Sri Ganesha Geetaa in Gujarati:
॥ શ્રીગણેશ ગીતા ॥
ક્રમાંક અધ્યાય નામ શ્લોકસંખ્યા ૪૧૪
૧ સાંખ્યસારાર્થયોગ ૬૯
૨ કર્મયોગ ૪૩
૩ વિજ્ઞાનપ્રતિપાદન ૫૦
૪ વૈધસંન્યાસયોગ ૩૭
૫ યોગાવૃત્તિપ્રશંસન ૨૭
૬ બુદ્ધિયોગ
૨૧
૭ ઉપાસનાયોગ ૨૫
૮ વિશ્વરૂપદર્શન ૨૬
૯ ક્ષેત્રજ્ઞાતૃજ્ઞેયવિવેકયોગ ૪૧
૧૦ ઉપદેશયોગ ૨૩
૧૧ ત્રિવિધવસ્તુવિવેકનિરૂપણ ૫૨
॥ ૐ નમઃ શ્રીગણેશાય ॥
॥ અથ શ્રીમદ્ગણેશગીતા પ્રારભ્યતે ॥
૧
॥ પ્રથમોઽધ્યાયઃ ॥
॥ સાઙ્ખ્યસારાર્થ યોગઃ ॥
ક ઉવાચ –
એવમેવ પુરા પૃષ્ટઃ શૌનકેન મહાત્મના ।
સ સૂતઃ કથયામાસ ગીતાં વ્યાસમુખાચ્છ્રુતામ્ ॥ ૧ ॥
સૂત ઉવાચ –
અષ્ટાદશપુરાણોક્તમમૃતં પ્રાશિતં ત્વયા ।
તતોઽતિરસવત્પાતુમિચ્છામ્યમૃતમુત્તમમ્ ॥ ૨ ॥
યેનામૃતમયો ભૂત્વા પુમાન્બ્રહ્મામૃતં યતઃ ।
યોગામૃતં મહાભાગ તન્મે કરુણયા વદ ॥ ૩ ॥
વ્યાસ ઉવાચ –
અથ ગીતાં પ્રવક્ષ્યામિ યોગમાર્ગપ્રકાશિનીમ્ ।
નિયુક્તા પૃચ્છતે સૂત રાજ્ઞે ગજમુખેન યા ॥ ૪ ॥
વરેણ્ય ઉવાચ –
વિઘ્નેશ્વર મહાબાહો સર્વવિદ્યાવિશારદ ।
સર્વશાસ્ત્રાર્થતત્ત્વજ્ઞ યોગં મે વક્તુમર્હસિ ॥ ૫ ॥
શ્રીગજાનન ઉવાચ –
સમ્યગ્વ્યવસિતા રાજન્મતિસ્તેઽનુગ્રહાન્મમ ।
શૃણુ ગીતાં પ્રવક્ષ્યામિ યોગામૃતમયીં નૃપ ॥ ૬ ॥
ન યોગં યોગમિત્યાહુર્યોગો યોગો ન ચ શ્રિયઃ ।
ન યોગો વિષયૈર્યોગો ન ચ માત્રાદિભિસ્તદા ॥ ૭ ॥
યોગો યઃ પિતૃમાત્રાદેર્ન સ યોગો નરાધિપ ।
યો યોગો બન્ધુપુત્રાદેર્યશ્ચાષ્ટભૂતિભિઃ સહ ॥ ૮ ॥
ન સ યોગસ્ત્રિયા યોગો જગદદ્ભુતરૂપયા ।
રાજ્યયોગશ્ચ નો યોગો ન યોગો ગજવાજિભિઃ ॥ ૯ ॥
યોગો નેન્દ્રપદસ્યાપિ યોગો યોગાર્થિનઃ પ્રિયઃ ।
યોગો યઃ સત્યલોકસ્ય ન સ યોગો મતો મમ ॥ ૧૦ ॥
શૈવસ્ય યોગો નો યોગો વૈષ્ણવસ્ય પદસ્ય યઃ ।
ન યોગો ભૂપ સૂર્યત્વં ચન્દ્રત્વં ન કુબેરતા ॥ ૧૧ ॥
નાનિલત્વં નાનલત્વં નામરત્વં ન કાલતા ।
ન વારુણ્યં ન નૈરૃત્યં યોગો ન સાર્વભૌમતા ॥ ૧૨ ॥
યોગં નાનાવિધં ભૂપ યુઞ્જન્તિ જ્ઞાનિનસ્તતમ્ ।
ભવન્તિ વિતૃષા લોકે જિતાહારા વિરેતસઃ ॥ ૧૩ ॥
પાવયન્ત્યખિલાન્લોકાન્વશીકૃતજગત્ત્રયાઃ ।
કરુણાપૂર્ણહૃદયા બોધયન્ત્યપિ કાંશ્ચન ॥ ૧૪ ॥
જીવન્મુક્તા હૃદે મગ્નાઃ પરમાનન્દરૂપિણિ ।
નિમીલ્યાક્ષીણિ પશ્યન્તઃ પરં બ્રહ્મ હૃદિ સ્થિતમ્ ॥ ૧૫ ॥
ધ્યાયન્તઃ પરમં બ્રહ્મ ચિત્તે યોગવશીકૃતમ્ ।
ભૂતાનિ સ્વાત્મના તુલ્યં સર્વાણિ ગણયન્તિ તે ॥ ૧૬ ॥
યેન કેનચિદાચ્છિન્ના યેન કેનચિદાહતાઃ ।
યેન કેનચિદાકૃષ્ટા યેન કેનચિદાશ્રિતાઃ ॥ ૧૭ ॥
કરુણાપૂર્ણહૃદયા ભ્રમન્તિ ધરણીતલે ।
અનુગ્રહાય લોકાનાં જિતક્રોધા જિતેન્દ્રિયાઃ ॥ ૧૮ ॥
દેહમાત્રભૃતો ભૂપ સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનાઃ ।
એતાદૃશા મહાભાગ્યાઃ સ્યુશ્ચક્ષુર્ગોચરાઃ પ્રિય ॥ ૧૯ ॥
તમિદાનીમહં વક્ષ્યે શૃણુ યોગમનુત્તમમ્ ।
શ્રુત્વા યં મુચ્યતે જન્તુઃ પાપેભ્યો ભવસાગરાત્ ॥ ૨૦ ॥
શિવે વિષ્ણૌ ચ શક્તૌ ચ સૂર્યે મયિ નરાધિપ ।
યાઽભેદબુદ્ધિર્યોગઃ સ સમ્યગ્યોગો મતો મમ ॥ ૨૧ ॥
અહમેવ જગદ્યસ્માત્સૃજામિ પાલયામિ ચ ।
કૃત્વા નાનાવિધં વેષં સંહરામિ સ્વલીલયા ॥ ૨૨ ॥
અહમેવ મહાવિષ્ણુરહમેવ સદાશિવઃ ।
અહમેવ મહાશક્તિરહમેવાર્યમા પ્રિય ॥ ૨૩ ॥
અહમેકો નૃણાં નાથો જાતઃ પઞ્ચવિધઃ પુરા ।
અજ્ઞાનાન્મા ન જાનન્તિ જગત્કારણકારણમ્ ॥ ૨૪ ॥
મત્તોઽગ્નિરાપો ધરણી મત્ત આકાશમારુતૌ ।
બ્રહ્મા વિષ્ણુશ્ચ રુદ્રશ્ચ લોકપાલા દિશો દશ ॥ ૨૫ ॥
વસવો મનવો ગાવો મનવઃ પશવોઽપિ ચ ।
સરિતઃ સાગરા યક્ષા વૃક્ષાઃ પક્ષિગણા અપિ ॥ ૨૬ ॥
તથૈકવિંશતિઃ સ્વર્ગા નાગાઃ સપ્ત વનાનિ ચ ।
મનુષ્યાઃ પર્વતાઃ સાધ્યાઃ સિદ્ધા રક્ષોગણાસ્તથા ॥ ૨૭ ॥
અહં સાક્ષી જગચ્ચક્ષુરલિપ્તઃ સર્વકર્મભિઃ ।
અવિકારોઽપ્રમેયોઽહમવ્યક્તો વિશ્વગોઽવ્યયઃ ॥ ૨૮ ॥
અહમેવ પરં બ્રહ્માવ્યયાનન્દાત્મકં નૃપ ।
મોહયત્યખિલાન્માયા શ્રેષ્ઠાન્મમ નરાનમૂન્ ॥ ૨૯ ॥
સર્વદા ષડ્વિકારેષુ તાનિયં યોજયેત્ ભૃશમ્ ।
હિત્વાજાપટલં જન્તુરનેકૈર્જન્મભિઃ શનૈઃ ॥ ૩૦ ॥
વિરજ્ય વિન્દતિ બ્રહ્મ વિષયેષુ સુબોધતઃ ।
અચ્છેદ્યં શસ્ત્રસઙ્ઘાતૈરદાહ્યમનલેન ચ ॥ ૩૧ ॥
અક્લેદ્યં ભૂપ ભુવનૈરશોષ્યં મારુતેન ચ ।
અવધ્યં વધ્યમાનેઽપિ શરીરેઽસ્મિન્નરાધિપ ॥ ૩૨ ॥
યામિમાં પુષ્પિતાં વાચં પ્રશંસન્તિ શ્રુતીરિતામ્ ।
ત્રયીવાદરતા મૂઢાસ્તતોઽન્યન્મન્વતેઽપિ ન ॥ ૩૩ ॥
કુર્વન્તિ સતતં કર્મ જન્મમૃત્યુફલપ્રદમ્ ।
સ્વર્ગૈશ્વર્યરતા ધ્વસ્તચેતના ભોગબુદ્ધયઃ ॥ ૩૪ ॥
સમ્પાદયન્તિ તે ભૂપ સ્વાત્મના નિજબન્ધનમ્ ।
સંસારચક્રં યુઞ્જન્તિ જડાઃ કર્મપરા નરાઃ ॥ ૩૫ ॥
યસ્ય યદ્વિહિતં કર્મ તત્કર્તવ્યં મદર્પણમ્ ।
તતોઽસ્ય કર્મબીજાનામુચ્છિન્નાઃ સ્યુર્મહાઙ્કુરાઃ ॥ ૩૬ ॥
ચિત્તશુદ્ધિશ્ચ મહતી વિજ્ઞાનસાધિકા ભવેત્ ।
વિજ્ઞાનેન હિ વિજ્ઞાતં પરં બ્રહ્મ મુનીશ્વરૈઃ ॥ ૩૭ ॥
તસ્માત્કર્માણિ કુર્વીત બુદ્ધિયુક્તો નરાધિપ ।
ન ત્વકર્મા ભવેત્કોઽપિ સ્વધર્મત્યાગવાંસ્તથા ॥ ૩૮ ॥
જહાતિ યદિ કર્માણિ તતઃ સિદ્ધિં ન વિન્દતિ ।
આદૌ જ્ઞાને નાધિકારઃ કર્મણ્યેવ સ યુજ્યતે ॥ ૩૯ ॥
કર્મણા શુદ્ધહૃદયોઽભેદબુદ્ધિમુપૈષ્યતિ ।
સ ચ યોગઃ સમાખ્યાતોઽમૃતત્વાય કલ્પતે ॥ ૪૦ ॥
યોગમન્યં પ્રવક્ષ્યામિ શૃણુ ભૂપ તમુત્તમમ્ ।
પશૌ પુત્રે તથા મિત્રે શત્રૌ બન્ધૌ સુહૃજ્જને ॥ ૪૧ ॥
બહિર્દૃષ્ટ્યા ચ સમયા હૃત્સ્થયાલોકયેત્પુમાન્ ।
સુખે દુઃખે તથાઽમર્ષે હર્ષે ભીતૌ સમો ભવેત્ ॥ ૪૨ ॥
રોગાપ્તૌ ચૈવ ભોગાપ્તૌ જયે વા વિજયેઽપિ ચ ।
શ્રિયોઽયોગે ચ યોગે ચ લાભાલાભે મૃતાવપિ ॥ ૪૩ ॥
સમો માં વસ્તુજાતેષુ પશ્યન્નન્તર્બહિઃસ્થિતમ્ ।
સૂર્યે સોમે જલે વહ્નૌ શિવે શક્તૌ તથાનિલે ॥ ૪૪ ॥
દ્વિજે હૃદિ મહાનદ્યાં તીર્થે ક્ષેત્રેઽઘનાશિનિ ।
વિષ્ણૌ ચ સર્વદેવેષુ તથા યક્ષોરગેષુ ચ ॥ ૪૫ ॥
ગન્ધર્વેષુ મનુષ્યેષુ તથા તિર્યગ્ભવેષુ ચ ।
સતતં માં હિ યઃ પશ્યેત્સોઽયં યોગવિદુચ્યતે ॥ ૪૬ ॥
સમ્પરાહૃત્ય સ્વાર્થેભ્ય ઇન્દ્રિયાણિ વિવેકતઃ ।
સર્વત્ર સમતાબુદ્ધિઃ સ યોગો ભૂપ મે મતઃ ॥ ૪૭ ॥
આત્માનાત્મવિવેકેન યા બુદ્ધિર્દૈવયોગતઃ ।
સ્વધર્માસક્તચિત્તસ્ય તદ્યોગો યોગ ઉચ્યતે ॥ ૪૮ ॥
ધર્માધરમૌ જહાતીહ તયા યુક્ત ઉભાવપિ ।
અતો યોગાય યુઞ્જીત યોગો વૈધેષુ કૌશલમ્ ॥ ૪૯ ॥
ધર્માધર્મફલે ત્યક્ત્વા મનીષી વિજિતેન્દ્રિયઃ ।
જન્મબન્ધવિનિર્મુક્તઃ સ્થાનં સંયાત્યનામયમ્ ॥ ૫૦ ॥
યદા હ્યજ્ઞાનકાલુષ્યં જન્તોર્બુદ્ધિઃ ક્રમિષ્યતિ ।
તદાસૌ યાતિ વૈરાગ્યં વેદવાક્યાદિષુ ક્રમાત્ ॥ ૫૧ ॥
ત્રયીવિપ્રતિપન્નસ્ય સ્થાણુત્વં યાસ્યતે યદા ।
પરાત્મન્યચલા બુદ્ધિસ્તદાસૌ યોગમાપ્નુયાત્ ॥ ૫૨ ॥
માનસાનખિલાન્કામાન્યદા ધીમાંસ્ત્યજેત્પ્રિય ।
સ્વાત્મનિ સ્વેન સન્તુષ્ટઃ સ્થિરબુદ્ધિસ્તદોચ્યતે ॥ ૫૩ ॥
વિતૃષ્ણઃ સર્વસૌખ્યેષુ નોદ્વિગ્નો દુઃખસઙ્ગમે ।
ગતસાધ્વસરુડ્રાગઃ સ્થિરબુદ્ધિસ્તદોચ્યતે ॥ ૫૪ ॥
યથાઽયં કમઠોઽઙ્ગાનિ સંકોચયતિ સર્વતઃ ।
વિષયેભ્યસ્તથા ખાનિ સંકર્પેદ્યોગતત્પરઃ ॥ ૫૫ ॥
વ્યાવર્તન્તેઽસ્ય વિષયાસ્ત્યક્તાહારસ્ય વર્ષ્મિણઃ ।
વિના રાગં ચ રાગોઽપિ દૃષ્ટ્વા બ્રહ્મ વિનશ્યતિ ॥ ૫૬ ॥
વિપશ્ચિદ્યતતે ભૂપ સ્થિતિમાસ્થાય યોગિનઃ ।
મન્થયિત્વેન્દ્રિયાણ્યસ્ય હરન્તિ બલતો મનઃ ॥ ૫૭ ॥
યુક્તસ્તાનિ વશે કૃત્વા સર્વદા મત્પરો ભવેત્ ।
સંયતાનીન્દ્રિયાણીહ યસ્યાસૌ કૃતધીર્મતઃ ॥ ૫૮ ॥
ચિન્તયાનસ્ય વિષયાન્સંગસ્તેષૂપજાયતે ।
કામઃ સંજાયતે તસ્માત્તતઃ ક્રોધોઽભિવર્તતે ॥ ૫૯ ॥
ક્રોધાદજ્ઞાનસંભૂતિર્વિભ્રમસ્તુ તતઃ સ્મૃતેઃ ।
ભ્રંશાત્સ્મૃતેર્મતેર્ધ્વંસસ્તદ્ધ્વંસાત્સોઽપિ નશ્યતિ ॥ ૬૦ ॥
વિના દ્વેષં ચ રાગં ચ ગોચરાન્યસ્તુ ખૈશ્ચરેત્ ।
સ્વાધીનહૃદયો વશ્યૈઃ સંતોષં સ સમૃચ્છતિ ॥ ૬૧ ॥
ત્રિવિધસ્યાપિ દુઃખસ્ય સંતોષે વિલયો ભવેત્ ।
પ્રજ્ઞયા સંસ્થિતશ્ચાયં પ્રસન્નહૃદયો ભવેત્ ॥ ૬૨ ॥
વિના પ્રસાદં ન મતિર્વિના મત્યા ન ભાવના ।
વિના તાં ન શમો ભૂપ વિના તેન કુતઃ સુખમ્ ॥ ૬૩ ॥
ઇન્દ્રિયાશ્વાન્વિચરતો વિષયાનનુ વર્તતે ।
યન્મનસ્તન્મતિં હન્યાદપ્સુ નાવં મરુદ્યથા ॥ ૬૪ ॥
યા રાત્રિઃ સર્વભૂતાનાં તસ્યાં નિદ્રાતિ નૈવ સઃ ।
ન સ્વપન્તીહ તે યત્ર સા રાત્રિસ્તસ્ય ભૂમિપ ॥ ૬૫ ॥
સરિતાં પતિમાયાન્તિ વનાનિ સર્વતો યથા ।
આયાન્તિ યં તથા કામા ન સ શાન્તિં ક્વચિલ્લભેત્ ॥ ૬૬ ॥
અતસ્તાનીહ સંરુધ્ય સર્વતઃ ખાનિ માનવઃ ।
સ્વસ્વાર્થેભ્યઃ પ્રધાવન્તિ બુદ્ધિરસ્ય સ્થિરા તદા ॥ ૬૭ ॥
મમતાહંકૃતી ત્યક્ત્વા સર્વાન્કામાંશ્ચ યસ્ત્યજેત્ ।
નિત્યં જ્ઞાનરતો ભૂત્વા જ્ઞાનાન્મુક્તિં સ યાસ્યતિ ॥ ૬૮ ॥
એવં બ્રહ્મધિયં ભૂપ યો વિજાનાતિ દૈવતઃ ।
તુર્યામવસ્થાં પ્રાપ્યાપિ જીવન્મુક્તિં પ્રયાસ્યતિ ॥ ૬૯ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ગણેશગીતાસૂપનિષદર્થગર્ભાસુ
યોગામૃતાર્થશાસ્ત્રે
શ્રીગણેશપુરાણે ઉત્તરખણ્ડે ગજાનનવરેણ્યસંવાદે
સાંખ્યસારાર્થયોગો નામ પ્રથમોઽધ્યાયઃ ॥
૨
॥ દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ ॥
॥ કર્મયોગઃ ॥
વરેણ્ય ઉવાચ –
જ્ઞાનનિષ્ઠા કર્મનિષ્ઠા દ્વયં પ્રોક્તં ત્વયા વિભો ।
અવધાર્ય વદૈકં મે નિઃશ્રેયસકરં નુ કિમ્ ॥ ૧ ॥
ગજાનન ઉવાચ –
અસ્મિંશ્ચરાચરે સ્થિત્યૌ પુરોક્તે દ્વે મયા પ્રિય ।
સાંખ્યાનાં બુદ્ધિયોગેન વૈધયોગેન કર્મિણામ્ ॥ ૨ ॥
અનારમ્ભેણ વૈધાનાં નિષ્ક્રિયઃ પુરુષો ભવેત્ ।
ન સિદ્ધિં યાતિ સંત્યાગાત્કેવલાત્કર્મણો નૃપ ॥ ૩ ॥
કદાચિદક્રિયઃ કોઽપિ ક્ષણં નૈવાવતિષ્ઠતે ।
અસ્વતન્ત્રઃ પ્રકૃતિજૈર્ગુણૈઃ કર્મ ચ કાર્યતે ॥ ૪ ॥
કર્મકારીન્દ્રિયગ્રામં નિયમ્યાસ્તે સ્મરન્પુમાન્ ।
તદ્ગોચરાન્મન્દચિત્તો ધિગાચારઃ સ ભાષ્યતે ॥ ૫ ॥
તદ્ગ્રામં સંનિયમ્યાદૌ મનસા કર્મ ચારભેત્ ।
ઇન્દ્રિયૈઃ કર્મયોગં યો વિતૃષ્ણઃ સ પરો નૃપ ॥ ૬ ॥
અકર્મણઃ શ્રેષ્ઠતમં કર્માનીહાકૃતં તુ યત્ ।
વર્ષ્મણઃ સ્થિતિરપ્યસ્યાકર્મણો નૈવ સેત્સ્યતિ ॥ ૭ ॥
અસમર્પ્ય નિબધ્યન્તે કર્મ તેન જના મયિ ।
કુર્વીત સતતં કર્માનાશોઽસઙ્ગો મદર્પણમ્ ॥ ૮ ॥
મદર્થે યાનિ કર્માણિ તાનિ બધ્નન્તિ ન ક્વચિત્ ।
સવાસનમિદં કર્મ બધ્નાતિ દેહિનં બલાત્ ॥ ૯ ॥
વર્ણાન્સૃષ્ટ્વાવદં ચાહં સયજ્ઞાંસ્તાન્પુરા પ્રિય ।
યજ્ઞેન ઋધ્યતામેષ કામદઃ કલ્પવૃક્ષવત્ ॥ ૧૦ ॥
સુરાંશ્ચાન્નેન પ્રીણધ્વં સુરાસ્તે પ્રીણયન્તુ વઃ ।
લભધ્વં પરમં સ્થાનમન્યોન્યપ્રીણનાત્સ્થિરમ્ ॥ ૧૧ ॥
ઇષ્ટા દેવાઃ પ્રદાસ્યન્તિ ભોગાનિષ્ટાન્સુતર્પિતાઃ ।
તૈર્દત્તાંસ્તાન્નરસ્તેભ્યોઽદત્વા ભુઙ્ક્તે સ તસ્કરઃ ॥ ૧૨ ॥
હુતાવશિષ્ટભોક્તારો મુક્તાઃ સ્યુઃ સર્વપાતકૈઃ ।
અદન્ત્યેનો મહાપાપા આત્મહેતોઃ પચન્તિ યે ॥ ૧૩ ॥
ઊર્જો ભવન્તિ ભૂતાનિ દેવાદન્નસ્ય સંભવઃ ।
યજ્ઞાચ્ચ દેવસંભૂતિસ્તદુત્પત્તિશ્ચ વૈધતઃ ॥ ૧૪ ॥
બ્રહ્મણો વૈધમુત્પન્નં મત્તો બ્રહ્મસમુદ્ભવઃ ।
અતો યજ્ઞે ચ વિશ્વસ્મિન્ સ્થિતં માં વિદ્ધિ ભૂમિપ ॥ ૧૫ ॥
સંસૃતીનાં મહાચક્રં ક્રામિતવ્યં વિચક્ષણૈઃ ।
સ મુદા પ્રીણતે ભૂપેન્દ્રિયક્રીડોઽધમો જનઃ ॥ ૧૬ ॥
અન્તરાત્મનિ યઃ પ્રીત આત્મારામોઽખિલપ્રિયઃ ।
આત્મતૃપ્તો નરો યઃ સ્યાત્તસ્યાર્થો નૈવ વિદ્યતે ॥ ૧૭
કાર્યાકાર્યકૃતીનાં સ નૈવાપ્નોતિ શુભાશુભે ।
કિંચિદસ્ય ન સાધ્યં સ્યાત્સર્વજન્તુષુ સર્વદા ॥ ૧૮ ॥
અતોઽસક્તતયા ભૂપ કર્તવ્યં કર્મ જન્તુભિઃ ।
સક્તોઽગતિમવાપ્નોતિ મામવાપ્નોતિ તાદૃશઃ ॥ ૧૯ ॥
પરમાં સિદ્ધિમાપન્નાઃ પુરા રાજર્ષયો દ્વિજાઃ ।
સંગ્રહાય હિ લોકાનાં તાદૃશં કર્મ ચારભેત્ ॥ ૨૦ ॥
શ્રેયાન્યત્કુરુતે કર્મ તત્કરોત્યખિલો જનઃ ।
મનુતે યત્પ્રમાણં સ તદેવાનુસરત્યસૌ ॥ ૨૧ ॥
વિષ્ટપે મે ન સાધ્યોઽસ્તિ કશ્ચિદર્થો નરાધિપ ।
અનાલબ્ધશ્ચ લબ્ધવ્યઃ કુર્વે કર્મ તથાપ્યહમ્ ॥ ૨૨ ॥
ન કુર્વેઽહં યદા કર્મ સ્વતન્ત્રોઽલસભાવિતઃ ।
કરિષ્યન્તિ મમ ધ્યાનં સર્વે વર્ણા મહામતે ॥ ૨૩ ॥
ભવિષ્યન્તિ તતો લોકા ઉચ્છિન્નાઃ સમ્પ્રદાયિનઃ ।
હંતા સ્યામસ્ય લોકસ્ય વિધાતા સંકરસ્ય ચ ॥ ૨૪ ॥
કામિનો હિ સદા કામૈરજ્ઞાનાત્કર્મકારિણઃ ।
લોકાનાં સંગ્રહાયૈતદ્વિદ્વાન્ કુર્યાદસક્તધીઃ ॥ ૨૫ ॥
વિભિન્નત્વમતિં જહ્યાદજ્ઞાનાં કર્મચારિણામ્
.ભાગાદ્ગુણકર્મ
યોગયુક્તઃ સર્વકર્માણ્યર્પયેન્મયિ કર્મકૃત્ ॥ ૨૬ ॥
અવિદ્યાગુણસાચિવ્યાત્કુર્વન્કર્માણ્યતન્દ્રિતઃ ।
અહંકારાદ્ભિન્નબુદ્ધિરહંકર્તેતિ યોઽબ્રવીત્ ॥ ૨૭ ॥
યસ્તુ વેત્ત્યાત્મનસ્તત્ત્વં વિભાગાદ્ગુણકર્મણોઃ ।
કરણં વિષયે વૃત્તમિતિ મત્વા ન સજ્જતે ॥ ૨૮ ॥
કુર્વન્તિ સફલં કર્મ ગુણૈસ્ત્રિભિર્વિમોહિતાઃ ।
અવિશ્વસ્તઃ સ્વાત્મદ્રુહો વિશ્વવિન્નૈવ લંઘયેત્ ॥ ૨૯ ॥
નિત્યં નૈમિત્તિકં તસ્માન્મયિ કર્માર્પયેદ્બુધઃ ।
ત્યક્ત્વાહંમમતાબુદ્ધિં પરાં ગતિમવાપ્નુયાત્ ॥ ૩૦ ॥
અનીર્ષ્યન્તો ભક્તિમન્તો યે મયોક્તમિદં શુભમ્ ।
અનુતિષ્ઠન્તિ યે સર્વે મુક્તાસ્તેઽખિલકર્મભિઃ ॥ ૩૧ ॥
યે ચૈવ નાનુતિષ્ઠન્તિ ત્વશુભા હતચેતસઃ ।
ઈર્ષ્યમાણાન્મહામૂઢાન્નષ્ટાંસ્તાન્વિદ્ધિ મે રિપૂન્ ॥ ૩૨ ॥
તુલ્યં પ્રકૃત્યા કુરુતે કર્મ યજ્જ્ઞાનવાનપિ ।
અનુયાતિ ચ તામેવાગ્રહસ્તત્ર મુધા મતઃ ॥ ૩૩ ॥
કામશ્ચૈવ તથા ક્રોધઃ ખાનામર્થેષુ જાયતે ।
નૈતયોર્વશ્યતાં યાયાદમ્યવિધ્વંસકૌ યતઃ ॥ ૩૪ ॥
શસ્તોઽગુણો નિજો ધર્મઃ સાંગાદન્યસ્ય ધર્મતઃ ।
નિજે તસ્મિન્મૃતિઃ શ્રેયોઽપરત્ર ભયદઃ પરઃ ॥ ૩૫ ॥
વરેણ્ય ઉવાચ –
પુમાન્યત્કુરુતે પાપં સ હિ કેન નિયુજ્યતે ।
અકાઙ્ક્ષન્નપિ હેરમ્બ પ્રેરિતઃ પ્રબલાદિવ ॥ ૩૬ ॥
શ્રીગજાનન ઉવાચ –
કામક્રોધૌ મહાપાપૌ ગુણદ્વયસમુદ્ભવૌ ।
નયન્તૌ વશ્યતાં લોકાન્ વિદ્ધ્યેતૌ દ્વેષિણૌ વરૌ ॥ ૩૭ ॥
આવૃણોતિ યથા માયા જગદ્બાષ્પો જલં યથા ।
વર્ષામેઘો યથા ભાનું તદ્વત્કામોઽખિલાંશ્ચ રુટ્ ॥ ૩૮ ॥
પ્રતિપત્તિમતો જ્ઞાનં છાદિતં સતતં દ્વિષા ।
ઇચ્છાત્મકેન તરસા દુષ્પોષ્યેણ ચ શુષ્મિણા ॥ ૩૯ ॥
આશ્રિત્ય બુદ્ધિમનસી ઇન્દ્રિયાણિ સ તિષ્ઠતિ ।
તૈરેવાચ્છાદિતપ્રજ્ઞો જ્ઞાનિનં મોહયત્યસૌ ॥ ૪૦ ॥
તસ્માન્નિયમ્ય તાન્યાદૌ સમનાંસિ નરો જયેત્ ।
જ્ઞાનવિજ્ઞાનયોઃ શાન્તિકરં પાપં મનોભવમ્ ॥ ૪૧ ॥
યતસ્તાનિ પરાણ્યાહુસ્તેભ્યશ્ચ પરમં મનઃ ।
તતોઽપિ હિ પરા બુદ્ધિરાત્મા બુદ્ધેઃ પરો મતઃ ॥ ૪૨ ॥
બુદ્ધ્વૈવમાત્મનાત્માનં સંસ્તભ્યાત્માનમાત્મના ।
હત્વા શત્રું કામરૂપં પરં પદમવાપ્નુયાત્ ॥ ૪૩ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ગણેશગીતાસૂપનિષદર્થગર્ભાસુ
યોગામૃતાર્થશાસ્ત્રે
શ્રીગણેશપુરાણે ઉત્તરખણ્ડે ગજાનનવરેણ્યસંવાદે
કર્મયોગો નામ દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ ॥
૩
॥ તૃતીયોઽધ્યાયઃ ॥
॥ વિજ્ઞાનપ્રતિપાદન ॥
શ્રીગજાનન ઉવાચ –
પુરા સર્ગાદિસમયે ત્રૈગુણ્યં ત્રિતનૂરુહમ્ ।
નિર્માય ચૈનમવદં વિષ્ણવે યોગમુત્તમમ્ ॥ ૧ ॥
અર્યમ્ણે સોઽબ્રવીત્સોઽપિ મનવે નિજસૂનવે ।
તતઃ પરમ્પરાયાતં વિદુરેનં મહર્ષયઃ ॥ ૨ ॥
કાલેન બહુના ચાયં નષ્ટઃ સ્યાચ્ચરમે યુગે ।
અશ્રદ્ધેયો હ્યવિશ્વાસ્યો વિગીતવ્યશ્ચ ભૂમિપ ॥ ૩ ॥
એવં પુરાતનં યોગં શ્રુતવાનસિ મન્મુખાત્ ।
ગુહ્યાદ્ગુહ્યતરં વેદરહસ્યં પરમં શુભમ્ ॥ ૪ ॥
વરેણ્ય ઉવાચ –
સાંપ્રતં ચાવતીર્ણોઽસિ ગર્ભતસ્ત્વં ગજાનન ।
પ્રોક્તવાન્કથમેતં ત્વં વિષ્ણવે યોગમુત્તમમ્ ॥ ૫ ॥
ગણેશ ઉવાચ –
અનેકાનિ ચ તે જન્માન્યતીતાનિ મમાપિ ચ ।
સંસ્મરે તાનિ સર્વાણિ ન સ્મૃતિસ્તવ વર્તતે ॥ ૬ ॥
મત્ત એવ મહાબાહો જાતા વિષ્ણ્વાદયઃ સુરાઃ ।
મય્યેવ ચ લયં યાન્તિ પ્રલયેષુ યુગે યુગે ॥ ૭ ॥
અહમેવ પરો બ્રહ્મ મહારુદ્રોઽહમેવ ચ ।
અહમેવ જગત્સર્વં સ્થાવરં જઙ્ગમં ચ યત્ ॥ ૮ ॥
અજોઽવ્યયોઽહં ભૂતાત્માઽનાદિરીશ્વર એવ ચ ।
આસ્થાય ત્રિગુણાં માયાં ભવામિ બહુયોનિષુ ॥ ૯ ॥
અધર્મોપચયો ધર્માપચયો હિ યદા ભવેત્ ।
સાધૂન્સંરક્ષિતું દુષ્ટાંસ્તાડિતું સંભવામ્યહમ્ ॥ ૧૦ ॥
ઉચ્છિદ્યાધર્મનિચયં ધર્મં સંસ્થાપયામિ ચ ।
હન્મિ દુષ્ટાંશ્ચ દૈત્યાંશ્ચ નાનાલીલાકરો મુદા ॥ ૧૧ ॥
વર્ણાશ્રમાન્મુનીન્સાધૂન્પાલયે બહુરૂપધૃક્ ।
એવં યો વેત્તિ સંભૂતિર્મમ દિવ્યા યુગે યુગે ॥ ૧૨ ॥
તત્તત્કર્મ ચ વીર્યં ચ મમ રૂપં સમાસતઃ ।
ત્યક્તાહંમમતાબુદ્ધિં ન પુનર્ભૂઃ સ જાયતે ॥ ૧૩ ॥
નિરીહા નિર્ભિયોરોષા મત્પરા મદ્વ્યપાશ્રયાઃ ।
વિજ્ઞાનતપસા શુદ્ધા અનેકે મામુપાગતાઃ ॥ ૧૪ ॥
યેન યેન હિ ભાવેન સંસેવન્તે નરોત્તમાઃ ।
તથા તથા ફલં તેભ્યઃ પ્રયચ્છામ્યવ્યયઃ સ્ફુટમ્ ॥ ૧૫ ॥
જનાઃ સ્યુરિતરે રાજન્મમ માર્ગાનુયાયિનઃ ।
તથૈવ વ્યવહારં તે સ્વેષુ ચાન્યેષુ કુર્વતે ॥ ૧૬ ॥
કુર્વન્તિ દેવતાપ્રીતિં કાઙ્ક્ષન્તઃ કર્મણાં ફલમ્ ।
પ્રાપ્નુબંતીહ તે લોકે શીઘ્રં સિદ્ધિં હિ કર્મજામ્ ॥ ૧૭ ॥
ચત્વારો હિ મયા વર્ણા રજઃસત્ત્વતમોંઽશતઃ ।
કર્માંશતશ્ચ સંસૃષ્ટા મૃત્યુલોકે મયાનઘ ॥ ૧૮ ॥
કર્તારમપિ તેષાં મામકર્તારં વિદુર્બુધાઃ ।
અનાદિમીશ્વરં નિત્યમલિપ્તં કર્મજૈર્ગુણૈઃ ॥ ૧૯ ॥
નિરીહં યોઽભિજાનાતિ કર્મ બધ્નાતિ નૈવ તમ્ ।
ચક્રુઃ કર્માણિ બુદ્ધ્યૈવં પૂર્વં પૂર્વં મુમુક્ષવઃ ॥ ૨૦ ॥
વાસનાસહિતાદાદ્યાત્સંસારકારણાદ્દૃઢાત્ ।
અજ્ઞાનબન્ધનાજ્જન્તુર્બુદ્ધ્વાયં મુચ્યતેઽખિલાત્ ॥ ૨૧ ॥
તદકર્મ ચ કર્માપિ કથયામ્યધુના તવ ।
યત્ર મૌનં ગતા મોહાદૃષયો બુદ્ધિશાલિનઃ ॥ ૨૨ ॥
તત્ત્વં મુમુક્ષુણા જ્ઞેયં કર્માકર્મવિકર્મણામ્ ।
ત્રિવિધાનીહ કર્માણિ સુનિમ્નૈષાં ગતિઃ પ્રિય ॥ ૨૩ ॥
ક્રિયાયામક્રિયાજ્ઞાનમક્રિયાયાં ક્રિયામતિઃ ।
યસ્ય સ્યાત્સ હિ મર્ત્યેઽસ્મિઁલ્લોકે મુક્તોઽખિલાર્થકૃત્ ॥ ૨૪ ॥
કર્માંકુરવિયોગેન યઃ કર્માણ્યારભેન્નરઃ ।
તત્ત્વદર્શનનિર્દગ્ધક્રિયમાહુર્બુધા બુધમ્ ॥ ૨૫ ॥
ફલતૃષ્ણાં વિહાય સ્યાત્સદા તૃપ્તો વિસાધનઃ ।
ઉદ્યુક્તોઽપિ ક્રિયાં કર્તું કિંચિન્નૈવ કરોતિ સઃ ॥ ૨૬ ॥
નિરીહો નિગૃહીતાત્મા પરિત્યક્તપરિગ્રહઃ ।
કેવલં વૈ ગૃહં કર્માચરન્નાયાતિ પાતકમ્ ॥ ૨૭ ॥
અદ્વન્દ્વોઽમત્સરો ભૂત્વા સિદ્ધ્યસિદ્ધ્યોઃ સમશ્ચ યઃ ।
યથાપ્રાપ્ત્યેહ સંતુષ્ટઃ કુર્વન્કર્મ ન બધ્યતે ॥ ૨૮ ॥
અખિલૈર્વિષયૈર્મુક્તો જ્ઞાનવિજ્ઞાનવાનપિ ।
યજ્ઞાર્થં તસ્ય સકલં કૃતં કર્મ વિલીયતે ॥ ૨૯ ॥
અહમગ્નિર્હવિર્હોતા હુતં યન્મયિ ચાર્પિતમ્ ।
બ્રહ્માપ્તવ્યં ચ તેનાથ બ્રહ્મણ્યેવ યતો રતઃ ॥ ૩૦ ॥
યોગિનઃ કેચિદપરે દિષ્ટં યજ્ઞં વદન્તિ ચ ।
બ્રહ્માગ્નિરેવ યજ્ઞો વૈ ઇતિ કેચન મેનિરે ॥ ૩૧ ॥
સંયમાગ્નૌ પરે ભૂપ ઇન્દ્રિયાણ્યુપજુહ્વતિ ।
ખાગ્નિષ્વન્યે તદ્વિષયાંશ્છબ્દાદીનુપજુહ્વતિ ॥ ૩૨ ॥
પ્રાણાનામિન્દ્રિયાણાં ચ પરે કર્માણિ કૃત્સ્નશઃ ।
નિજાત્મરતિરૂપેઽગ્નૌ જ્ઞાનદીપ્તે પ્રજુહ્વતિ ॥ ૩૩ ॥
દ્રવ્યેણ તપસા વાપિ સ્વાધ્યાયેનાપિ કેચન ।
તીવ્રવ્રતેન યતિનો જ્ઞાનેનાપિ યજન્તિ મામ્ ॥ ૩૪ ॥
પ્રાણેઽપાનં તથા પ્રાણમપાને પ્રક્ષિપન્તિ યે ।
રુદ્ધ્વા ગતીશ્ચોભયસ્તે પ્રાણાયામપરાયણાઃ ॥ ૩૫ ॥
જિત્વા પ્રાણાન્પ્રાણગતીરુપજુહ્વતિ તેષુ ચ ।
એવં નાનાયજ્ઞરતા યજ્ઞધ્વંસિતપાતકાઃ ॥ ૩૬ ॥
નિત્યં બ્રહ્મ પ્રયાન્ત્યેતે યજ્ઞશિષ્ટામૃતાશિનઃ ।
અયજ્ઞકારિણો લોકો નાયમન્યઃ કુતો ભવેત્ ॥ ૩૭ ॥
કાયિકાદિત્રિધાભૂતાન્યજ્ઞાન્વેદે પ્રતિષ્ઠિતાન્ ।
જ્ઞાત્વા તાનખિલાન્ભૂપ મોક્ષ્યસેઽખિલબન્ધનાત્ ॥ ૩૮ ॥
સર્વેષાં ભૂપ યજ્ઞાનાં જ્ઞાનયજ્ઞઃ પરો મતઃ ।
અખિલં લીયતે કર્મ જ્ઞાને મોક્ષસ્ય સાધને ॥ ૩૯ ॥
તજ્જ્ઞેયં પુરુષવ્યાઘ્ર પ્રશ્નેન નતિતઃ સતામ્ ।
શુશ્રૂષયા વદિષ્યન્તિ સંતસ્તત્ત્વવિશારદાઃ ॥ ૪૦ ॥
નાનાસંગાઞ્જનઃ કુર્વન્નૈકં સાધુસમાગમમ્ ।
કરોતિ તેન સંસારે બન્ધનં સમુપૈતિ સઃ ॥ ૪૧ ॥
સત્સંગાદ્ગુણસંભૂતિરાપદાં લય એવ ચ ।
સ્વહિતં પ્રાપ્યતે સર્વૈરિહ લોકે પરત્ર ચ ॥ ૪૨ ॥
ઇતરત્સુલભં રાજન્સત્સંગોઽતીવ દુર્લભઃ ।
યજ્જ્ઞાત્વા પુનર્વેધમેતિ જ્ઞેયં તતસ્તતઃ ॥ ૪૩ ॥
તતઃ સર્વાણિ ભૂતાનિ સ્વાત્મન્યેવાભિપશ્યતિ ।
અતિપાપરતો જંતુસ્તતસ્તસ્માત્પ્રમુચ્યતે ॥ ૪૪ ॥
દ્વિવિધાન્યપિ કર્માણિ જ્ઞાનાગ્નિર્દહતિ ક્ષણાત્ ।
પ્રસિદ્ધોઽગ્નિર્યથા સર્વં ભસ્મતાં નયતિ ક્ષણાત્ ॥ ૪૫ ॥
ન જ્ઞાનસમતામેતિ પવિત્રમિતરન્નૃપ ।
આત્મન્યેવાવગચ્છન્તિ યોગાત્કાલેન યોગિનઃ ॥ ૪૬ ॥
ભક્તિમાનિન્દ્રિયજયી તત્પરો જ્ઞાનમાપ્નુયાત્ ।
લબ્ધ્વા તત્પરમં મોક્ષં સ્વલ્પકાલેન યાત્યસૌ ॥ ૪૭ ॥
ભક્તિહીનોઽશ્રદ્દધાનઃ સર્વત્ર સંશયી તુ યઃ ।
તસ્ય શં નાપિ વિજ્ઞાનમિહ લોકોઽથ વા પરઃ ॥ ૪૮ ॥
આત્મજ્ઞાનરતં જ્ઞાનનાશિતાખિલસંશયમ્ ।
યોગાસ્તાખિલકર્માણં બધ્નન્તિ ભૂપ તાનિ ન ॥ ૪૯ ॥
જ્ઞાનખડ્ગપ્રહારેણ સંભૂતામજ્ઞતાં બલાત્ ।
છિત્વાન્તઃસંશયં તસ્માદ્યોગયુક્તો ભવેન્નરઃ ॥ ૫૦ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ગણેશગીતાસૂપનિષદર્થગર્ભાસુ
યોગામૃતાર્થશાસ્ત્રે
શ્રીગણેશપુરાણે ઉત્તરખણ્ડે ગજાનનવરેણ્યસંવાદે
વિજ્ઞાનપ્રતિપાદનો નામ તૃતીયોઽધ્યાયઃ ॥
૪
॥ ચતુર્થોઽધ્યાયઃ ॥
॥ વૈધસંન્યાસયોગઃ ॥
વરેણ્ય ઉવાચ –
સંન્યસ્તિશ્ચૈવ યોગશ્ચ કર્મણાં વર્ણ્યતે ત્વયા ।
ઉભયોર્નિશ્ચિતં ત્વેકં શ્રેયો યદ્વદ મે પ્રભો ॥ ૧ ॥
શ્રીગજાનન ઉવાચ –
ક્રિયાયોગો વિયોગશ્ચાપ્યુભૌ મોક્ષસ્ય સાધને ।
તયોર્મધ્યે ક્રિયાયોગસ્ત્યાગાત્તસ્ય વિશિષ્યતે ॥ ૨ ॥
દ્વન્દ્વદુઃખસહોઽદ્વેષ્ટા યો ન કાઙ્ક્ષતિ કિંચન ।
મુચ્યતે બન્ધનાત્સદ્યો નિત્યં સંન્યાસવાન્સુખમ્ ॥ ૩ ॥
વદન્તિ ભિન્નફલકૌ કર્મણસ્ત્યાગસંગ્રહૌ ।
મૂઢાલ્પજ્ઞાસ્તયોરેકં સંયુઞ્જીત વિચક્ષણઃ ॥ ૪ ॥
યદેવ પ્રાપ્યતે ત્યાગાત્તદેવ યોગતઃ ફલમ્ ।
સંગ્રહં કર્મણો યોગં યો વિન્દતિ સ વિન્દતિ ॥ ૫ ॥
કેવલં કર્મણાં ન્યાસં સંન્યાસં ન વિદુર્બુધાઃ ।
કુર્વન્નનિચ્છયા કર્મ યોગી બ્રહ્મૈવ જાયતે ॥ ૬ ॥
નિર્મલો યતચિત્તાત્મા જિતખો યોગતત્પરઃ ।
આત્માનં સર્વભૂતસ્થં પશ્યન્કુર્વન્ન લિપ્યતે ॥ ૭ ॥
તત્ત્વવિદ્યોગયુક્તાત્મા કરોમીતિ ન મન્યતે ।
એકાદશાનીન્દ્રિયાણિ કુર્વન્તિ કર્મસંખ્યયા ॥ ૮ ॥
તત્સર્વમર્પયેદ્બ્રહ્મણ્યપિ કર્મ કરોતિ યઃ ।
ન લિપ્યતે પુણ્યપાપૈર્ભાનુર્જલગતો યથા ॥ ૯ ॥
કાયિકં વાચિકં બૌદ્ધમૈન્દ્રિયં માનસં તથા ।
ત્યક્ત્વાશાં કર્મ કુર્વન્તિ યોગજ્ઞાશ્ચિત્તશુદ્ધયે ॥ ૧૦ ॥
યોગહીનો નરઃ કર્મ ફલેહયા કરોત્યલમ્ ।
બધ્યતે કર્મબીજૈઃ સ તતો દુઃખં સમશ્નુતે ॥ ૧૧ ॥
મનસા સકલં કર્મ ત્યક્ત્વા યોગી સુખં વસેત્ ।
ન કુર્વન્કારયન્વાપિ નન્દન્શ્વભ્રે સુપત્તને ॥ ૧૨ ॥
ન ક્રિયા ન ચ કર્તૃત્વં કસ્ય ચિત્સૃજ્યતે મયા ।
ન ક્રિયાબીજસમ્પર્કઃ શક્ત્યા તત્ક્રિયતેઽખિલમ્ ॥ ૧૩ ॥
કસ્યચિત્પુણ્યપાપાનિ ન સ્પૃશામિ વિભુર્નૃપ ।
જ્ઞાનમૂઢા વિમુહ્યન્તે મોહેનાવૃતબુદ્ધયઃ ॥ ૧૪ ॥
વિવેકેનાત્મનોઽજ્ઞાનં યેષાં નાશિતમાત્મના ।
તેષાં વિકાશમાયાતિ જ્ઞાનમાદિત્યવત્પરમ્ ॥ ૧૫ ॥
મન્નિષ્ઠા મદ્ધિયોઽત્યન્તં મચ્ચિત્તા મયિ તત્પરાઃ ।
અપુનર્ભવમાયાન્તિ વિજ્ઞાનાન્નાશિતૈનસઃ ॥ ૧૬ ॥
જ્ઞાનવિજ્ઞાનસંયુક્તે દ્વિજે ગવિ ગજાદિષુ ।
સમેક્ષણા મહાત્માનઃ પણ્ડિતાઃ શ્વપચે શુનિ ॥ ૧૭ ॥
વશ્યઃ સ્વર્ગો જગત્તેષાં જીવન્મુક્તાઃ સમેક્ષણાઃ ।
યતોઽદોષં બ્રહ્મ સમં તસ્માત્તૈર્વિષયીકૃતમ્ ॥ ૧૮ ॥
પ્રિયાપ્રિયે પ્રાપ્ય હર્ષદ્વેષૌ યે પ્રાપ્નુવન્તિ ન ।
બ્રહ્માશ્રિતા અસંમૂઢા બ્રહ્મજ્ઞાઃ સમબુદ્ધયઃ ॥ ૧૯ ॥
વરેણ્ય ઉવાચ –
કિં સુખં ત્રિષુ લોકેષુ દેવગન્ધર્વયોનિષુ ।
ભગવન્કૃપયા તન્મે વદ વિદ્યાવિશારદ ॥ ૨૦ ॥
શ્રીગજાનન ઉવાચ –
આનન્દમશ્નુતેઽસક્તઃ સ્વાત્મારામો નિજાત્મનિ ।
અવિનાશિ સુખં તદ્ધિ ન સુખં વિષયાદિષુ ॥ ૨૧ ॥
વિષયોત્થાનિ સૌખ્યાનિ દુઃખાનાં તાનિ હેતવઃ ।
ઉત્પત્તિનાશયુક્તાનિ તત્રાસક્તો ન તત્ત્વવિત્ ॥ ૨૨ ॥
કારણે સતિ કામસ્ય ક્રોધસ્ય સહતે ચ યઃ ।
તૌ જેતું વર્ષ્મવિરહાત્સ સુખં ચિરમશ્નુતે ॥ ૨૩ ॥
અન્તર્નિષ્ઠોઽન્તઃપ્રકાશોઽન્તઃસુખોઽન્તારતિર્લભેત્ ।
અસંદિગ્ધોઽક્ષયં બ્રહ્મ સર્વભૂતહિતાર્થકૃત્ ॥ ૨૪ ॥
જેતારઃ ષડ્રિપૂણાં યે શમિનો દમિનસ્તથા ।
તેષાં સમન્તતો બ્રહ્મ સ્વાત્મજ્ઞાનાં વિભાત્યહો ॥ ૨૫ ॥
આસનેષુ સમાસીનસ્ત્યક્ત્વેમાન્વિષયાન્બહિઃ ।
સંસ્તભ્ય ભૃકુટીમાસ્તે પ્રાણાયામપરાયણઃ ॥ ૨૬ ॥
પ્રાણાયામં તુ સંરોધં પ્રાણાપાનસમુદ્ભવમ્ ।
વદન્તિ મુનયસ્તં ચ ત્રિધાભૂતં વિપશ્ચિતઃ ॥ ૨૭ ॥
પ્રમાણં ભેદતો વિદ્ધિ લઘુમધ્યમમુત્તમમ્ ।
દશભિર્દ્વ્યધિકૈર્વર્ણૈઃ પ્રાણાયામો લઘુઃ સ્મૃતઃ ॥ ૨૮ ॥
ચતુર્વિંશત્યક્ષરો યો મધ્યમઃ સ ઉદાહૃતઃ ।
ષટ્ત્રિંશલ્લઘુવર્ણો ય ઉત્તમઃ સોઽભિધીયતે ॥ ૨૯ ॥
સિંહં શાર્દૂલકં વાપિ મત્તેભં મૃદુતાં યથા ।
નયન્તિ પ્રાણિનસ્તદ્વત્પ્રાણાપાનૌ સુસાધયેત્ ॥ ૩૦ ॥
પીડયન્તિ મૃગાસ્તે ન લોકાન્વશ્યં ગતા નૃપ ।
દહત્યેનસ્તથા વાયુઃ સંસ્તબ્ધો ન ચ તત્તનુમ્ ॥ ૩૧ ॥
યથા યથા નરઃ કશ્ચિત્સોપાનાવલિમાક્રમેત્ ।
તથા તથા વશીકુર્યાત્પ્રાણાપાનૌ હિ યોગવિત્ ॥ ૩૨ ॥
પૂરકં કુમ્ભકં ચૈવ રેચકં ચ તતોઽભ્યસેત્ ।
અતીતાનાગતજ્ઞાની તતઃ સ્યાજ્જગતીતલે ॥ ૩૩ ॥
પ્રાણાયામૈર્દ્વાદશભિરુત્તમૈર્ધારણા મતા ।
યોગસ્તુ ધારણે દ્વે સ્યાદ્યોગીશસ્તે સદાભ્યસેત્ ॥ ૩૪ ॥
એવં યઃ કુરુતે રાજંસ્ત્રિકાલજ્ઞઃ સ જાયતે ।
અનાયાસેન તસ્ય સ્યાદ્વશ્યં લોકત્રયં નૃપ ॥ ૩૫ ॥
બ્રહ્મરૂપં જગત્સર્વં પશ્યતિ સ્વાન્તરાત્મનિ ।
એવં યોગશ્ચ સંન્યાસઃ સમાનફલદાયિનૌ ॥ ૩૬ ॥
જન્તૂનાં હિતકર્તારં કર્મણાં ફલદાયિનમ્ ।
માં જ્ઞાત્વા મુક્તિમાપ્નોતિ ત્રૈલોક્યસ્યેશ્વરં વિભુમ્ ॥ ૩૭ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ગણેશગીતાસૂપનિષદર્થગર્ભાસુ
યોગામૃતાર્થશાસ્ત્રે
શ્રીગણેશપુરાણે ઉત્તરખણ્ડે ગજાનનવરેણ્યસંવાદે
વૈધસંન્યાસયોગો નામ ચતુર્થોઽધ્યાયઃ ॥
૫
॥ પઞ્ચમોઽધ્યાયઃ ॥
॥ યોગાવૃત્તિપ્રશંસનઃ ॥
શ્રીગજાનન ઉવાચ –
શ્રૌતસ્માર્તાનિ કર્માણિ ફલં નેચ્છન્સમાચરેત્ ।
શસ્તઃ સ યોગી રાજેન્દ્ર અક્રિયાદ્યોગમાશ્રિતાત્ ॥ ૧ ॥
યોગપ્રાપ્ત્યૈ મહાબાહો હેતુઃ કર્મૈવ મે મતમ્ ।
સિદ્ધિયોગસ્ય સંસિદ્ધ્યૈ હેતૂ શમદમૌ મતૌ ॥ ૨ ॥
ઇન્દ્રિયાર્થાંશ્ચ સંકલ્પ્ય કુર્વન્સ્વસ્ય રિપુર્ભવેત્ ।
એતાનનિચ્છન્યઃ કુર્વન્સિદ્ધિં યોગી સ સિદ્ધ્યતિ ॥ ૩ ॥
સુહૃત્વે ચ રિપુત્વે ચ ઉદ્ધારે ચૈવ બન્ધને ।
આત્મનૈવાત્મનિ હ્યાત્મા નાત્મા ભવતિ કશ્ચન ॥ ૪ ॥
માનેઽપમાને દુઃખે ચ સુખેઽસુહૃદિ સાધુષુ ।
મિત્રેઽમિત્રેઽપ્યુદાસીને દ્વેષ્યે લોષ્ઠે ચ કાઞ્ચને ॥ ૫ ॥
સમો જિતાત્મા વિજ્ઞાની જ્ઞાનીન્દ્રિયજયાવહઃ ।
અભ્યસેત્સતતં યોગં યદા યુક્તતમો હિ સઃ ॥ ૬ ॥
તપ્તઃ શ્રાન્તો વ્યાકુલો વા ક્ષુધિતો વ્યગ્રચિત્તકઃ ।
કાલેઽતિશીતેઽત્યુષ્ણે વાનિલાગ્ન્યમ્બુસમાકુલે ॥ ૭ ॥
સધ્વનાવતિજીર્ણે ગોઃસ્થાને સાગ્નૌ જલાન્તિકે ।
કૂપકૂલે શ્મશાને ચ નદ્યાં ભિત્તૌ ચ મર્મરે ॥ ૮ ॥
ચૈત્યે સવલ્મિકે દેશે પિશાચાદિસમાવૃતે ।
નાભ્યસેદ્યોગવિદ્યોગં યોગધ્યાનપરાયણઃ ॥ ૯ ॥
સ્મૃતિલોપશ્ચ મૂકત્વં બાધિર્યં મન્દતા જ્વરઃ ।
જડતા જાયતે સદ્યો દોષાજ્ઞાનાદ્ધિ યોગિનઃ ॥ ૧૦ ॥
એતે દોષાઃ પરિત્યાજ્યા યોગાભ્યસનશાલિના ।
અનાદરે હિ ચૈતેષાં સ્મૃતિલોપાદયો ધ્રુવમ્ ॥ ૧૧ ॥
નાતિભુઞ્જન્સદા યોગી નાભુઞ્જન્નાતિનિદ્રિતઃ ।
નાતિજાગ્રત્સિદ્ધિમેતિ ભૂપ યોગં સદાભ્યસન્ ॥ ૧૨ ॥
સંકલ્પજાંસ્ત્યજેત્કામાન્નિયતાહારજાગરઃ ।
નિયમ્ય ખગણં બુદ્ધ્યા વિરમેત શનૈઃ શનૈઃ ॥ ૧૩ ॥
તતસ્તતઃ કૃષેદેતદ્યત્ર યત્રાનુગચ્છતિ ।
ધૃત્યાત્મવશગં કુર્યાચ્ચિત્તં ચઞ્ચલમાદૃતઃ ॥ ૧૪ ॥
એવં કુર્વન્સદા યોગી પરાં નિર્વૃતિમૃચ્છતિ ।
વિશ્વસ્મિન્નિજમાત્માનં વિશ્વં ચ સ્વાત્મનીક્ષતે ॥ ૧૫ ॥
યોગેન યો મામુપૈતિ તમુપૈમ્યહમાદરાત્ ।
મોચયામિ ન મુઞ્ચામિ તમહં માં સ ન ત્યજેત્ ॥ ૧૬ ॥
સુખે સુખેતરે દ્વેષે ક્ષુધિ તોષે સમસ્તૃષિ ।
આત્મસામ્યેન ભૂતાનિ સર્વગં માં ચ વેત્તિ યઃ ॥ ૧૭ ॥
જીવન્મુક્તઃ સ યોગીન્દ્રઃ કેવલં મયિ સંગતઃ ।
બ્રહ્માદીનાં ચ દેવાનાં સ વન્દ્યઃ સ્યાજ્જગત્રયે ॥ ૧૮ ॥
વરેણ્ય ઉવાચ –
દ્વિવિધોઽપિ હિ યોગોઽયમસંભાવ્યો હિ મે મતઃ ।
યતોઽન્તઃકરણં દુષ્ટં ચઞ્ચલં દુર્ગ્રહં વિભો ॥ ૧૯ ॥
શ્રીગજાનન ઉવાચ –
યો નિગ્રહં દુર્ગ્રહસ્ય મનસઃ સમ્પ્રકલ્પયેત્ ।
ઘટીયન્ત્રસમાદસ્માન્મુક્તઃ સંસૃતિચક્રકાત્ ॥ ૨૦ ॥
વિષયૈઃ ક્રકચૈરેતત્સંસૃષ્ટં ચક્રકં દૃઢમ્ ।
જનશ્છેત્તું ન શક્નોતિ કર્મકીલઃ સુસંવૃતમ્ ॥ ૨૧ ॥
અતિદુઃખં ચ વૈરાગ્યં ભોગાદ્વૈતૃષ્ણ્યમેવ ચ ।
ગુરુપ્રસાદઃ સત્સઙ્ગ ઉપાયાસ્તજ્જયે અમી ॥ ૨૨ ॥
અભ્યાસાદ્વા વશીકુર્યાન્મનો યોગસ્ય સિદ્ધયે ।
વરેણ્ય દુર્લભો યોગો વિનાસ્ય મનસો જયાત્ ॥ ૨૩ ॥
વરેણ્ય ઉવાચ –
યોગભ્રષ્ટસ્ય કો લોકઃ કા ગતિઃ કિં ફલં ભવેત્ ।
વિભો સર્વજ્ઞ મે છિન્ધિ સંશયં બુદ્ધિચક્રભૃત્ ॥ ૨૪ ॥
શ્રીગજાનન ઉવાચ –
દિવ્યદેહધરો યોગાદ્ભ્રષ્ટઃ સ્વર્ભોગમુત્તમમ્ ।
ભુક્ત્વા યોગિકુલે જન્મ લભેચ્છુદ્ધિમતાં કુલે ॥ ૨૫ ॥
પુનર્યોગી ભવત્યેષ સંસ્કારાત્પૂર્વકર્મજાત્ ।
ન હિ પુણ્યકૃતાં કશ્ચિન્નરકં પ્રતિપદ્યતે ॥ ૨૬ ॥
જ્ઞાનનિષ્ઠાત્તપોનિષ્ઠાત્કર્મનિષ્ઠાન્નરાધિપ ।
શ્રેષ્ઠો યોગી શ્રેષ્ઠતમો ભક્તિમાન્મયિ તેષુ યઃ ॥ ૨૭ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ગણેશગીતાસૂપનિષદર્થગર્ભાસુ
યોગામૃતાર્થશાસ્ત્રે
શ્રીગણેશપુરાણે ઉત્તરખણ્ડે ગજાનનવરેણ્યસંવાદે
યોગાવૃત્તિપ્રશંસનો નામ પઞ્ચમોઽધ્યાયઃ ॥
૬
॥ ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ ॥
॥ બુદ્ધિયોગઃ ॥
શ્રીગજાનન ઉવાચ –
ઈદૃશં વિદ્ધિ મે તત્ત્વં મદ્ગતેનાન્તરાત્મના ।
યજ્જ્ઞાત્વા મામસન્દિગ્ધં વેત્સિ મોક્ષ્યસિ સર્વગમ્ ॥ ૧ ॥
તત્તેઽહં શૃણુ વક્ષ્યામિ લોકાનાં હિતકામ્યયા ।
અસ્તિ જ્ઞેયં યતો નાન્યન્મુક્તેશ્ચ સાધનં નૃપ ॥ ૨ ॥
જ્ઞેયા મત્પ્રકૃતિઃ પૂર્વં તતઃ સ્યાં જ્ઞાનગોચરઃ ।
તતો વિજ્ઞાનસમ્પત્તિર્મયિ જ્ઞાતે નૃણાં ભવેત્ ॥ ૩ ॥
ક્વનલૌ ખમહઙ્કારઃ કં ચિત્તં ધીસમીરણૌ ।
રવીન્દૂ યાગકૃચ્ચૈકાદશધા પ્રકૃતિર્મમ ॥ ૪ ॥
અન્યાં મત્પ્રકૃતિં વૃદ્ધા મુનયઃ સંગિરન્તિ ચ ।
તથા ત્રિવિષ્ટપં વ્યાપ્તં જીવત્વં ગતયાનયા ॥ ૫ ॥
આભ્યામુત્પાદ્યતે સર્વં ચરાચરમયં જગત્ ।
સંગાદ્વિશ્વસ્ય સંભૂતિઃ પરિત્રાણં લયોઽપ્યહમ્ ॥ ૬ ॥
તત્ત્વમેતન્નિબોદ્ધું મે યતતે કશ્ચિદેવ હિ ।
વર્ણાશ્રમવતાં પુંસાં પુરા ચીર્ણેન કર્મણા ॥ ૭ ॥
સાક્ષાત્કરોતિ માં કશ્ચિદ્યત્નવત્સ્વપિ તેષુ ચ ।
મત્તોઽન્યન્નેક્ષતે કિંચિન્મયિ સર્વં ચ વીક્ષતે ॥ ૮ ॥
ક્ષિતૌ સુગન્ધરૂપેણ તેજોરૂપેણ ચાગ્નિષુ ।
પ્રભારૂપેણ પૂષ્ણ્યબ્જે રસરૂપેણ ચાપ્સુ ચ ॥ ૯ ॥
ધીતપોબલિનાં ચાહં ધીસ્તપોબલમેવ ચ ।
ત્રિવિધેષુ વિકારેષુ મદુત્પન્નેષ્વહં સ્થિતઃ ॥ ૧૦ ॥
ન માં વિન્દતિ પાપીયાન્માયામોહિતચેતનઃ ।
ત્રિવિકારા મોહયતિ પ્રકૃતિર્મે જગત્ત્રયમ્ ॥ ૧૧ ॥
યો મે તત્ત્વં વિજાનાતિ મોહં ત્યજતિ સોઽખિલમ્ ।
અનેકૈર્જન્મભિશ્ચૈવં જ્ઞાત્વા માં મુચ્યતે તતઃ ॥ ૧૨ ॥
અન્યે નાનાવિધાન્દેવાન્ભજન્તે તાન્વ્રજન્તિ તે ।
યથા યથા મતિં કૃત્વા ભજતે માં જનોઽખિલઃ ॥ ૧૩ ॥
તથા તથાસ્ય તં ભાવં પૂરયામ્યહમેવ તમ્ ।
અહં સર્વં વિજાનામિ માં ન કશ્ચિદ્વિબુધ્યતે ॥ ૧૪ ॥
અવ્યક્તં વ્યક્તિમાપન્નં ન વિદુઃ કામમોહિતાઃ ।
નાહં પ્રકાશતાં યામિ અજ્ઞાનાં પાપકર્મણામ્ ॥ ૧૫ ॥
યઃ સ્મૃત્વા ત્યજતિ પ્રાણમન્તે માં શ્રદ્ધયાન્વિતઃ ।
સ યાત્યપુનરાવૃત્તિં પ્રસાદાન્મમ ભૂભુજ ॥ ૧૬ ॥
યં યં દેવં સ્મરન્ભક્ત્યા ત્યજતિ સ્વં કલેવરમ્ ।
તત્તત્સાલોક્યમાયાતિ તત્તદ્ભક્ત્યા નરાધિપ ॥ ૧૭ ॥
અતશ્ચાહર્નિશં ભૂપ સ્મર્તવ્યોઽનેકરૂપવાન્ ।
સર્વેષામપ્યહં ગમ્યઃ સ્રોતસામર્ણવો યથા ॥ ૧૮ ॥
બ્રહ્મવિષ્ણુશિવેન્દ્રાદ્યાઁલ્લોકાન્પ્રાપ્ય પુનઃ પતેત્ ।
યો મામુપૈત્યસંદિગ્ધઃ પતનં તસ્ય ન ક્વચિત્ ॥ ૧૯ ॥
અનન્યશરણો યો માં ભક્ત્યા ભજતિ ભૂમિપ ।
યોગક્ષેમૌ ચ તસ્યાહં સર્વદા પ્રતિપાદયે ॥ ૨૦ ॥
દ્વિવિધા ગતિરુદ્દિષ્ટા શુક્લા કૃષ્ણા નૃણાં નૃપ ।
એકયા પરમં બ્રહ્મ પરયા યાતિ સંસૃતિમ્ ॥ ૨૧ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ગણેશગીતાસૂપનિષદર્થગર્ભાસુ
યોગામૃતાર્થશાસ્ત્રે
શ્રીગણેશપુરાણે ઉત્તરખણ્ડે ગજાનનવરેણ્યસંવાદે
બુદ્ધિયોગો નામ ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ ॥
૭
॥ સપ્તમોઽધ્યાયઃ ॥
॥ ઉપાસના યોગઃ ॥
વરેણ્ય ઉવાચ –
કા શુક્લા ગતિરુદ્દિષ્ટા કા ચ કૃષ્ણા ગજાનન ।
કિં બ્રહ્મ સંસૃતિઃ કા મે વક્તુમર્હસ્યનુગ્રહાત્ ॥ ૧ ॥
શ્રીગજાનન ઉવાચ –
અગ્નિર્જ્યોતિરહઃ શુક્લા કર્માર્હમયનં ગતિઃ ।
ચાન્દ્રં જ્યોતિસ્તથા ધૂમો રાત્રિશ્ચ દક્ષિણાયનમ્ ॥ ૨ ॥
કૃષ્ણૈતે બ્રહ્મસંસૃત્યોરવાપ્તેઃ કારણં ગતી ।
દૃશ્યાદૃશ્યમિદં સર્વં બ્રહ્મૈવેત્યવધારય ॥ ૩ ॥
ક્ષરં પઞ્ચાત્મકં વિદ્ધિ તદન્તરક્ષરં સ્મૃતમ્ ।
ઉભાભ્યાં યદતિક્રાન્તં શુદ્ધં વિદ્ધિ સનાતનમ્ ॥ ૪ ॥
અનેકજન્મસંભૂતિઃ સંસૃતિઃ પરિકીર્તિતા ।
સંસૃતિં પ્રાપ્નુવન્ત્યેતે યે તુ માં ગણયન્તિ ન ॥ ૫ ॥
યે માં સમ્યગુપાસન્તે પરં બ્રહ્મ પ્રયાન્તિ તે ।
ધ્યાનાદ્યૈરુપચારૈર્માં તથા પઞ્ચામૃતાદિભિઃ ॥ ૬ ॥
સ્નાનવસ્ત્રાદ્યલંકારસુગન્ધધૂપદીપકૈઃ ।
નૈવેદ્યૈઃ ફલતાંબૂલૈર્દક્ષિણાભિશ્ચ યોઽર્ચયેત્ ॥ ૭ ॥
ભક્ત્યૈકચેતસા ચૈવ તસ્યેષ્ટં પૂરયામ્યહમ્ ।
એવં પ્રતિદિનં ભક્ત્યા મદ્ભક્તો માં સમર્ચયેત્ ॥ ૮ ॥
અથવા માનસીં પૂજાં કુર્વીત સ્થિરચેતસા ।
અથવા ફલપત્રાદ્યૈઃ પુષ્પમૂલજલાદિભિઃ ॥ ૯ ॥
પૂજયેન્માં પ્રયત્નેન તત્તદિષ્ટં ફલં લભેત્ ।
ત્રિવિધાસ્વપિ પૂજાસુ શ્રેયસી માનસી મતા ॥ ૧૦ ॥
સાપ્યુત્તમા મતા પૂજાનિચ્છયા યા કૃતા મમ ।
બ્રહ્મચારી ગૃહસ્થો વા વાનપ્રસ્થો યતિશ્ચ યઃ ॥ ૧૧ ॥
એકાં પૂજાં પ્રકુર્વાણોઽપ્યન્યો વા સિદ્ધિમૃચ્છતિ ।
મદન્યદેવં યો ભક્ત્યા દ્વિષન્મામન્યદેવતામ્ ॥ ૧૨ ॥
સોઽપિ મામેવ યજતે પરં ત્વવિધિતો નૃપ ।
યો હ્યન્યદેવતાં માં ચ દ્વિષન્નન્યાં સમર્ચયેત્ ॥ ૧૩ ॥
યાતિ કલ્પસહસ્રં સ નિરયાન્દુઃખભાક્ સદા ।
ભૂતશુદ્ધિં વિધાયાદૌ પ્રાણાનાં સ્થાપનં તતઃ ॥ ૧૪ ॥
આકૃષ્ય ચેતસો વૃત્તિં તતો ન્યાસં ઉપક્રમેત્ ।
કૃત્વાન્તર્માતૃકાન્યાસં બહિશ્ચાથ ષડઙ્ગકમ્ ॥ ૧૫ ॥
ન્યાસં ચ મૂલમન્ત્રસ્ય તતો ધ્યાત્વા જપેન્મનુમ્ ।
સ્થિરચિત્તો જપેન્મન્ત્રં યથા ગુરુમુખાગતમ્ ॥ ૧૬ ॥
જપં નિવેદ્ય દેવાય સ્તુત્વા સ્તોત્રૈરનેકધા ।
એવં માં ય ઉપાસીત સ લભેન્મોક્ષમવ્યયમ્ ॥ ૧૭ ॥
ય ઉપાસનયા હીનો ધિઙ્નરો વ્યર્થજન્મભાક્ ।
યજ્ઞોઽહમૌષધં મન્રોઽગ્નિરાજ્યં ચ હવિર્હુતમ્ ॥ ૧૮ ॥
ધ્યાનં ધ્યેયં સ્તુતિં સ્તોત્રં નતિર્ભક્તિરુપાસના ।
ત્રયીજ્ઞેયં પવિત્રં ચ પિતામહપિતામહઃ ॥ ૧૯ ॥
ૐકારઃ પાવનઃ સાક્ષી પ્રભુર્મિત્રં ગતિર્લયઃ ।
ઉત્પત્તિઃ પોષકો બીજં શરણં વાસ એવ ચ ॥ ૨૦ ॥
અસન્મૃત્યુઃ સદમૃતમાત્મા બ્રહ્માહમેવ ચ ।
દાનં હોમસ્તપો ભક્તિર્જપઃ સ્વાધ્યાય એવ ચ ॥ ૨૧ ॥
યદ્યત્કરોતિ તત્સર્વં સ મે મયિ નિવેદયેત્ ।
યોષિતોઽથ દુરાચારાઃ પાપાસ્ત્રૈવર્ણિકાસ્તથા ॥ ૨૨ ॥
મદાશ્રયા વિમુચ્યન્તે કિં મદ્ભક્ત્યા દ્વિજાદયઃ ।
ન વિનશ્યતિ મદ્ભક્તો જ્ઞાત્વેમા મદ્વિભૂતયઃ ॥ ૨૩ ॥
પ્રભવં મે વિભૂતિશ્ચ ન દેવા ઋષયો વિદુઃ ।
નાનાવિભૂતિભિરહં વ્યાપ્ય વિશ્વં પ્રતિષ્ઠિતઃ ॥ ૨૪ ॥
યદ્યચ્છ્રેષ્ઠતમં લોકે સ વિભૂતિર્નિબોધ મે ॥ ૨૫ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ગણેશગીતાસૂપનિષદર્થગર્ભાસુ
યોગામૃતાર્થશાસ્ત્રે
શ્રીગણેશપુરાણે ઉત્તરખણ્ડે ગજાનનવરેણ્યસંવાદે
ઉપાસનાયોગો નામ સપ્તમોઽધ્યાયઃ ॥
૮
॥ અષ્ટમોઽધ્યાયઃ ॥
॥ વિશ્વરૂપદર્શન ॥
વરેણ્ય ઉવાચ –
ભગવન્નારદો મહ્યં તવ નાના વિભૂતયઃ ।
ઉક્તવાંસ્તા અહં વેદ ન સર્વાઃ સોઽપિ વેત્તિ તાઃ ॥ ૧ ॥
ત્વમેવ તત્ત્વતઃ સર્વા વેત્સિ તા દ્વિરદાનન ।
નિજં રૂપમિદાનીં મે વ્યાપકં ચારુ દર્શય ॥ ૨ ॥
શ્રીગજાનન ઉવાચ –
એકસ્મિન્મયિ પશ્ય ત્વં વિશ્વમેતચ્ચરાચરમ્ ।
નાનાશ્ચર્યાણિ દિવ્યાનિ પુરાઽદૃષ્ટાનિ કેનચિત્ ॥ ૩ ॥
જ્ઞાનચક્ષુરહં તેઽદ્ય સૃજામિ સ્વપ્રભાવતઃ ।
ચર્મચક્ષુઃ કથં પશ્યેન્માં વિભું હ્યજમવ્યયમ્ ॥ ૪ ॥
ક ઉવાચ –
તતો રાજા વરેણ્યઃ સ દિવ્યચક્ષુરવૈક્ષત ।
ઈશિતુઃ પરમં રૂપં ગજાસ્યસ્ય મહાદ્ભુતમ્ ॥ ૫ ॥
અસંખ્યવક્ત્રં લલિતમસંખ્યાંઘ્રિકરં મહત્ ।
અનુલિપ્તં સુગન્ધેન દિવ્યભૂષામ્બરસ્રજમ્ ॥ ૬ ॥
અસંખ્યનયનં કોટિસૂર્યરશ્મિધૃતાયુધમ્ ।
તદ્વર્ષ્મણિ ત્રયો લોકા દૃષ્ટાસ્તેન પૃથગ્વિધાઃ ॥ ૭ ॥
દૃષ્ટ્વૈશ્વરં પરં રૂપં પ્રણમ્ય સ નૃપોઽબ્રવીત્ ।
વરેણ્ય ઉવાચ –
વીક્ષેઽહં તવ દેહેઽસ્મિન્દેવાનૃષિગણાન્પિતૄન્ ॥ ૮ ॥
પાતાલાનાં સમુદ્રાણાં દ્વીપાનાં ચૈવ ભૂભૃતામ્ ।
મહર્ષીણાં સપ્તકં ચ નાનાર્થૈઃ સંકુલં વિભો ॥ ૯ ॥
ભુવોઽન્તરિક્ષસ્વર્ગાંશ્ચ મનુષ્યોરગરાક્ષસાન્ ।
બ્રહ્માવિષ્ણુમહેશેન્દ્રાન્દેવાન્જન્તૂનનેકધા ॥ ૧૦ ॥
અનાદ્યનન્તં લોકાદિમનન્તભુજશીર્ષકમ્ ।
પ્રદીપ્તાનલસંકાશમપ્રમેયં પુરાતનમ્ ॥ ૧૧ ॥
કિરીટકુણ્ડલધરં દુર્નિરીક્ષ્યં મુદાવહમ્ ।
એતાદૃશં ચ વીક્ષે ત્વાં વિશાલવક્ષસં પ્રભુમ્ ॥ ૧૨ ॥
સુરવિદ્યાધરૈર્યક્ષૈઃ કિન્નરૈર્મુનિમાનુષૈઃ ।
નૃત્યદ્ભિરપ્સરોભિશ્ચ ગન્ધર્વૈર્ગાનતત્પરૈઃ ॥ ૧૩ ॥
વસુરુદ્રાદિત્યગણૈઃ સિદ્ધૈઃ સાધ્યૈર્મુદા યુતૈઃ ।
સેવ્યમાનં મહાભક્ત્યા વીક્ષ્યમાણં સુવિસ્મિતૈઃ ॥ ૧૪ ॥
વેત્તારમક્ષરં વેદ્યં ધર્મગોપ્તારમીશ્વરમ્ ।
પાતાલાનિ દિશઃ સ્વર્ગાન્ભુવં વ્યાપ્યાઽખિલં સ્થિતમ્ ॥ ૧૫ ॥
ભીતા લોકાસ્તથા ચાહમેવં ત્વાં વીક્ષ્ય રૂપિણમ્ ।
નાનાદંષ્ટ્રાકરાલં ચ નાનાવિદ્યાવિશારદમ્ ॥ ૧૬ ॥
પ્રલયાનલદીપ્તાસ્યં જટિલં ચ નભઃસ્પૃશમ્ ।
દૃષ્ટ્વા ગણેશ તે રૂપમહં ભ્રાન્ત ઇવાભવમ્ ॥ ૧૭ ॥
દેવા મનુષ્યનાગાદ્યાઃ ખલાસ્ત્વદુદરેશયાઃ ।
નાનાયોનિભુજશ્ચાન્તે ત્વય્યેવ પ્રવિશન્તિ ચ ॥ ૧૮ ॥
અબ્ધેરુત્પદ્યમાનાસ્તે યથાજીમૂતબિન્દવઃ ।
ત્વમિન્દ્રોઽગ્નિર્યમશ્ચૈવ નિરૃતિર્વરુણો મરુત્ ॥ ૧૯ ॥
ગુહ્યકેશસ્તથેશાનઃ સોમઃ સૂર્યોઽખિલં જગત્ ।
નમામિ ત્વામતઃ સ્વામિન્પ્રસાદં કુરુ મેઽધુના ॥ ૨૦ ॥
દર્શયસ્વ નિજં રૂપં સૌમ્યં યત્પૂર્વમીક્ષિતમ્ ।
કો વેદ લીલાસ્તે ભૂમન્ ક્રિયમાણા નિજેચ્છયા ॥ ૨૧ ॥
અનુગ્રહાન્મયા દૃષ્ટમૈશ્વરં રૂપમીદૃશમ્ ।
જ્ઞાનચક્ષુર્યતો દત્તં પ્રસન્નેન ત્વયા મમ ॥ ૨૨ ॥
શ્રીગજાનન ઉવાચ –
નેદં રૂપં મહાબાહો મમ પશ્યન્ત્યયોગિનઃ ।
સનકાદ્યા નારદાદ્યાઃ પશ્યન્તિ મદનુગ્રહાત્ ॥ ૨૩ ॥
ચતુર્વેદાર્થતત્ત્વજ્ઞાઃ સર્વશાસ્ત્રવિશારદાઃ ।
યજ્ઞદાનતપોનિષ્ઠા ન મે રૂપં વિદન્તિ તે ॥ ૨૪ ॥
શક્યોઽહં વીક્ષિતું જ્ઞાતું પ્રવેષ્ટું ભક્તિભાવતઃ ।
ત્યજ ભીતિં ચ મોહં ચ પશ્ય માં સૌમ્યરૂપિણમ્ ॥ ૨૫ ॥
મદ્ભક્તો મત્પરઃ સર્વસંગહીનો મદર્થકૃત્ ।
નિષ્ક્રોધઃ સર્વભૂતેષુ સમો મામેતિ ભૂભુજ ॥ ૨૬ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ગણેશગીતાસૂપનિષદર્થગર્ભાસુ
યોગામૃતાર્થશાસ્ત્રે
શ્રીગણેશપુરાણે ઉત્તરખણ્ડે ગજાનનવરેણ્યસંવાદે
વિશ્વરૂપદર્શનો નામાષ્ટમોઽધ્યાયઃ ॥
૯
॥ નવમોઽધ્યાયઃ ॥
॥ ક્ષેત્રજ્ઞાતૃજ્ઞેયવિવેકયોગઃ ॥
વરેણ્ય ઉવાચ –
અનન્યભાવસ્ત્વાં સમ્યઙ્મૂર્તિમન્તમુપાસતે ।
યોઽક્ષરં પરમવ્યક્તં તયોઃ કસ્તે મતોઽધિકઃ ॥ ૧ ॥
અસિ ત્વં સર્વવિત્સાક્ષી ભૂતભાવન ઈશ્વરઃ ।
અતસ્ત્વાં પરિપૃચ્છામિ વદ મે કૃપયા વિભો ॥ ૨ ॥
શ્રીગજાનન ઉવાચ –
યો માં મૂર્તિધરં ભક્ત્યા મદ્ભક્તઃ પરિસેવતે ।
સ મે માન્યોઽનન્યભક્તિર્નિયુજ્ય હૃદયં મયિ ॥ ૩ ॥
ખગણં સ્વવશં કૃત્વાખિલભૂતહિતાર્થકૃત્ ।
ધ્યેયમક્ષરમવ્યક્તં સર્વગં કૂટગં સ્થિરમ્ ॥ ૪ ॥
સોઽપિ મામેત્યનિર્દેશ્યં મત્પરો ય ઉપાસતે ।
સંસારસાગરાદસ્માદુદ્ધરામિ તમપ્યહમ્ ॥ ૫ ॥
અવ્યક્તોપાસનાદ્દુઃખમધિકં તેન લભ્યતે ।
વ્યક્તસ્યોપાસનાત્સાધ્યં તદેવાવ્યક્તભક્તિતઃ ॥ ૬ ॥
ભક્તિશ્ચૈવાદરશ્ચાત્ર કારણં પરમં મતમ્ ।
સર્વેષાં વિદુષાં શ્રેષ્ઠો હ્યકિંચિજ્જ્ઞોઽપિ ભક્તિમાન્ ॥ ૭ ॥
ભજન્ભક્ત્યા વિહીનો યઃ સ ચાણ્ડાલોઽભિધીયતે ।
ચાણ્ડાલોઽપિ ભજન્ભક્ત્યા બ્રાહ્મણેભ્યોઽધિકો મતઃ ॥ ૮ ॥
શુકાદ્યાઃ સનકાદ્યાશ્ચ પુરા મુક્તા હિ ભક્તિતઃ ।
ભક્ત્યૈવ મામનુપ્રાપ્તા નારદાદ્યાશ્ચિરાયુષઃ ॥ ૯ ॥
અતો ભક્ત્યા મયિ મનો વિધેહિ બુદ્ધિમેવ ચ ।
ભક્ત્યા યજસ્વ માં રાજંસ્તતો મામેવ યાસ્યસિ ॥ ૧૦ ॥
અસમર્થોઽર્પિતું સ્વાન્તં એવં મયિ નરાધિપ ।
અભ્યાસેન ચે યોગેન તતો ગન્તું યતસ્વ મામ્ ॥ ૧૧ ॥
તત્રાપિ ત્વમશક્તશ્ચેત્કુરુ કર્મ મદર્પણમ્ ।
મામનુગ્રહતશ્ચૈવં પરાં નિર્વૃતિમેષ્યસિ ॥ ૧૨ ॥
અથૈતદપ્યનુષ્ઠાતું ન શક્તોઽસિ તદા કુરુ ।
પ્રયત્નતઃ ફલત્યાગં ત્રિવિધાનાં હિ કર્મણામ્ ॥ ૧૩ ॥
શ્રેયસી બુદ્ધિરાવૃત્તેસ્તતો ધ્યાનં પરં મતમ્ ।
તતોઽખિલપરિત્યાગસ્તતઃ શાન્તિર્ગરીયસી ॥ ૧૪ ॥
નિરહંમમતાબુદ્ધિરદ્વેષઃ શરણઃ સમઃ ।
લાભાલાભે સુખે દુઃખે માનામાને સ મે પ્રિયઃ ॥ ૧૫ ॥
યં વીક્ષ્ય ન ભયં યાતિ જનસ્તસ્માન્ન ચ સ્વયમ્ ।
ઉદ્વેગભીઃ કોપમુદ્ભીરહિતો યઃ સ મે પ્રિયઃ ॥ ૧૬ ॥
રિપૌ મિત્રેઽથ ગર્હાયાં સ્તુતૌ શોકે સમઃ સમુત્ ।
મૌની નિશ્ચલધીભક્તિરસંગઃ સ ચ મે પ્રિયઃ ॥ ૧૭ ॥
સંશીલયતિ યશ્ચૈનમુપદેશં મયા કૃતમ્ ।
સ વન્દ્યઃ સર્વલોકેષુ મુક્તાત્મા મે પ્રિયઃ સદા ॥ ૧૮ ॥
અનિષ્ટાપ્તૌ ચ ન દ્વેષ્ટીષ્ટપ્રાપ્તૌ ચ ન તુષ્યતિ ।
ક્ષેત્રતજ્જ્ઞૌ ચ યો વેત્તિ સમે પ્રિયતમો ભવેત્ ॥ ૧૯ ॥
વરેણ્ય ઉવાચ –
કિં ક્ષેત્રં કશ્ચ તદ્વેત્તિ કિં તજ્જ્ઞાનં ગજાનન ।
એતદાચક્ષ્વ મહ્યં ત્વં પૃચ્છતે કરુણામ્બુધે ॥ ૨૦ ॥
શ્રીગજાનન ઉવાચ –
પઞ્ચ ભૂતાનિ તન્માત્રાઃ પઞ્ચ કર્મેન્દ્રિયાણિ ચ ।
અહંકારો મનો બુદ્ધિઃ પઞ્ચ જ્ઞાનેન્દ્રિયાણિ ચ ॥ ૨૧ ॥
ઇચ્છાવ્યક્તં ધૃતિદ્વેષૌ સુખદુઃખે તથૈવ ચ ।
ચેતનાસહિતશ્ચાયં સમૂહઃ ક્ષેત્રમુચ્યતે ॥ ૨૨ ॥
તજ્જ્ઞં ત્વં વિદ્ધિ માં ભૂપ સર્વાન્તર્યામિણં વિભુમ્ ।
અયં સમૂહોઽહં ચાપિ યજ્જ્ઞાનવિષયૌ નૃપ ॥ ૨૩ ॥
આર્જવં ગુરુશુશ્રૂષા વિરક્તિશ્ચેન્દ્રિયાર્થતઃ ।
શૌચં ક્ષાન્તિરદમ્ભશ્ચ જન્માદિદોષવીક્ષણમ્ ॥ ૨૪ ॥
સમદૃષ્ટિર્દૃઢા ભક્તિરેકાન્તિત્વં શમો દમઃ ।
એતૈર્યચ્ચ યુતં જ્ઞાનં તજ્જ્ઞાનં વિદ્ધિ બાહુજ ॥ ૨૫ ॥
તજ્જ્ઞાનવિષયં રાજન્બ્રવીમિ ત્વં શૃણુષ્વ મે ।
યજ્જ્ઞાત્વૈતિ ચ નિર્વાણં મુક્ત્વા સંસૃતિસાગરમ્ ॥ ૨૬ ॥
યદનાદીન્દ્રિયૈર્હીનં ગુણભુગ્ગુણવર્જિતમ્ ।
અવ્યક્તં સદસદ્ભિન્નમિન્દ્રિયાર્થાવભાસકમ્ ॥ ૨૭ ॥
વિશ્વભૃચ્ચાખિલવ્યાપિ ત્વેકં નાનેવ ભાસતે ।
બાહ્યાભ્યન્તરતઃ પૂર્ણમસંગં તમસઃ પરમ્ ॥ ૨૮ ॥
દુર્જ્ઞેયં ચાતિસૂક્ષ્મત્વાદ્દીપ્તાનામપિ ભાસકમ્ ।
જ્ઞેયમેતાદૃશં વિદ્ધિ જ્ઞાનગમ્યં પુરાતનમ્ ॥ ૨૯ ॥
એતદેવ પરં બ્રહ્મ જ્ઞેયમાત્મા પરોઽવ્યયઃ ।
ગુણાન્પ્રકૃતિજાન્ભુઙ્ક્તે પુરુષઃ પ્રકૃતેઃ પરઃ ॥ ૩૦ ॥
ગુણૈસ્ત્રિભિરિયં દેહે બધ્નાતિ પુરુષં દૃઢમ્ ।
યદા પ્રકાશઃ શાન્તિશ્ચ વૃદ્ધે સત્ત્વં તદાધિકમ્ ॥ ૩૧ ॥
લોભોઽશમઃ સ્પૃહારમ્ભઃ કર્મણાં રજસો ગુણઃ ।
મોહોઽપ્રવૃત્તિશ્ચાજ્ઞાનં પ્રમાદસ્તમસો ગુણઃ ॥ ૩૨ ॥
સત્ત્વાધિકઃ સુખં જ્ઞાનં કર્મસંગં રજોઽધિકઃ ।
તમોઽધિકશ્ચ લભતે નિદ્રાલસ્યં સુખેતરત્ ॥ ૩૩ ॥
એષુ ત્રિષુ પ્રવૃદ્ધેષુ મુક્તિસંસૃતિદુર્ગતીઃ ।
પ્રયાન્તિ માનવા રાજંસ્તસ્માત્સત્ત્વયુતો ભવ ॥ ૩૪ ॥
તતશ્ચ સર્વભાવેન ભજ ત્વં માં નરેશ્વર ।
ભક્ત્યા ચાવ્યભિચારિણ્યા સર્વત્રૈવ ચ સંસ્થિતમ્ ॥ ૩૫ ॥
અગ્નૌ સૂર્યે તથા સોમે યચ્ચ તારાસુ સંસ્થિતમ્ ।
વિદુષિ બ્રાહ્મણે તેજો વિદ્ધિ તન્મામકં નૃપ ॥ ૩૬ ॥
અહમેવાખિલં વિશ્વં સૃજામિ વિસૃજામિ ચ ।
ઔષધીસ્તેજસા સર્વા વિશ્વં ચાપ્યાયયામ્યહમ્ ॥ ૩૭ ॥
સર્વેન્દ્રિયાણ્યધિષ્ઠાય જાઠરં ચ ધનંજયમ્ ।
ભુનજ્મિ ચાખિલાન્ભોગાન્પુણ્યપાપવિવર્જિતઃ ॥ ૩૮ ॥
અહં વિષ્ણુશ્ચ રુદ્રશ્ચ બ્રહ્મા ગૌરી ગણેશ્વરઃ ।
ઇન્દ્રાદ્યા લોકપાલાશ્ચ મમૈવાંશસમુદ્ભવાઃ ॥ ૩૯ ॥
યેન યેન હિ રૂપેણ જનો માં પર્યુપાસતે ।
તથા તથા દર્શયામિ તસ્મૈ રૂપં સુભક્તિતઃ ॥ ૪૦ ॥
ઇતિ ક્ષેત્રં તથા જ્ઞાતા જ્ઞાનં જ્ઞેયં મયેરિતમ્ ।
અખિલં ભૂપતે સમ્યગુપપન્નાય પૃચ્છતે ॥ ૪૧ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ગણેશગીતાસૂપનિષદર્થગર્ભાસુ
યોગામૃતાર્થશાસ્ત્રે
શ્રીગણેશપુરાણે ઉત્તરખણ્ડે ગજાનનવરેણ્યસંવાદે
ક્ષેત્રજ્ઞાતૃજ્ઞેયવિવેકયોગો નામ નવમોઽધ્યાયઃ ॥
૧૦
॥ દશમોઽધ્યાયઃ ॥
॥ ઉપદેશયોગઃ ॥
શ્રીગજાનન ઉવાચ –
દૈવ્યાસુરી રાક્ષસી ચ પ્રકૃતિસ્ત્રિવિધા નૃણામ્ ।
તાસાં ફલાનિ ચિન્હાનિ સંક્ષેપાત્તેઽધુના બ્રુવે ॥ ૧ ॥
આદ્યા સંસાધયેન્મુક્તિં દ્વે પરે બન્ધનં નૃપ ।
ચિન્હં બ્રવીમિ ચાદ્યાયાસ્તન્મે નિગદતઃ શૃણુ ॥ ૨ ॥
અપૈશૂન્યં દયાઽક્રોધશ્ચાપલ્યં ધૃતિરાર્જવમ્ ।
તેજોઽભયમહિંસા ચ ક્ષમા શૌચમમાનિતા ॥ ૩ ॥
ઇત્યાદિ ચિન્હમાદ્યાયા આસુર્યાઃ શૃણુ સાંપ્રતમ્ ।
અતિવાદોઽભિમાનશ્ચ દર્પો જ્ઞાનં સકોપતા ॥ ૪ ॥
આસુર્યા એવમાદ્યાનિ ચિન્હાનિ પ્રકૃતેર્નૃપ ।
નિષ્ઠુરત્વં મદો મોહોઽહંકારો ગર્વ એવ ચ ॥ ૫ ॥
દ્વેષો હિંસાઽદયા ક્રોધ ઔદ્ધત્યં દુર્વિનીતતા ।
આભિચારિકકર્તૃત્વં ક્રૂરકર્મરતિસ્તથા ॥ ૬ ॥
અવિશ્વાસઃ સતાં વાક્યેઽશુચિત્વં કર્મહીનતા ।
નિન્દકત્વં ચ વેદાનાં ભક્તાનામસુરદ્વિષામ્ ॥ ૭ ॥
મુનિશ્રોત્રિયવિપ્રાણાં તથા સ્મૃતિપુરાણયોઃ ।
પાખણ્ડવાક્યે વિશ્વાસઃ સંગતિર્મલિનાન્મનામ્ ॥ ૮ ॥
સદમ્ભકર્મકર્તૃત્વં સ્પૃહા ચ પરવસ્તુષુ ।
અનેકકામનાવત્ત્વં સર્વદાઽનૃતભાષણમ્ ॥ ૯ ॥
પરોત્કર્ષાસહિષ્ણુત્વં પરકૃત્યપરાહતિઃ ।
ઇત્યાદ્યા બહવશ્ચાન્યે રાક્ષસ્યાઃ પ્રકૃતેર્ગુણાઃ ॥ ૧૦ ॥
પૃથિવ્યાં સ્વર્ગલોકે ચ પરિવૃત્ય વસન્તિ તે ।
મદ્ભક્તિરહિતા લોકા રાક્ષસીં પ્રકૃતિં શ્રિતાઃ ॥ ૧૧ ॥
તામસીં યે શ્રિતા રાજન્યાન્તિ તે રૌરવં ધ્રુવમ્ ।
અનિર્વાચ્યં ચ તે દુઃખં ભુઞ્જતે તત્ર સંસ્થિતાઃ ॥ ૧૨ ।
દૈવાન્નિઃસૃત્ય નરકાજ્જાયન્તે ભુવિ કુબ્જકાઃ ।
જાત્યન્ધાઃ પઙ્ગવો દીના હીનજાતિષુ તે નૃપ ॥ ૧૩ ॥
પુનઃ પાપસમાચારા મય્યભક્તાઃ પતન્તિ તે ।
ઉત્પતન્તિ હિ મદ્ભક્તા યાં કાંચિદ્યોનિમાશ્રિતાઃ ॥ ૧૪ ॥
લભન્તે સ્વર્ગતિં યજ્ઞૈરન્યૈર્ધર્મશ્ચ ભૂમિપ ।
સુલભાસ્તાઃ સકામાનાં મયિ ભક્તિઃ સુદુર્લભા ॥ ૧૫ ॥
વિમૂઢા મોહજાલેન બદ્ધાઃ સ્વેન ચ કર્મણા ।
અહં હન્તા અહં કર્તા અહં ભોક્તેતિ વાદિનઃ ॥ ૧૬ ॥
અહમેવેશ્વરઃ શાસ્તા અહં વેત્તા અહં સુખી ।
એતાદૃશી મતિર્નૄણામધઃ પાતયતીહ તાન્ ॥ ૧૭ ॥
તસ્માદેતત્સમુત્સૃજ્ય દૈવીં પ્રકૃતિમાશ્રય ।
ભક્તિં કુરુ મદીયાં ત્વમનિશં દૃઢચેતસા ॥ ૧૮ ॥
સાપિ ભક્તિસ્ત્રિધા રાજન્સાત્ત્વિકી રાજસીતરા ।
યદ્દેવાન્ભજતે ભક્ત્યા સાત્ત્વિકી સા મતા શુભા ॥ ૧૯ ॥
રાજસી સા તુ વિજ્ઞેયા ભક્તિર્જન્મમૃતિપ્રદા ।
યદ્યક્ષાંશ્ચૈવ રક્ષાંસિ યજન્તે સર્વભાવતઃ ॥ ૨૦ ॥
વેદેનાવિહિતં ક્રૂરં સાહંકારં સદમ્ભકમ્ ।
ભજન્તે પ્રેતભૂતાદીન્કર્મ કુર્વન્તિ કામુકમ્ ॥ ૨૧ ॥
શોષયન્તો નિજં દેહમન્તઃસ્થં માં દૃઢાગ્રહાઃ ।
તામસ્યેતાદૃશી ભક્તિર્નૃણાં સા નિરયપ્રદા ॥ ૨૨ ॥
કામો લોભસ્તથા ક્રોધો દમ્ભશ્ચત્વાર ઇત્યમી ।
મહાદ્વારાણિ વીચીનાં તસ્માદેતાંસ્તુ વર્જયેત્ ॥ ૨૩ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ગણેશગીતાસૂપનિષદર્થગર્ભાસુ
યોગામૃતાર્થશાસ્ત્રે
શ્રીગણેશપુરાણે ઉત્તરખણ્ડે ગજાનનવરેણ્યસંવાદે
ઉપદેશયોગો નામ દશમોઽધ્યાયઃ ॥
૧૧
॥ એકાદશોઽધ્યાયઃ ॥
॥ ત્રિવિધવસ્તુવિવેકનિરૂપણમ્ ॥
શ્રીગજાનન ઉવાચ –
તપોઽપિ ત્રિવિધં રાજન્કાયિકાદિપ્રભેદતઃ ।
ઋજુતાર્જવશૌચાનિ બ્રહ્મચર્યમહિંસનમ્ ॥ ૧ ॥
ગુરુવિજ્ઞદ્વિજાતીનાં પૂજનં ચાસુરદ્વિષામ્ ।
સ્વધર્મપાલનં નિત્યં કાયિકં તપ ઈદૃશમ્ ॥ ૨ ॥
મર્માસ્પૃક્ચ પ્રિયં વાક્યમનુદ્વેગં હિતં ઋતમ્ ।
અધીતિર્વેદશાસ્ત્રાણાં વાચિકં તપ ઈદૃશમ્ ॥ ૩ ॥
અન્તઃપ્રસાદઃ શાન્તત્વં મૌનમિન્દ્રિયનિગ્રહઃ ।
નિર્મલાશયતા નિત્યં માનસં તપ ઈદૃશમ્ ॥ ૪ ॥
અકામતઃ શ્રદ્ધયા ચ યત્તપઃ સાત્ત્વિકં ચ તત્ ।
ઋધ્યૈ સત્કારપૂજાર્થં સદમ્ભં રાજસં તપઃ ॥ ૫ ॥
તદસ્થિરં જન્મમૃતી પ્રયચ્છતિ ન સંશયઃ ।
પરાત્મપીડકં યચ્ચ તપસ્તામસમુચ્યતે ॥ ૬ ॥
વિધિવાક્યપ્રમાણાર્થં સત્પાત્રે દેશકાલતઃ ।
શ્રદ્ધયા દીયમાનં યદ્દાનં તત્સાત્ત્વિકં મતમ્ ॥ ૭ ॥
ઉપકારં ફલં વાપિ કાઙ્ક્ષદ્ભિર્દીયતે નરૈઃ ।
ક્લેશતો દીયમાનં વા ભક્ત્યા રાજસમુચ્યતે ॥ ૮ ॥
અકાલદેશતોઽપાત્રેઽવજ્ઞયા દીયતે તુ યત્ ।
અસત્કારાચ્ચ યદ્દત્તં તદ્દાનં તામસં સ્મૃતમ્ ॥ ૯ ॥
જ્ઞાનં ચ ત્રિવિધં રાજન્ શૃણુષ્વ સ્થિરચેતસા ।
ત્રિધા કર્મ ચ કર્તારં બ્રવીમિ તે પ્રસંગતઃ ॥ ૧૦ ॥
નાનાવિધેષુ ભૂતેષુ મામેકં વીક્ષતે તુ યઃ ।
નાશવત્સુ ચ નિત્યં માં તજ્જ્ઞાનં સાત્વિકં નૃપ ॥ ૧૧ ॥
તેષુ વેત્તિ પૃથગ્ભૂતં વિવિધં ભાવમાશ્રિતઃ ।
મામવ્યયં ચ તજ્જ્ઞાનં રાજસં પરિકીર્તિતમ્ ॥ ૧૨ ॥
હેતુહીનમસત્યં ચ દેહાત્મવિષયં ચ યત્ ।
અસદલ્પાર્થવિષયં તામસં જ્ઞાનમુચ્યતે ॥ ૧૩ ॥
ભેદતસ્ત્રિવિધં કર્મ વિદ્ધિ રાજન્મયેરિતમ્ ।
કામનાદ્વેષદમ્ભૈર્યદ્રહિતં નિત્યકર્મ યત્ ॥ ૧૪ ॥
કૃતં વિના ફલેચ્છાં યત્કર્મ સાત્ત્વિકમુચ્યતે ।
યદ્બહુક્લેશતઃ કર્મ કૃતં યચ્ચ ફલેચ્છયા ॥ ૧૫ ॥
ક્રિયમાણં નૃભિર્દમ્ભાત્કર્મ રાજસમુચ્યતે ।
અનપેક્ષ્ય સ્વશક્તિં યદર્થક્ષયકરં ચ યત્ ॥ ૧૬ ॥
અજ્ઞાનાત્ક્રિયમાણં યત્કર્મ તામસમીરિતમ્ ।
કર્તારં ત્રિવિધં વિદ્ધિ કથ્યમાનં મયા નૃપ ॥ ૧૭ ॥
ધૈર્યોત્સાહી સમોઽસિદ્ધૌ સિદ્ધૌ ચાવિક્રિયસ્તુ યઃ ।
અહંકારવિમુક્તો યઃ સ કર્તા સાત્ત્વિકો નૃપ ॥ ૧૮ ॥
કુર્વન્હર્ષં ચ શોકં ચ હિંસાં ફલસ્પૃહાં ચ યઃ ।
અશુચિર્લુબ્ધકો યશ્ચ રાજસોઽસૌ નિગદ્યતે ॥ ૧૯ ॥
પ્રમાદાજ્ઞાનસહિતઃ પરોચ્છેદપરઃ શઠઃ ।
અલસસ્તર્કવાન્યસ્તુ કર્તાસૌ તામસો મતઃ ॥ ૨૦ ॥
સુખં ચ ત્રિવિધં રાજન્દુઃખં ચ ક્રમતઃ શૃણુ ।
સાત્ત્વિકં રાજસં ચૈવ તામસં ચ મયોચ્યતે ॥ ૨૧ ॥
વિષવદ્ભાસતે પૂર્વં દુઃખસ્યાન્તકરં ચ યત્ ।
ઇષ્યમાનં તથાઽઽવૃત્ત્યા યદન્તેઽમૃતવદ્ભવેત્ ॥ ૨૨ ॥
પ્રસાદાત્સ્વસ્ય બુદ્ધેર્યત્સાત્ત્વિકં સુખમીરિતમ્ ।
વિષયાણાં તુ યો ભોગો ભાસતેઽમૃતવત્પુરા ॥ ૨૩ ॥
હાલાહલમિવાન્તે યદ્રાજસં સુખમીરિતમ્ ।
તન્દ્રિપ્રમાદસંભૂતમાલસ્યપ્રભવં ચ યત્ ॥ ૨૪ ॥
સર્વદા મોહકં સ્વસ્ય સુખં તામસમીદૃશમ્ ।
ન તદસ્તિ યદેતૈર્યન્મુક્તં સ્યાત્ત્રિવિધૈર્ગુણૈઃ ॥ ૨૫ ॥
રાજન્બ્રહ્માપિ ત્રિવિધમોંતત્સદિતિ ભેદતઃ ।
ત્રિલોકેષુ ત્રિધા ભૂતમખિલં ભૂપ વર્તતે ॥ ૨૬ ॥
બ્રહ્મક્ષત્રિયવિટ્શૂદ્રાઃ સ્વભાવાદ્ભિન્નકર્મિણઃ ।
તાનિ તેષાં તુ કર્માણિ સંક્ષેપાત્તેઽધુના વદે ॥ ૨૭ ॥
અન્તર્બાહ્યેન્દ્રિયાણાં ચ વશ્યત્વમાર્જવં ક્ષમા ।
નાનાતપાંસિ શૌચં ચ દ્વિવિધં જ્ઞાનમાત્મનઃ ॥ ૨૮ ॥
વેદશાસ્ત્રપુરાણાનાં સ્મૃતીનાં જ્ઞાનમેવ ચ ।
અનુષ્ઠાનં તદર્થાનાં કર્મ બ્રાહ્મમુદાહૃતમ્ ॥ ૨૯ ॥
દાર્ઢ્યં શૌર્યં ચ દાક્ષ્યં ચ યુદ્ધે પૃષ્ઠાપ્રદર્શનમ્ ।
શરણ્યપાલનં દાનં ધૃતિસ્તેજઃ સ્વભાવજમ્ ॥ ૩૦ ॥
પ્રભુતા મન ઔનત્યં સુનીતિર્લોકપાલનમ્ ।
પઞ્ચકર્માધિકારિત્વં ક્ષાત્રં કર્મ સમીરિતમ્ ॥ ૩૧ ॥
નાનાવસ્તુક્રયો ભૂમેઃ કર્ષણં રક્ષણં ગવામ્ ।
ત્રિધા કર્માધિકારિત્વં વૈશ્યકર્મ સમીરિતમ્ ॥ ૩૨ ॥
દાનં દ્વિજાનાં શુશ્રૂષા સર્વદા શિવસેવનમ્ ।
એતાદૃશં નરવ્યાઘ્ર કર્મ શૌદ્રમુદીરિતમ્ ॥ ૩૩ ॥
સ્વસ્વકર્મરતા એતે મય્યર્પ્યાખિલકારિણઃ ।
મત્પ્રસાદાત્સ્થિરં સ્થાનં યાન્તિ તે પરમં નૃપ ॥ ૩૪ ॥
ઇતિ તે કથિતો રાજન્પ્રસાદાદ્યોગૌત્તમઃ ।
સાંગોપાંગઃ સવિસ્તારોઽનાદિસિદ્ધો મયા પ્રિય ॥ ૩૫ ॥
યુઙ્ક્ષ્વ યોગં મયાખ્યાતં નાખ્યાતં કસ્યચિન્નૃપ ।
ગોપયૈનં તતઃ સિદ્ધિં પરાં યાસ્યસ્યનુત્તમામ્ ॥ ૩૬ ॥
વ્યાસ ઉવાચ –
ઇતિ તસ્ય વચઃ શ્રુત્વા પ્રસન્નસ્ય મહાત્મનઃ ।
ગણેશસ્ય વરેણ્યઃ સ ચકાર ચ યથોદિતમ્ ॥ ૩૭ ॥
ત્યક્ત્વા રાજ્યં કુટુમ્બં ચ કાન્તારં પ્રયયૌ રયાત્ ।
ઉપદિષ્ટં યથા યોગમાસ્થાય મુક્તિમાપ્નવાન્ ॥ ૩૮ ॥
ઇમં ગોપ્યતમં યોગં શૃણોતિ શ્રદ્ધયા તુ યઃ ।
સોઽપિ કૈવલ્યમાપ્નોતિ યથા યોગી તથૈવ સઃ ॥ ૩૯ ॥
ય ઇમં શ્રાવયેદ્યોગં કૃત્વા સ્વાર્થં સુબુદ્ધિમાન્ ।
યથા યોગી તથા સોઽપિ પરં નિર્વાણમૃચ્છતિ ॥ ૪૦ ॥
યો ગીતાં સમ્યગભ્યસ્ય જ્ઞાત્વા ચાર્થં ગુરોર્મુખાત્ ।
કૃત્વા પૂજાં ગણેશસ્ય પ્રત્યહં પઠતે તુ યઃ ॥ ૪૧ ॥
એકકાલં દ્વિકાલં વા ત્રિકાલં વાપિ યઃ પઠેત્ ।
બ્રહ્મીભૂતસ્ય તસ્યાપિ દર્શનાન્મુચ્યતે નરઃ ॥ ૪૨ ॥
ન યજ્ઞૈર્ન વ્રતૈર્દાનૈર્નાગ્નિહોત્રૈર્મહાધનૈઃ ।
ન વેદૈઃ સમ્યગભ્યસ્તૈઃ સહાઙ્ગકૈઃ ॥ ૪૩ ॥
પુરાણશ્રવણૈર્નૈવ ન શાસ્ત્રૈઃ સાધુચિન્તિતૈઃ ।
પ્રાપ્યતે બ્રહ્મ પરમમનયા પ્રાપ્યતે નરૈઃ ॥ ૪૪ ॥
બ્રહ્મઘ્નો મદ્યપઃ સ્તેયી ગુરુતલ્પગમોઽપિ યઃ ।
ચતુર્ણાં યસ્તુ સંસર્ગી મહાપાતકકારિણામ્ ॥ ૪૫ ॥
સ્ત્રીહિંસાગોવધાદીનાં કર્તારો યે ચ પાપિનઃ ।
તે સર્વે પ્રતિમુચ્યન્તે ગીતામેતાં પઠન્તિ ચેત્ ॥ ૪૬ ॥
યઃ પઠેત્પ્રયતો નિત્યં સ ગણેશો ન સંશયઃ ।
ચતુર્થ્યાં યઃ પઠેદ્ભક્ત્યા સોઽપિ મોક્ષાય કલ્પતે ॥ ૪૭ ॥
તત્તત્ક્ષેત્રં સમાસાદ્ય સ્નાત્વાભ્યર્ચ્ય ગજાનનમ્ ।
સકૃદ્ગીતાં પઠન્ભક્ત્યા બ્રહ્મભૂયાય કલ્પતે ॥ ૪૮ ॥
ભાદ્રે માસે સિતે પક્ષે ચતુર્થ્યાં ભક્તિમાન્નરઃ ।
કૃત્વા મહીમયીં મૂર્તિં ગણેશસ્ય ચતુર્ભુજામ્ ॥ ૪૯ ॥
સવાહનાં સાયુધાં ચ સમભ્યર્ચ્ય યથાવિધિ ।
યઃ પઠેત્સપ્તકૃત્વસ્તુ ગીતામેતાં પ્રયત્નતઃ ॥ ૫૦ ॥
દદાતિ તસ્ય સન્તુષ્ટો ગણેશો ભોગમુત્તમમ્ ।
પુત્રાન્પૌત્રાન્ધનં ધાન્યં પશુરત્નાદિસમ્પદઃ ॥ ૫૧ ॥
વિદ્યાર્થિનો ભવેદ્વિદ્યા સુખાર્થી સુખમાપ્નુયાત્ ।
કામાનન્યાઁલ્લભેત્કામી મુક્તિમન્તે પ્રયાન્તિ તે ॥ ૫૨ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ગણેશગીતાસૂપનિષદર્થગર્ભાસુ
યોગામૃતાર્થશાસ્ત્રે
શ્રીગણેશપુરાણે ઉત્તરખણ્ડે ગજાનનવરેણ્યસંવાદે
ત્રિવિધવસ્તુવિવેકનિરૂપણં નામ એકાદશોઽધ્યાયઃ ॥
॥ ઇતિ ગણેશ ગીતા સમાપ્તા ॥
Also Read:
Shri Ganesha Gita Lyrics in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil
