ॥
ચતુર્થે વ્યક્તતા તેષાં ભાવાનામપિ જાયતે ।
પુંસાં સ્થૈર્યાદયો ભાવા ભીરુત્વાદ્યાસ્તુ યોષિતામ્ ॥ ૧૯ ॥
નપુંસકે ચ તે મિશ્રા ભવન્તિ રઘુનન્દન ।
માતૃજં ચાસ્ય હૃદયં વિષયાનભિકાઙ્ક્ષતિ ॥ ૨૦ ॥
તતો માતુર્મનોઽભીષ્ટં કુર્યાદ્ગર્ભવિવૃદ્ધયે ।
તાં ચ દ્વિહૃદયાં નારીમાહુર્દૌહૃદિનીં તતઃ ॥ ૨૧ ॥
અદાનાદ્દૌહૃદાનાં સ્યુર્ગર્ભસ્ય વ્યઙ્ગતાદયઃ ।
માતુર્યદ્વિષયે લોભસ્તદાર્તો જાયતે સુતઃ ॥ ૨૨ ॥
પ્રબુદ્ધં પઞ્ચમે ચિત્તં માંસશોણિતપુષ્ટતા ।
ષષ્ઠેઽસ્થિસ્નાયુનખરકેશલોમવિવિક્તતા ॥ ૨૩ ॥
બલવર્ણૌ ચોપચિતૌ સપ્તમે ત્વઙ્ગપૂર્ણતા ।
પાદાન્તરિતહસ્તાભ્યાં શ્રોત્રરન્ધ્રે પિધાય સઃ ॥ ૨૪ ॥
ઉદ્વિગ્નો ગર્ભસંવાસાદસ્તિ ગર્ભલયાન્વિતઃ ॥ ૨૫ ॥
આવિર્ભૂતપ્રબોધોઽસૌ ગર્ભદુઃખાદિસંયુતઃ ।
હા કષ્ટમિતિ નિર્વિણ્ણઃ સ્વાત્માનં શોશુચીત્યથ ॥ ૨૬ ॥
અનુભૂતા મહાસહ્યાઃ પુરા મર્મચ્છિદોઽસકૃત્ ।
કરંભવાલુકાસ્તપ્તાશ્ચાદહ્યન્તાસુખાશયાઃ ॥ ૨૭ ॥
જઠરાનલસંતપ્તપિત્તાખ્યરસવિપ્લુષઃ ।
ગર્ભાશયે નિમગ્નં તુ દહન્ત્યતિભૃશં તુ મામ્ ॥ ૨૮ ॥
ઉદર્યકૃમિવક્ત્રાણિ કૂટશાલ્મલિકણ્ટકૈઃ ।
તુલ્યાનિ ચ તુદન્ત્યાર્તં પાર્શ્વાસ્થિક્રકચાર્દિતમ્ ॥ ૨૯ ॥
ગર્ભે દુર્ગન્ધભૂયિષ્ઠે જઠરાગ્નિપ્રદીપિતે ।
દુઃખં મયાપ્તં યત્તસ્માત્કનીયઃ કુમ્ભપાકજમ્ ॥ ૩૦ ॥
પૂયાસૃક્શ્લેષ્મપાયિત્વં વાગ્તાશિત્વં ચ યદ્ભવેત્ ।
અશુચૌ કૃમિભાવશ્ચ તત્પ્રાપ્તં ગર્ભશાયિના ॥ ૩૧ ॥
ગર્ભશય્યાં સમારુહ્ય દુઃખં યાદૃઙ્ મયાપિ તત્ ।
નાતિશેતે મહાદુઃખં નિઃશેષનરકેષુ તત્ ॥ ૩૨ ॥
એવં સ્મરન્પુરા પ્રાપ્તા નાનાજાતીશ્ચ યાતનાઃ ।
મોક્ષોપાયમભિધ્યાયન્વર્તતેઽભ્યાસતત્પરઃ ॥ ૩૩ ॥
અષ્ટમે ત્વક્સૃતી સ્યાતામોજસ્તેજશ્ચ હૃદ્ભવમ્ ।
શુભ્રમાપીતરક્તં ચ નિમિત્તં જીવિતં મતમ્ ॥ ૩૪ ॥
માતરં ચ પુનર્ગર્ભં ચઞ્ચલં તત્પ્રધાવતિ ।
તતો જાતોઽષ્ટમે ગર્ભો ન જીવત્યોજસોજ્ઝિતઃ ॥ ૩૫ ॥
કિંચિત્કાલમવસ્થાનં સંસ્કારાત્પીડિતાઙ્ગવત્ ।
સમયઃ પ્રસવસ્ય સ્યાન્માસેષુ નવમાદિષુ ॥ ૩૬ ॥
માતુરસ્રવહાં નાડીમાશ્રિત્યાન્વવતારિતા ।
નાભિસ્થનાડી ગર્ભસ્ય માત્રાહારરસાવહ ।
તેન જીવતિ ગર્ભોઽપિ માત્રાહારેણ પોષિતઃ ॥ ૩૭ ॥
અસ્થિયન્ત્રવિનિષ્પિષ્ટઃ પતિતઃ કુક્ષિવર્ત્મના ।
મેદોઽસૃગ્દિગ્ધસર્વાઙ્ગો જરાયુપુટસંવૃતઃ ॥ ૩૮ ॥
નિષ્ક્રામન્ભૃશદુઃખાર્તો રુદન્નુચ્ચૈરધોમુખઃ ।
યન્ત્રાદેવ વિનિર્મુક્તઃ પતત્ત્યુત્તાનશાય્યુત ॥ ૩૯ ॥
અકિંચિત્કસ્તથા બાલો માંસપેશીસમાસ્થિતઃ ।
શ્વમાર્જારાદિદંષ્ટ્રિભ્યો રક્ષ્યતે દણ્ડપાણિભિઃ ॥ ૪૦ ॥
પિતૃવદ્રાક્ષસં વેત્તિ માતૃવડ્ડાકિનીમપિ ।
પૂયં પયોવદજ્ઞાનાદ્દીર્ઘકષ્ટં તુ શૈશવમ્ ॥ ૪૧ ॥
શ્લેષ્મણા પિહિતા નાડી સુષુમ્ના યાવદેવ હિ ।
વ્યક્તવર્ણં ચ વચનં તાવદ્વક્તું ન શક્યતે ॥ ૪૨ ॥
અત એવ ચ ગર્ભેઽપિ રોદિતું નૈવ શક્યતે ॥ ૪૩ ॥
દૃપ્તોઽથ યૌવનં પ્રાપ્ય મન્મથજ્વરવિહ્વલઃ ।
ગાયત્યકસ્માદુચ્ચૈસ્તુ તથા કસ્માચ્ચ વલ્ગતિ ॥ ૪૪ ॥
આરોહતિ તરૂન્વેગાચ્છાન્તાનુદ્વેજયત્યપિ ।
કામક્રોધમદાન્ધઃ સન્ન કાંશ્ચિદપિ વીક્ષતે ॥ ૪૫ ॥
અસ્થિમાંસશિરાલાયા વામાયા મન્મથાલયે ।
ઉત્તાનપૂતિમણ્ડૂકપાટિતોદરસન્નિભે ।
આસક્તઃ સ્મરબાણાર્ત આત્મના દહ્યતે ભૃશમ્ ॥ ૪૬ ॥
અસ્થિમાંસશિરાત્વગ્ભ્યઃ કિમન્યદ્વર્તતે વપુઃ ।
વામાનાં માયયા મૂઢો ન કિંચિદ્વીક્ષતે જગત્ ॥ ૪૭ ॥
નિર્ગતે પ્રાણપવને દેહો હંત મૃગીદૃશઃ ।
યથાહિ જાયતે નૈવ વીક્ષ્યતે પઞ્ચષૈર્દિનૈઃ ॥ ૪૮ ॥
મહાપરિભવસ્થાનં જરાં પ્રાપ્યાતિદુઃખિતઃ ।
શ્લેષ્મણા પિહિતોરસ્કો જગ્ધમન્નં ન જીર્યતિ ॥ ૪૯ ॥
સન્નદન્તો મન્દદૃષ્ટિઃ કટુતિક્તકષાયભુક્ ।
વાતભુગ્નકટિગ્રીવકરોરુચરણોઽબલઃ ॥ ૫૦ ॥
ગદાયુતસમાવિષ્ટઃ પરિત્યક્તઃ સ્વબન્ધુભિઃ ।
નિઃશૌચો મલદિગ્ધાઙ્ગ આલિઙ્ગિતવરોષિતઃ ॥ ૫૧ ॥
ધ્યાયન્નસુલભાન્ભોગાન્કેવલં વર્તતે ચલઃ ।
સર્વેન્દ્રિયક્રિયાલોપાદ્ધસ્યતે બાલકૈરપિ ॥ ૫૨ ॥
તતો મૃતિજદુઃખસ્ય દૃષ્ટાન્તો નોપલભ્યતે ।
યસ્માદ્બિભ્યતિ ભૂતાનિ પ્રાપ્તાન્યપિ પરાં રુજમ્ ॥ ૫૩ ॥
નીયતે મૃત્યુના જન્તુઃ પરિષ્વક્તોઽપિ બન્ધુભિઃ ।
સાગરાન્તર્જલગતો ગરુડેનેવ પન્નગઃ ॥ ૫૪ ॥
હા કાન્તે હા ધનં પુત્રાઃ ક્રન્દમાનઃ સુદારુણમ્ ।
મણ્ડૂક ઇવ સર્પેણ મૃત્યુના નીયતે નરઃ ॥ ૫૫ ॥
મર્મસૂન્મથ્યમાનેષુ મુચ્યમાનેષુ સંધિષુ ।
યદ્દુઃખં મ્રિયમાણસ્ય સ્મર્યતાં તન્મુમુક્ષુભિઃ ॥ ૫૬ ॥
દૃષ્ટાવાક્ષિપ્યમાણાયાં સંજ્ઞયા હ્રિયમાણયા ।
મૃત્યુપાશેન બદ્ધસ્ય ત્રાતા નૈવોપલભ્યતે ॥ ૫૭ ॥
સંરુધ્યમાનસ્તમસા મચ્ચિત્તમિવાવિશન્ ।
ઉપાહૂતસ્તદા જ્ઞાતીનીક્ષતે દીનચક્ષુષા ॥ ૫૮ ॥
અયઃ પાશેન કાલેન સ્નેહપાશેન બન્ધુભિઃ ।
આત્માનં કૃષ્યમાણં તં વીક્ષતે પરિતસ્તથા ॥ ૫૯ ॥
હિક્કયા બાધ્યમાનસ્ય શ્વાસેન પરિશુષ્યતઃ ।
મૃત્યુનાકૃષ્યમાણસ્ય ન ખલ્વસ્તિ પરાયણમ્ ॥ ૬૦ ॥
સંસારયન્ત્રમારૂઢો યમદૂતૈરધિષ્ઠિતઃ ।
ક્વ યાસ્યામીતિ દુઃખાર્તઃ કાલપાશેન યોજિતઃ ॥ ૬૧ ॥
કિં કરોમિ ક્વ ગચ્છામિ કિં ગૃહ્ણામિ ત્યજામિ કિમ્ ।
ઇતિ કર્તવ્યતામૂઢઃ કૃચ્છ્રાદ્દેહાત્ત્યજત્યસૂન્ ॥ ૬૨ ॥
યાતનાદેહસંબદ્ધો યમદૂતૈરધિષ્ઠિતાઃ ।
ઇતો ગત્વાનુભવતિ યા યાસ્તા યમયાતનાઃ ।
તાસુ યલ્લભતે દુઃખં તદ્વક્તું ક્ષમતે કુતઃ ॥ ૬૩ ॥
કર્પૂરચન્દનાદ્યૈસ્તુ લિપ્યતે સતતં હિ યત્ ।
ભૂષણૈર્ભૂષ્યતે ચિત્રૈઃ સુવસ્ત્રૈઃ પરિવાર્યતે ॥ ૬૪ ॥
અસ્પૃશ્યં જાયતેઽપ્રેક્ષ્યં જીવત્યક્તં સદા વપુઃ ।
નિષ્કાસયન્તિ નિલયાત્ક્ષણં ન સ્થાપયન્ત્યપિ ॥ ૬૫ ॥
દહ્યતે ચ તતઃ કાષ્ઠૈસ્તદ્ભસ્મ ક્રિયતે ક્ષણાત્ ।
ભક્ષ્યતે વા સૃગાલૈશ્ચ ગૃધ્રકુક્કરવાયસૈઃ ।
પુનર્ન દૃશ્યતે સોઽથ જન્મકોટિશતૈરપિ ॥ ૬૬ ॥
માતા પિતા ગુરુજનઃ સ્વજનો મમેતિ
માયોપમે જગતિ કસ્ય ભવેત્પ્રતિજ્ઞા ।
એકો યતો વ્રજતો કર્મપુરઃસરોઽયં
વિશ્રામવૃક્ષસદૃશઃ ખલુ જીવલોકઃ ॥ ૬૭ ॥
સાયં સાયં વાસવૃક્ષં સમેતાઃ
પ્રાતઃ પ્રાતસ્તેન તેન પ્રયાન્તિ ।
ત્યક્ત્વાન્યોન્યં તં ચ વૃક્ષં
વિહઙ્ગા યદ્વત્તદ્વજ્જ્ઞાતયોઽજ્ઞાતયશ્ચ ॥ ૬૮ ॥
મૃતિબીજં ભવેજ્જન્મ જન્મબીજં ભવેન્મૃતિઃ ।
ઘટયન્ત્રવદશ્રાન્તો બમ્ભ્રમીત્યનિશં નરઃ ॥ ૬૯ ॥
ગર્ભે પુંસઃ શુક્રપાતાદ્યદુક્તં મરણાવધિ ।
તદેતસ્ય મહાવ્યાધેર્મત્તો નાન્યોઽસ્તિ ભેષજમ્ ॥ ૭૦ ॥
ઇતિ શ્રીપદ્મપુરાણે ઉપરિભાગે શિવગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શિવરાઘવસંવાદે
પિણ્ડોત્પત્તિકથનં નામાષ્ટમોઽધ્યાયઃ ॥ ૮ ॥
અથ નવમોઽધ્યાયઃ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ॥
દેહસ્વરૂપં વક્ષ્યામિ શ્રુણુષ્વાવહિતો નૃપ ।
મત્તો હિ જાયતે વિશ્વં મયૈવૈતત્પ્રધાર્યતે ।
મય્યેવેદમધિષ્ઠાને લીયતે શુક્તિરૌપ્યવત્ ॥ ૧ ॥
અહં તુ નિર્મલઃ પૂર્ણઃ સચ્ચિદાનન્દવિગ્રહઃ ।
અસંગો નિરહંકારઃ શુદ્ધં બ્રહ્મ સનાતનમ્ ॥ ૨ ॥
અનાદ્યવિદ્યાયુક્તઃ સન્ જગત્કારણતાં વ્રજે ॥ ૩ ॥
અનિર્વાચ્યા મહાવિદ્યા ત્રિગુણા પરિણામિની ।
રજઃ સત્ત્વં તમશ્ચેતિ ત્રિગુણાઃ પરિકીર્તિતાઃ ॥ ૪ ॥
સત્ત્વં શુક્લં સમાદિષ્ટં સુખજ્ઞાનાસ્પદં નૃણામ્ ।
દુઃખાસ્પદં રક્તવર્ણં ચઞ્ચલં ચ રજો મતમ્ ॥ ૫ ॥
તમઃ કૃષ્ણં જડં પ્રોક્તમુદાસીનં સુખાદિષુ ॥ ૬ ॥
અતો મમ સમાયોગાચ્છક્તિઃ સા ત્રિગુણાત્મિકા ।
અધિષ્ઠાને તુ મય્યેવ ભજતે વિશ્વરૂપતામ્ ।
શુક્તૌ રજતવદ્રજ્જૌ ભુજઙ્ગો યદ્વદેવ તુ ॥ ૭ ॥
આકાશાદીનિ જાયન્તે મત્તો ભૂતાનિ માયયા ।
તૈરારબ્ધમિદં વિશ્વં દેહોઽયં પાઞ્ચભૌતિકઃ ॥ ૮ ॥
પિતૃભ્યામશિતાદન્નાત્ષટ્કોશં જાયતે વપુઃ ।
સ્નાયવોઽસ્થીનિ મજ્જા ચ જાયન્તે પિતૃતસ્તથા ॥ ૯ ॥
ત્વઙ્માંશોણિતમિતિ માતૃતશ્ચ ભવન્તિ હિ ।
ભાવાઃ સ્યુઃ ષડ્વિધાસ્તસ્ય માતૃજાઃ પિતૃજાસ્તથા ।
રસજા આત્મજાઃ સત્ત્વસંભૂતાઃ સ્વાત્મજાસ્તથા ॥ ૧૦ ॥
મૃદવઃ શોણિતં મેદો મજ્જા પ્લીહા યકૃદ્ગુદમ્ ।
હૃન્નાભીત્યેવમાદ્યાસ્તુ ભાવા માતૃભવા મતાઃ ॥ ૧૧ ॥
શ્મશ્રુલોમકચસ્નાયુશિરાધમનયો નખાઃ ।
દશનાઃ શુક્રમિત્યાદ્યાઃ સ્થિરાઃ પિતૃસમુદ્ભવાઃ ॥ ૧૨ ॥
શરીરોપચિતિર્વર્ણો વૃદ્ધિસ્તૃપ્તિર્બલં સ્થિતિઃ ।
અલોલુપત્વમુત્સાહ ઇત્યાદિ રસજં વિદુઃ ॥ ૧૩ ॥
ઇચ્છા દ્વેષઃ સુખં દુઃખં ધર્માધર્મૌ ચ ભાવના ।
પ્રયત્નો જ્ઞાનમાયુશ્ચેન્દ્રિયાણીત્યેવમાત્મજાઃ ॥ ૧૪ ॥
જ્ઞાનેન્દ્રિયાણિ શ્રવણં સ્પર્શનં દર્શનં તથા ।
રસનં ઘ્રાણમિત્યાહુઃ પઞ્ચ તેષાં તુ ગોચરાઃ ॥ ૧૫ ॥
શબ્દઃ સ્પર્શસ્તથા રૂપં રસો ગન્ધ ઇતિ ક્રમાત્ ।
વાક્કરાઙ્ઘ્રિગુદોપસ્થાન્યાહુઃ કર્મેન્દ્રિયાણિ હિ ॥ ૧૬ ॥
વચનાદાનગમનવિસર્ગરતયઃ ક્રમાત્ ।
કર્મેન્દ્રિયાણાં જાનીયાન્મનશ્ચૈવોભયાત્મકમ્ ॥ ૧૭ ॥
ક્રિયાસ્તેષાં મનોબુદ્ધિરહંકારસ્તતઃ પરમ્ ।
અન્તઃકરણમિત્યાહુશ્ચિત્તં ચેતિ ચતુષ્ટયમ્ ॥ ૧૮ ॥
સુખં દુઃખં ચ વિષયૌ વિજ્ઞેયૌ મનસઃ ક્રિયાઃ ।
સ્મૃતિભીતિવિકલ્પાદ્યા બુદ્ધિઃ સ્યાન્નિશ્ચયાત્મિકા ।
અહં મમેત્યહંકારશ્ચિત્તં ચેતયતે યતઃ ॥ ૧૯ ॥
સત્ત્વાખ્યમન્તઃકરણં ગુણભેદાસ્ત્રિધા મતમ્ ।
સત્ત્વં રજસ્તમ ઇતિ ગુણાઃ સત્ત્વાત્તુ સાત્ત્વિકાઃ ॥ ૨૦ ॥
આસ્તિક્યશુદ્ધિધર્મૈકમતિપ્રભૃતયો મતાઃ ।
રજસો રાજસા ભાવાઃ કામક્રોધમદાદયઃ ॥ ૨૧ ॥
નિદ્રાલસ્યપ્રમાદાદિ વઞ્ચનાદ્યાસ્તુ તામસાઃ ।
પ્રસન્નેન્દ્રિયતારોગ્યાનાલસ્યાદ્યાસ્તુ સત્ત્વજાઃ ॥ ૨૨ ॥
દેહો માત્રાત્મકસ્તસ્માદાદત્તે તદ્ગુણાનિમાન્ ।
શબ્દઃ શ્રોત્રં મુખરતા વૈચિત્ર્યં સૂક્ષ્મતા ધૃતિઃ ॥ ૨૩ ॥
બલં ચ ગગનાદ્વાયોઃ સ્પર્શશ્ચ સ્પર્શનેન્દ્રિયમ્ ।
ઉત્ક્ષેપણમપક્ષેપાકુઞ્ચને ગમનં તથા ॥ ૨૪ ॥
પ્રસારણમિતીમાનિ પઞ્ચ કર્માણિ રૂક્ષતા ।
પ્રાણાપાનૌ તથા વ્યાનસમાનોદાનસંજ્ઞકાન્ ॥ ૨૫ ॥
નાગઃ કૂર્મશ્ચ કૃકલો દેવદત્તો ધનઞ્જયઃ ।
દશૈતા વાયુવિકૃતીસ્તથા ગૃહ્ણાતિ લાઘવમ્ ॥ ૨૬ ॥
તેષાં મુખ્યતરઃ પ્રાણો નાભેઃ કણ્ઠાદવસ્થિતઃ ।
ચરત્યસૌ નાસિકયોર્નાભૌ હૃદયપઙ્કજે ॥ ૨૭ ॥
શબ્દોચ્ચારણનિશ્વાસોચ્છ્વાસાદેરપિ કારણમ્ ॥ ૨૮ ॥
અપાનસ્તુ ગુદે મેઢ્રે કટિજઙ્ઘોદરેષ્વપિ ।
નાભિકણ્ઠે વંક્ષણયોરૂરુજાનુષુ તિષ્ઠતિ ।
તસ્ય મૂત્રપુરીષાદિવિસર્ગઃ કર્મ કીર્તિતમ્ ॥ ૨૯ ॥
વ્યાનોઽક્ષિશ્રોત્રગુલ્ફેષુ જિહ્વાઘ્રાણેષુ તિષ્ઠતિ ।
પ્રાણાયામધૃતિત્યાગગ્રહણાદ્યસ્ય કર્મ ચ ॥ ૩૦ ॥
સમાનો વ્યાપ્ય નિખિલં શરીરં વહ્નિના સહ ।
દ્વિસપ્તતિસહસ્રેષુ નાડીરન્ધ્રેષુ સંચરન્ ॥ ૩૧ ॥
ભુક્તપીતરસાન્સમ્યગાનયન્દેહપુષ્ટિકૃત્ ।
ઉદાનઃ પાદયોરાસ્તે હસ્તયોરઙ્ગસંધિષુ ॥ ૩૨ ॥
કર્માસ્ય દેહોન્નયનોત્ક્રમણાદિ પ્રકીર્તિતમ્ ।
ત્વગાદિધાતૂનાશ્રિત્ય પઞ્ચ નાગાદયઃ સ્થિતાઃ ॥ ૩૩ ॥
ઉદ્ગારાદિ નિમેષાદિ ક્ષુત્પિપાસાદિકં ક્રમાત્ ।
તન્દ્રીપ્રભૃતિ શોકાદિ તેષાં કર્મ પ્રકીર્તિતમ્ ॥ ૩૪ ॥
અગ્નેસ્તુ રોચકં રૂપં દીપ્તં પાકં પ્રકાશતામ્ ।
અમર્ષતીક્ષ્ણસૂક્ષ્માણામોજસ્તેજશ્ચ શૂરતામ્ ॥ ૩૫ ॥
મેધાવિતાં તથાઽઽદત્તે જલાત્તુ રસનં રસમ્ ।
શૈત્યં સ્નેહં દ્રવં સ્વેદં ગાત્રાદિમૃદુતામપિ ॥ ૩૬ ॥
ભૂમેર્ઘ્રાણેન્દ્રિયં ગન્ધં સ્થૈર્યં ધૈર્યં ચ ગૌરવમ્ ।
ત્વગસૃઙ્માંસમેદોઽસ્થિમજ્જાશુક્રાણિ ધાતવઃ ॥ ૩૭ ॥
અન્નં પુંસાશિતં ત્રેધા જાયતે જઠરાગ્નિના ।
મલઃ સ્થવિષ્ઠો ભાગઃ સ્યાન્મધ્યમો માંસતાં વ્રજેત્ ।
મનઃ કનિષ્ઠો ભાગઃ સ્યાત્તસ્માદન્નમયં મનઃ ॥ ૩૮ ॥
અપાં સ્થવિષ્ઠો મૂત્રં સ્યાન્મધ્યમો રુધિરં ભવેત્ ।
પ્રાણઃ કનિષ્ઠો ભાગઃ સ્યાત્તસ્માત્પ્રાણો જલાત્મકઃ ॥ ૩૯ ॥
તેજસોઽસ્થિ સ્થવિષ્ઠઃ સ્યાન્મજ્જા મધ્યમ સંભવઃ ।
કનિષ્ઠા વાઙ્મતા તસ્માત્તેજોઽવન્નાત્મકં જગત્ ॥ ૪૦ ॥
લોહિતાજ્જાયતે માંસં મેદો માંસસમુદ્ભવમ્ ।
મેદસોઽસ્થીનિ જાયન્તે મજ્જા ચાસ્થિસમુદ્ભવા ॥ ૪૧ ॥
નાડ્યોપિ માંસસંઘાતાચ્છુક્રં મજ્જાસમુદ્ભવમ્ ॥ ૪૨ ॥
વાતપિત્તકફાશ્ચાત્ર ધાતવઃ પરિકીર્તિતાઃ ।
દશાઞ્જલિ જલં જ્ઞેયં રસસ્યાઞ્જલયો નવ ॥ ૪૩ ॥
રક્તસ્યાષ્ટૌ પુરીષસ્ય સપ્ત સ્યુઃ શ્લેષ્મણશ્ચ ષટ્.
પિત્તસ્ય પઞ્ચ ચત્વારો મૂત્રસ્યાઞ્જલયસ્ત્રયઃ ॥ ૪૪ ॥
વસાયા મેદસો દ્વૌ તુ મજ્જા ત્વઞ્જલિસંમિતા ।
અર્ધાઞ્જલિ તથા શુક્રં તદેવ બલમુચ્યતે ॥ ૪૫ ॥
અસ્થ્નાં શરીરે સંખ્યા સ્યાત્ષષ્ટિયુક્તં શતત્રયમ્ ।
જલજાનિ કપાલાનિ રુચકાસ્તરણાનિ ચ ।
નલકાનીતિ તાન્યાહુઃ પઞ્ચધાસ્થીનિ સૂરયઃ ॥ ૪૬ ॥
દ્વે શતે ત્વસ્થિસંધીનાં સ્યાતાં તત્ર દશોત્તરે ।
રૌરવાઃ પ્રસરાઃ સ્કન્દસેચનાઃ સ્યુરુલૂખલાઃ ॥ ૪૭ ॥
સમુદ્ગા મણ્ડલાઃ શંખાવર્તા વામનકુણ્ડલાઃ ।
ઇત્યષ્ટધા સમુદ્દિષ્ટાઃ શરીરેષ્વસ્થિસંધયઃ ॥ ૪૮ ॥
સાર્ધકોટિત્રયં રોમ્ણાં શ્મશ્રુકેશાસ્ત્રિલક્ષકાઃ ।
દેહસ્વરૂપમેવં તે પ્રોક્તં દશરથાત્મજ ॥ ૪૯ ॥
યસ્માદસારો નાસ્ત્યેવ પદાર્થો ભુવનત્રયે ।
દેહેઽસ્મિન્નભિમાનેન ન મહોપાયબુદ્ધયઃ ॥ ૫૦ ॥
અહંકારેણ પાપેન ક્રિયન્તે હંત સાંપ્રતમ્ ।
તસ્માદેતત્સ્વરૂપં તુ વિબોદ્ધવ્યં મુમુક્ષિભિઃ ॥ ૫૧ ॥
ઇતિ શ્રીપદ્મપુરાણે ઉપરિભાગે શિવગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શિવરાઘવસંવાદે
દેહસ્વરૂપનિર્ણયો નામ નવમોઽધ્યાયઃ ॥ ૯ ॥
અથ દશમોઽધ્યાયઃ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
ભગવન્નત્ર જીવોઽસૌ જન્તોર્દેહેઽવતિષ્ઠતે ।
જાયતે વા કુતો જીવઃ સ્વરૂપં ચાસ્ય કિં વદ ॥ ૧ ॥
દેહાન્તે કુત્ર વા યાતિ ગત્વા વા કુત્ર તિષ્ઠતિ ।
કથમાયાતિ વા દેહં પુનર્નાયાતિ વા વદ ॥ ૨ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ॥
સાધુ પૃષ્ટં મહાભાગ ગુહ્યાદ્ગુહ્યતરં હિ યત્ ।
દેવૈરપિ સુદુર્જ્ઞેયમિન્દ્રાદ્યૈર્વા મહર્ષિભિઃ ॥ ૩ ॥
અન્યસ્મૈ નૈવ વક્તવ્યં મયાપિ રઘુનન્દન ।
ત્વદ્ભક્ત્યાહં પરં પ્રીતો વક્ષ્યામ્યવહિતઃ શ્રુણુ ॥ ૪ ॥
સત્યજ્ઞાનાત્મકોઽનન્તઃ પરમાનન્દવિગ્રહઃ ।
પરમાત્મા પરંજ્યોતિરવ્યક્તો વ્યક્તકારણમ્ ॥ ૫ ॥
નિત્યો વિશુદ્ધઃ સર્વાત્મા નિર્લેપોઽહં નિરઞ્જનઃ ।
સર્વધર્મવિહીનશ્ચ ન ગ્રાહ્યો મનસાપિ ચ ॥ ૬ ॥
નાહં સર્વેન્દ્રિયગ્રાહ્યઃ સર્વેષાં ગ્રાહકો હ્યહમ્ ।
જ્ઞાતાહં સર્વલોકસ્ય મમ જ્ઞાતા ન વિદ્યતે ॥ ૭ ॥
દૂરઃ સર્વવિકારાણાં પરિણામાદિકસ્ય ચ ॥ ૮ ॥
યતો વાચો નિવર્તન્તે અપ્રાપ્ય મનસા સહ ।
આનન્દં બ્રહ્મ માં જ્ઞાત્વા ન બિભેતિ કુતશ્ચન ॥ ૯ ॥
યસ્તુ સર્વાણિ ભૂતાનિ મય્યેવેતિ પ્રપશ્યતિ ।
માં ચ સર્વેષુ ભૂતેષુ તતો ન વિજુગુપ્સતે ॥ ૧૦ ॥
યસ્ય સર્વાણિ ભૂતાનિ હ્યાત્મૈવાભૂદ્વિજાનતઃ ।
કો મોહસ્તત્ર કઃ શોક એકત્વમનુપશ્યતઃ ॥ ૧૧ ॥
એષ સર્વેષુ ભૂતેષુ ગૂઢાત્મા ન પ્રકાશતે ।
દૃશ્યતે ત્વગ્ર્યયા બુદ્ધ્યા સૂક્ષ્મયા સૂક્ષ્મદર્શિભિઃ ॥ ૧૨ ॥
અનાદ્યવિદ્યયા યુક્તસ્તથાપ્યેકોઽહમવ્યયઃ ।
અવ્યાકૃતબ્રહ્મરૂપો જગત્કર્તાહમીશ્વરઃ ॥ ૧૩ ॥
જ્ઞાનમાત્રે યથા દૃશ્યમિદં સ્વપ્ને જગત્ત્રયમ્ ।
તદ્વન્મયિ જગત્સર્વં દૃશ્યતેઽસ્તિ વિલીયતે ॥ ૧૪ ॥
નાનાવિદ્યાસમાયુક્તો જીવત્વેન વસામ્યહમ્ ।
પઞ્ચ કર્મેન્દ્રિયાણ્યેવ પઞ્ચ જ્ઞાનેન્દ્રિયાણિ ચ ॥ ૧૫ ॥
મનો બુદ્ધિરહંકારશ્ચિત્તં ચેતિ ચતુષ્ટયમ્ ।
વાયવઃ પઞ્ચમિલિતા યાન્તિ લિઙ્ગશરીરતામ્ ॥ ૧૬
તત્રાવિદ્યાસમાયુક્તં ચૈતન્યં પ્રતિબિમ્બિતમ્ ।
વ્યાવહારિકજીવસ્તુ ક્ષેત્રજ્ઞઃ પુરુષોઽપિ ચ ॥ ૧૭ ॥
સ એવ જગતાં ભોક્તાનાદ્યયોઃ પુણ્યપાપયોઃ ।
ઇહામુત્ર ગતી તસ્ય જાગ્રત્સ્વપ્નાદિભોક્તૃતા ॥ ૧૮ ॥
યથા દર્પણકાલિમ્ના મલિનં દૃશ્યતે મુખમ્ ।
તદ્વદન્તઃકરણગૈર્દોષૈરાત્માપિ દૃશ્યતે ॥ ૧૯ ॥
પરસ્પરાધ્યાસવશાત્સ્યાદન્તઃકરણાત્મનોઃ ॥
એકીભાવાભિમાનેન પરાત્મા દુઃખભાગિવ ॥ ૨૦ ॥
મરુભૂમૌ જલત્વેન મધ્યાહ્નાર્કમરીચિકાઃ ।
દૃશ્યન્તે મૂઢચિત્તસ્ય ન હ્યાર્દ્રાસ્તાપકારકાઃ ॥ ૨૧ ॥
તદ્વદાત્માપિ નિર્લેપો દૃશ્યતે મૂઢચેતસામ્ ।
સ્વાવિદ્યાત્માત્મદોષેણ કર્તૃત્વાધિકધર્મવાન્ ॥ ૨૨ ॥
તત્ર ચાન્નમયે પિણ્ડે હૃદિ જીવોઽવતિષ્ઠતે ।
આનખાગ્રં વ્યાપ્ય દેહં તદ્બ્રુવેઽવહિતઃ શ્રુણુ ।
સોઽયં તદભિધાનેન માંસપિણ્ડો વિરાજતે ॥ ૨૩ ॥
નાભેરૂર્ધ્વમધઃ કણ્ઠાદ્વ્યાપ્ય તિષ્ઠતિ યઃ સદા ।
તસ્ય મધ્યેઽસ્તિ હૃદયં સનાલં પદ્મકોશવત્ ॥ ૨૪ ॥
અધોમુખં ચ તત્રાસ્તિ સૂક્ષ્મં સુષિરમુત્તમમ્ ।
દહરાકાશમિત્યુક્તં તત્ર જીવોઽવતિષ્ઠતે ॥ ૨૫ ॥
વાલાગ્રશતભાગસ્ય શતધા કલ્પિતસ્ય ચ ।
ભાગો જીવઃ સ વિજ્ઞેયઃ સ ચાનન્ત્યાય કલ્પતે ॥ ૨૬ ॥
કદમ્બકુસુમોદ્બદ્ધકેસરા ઇવ સર્વતઃ ।
પ્રસૃતા હૃદયાન્નાડ્યો યાભિર્વ્યાપ્તં શરીરકમ્ ॥ ૨૭ ॥
હિતં બલં પ્રયચ્છન્તિ તસ્માત્તેન હિતાઃ સ્મૃતાઃ ।
દ્વાસપ્તતિસહસ્રૈસ્તાઃ સંખ્યાતા યોગવિત્તમૈઃ ॥ ૨૮ ॥
હૃદયાત્તાસ્તુ નિષ્ક્રાન્તા યથાર્કાદ્રશ્મયસ્તથા ।
એકોત્તરશતં તાસુ મુખ્યા વિષ્વગ્વિનિર્ગતઃ ॥ ૨૯ ॥
પ્રતીન્દ્રિયં દશ દશ નિર્ગતા વિષયોન્મુખાઃ ।
નાડ્યઃ શર્માદિહેતુત્વાત્ સ્વપ્નાદિફલભુક્તયે ॥ ૩૦ ॥
વહન્ત્યમ્ભો યથા નદ્યો નાડ્યઃ કર્મફલં તથા ।
અનન્તૈકોર્ધ્વગા નાડી મૂર્ધપર્યન્તમઞ્જસા ॥ ૩૧ ॥
સુષુમ્નેતિ માદિષ્ટા તયા ગચ્છન્વિમુચ્યતે ।
તયોપચિતચૈતન્યં જીવાત્માનં વિદુર્બુધાઃ ॥ ૩૨ ॥
યથા રાહુરદૃશ્યોઽપિ દૃશ્યતે ચન્દ્રમણ્ડલે ।
તદ્વત્સર્વગતોઽપ્યાત્મા લિઙ્ગદેહે હિ દૃશ્યતે ॥ ૩૩ ॥
દૃશ્યમાને યથા કુંભે ઘટાકાશોઽપિ દૃશ્યતે ।
તદ્વત્સર્વગતોઽપ્યાત્મા લિઙ્ગદેહે હિ દૃશ્યતે ॥ ૩૪ ॥
નિશ્ચલઃ પરિપૂર્ણોઽપિ ગચ્છતીત્યુપચર્યતે ।
જાગ્રત્કાલે યથાજ્ઞેયમભિવ્યક્તવિશેષધીઃ ॥ ૩૫ ॥
વ્યાપ્નોતિ નિષ્ક્રિયઃ સર્વાન્ ભાનુર્દશ દિશો યથા ।
નાડીભિર્વૃત્તયો યાન્તિ લિઙ્ગદેહસમુદ્ભવાઃ ॥ ૩૬ ॥
તત્તત્કર્માનુસારેણ જાગ્રદ્ભોગોપલબ્ધયે ।
ઇદં લિઙ્ગશરીરાખ્યમામોક્ષં ન વિનશ્યતિ ॥ ૩૭ ॥
આત્મજ્ઞાનેન નષ્ટેઽસ્મિન્સાવિદ્યે સ્વશરીરકે ।
આત્મસ્વરૂપાવસ્થાનં મુક્તિરિત્યભિધીયતે ॥ ૩૮ ॥
ઉત્પાદિતે ઘટે યદ્વદ્ઘટાકાશત્વમૃચ્છતિ ।
ઘટે નષ્ટે યથાકાશઃ સ્વરૂપેણાવતિષ્ઠતે ॥ ૩૯ ॥
જાગ્રત્કર્મક્ષયવશાત્સ્વપ્નભોગ ઉપસ્થિતે ।
બોધાવસ્થાં તિરોધાય દેહાદ્યાશ્રયલક્ષણામ્ ॥ ૪૦ ॥
કર્મોદ્ભાવિતસંસ્કારસ્તત્ર સ્વપ્નરિરંસયા ।
અવસ્થાં ચ પ્રયાત્યન્યાં માયાવી ચાત્મમાયયા ॥ ૪૧ ॥
ઘટાદિવિષયાન્સર્વાન્બુદ્ધ્યાદિકરણાનિ ચ ।
ભૂતાનિ કર્મવશતો વાસનામાત્રસંસ્થિતાન્ ॥ ૪૨ ॥
એતાન્ પશ્યન્ સ્વયંજ્યોતિઃ સાક્ષ્યાત્મા વ્યવતિષ્ઠતે ॥ ૪૩ ॥
અત્રાન્તઃકરણાદીનાં વાસનાદ્વાસનાત્મતા ।
વાસનામાત્રસાક્ષિત્વં તેન તચ્ચ પરાત્મનઃ ॥ ૪૪ ॥
વાસનાભિઃ પ્રપઞ્ચોઽત્ર દૃશ્યતે કર્મચોદિતઃ ।
જાગ્રદ્ભૂમૌ યથા તદ્વત્કર્તૃકર્મક્રિયાત્મકઃ ॥ ૪૫ ॥
નિઃશેષબુદ્ધિસાક્ષ્યાત્મા સ્વયમેવ પ્રકાશતે ।
વાસનામાત્રસાક્ષિત્વં સાક્ષિણઃ સ્વાપ ઉચ્યતે ॥ ૪૬ ॥
ભૂતજન્મનિ યદ્ભૂતં કર્મ તદ્વાસનાવશાત્ ।
નેદીયસ્ત્વાદ્વયસ્યાદ્યે સ્વપ્નં પ્રાયઃ પ્રપશ્યતિ ॥ ૪૭ ॥
મધ્યે વયસિ કાર્કશ્યાત્કરણાનામિહાર્જિતઃ ।
વીક્ષતે પ્રાયશઃ સ્વપ્નં વાસનાકર્મણોર્વશાત્ ॥ ૪૮ ॥
ઇયાસુઃ પરલોકં તુ કર્મવિદ્યાદિસંભૃતમ્ ।
ભાવિનો જન્મનો રૂપં સ્વપ્ન આત્મા પ્રપશ્યતિ ॥ ૪૯ ॥
યદ્વત્પ્રપતનાચ્છ્યેનઃ શ્રાન્તો ગગનમણ્ડલે ।
આકુઞ્ચ્ય પક્ષૌ યતતે નીડે નિલયનાયનીઃ ॥ ૫૦ ॥
એવં જાગ્રત્સ્વપ્નભૂમૌ શ્રાન્ત આત્માભિસંચરન્ ।
આપીતકરણગ્રામઃ કારણેનૈતિ ચૈકતામ્ ॥ ૫૧ ॥
નાડીમાર્ગૈરિન્દ્રિયાણામાકૃષ્યાદાય વાસનાઃ ।
સર્વં ગ્રસિત્વા કાર્યં ચ વિજ્ઞાનાત્મા વિલીયતે ॥ ૫૨ ॥
ઈશ્વારાખ્યેઽવ્યાકૃતેઽથ યથા સુખમયો ભવેત્ ।
કૃત્સ્નપ્રપઞ્ચવિલયસ્તથા ભવતિ ચાત્મનઃ ॥ ૫૩ ॥
યોષિતઃ કામ્યમાનાયાઃ સંભોગાન્તે યથા સુખમ્ ।
સ આનન્દમયોઽબાહ્યો નાન્તરઃ કેવલસ્તથા ॥ ૫૪ ॥
પ્રાજ્ઞાત્માનં સમાસાદ્ય વિજ્ઞાનાત્મા તથૈવ સઃ ।
વિજ્ઞાનાત્મા કારણાત્મા તથા તિષ્ઠંસ્તથાપિ સઃ ॥ ૫૫ ॥
અવિદ્યાસૂક્ષ્મવૃત્ત્યાનુભવત્યેવ સુખં યથા ।
તથાહં સુખમસ્વાપ્સં નૈવ કિઞ્ચિદવેદિષમ્.૫૬ ॥
અજ્ઞાનમપિ સાક્ષ્યાદિ વૃત્તિભિશ્ચાનુભૂયતે ।
ઇત્યેવં પ્રત્યભિજ્ઞાપિ પશ્ચાત્તસ્યોપજાયતે ॥ ૫૭ ॥
જાગ્રત્સ્વપ્નસુષુપ્ત્યાખ્યમેવેહામુત્ર લોકયોઃ ।
પશ્ચાત્કર્મવશાદેવ વિસ્ફુલિઙ્ગા યથાનલાત્ ।
જાયન્તે કારણાદેવ મનોબુદ્ધ્યાદિકાનિ તુ ॥ ૫૮ ॥
પયઃપૂર્ણો ઘટો યદ્વન્નિમગ્નઃ સલિલાશયે ।
તૈરેવિદ્ધત આયાતિ વિજ્ઞાનાત્મા તથૈત્યજાત્ ॥ ૫૯ ॥
વિજ્ઞાનાત્મા કારણાત્મા તથા તિષ્ઠંસ્તથાપિ સઃ ।
દૃશ્યતે સત્સુ તેષ્વેવ નષ્ટેષ્વાયાત્યદૃશ્યતામ્ ॥ ૬૦ ॥
એકાકારોઽર્યમા તત્તત્કાર્યેષ્વિવ પરઃ પુમાન્ ।
કૂટસ્થો દૃશ્યતે તદ્વદ્ગચ્છત્યાગચ્છતીવ સઃ ॥ ૬૧ ॥
મોહમાત્રાન્તરાયત્વાત્સર્વં તસ્યોપપદ્યતે ।
દેહાદ્યતીત આત્માપિ સ્વયંજ્યોતિઃ સ્વભાવતઃ ॥ ૬૨ ॥
એવં જીવસ્વરૂપં તે પ્રોક્તં દશરથાત્મજ ॥ ૬૩ ॥
ઇતિ શ્રીપદ્મપુરાણે ઉપરિભાગે શિવગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શિવરાઘવસંવાદે
જીવસ્વરૂપકથનં નામ દશમોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૦ ॥
અથ એકાદશોઽધ્યાયઃ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ॥
દેહાન્તરગતિં તસ્ય પરલોકગતિં તથા ।
વક્ષ્યામિ નૃપશાર્દૂલ મત્તઃ શૃણુ સમાહિતઃ ॥ ૧ ॥
ભુક્તં પીતં યદસ્ત્યત્ર તદ્રસાદામબન્ધનમ્ ।
સ્થૂલદેહસ્ય લિઙ્ગસ્ય તેન જીવનધારણમ્ ॥ ૨ ॥
વ્યાધિના જરયા વાપિ પીડ્યતે જાઠરોઽનલઃ ।
શ્લેષ્મણા તેન ભુક્તાન્નં પીતં વા ન પચત્યલમ્ ॥ ૩ ॥
ભુક્તપીતરસાભાવાદાશુ શુષ્યન્તિ ધાતવઃ ।
ભુક્તપીતરસેનૈવ દેહં લિમ્પન્તિ વાયવઃ ॥ ૪ ॥
સમીકરોતિ યસ્માત્તત્સમાનો વાયુરુચ્યતે ।
તદાનીં તદ્રસાભાવાદામબન્ધનહાનિતઃ ॥ ૫ ॥
પરિપક્વરસત્વેન યથા ગૌરવતઃ ફલમ્ ।
સ્વયમેવ પતત્યાશુ તથા લિઙ્ગં તનોર્વ્રજેત્ ॥ ૬ ॥
તત્તત્સ્થાનાદપાકૃષ્ય હૃષીકાણાં ચ વાસનાઃ ।
આધ્યાત્મિકાધિભૂતાનિ હૃત્પદ્મે ચૈકતાં ગતઃ ॥ ૭ ॥
તદોર્ધ્વગઃ પ્રાણવાયુઃ સંયુક્તો નવવાયુભિઃ ।
ઊર્ધ્વોચ્છ્વાસી ભવત્યેષ તથા તેનૈકતં ગતઃ ॥ ૮ ॥
ચક્ષુષો વાથ મૂર્ધ્નો વા નાડીમાર્ગં સમાશ્રિતઃ ।
વિદ્યાકર્મસમાયુક્તો વાસનાભિશ્ચ સંયુતઃ.
પ્રાજ્ઞાત્માનં સમાશ્રિત્ય વિજ્ઞાનાત્મોપસર્પતિ ॥ ૯ ॥
યથા કુમ્ભો નીયમાનો દેશાદ્દેશાન્તરં પ્રતિ ।
ખપૂર્ણ એવ સર્વત્ર સ સાકાશોઽપિ તત્ર તુ ॥ ૧૦ ॥
ઘટાકાશાખ્યતાં યાતિ તદ્વલ્લિઙ્ગં પરાત્મનઃ ॥ ૧૧ ॥
પુનર્દેહાન્તરં યાતિ યથા કર્માનુસારતઃ ।
આમોક્ષાત્સંચરેત્યેવં મત્સ્યઃ કૂલદ્વયં યથા ॥ ૧૨ ॥
પાપભોગાય ચેદ્ગચ્છેદ્યમદૂતૈરધિષ્ઠિતઃ ।
યાતનાદેહમાશ્રિત્ય નરકાનેવ કેવલમ્ ॥ ૧૩ ॥
ઇષ્ટાપૂર્તાદિકર્માણિ યોઽનુતિષ્ઠતિ સર્વદા ।
પિતૃલોકં વ્રજત્યેષ ધૂમમાશ્રિત્ય બર્હિષઃ ॥ ૧૪ ॥
ધૂમાદ્રાત્રિં તતઃ કૃષ્ણપક્ષં તસ્માચ્ચ દક્ષિણમ્ ।
અયનં ચ તતો લોકં પિતૄણાં ચ તતઃ પરમ્ ।
ચન્દ્રલોકે દિવ્યદેહં પ્રાપ્ય ભુઙ્ક્તે પરાં શ્રિયમ્ ॥ ૧૫ ॥
તત્ર ચન્દ્રમસા સોઽસૌ યાવત્કર્મફલં વસેત્ ।
તથૈવ કર્મશેષેણ યથેતં પુનરાવ્રજેત્ ॥ ૧૬ ॥
વપુર્વિહાય જીવત્વમાસાદ્યાકાશમેતિ સઃ ।
આકાશાદ્વાયુમાગત્ય વાયોરમ્ભો વ્રજત્યથ ॥ ૧૭ ॥
અદ્ભ્યો મેઘં સમાસાદ્ય તતો વૃષ્ટિર્ભવેદસૌ ।
તતો ધાન્યાનિ ભક્ષ્યાણિ જાયતે કર્મચોદિતઃ ॥ ૧૮ ॥
યોનિમન્યે પ્રપદ્યન્તે શરીરત્વાય દેહિનઃ ।
મુક્તિમન્યેઽનુસંયાન્તિ યથાકર્મ યથાશ્રુતમ્ ॥ ૧૯ ॥
તતોઽન્નત્વં સમાસાદ્ય પિતૃભ્યાં ભુજ્યતે પરમ્ ।
તતઃ શુક્રં રજશ્ચૈવ ભૂત્વા ગર્ભોઽભિજાયતે ॥ ૨૦ ॥
તતઃ કર્માનુસારેણ ભવેત્સ્ત્રીપુંનપુંસકઃ ।
એવં જીવગતિઃ પ્રોક્તા મુક્તિં તસ્ય વદામિ તે ॥ ૨૧ ॥
યસ્તુ શાન્ત્યાદિયુક્તઃ સન્સદા વિદ્યારતો ભવેત્ ।
સ યાતિ દેવયાનેન બ્રહ્મલોકાવધિં નરઃ ॥ ૨૨ ॥
અર્ચિર્ભૂત્વા દિનં પ્રાપ્ય શુક્લપક્ષમથો વ્રજેત્ ।
ઉત્તરાયણમાસાદ્ય સંવત્સરમથો વ્રજેત્ ॥ ૨૩ ॥
આદિત્યચન્દ્રલોકૌ તુ વિદ્યુલ્લોકમતઃ પરમ્ ।
અથ દિવ્યઃ પુમાન્કશ્ચિદ્બ્રહ્મલોકાદિહૈતિ સઃ ॥ ૨૪ ॥
દિવ્યે વપુષિ સંધાય જીવમેવં નયત્યસૌ ॥ ૨૫ ॥
બ્રહ્મલોકે દિવ્યદેહે ભુક્ત્વા ભોગાન્યથેપ્સિતાન્ ।
તત્રોષિત્વા ચિરં કાલં બ્રહ્મણા સહ મુચ્યતે ॥ ૨૬ ॥
શુદ્ધબ્રહ્મરતો યસ્તુ ન સ યાત્યેવ કુત્રચિત્ ।
તસ્ય પ્રાણા વિલીયન્તે જલે સૈન્ધવખિલ્યવત્ ॥ ૨૭ ॥
સ્વપ્નદૃષ્ટા યથા સ્ર઼િષ્ટિઃ પ્રબુદ્ધસ્ય વિલીયતે ।
બ્રહ્મજ્ઞાનવતસ્તદ્વદ્વિલીયન્તે તદૈવ તે ।
વિદ્યાકર્મવિહીનો યસ્તૃતીયં સ્થાનમેતિ સઃ ॥ ૨૮.
ભુક્ત્વા ચ નરકાન્ઘોરાન્મહારૌરવરૌરવાન્ ।
પશ્ચાત્પ્રાક્તનશેષેણ ક્ષુદ્રજન્તુર્ભવેદસૌ ॥ ૨૯ ॥
યૂકામશકદંશાદિ જન્માસૌ લભતે ભુવિ ।
એવં જીવગતિઃ પ્રોક્તા કિમન્યચ્છ્રોતુમિચ્છસિ ॥ ૩૦ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
ભગવન્યત્ત્વયા પ્રોક્તં ફલં તજ્જ્ઞાનકર્મણોઃ ।
બ્રહ્મલોકે ચંદ્રલોકે ભુઙ્ક્તે ભોગાનિતિ પ્રભો ॥ ૩૧ ॥
ગન્ધર્વાદિષુ લોકેષુ કથં ભોગઃ સમીરિતઃ ।
દેવત્વં પ્રાપ્નુયાત્કશ્ચિત્કશ્ચિદિન્દ્રત્વમેતિ ચ ॥ ૩૨ ॥
એતત્કર્મફલં વાસ્તુ વિદ્યાફલમથાપિ વા ।
તદ્બ્રૂહિ ગિરિજાકાન્ત તત્ર મે સંશયો મહાન્ ॥ ૩૩ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ॥
તદ્વિદ્યાકર્મણોરેવાનુસારેણ ફલં ભવેત્ ।
યુવા ચ સુન્દરઃ શૂરો નીરોગો બલવાન્ ભવેત્ ॥ ૩૪ ॥
સપ્તદ્વીપાં વસુમતીં ભુઙ્ક્તે નિષ્કણ્ટકં યદિ ।
સ પ્રોક્તો માનુષાનન્દસ્તસ્માચ્છતગુણો મતઃ ॥ ૩૫ ॥
મનુષ્યસ્તપસા યુક્તો ગન્ધર્વો જાયતેઽસ્ય તુ ।
તસ્માચ્છતગુણો દેવગન્ધર્વાણાં ન સંશયઃ ॥ ૩૬ ॥
એવં શતગુણાનન્દ ઉત્તરોત્તરતો ભવેત્ ।
પિતૄણાં ચિરલોકાનામાજાનસુરસમ્પદામ્ ॥ ૩૭ ॥
દેવતાનામથેન્દ્રસ્ય ગુરોસ્તદ્વત્પ્રજાપતેઃ ।
બ્રહ્મણશ્ચૈવમાનન્દઃ પુરસ્તાદુત્તરોત્તરઃ ॥ ૩૮ ॥
જ્ઞાનાધિક્યાત્સુખાધિક્યં નાન્યદસ્તિ સુરાલયે ।
શ્રોત્રિયોઽવૃજિનોઽકામહતો યશ્ચ દ્વિજો ભવેત્ ॥ ૩૯ ॥
તસ્યાપ્યેવં સમાખ્યાતા આનન્દાશ્ચોત્તરોત્તરમ્ ।
આત્મજ્ઞાનાત્પરં નાસ્તિ તસ્માદ્દશરથાત્મજ ॥ ૪૦ ॥
બ્રાહ્મણઃ કર્મભિર્નૈવ વર્ધતે નૈવ હીયતે ।
ન લિપ્યતે પાતકેન કર્મણા જ્ઞાનવાન્યદિ ॥ ૪૧ ॥
તસ્માત્સર્વાધિકો વિભો જ્ઞાનવાનેવ જાયતે ।
જ્ઞાત્વા યઃ કુરુતે કર્મ તસ્યાક્ષય્યફલં લભેત્ ॥ ૪૨ ॥
યત્ફલં લભતે મર્ત્યઃ કોટિબ્રાહ્મણભોજનૈઃ ।
તત્ફલં સમવાપ્નોતિ જ્ઞાનિનં યસ્તુ ભોજયેત્ ॥ ૪૩ ॥
જ્ઞાનવન્તં દ્વિજં યસ્તુ દ્વિષતે ચ નરાધમઃ ।
સ શુષ્યમાણો મ્રિયતે યસ્માદીશ્વર એવ સઃ ॥ ૪૪ ॥
ઉપાસકો ન યાત્યેવ યસ્માત્પુનરધોગતિમ્ ।
ઉપાસનરતો ભૂત્વા તસ્માદાસ્સ્વ સુખી નૃપ ॥ ૪૫ ॥
ઇતિ શ્રીપદ્મપુરાણે ઉપરિભાગે શિવગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શિવરાઘવસંવાદે
જીવગત્યાદિનિરૂપણં નામૈકાદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૧ ॥
અથ દ્વાદશોઽધ્યાયઃ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
ભગવન્દેવદેવેશ નમસ્તેઽસ્તુ મહેશ્વર ।
ઉપાસનવિધિં બ્રૂહિ દેશં કાલં ચ તસ્ય તુ ॥ ૧ ॥
અઙ્ગાનિ નિયમાંશ્ચૈવ મયિ તેઽનુગ્રહો યદિ ॥
ઈશ્વર ઉવાચ ॥
શૃણુ રામ પ્રવક્ષ્યામિ દેશં કાલમુપાસને ॥ ૨ ॥
સર્વાકારોઽહમેવૈકઃ સચ્ચિદાનન્દવિગ્રહઃ ।
મદંશેન પરિચ્છિન્ના દેહાઃ સર્વદિવૌકસામ્ ॥ ૩ ॥
યે ત્વન્યદેવતાભક્તા યજન્તે શ્રદ્ધયાન્વિતાઃ ।
તેઽપિ મામેવ રાજેન્દ્ર યજન્ત્યવિધિપૂર્વકમ્ ॥ ૪ ॥
યસ્માત્સર્વમિદં વિશ્વં મત્તો ન વ્યતિરિચ્યતે ।
સર્વક્રિયાણાં ભોક્તાહં સર્વસ્યાહં ફલપ્રદઃ ॥ ૫ ॥
યેનાકારેણ યે મર્ત્યા મામેવૈકમુપાસતે ।
તેનાકારેણ તેભ્યોઽહં પ્રસન્નો વાઞ્છિતં દદે ॥ ૬ ॥
વિધિનાઽવિધિના વાપિ ભક્ત્યા યે મામુપાસતે ।
તેભ્યઃ ફલં પ્રયચ્છામિ પ્રસન્નોઽહં ન સંશયઃ ॥ ૭ ॥
અપિ ચેત્સુદુરાચારો ભજતે મામનન્યભાક્ ।
સાધુરેવ સ મન્તવ્યઃ સમ્યગ્વ્યવસિતો હિ સઃ ॥ ૮ ॥
સ્વજીવત્વેન યો વેત્તિ મામેવૈકમનન્યધીઃ ।
તં ન સ્પૃશન્તિ પાપાનિ બ્રહ્મહત્યાદિકાન્યપિ ॥ ૯ ॥
ઉપાસાવિધયસ્તત્ર ચત્વારઃ પરિકીર્તિતાઃ ।
સમ્પદારોપસંવર્ગાધ્યાસા ઇતિ મનીષિભિઃ ॥ ૧૦ ॥
અલ્પસ્ય ચાધિકત્વેન ગુણયોગાદ્વિચિન્તનમ્ ।
અનન્તં વૈ મન ઇતિ સમ્પદ્વિધિરુદીરિતઃ ॥ ૧૧ ॥
વિધાવારોપ્ય યોપાસા સારોપઃ પરિકીર્તિતઃ ।
યદ્વદોઙ્કારમુદ્ગીથમુપાસીતેત્યુદાહૃતઃ ॥ ૧૨ ॥
આરોપો બુદ્ધિપૂર્વેણ ય ઉપાસાવિધિશ્ચ સઃ ।
યોષિત્યગ્નિમતિર્યત્તદધ્યાસઃ સ ઉદાહૃતઃ ॥ ૧૩ ॥
ક્રિયાયોગેન ચોપાસાવિધિઃ સંવર્ગ ઉચ્યતે ।
સંવર્તવાયુઃ પ્રલયે ભૂતાન્યેકોઽવસીદતિ ॥ ૧૪ ॥
ઉપસંગમ્ય બુદ્ધ્યા યદાસનં દેવતાત્મના ।
તદુપાસનમન્તઃ સ્યાત્તદ્બહિઃ સમ્પદાદયઃ ॥ ૧૫ ॥
જ્ઞાનાન્તરાનન્તરિતસજાતિજ્ઞાનસંહતેઃ ।
સમ્પન્નદેવતાત્મત્વમુપાસનમુદીરિતમ્ ॥ ૧૬ ॥
સમ્પદાદિષુ બાહ્યેષુ દૃઢબુદ્ધિરુપાસનમ્ ।
કર્મકાલે તદઙ્ગેષુ દૃષ્ટિમાત્રમુપાસનમ્ ।
ઉપાસનમિતિ પ્રોક્તં તદઙ્ગાનિ બ્રુવે શૃણુ ॥ ૧૭ ॥
તીર્થક્ષેત્રાદિગમનં શ્રદ્ધાં તત્ર પરિત્યજેત્ ।
સ્વચિત્તૈકાગ્રતા યત્ર તત્રાસીત સુખં દ્વિજઃ ॥ ૧૮ ॥
કમ્બલે મૃદુતલ્પે વા વ્યાઘ્રચર્મણિ વાસ્થિતઃ ।
વિવિક્તદેશે નિયતઃ સમગ્રીવશિરસ્તનુઃ ॥ ૧૯ ॥
અત્યાશ્રમસ્થઃ સકલાનીન્દ્રિયાણિ નિરુધ્ય ચ ।
ભક્ત્યાથ સ્વગુરું નત્વા યોગં વિદ્વાન્પ્રયોજયેત્ ॥ ૨૦ ॥
યસ્ત્વવિજ્ઞાનવાન્ભવત્યયુક્તમનસા સદા ।
તસ્યેન્દ્રિયાણ્યવશ્યાનિ દુષ્ટાશ્વાઇવ સારથેઃ ॥ ૨૧ ॥
વિજ્ઞાની યસ્તુ ભવતિ યુક્તેન મનસા સદા ।
તસ્યેન્દ્રિયાણિ વશ્યાનિ સદશ્વા ઇવ સારથેઃ ॥ ૨૨ ॥
યસ્ત્વવિજ્ઞાનવાન્ ભવત્યમનસ્કઃ સદાઽશુચિઃ ।
ન સ તત્પદમાપ્નોતિ સંસારમધિગચ્છતિ ॥ ૨૩ ॥
વિજ્ઞાની યસ્તુ ભવતિ સમનસ્કઃ સદા શુચિઃ ।
સ તત્પદમવાપ્નોતિ યસ્માદ્ભૂયો ન જાયતે ॥ ૨૪ ॥
વિજ્ઞાનસારથિર્યસ્તુ મનઃ પ્રગ્રહ એવ ચ ।
સોઽધ્વનઃ પારમાપ્નોતિ મમૈવ પરમં પદમ્ ॥ ૨૫ ॥
હૃત્પુણ્ડરીકં વિરજં વિશુદ્ધં વિશદં તથા ।
વિશોકં ચ વિચિન્ત્યાત્ર ધ્યાયેન્માં પરમેશ્વરમ્ ॥ ૨૬ ॥
અચિન્ત્યરૂપમવ્યક્તમનન્તમમૃતં શિવમ્ ।
આદિમધ્યાન્તરહિતં પ્રશાન્તં બ્રહ્મ કારણમ્ ॥ ૨૭ ॥
એકં વિભું ચિદાનન્દમરૂપમજમદ્ભુતમ્ ।
શુદ્ધસ્ફટિકસંકાશમુમાદેહાર્ધધારિણમ્ ॥ ૨૮ ॥
વ્યાઘ્રચર્મામ્બરધરં નીલકણ્ઠં ત્રિલોચનમ્ ।
જટાધરં ચન્દ્રમૌલિં નાગયજ્ઞોપવીતિનમ્ ॥ ૨૯ ॥
વ્યાઘ્રચર્મોત્તરીયં ચ વરેણ્યમભયપ્રદમ્ ।
પરાભ્યામૂર્ધ્વહસ્તાભ્યાં બિભ્રાણં પરશું મૃગમ્ ॥ ૩૦ ॥
કોટિમધ્યાહ્નસૂર્યાભં ચન્દ્રકોટિસુશીતલમ્ ।
ચન્દ્રસૂર્યાગ્નિનયનં સ્મેરવક્ત્રસરોરુહમ્ ॥ ૩૧ ॥
ભૂતિભૂષિતસર્વાઙ્ગં સર્વાભરણભૂષિતમ્ ।
એવમાત્મારણિં કૃત્વા પ્રણવં ચોત્તરારણિમ્ ।
ધ્યાનનિર્મથનાભ્યાસાત્સાક્ષાત્પશ્યતિ માં જનઃ ॥ ૩૨ ॥
વેદવાક્યૈરલભ્યોઽહં ન શાસ્ત્રૈર્નાપિ ચેતસા ।
ધ્યાનેન વૃણુતે યો માં સર્વદાહં વૃણોમિ તમ્ ॥ ૩૩ ॥
નાવિરતો દુશ્ચરિતાન્નાશાન્તો નાસમાહિતઃ ।
નાશાન્તમાનસો વાપિ પ્રજ્ઞાનેન લભેત મામ્ ॥ ૩૪ ॥
જાગ્રત્સ્વપ્નસુષુપ્ત્યાદિપ્રપઞ્ચો યઃ પ્રકાશતે ।
તદ્બ્રહ્માહમિતિ જ્ઞાત્વા સર્વબન્ધૈઃ પ્રમુચ્યતે ॥ ૩૫ ॥
ત્રિષુ ધામસુ યદ્ભોગ્યં ભોક્તા ભોગશ્ચ યદ્ભવેત્ ।
તજ્જ્યોતિર્લક્ષણઃ સાક્ષી ચિન્માત્રોઽહં સદાશિવઃ ॥ ૩૬ ॥
એકો દેવઃ સર્વભૂતેષુ ગૂઢઃ
સર્વવ્યાપી સર્વભૂતાન્તરાત્મા ।
સર્વાધ્યક્ષઃ સર્વભૂતાધિવાસઃ
સાક્ષી ચેતા કેવલો નિર્ગુણશ્ચ ॥ ૩૭
એકો વશી સર્વભૂતાન્તરાત્મા-
પ્યેકં બીજં નિત્યદા યઃ કરોતિ ।
તં માં નિત્યં યેઽનુપશ્યન્તિ ધીરા-
સ્તેષાં શાન્તિઃ શાશ્વતી નેતરેષામ્ ॥ ૩૮ ॥
અગ્નિર્યથૈકો ભુવનં પ્રવિષ્ટો
રૂપં રૂપં પ્રતિરૂપો બભૂવ ।
એકસ્તથા સર્વભૂતાન્તરાત્મા
ન લિપ્યતે લોકદુઃખેન બાહ્યઃ ॥ ૩૯ ॥
વેદેહ યો માં પુરુષં મહાન્ત-
માદિત્યવર્ણં તમસઃ પરસ્તાત્ ।
સ એવ વિદ્વાનમૃતોઽત્ર ભૂયા-
ન્નાન્યસ્તુ પન્થા અયનાય વિદ્યતે ॥ ૪૦ ॥
હિરણ્યગર્ભં વિદધામિ પૂર્વં
વેદાંશ્ચ તસ્મૈ પ્રહિણોમિ યોઽહમ્ ।
તં દેવમીડ્યં પુરુષં પુરાણં
નિશ્ચિત્ય માં મૃત્યુમુખાત્પ્રમુચ્યતે ॥ ૪૧ ॥
એવં શાન્ત્યાદિયુક્તઃ સન્ વેત્તિ માં તત્ત્વતસ્તુ યઃ ।
નિર્મુક્તદુઃખસંતાનઃ સોઽન્તે મય્યેવ લીયતે ॥ ૪૨ ॥
ઇતિ શ્રીપદ્મપુરાણે ઉપરિભાગે શિવગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શિવરાઘવસંવાદે
ઉપાસનાજ્ઞાનફલં નામ દ્વાદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૨ ॥
અથ ત્રયોદશોઽધ્યાયઃ ।
સૂત ઉવાચ ॥
એવં શ્રુત્વા કૌસલેયસ્તુષ્ટો મતિમતાં વરઃ ।
પપ્રચ્છ ગિરિજાકાન્તં સુભગં મુક્તિલક્ષણમ્ ॥ ૧ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
ભગવન્કરુણાવિષ્ટહૃદય ત્વં પ્રસીદ મે ।
સ્વરૂપલક્ષણં મુક્તેઃ પ્રબ્રૂહિ પરમેશ્વર ॥ ૨ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ॥
સાલોક્યમપિ સારૂપ્યં સાર્ષ્ટ્યં સાયુજ્યમેવ ચ ।
કૈવલ્યં ચેતિ તાં વિદ્ધિ મુક્તિં રાઘવ પઞ્ચધા ॥ ૩ ॥
માં પૂજયતિ નિષ્કામઃ સર્વદા જ્ઞાનવર્જિતઃ ।
સ મે લોકં સમાસાદ્ય ભુઙ્ક્તે ભોગાન્યથેપ્સિતાન્ ॥ ૪ ॥
જ્ઞાત્વા માં પૂજયેદ્યસ્તુ સર્વકામવિવર્જિતઃ ।
મયા સમાનરૂપઃ સન્મમ લોકે મહીયતે ॥ ૫ ॥
ઇષ્ટાપૂર્તાદિ કર્માણિ મત્પ્રીત્યૈ કુરુતે તુ યઃ ।
યત્કરોતિ યદશ્નાતિ યજ્જુહોતિ દદાતિ યત્ ॥ ૬ ॥
યત્તપસ્યતિ તત્સર્વં યઃ કરોતિ મદર્પણમ્ ।
મલ્લોકે સ શ્રિયં ભુઙ્ક્તે મત્તુલ્યં પ્રાભવં ભજેત્ ॥ ૭ ॥
યસ્તુ શાન્ત્યાદિયુક્તઃ સન્મામાત્મત્વેન પશ્યતિ ।
સ જાયતે પરં જ્યોતિરદ્વૈતં બ્રહ્મ કેવલમ્ ।
આત્મસ્વરૂપાવસ્થાનં મુક્તિરિત્યભિધીયતે ॥ ૮ ॥
સત્યં જ્ઞાનમનન્તં સદાનન્દં બ્રહ્મકેવલમ્ ।
સર્વધર્મવિહીનં ચ મનોવાચામગોચરમ્ ॥ ૯ ॥
સજાતીયવિજાતીયપદાર્થાનામસંભવાત્ ।
અતસ્તદ્વ્યતિરિક્તાનામદ્વૈતમિતિ સંજ્ઞિતમ્ ॥ ૧૦ ॥
મત્વા રૂપમિદં રામ શુદ્ધં યદભિધીયતે ।
મય્યેવ દૃશ્યતે સર્વં જગત્સ્થાવરજઙ્ગમમ્ ॥ ૧૧ ॥
વ્યોમ્નિ ગન્ધર્વનગરં યથા દૃષ્ટં ન દૃશ્યતે ।
અનાદ્યવિદ્યયા વિશ્વં સર્વં મય્યેવ કલ્પ્યતે ॥ ૧૨ ॥
મમ સ્વરૂપજ્ઞાનેન યદાઽવિદ્યા પ્રણશ્યતિ ।
તદૈક એવ વર્ત્તેઽહં મનોવાચામગોચરઃ ॥ ૧૩ ॥
સદૈવ પરમાનન્દઃ સ્વપ્રકાશશ્ચિદાત્મકઃ.
ન કાલઃ પઞ્ચભૂતાનિ ન દિશો વિદિશશ્ચ ન ॥ ૧૪ ॥
મદન્યન્નાસ્તિ યત્કિઞ્ચિત્તદા વર્ત્તેઽહમેકલઃ ॥ ૧૫ ॥
ન સંદૃશે તિષ્ઠતિ મે સ્વરૂપં
ન ચક્ષુષા પશ્યતિ માં તુ કશ્ચિત્ ।
હૃદા મનીષા મનસાભિક્લૃપ્તં
યે માં વિદુસ્તે હ્યમૃતા ભવન્તિ ॥ ૧૬ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
કથં ભગવતો જ્ઞાનં શુદ્ધં મર્ત્યસ્ય જાયતે ।
તત્રોપાયં હર બ્રૂહિ મયિ તેઽનુગ્રહો યદિ ॥ ૧૭ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ॥
વિરજ્ય સર્વભૂયેભ્ય આવિરિંચિપદાદપિ ।
ઘૃણાં વિતત્ય સર્વત્ર પુત્રમિત્રાદિકેષ્વપિ ॥ ૧૮ ॥
શ્રદ્ધાલુર્ભક્તિમાર્ગેષુ વેદાન્તજ્ઞાનલિપ્સયા ।
ઉપાયનકરો ભૂત્વા ગુરું બ્રહ્મવિદં વ્રજેત્ ॥ ૧૯ ॥
સેવાભિઃ પરિતોષ્યૈનં ચિરકાલં સમાહિતઃ ।
સર્વવેદાન્તવાક્યાર્થં શૃણુયાત્સુસમાહિતઃ ॥ ૨૦ ॥
સર્વવેદાન્તવાક્યાનાં મયિ તાત્પર્યનિશ્ચયમ્ ।
શ્રવણં નામ તત્પ્રાહુઃ સર્વે તે બ્રહ્મવાદિનઃ ॥ ૨૧ ॥
લોહમણ્યાદિદૃષ્ટાન્તયુક્તિભિર્યદ્વિચિન્તનમ્ ।
તદેવ મનનં પ્રાહુર્વાક્યાર્થસ્યોપબૃંહણમ્ ॥ ૨૨ ॥
નિર્મમો નિરહંકારઃ સમઃ સંગવર્જિતઃ.
સદા શાન્ત્યાદિયુક્તઃ સન્નાત્મન્યાત્માનમીક્ષતે ॥ ૨૩ ॥
યત્સદા ધ્યાનયોગેન તન્નિદિધ્યાસનં સ્મૃતમ્ ॥ ૨૪ ॥
સર્વકર્મક્ષયવશાત્સાક્ષાત્કારોઽપિ ચાત્મનઃ ।
કસ્યચિજ્જાયતે શીઘ્રં ચિરકાલેન કસ્યચિત્ ॥ ૨૫ ॥
કૂટસ્થાનીહ કર્માણિ કોટિજન્માર્જિતાન્યપિ ।
જ્ઞાનેનૈવ વિનશ્યન્તિ ન તુ કર્માયુતૈરપિ ॥ ૨૬ ॥
જ્ઞાનાદૂર્ધ્વં તુ યત્કિઞ્ચિત્પુણ્યં વા પાપમેવ વા ।
ક્રિયતે બહુ વાલ્પં વા ન તેનાયં વિલિપ્યતે ॥ ૨૭ ॥
શરીરારમ્ભકં યત્તુ પ્રારબ્ધં કર્મ જન્મિનઃ ।
તદ્ભોગેનૈવ નષ્ટં સ્યાન્ન તુ જ્ઞાનેન નશ્યતિ ॥ ૨૮ ॥
નિર્મોહો નિરહંકારો નિર્લેપઃ સંગવર્જિતઃ ।
સર્વભૂતેષુ ચાત્માનં સર્વભૂતાનિ ચાત્મનિ ।
યઃ પશ્યન્સંચરત્યેષ જીવન્મુક્તોઽભિધીયતે ॥ ૨૯ ॥
અહિનિર્લ્વયની યદ્વદ્દ્રષ્ટુઃ પૂર્વં ભયપ્રદા ।
તતોઽસ્ય ન ભયં કિંચિત્તદ્વદ્દ્રષ્ટુરયં જનઃ ॥ ૩૦ ॥
યદા સર્વે પ્રમુચ્યન્તે કામા યેઽસ્ય વશં ગતાઃ ।
અથ મર્ત્યોઽમૃતો ભવત્યેતાવદનુશાસનમ્ ॥ ૩૧ ॥
મોક્ષસ્ય ન હિ વાસોઽસ્તિ ન ગ્રામાન્તરમેવ વા ।
અજ્ઞાનહૃદયગ્રન્થિનાશો મોક્ષ ઇતિ સ્મૃતઃ ॥ ૩૨ ॥
વૃક્ષાગ્રચ્યુતપાદો યઃ સ તદૈવ પતત્યધઃ ।
તદ્વજ્જ્ઞાનવતો મુક્તિર્જાયતે નિશ્ચિતાપિ તુ ॥ ૩૩ ॥
તીર્થં ચાણ્ડાલગેહે વા યદિ વા નષ્ટચેતનઃ ।
પએરિત્યજન્દેહમિમં જ્ઞાનાદેવ વિમુચ્યતે ॥ ૩૪ ॥
સંવીતો યેન કેનાશ્નન્ભક્ષ્યં વાભક્ષ્યમેવ વા ।
શયાનો યત્ર કુત્રાપિ સર્વાત્મા મુચ્યતેઽત્ર સઃ ॥ ૩૫ ॥
ક્ષીરાદુદ્ધૃતમાજ્યં તત્ક્ષિપ્તં પયસિ તત્પુનઃ ।
ન તેનૈવૈકતાં યાતિ સંસારે જ્ઞાનવાંસ્તથા ॥ ૩૬ ॥
નિત્યં પઠતિ યોઽધ્યાયમિમં રામ શૃણોતિ વા ।
સ મુચ્યતે દેહબન્ધાદનાયાસેન રાઘવ ॥ ૩૭ ॥
અતઃ સંયતચિત્તસ્ત્વં નિત્યં પઠ મહીપતે ।
અનાયાસેન તેનૈવ સર્વથા મોક્ષમાપ્સ્યસિ ॥ ૩૮ ॥
ઇતિ શ્રીપદ્મપુરાણે ઉપરિભાગે શિવગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શિવરાઘવસંવાદે
મોક્ષયોગો નામ ત્રયોદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૩ ॥
અથ ચતુર્દશોઽધ્યાયઃ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
ભગવન્યદિ તે રૂપં સચ્ચિદાનન્દવિગ્રહમ્ ।
નિષ્કલં નિષ્ક્રિયં શાન્તં નિરવદ્યં નિરઞ્જનમ્ ॥ ૧ ॥
સર્વધર્મવિહીનં ચ મનોવાચામગોચરમ્ ।
સર્વવ્યાપિતયાત્માનમીક્ષતે સર્વતઃ સ્થિતમ્ ॥ ૨ ॥
આત્મવિદ્યાતપોમૂલં તદ્બ્રહ્મોપનિષત્પરમ્ ।
અમૂર્તં સર્વભૂતાત્માકારં કારણકારણમ્ ॥ ૩ ॥
યત્તદદૃશ્યમગ્રાહ્યં તદ્ગ્રાહ્યં વા કથં ભવેત્ ।
અત્રોપાયમજાનાનસ્તેન ખિન્નોઽસ્મિ શંકર ॥ ૪ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ॥
શૃણુ રાજન્પ્રવક્ષ્યામિ તત્રોપાયં મહાભુજ ।
સગુણોપાસનાભિસ્તુ ચિત્તૈકાગ્ર્યં વિધાય ચ ॥ ૫ ॥
સ્થૂલસૌરાંભિકાન્યાયાત્તત્ર ચિત્તં પ્રવર્તયેત્ ।
તસ્મિન્નન્નમયે પિણ્ડે સ્થૂલદેહે તનૂભૃતામ્ ॥ ૬ ॥
જન્મવ્યાધિજરામૃત્યુનિલયે વર્તતે દૃઢા ॥ ૭ ॥
આત્મબુદ્ધિરહંમાનાત્કદાચિન્નૈવ હીયતે ।
આત્મા ન જાયતે નિત્યો મ્રિયતે વા કથંચન ॥ ૮ ॥
સંજાયતેઽસ્તિ વિપરિણમતે વર્ધતે તથા ।
ક્ષીયતે નશ્યતીત્યેતે ષડ્ભાવા વપુષઃ સ્મૃતાઃ ॥ ૯ ॥
આત્મનો ન વિકારિત્વં ઘટસ્થનભસો યથા ।
એવમાત્માવપુસ્તસ્માદિતિ સંચિન્તયેદ્બુધઃ ॥ ૧૦ ॥
મૂષાનિક્ષિપ્તહેમાભઃ કોશઃ પ્રાણમયોઽત્ર તુ ।
વર્તતેઽન્તરતો દેહે બદ્ધઃ પ્રાણાદિવાયુભિઃ ॥ ૧૧ ॥
કર્મેન્દ્રિયૈઃ સમાયુક્તશ્ચલનાદિક્રિયાત્મકઃ ।
ક્ષુત્પિપાસાપરાભૂતો નાયમાત્મા જડો યતઃ ॥ ૧૨ ॥
ચિદ્રૂપ આત્મા યેનૈવ સ્વદેહમભિપશ્યતિ ।
આત્મૈવ હિ પરં બ્રહ્મ નિર્લેપઃ સુખનીરધિઃ ॥ ૧૩ ॥
ન તદશ્નાતિ કિંચૈતત્તદશ્નાતિ ન કશ્ચન ॥ ૧૪ ॥
તતઃ પ્રાણમયે કોશે કોશોઽસ્ત્યેવ મનોમયઃ ।
સ સંકલ્પવિકલ્પાત્મા બુદ્ધીન્દ્રિયસમાયુતઃ ॥ ૧૫ ॥
કામઃ ક્રોધસ્તથા લોભો મોહો માત્સર્યમેવ ચ ।
મદશ્ચેત્યરિષડ્વર્ગો મમતેચ્છાદયોઽપિ ચ ।
મનોમયસ્ય કોશસ્ય ધર્મા એતસ્ય તત્ર તુ ॥ ૧૬ ॥
યા કર્મવિષયા બુદ્ધિર્વેદશાસ્ત્રાર્થનિશ્ચિતા ।
સા તુ જ્ઞાનેન્દ્રિયૈઃ સાર્ધં વિજ્ઞાનમયકોશતઃ ॥ ૧૭ ॥
ઇહ કર્તૃત્વાભિમાની સ એવ તુ ન સંશયઃ ।
ઇહામુત્ર ગતિસ્તસ્ય સ જીવો વ્યાવહારિકઃ ॥ ૧૮ ॥
વ્યોમાદિસાત્ત્વિકાંશેભ્યો જાયન્તે ધીન્દ્રિયાણિ તુ ।
વ્યોમ્નઃ શ્રોત્રં ભુવો ઘ્રાણં જલાજ્જિહ્વાથ તેજસઃ ॥ ૧૯.
ચક્ષુર્વાયોસ્ત્વગુત્પન્ના તેષાં ભૌતિકતા તતઃ ॥ ૨૦ ॥
વ્યોમાદીનાં સમસ્તાનાં સાત્ત્વિકાંશેભ્ય એવ તુ ।
જાયન્તે બુદ્ધિમનસી બુદ્ધિઃ સ્યાન્નિશ્ચયાત્મિકા ॥ ૨૧ ॥
વાક્પાણિપાદપાયૂપસ્થાનિ કર્મેન્દ્રિયાણિ તુ ।
વ્યોમાદીનાં રજોંઽશેભ્યો વ્યસ્તેભ્યસ્તાન્યનુક્રમાત્ ॥ ૨૨ ॥
સમસ્તેભ્યો રજોંઽશેભ્યઃ પઞ્ચ પ્રાણાદિવાયવઃ ।
જાયન્તે સપ્તદશકમેવં લિઙ્ગશરીરકમ્ ॥ ૨૩ ॥
એતલ્લિઙ્ગશરીરં તુ તપ્તાયઃપિણ્ડવદ્યતઃ ।
પરસ્પરાધ્યાસયોગાત્સાક્ષિચૈતન્યસંયુતમ્ ॥ ૨૪ ॥
તદાનન્દમયઃ કોશો ભોક્તૃત્વં પ્રતિપદ્યતે ।
વિદ્યાકર્મફલાદીનાં ભોક્તેહામુત્ર સ સ્મૃતઃ ॥ ૨૫ ॥
યદાધ્યાસં વિહાયૈષ સ્વસ્વરૂપેણ તિષ્ઠતિ ।
અવિદ્યામાત્રસંયુક્તઃ સાક્ષ્યાત્મા જાયતે તદા ॥ ૨૬ ॥
દ્રષ્ટાન્તઃકરણાદીનામનુભૂતેઃ સ્મૃતેરપિ ।
અતોઽન્તઃકરણાધ્યાસાદધ્યાસિત્વેન ચાત્મનઃ ।
ભોક્તૃત્વં સાક્ષિતા ચેતિ દ્વૈધં તસ્યોપપદ્યતે ॥ ૨૭ ॥
આતપશ્ચાપિ તચ્છાયા તત્પ્રકાશે વિરાજતે ।
એકો ભોજયિતા તત્ર ભુઙ્ક્તેઽન્યઃ કર્મણઃ ફલમ્ ॥ ૨૮ ॥
ક્ષેત્રજ્ઞં રથિનં વિદ્ધિ શરીરં રથમેવ તુ ।
બુદ્ધિં તુ સારથિં વિદ્ધિ પ્રગ્રહં તુ મનસ્તથા ॥ ૨૯ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ હયાન્વિદ્ધિ વિષયાંસ્તેષુ ગોચરાન્ ।
ઇન્દ્રિયૈર્મનસા યુક્તં ભોક્તારં વિદ્ધિ પૂરુષમ્ ॥ ૩૦ ॥
એવં શાન્ત્યાદિયુક્તઃ સન્નુપાસ્તે યઃ સદા દ્વિજઃ.
ઉદ્ઘાટ્યોદ્ઘાટ્યૈકમેકં યથૈવ કદલીતરોઃ ॥ ૩૧ ॥
વલ્કલાનિ તતઃ પશ્ચાલ્લભતે સારમુત્તમમ્ ।
તથૈવ પઞ્ચકોશેષુ મનઃ સંક્રામયન્ક્રમાત્ ।
તેષાં મધ્યે તતઃ સારમાત્માનમપિ વિન્દતિ ॥ ૩૨ ॥
એવં મનઃ સમાધાય સંયતો મનસિ દ્વિજઃ ।
અથ પ્રવર્તયેચ્ચિત્તં નિરાકારે પરાત્મનિ ॥ ૩૩ ॥
તતો મનઃ પ્રગૃહ્ણાતિ પરમાત્માનમવ્યયમ્ ।
યત્તદદ્રેશ્યમગ્રાહ્યમસ્થૂલાદ્યુક્તિગોચરમ્ ॥ ૩૪ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
ભગવઞ્છ્રવણે નૈવ પ્રવર્તન્તે જનાઃ કથમ્ ।
વેદશાસ્ત્રાર્થસમ્પન્ના યજ્વાનઃ સત્યવાદિનઃ ॥ ૩૫ ॥
શૃણ્વન્તોઽપિ તથાત્માનં જાનતે નૈવ કેચન ।
જ્ઞાત્વાપિ મન્વતે મિથ્યા કિમેતત્તવ માયયા ॥ ૩૬ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ॥
એવમેવ મહાબાહો નાત્ર કાર્યા વિચારણા ।
દૈવી હ્યેષા ગુણમયી મમ માયા દુરત્યયા ॥ ૩૭ ॥
મામેવ યે પ્રપદ્યન્તે માયામેતાં તરન્તિ તે ।
અભક્તા યે મહાબાહો મમ શ્રદ્ધા વિવર્જિતાઃ ॥ ૩૮ ॥
ફલં કામયમાનાસ્તે ચૈહિકામુષ્મિકાદિકમ્ ।
ક્ષયિષ્ણ્વલ્પં સાતિશયં યતઃ કર્મફલં મતમ્ ॥ ૩૯ ॥
તદવિજ્ઞાય કર્માણિ યે કુર્વન્તિ નરાધમાઃ ।
માતુઃ પતન્તિ તે ગર્ભે મૃત્યોર્વક્ત્રે પુનઃ પુનઃ ॥ ૪૦ ॥
એવં શાન્ત્યાદિયુક્તઃ સન્નુપાસ્તે યઃ સદા દ્વિજઃ.
ઉદ્ઘાટ્યોદ્ઘાટ્યૈકમેકં યથૈવ કદલીતરોઃ ॥ ૩૧ ॥
વલ્કલાનિ તતઃ પશ્ચાલ્લભતે સારમુત્તમમ્ ।
તથૈવ પઞ્ચકોશેષુ મનઃ સંક્રામયન્ક્રમાત્ ।
તેષાં મધ્યે તતઃ સારમાત્માનમપિ વિન્દતિ ॥ ૩૨ ॥
એવં મનઃ સમાધાય સંયતો મનસિ દ્વિજઃ ।
અથ પ્રવર્તયેચ્ચિત્તં નિરાકારે પરાત્મનિ ॥ ૩૩ ॥
તતો મનઃ પ્રગૃહ્ણાતિ પરમાત્માનમવ્યયમ્ ।
યત્તદદ્રેશ્યમગ્રાહ્યમસ્થૂલાદ્યુક્તિગોચરમ્ ॥ ૩૪ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
ભગવઞ્છ્રવણે નૈવ પ્રવર્તન્તે જનાઃ કથમ્ ।
વેદશાસ્ત્રાર્થસમ્પન્ના યજ્વાનઃ સત્યવાદિનઃ ॥ ૩૫ ॥
શૃણ્વન્તોઽપિ તથાત્માનં જાનતે નૈવ કેચન ।
જ્ઞાત્વાપિ મન્વતે મિથ્યા કિમેતત્તવ માયયા ॥ ૩૬ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ॥
એવમેવ મહાબાહો નાત્ર કાર્યા વિચારણા ।
દૈવી હ્યેષા ગુણમયી મમ માયા દુરત્યયા ॥ ૩૭ ॥
મામેવ યે પ્રપદ્યન્તે માયામેતાં તરન્તિ તે ।
અભક્તા યે મહાબાહો મમ શ્રદ્ધા વિવર્જિતાઃ ॥ ૩૮ ॥
ફલં કામયમાનાસ્તે ચૈહિકામુષ્મિકાદિકમ્ ।
ક્ષયિષ્ણ્વલ્પં સાતિશયં યતઃ કર્મફલં મતમ્ ॥ ૩૯ ॥
તદવિજ્ઞાય કર્માણિ યે કુર્વન્તિ નરાધમાઃ ।
માતુઃ પતન્તિ તે ગર્ભે મૃત્યોર્વક્ત્રે પુનઃ પુનઃ ॥ ૪૦ ॥
નાનાયોનિષુ જાતસ્ય દેહિનો યસ્યકસ્યચિત્ ।
કોટિજન્માર્જિતૈઃ પુણ્યૈર્મયિ ભક્તિઃ પ્રજાયતે ॥ ૪૧ ॥
સ એવ લભતે જ્ઞાનં મદ્ભક્તઃ શ્રદ્ધયાન્વિતઃ ।
નાન્યકર્માણિ કુર્વાણો જન્મકોટિશતૈરપિ ॥ ૪૨ ॥
તતઃ સર્વં પરિત્યજ્ય મદ્ભક્તિં સમુદાહર ।
સર્વધર્માન્પરિત્યજ્ય મામેકં શરણં વ્રજ ॥ ૪૩ ॥
અહં ત્વા સર્વપાપેભ્યો મોક્ષયિષ્યામિ મા શુચઃ ।
યત્કરોષિ યદશ્નાસિ યજ્જુહોષિ દદાસિ યત્ ॥ ૪૪ ॥
યત્તપસ્યસિ રામ ત્વં તત્કુરુષ્વ મદર્પણમ્ ।
તતઃ પરતરા નાસ્તિ ભક્તિર્મયિ રઘૂત્તમ ॥ ૪૫ ॥
ઇતિ શ્રીપદ્મપુરાણે ઉપરિભાગે શિવગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શિવરાઘવસંવાદે
પઞ્ચકોશોપપાદનં નામ ચતુર્દશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૪ ॥
અથ પઞ્ચદશોઽધ્યાયઃ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
ભક્તિસ્તે કીદૃશી દેવ જાયતે વા કથંચન ।
યયા નિર્વાણરૂપં તુ લભતે મોક્ષમુત્તમમ્ ।
તદ્ બ્રૂહિ ગિરિજાકાન્ત મયિ તેઽનુગ્રહો યદિ ॥ ૧ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ॥
યો વેદાધ્યયનં યજ્ઞં દાનાનિ વિવિધાનિ ચ ।
મદર્પણધિયા કુર્યાત્સ મે ભક્તઃ સ મે પ્રિયઃ ॥ ૨ ॥
નર્યભસ્મ સમાદાય વિશુદ્ધં શ્રોત્રિયાલયાત્ ।
અગ્નિરિત્યાદિભિર્મન્ત્રૈરભિમન્ત્ર્ય યથાવિધિ ॥ ૩ ॥
ઉદ્ધૂલયતિ ગાત્રાણિ તેન ચાર્ચતિ મામપિ ।
તસ્માત્પરતરા ભક્તિર્મમ રામ ન વિદ્યતે ॥ ૪ ॥
સર્વદા શિરસા કણ્ઠે રુદ્રાક્ષાન્ધારયેત્તુ યઃ ।
પઞ્ચાક્ષરીજપરતઃ સ મે ભક્તઃ સ મે પ્રિયઃ ॥ ૫ ॥
ભસ્મચ્છન્નો ભસ્મશાયી સર્વદા વિજિતેન્દ્રિયઃ ।
યસ્તુ રુદ્રં જપેન્નિત્યં ચિન્તયેન્મામનન્યધીઃ ॥ ૬ ॥
સ તેનૈવ ચ દેહેન શિવઃ સંજાયતે સ્વયમ્ ।
જપેદ્યો રુદ્રસૂક્તાનિ તથાથર્વશિરઃ પરમ્ ॥ ૭ ॥
કૈવલ્યોપનિષત્સૂક્તં શ્વેતાશ્વતરમેવ ચ ।
તતઃ પરતરો ભક્તો મમ લોકે ન વિદ્યતે ॥ ૮ ॥
અન્યત્ર ધર્માદન્યસ્માદન્યત્રાસ્માત્કૃતાકૃતાત્ ।
અન્યત્ર ભૂતાદ્ભવ્યાચ્ચ યત્પ્રવક્ષ્યામિ તચ્છૃણુ ॥ ૯ ॥
વદન્તિ યત્પદં વેદાઃ શાસ્ત્રાણિ વિવિધાનિ ચ ।
સર્વોપનિષદાં સારં દધ્નો ઘૃતમિવોદ્ધૃતમ્ ॥ ૧૦ ॥
યદિચ્છન્તો બ્રહ્મચર્યં ચરન્તિ મુનયઃ સદા ।
તત્તે પદં સંગ્રહેણ બ્રવીમ્યોમિતિ યત્પદમ્ ॥ ૧૧ ॥
એતદેવાક્ષરં બ્રહ્મ એતદેવાક્ષરં પરમ્ ।
એતદેવાક્ષરં જ્ઞાત્વા બ્રહ્મલોકે મહીયતે ॥ ૧૨ ॥
છન્દસાં યસ્તુ ધેનૂનામૃષભત્વેન ચોદિતઃ ।
ઇદમેવ પતિઃ સેતુરમૃતસ્ય ચ ધારણાત્ ॥ ૧૩ ॥
મેધસા પિહિતે કોશે બ્રહ્મ યત્પરમોમિતિ ॥ ૧૪ ॥
ચતસ્રસ્તસ્ય માત્રાઃ સ્યુરકારોકારકૌ તથા ।
મકારશ્ચાવસાનેઽર્ધમાત્રેતિ પરિકીર્તિતા ॥ ૧૫ ॥
પૂર્વત્ર ભૂશ્ચ ઋગ્વેદો બ્રહ્માષ્ટવસવસ્તથા ।
ગાર્હપત્યશ્ચ ગાયત્રી ગઙ્ગા પ્રાતઃસવસ્તથા ॥ ૧૬ ॥
દ્વિતીયા ચ ભુવો વિષ્ણૂ રુદ્રોઽનુષ્ટુબ્યજુસ્તથા ।
યમુના દક્ષિણાગ્નિશ્ચ માધ્યન્દિનસવસ્તથા ॥ ૧૭ ॥
તૃતીયા ચ સુવઃ સામાન્યાદિત્યશ્ચ મહેશ્વરઃ ।
અગ્નિરાહવનીયશ્ચ જગતી ચ સરસ્વતી ॥ ૧૮ ॥
તૃતીયં સવનં પ્રોક્તમથર્વત્વેન યન્મતમ્ ।
ચતુર્થી યાવસાનેઽર્ધમાત્રા સા સોમલોકગા ॥ ૧૯ ॥
અથર્વાઙ્ગિરસઃ સંવર્તકોઽગ્નિશ્ચ મહસ્તથા ।
વિરાટ્ સભ્યાવસથ્યૌ ચ શુતુદ્રિર્યજ્ઞપુચ્છકઃ ॥ ૨૦ ॥
પ્રથમા રક્તવર્ણા સ્યાદ્ દ્વિતીયા ભાસ્વરા મતા ।
તૃતીયા વિદ્યુદાભા સ્યાચ્ચતુર્થી શુક્લવર્ણિની ॥ ૨૧ ॥
સર્વં જાતં જાયમાનં તદોઙ્કારે પ્રતિષ્ઠિતમ્ ।
વિશ્વં ભૂતં ચ ભુવનં વિચિત્રં બહુધા તથા ॥ ૨૨ ॥
જાતં ચ જાયમાનં યત્તત્સર્વં રુદ્ર ઉચ્યતે ।
તસ્મિન્નેવ પુનઃ પ્રાણાઃ સર્વમોઙ્કાર ઉચ્યતે ॥ ૨૩ ॥
પ્રવિલીનં તદોઙ્કારે પરં બ્રહ્મ સનાતનમ્ ।
તસ્માદોઙ્કારજાપી યઃ સ મુક્તો નાત્ર સંશયઃ ॥ ૨૪ ॥
ત્રેતાગ્નેઃ સ્માર્તવહ્નેર્વા શૈવાગ્નેર્વા સમાહૃતમ્ ।
ભસ્માભિમન્ત્ર્ય યો માં તુ પ્રણવેન પ્રપૂજયેત્ ॥ ૨૫ ॥
તસ્માત્પરતરો ભક્તો મમ લોકે ન વિદ્યતે ॥ ૨૬ ॥
શાલાગ્નેર્દાવવહ્નેર્વા ભસ્માદાયાભિમન્ત્રિતમ્ ।
યો વિલિમ્પતિ ગાત્રાણિ સ શૂદ્રોઽપિ વિમુચ્યતે ॥ ૨૭ ॥
કુશપુષ્પૈર્બિલ્વદલૈઃ પુષ્પૈર્વા ગિરિસંભવૈઃ ।
યો મામર્ચયતે નિત્યં પ્રણવેન પ્રિયો હિ સઃ ॥ ૨૮ ॥
પુષ્પં ફલં સમૂલં વા પત્રં સલિલમેવ વા ।
યો દદ્યાત્પ્રણવૈર્મહ્યં તત્કોટિગુણિતં ભવેત્ ॥ ૨૯ ॥
અહિંસા સત્યમસ્તેયં શૌચમિન્દ્રિયનિગ્રહઃ ।
યસ્યાસ્ત્યધ્યયનં નિત્યં સ મે ભક્તઃ સ મે પ્રિયઃ ॥ ૩૦ ॥
પ્રદોષે યો મમ સ્થાનં ગત્વા પૂજયતે તુ મામ્ ।
સ પરં શ્રિયમાપ્નોતિ પશ્ચાન્મયિ વિલીયતે ॥ ૩૧ ॥
અષ્ટમ્યાં ચ ચતુર્દશ્યાં પર્વણોરુભયોરપિ ।
ભૂતિભૂષિતસર્વાંગો યઃ પૂજયતિ માં નિશિ ॥ ૩૨ ॥
કૃષ્ણપક્ષે વિશેષેણ સ મે ભક્તઃ સ મે પ્રિયઃ ॥ ૩૩ ॥
એકાદશ્યામુપોષ્યૈવ યઃ પૂજયતિ માં નિશિ ।
સોમવારે વિશેષેણ સ મે ભક્તો ન નશ્યતિ ॥ ૩૪ ॥
પઞ્ચામૃતૈઃ સ્નાપયેદ્યઃ પઞ્ચગવ્યેન વા પુનઃ ।
પુષ્પોદકૈઃ કુશજલૈસ્તસ્માન્નન્યઃ પ્રિયો મમ ॥ ૩૫ ॥
પયસા સર્પિષા વાપિ મધુનેક્ષુરસેન વા ।
પક્વામ્રફલજેનાપિ નારિકેરજલેન વા ॥ ૩૬ ॥
ગન્ધોદકેન વા માં યો રુદ્રમન્ત્રં સમુચ્ચરન્ ।
અભિષિઞ્ચેત્તતો નાન્યઃ કશ્ચિત્પ્રિયતરો મમ ॥ ૩૭ ॥
આદિત્યાભિમુખો ભૂત્વા ઊર્ધ્વબાહુર્જલે સ્થિતઃ ।
માં ધ્યાયન્ રવિબિમ્બસ્થમથર્વાંગિરસ જપેત્ ॥ ૩૮ ॥
પ્રવિશેન્મે શરીરેઽસૌ ગૃહં ગૃહપતિર્યથા ।
બૃહદ્રથન્તરં વામદેવ્યં દેવવ્રતાનિ ચ ॥ ૩૯ ॥
તદ્યોગયાજ્યદોહાંશ્ચ યો ગાયતિ મમાગ્રતઃ ।
ઇહ શ્રિયં પરાં ભુક્ત્વા મમ સાયુજ્યમાપ્નુયાત્ ॥ ૪૦ ॥
ઈશાવાસ્યાદિ મન્ત્રાન્ યો જપેન્નિત્યં મમાગ્રતઃ ।
મત્સાયુજ્યમવાપ્નોતિ મમ લોકે મહીયતે ॥ ૪૧ ॥
ભક્તિયોગો મયા પ્રોક્ત એવં રઘુકુલોદ્ભવ ।
સર્વકામપ્રદો મત્તઃ કિમન્યચ્છ્રોતુમિચ્છસિ ॥ ૪૨ ॥
ઇતિ શ્રીપદ્મપુરાણે ઉપરિભાગે શિવગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શિવરાઘવસંવાદે
ભક્તિયોગો નામ પઞ્ચદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૫ ॥
અથ ષોડશોઽધ્યાયઃ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
ભગવન્મોક્ષમાર્ગો યસ્ત્વયા સમ્યગુદાહૃતઃ ।
તત્રાધિકારિણં બ્રૂહિ તત્ર મે સંશયો મહાન્ ॥ ૧ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ॥
બ્રહ્મક્ષત્રવિશઃ શૂદ્રાઃ સ્ત્રિયશ્ચાત્રાધિકારિણઃ ।
બ્રહ્મચારી ગૃહસ્થો વા.આનુપનીતોઽથવા દ્વિજઃ ॥ ૨ ॥
વનસ્થો વાઽવનસ્થો વા યતિઃ પાશુપતવ્રતી ।
બહુનાત્ર કિમુક્તેન યસ્ય ભક્તિઃ શિવાર્ચને ॥ ૩ ॥
સ એવાત્રાધિકારી સ્યાન્નાન્યચિત્તઃ કથંચન ।
જડોઽન્ધો બધિરો મૂકો નિઃશૌચઃ કર્મવર્જિતઃ ॥ ૪ ॥
અજ્ઞોપહાસકાભક્તા ભૂતિરુદ્રાક્ષધારિણઃ ।
લિંગિનો યશ્ચ વા દ્વેષ્ટિ તે નૈવાત્રાધિકારિણઃ ॥ ૫ ॥
યો માં ગુરું પાશુપતં વ્રતં દ્વેષ્ટિ ધરાધિપ ।
વિષ્ણું વા ન સ મુચ્યેત જન્મકોટિશતૈરપિ ॥ ૬ ॥
અનેકકર્મસક્તોઽપિ શિવજ્ઞાનવિવર્જિતઃ ।
શિવભક્તિવિહીનશ્ચ સંસારાન્નૈવ મુચ્યતે ॥ ૭ ॥
આસક્તાઃ ફલરાગેણ યે ત્વવૈદિકકર્મણિ ।
દૃષ્ટમાત્રફલાસ્તે તુ ન મુક્તાવધિકારિણઃ ॥ ૮ ॥
અવિમુક્તે દ્વારકાયાં શ્રીશૈલે પુણ્ડરીકકે ।
દેહાન્તે તારકં બ્રહ્મ લભતે મદનુગ્રહાત્ ॥ ૯ ॥
યસ્ય હસ્તૌ ચ પાદૌ ચ મનશ્ચૈવ સુસંયતમ્ ।
વિદ્યા તપશ્ચ કીર્તિશ્ચ સ તીર્થફલમશ્નુતે ॥ ૧૦ ॥
વિપ્રસ્યાનુપનીતસ્ય વિધિરેવમુદાહૃતઃ ।
નાભિવ્યાહારયેદ્બ્રહ્મ સ્વધાનિનયનાદૃતે ॥ ૧૧ ॥
સ શૂદ્રેણ સમસ્તાવદ્યાવદ્વેદાન્ન જાયતે ।
નામસંકીર્તને ધ્યાને સર્વ એવાધિકારિણઃ ॥ ૧૨ ॥
સંસારાન્મુચ્યતે જન્તુઃ શિવતાદાત્મ્યભાવનાત્ ।
તથા દાનં તપો વેદાધ્યયનં ચાન્યકર્મ વા ।
સહસ્રાંશં તુ નાર્હન્તિ સર્વદા ધ્યાનકર્મણઃ ॥ ૧૩ ॥
જાતિમાશ્રમમઙ્ગાનિ દેશં કાલમથાપિ વા ।
આસનાદીનિ કર્માણિ ધ્યાનં નાપેક્ષતે ક્વચિત્ ॥ ૧૪ ॥
ગચ્છંસ્તિષ્ઠન્ જપન્વાપિ શયાનો વાન્યકર્મણિ ।
પાતકેનાપિ વા યુક્તો ધ્યાનાદેવ વિમુચ્યતે ॥ ૧૫ ॥
નેહાભિક્રમનાશોઽસ્તિ પ્રત્યવાયો ન વિદ્યતે ।
સ્વલ્પમપ્યસ્ય ધર્મસ્ય ત્રાયતે મહતો ભયાત્ ॥ ૧૬ ॥
આશ્ચર્યે વા ભયે શોકે ક્ષુતે વા મમ નામ યઃ ।
વ્યાજેનાપિ સ્મરેદ્યસ્તુ સ યાતિ પરમાં ગતિમ્ ॥ ૧૭ ॥
મહાપાપૈરપિ સ્પૃષ્ટો દેહાન્તે યસ્તુ માં સ્મરેત્ ।
પઞ્ચાક્ષરીં વોચ્ચરતિ સ મુક્તો નાત્ર સંશયઃ ॥ ૧૮ ॥
વિશ્વં શિવમયં યસ્તુ પશ્યત્યાત્માનમાત્મના ।
તસ્ય ક્ષેત્રેષુ તીર્થેષુ કિં કાર્યં વાન્યકર્મસુ ॥ ૧૯ ॥
સર્વેણ સર્વદા કાર્યં ભૂતિરુદ્રાક્ષધારણમ્ ।
યુક્તેનાથાપ્યયુક્તેન શિવભક્તિમભીપ્સતા ॥ ૨૦ ॥
નર્યભસ્મસમાયુક્તો રુદ્રાક્ષાન્યસ્તુ ધારયેત્ ।
મહાપાપૈરપિ સ્પૃષ્ટો મુચ્યતે નાત્ર સંશયઃ ॥ ૨૧ ॥
અન્યાનિ શૈવકર્માણિ કરોતુ ન કરોતુ વા ।
શિવનામ જપેદ્યસ્તુ સર્વદા મુચ્યતે તુ સઃ ॥ ૨૨ ॥
અન્તકાલે તુ રુદ્રાક્ષાન્વિભૂતિં ધારયેત્તુ યઃ ।
મહાપાપોપપાપોઘૈરપિ સ્પૃષ્ટો નરાધમઃ ॥ ૨૩ ॥
સર્વથા નોપસર્પન્તિ તં જનં યમકિંકરાઃ ॥ ૨૪ ॥
બિલ્વમૂલમૃદા યસ્તુ શરીરમુપલિમ્પતિ ।
અન્તકાલેઽન્તકજનૈઃ સ દૂરીક્તિયતે નરઃ ॥ ૨૫ ॥
શ્રીરામ ઉવાચ ॥
ભગવન્પૂજિતઃ કુત્ર કુત્ર વા ત્વં પ્રસીદસિ ।
તદ્બ્રૂહિ મમ જિજ્ઞાસા વર્તતે મહતી વિભો ॥ ૨૬ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ॥
મૃદા વા ગોમયેનાપિ ભસ્મના ચન્દનેન વા ।
સિકતાભિર્દારુણા વા પાષાણેનાપિ નિર્મિતા ॥ ૨૭ ॥
લોહેન વાથ રઙ્ગેણ કાંસ્યખર્પરપિત્તલૈઃ ।
તામ્રરૌપ્યસુવર્ણૈર્વા રત્નૈર્નાનાવિધૈરપિ ॥ ૨૮ ॥
અથવા પારદેનૈવ કર્પૂરેણાથવા કૃતા ।
પ્રતિમા શિવલિઙ્ગં વા દ્રવ્યૈરેતૈઃ કૃતં તુ યત્ ॥ ૨૯ ॥
તત્ર માં પૂજયેત્તેષુ ફલં કોટિગુણોત્તરમ્ ॥ ૩૦ ॥
મૃદ્દારુકાંસ્યલોહૈશ્ચ પાષાણેનાપિ નિર્મિતા ।
ગૃહિણા પ્રતિમા કાર્યા શિવં શશ્વદભીપ્સતા ।
આયુઃ શ્રિયં કુલં ધર્મં પુત્રાનાપ્નોતિ તૈઃ ક્રમાત્ ॥ ૩૧ ॥
બિલ્વવૃક્ષે તત્ફલે વા યો માં પૂજયતે નરઃ ।
પરાં શ્રિયમિહ પ્રાપ્ય મમ લોકે મહીયતે ॥ ૩૨ ॥
બિલ્વવૃક્ષં સમાશ્રિત્ય યો મન્ત્રાન્વિધિના જપેત્ ।
એકેન દિવસેનૈવ તત્પુરશ્ચરણં ભવેત્ ॥ ૩૩ ॥
યસ્તુ બિલ્વવને નિત્યં કુટીં કૃત્વા વસેન્નરઃ ।
સર્વે મન્ત્રાઃ પ્રસિદ્ધ્યન્તિ જપમાત્રેણ કેવલમ્ ॥ ૩૪ ॥
પર્વતાગ્રે નદીતીરે બિલ્વમૂલે શિવાલયે ।
અગ્નિહોત્રે કેશવસ્ય સંનિધૌ વા જપેત્તુ યઃ ॥ ૩૫ ॥
નૈવાસ્ય વિઘ્નં કુર્વન્તિ દાનવા યક્ષરાક્ષસઃ ।
તં ન સ્પૃશન્તિ પાપાનિ શિવસાયુજ્યમૃચ્છતિ ॥ ૩૬ ॥
સ્થણ્ડિલે વા જલે વહ્નૌ વાયાવાકાશ એવ વા ।
ગિરૌ સ્વાત્મનિ વા યો માં પૂજયેત્પ્રયતો નરઃ ॥ ૩૭ ॥
સ કૃત્સ્નં ફલમાપ્નોતિ લવમાત્રેણ રાઘવ ।
આત્મપૂજાસમા નાસ્તિ પૂજા રઘુકુલોદ્ભવ ॥ ૩૮ ॥
મત્સાયુજ્યમવાપ્નોતિ ચણ્ડાલોઽપ્યાત્મપૂજયા ।
સર્વાન્કામાનવાપ્નોતિ મનુષ્યઃ કમ્બલાસને ॥ ૩૯ ॥
કૃષ્ણાજિને ભવેન્મુક્તિર્મોક્ષશ્રીર્વ્યાઘ્રચર્મણિ ।
કુશાસને ભવેજ્જ્ઞાનમારોગ્યં પત્રનિર્મિતે ॥ ૪૦ ॥
પાષાણે દુઃખમાપ્નોતિ કાષ્ઠે નાનાવિધાન્ ગદાન્ ।
વસ્ત્રેણ શ્રિયમાપ્નોતિ ભૂમૌ મન્ત્રો ન સિદ્ધ્યતિ ।
પ્રાઙ્મુખોદઙ્મુખો વાપિ જપં પૂજાં સમાચરેત્ ॥ ૪૧ ॥
અક્ષમાલાવિધિં વક્ષ્યે શૃણુષ્વાવહિતો નૃપ ॥ ૪૨ ॥
સામ્રાજ્યં સ્ફાટિકે સ્યાત્તુ પુત્રજીવે પરાં શ્રિયમ્ ।
આત્મજ્ઞાનં કુશગ્રન્થૌ રુદ્રાક્ષઃ સર્વકામદઃ ॥ ૪૩ ॥
પ્રવાલૈશ્ચ કૃતા માલા સર્વલોકવશપ્રદા ।
મોક્ષપ્રદા ચ માલા સ્યાદામલક્યાઃ ફલૈઃ કૃતા ॥ ૪૪ ॥
મુક્તાફલૈઃ કૃતા માલા સર્વવિદ્યાપ્રદાયિની ।
માણિક્યરચિતા માલા ત્રૈલોકસ્ય વશંકરી ॥ ૪૫ ॥
નીલૈર્મરકતૈર્વાપિ કૃતા શત્રુભયપ્રદા ।
સુવર્ણરચિતા માલા દદ્યાદ્વૈ મહતીં શ્રિયમ્ ॥ ૪૬ ॥
તથા રૌપ્યમયી માલા કન્યાં યચ્છતિ કામિતામ્ ।
ઉક્તાનાં સર્વકામાનાં દાયિની પારદૈઃ કૃતા ॥ ૪૭ ॥
અષ્ટોત્તરશતા માલા તત્ર સ્યાદુત્તમોત્તમા ।
શતસંખ્યોત્તમા માલા પઞ્ચાશન્મધ્યમા મતા ॥ ૪૮ ॥
ચતુઃ પઞ્ચશતી યદ્વા અધમા સપ્તવિંશતિઃ ।
અધમા પઞ્ચવિંશત્યા યદિ સ્યાચ્છતનિર્મિતા ॥ ૪૯ ॥
પઞ્ચાશદક્ષરાણ્યત્રાનુલોમપ્રતિલોમતઃ ।
ઇત્યેવં સ્થાપયેત્સ્પષ્ટં ન કસ્મૈચિત્પ્રદર્શયેત્ ॥ ૫૦ ॥
વર્ણૈર્વિન્યસ્તયા યસ્તુ ક્રિયતે માલયા જપઃ ।
એકવારેણ તસ્યૈવ પુરશ્ચર્યા કૃતા ભવેત્ ॥ ૫૧ ॥
સવ્યપાર્ષ્ણિં ગુદે સ્થાપ્ય દક્ષિણં ચ ધ્વજોપરિ ।
યોનિમુદ્રાબન્ધ એષ ભવેદાસનમુત્તમમ્ ॥ ૫૨ ॥
યોનિમુદ્રાસને સ્થિત્વા પ્રજપેદ્યઃ સમાહિતઃ ।
યં કંચિદપિ વા મન્ત્રં તસ્ય સ્યુઃ સર્વસિદ્ધયઃ ॥ ૫૩ ॥
છિન્ના રુદ્ધાઃ સ્તમ્ભિતાશ્ચ મિલિતા મૂર્છિતાસ્તથા ।
સુપ્તા મત્તા હીનવીર્યા દગ્ધાસ્ત્રસ્તારિપક્ષગાઃ ॥ ૫૪ ॥
બાલા યૌવનમત્તશ્ચ વૃદ્ધા મન્ત્રાશ્ચ યે મતાઃ ।
યોનિમુદ્રાસને સ્થિત્વા મન્ત્રાનેવંવિધાન્ જપેત્ ॥ ૫૫ ॥
તત્ર સિદ્ધ્યન્તિ તે મન્ત્રા નાન્યસ્ય તુ કથંચન ।
બ્રાહ્મં મુહૂર્તમારભ્યામધ્યાહ્નં પ્રજપેન્મનુમ્ ॥ ૫૬ ॥
અત ઊર્ધ્વં કૃતે જાપ્યે વિનાશાય ભવેદ્ધ્રુવમ્ ।
પુરશ્ચર્યાવિધાવેવં સર્વકામ્યફલેષ્વપિ ॥ ૫૭ ॥
નિત્યે નૈમિત્તિકે વાપિ તપશ્ચર્યાસુ વા પુનઃ ।
સર્વદૈવ જપઃ કાર્યો ન દોષસ્તત્ર કશ્ચન ॥ ૫૮ ॥
યસ્તુ રુદ્રં જપેન્નિત્યં ધ્યાયમાનો મમાકૃતિમ્ ।
ષડક્ષરં વા પ્રણવં નિષ્કામો વિજિતેન્દ્રિયઃ ॥ ૫૯ ॥
તથાથર્વશિરોમન્ત્રં કૈવલ્યં વા રઘૂત્તમ ।
સ તેનૈવ ચ દેહેન શિવઃ સંજાયતે સ્વયમ્ ॥ ૬૦ ॥
અધીતે શિવગીતાં યો નિત્યમેતાં જિતેન્દ્રિયઃ ।
શૃણુયાદ્વા સ મુક્તઃ સ્યાત્સંસારાન્નાત્ર સંશયઃ ॥ ૬૧ ॥
સૂત ઉવાચ ॥
એવમુક્ત્વા મહાદેવસ્તત્રૈવાન્તરધીયત ।
રામઃ કૃતાર્થમાત્માનમમન્યત તથૈવ સઃ ॥ ૬૨ ॥
એવં મયા સમાસેન શિવગીતા સમીરિતા ।
એતાં યઃ પ્રજપેન્નિત્યં શૃણુયાદ્વા સમાહિતઃ ॥ ૬૩ ॥
એકાગ્રચિત્તોયો મર્ત્યસ્તસ્ય મુક્તિઃ કરે સ્થિતા ।
અતઃ શૃણુધ્વં મુનયો નિત્યમેતાં સ્માહિતાઃ ॥ ૬૪ ॥
અનાયાસેન વો મુક્તિર્ભવિતા નાત્ર સંશયઃ ।
કાયક્લેશો મનઃક્ષોભો ધનહાનિર્ન ચાત્મનઃ ॥ ૬૫ ॥
પીડાસ્તિ શ્રવણાદેવ યસ્માત્કૈવલ્યમાપ્નુયાત્ ।
શિવગીતામતો નિત્યં શૃણુધ્વમૃષિસત્તમાઃ ॥ ૬૬ ॥
ઋષય ઊચુઃ ॥
અદ્યપ્રભૃતિ નઃ સૂત ત્વમાચાર્યઃ પિતા ગુરુઃ ।
અવિદ્યાયાઃ પરં પારં યસ્માત્તારયિતાસિ નઃ ॥ ૬૭ ॥
ઉત્પાદકબ્રહ્મદાત્રોર્ગરીયાન્ બ્રહ્મદઃ પિતા ।
તસ્માત્સૂતાત્મજ ત્વત્તઃ સત્યં નાન્યોઽસ્તિ નો ગુરુઃ ॥ ૬૮ ॥
વ્યાસ ઉવાચ ॥
ઇત્યુક્ત્વા પ્રયયુઃ સર્વે સાયંસંધ્યામુપાસિતુમ્ ।
સ્તુવન્તઃ સૂતપુત્રં તે સંતુષ્ટા ગોમતીતટમ્ ॥ ૬૯ ॥
ઇતિ શ્રીપદ્મપુરાણે ઉપરિભાગે શિવગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શિવરાઘવસંવાદે
ગીતાધિકારિનિરૂપણં નામ ષોડશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૬ ॥
॥ ઇતિ શ્રીમચ્છિવગીતા સમાપ્તા ॥
Also Read:
Shiva Gita Lyrics in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil
