Brahma Gita Skanda Purana in Gujarati:
॥ બ્રહ્મગીતા સ્કન્દપુરાણાન્તર્ગતા ॥
શ્રીસ્કન્દપુરાણે સૂતસંહિતાયાં ચતુર્થસ્ય
યજ્ઞવૈભવખણ્ડસ્યોપરિભાગે બ્રહ્મગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મગીતિર્નામ પ્રથમોઽધ્યાયઃ ॥ ૧-૬૦
વેદાર્થવિચારો નામ દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ ॥ ૧-૬૦
સાક્ષિશિવસ્વરૂપકથનં નામ તૃતીયોઽધ્યયઃ ॥ ૧-૧૧૮
તલવકારોપનિષદ્વ્યાખ્યાકથનં નામ ચતુર્થોઽધ્યાયઃ ॥ ૧-૧૫૪
આદેશકથનં નામ પઞ્ચમોઽધ્યાયઃ ॥ ૧-૧૯૬
દહરોપાસનવિવરણં નામ ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ ॥ ૧-૫૮
વસ્તુસ્વરૂપવિચારો નામ સપ્તમોઽધ્યાયઃ ॥ ૧-૯૫
કૈવલ્યોપનિષદ્વિવરણે તત્ત્વવેદનવિધિર્નામાષ્ટમોઽધ્યાયઃ ૧-૫૫
બૃહાદારણ્યકોપનિષદ્વ્યાખ્યાને નવમોઽધ્યાયઃ ॥ ૧-૫૭
બૃહાદારણ્યકવ્યાખ્યાકથનં નામ દશમોઽધ્યાયઃ ॥ ૧-૫૬
કઠવલ્લીશ્વેતાશ્વેતરવ્યાખ્યાયામેકાદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧-૭૨
શિવસ્યાહમ્પ્રત્યાયાશ્રત્વં નામ દ્વાદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧-૭૭
॥ અથ પ્રારભ્યતે સ્કન્દપુરાણાન્તર્ગતસૂતસંહિતાયાં બ્રહ્મગીતા ॥
॥ પ્રથમોઽધ્યાયઃ ॥
। બ્રહ્મગીતિઃ ।
મુનય ઊચુઃ –
ભવતા સર્વમાખ્યાતં સઙ્ક્ષેપાદ્વિસ્તરાદપિ ।
ઇદાનીં શ્રોતુમિચ્છામો બ્રહ્મગીતામનુત્તમામ્ ॥ ૧ ॥
સર્વવિજ્ઞાનરત્નાનામાકરસ્ય મહાત્મનઃ ।
કૃષ્ણદ્વૈપાયનસ્યૈવ ભવાઞ્છિષ્યઃ સુશિક્ષિતઃ ॥ ૨ ॥
ત્વયૈવાવિદિતં કિઞ્ચિન્નાસ્તિ સત્યં પ્રભાષિતમ્ ।
યદિ પ્રસન્નો ભગવાંસ્તન્નો વક્તુમિહાર્હસિ ॥ ૩ ॥
સૂત ઉવાચ –
વક્ષ્યે તામાદરેણૈવ બ્રહ્મગીતામનુત્તમામ્ ।
શ્રદ્ધયા સહિતા યૂયં શૃણુત બ્રહ્મવિત્તમાઃ ॥ ૪ ॥
પુરા કલ્પાન્તરે દેવાઃ સર્વે સમ્ભૂય સાદરમ્ ।
વિચાર્ય સુચિરં કાલં વેદાનામર્થમુત્તમમ્ ॥ ૫ ॥
સંશયાવિષ્ટચિત્તાસ્તુ તપસ્તપ્ત્વા મહત્તરમ્ ।
અભિજગ્મુર્વિધાતારં પ્રષ્ટું દેવા મુનીશ્વરાઃ ॥ ૬ ॥
યત્રાસ્તે જગતાં નાથઃ સર્વજ્ઞઃ સર્વવિત્પ્રભુઃ ।
મહાકારુણિકઃ શ્રીમાન્બ્રહ્મા ભક્તહિતે રતઃ ॥ ૭ ॥
મેરુશૃઙ્ગે વરે રમ્યે સર્વયોગિસમાવૃતે ।
યક્ષરાક્ષસગન્ધર્વસિદ્ધાદ્યૈશ્ચ સુસેવિતે ॥ ૮ ॥
નાનારત્નસમાકીર્ણે નાનાધાતુવિચિત્રિતે ।
શકુન્તસઙ્ઘસઙ્ઘૃષ્ટે નાનાતીર્થસમાવૃતે ॥ ૯ ॥
ગુહાકોટિસમાયુક્તે ગિરિપ્રસ્રવણૈર્યુતે ।
મધુરાદિરસૈઃ ષડ્ભિઃ સમૃદ્ધેઽતીવ શોભને ॥ ૧૦ ॥
તત્ર બ્રહ્મવનં નામ શતયોજનમાયતમ્ ।
શતયોજનવિસ્તીર્ણં દીર્ઘિકાભિઃ સુસંયુતમ્ ॥ ૧૧ ॥
નાનાપશુસમાયુક્તં નાનાપક્ષિસમાકુલમ્ ।
સ્વાદુપાનીયસંયુક્તં ફલમૂલૈશ્ચ સંયુતમ્ ॥ ૧૨ ॥
ભ્રમદ્ભ્રમરસઞ્છન્નસુગન્ધકુસુમદ્રુમમ્ ।
મન્દાનિલસમાયુક્તં મન્દાતપસમાયુતમ્ ॥ ૧૩ ॥
નિશાકરકરૈર્યુક્તં વનમસ્તિ મહત્તરમ્ ।
તત્ર જામ્બૂનદમયં તરુણાદિત્યસન્નિભમ્ ॥ ૧૪ ॥
નવપ્રાકારસંયુક્તમશીતિદ્વારસંયુતમ્ ।
મહાબલસમોપેતૈર્દ્વારપાલૈશ્ચ કોટિભિઃ ॥ ૧૫ ॥
ખડ્ગતોમરચાપાદિશસ્ત્રયુક્તૈશ્ચ રક્ષિતમ્ ।
પુષ્પપ્રકરસઙ્કીર્ણં પૂર્ણકુમ્ભૈશ્ચ સંયુતમ્ ॥ ૧૬ ॥
જ્વલદ્દીપૈઃ સમાયુક્તં પુષ્પમાલાવિરાજિતમ્ ।
વિચિત્રચિત્રસંયુક્તભિત્તિકોટિસુશોભિતમ્ ॥ ૧૭ ॥
મુક્તાદામસમાયુક્તં વિતાનૈર્મૌક્તિકૈર્યુતમ્ ।
અભ્રગામિધ્વજૈર્યુક્તં પ્રાંશુતોરણસંયુતમ્ ॥ ૧૮ ॥
નૃત્યગીતાદિભિર્યુક્તમપ્સરોગણસેવિતમ્ ।
નાનાવિધમહાવાદ્યૈર્નાનાતાલૈશ્ચ સંયુતમ્ ॥ ૧૯ ॥
મૃદુમધ્યોગ્રશબ્દાઢ્યં નાનાકાહલસંયુતમ્ ।
વેદઘોષસમાયુક્તં સ્મૃતિઘોષસમન્વિતમ્ ॥ ૨૦ ॥
પુરાણઘોષસંયુક્તમિતિહાસરવાન્વિતમ્ ।
સર્વવિદ્યારવૈર્યુક્તં સર્વજ્ઞૈશ્ચ સમાવૃતમ્ ॥ ૨૧ ॥
અગાધજલપર્યન્તમવરોધસમન્વિતમ્ ।
રથકોટિસમાયુક્તં કોટિકોટિગજાવૃતમ્ ॥ ૨૨ ॥
કોટિકોટિસહસ્રૈશ્ચ મહાશ્વૈશ્ચ વિરાજિતમ્ ।
અસ્ત્રશસ્ત્રાદિસંયુક્તૈરસઙ્ખ્યાતબલાન્વિતૈઃ ॥ ૨૩ ॥
અસઙ્ખ્યાતૈર્ભટૈર્નિત્યં રક્ષિતં પુરમુત્તમમ્ ।
અસ્તિ પુણ્યવતાં પ્રાપ્યમપ્રાપ્યં પાપકર્મણામ્ ॥ ૨૪ ॥
તસ્મિન્નન્તઃપુરે શુદ્ધે સહસ્રસ્થૂણસંયુતે ।
સર્વલક્ષણસંયુક્તે સર્વાલઙ્કારસંયુતે ॥ ૨૫ ॥
મૃદુતોરણસંયુક્તે કલ્પવૃક્ષસમન્વિતે ।
કણ્ઠીરવમુખૈર્યુક્તે ષટ્પદસ્વનસંયુતે ॥ ૨૬ ॥
મૃદુતલ્પસમોપેતે રત્નનિર્મિતમણ્ડપે ।
દેવ્યા ચાપિ સરસ્વત્યા વર્ણવિગ્રહયા સહ ॥ ૨૭ ॥
સર્વશબ્દાર્થભૂતસ્તુ બ્રહ્મા નિવસતિ પ્રભુઃ ।
તત્ર દેવા દ્વિજા ગત્વા દદૃશુર્લોકનાયકમ્ ॥ ૨૮ ॥
નાનારત્નસમોપેતં વિચિત્રમુકુટોજ્જ્વલમ્ ।
રત્નકુણ્ડલસંયુક્તં પ્રસન્નવદનં શુભમ્ ॥ ૨૯ ॥
નાનારત્નસમોપેતહારાભરણભૂષિતમ્ ।
મહાર્હમણિસંયુક્તકેયૂરકરસંયુતમ્ ॥ ૩૦ ॥
વિચિત્રકટકોપેતમઙ્ગુલીયકશોભિતમ્ ।
ઉત્તરીયકસંયુક્તં શુક્લયજ્ઞોપવીતિનમ્ ॥ ૩૧ ॥
નાનારત્નસમોપેતં તુન્દબન્ધવિરાજિતમ્ ।
ચન્દનાગરુકર્પૂરક્ષોદદિગ્ધતનૂરુહમ્ ॥ ૩૨ ॥
સુગન્ધકુસુમોત્પન્નનાનામાલાવિભૂષિતમ્ ।
શુક્લવસ્ત્રપરીધાનં તપ્તજામ્બૂનદપ્રભમ્ ॥ ૩૩ ॥
સ્વભાસા સકલં નિત્યં ભાસયન્તં પરાત્પરમ્ ।
સુરાસુરમુનીન્દ્રૈશ્ચ વન્દ્યમાનપદામ્બુજમ્ ॥ ૩૪ ॥
તં દૃષ્ટ્વા સર્વકર્તારં સાક્ષિણં તમસઃ પરમ્ ।
મહાપ્રીતિસમોપેતાઃ પ્રસન્નવદનેક્ષણાઃ ॥ ૩૫ ॥
સઞ્જાતપુલકૈર્યુક્તા વિવશા ગદ્ગદસ્વરાઃ ।
પ્રકાશિતસુખાબ્ધ્યન્તર્નિમગ્ના નિર્મલાવૃતમ્ ॥ ૩૬ ॥
નિરસ્તનિખિલધ્વાન્તાઃ પ્રણમ્ય વસુધાતલે ।
શિરસ્યઞ્જલિમાધાય સર્વે દેવાઃ સમાહિતાઃ ॥ ૩૭ ॥
તુષ્ટુવુર્હૃષ્ટમીશાનં સર્વલોકપિતામહમ્ ।
મુક્તિદં પુણ્યનિષ્ઠાનાં દુઃખદં પાપકર્મણામ્ ॥ ૩૮ ॥
દેવા ઊચુઃ –
બ્રહ્મણે બ્રહ્મવિજ્ઞાનદુગ્ધોદધિવિધાયિને ।
બ્રહ્મતત્ત્વદિદૃક્ષૂણાં બ્રહ્મદાય નમો નમઃ ॥ ૩૯ ॥
કષ્ટસાગરમગ્નાનાં સંસારોત્તારહેતવે ।
સાક્ષિણે સર્વભૂતાનાં સાક્ષ્યહીનાય વૈ નમઃ ॥ ૪૦ ॥
સર્વધાત્રે વિધાત્રે ચ સર્વદ્વન્દ્વાપહારિણે ।
સર્વાવસ્થાસુ સર્વેષાં સાક્ષિણે વૈ નમો નમઃ ॥ ૪૧ ॥
પરાત્પરવિહીનાય પરાય પરમેષ્ઠિને ।
પરિજ્ઞાતવતામાત્મસ્વરૂપાય નમો નમઃ ॥ ૪૨ ॥
પદ્મજાય પવિત્રાય પદ્મનાભસુતાય ચ ।
પદ્મપુષ્પેણ પૂજ્યાય નમઃ પદ્મધરાય ચ ॥ ૪૩ ॥
સુરજ્યેષ્ઠાય સૂર્યાદિદેવતાતૃપ્તિકારિણે ।
સુરાસુરનરાદીનાં સુખદાય નમો નમઃ ॥ ૪૪ ॥
વેધસે વિશ્વનેત્રાય વિશુદ્ધજ્ઞાનરૂપિણે ।
વેદવેદ્યાય વેદાન્તવિધયે વૈ નમો નમઃ ॥ ૪૫ ॥
વિધયે વિધિહીનાય વિધિવાક્યવિધાયિને ।
વિધ્યુક્તકર્મનિષ્ઠાનાં નમો વિદ્યાપ્રદાયિને ॥ ૪૬ ॥
વિરિઞ્ચાય વિશિષ્ટાય વિશિષ્ટાર્તિહરાય ચ ।
વિષણ્ણાનાં વિષાદાબ્ધિવિનાશાય નમો નમઃ ॥ ૪૭ ॥
નમો હિરણ્યગર્ભાય હિરણ્યગિરિવર્તિને ।
હિરણ્યદાનલભ્યાય હિરણ્યાતિપ્રિયાય ચ ॥ ૪૮ ॥
શતાનન્દાય શાન્તાય શાઙ્કરજ્ઞાનદાયિને ।
શમાદિસહિતસ્યૈવ જ્ઞાનદાય નમો નમઃ ॥ ૪૯ ॥
શમ્ભવે શમ્ભુભક્તાનાં શઙ્કરાય શરીરિણામ્ ।
શાઙ્કરજ્ઞાનહીનાનાં શત્રવે વૈ નમો નમઃ ॥ ૫૦ ॥
નમઃ સ્વયમ્ભુવે નિત્યં સ્વયમ્ભુબ્રહ્મદાયિને ।
સ્વયં બ્રહ્મસ્વરૂપાય સ્વતન્ત્રાય પરાત્મને ॥ ૫૧ ॥
દ્રુહિણાય દુરાચારનિરતસ્ય દુરાત્મનઃ ।
દુઃખદાયાન્યજન્તૂનામાત્મદાય નમો નમઃ ॥ ૫૨ ॥
વન્દ્યહીનાય વન્દ્યાય વરદાય પરસ્ય ચ ।
વરિષ્ઠાય વરિષ્ઠાનાં ચતુર્વક્ત્રાય વૈ નમઃ ॥ ૫૩ ॥
પ્રજાપતિસમાખ્યાય પ્રજાનાં પતયે સદા ।
પ્રાજાપત્યવિરક્તસ્ય નમઃ પ્રજ્ઞાનદાયિને ॥ ૫૪ ॥
પિતામહાય પિત્રાદિકલ્પનારહિતાય ચ ।
પિશુનાગમ્યદેહાય પેશલાય નમો નમઃ ॥ ૫૫ ॥
જગત્કર્ત્રે જગદ્ગોપ્ત્રે જગદ્ધન્ત્રે પરાત્મને ।
જગદ્દૃશ્યવિહીનાય ચિન્માત્રજ્યોતિષે નમઃ ॥ ૫૬ ॥
વિશ્વોત્તીર્ણાય વિશ્વાય વિશ્વહીનાય સાક્ષિણે ।
સ્વપ્રકાશૈકમાનાય નમઃ પૂર્ણપરાત્મને ॥ ૫૭ ॥
સ્તુત્યાય સ્તુતિહીનાય સ્તોત્રરૂપાય તત્ત્વતઃ ।
સ્તોતૄણામપિ સર્વેષાં સુખદાય નમો નમઃ ॥ ૫૮ ॥
સૂત ઉવાચ –
એવં બ્રહ્માણમાદિત્યાઃ સ્તુત્વા ભક્તિપુરઃસરમ્ ।
પૃષ્ટવન્તસ્તુ સર્વેષાં વેદાનામર્થમાદરાત્ ॥ ૫૯ ॥
બ્રહ્માઽપિ બ્રહ્મવિન્મુખ્યઃ સર્વવેદૈરભિષ્ટુતઃ ।
પ્રાહ ગમ્ભીરયા વાચા વેદાનામર્થમુત્તમમ્ ॥ ૬૦ ॥
ઇતિ શ્રીસ્કન્દપુરાણે સૂતસંહિતાયાં ચતુર્થસ્ય
યજ્ઞવૈભવખણ્ડસ્યોપરિભાગે બ્રહ્મગીતાસૂપનિષત્સુ
બ્રહ્મગીતિર્નામ પ્રથમોઽધ્યાયઃ ॥ ૧ ॥
॥ અથ દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ ॥
॥ વેદાર્થવિચારઃ ॥
બ્રહ્મોવાચ –
અવાચ્ય એવ વેદાર્થઃ સર્વથા સર્વચેતનૈઃ ।
તથાઽપિ વક્ષ્યે ભક્તાનાં યુષ્માકં શૃણુતાદરાત્ ॥ ૧ ॥
આત્મસંજ્ઞઃ શિવઃ શુદ્ધ એક એવાદ્વયઃ સદા ।
અગ્રે સર્વમિદં દેવા આસીત્તન્માત્રમાસ્તિકાઃ ॥ ૨ ॥
તતો નાન્યન્મિષત્કિઞ્ચિત્સ પુનઃ કાલપાકતઃ ।
પ્રાણિનાં કર્મસંસ્કારાત્સ્વશક્તિગતસત્ત્વતઃ ॥ ૩ ॥
સ ઐક્ષત જગત્સર્વં નુ સૃજા ઇતિ શઙ્કરઃ ।
સ પુનઃ સકલાનેતાઁલ્લોકાનાત્મીયશક્તિતઃ ॥ ૪ ॥
યથાપૂર્વં ક્રમેણૈવ સુરા અસૃજત પ્રભુઃ ।
તં હરં કેચિદિચ્છન્તિ કેચિદ્વિષ્ણું સુરોત્તમાઃ ॥ ૫ ॥
કેચિન્મામેવ ચેચ્છન્તિ કેચિદિન્દ્રાદિદેવતાઃ ।
કેચિત્પ્રધાનં ત્રિગુણં સ્વતન્ત્રં કેવલં જડમ્ ॥ ૬ ॥
અણવઃ કેચિદિચ્છન્તિ શબ્દં કેચન મોહિતાઃ ।
ક્ષણપ્રધ્વંસિવિજ્ઞાનં કેચન ભ્રાન્તચેતસઃ ॥ ૭ ॥
શૂન્યસંજ્ઞં સુરાઃ કેચિન્નિરુપાખ્યં વિમોહિતાઃ ।
કેચિદ્ભૂતાનિ ચેચ્છન્તિ નિસર્ગં કેચન ભ્રમાત્ ॥ ૮ ॥
તત્ર તત્રૈવ તર્કાંશ્ચ પ્રવદન્તિ યથાબલમ્ ।
સર્વે વાદાઃ શ્રુતિસ્મૃત્યોર્વિરુદ્ધા ઇતિ મે મતિઃ ॥ ૯ ॥
પાપિષ્ઠાનાં તુ જન્તૂનાં તત્ર તત્ર સુરર્ષભાઃ ।
પ્રાક્સંસારવશાદેવ જાયતે રુચિરાસ્તિકાઃ ॥ ૧૦ ॥
તેઽપિ કાલવિપાકેન શ્રદ્ધયા પૂતયાઽપિ ચ ।
પુરાતનેન પુણ્યેન દેવતાનાં પ્રસાદતઃ ॥ ૧૧ ॥
કાલેન મહતા દેવાઃ સોપાનક્રમતઃ પુનઃ ।
વેદમાર્ગમિમં મુખ્યં પ્રાપ્નુવન્તિ ચિરન્તનમ્ ॥ ૧૨ ॥
પ્રાક્સંસારવશાદેવ યે વિચિન્ત્ય બલાબલે ।
વિવશા વેદમાપન્નાસ્તેઽપિ કૈવલ્યભાગિનઃ ॥ ૧૩ ॥
વેદમાર્ગમિમં મુક્ત્વા માર્ગમન્યં સમાશ્રિતઃ ।
હસ્તસ્થં પાયસં ત્યક્ત્વા લિહેત્કૂર્પરમાત્મનઃ ॥ ૧૪ ॥
વિદા વેદેન જન્તૂનાં મુક્તિર્માર્ગાન્તરેણ ચેત્ ।
તમસાઽપિ વિના લોકં તે પશ્યન્તિ ઘટાદિકમ્ ॥ ૧૫ ॥
તસ્માદ્વેદોદિતો હ્યર્થઃ સત્યં સત્યં મયોદિતમ્ ।
અન્યેન વેદિતો હ્યર્થો ન સત્યઃ પરમાર્થતઃ ॥ ૧૬ ॥
પરમાર્થો દ્વિધા પ્રોક્તો મયા હે સ્વર્ગવાસિનઃ ।
એકઃ સ્વભાવતઃ સાક્ષાત્પરમાર્થઃ સદૈવ તુ ॥ ૧૭ ॥
સ શિવઃ સત્યચૈતન્યસુખાનન્તસ્વલક્ષણઃ ।
અપરઃ કલ્પિતઃ સાક્ષાદ્બ્રહ્મણ્યધ્યસ્તમાયયા ॥ ૧૮ ॥
કલ્પિતાનામવસ્તૂનાં મધ્યે કેચન માયયા ।
પરમાર્થતયા ક્લૃપ્તાઃ વ્યવહારે સુરર્ષભાઃ ॥ ૧૯ ॥
વ્યવહારે તુ સઙ્ક્લૃપ્તાઃ કેચનાપરમાર્થતઃ ।
આકાશાદિ જગચ્છુક્તિરૂપે તે કથિતે મયા ॥ ૨૦ ॥
વ્યાવહારિકસત્યાર્થં સાક્ષાત્સત્યાર્થચિદ્ઘનમ્ ।
ઉભયં વક્તિ વેદસ્તુ માર્ગા નૈવં વદન્તિ હિ ॥ ૨૧ ॥
સ્વપ્નાવસ્થાસુ સઙ્ક્લૃપ્તસત્યાર્થેન સમાનિમાન્ ।
અર્થાનેવામનન્ત્યન્યે માર્ગા હે સ્વર્ગવાસિનઃ ॥ ૨૨ ॥
જાગ્રત્કાલે તુ સઙ્ક્લૃપ્તસત્યાર્થેન સમાનિમાન્ ।
માર્ગા એવામનન્ત્યર્થા કા કથા સત્યચિદ્ઘને ॥ ૨૩ ॥
તસ્માદેકૈકયા દૃષ્ટ્યા માર્ગાઃ સત્યાર્થભાષિણઃ ।
દૃષ્ટ્યાન્તરેણ તે ભ્રાન્તા ઇતિ સમ્યઙ્નિરૂપણમ્ ॥ ૨૪ ॥
ચૈતન્યાપેક્ષયા ચેત્યં વ્યોમાદિ સકલં જગત્ ।
અસત્યં સત્યરૂપં તત્કુમ્ભકુડ્યાદ્યપેક્ષયા ॥ ૨૫ ॥
કુમ્ભકુડ્યાદયો ભાવા અપિ વ્યોમાદ્યપેક્ષયા ।
અસત્યાઃ સત્યરૂપાસ્તે શુક્તિરૂપાદ્યપેક્ષયા ॥ ૨૬ ॥
જાગ્રદિત્યુદિતાવસ્થામપેક્ષ્ય સ્વપનાભિધા ।
અવસ્થાઽસત્યરૂપા હિ ન સત્યા હિ દિવૌકસઃ ॥ ૨૭ ॥
તથાઽપિ સ્વપ્નદૃષ્ટં તુ વસ્તુ સ્વર્ગનિવાસિનઃ ।
સૂચકં હિ ભવત્યેવ જાગ્રત્સત્યાર્થસિદ્ધયે ॥ ૨૮ ॥
તથૈવ માર્ગાઃ સુભ્રાન્તા અપિ વેદોદિતસ્ય તુ ।
અર્થસ્ય પ્રાપ્તિસિદ્ધ્યાર્થા ભવન્ત્યેવ ન સંશયઃ ॥ ૨૯ ॥
તસ્માદ્વેદેતરા માર્ગા નૈવ ત્યાજ્યા નિરૂપણે ।
વેદનિષ્ઠસ્તુ તાન્માર્ગાન્કદાચિદપિ ન સ્પૃશેત્ ॥ ૩૦ ॥
વેદનિષ્ઠસ્તુ માર્ગાંસ્તાન્મોહેનાપિ સ્પૃશેદ્યદિ ।
પ્રાયશ્ચિત્તી ભવત્યેવ નાત્ર કાર્યા વિચારણા ॥ ૩૧ ॥
એકસ્યામપિ તૈઃ સાર્ધં પઙ્ક્તૌ વેદૈકસંસ્થિતઃ ।
મોહેનાપિ ન ભુઞ્જીત ભુક્ત્વા ચાન્દ્રાયણં ચરેત્ ॥ ૩૨ ॥
ઇજ્યાદાનવિવાહાદિકાર્યમધ્યયનં શ્રુતેઃ ।
યદિ તૈર્મોહતઃ કુર્યાત્કુર્યાચ્ચાન્દ્રાયણત્રયમ્ ॥ ૩૩ ॥
ધર્માધર્માદિવિજ્ઞાનં નાદદીત શ્રુતૌ સ્થિતઃ ।
તેભ્યો મોહાદપિ પ્રાજ્ઞાઃ શ્રેયસ્કામી કદાચન ॥ ૩૪ ॥
વેદબાહ્યેષુ માર્ગેષુ સંસ્કૃતા યે નરાઃ સુરાઃ ।
તે હિ પાષણ્ડિનઃ સાક્ષાત્તથા તૈઃ સહવાસિનઃ ॥ ૩૫ ॥
કલૌ જગદ્વિધાતારં શિવં સત્યાદિલક્ષણમ્ ।
નાર્ચયિષ્યન્તિ વેદેન પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૩૬ ॥
વેદસિદ્ધં મહાદેવં સામ્બં ચન્દ્રાર્ધશેખરમ્ ।
નાર્ચયિષ્યન્તિ વેદેન પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૩૭ ॥
વેદોક્તેનૈવ માર્ગેણ ભસ્મનેવ ત્રિપુણ્ડ્રકમ્ ।
ધૂલનં નાચરિષ્યન્તિ પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૩૮ ॥
રુદ્રાક્ષધારણં ભક્ત્યા વેદોક્તેનૈવે વર્ત્મના ।
ન કરિષ્યન્તિ મોહેન પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૩૯ ॥
લિઙ્ગે દિને દિને દેવં શિવરુદ્રાદિસંજ્ઞિતમ્ ।
નાર્ચયિષ્યન્તિ વેદેન પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૪૦ ॥
દેવકાર્યં ન કુર્વન્તિ પિતૃકાર્યં વિશેષતઃ ।
ઔપાસનં ન કુર્વન્તિ પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૪૧ ॥
પઞ્ચયજ્ઞં ન કુર્વન્તિ તથૈવાતિથિપૂજનમ્ ।
વૈશ્વદેવં ન કુર્વન્તિ પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૪૨ ॥
વેદબાહ્યેન માર્ગેણ પૂજયન્તિ જનાર્દનમ્ ।
નિન્દન્તિ શઙ્કરં મોહાત્પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૪૩ ॥
બ્રહ્માણં કેશવં રુદ્રં ભેદભાવેન મોહિતાઃ ।
પશ્યન્ત્યેકં ન જાનન્તિ પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૪૪ ॥
અદક્ષિણમનભ્યઙ્ગમધૌતચરણં તથા ।
કુર્વન્ત્યનગ્નિકં શ્રાદ્ધં પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૪૫ ॥
એકાદશ્યામથાષ્ટમ્યાં ચતુર્દશ્યાં વિશેષતઃ ।
ઉપવાસં ન કુર્વન્તિ પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૪૬ ॥
શતરુદ્રીયચમકૈસ્તથા પૌરુષસૂક્તકૈઃ ।
નાભિષિઞ્ચન્તિ દેવેશં પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૪૭ ॥
ચિરન્તનાનિ સ્થાનાનિ શિવસ્ય પરમાત્મનઃ ।
ન દ્રક્ષ્યન્તિ મહાભક્ત્યા પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૪૮ ॥
શ્રીમદ્દક્ષિણકૈલાસે વર્તનં શ્રદ્ધયા સહ ।
વત્સરં ન કરિષ્યન્તિ પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૪૯ ॥
શ્રીમદ્વ્યાઘ્રપુરે પુણ્યે વર્તનં ભુક્તિમુક્તિદમ્ ।
વત્સરં ન કરિષ્યન્તિ પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૫૦ ॥
અન્યેષુ ચ વિશિષ્ટેષુ શિવસ્થાનેષુ વર્તનમ્ ।
વત્સરં ન કરિષ્યન્તિ પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૫૧ ॥
દિને દિને તુ વેદાન્તમહાવાક્યાર્થનિર્ણયમ્ ।
આચાર્યાન્ન કરિષ્યન્તિ પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૫૨ ॥
સન્ન્યાસં પરહંસાખ્યં નાઙ્ગીકુર્વન્તિ મોહિતાઃ ।
પ્રદ્વેષં ચ કરિષ્યન્તિ પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૫૩ ॥
અન્યાનિ યાનિ કર્માણિ વેદેનૈવોદિતાનિ તુ ।
નાચરિષ્યન્તિ તાન્યેવ પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૫૪ ॥
સ્માર્તાન્યપિ ચ કર્માણિ યાનિ યાનિ સુરોત્તમાઃ ।
નાચરિષ્યન્તિ તાન્યેવ પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૫૫ ॥
ઊર્ધ્વપુણ્ડ્રં લલાટે તુ વર્તુલં ચાર્ધચન્દ્રકમ્ ।
ધારયિષ્યન્તિ મોહેન પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૫૬ ॥
શઙ્ખચક્રગદાવજ્રૈરઙ્કનં વિગ્રહે સ્વકે ।
મોહેનૈવ કરિષ્યન્તિ પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૫૭ ॥
મનુષ્યાણાં ચ નામ્ના તુ તેષામાકારતોઽપિ ચ ।
લાઞ્છિતાશ્ચ ભવિષ્યન્તિ પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૫૮ ॥
બહુનોક્તેન કિં વેદમર્યાદાભેદનં સુરાઃ ।
શ્રદ્ધયૈવ કરિષ્યન્તિ પાષણ્ડોપહતા જનાઃ ॥ ૫૯ ॥
ધીરા વિશિષ્ટાશ્ચ મહેશ્વરસ્ય
પ્રસાદયુક્તાશ્ચ મહત્તમાશ્ચ ।
વેદોદિતં કેવલમેવ દેવા
મુદા કરિષ્યન્તિ વિમુક્તિસિદ્ધ્યૈ ॥ ૬૦ ॥
ઇતિ બ્રહ્મગીતાસૂપનિષત્સુ
વેદાર્થવિચારો નામ દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ ॥ ૨ ॥
॥ અથ તૃતીયોઽધ્યાયઃ ॥
॥ સાક્ષિશિવસ્વરૂપકથનમ્ ॥
બ્રહ્મોવાચ –
સર્વાત્મા શઙ્કરો નામ સાક્ષ્યેવ સકલસ્ય તુ ।
સાક્ષ્યભાવે જગત્સાક્ષ્યં કથં ભાતિ સુરોત્તમાઃ ॥ ૧ ॥
સ્વતો ભાનવિહીનં હિ જગત્સર્વં ચરાચરમ્ ।
જડતાઽજડતા ચાસ્ય જગતો ભાનવત્તયા ॥ ૨ ॥
ભાનં વિજ્ઞાનતો જન્યમિતિ કૈશ્ચિદુદીર્યતે ।
તન્ન સઙ્ગતમેવ સ્યાજ્જન્યં ચેજ્જડમેવ તત્ ।
જડાનામેવ જન્યત્વં કુમ્ભાદીનાં હિ સમ્મતમ્ ॥ ૩ ॥
વિજ્ઞાનં ચાપિ ભાનસ્ય નૈવોત્પાદકમિષ્યતે ।
જ્ઞાનસ્ય ભાનરૂપેણ પરિણામો ન સિધ્યતિ ॥ ૪ ॥
અવિક્રિયત્વાજ્જ્ઞાનસ્ય યદિ તસ્યાપિ વિક્રિયા ।
તર્હિ ક્ષીરાદિવચ્ચેત્યં ભવેત્તન્નૈવ વેદનમ્ ॥ ૫ ॥
તથા ભાનસ્ય વિજ્ઞાનં નૈવારમ્ભકમિષ્યતે ।
અદ્રવ્યત્વાદ્ગુણત્વેન પરૈરઙ્ગીકૃતત્વતઃ ॥ ૬ ॥
અસદ્રૂપસ્ય ભાનસ્ય જ્ઞાનં નારમ્ભકં ભવેત્ ।
વન્ધ્યાસૂનોરપિ જ્ઞાનં તદા હ્યારમ્ભકં ભવેત્ ॥ ૭ ॥
પ્રાગસદ્રૂપભાનસ્ય જ્ઞાનં નારમ્ભકં ભવેત્ ।
અસતઃ પ્રાક્ત્વપૂર્વાણાં વિશેષાણામભાવતઃ ॥ ૮ ॥
અતો વિજ્ઞાનજન્યત્વં નાસ્તિ ભાનસ્ય સર્વદા ॥ ૯ ॥
જ્ઞાનસ્યાપિ ન જન્યત્વમસ્તિ હે સ્વર્ગવાસિનઃ ।
ઉક્તન્યાયેન જન્યત્વપ્રતીતિર્ભ્રાન્તિરેવ હિ ॥ ૧૦ ॥
ભાનસ્યાપિ તથા ભ્રાન્તિર્જન્યત્વપ્રતિભા સુરાઃ ।
ભાવત્વે સત્યજન્યત્વાદ્ભાનં નિત્યં સુરોત્તમાઃ ॥ ૧૧ ॥
યજ્જગદ્ભાસકં ભાનં નિત્યં ભાતિ સ્વતઃ સુરાઃ ।
સ એવ જગતઃ સાક્ષી સર્વાત્મા શઙ્કરાભિધઃ ॥ ૧૨ ॥
તેન કલ્પિતસમ્બન્ધાદજ્ઞાનં ભાતિ ન સ્વતઃ ।
અજ્ઞાનજન્યં ચિત્તં ચ રાગદ્વેષાદયસ્તથા ।
અજ્ઞાનસ્પૃષ્ટચૈતન્યાદેવં ભાન્તિ ન ચ સ્વતઃ ॥ ૧૩ ॥
પ્રાણશ્ચાપિ તથા બાહ્યકરણાનિ વપુસ્તથા ।
ચિત્તવૃત્ત્યભિસમ્બન્ધદ્વારેણૈવ દૃગન્વયાત્ ॥ ૧૪ ॥
વિભાન્તિ ન સ્વતો બાહ્યવિષયાશ્ચ તથૈવ ચ ॥ ૧૫ ॥
અનુમાનાદિવૃત્તિસ્થં ચૈતન્યં સુરસત્તમાઃ ।
અર્થાનામપિ કેષાં ચિદ્ભાસકં તેન શઙ્કરઃ ॥ ૧૬ ॥
સર્વાવભાસકઃ પ્રોક્તસ્તેન ભાતમિદં જગત્ ।
અતો રૂપાણિ તેનૈવ પશ્યતીશેન માનવઃ ॥ ૧૭ ॥
શૃણોત્યનેન શબ્દાંશ્ચ ગન્ધાનાજિઘ્રતિ પ્રિયાન્ ।
અનેનૈવ સદા વાચં વ્યાકરોતિ તુ માનવઃ ।
અનેન સ્વાદુ ચાસ્વાદુ વિજાનાતિ ચ માનવઃ ॥ ૧૮ ॥
શઙ્કરાખ્યં તુ વિજ્ઞાનં બહુધા શબ્દ્યતે બુધૈઃ ।
કેચિધૃદયમિત્યાહુર્બ્રાહ્મણા હે સુરોત્તમાઃ ॥ ૧૯ ॥
મન ઇત્યપરે સન્તઃ સંજ્ઞાનમિતિ કેચન ।
આજ્ઞાનમિતિ વિદ્વાંસઃ કેચિદ્ધે સ્વર્ગવાસિનઃ ॥ ૨૦ ॥
વિજ્ઞાનમિતિ ચાપ્યન્યે પ્રજ્ઞાનમિતિ કેચન ।
મેધેતિ બ્રાહ્મણાઃ કેચિદ્દૃષ્ટિરિત્યપરે બુધાઃ ॥ ૨૧ ॥
ધૃતિરિત્યપરે પ્રાજ્ઞા મતિરિત્યપિ કેચન ।
મનીષેતિ મહાપ્રાજ્ઞા જૂતિરિત્યપરે બુધાઃ ॥ ૨૨ ॥
સ્મૃતિરિત્યાસ્તિકાઃ કેચિત્સઙ્કલ્પ ઇતિ કેચન ।
ક્રતુરિત્યપરે પ્રાજ્ઞાઃ કામ ઇત્યપરે જનાઃ ॥ ૨૩ ॥
વશ ઇત્યાસ્તિકાઃ કેચિત્સર્વાણ્યેતાનિ સન્તતમ્ ।
પ્રજ્ઞાનસ્ય શિવસ્યાસ્ય નામધ્યેયાન્યસંશયમ્ ॥ ૨૪ ॥
એષ બ્રહ્મૈષ એવેન્દ્ર એષ એવ પ્રજાપતિઃ ।
એષ એવ હિ દેવાશ્ચ ભૂતાનિ ભવનાનિ ચ ॥ ૨૫ ॥
અણ્ડજા જારુજાશ્ચૈવ સ્વેદજા ઉદ્ભિજા અપિ ।
અશ્વા ગાવશ્ચ મર્ત્યાશ્ચ હસ્તિપૂર્વાસ્તથૈવ ચ ॥ ૨૬ ॥
સ્થાવરં જઙ્ગમં ચૈવ તથાઽન્યદપિ કિઞ્ચન ।
સર્વમેતદયં શમ્ભુઃ પ્રજ્ઞાનઘનલક્ષણઃ ॥ ૨૭ ॥
પ્રતિષ્ઠા સર્વવસ્તૂનાં પ્રજ્ઞૈષા પારમેશ્વરી ।
પ્રજ્ઞાનમેવ તદ્બ્રહ્મ શિવરુદ્રાદિ સંજ્ઞિતમ્ ॥ ૨૮ ॥
એવંરૂપપરિજ્ઞાનાદેવ મર્ત્યોઽમૃતો ભવેત્ ।
ન કર્મણા ન પ્રજયા ન ચાન્યેનાપિ કેનચિત્ ॥ ૨૯ ॥
બ્રહ્મવેદનમાત્રેણ બ્રહ્માપ્નોત્યેવ માનવઃ ।
અત્ર નાસ્ત્યેવ સન્દેહસ્ત્રિર્વઃ શપથયામ્યહમ્ ॥ ૩૦ ॥
તદ્વિદ્યાવિષયં બ્રહ્મ સત્યજ્ઞાનસુખાદ્વયમ્ ।
સંસારકે ગુહાવાચ્યે માયાજ્ઞાનાદિસંજ્ઞિતે ।
નિહિતં બ્રહ્મ યો વેદ પરમવ્યોમસંજ્ઞિતે ॥ ૩૧ ॥
સોઽશ્નુતે સકલાન્કામાનક્રમેણ સુરર્ષભાઃ ।
વિદિતબ્રહ્મરૂપેણ જીવન્મુક્તો ન સંશયઃ ॥ ૩૨ ॥
પ્રત્યગજ્ઞાનવિજ્ઞાનમાયાશક્તેસ્તુ સાક્ષિણમ્ ।
એકં બ્રહ્મ ચ સમ્પશ્યન્સાક્ષાદ્બ્રહ્મવિદુત્તમઃ ॥ ૩૩ ॥
બ્રહ્મરૂપાત્મનસ્તસ્માદેતસ્માચ્છક્તિમિશ્રિતાત્ ।
અપઞ્ચીકૃત આકાશઃ સમ્ભૂતો રજ્જુસર્પવત્ ॥ ૩૪ ॥
આકાશાદ્વાયુસઞ્જ્ઞસ્તુ સ્પર્શોઽપઞ્ચીકૃતઃ પુનઃ ।
વાયોરગ્નિસ્તથા ચાગ્નેરાપ અદ્ભ્યો વસુન્ધરા ॥ ૩૫ ॥
તાનિ ભૂતાનિ સૂક્ષ્માણિ પઞ્ચીકૃત્ય શિવાજ્ઞયા ।
તેભ્ય એવ સુરા સૃષ્ટં બ્રહ્માણ્ડાખ્યમિદં મયા ॥ ૩૬ ॥
ભુવનાનિ વિશિષ્ટાનિ નિર્મિતાનિ શિવાજ્ઞયા ।
બ્રહ્માણ્ડસ્યોદરે દેવા દેવાશ્ચ વિવિધા અમી ॥ ૩૭ ॥
દેવાદયો મનુષ્યાશ્ચ તથા પશ્વાદયો જનાઃ ।
તત્તત્કર્માનુરૂપેણ મયા સૃષ્ટાઃ શિવાજ્ઞયા ॥ ૩૮ ॥
અસ્થિસ્નાય્વાદિરૂપં યચ્છરીરં ભાતિ દેહિનામ્ ।
તસ્માત્પ્રાણમયો હ્યાત્મા વિભિન્નશ્ચાન્તરો યતઃ ॥ ૩૯ ॥
યોઽયં પ્રાણમયો હ્યાત્મા ભાતિ સર્વશરીરિણામ્ ।
તતો મનોમયો હ્યાત્મા વિભિન્નશ્ચાન્તરત્વતઃ ॥ ૪૦ ॥
યોઽયં મનોમયો હ્યાત્મા ભાતિ સર્વશરીરિણામ્ ।
વિજ્ઞાનમય આત્મા ચ તતોઽન્યશ્ચાન્તરો યતઃ ॥ ૪૧ ॥
વિજ્ઞાનમય આત્મા યો વિભાતિ સકલાત્મનામ્ ।
આનન્દમય આત્મા ચ તતોઽન્યશ્ચાન્તરો યતઃ ॥ ૪૨ ॥
યોઽયમન્નમયઃ સોઽયં પૂર્ણઃ પ્રાણમયેન તુ ।
મનોમયેન પ્રાણોઽપિ તથા પૂર્ણઃ સ્વભાવતઃ ॥ ૪૩ ॥
તથા મનોમયો હ્યાત્મા પૂર્ણો જ્ઞાનમયેન તુ ।
આનન્દેન સદા પૂર્ણસ્તથા જ્ઞાનમયઃ સુરાઃ ॥ ૪૪ ॥
તથાઽઽનન્દમયશ્ચાપિ બ્રહ્મણાઽન્યેન સાક્ષિણા ।
સર્વાન્તરેણ સમ્પૂર્ણો બ્રહ્મ નાન્યેન કેનચિત્ ॥ ૪૫ ॥
યદિદં બ્રહ્મ પુચ્છાખ્યં સત્યજ્ઞાનાદ્વયાત્મકમ્ ।
સ રસઃ સર્વદા સાક્ષાન્નાન્યથા સુરપુઙ્ગવાઃ ॥ ૪૬ ॥
એતમેવ રસં સાક્ષાલ્લબ્ધ્વા દેહી સનાતનમ્ ।
સુખી ભવતિ સર્વત્ર નાન્યથા સુરસત્તમાઃ ॥ ૪૭ ॥
અસત્યસ્મિન્પરાનન્દે સ્વાત્મભૂતેઽખિલાત્મનામ્ ।
કો જીવતિ નરો દેવાઃ કો વા નિત્યં વિચેષ્ટતે ॥ ૪૮ ॥
તસ્માત્સર્વાત્મનાં ચિત્તે ભાસમાનો રસો હરઃ ।
આનન્દયતિ દુઃખાઢ્યં જીવાત્માનં કૃપાબલાત્ ॥ ૪૯ ॥
યદા હ્યેવૈષ એતસ્મિન્નદૃશ્યત્વાદિલક્ષણે ।
નિર્ભેદં પરમેકત્વં વિન્દતે સુરસત્તમાઃ ॥ ૫૦ ॥
તદૈવાભયમત્યન્તં કલ્યાણં પરમામૃતમ્ ।
સ્વાત્મભૂતં પરં બ્રહ્મ સ યાતિ સ્વર્ગવાસિનઃ ॥ ૫૧ ॥
યદા હ્યેવૈષ એતસ્મિન્નલ્પમત્યન્તરં નરઃ ।
વિજાનાતિ તદા તસ્ય ભયં સ્યાન્નાત્ર સંશયઃ ॥ ૫૨ ॥
સર્વેષામાત્મભૂતં યદ્બ્રહ્મ સત્યાદિલક્ષણમ્ ।
ઉદાસ્તે તત્સુરશ્રેષ્ઠા યથાજાતજનં પ્રતિ ॥ ૫૩ ॥
સમ્યગ્જ્ઞાનૈકનિષ્ઠાનાં તદેવ પરમં પદમ્ ।
તદા સ્વાત્મતયા ભાતિ કેવલં કૃપયા સુરાઃ ॥ ૫૪ ॥
તત્ત્વેવાધીતવેદસ્ય સહાઙ્ગૈઃ સુરપુઙ્ગવાઃ ।
મનનેન વિહીનસ્ય ભયહેતુઃ સદા ભવેત્ ॥ ૫૫ ॥
ભીષાઽસ્માત્પવતે વાયુર્ભીષોદેતિ દિવાકરઃ ।
ભીષાઽસ્માદગ્નિરિન્દ્રશ્ચ મૃત્યુર્ધાવતિ પઞ્ચમઃ ॥ ૫૬ ॥
અસ્યૈવાનન્દલેશેન સ્તમ્બાન્તા વિષ્ણુપૂર્વકાઃ ।
ભવન્તિ સુખિનો દેવાસ્તારતમ્યક્રમેણ તુ ॥ ૫૭ ॥
તત્તત્પદવિરક્તસ્ય શ્રોત્રિયસ્ય પ્રસાદિનઃ ।
સ્વરૂપભૂત આનન્દઃ સ્વયં ભાતિ પદે યથા ॥ ૫૮ ॥
અયમેવ શિવઃ સાક્ષાદાદિત્યહૃદયે તથા ।
અન્યેષાં હૃદયે ચૈવ ભાતિ સાક્ષિતયા સ્વયમ્ ॥ ૫૯ ॥
વિહાય સાક્ષ્યં દેહાદિ માયાન્તં તુ વિવેકતઃ ।
સર્વસાક્ષિણમાત્માનં યઃ પશ્યતિ સ પશ્યતિ ॥ ૬૦ ॥
રુદ્રનારાયણાદીનાં સ્તમ્બાન્તાનાં ચ સાક્ષિણમ્ ।
એવં તર્કપ્રમાણાભ્યાં યઃ પશ્યતિ સ પશ્યતિ ॥ ૬૧ ॥
યસ્યૈવં તર્કમાનાભ્યામસ્તિ વિજ્ઞાનમાસ્તિકાઃ ।
સ લોકાદખિલાદસ્માદ્વિભિદ્યાત્માનમાત્મના ॥ ૬૨ ॥
અન્નાદીનખિલાન્કોશાનાભાસેન વિભાસિતાન્ ।
ઉપસઙ્ક્રામતીશસ્ય પ્રસાદાદેવ કેવલાત્ ॥ ૬૩ ॥
યતો વાચો નિવર્તન્તે નિમિત્તાનામભાવતઃ ।
નિર્વિશેષે શિવે શબ્દઃ કથં દેવાઃ પ્રવર્તતે ॥ ૬૪ ॥
વિશેષં કઞ્ચિદાશ્રિત્ય ખલુ શબ્દઃ પ્રવર્તતે ।
યસ્માદેતન્મનઃ સૂક્ષ્માં વ્યાવૃત્તં સર્વગોચરમ્ ॥ ૬૫ ॥
યસ્માચ્છ્રોત્રત્વગક્ષ્યાદિખાનિ કર્મેન્દ્રિયાણિ ચ ।
વ્યાવૃત્તાનિ પરાગ્વસ્તુવિષયાણિ સુરોત્તમાઃ ॥ ૬૬ ॥
તદ્બ્રહ્માનન્દમદ્વન્દ્વં નિર્ગુણં સત્યચિદ્ઘનમ્ ।
વિદિત્વા સ્વાત્મરૂપેણ ન બિભેતિ કુતશ્ચન ॥ ૬૭ ॥
એવં યસ્તુ વિજાનાતિ સ્વગુરોરુપદેશતઃ ।
સ સાધ્વસાધુકર્મભ્યાં સદા ન તપતિ પ્રભુઃ ॥ ૬૮ ॥
તપ્યતાપકરૂપેણ વિભાતમખિલં જગત્ ।
પ્રત્યગાત્મતયા ભાતિ જ્ઞાનાદ્વેદાન્તવાક્યજાત્ ॥ ૬૯ ॥
કર્તા કારયિતા કર્મ કરણં કાર્યમાસ્તિકઃ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પરમેશ્વરાત્ ॥ ૭૦ ॥
પ્રમાતા ચ પ્રમાણં ચ પ્રમેયં પ્રમિતિસ્તથા ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૭૧ ॥
નિયોજ્યશ્ચ નિયોગશ્ચ સાધનાનિ નિયોજકઃ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૭૨ ॥
ભોક્તા ભોજયિતા ભોગો ભોગોપકરણાનિ ચ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૭૩ ॥
ગ્રાહકશ્ચ તથા ગ્રાહ્યં ગ્રહણં સર્વતોમુખમ્ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૭૪ ॥
અન્યથાજ્ઞાનમજ્ઞાનં સંશયજ્ઞાનમેવ ચ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૭૫ ॥
ઘટજ્ઞાનં પટજ્ઞાનં કુડ્યાદિજ્ઞાનમેવ ચ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૭૬ ॥
ઘટઃ કુડ્યં કુસૂલં ચ પટઃ પાત્રં ચ પર્વતઃ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૭૭ ॥
પાતાલાદ્યાશ્ચ લોકાશ્ચ સત્યલોકાદયોઽપિ ચ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૭૮ ॥
બ્રહ્માણ્ડં તત્ર ક્લૃપ્તાનામણ્ડાનાં શતકોટયઃ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૭૯ ॥
સમુદ્રાશ્ચ તટાકાશ્ચ નદ્યઃ સર્વનદા અપિ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૮૦ ॥
મેરુમન્દારપૂર્વાશ્ચ પર્વતાશ્ચ મહત્તરાઃ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૮૧ ॥
વનાનિ વનદેશાશ્ચ વન્યાનિ વિવિધાનિ ચ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૮૨ ॥
વૃક્ષાશ્ચ વિવિધાઃ ક્ષુદ્રતૃણગુલ્માદયોઽપિ ચ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૮૩ ॥
આકાશાદીનિ ભૂતાનિ ભૌતિકાન્યખિલાન્યપિ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૮૪ ॥
શબ્દસ્પર્શાદિતન્માત્રરૂપાણિ સકલાનિ ચ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૮૫ ॥
કૃમિકીટપતઙ્ગાશ્ચ ક્ષુદ્રા અપિ ચ જન્તવઃ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૮૬ ॥
પશવશ્ચ મૃગાશ્ચૈવ પન્નગાઃ પાપયોનયઃ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૮૭ ॥
મનુષ્યાશ્ચૈવ માતઙ્ગા અશ્વા ઉષ્ટ્રાઃ ખરા અપિ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૮૮ ॥
યક્ષરાક્ષસગન્ધર્વપ્રમુખાઃ સિદ્ધકિન્નરાઃ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૮૯ ॥
કર્મદેવાશ્ચ દેવાશ્ચ દેવરાજો વિરાટ્ સ્વરાટ્ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૯૦ ॥
અહં ચ મદ્વિભૂતિશ્ચ વિષ્ણુભક્તાશ્ચ દેહિનઃ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૯૧ ॥
વિષ્ણુર્વિષ્ણુવિભૂતિશ્ચ વિષ્ણુભક્તાશ્ચ દેહિનઃ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૯૨ ॥
રુદ્રો રુદ્રવિભૂતિશ્ચ રુદ્રભક્તાશ્ચ દેહિનઃ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૯૩ ॥
ઈશ્વરસ્તદ્વિભૂતિશ્ચ તદીયાઃ સર્વદેહિનઃ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૯૪ ॥
સદાશિવસમાખ્યસ્તુ શિવસ્તસ્ય વિભૂતયઃ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૯૫ ॥
દિશશ્ચ વિદિશશ્ચૈવ સાભ્રં નક્ષત્રમણ્ડલમ્ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૯૬ ॥
વાસુદેવઃ સઙ્કર્ષણઃ પ્રદ્યુમ્નશ્ચાનિરુદ્ધકઃ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૯૭ ॥
મત્સ્યઃ કૂર્મો વરાહશ્ચ નારસિંહોઽથ વામનઃ ।
તદ્ભક્તાશ્ચ તથા ભાન્તિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૯૮ ॥
આશ્રમાશ્ચ તથા વર્ણાઃ સઙ્કરા વિવિધા અપિ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૯૯ ॥
નિષિદ્ધં ચાનિષિદ્ધં ચ નિષેધા વિધયોઽપિ ચ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૧૦૦ ॥
શરીરમિન્દ્રિયં પ્રાણો મનો બુદ્ધિરહઙ્કૃતિઃ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૧૦૧ ॥
કામક્રોધાદયઃ સર્વે તથા શાન્ત્યાદયોઽપિ ચ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૧૦૨ ॥
જીવાત્મા પરમાત્મા ચ તયોર્ભેદશ્ચ ભેદકઃ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૧૦૩ ॥
જડશક્તિપ્રભેદાશ્ચ ચિચ્છક્તિસ્તદ્ભિદાઽપિ ચ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૧૦૪ ॥
અસ્તિશબ્દોદિતા અર્થા નાસ્તિશબ્દોદિતા અપિ ।
સર્વમાત્મતયા ભાતિ પ્રસાદાત્પારમેશ્વરાત્ ॥ ૧૦૫ ॥
આત્મા નામ સુરાઃ સ્વેન ભાસા યો ભાતિ સન્તતમ્ ।
તમેવ ત્વમહંશબ્દપ્રત્યયાભ્યાં તુ જન્તવઃ ॥ ૧૦૬ ॥
વ્યવહારે વિજાનન્તિ ન જાનન્ત્યેવ તેઽર્થતઃ ।
અર્થતશ્ચાસ્ય વેત્તારો ન વિદ્યન્તેઽદ્વયત્વતઃ ॥ ૧૦૭ ॥
એવમાત્માનમદ્વૈતમાત્મના વેદ યઃ સ્થિરમ્ ।
સોઽયમર્થમિમં નિત્યં ગાયન્નાસ્તે સ્વભાવતઃ ॥ ૧૦૮ ॥
યથા નર્તનમીશસ્ય સ્વભાવાલ્લોકરક્ષકમ્ ।
તથા વિદ્યા વિનોદાખ્યા ગીતિર્લોકોપકારિણી ॥ ૧૦૯ ॥
યથૈવાદિગુરોર્ગીતિર્લોકાનાં હિતકારિણી ।
તથૈવાસ્ય ગુરોર્ગીતિર્લોકાનાં હિતકામ્યયા ॥ ૧૧૦ ॥
આપ્તકામસ્ય રુદ્રસ્ય ગીતિર્વ્યાખ્યાનલક્ષણા ।
પરોપકારિણી તદ્વદ્ગીતિરસ્યાપિ સદ્ગુરોઃ ॥ ૧૧૧ ॥
લૌકિકેષ્વપિ ગાનેષુ પ્રસાદં કુરુતે શિવઃ ।
કિં પુનર્વૈદિકે ગાને તતો ગાનં સમાશ્રયેત્ ॥ ૧૧૨ ॥
વ્યાખ્યાગાનેષ્વશક્તસ્તુ શિવમુદ્દિશ્ય ભક્તિતઃ ।
લૌકિકીમપિ વા ગીતિં કુર્યાન્નિત્યમતન્દ્રિતઃ ॥ ૧૧૩ ॥
ગીતિજ્ઞાનં શિવપ્રાપ્તેઃ સુતરાં કારણં ભવેત્ ।
ગીતિજ્ઞાનેન યોગઃ સ્યાદ્યોગાદેવ શિવૈક્યતા ॥ ૧૧૪ ॥
ગીતિજ્ઞો યદિ યોગેન ન યાતિ પરમેશ્વરમ્ ।
પ્રતિબન્ધકબાહુલ્યાત્તસ્યૈવાનુચરો ભવેત્ ॥ ૧૧૫ ॥
કેવલં લૌકિકં ગાનં ન કુર્યાન્મોહતોઽપિ વા ।
યદિ કુર્યાત્પ્રમાદેન પ્રાયશ્ચિત્તી ભવેદ્વિજઃ ॥ ૧૧૬ ॥
અતસ્તુ સંસારવિનાશને રતઃ
શ્રુતિપ્રમાણેન ચ તર્કવર્ત્મના ।
પ્રબોધમાસાદ્ય શિવસ્ય તં પુનઃ
સદૈવ ગાયન્વિચરેદિમાં મહીમ્ ॥ ૧૧૭ ॥
ઇત્યુપનિષત્પરતત્ત્વવિષયા વઃ
સત્યમુદિતા સકલદુઃખનિહન્ત્રી ।
કષ્ટહૃદયસ્ય મનુજસ્ય ન દેયા
ભક્તિસહિતસ્ય તુ શિવસ્ય ખલુ દેયા ॥ ૧૧૮ ॥
ઇતિ બ્રહ્મગીતાસૂપનિષત્સુ
સાક્ષિશિવસ્વરૂપકથનં નામ તૃતીયોઽધ્યાયઃ ॥ ૩ ॥
॥ અથ ચતુર્થોઽધ્યાયઃ ॥
॥ તલવકારોપનિષદ્વ્યાખ્યાકથનમ્ ॥
બ્રહ્મોવાચ –
અસ્તિ દેવઃ સ્વતઃ સિદ્ધઃ સાક્ષી સર્વસ્ય સર્વદા ।
સંસારાર્ણવમગ્નાનાં સાક્ષાત્સંસારમોચકઃ ॥ ૧ ॥
સર્વેષાં તુ મનસ્તેન પ્રેરિતં નિયમેન તુ ।
વિષયે ગચ્છતિ પ્રાણશ્ચેષ્ટતે વાગ્વદત્યપિ ॥ ૨ ॥
ચક્ષુઃ પશ્યતિ રૂપાણિ શ્રોત્રં શબ્દં શૃણોત્યપિ ।
અન્યાનિ ખાનિ સર્વાણિ તેનૈવ પ્રેરિતાનિ તુ ॥ ૩ ॥
સ્વં સ્વં વિષયમુદ્દિશ્ય પ્રવર્તન્તે નિરન્તરમ્ ।
પ્રવર્તકત્વં ચાપ્યસ્ય માયયા ન સ્વભાવતઃ ॥ ૪ ॥
ઇન્દ્રિયાણાં તુ સત્તા ચ નૈવ સ્વાભાવિકી મતા ।
તપ્તાયઃ પિણ્ડવત્તસ્ય સત્ત્યયૈવ સુરર્ષભાઃ ॥ ૫ ॥
શ્રોત્રમાત્મનિ ચાધ્યસ્તં સ્વયં દેવો મહેશ્વરઃ ।
અનુપ્રવિશ્ય શ્રોત્રસ્ય દદાતિ શ્રોત્રતાં હરઃ ॥ ૬ ॥
મન આત્મનિ ચાધ્યસ્તં પ્રવિશ્ય પરમેશ્વરઃ ।
મનસ્ત્વં તસ્ય સત્ત્વસ્થો દદાતિ નિયમેન તુ ॥ ૭ ॥
વાચો વાક્ત્વમનુપ્રાપ્ય પ્રાણસ્ય પ્રણતાં હરઃ ।
દદાતિ નિયમેનૈવ ચક્ષુષ્ટ્વં ચક્ષુષસ્તથા ॥ ૮ ॥
અન્યેષામિન્દ્રિયાણાં તુ કલ્પિતાનામપીશ્વરઃ ।
તત્તદ્રૂપમનુપ્રાપ્ય દદાતિ નિયમેન તુ ॥ ૯ ॥
તત્ર ચક્ષુશ્ચ વાક્ચૈવ મનશ્ચાન્યાનિ ખાનિ ચ ।
ન ગચ્છન્તિ સ્વયઞ્જ્યોતિઃસ્વભાવે પરમાત્મનિ ॥ ૧૦ ॥
સ દેવો વિદિતાદન્યસ્તથૈવાવિદિતાદપિ.
વાચા ચ મનસા ચૈવ ચક્ષુષા ચ તથૈવ ચ ॥ ૧૧ ॥
શ્રોત્રેણાપિ સુરશ્રેષ્ઠાઃ પ્રાણેનાન્યેન કેનચિત્ ।
ન શક્યો ગોચરીકર્તું સત્યમેવ મયોદિતમ્ ॥ ૧૨ ॥
યસ્યેદમખિલં નિત્યં ગોચરં રૂપવદ્રવેઃ ।
તદેવ પરમં બ્રહ્મ વિત્ત યૂયં સનાતનમ્ ॥ ૧૩ ॥
એવં જાનન્તિ યે ધીરાસ્તર્કતશ્ચ પ્રમાણતઃ ।
ગુરૂક્ત્યા સ્વાનુભૂત્યા ચ ભવન્તિ ખલુ તેઽમૃતાઃ ॥ ૧૪ ॥
સુજ્ઞાતમિતિ તદ્બ્રહ્મ મનુધ્વં યદિ હે સુરાઃ ।
દભ્રમેવ હિ તત્સાક્ષિ બ્રહ્મ વેદ્યં કથં ભવેત્ ॥ ૧૫ ॥
યસ્ય સ્વાત્મતયા બ્રહ્મ વિદિતં કર્મતાં વિના ।
તસ્ય તજ્જ્ઞાનકર્તૃત્વવિહીનસ્ય મતં હિ તત્ ॥ ૧૬ ॥
યસ્યામતં તસ્ય મતં મતં યસ્ય ન વેદ સઃ ।
અવિજ્ઞાતં વિજાનતાં વિજ્ઞાતમવિજાનતામ્ ॥ ૧૭ ॥
બ્રહ્મજ્ઞાને ઘટજ્ઞાને ભ્રાન્તિજ્ઞાનેઽપિ ચાસ્તિકાઃ ।
નૈવ કર્તૃ ન કર્માપિ બ્રહ્મ ચિત્કેવલં ભવેત્ ॥ ૧૮ ॥
યસ્ય કર્તૃતયા ભાતં બ્રહ્માકર્તૃ સુરોત્તમાઃ ।
તસ્ય બ્રહ્મામતં યસ્માત્કર્મ તસ્ય મતં હિ તત્ ॥ ૧૯ ॥
યસ્ય કર્મતયા ભાતં બ્રહ્માકર્મ સુરોત્તમાઃ ।
તસ્ય બ્રહ્મામતં યસ્માત્કર્મ તસ્ય મતં હિ તત્ ॥ ૨૦ ॥
અકર્ત્રવિષયપ્રત્યક્પ્રકાશઃ સ્વાત્મનૈવ તુ ।
વિના તર્કપ્રમાણાભ્યાં બ્રહ્મ યો વેદ વેદ સઃ ॥ ૨૧ ॥
એવંરૂપપરિજ્ઞાનમપિ દૃશ્યતયૈવ તુ ।
યસ્ય ભાતિ સ તત્સાક્ષી બ્રૂત બ્રહ્માત્મવિત્કથમ્ ॥ ૨૨ ॥
બ્રહ્માવિદ્યાઽપિ જ્ઞાતા ચેદ્વેદ્યા ભવતિ કુમ્ભવત્ ।
અવેદ્યં બ્રહ્મ વેદ્યં સ્યાદ્વેદ્યવિદ્યાભિસઙ્ગમાત્ ॥ ૨૩ ॥
વેત્તાઽપિ વિદ્યાસમ્બન્ધાત્સવિશેષો ભવેદ્ધ્રુવમ્ ।
નિર્વિશેષં પરં બ્રહ્મ તતો વિદ્વાન્ન ચાત્મવિત્ ॥ ૨૪ ॥
વિદ્યાયા આશ્રયત્વેન વિષયત્વેન વા ભવેત્ ।
બ્રહ્મ નૈવાન્યથા તત્ર બ્રહ્મ બ્રહ્મ ભવેત્કથમ્ ॥ ૨૫ ॥
બ્રહ્મસમ્બન્ધહીના ચેદ્વિદ્યા બ્રહ્મ તુ વેદિતુમ્ ।
અશક્યં તત્ર હે દેવાઃ કો વા બ્રહ્માત્મવિદ્ભવેત્ ॥ ૨૬ ॥
બ્રહ્મણ્યધ્યસ્તમાયાદિનિવૃત્તિં કુરુતે તુ સા ।
વિદ્યા યદિ ન માયાયાઃ પ્રત્યગાત્મન્યસમ્ભવાત્ ॥ ૨૭ ॥
પ્રત્યગાત્મા પરં જ્યોતિર્માયા સા તુ મહત્તમઃ ।
તથા સતિ કથં માયાસમ્ભવઃ પ્રત્યગાત્મનિ ॥ ૨૮ ॥
તસ્માત્તર્કપ્રમાણાભ્યાં સ્વાનુભૂત્યા ચ ચિદ્ઘને ।
સ્વપ્રકાશૈકસંસિદ્ધેર્નાસ્તિ માયા પરાત્મનિ ॥ ૨૯ ॥
વ્યાવહારિકદૃષ્ટ્યેયં વિદ્યાઽવિદ્યા ન ચાન્યથા ।
તત્ત્વદૃષ્ટ્યા તુ નાસ્ત્યેવ તત્ત્વમેવાસ્તિ કેવલમ્ ॥ ૩૦ ॥
વ્યાવહારિકદૃષ્ટિસ્તુ પ્રકાશાવ્યભિચારતઃ ।
પ્રકાશ એવ સતતં તસ્માદદ્વૈતમેવ હિ ॥ ૩૧ ॥
અદ્વૈતમિતિ ચોક્તિશ્ચ પ્રકાશાવ્યભિચારતઃ ।
પ્રકાશ એવ સતતં તસ્માન્મૌનં હિ યુજ્યતે ॥ ૩૨ ॥
પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણૈશ્ચ તર્કૈઃ શ્રુત્યા તથૈવ ચ ।
સ્વગુરોરુપદેશેન પ્રસાદેન શિવસ્ય તુ ॥ ૩૩ ॥
અર્જિતૈરપિ ધર્મૈશ્ચ કાલપાકેન ધાર્મિકાઃ ।
અર્થો મહાનયં ભાતિ શાઙ્કરઃ પુરુષસ્ય તુ ॥ ૩૪ ॥
યસ્ય પ્રકાશિતઃ સાક્ષાદયમર્થો મહત્તરઃ ।
તસ્ય નાસ્તિ ક્રિયાઃ સર્વા જ્ઞાનં ચાપ્યદ્વયત્વતઃ ॥ ૩૫ ॥
અયમર્થો મહાન્યસ્ય સ્વત એવ પ્રકાશિતઃ ।
ન સ જીવો ન ચ બ્રહ્મ ન ચાન્યદપિ કિઞ્ચન ॥ ૩૬ ॥
અયમર્થો મહાન્યસ્ય સ્વત એવ પ્રકાશિતઃ ।
ન તસ્ય વર્ણા વિદ્યન્તે નાશ્રમાશ્ચ તથૈવ ચ ॥ ૩૭ ॥
અયમર્થો મહાન્યસ્ય સ્વત એવ પ્રકાશિતઃ ।
ન તસ્ય ધર્મોઽધર્મશ્ચ ન નિષેધો વિધિર્ન ચ ॥ ૩૮ ॥
એતમર્થં મહાન્તં યઃ પ્રાપ્તઃ શમ્ભોઃ પ્રસાદતઃ ।
સ શમ્ભુરેવ નૈવાન્ય ઇતિ મે નિશ્ચિતા મતિઃ ॥ ૩૯ ॥
એતમર્થં મહાન્તં યઃ પ્રાપ્તઃ શમ્ભોઃ પ્રસાદતઃ ।
તસ્યાહં વૈભવં વક્તું ન શક્તઃ સત્યમીરિતમ્ ॥ ૪૦ ॥
એતમર્થં મહાન્તં યઃ પ્રાપ્તઃ શમ્ભોઃ પ્રસાદતઃ ।
વૈભવં તસ્ય વિષ્ણુશ્ચ ન શક્તો વક્તુમાસ્તિકાઃ ॥ ૪૧ ॥
એતમર્થં મહાન્તં યઃ પ્રાપ્તઃ શમ્ભોઃ પ્રસાદતઃ ।
વૈભવં તસ્ય રુદ્રશ્ચ ન શક્તો વક્તુમાસ્તિકાઃ ॥ ૪૨ ॥
એતમર્થં મહાન્તં યઃ પ્રાપ્તઃ શમ્ભોઃ પ્રસાદતઃ ।
વૈભવં તસ્ય વેદાશ્ચ ન શક્તા વક્તુમાસ્તિકાઃ ॥ ૪૩ ॥
અસ્મિન્દેહે યદિ જ્ઞાતઃ પુરોક્તોઽર્થોમહાનયમ્ ।
સ સાક્ષાત્સત્યમદ્વૈતં નિર્વાણં યાતિ માનવઃ ॥ ૪૪ ॥
અસ્મિન્દેહે ન વિજ્ઞાતઃ પુરોક્તોઽર્થો મહાન્યદિ ।
વિનષ્ટિરેવ મહતી તસ્ય નૈવ પરા ગતિઃ ॥ ૪૫ ॥
સ્વશરીરેઽન્યદેહેષુ સમં નિશ્ચિત્ય તં દૃઢમ્ ।
અથ ધીરા ન જાયન્તે હ્યમૃતાશ્ચ ભવન્તિ હિ ॥ ૪૬ ॥
બદ્ધો મુક્તો મહાવિદ્વાનજ્ઞ ઇત્યાદિભેદતઃ ।
એક એવ સદા ભાતિ નાનેવ સ્વપ્નવત્સ્વયમ્ ॥ ૪૭ ॥
અતઃ સ્વમુક્ત્યૈવાન્યેષામાભાસાનામપિ ધ્રુવમ્ ।
મુક્તિં જાનાતિ હે દેવા આત્મનામાત્મવિદ્વરઃ ॥ ૪૮ ॥
સ્વસંસારદશાયાં તુ સ્વભ્રાન્ત્યા સર્વદેહિનામ્ ।
આભાસાનાં ચ સંસારં વેદ મુક્તિં તથૈવ ચ ॥ ૪૯ ॥
પ્રારબ્ધકર્મપર્યન્તં કદાચિત્પરમાત્મવિત્.
જગજ્જીવાદિકં વેદ કદાચિન્નૈવ વેદ તત્ ॥ ૫૦ ॥
કદાચિદ્બ્રહ્મ જાનાતિ પ્રતીતમખિલં સુરાઃ ।
કદાચિન્નૈવ જાનાતિ સ્વભાવાદેવ તત્ત્વવિત્ ॥ ૫૧ ॥
જગજ્જીવાદિરૂપેણ યદા બ્રહ્મ વિભાસતે ।
તદા દુઃખાદિભોગોઽપિ ભાતિ ચાભાસરૂપતઃ ॥ ૫૨ ॥
યદા બ્રહ્માત્મના સર્વં વિભાતિ સ્વત એવ તુ ।
તદા દુઃખાદિભોગોઽયમાભાસો ન વિભાસતે ॥ ૫૩ ॥
જગજ્જીવાદિરૂપેણ પશ્યન્નપિ પરાત્મવિત્ ।
ન તત્પશ્યતિ તદ્રૂપં બ્રહ્મવસ્ત્વેવ પશ્યતિ ॥ ૫૪ ॥
બ્રહ્મણોઽન્યત્સદા નાસ્તિ વસ્તુતોઽવસ્તુતોઽપિ ચ ।
તથા સતિ શિવાદન્યત્કથં પશ્યતિ તત્ત્વવિત્ ॥ ૫૫ ॥
બ્રહ્મરૂપેણ વા સાક્ષાજ્જગજ્જીવાત્મનાઽથવા ।
યથા યથા પ્રથા સાક્ષાદ્બ્રહ્મ ભાતિ તથા તથા ॥ ૫૬ ॥
યથા યથાઽવભાસોઽયં સ્વભાવાદેવ ભાસતે ।
તથા તથાઽનુસન્ધાનં યોગિનઃ સ્વાત્મવેદનમ્ ॥ ૫૭ ॥
નામતશ્ચાર્થતશ્ચાપિ મહાદેવો યદિ પ્રભુઃ ।
કિં જહાતિ તદા વિદ્વાન્કિં ગૃહ્ણાતિ સુરર્ષભાઃ ॥ ૫૮ ॥
ગ્રાહ્યં વા શઙ્કરાદન્યત્ત્યાજ્યં વા યદિ વિદ્યતે ।
મહત્ત્વં તસ્ય હીયેત સ્વભાવો ન વિહન્યતે ॥ ૫૯ ॥
મહત્ત્વં નૈવ ધર્મોઽસ્ય ભેદાભાવાત્પરાત્મનઃ ।
ધર્મધર્મિત્વવાર્તા ચ ભેદે સતિ હિ વિદ્યતે ॥ ૬૦ ॥
ભેદોઽભેદસ્તથા ભેદાભેદઃ સાક્ષાત્પરાત્મના ।
નાસ્તિ સ્વાત્માતિરેકેણ સ્વયમેવાસ્તિ સર્વદા ॥ ૬૧ ॥
બ્રહ્મૈવ વિદ્યતે સાક્ષાદ્વસ્તુતોઽવસ્તુતોઽપિ ચ ।
તથા સતિ શિવજ્ઞાની કિં ગૃહ્ણાતિ જહાતિ કિમ્ ॥ ૬૨ ॥
માયયા વિદ્યતે સર્વમિતિ કેચન મોહિતાઃ ।
શિવરૂપાતિરેકેણ નાસ્તિ માયા ચ વસ્તુતઃ ॥ ૬૩ ॥
માયયા વા શિવાદન્યદ્વિદ્યતે ચેચ્છિવસ્ય તુ ।
મહત્ત્વં પરમં સાક્ષાદ્ધીયતે સુરપુઙ્ગવાઃ ॥ ૬૪ ॥
મહત્ત્વસ્ય તુ સઙ્કોચો નાસ્તિ સમ્યઙ્નિરૂપણે ।
અસ્તિ ચેદપ્રમાણં સ્યાચ્છ્રુતિઃ સત્યાર્થવાદિની ॥ ૬૫ ॥
તસ્માદસ્તિ મહાદેવ એવ સાક્ષાત્સ્વયમ્પ્રભુઃ ।
આનન્દરૂપઃ સમ્પૂર્ણો ન તતોઽન્યત્તુ કિઞ્ચન ॥ ૬૬ ॥
ઇયમેવ તુ તર્કાણાં નિષ્ઠાકાષ્ઠા સુરોત્તમાઃ ।
પ્રત્યક્ષાદિપ્રમાણાનાં વેદાન્તાનામપીશ્વરાઃ ॥ ૬૭ ॥
સ્મૃતીનાં ચ પુરાણાનાં ભારતસ્ય તથૈવ ચ ।
વેદાનુસારિવિદ્યાનામન્યાસામાસ્તિકોત્તમાઃ ॥ ૬૮ ॥
શૈવાગમાનાં સર્વેષાં વિષ્ણુપ્રોક્તાગમસ્ય ચ ।
અસ્મદુક્તાગમસ્યાપિ સુરાઃ સૂક્ષ્મનિરૂપણે ॥ ૬૯ ॥
બુદ્ધાગમાનાં સર્વેષાં તથૈવાર્હાગમસ્ય ચ ।
યક્ષગન્ધર્વસિદ્ધાદિનિર્મિતસ્યાગમસ્ય ચ ॥ ૭૦ ॥
પરમાદ્વૈતવિજ્ઞાનં કસ્ય મર્ત્યસ્ય સિધ્યતિ ।
કસ્ય દેવસ્ય વા સાક્ષાચ્છિવસ્યૈવ હિ સિધ્યતિ ॥ ૭૧ ॥
પરમાદ્વૈતવિજ્ઞાનં શિવસ્યામિતતેજસઃ ।
સ્વભાવસિદ્ધં દેવ્યાશ્ચ શિવાયા આસ્તિકોત્તમાઃ ॥ ૭૨ ॥
પ્રસાદાદેવ રુદ્રસ્ય શિવાયાશ્ચ તથૈવ ચ ।
પરમાદ્વૈતવિજ્ઞાનં વિષ્ણોઃ સાક્ષાન્મમાપિ ચ ॥ ૭૩ ॥
વિરાટ્સઞ્જ્ઞસ્ય દેવસ્ય સ્વરાટ્સઞ્જ્ઞસ્ય ચાત્મનઃ ।
સમ્રાટ્સઞ્જ્ઞસ્ય ચાન્યેષાં પ્રસાદ્દાએવ વેદનમ્ ॥ ૭૪ ॥
યુષ્માકમપિ સર્વેષાં શિવસ્ય પરમાત્મનઃ ।
પરમાદ્વૈતવિજ્ઞાનં પ્રસાદાદેવ નાન્યથા ॥ ૭૫ ॥
યક્ષરાક્ષસગન્ધર્વસિદ્ધાદીનામપીશ્વરાઃ ।
પરમાદ્વૈતવિજ્ઞાનં પ્રસાદાદેવ શૂલિનઃ ॥ ૭૬ ॥
મનુષ્યાણાં ચ સર્વેષાં પશ્વાદીનાં તથૈવ ચ ।
પરમાદ્વૈતવિજ્ઞાનં પ્રસાદાદેવ શૂલિનઃ ॥ ૭૭ ॥
પ્રસાદે સતિ કીટો વા પતઙ્ગો વા નરોઽથ વા ।
દેવો વા દાનવો વાઽપિ લભતે જ્ઞાનમુત્તમમ્ ॥ ૭૮ ॥
એષ એવ હિ જન્તૂનાં પરજ્ઞાનં દદાતિ ચ ।
ન વિષ્ણુર્નાહમન્યશ્ચ સત્યમેવ મયોદિતમ્ ॥ ૭૯ ॥
આદાને ચ તથા દાને ન સ્વતન્ત્રો મહાન્ હરિઃ ।
તથૈવાહં સુરશ્રેષ્ઠાઃ સત્યમેવ મયોદિતમ્ ॥ ૮૦ ॥
સ્વતન્ત્રઃ શિવ એવાયં સ હિ સંસારમોચકઃ ।
તં વિના ન મયોદ્ધર્તું શક્યતે સંસૃતેર્જનઃ ॥ ૮૧ ॥
વિષ્ણુના ચ પરેણાપિ મહાદેવં ઘૃણાનિધિમ્ ।
વિના જન્તું સમુદ્ધર્તું શક્યતે ન હિ સત્તમાઃ ॥ ૮૨ ॥
દર્વીન્યાયેન સંસારાદુદ્ધરામિ જનાનિમાન્ ।
ન સ્વાતન્ત્ર્યેણ હે દેવાઃ સાક્ષાદ્વિષ્ણુસ્તથૈવ ચ ॥ ૮૩ ॥
દેવદેવસ્ય રુદ્રસ્ય સ્વરૂપં તસ્ય વૈભવમ્ ।
કો વા જાનાતિ નાસ્ત્યેવ સ્વયં જાનાતિ વા ન વા ॥ ૮૪ ॥
દુર્વિજ્ઞેયો મહાદેવો મહતામપિ દેહિનામ્ ।
પ્રસાદેન વિના દેવાઃ સત્યમેવ મયોદિતમ્ ॥ ૮૫ ॥
પુરા સુરાણાં સર્વેષામસુરાણાં દુરાત્મનામ્ ।
મહામોહેન સઙ્ગ્રામઃ સઞ્જાતો દુર્નિવારકઃ ॥ ૮૬ ॥
અસુરૈઃ પીડિતા દેવા બલવદ્ભિઃ સુરા ભૃશમ્ ।
તાન્દૃષ્ટ્વા ભગવાનીશઃ સર્વજ્ઞઃ કરુણાકરઃ ॥ ૮૭ ॥
દેવાનાં વિજયં દેવા અસુરાણાં પરાજયમ્ ।
દદૌ તેન સુરૈઃ શીઘ્રમસુરાસ્તુ પરાજિતાઃ ॥ ૮૮ ॥
અવિજ્ઞાય મહાદેવવૈભવં પરિમોહિતાઃ ।
વયં વિજયમાપન્ના અસુરાશ્ચ પરાજિતાઃ ॥ ૮૯ ॥
ઇત્યહમ્માનસઞ્છન્નાઃ સર્વે દેવાઃ પુરાતનાઃ ।
અતીવ પ્રીતિમાપન્ના અભવન્સુરપુઙ્ગવાઃ ॥ ૯૦ ॥
પુનર્વિશ્વાધિકો રુદ્રો ભગવાન્કરુણાનિધિઃ ।
સ્વસ્ય દર્શયિતું તેષાં દુર્જ્ઞેયત્વં તથૈવ ચ ॥ ૯૧ ॥
તેષાં ભ્રાન્તિનિવૃત્યર્થમપિ સાક્ષાન્મહેશ્વરઃ ।
આવિર્બભૂવ સર્વજ્ઞો યક્ષરૂપેણ હે સુરાઃ ॥ ૯૨ ॥
તં દૃષ્ટ્વા યક્ષમત્યન્તં વિસ્મયેન સહામરાઃ ।
વિચાર્ય સર્વે સમ્ભૂય કિમિદં યક્ષમિત્યપિ ॥ ૯૩ ॥
પુનરગ્નિં સમાહૂય દેવાઃ સર્વે વિમોહિતાઃ ।
અબ્રુવંસ્ત્વં વિજાનીહિ કિમેતદ્યક્ષમિત્યપિ ॥ ૯૪ ॥
અગ્નિસ્તથા કરોમીતિ પ્રોચ્ય યક્ષં ગતોઽભવત્ ।
યક્ષરૂપો મહાદેવઃ કોઽસીત્યાહાનલં પ્રતિ ॥ ૯૫ ॥
અગ્નિર્વા અહમસ્મીતિ યક્ષં પ્રત્યાહ સોઽપિ ચ ।
સોઽપિ પ્રોવાચ ભગવાંસ્ત્વયિ કિં વીર્યમિત્યપિ ॥ ૯૬ ॥
ઇદં સર્વં દહેયં યદિદં ભૂમ્યાં વ્યવસ્થિતમ્ ।
ઇત્યાહાગ્નિસ્તૃણં તસ્મૈ નિધાય પરમેશ્વરઃ ॥ ૯૭ ॥
એતદ્દહેતિ ભગવાન્સ્મયમાનોઽભ્યભાષત ।
અગ્નિઃ સર્વજવેનૈવ તદ્દગ્ધું તૃણમાસ્તિકાઃ ॥ ૯૮ ॥
અશક્તો લજ્જયા યુક્તો ભીતોઽગચ્છત્સુરાન્પ્રતિ ।
માયા તસ્યૈવ વિજ્ઞાતું ન શક્યં વૈભવં સુરાઃ ॥ ૯૯ ॥
વિત્ત યૂયં મહાયાસાદિત્યાહાગ્નિઃ સુરાન્પ્રતિ ।
તચ્છ્રુત્વા વાયુમાહૂય વિજાનીહીતિ ચાબ્રુવન્ ॥ ૧૦૦ ॥
સોઽપિ ગત્વા તથા તેન યક્ષરૂપેણ શમ્ભુના ।
ભૃશં પ્રતિહતો ભૂત્વા તથાઽગચ્છત્સુરાન્પ્રતિ ॥ ૧૦૧ ॥
પુનરિન્દ્રઃ સ્વયં મોહાદહન્તાકઞ્ચુકાવૃતઃ ।
વિજ્ઞાતું યક્ષમગમત્સ તત્રૈવ તિરોદધે ॥ ૧૦૨ ॥
ઇન્દ્રોઽતીવ વિષણ્ણસ્તુ મહાતાપસમન્વિતઃ ।
વિદ્યારૂપામુમાં દેવીં ધ્યાત્વા કારુણિકોત્તમામ્ ॥ ૧૦૩ ॥
લૌકિકૈર્વૈદિકૈઃ સ્તોત્રૈસ્તુષ્ટાવ પરમેશ્વરીમ્ ।
સા શિવા કરુણામૂર્તિર્જગન્માતા ત્રયીમયી ॥ ૧૦૪ ॥
શિવાભિન્ના પરાનન્દા શઙ્કરસ્યાપિ શઙ્કરી ।
સ્વેચ્છયા હિમવત્પુત્રી સ્વભક્તજનવત્સલા ॥ ૧૦૫ ॥
મહાદેવસ્ય માહાત્મ્યં દુર્જ્ઞેયં સર્વજન્તુભિઃ ।
ઇતિ દર્શયિતું દેવી તત્રૈવાવિરભૂત્સ્વયમ્ ॥ ૧૦૬ ॥
તામારાધ્ય શિવામિન્દ્રઃ શોભમાનાં તુ સર્વતઃ ।
ઉમાં પર્વતરાજેન્દ્રકન્યકામાહ વજ્રભૃત્ ॥ ૧૦૭ ॥
કિમેતદ્યક્ષમત્રૈવ પ્રાદુર્ભૂતં તિરોહિતમ્ ।
વક્તુમર્હસિ દેવેશિ મમ કારુણિકોત્તમે ॥ ૧૦૮ ॥
દેવી પરમકારુણ્યાદ્બ્રહ્મ મે પતિરત્ર તુ ।
પ્રાદુર્ભૂતં તિરોભૂતમિત્યાહાદેષનાયિકા ॥ ૧૦૯ ॥
દુર્વિજ્ઞેયો મહાદેવો વિષ્ણોઃ સાક્ષાદજસ્ય ચ ।
અન્યેષામપિ દેવાનાં તવાપિ મઘવન્ભૃશમ્ ॥ ૧૧૦ ॥
પ્રદર્શયિતુમીશાનો દુર્જ્ઞેયત્વં સ્વકં પરમ્ ।
આવિર્ભૂતો ન ચાન્યેન કારણેન સુરાધિપ ॥ ૧૧૧ ॥
સ એવ સર્વદેવાનાં તવાપિ વિજયપ્રદઃ ।
પરાજયકરોઽન્યેષાં તમેવ શરણં વ્રજ ॥ ૧૧૨ ॥
ઇત્યુક્ત્વા સા મહાદેવી ચિદ્રૂપા સર્વસાક્ષિણી ।
ભક્તાનાં પાશહન્ત્રી તુ તત્રૈવાન્તર્હિતાઽભવત્ ॥ ૧૧૩ ॥
પુનર્દેવા મહાદેવં મહાકારુણિકોત્તમમ્ ।
દુર્વિજ્ઞેયં સુરશ્રેષ્ઠાઃ સ્વતન્ત્રં ભક્તિમુક્તિદમ્ । ભુક્તિમુક્તિદમ્?
વિદુઃ સુનિશ્ચિતં ત્યક્ત્વા માત્સર્યં ભવકારણમ્ ॥ ૧૧૪ ॥
પ્રસાદે સતિ વિજ્ઞાતું શક્યતે પરમેશ્વરઃ ।
પ્રસાદેન વિના નૈવ શક્યતે સર્વજન્તુભિઃ ॥ ૧૧૫ ॥
પ્રસાદેન વિના વિષ્ણુર્ન જાનાતિ મહેશ્વરમ્ ।
તથા ચાહં ન જાનામિ દેવતાઃ સકલા અપિ ॥ ૧૧૬ ॥
પ્રસાદસ્ય તુ સિદ્ધ્યર્થં ખલુ સર્વં સુરર્ષભાઃ ।
પ્રસાદેન વિના દેવં યે જાનન્તિ સુરર્ષભાઃ ॥ ૧૧૭ ॥
તે જાનન્તિ વિના ઘ્રાણં ગન્ધં હસ્તેન કેવલમ્ ।
પ્રસાદો નામ રુદ્રસ્ય કર્મસામ્યે તુ દેહિનામ્ ॥ ૧૧૮ ॥
દેશિકાલોકનાજ્જાતો વિશિષ્ટાતિશયઃ સુરાઃ ।
પ્રસાદસ્ય સ્વરૂપં તુ મયા નારાયણેન ચ ॥ ૧૧૯ ॥
રુદ્રેણાપિ સુરા વક્તું ન શક્યં કલ્પકોટિભિઃ ।
કેવલં લિઙ્ગગમ્યં તુ ન પ્રત્યક્ષં શિવસ્ય ચ ॥ ૧૨૦ ॥
શિવાયાશ્ચ હરેઃ સાક્ષાન્મમ ચાન્યસ્ય ચાસ્તિકાઃ ।
પ્રહર્ષઃ સ્વરનેત્રાઙ્ગવિક્રિયા કમ્પનં તથા ॥ ૧૨૧ ॥
સ્તોભઃ શરીરપાતશ્ચ ભ્રમણં ચોદ્ગતિસ્તથા ।
આકાશેઽવસ્થિતિર્દેવાઃ શરીરાન્તરસંસ્થિતિઃ ॥ ૧૨૨ ॥
અદર્શનં ચ દેહસ્ય પ્રકાશત્વેન ભાસનમ્ ।
અનધીતસ્ય શાસ્ત્રસ્ય સ્વત એવ પ્રકાશનમ્ ॥ ૧૨૩ ॥
નિગ્રહાનુગ્રહે શક્તિઃ પર્વતાદેશ્ચ ભેદનમ્ ।
એવમાદીનિ લિઙ્ગાનિ પ્રસાદસ્ય સુરર્ષભાઃ ॥ ૧૨૪ ॥
તીવ્રાત્તીવ્રતરઃ શમ્ભોઃ પ્રસાદો ન સમો ભવેત્ ।
એવંરૂપઃ પ્રસાદશ્ચ શિવયા ચ શિવેન ચ ॥ ૧૨૫ ॥
જ્ઞાયતે ન મયા નાન્યૈર્નૈવ નારાયણેન ચ ।
અતઃ સર્વં પરિત્યજ્ય શિવાદન્યત્તુ દૈવતમ્ ॥ ૧૨૬ ॥
તમેવ શરણં ગચ્છેત્સદ્યો મુક્તિં યદીચ્છતિ ।
વિષ્ણુભક્ત્યા ચ મદ્ભક્ત્યા નાસ્તિ નાસ્તિ પરા ગતિઃ ॥ ૧૨૭ ॥
શમ્ભુભક્ત્યૈવ સર્વેષાં સત્યમેવ મયોદિતમ્ ।
શમ્ભુભક્તસ્ય દેહેઽસ્મિન્પ્રસાદો ગમ્યતે યથા ॥ ૧૨૮ ॥
ન તથા વિષ્ણુભક્તસ્ય ન મદ્ભક્તસ્ય દેહિનઃ ।
તસ્માન્મુમુમુક્ષુર્માં વિષ્ણુમપિ ત્યક્ત્વા મહેશ્વરમ્ ॥ ૧૨૯ ॥
આશ્રયેત્સર્વભાવેન પ્રસાદં કુરુતે હિ સઃ ।
પ્રસાદે સતિ દેવેશો દુર્જ્ઞેયોઽપિ સુરર્ષભાઃ ॥ ૧૩૦ ॥
શક્યતે મનુજૈર્દ્રષ્ટું પ્રત્યગાત્મતયા સદા ।
પ્રસાદે સતિ દેવેશો દુર્જ્ઞેયોઽપિ સુરર્ષભાઃ ॥ ૧૩૧ ॥
શક્યતે મનુજૈર્દ્રષ્ટું સદા મૂર્ત્યાત્મનૈવ તુ ।
પ્રસાદે સતિ દેવેશો દુર્જ્ઞેયોઽપિ સુરર્ષભાઃ ॥ ૧૩૨ ॥
શક્યતે મનુજૈર્દ્રષ્ટું સદા સર્વાત્મરૂપતઃ ।
સર્વસાક્ષિણમાત્માનં વિદિત્વા સકલં જગત્ ॥ ૧૩૩ ॥
સાક્ષિમાત્રતયા નિત્યં યઃ પશ્યતિ સ પશ્યતિ ।
પરમાદ્વૈતનિષ્ઠા હિ નિષ્ઠાકાષ્ઠા સુદુર્લભા ॥ ૧૩૪ ॥
શિવાદન્યતયા ભ્રાન્ત્યા દ્વૈતં વા વેદ ચેત્પશુઃ ।
પરમાદ્વૈતવિજ્ઞાની સ્વયં તુ પરદેવતા ॥ ૧૩૫ ॥
તસ્યૈવ પરમા મુક્તિર્ન હિ સંશયકારણમ્ ।
ગૌતમસ્ય મુનેઃ શાપાદ્દધીચસ્ય ચ શાપતઃ ॥ ૧૩૬ ॥
જન્માન્તરકૃતાત્પાપાદયમર્થો ન રોચતે ।
મહાપાપવતાં નૄણાં પરમાદ્વૈતવેદને ॥ ૧૩૭ ॥
પ્રદ્વેષો જાયતે સાક્ષાદ્વેદજન્યે શિવેઽપિ ચ ।
મહાપાવતાં નૄણાં શિવજ્ઞાનસ્ય સાધને ॥ ૧૩૮ ॥
સર્વાઙ્ગોદ્ધૂલને તિર્યક્ત્રિપુણ્ડ્રસ્ય ચ ધારણે ।
રુદ્રાક્ષધારણે રુદ્રલિઙ્ગસ્યૈવ તુ પૂજને ॥ ૧૩૯ ॥
પ્રદ્વેષો જાયતે નિત્યં શિવશબ્દજપેઽપિ ચ ।
અનેકજન્મસિદ્ધાનાં શ્રૌતસ્માર્તાનુવર્તિનામ્ ॥ ૧૪૦ ॥
પરમાદ્વૈતવિજ્ઞાનં જાયતે સુરપુઙ્ગવાઃ ।
પરમાદ્વૈતવિજ્ઞાની મયાઽઽરાધ્યઃ સદૈવ તુ ॥ ૧૪૧ ॥
નારાયણેન રુદ્રેણ તથા દેવૈર્વિશેષતઃ ।
પરમાદ્વૈતવિજ્ઞાની યત્ર કુત્ર સ્થિતઃ સુરાઃ ॥ ૧૪૨ ॥
તત્ર સન્નિહિતા મુક્તિર્નાત્ર કાર્યા વિચારણા ।
પરમાદ્વૈતવિજ્ઞાનનિષ્ઠસ્યૈવ મહાત્મનઃ ॥ ૧૪૩ ॥
શુશ્રૂષા ક્રિયતે યેન તત્પાદૌ મમ મસ્તકે ।
પરમાદ્વૈતવિજ્ઞાનનિષ્ઠસ્ય પરયોગિનઃ ॥ ૧૪૪ ॥
સમં દેવા ન પશ્યામિ ન હરિર્ન મહેશ્વરઃ ।
પરમાદ્વૈતવિજ્ઞાનનિષ્ઠાય પરયોગિને ॥ ૧૪૫ ॥
શરીરમર્થં પ્રાણાંશ્ચ પ્રદદ્યાચ્છ્રદ્ધયા સહ ।
પરમાદ્વૈતવિજ્ઞાનનિષ્ઠસ્ય પરયોગિનઃ ॥ ૧૪૬ ॥
શુશ્રૂષા શુદ્ધવિદ્યાયાઃ સાધનં હિ ન સંશયઃ ।
વેદબાહ્યેષુ તન્ત્રેષુ નરાણાં વાસનાઽપિ ચ ॥ ૧૪૭ ॥
કુતર્કવાસના લોકવાસના ચ સુરર્ષભાઃ ।
પુત્રમિત્રકલત્રાદૌ વાસના ચાર્થવાસના ॥ ૧૪૮ ॥
દેહેન્દ્રિયમનોબુદ્ધિપ્રાણાદાવપિ વાસના ।
પાણ્ડિત્યવાસના ભોગવાસના કાન્તિવાસના ॥ ૧૪૯ ॥
પ્રદ્વેષવાસના રુદ્રવેદનારાયણાદિષુ ।
જ્ઞાનસાધનભૂતેષુ ત્રિપુણ્ડ્રોદ્ધલનાદિષુ ॥ ૧૫૦ ॥
પ્રદ્વેષવાસના પાપવાસના સુરપુઙ્ગવાઃ ।
પરમાદ્વૈતવિજ્ઞાનજન્મનઃ પ્રતિબન્ધકમ્ ॥ ૧૫૧ ॥
તસ્માન્મુમુક્ષુઃ શ્રદ્ધાલુર્વાસનામખિલામિમામ્ ।
વિસૃજ્ય પરમાદ્વૈતજ્ઞાનનિષ્ઠો ભવેત્સદા ॥ ૧૫૨ ॥
વેદોદિતમહાદ્વૈતપરિજ્ઞાનસ્ય વૈભવમ્ ।
ન શક્યં વક્તુમસ્માભિસ્તસ્માદેવોપરમ્યતે ॥ ૧૫૩ ॥
કથિતમખિલદુઃખધ્વંસકં વઃ સમસ્તં
પરમસુખશિવાત્મપ્રાપકં સદ્ય એવ ।
વિગતસકલદોષા વેદવેદાન્તનિષ્ઠા
હૃદયકુહરનિષ્ઠં કર્તુમર્હન્તિ ચૈતત્ ॥ ૧૫૪ ॥
ઇતિ બ્રહ્મગીતાસૂપનિષત્સુ
તલવકારોપનિષદ્વ્યાખ્યાકથનં
નામ ચતુર્થોઽધ્યાયઃ ॥ ૪ ॥
॥ અથ પઞ્ચમોઽધ્યાયઃ ॥
॥ આદેશકથનમ્ ॥
બ્રહ્મોવાચ ।
અતીવગુહ્યમાદેશમનન્તાર્થપ્રકાશકમ્ ।
વક્ષ્યે યુષ્માકમદ્યાહં શૃણુત શ્રદ્ધયા સહ ॥ ૧ ॥
યસ્ય શ્રવણમાત્રેણ શ્રુતમેવાશ્રુતં ભવેત્ ।
અમતં ચ મતં જ્ઞાતમવિજ્ઞાતં ચ સત્તમાઃ ॥ ૨ ॥
એકેનૈવ તુ પિણ્ડેન મૃત્તિકાયા યથા સુરાઃ ।
વિજ્ઞાતં મૃણ્મયં સર્વં મૃદભિન્નત્વતઃ સદા ॥ ૩ ॥
એકેન લોહમણિના સર્વં લોહમયં યથા ।
વિજ્ઞાતં સ્યાદ્યથૈકેન નખાનાં કૃન્તનેન ચ ॥ ૪ ॥
સર્વં કાર્ષ્ણાયસં જ્ઞાતં તદભિન્નત્વતઃ સુરાઃ ।
કાર્યં તુ કારણાભિન્નં ન ભિન્નં નોભયાત્મકમ્ ॥ ૫ ॥
ભિન્નપક્ષે તુ સદ્વાઽસત્કાર્યં સદસદેવ વા ।
સચ્ચેત્કારણસત્તા વા કાર્યસત્તાઽથવા પરા ॥ ૬ ॥
યદિ કારણસત્તૈવ કાર્યસત્તા ન ચાપરા ।
તર્હિ કારણસત્તૈકા કથં સત્તાભિદા ભવેત્ ॥ ૭ ॥
સત્તૈકાઽપિ ભવેદ્ભિન્નં કારણાત્કાર્યસઞ્જ્ઞિતમ્ ।
ઇતિ વાર્તા ચ વાર્તૈવ કાર્યસઞ્જ્ઞમસત્ખલુ ॥ ૮ ॥
સત્તાહીનસ્ય કાર્યસ્યાસત્ત્વમેવ હિ યુજ્યતે ।
પ્રાપ્તેઽસત્ત્વે તુ કાર્યસ્ય સત્કાર્યોક્તિર્વૃથા ભવેત્ ॥ ૯ ॥
નૈવ કારણસત્તૈવ કાર્યસત્તાઽપરૈવ ચેત્ ।
તર્હિ સા કાર્યસત્તા તુ તયા કારણસત્તયા ॥ ૧૦ ॥
સદ્રૂપેણૈવ ભિન્ના સ્યાદસદ્રૂપેણ વા ભવેત્ ।
સદ્રૂપેણેતિ ચેદેકા સત્તા ભિન્ના ન સા ભવેત્ ॥ ૧૧ ॥
અસદ્રૂપેણ સા ભિન્ના કાર્યસત્તા તયા યદિ ।
તર્હિ સા નૈવ સત્તા સ્યાદસત્ત્વાદેવ શૂન્યવત્ ॥ ૧૨ ॥
યદ્યસત્કાર્યમિષ્યેત ન કાર્યં તર્હિ તદ્ભવેત્ ।
વન્ધ્યાપુત્રો ન કસ્યાપિ વસ્તુનઃ કાર્યમિષ્યતે ॥ ૧૩ ॥
પ્રધ્વંસોઽપિ ન કાર્યં સ્યાત્તસ્યોત્પત્તેરસમ્ભવાત્ ।
નાસ્તિ કારકસમ્બન્ધઃ પ્રધ્વંસસ્ય સુરોત્તમાઃ ।
શૂન્યવન્નિરુપાખ્યત્વાત્તતો નાસ્તિ જનિક્રિયા ॥ ૧૪ ॥
અસત્ત્વેઽપિ વિશેષોઽસ્તિ કાર્યસ્યેતિ મતિર્યદિ ॥ ૧૫ ॥
કો વિશેષોઽસ્ય સમ્બન્ધઃ કારકૈર્યદિ તન્ન હિ ।
વિશેષે સતિ સમ્બન્ધઃ સમ્બન્ધોઽસ્ય સ એવ હિ ॥ ૧૬ ॥
જનિક્રિયાશ્રયત્વં ચેદ્વિશેષોઽસ્ય તદાઽપિ તુ ।
પૂર્વોક્તદોષઃ સમ્પ્રાપ્તસ્તસ્ય નાસ્તિ નિવારકઃ ॥ ૧૭ ॥
સત્તાસમ્બન્ધવત્ત્વં ચેદ્વિશેષોઽસ્ય ન તત્પટુ ।
તદાઽપિ દોષઃ પૂર્વોક્તઃ પ્રાપ્નોત્યેવ ન સંશયઃ ॥ ૧૮ ॥
અતોઽસતો ન કાર્યત્વં સદસત્ત્વં ન સઙ્ગતમ્ ।
ઉક્તદોષદ્વયાપત્તેરતઃ કાર્યં તુ કારણાત્ ।
અભિન્નમેવ ભેદસ્યાસમ્ભવાદેવ વસ્તુતઃ ॥ ૧૯ ॥
ભેદાભેદસમાખ્યા તુ સુતરાં નૈવ સિધ્યતિ ।
કારણાત્કાર્યજાતસ્ય ભેદાભાવાચ્ચ વસ્તુતઃ ॥ ૨૦ ॥
કાર્યકારણભેદશ્ચ કારકવ્યાવૃતિસ્તથા ।
ઉત્પત્તિશ્ચ વિનાશશ્ચ તથૈવાર્થક્રિયાઽપિ ચ ॥ ૨૧ ॥
નામરૂપવિશેષશ્ચ સર્વં ભ્રાન્ત્યા પ્રસિધ્યતિ ॥ ૨૨ ॥
અતઃ સર્વો વિકારશ્ચ વાચા કેવલમાસ્તિકાઃ ।
અસ્તીત્યારભ્યતે નામધેયમાત્રં હિ સત્સદા ॥ ૨૩ ॥
પ્રાતીતિકેન રૂપેણ વિકારોઽસત્ય એવ હિ ।
કારણાકાર એવાસ્ય સત્યઃ સાક્ષાત્સદા સુરાઃ ॥ ૨૪ ॥
કારણાભિન્નરૂપેણ કાર્યં કારણમેવ હિ ।
સદ્રૂપેણ સદા સત્યં ભેદેનોક્તિર્મૃષા ખલુ ॥ ૨૫ ॥
અતઃ કારણવિજ્ઞાનાત્સર્વવિજ્ઞાનમાસ્તિકાઃ ।
સુતરામુપપન્નં હિ ન સન્દેહોઽસ્તિ કશ્ચન ॥ ૨૬ ॥
તચ્ચ કારણમેકં હિ ન ભિન્નં નોભયાત્મકમ્ ।
ભેદઃ સર્વત્ર મિથ્યૈવ ધર્મ્યાદેરનિરૂપણાત્ ॥ ૨૭ ॥
ભેદે જ્ઞાતે હિ ધર્મ્યાદિવિભાગસ્ય ચ વેદનમ્ ।
વિભેદેનૈવ ધર્મ્યાદૌ વિજ્ઞાતે ભેદવેદનમ્ ॥ ૨૮ ॥
ભેદાનિરૂપણાદેવ ભેદાભેદો ન સઙ્ગતઃ ।
અતશ્ચ કારણં નિત્યમેકમેવાદ્વયં સુરાઃ ॥ ૨૯ ॥
કુલાલાદેર્મૃદાદેશ્ચ ભેદે દૃષ્ટેઽપિ ભૂતલે ।
અચૈતન્યાન્મૃદાદેસ્તુ કુલાલાદિરપેક્ષ્યતે ॥ ૩૦ ॥
અત્ર કારણમદ્વૈતં શુદ્ધં ચૈતન્યમેવ હિ ।
તેન નાપેક્ષતે હ્યન્યત્કારણં ચેતનાત્મકમ્ ॥ ૩૧ ॥
સ્વયં ચેતનમપ્યેતત્કારણં ન કુલાલવત્ ।
અપેક્ષતે મૃદા તુલ્યમચિદ્રૂપં તુ કારણમ્ ॥ ૩૨ ॥
પ્રતીત્યા કેવલં શક્તિરચિદ્રૂપા તમોમયી ।
સર્વપ્રકારૈર્વિદ્વદ્ભિરનિરૂપ્યાઽસ્તિ શાઙ્કરી ॥ ૩૩ ॥
તયા દુર્ઘટકારિણ્યા તાદાત્મ્યેનૈવ સઙ્ગતમ્ ।
કારણં સકલસ્રષ્ટૃ સર્વસંહર્તૃ ચાસ્તિકાઃ ॥ ૩૪ ॥
પાલકં ચ સદા સચ્ચ ચિદ્રૂપત્વાત્સુરોત્તમાઃ ।
ચિદ્રૂપસ્ય તુ સત્યત્વં યુક્તમેવાસ્તિકાઃ સદા ॥ ૩૫ ॥
અચિદ્રૂપાહિરજ્જ્વાદેર્મૃષાત્વં સમ્મતં ખલુ ।
અતસ્તત્કારણં દેવાઃ સદેવૈકં ચ શાશ્વતમ્ ॥ ૩૬ ॥
ઇદં સર્વં જગત્પૂર્વં સદેવાઽસીત્સુરર્ષભાઃ ।
અસદાસીદિતિ ભ્રાન્તા વદન્તિ સુરપુઙ્ગવાઃ ॥ ૩૭ ॥
અસન્ન કારણં યુક્તં વસ્તુતત્ત્વનિરૂપણે ।
વન્ધ્યાપુત્રોઽપિ સર્વેષાં કારણં સ્યાત્સ્વયં ખલુ ॥ ૩૮ ॥
સ્વશક્ત્યાઽસચ્ચ સર્વેષાં કારણં ભવતીતિ ચેત્ ।
શક્તિરપ્યસતો નાસ્તિ સતો બીજસ્ય દર્શનાત્ ॥ ૩૯ ॥
અઙ્કુરોત્પાદિકા શક્તિઃ સદ્રૂપસ્યૈવ દૃશ્યતે ।
ખલુ બીજસ્ય સર્વત્ર નાસતસ્તદદર્શનાત્ ॥ ૪૦ ॥
સાઽપિ શક્તિઃ સતી કિંવાઽસતી સદસતી તુ વા ।
સતી ચેત્સા સતી શક્તિઃ કથં વન્ધ્યાસુતાશ્રયા ।
આશ્રયત્વં સતો દૃષ્ટં ખલુ લોકે ન ચાસતઃ ॥ ૪૧ ॥
સાઽસતી ચેત્કથં શક્તિઃ કાર્યનિર્વાહિકાઽસતી ॥ ૪૨ ॥
વન્ધ્યાપુત્રઃ સ્વયં નૈવ કાર્યનિર્વાહકઃ ખલુ ।
નિર્વાહકત્વધર્મશ્ચ સત એવ હિ દૃશ્યતે ॥ ૪૩ ॥
શક્તિઃ સદસતી સા ચેદ્દોષદ્વયસમાગમઃ ।
અતઃ સ્વશક્ત્યા ચાસત્તુ સર્વેષાં નૈવ કારણમ્ ॥ ૪૪ ॥
તસ્માત્સોઽયમસદ્વાદો જલ્પમાત્રં ન યુક્તિમાન્ ।
અતઃ સદેવ સર્વેષાં કારણં નાસદાસ્તિકાઃ ॥ ૪૫ ॥
સૃષ્ટેસ્તુ પ્રાગિદં સર્વં સદેવાઽઽસીત્તુ કારણમ્ ।
તચ્ચ કારણમાદ્યન્તવિનિર્મુક્તં સદદ્વયમ્ ॥ ૪૬ ॥
પૂર્વકલ્પપ્રપઞ્ચોત્થસંસ્કારેણાનુરઞ્જિતમ્ ।
કાલકર્મવિપાકેન સત્ત્વવૃત્તિસમાશ્રિતમ્ ॥ ૪૭ ॥
સૃષ્ટ્યર્થમૈક્ષત પ્રાજ્ઞા બહુ સ્યામિતિ શક્તિમત્ ।
પુનસ્તત્પૂર્વસંસ્કારાદાકાશં વાયુમાદિતઃ ॥ ૪૮ ॥
સૃષ્ટ્વા તેજસ્તતઃ સૃષ્ટ્વા પુનઃ સૃષ્ટ્વા ત્વપસ્તતઃ ।
અન્નશબ્દોદિતાં દેવાઃ સસર્જ પૃથિવીં પરામ્ ॥ ૪૯ ॥
તત્પુનઃ કારણં બ્રહ્મ તાનિ ભૂતાનિ પઞ્ચ ચ ।
એકૈકં દ્વિવિધં કૃત્વા તેષાં મધ્યે સુરોત્તમાઃ ॥ ૫૦ ॥
અંશાન્પઞ્ચ સમાદાય તેષામેકૈકમાસ્તિકાઃ ।
કૃત્વા ચતુર્ધા તેષ્વંશાનાદાય ચતુરઃ સુરાઃ ॥ ૫૧ ॥
યથાક્રમેણ ભૂતાનાં ચતુરસ્તાંશ્ચ કારણમ્ ।
યથાક્રમેણ ભૂતાર્ધેનૈકેનૈકં કરોતિ તત્ ॥ ૫૨ ॥
એવમંશાન્તરાનેતાનાદાય ચતુરઃ સ્વયમ્ ।
એકં ભૂતાન્તરાર્ધેન કરોતિ ક્રમશઃ સુરાઃ ॥ ૫૩ ॥
એવં ભૂતાનિ સર્વાણિ પઞ્ચીકૃત્ય સુરર્ષભાઃ ।
અણ્ડાનિ ભુવનાન્યાશુ કરોતિ બ્રહ્મ કારણમ્ ॥ ૫૪ ॥
અણ્ડજં જારજં ચૈવ સ્વેદજં ચોદ્ભિજં તથા ।
કરોતિ કાલપાકેન પ્રાણિકર્મવશેન ચ ॥ ૫૫ ॥
બ્રહ્મ સર્વત્ર ચિદ્રૂપેણૈવાનુપ્રાપ્ય સાત્ત્વિકાઃ ।
પૃથઙ્નામાનિ રૂપાણિ કુરુતે પૂર્વકલ્પવત્ ॥ ૫૬ ॥
ઇદં સર્વં જગત્સત્યમિવ ભાતમપિ સ્વતઃ ।
કારણવ્યતિરેકેણ નાસ્ત્યેવાત્ર ન સંશયઃ ॥ ૫૭ ॥
યદ્ગ્ને રોહિતં રૂપં તદ્રૂપં તેજસઃ સદા ।
યચ્છુક્લં તદપાં રૂપં યત્કૃષ્ણં ભૌમમેવ તત્ ॥ ૫૮ ॥
નાસ્તિ રૂપાતિરેકેણ સદા સોઽગ્નિઃ સુરર્ષભાઃ ।
વાચારમ્ભણમાત્રો હિ વિકારો વહ્નિસઞ્જ્ઞિતઃ ॥ ૫૯ ॥
ત્રીણિ રૂપાણિ હે દેવા એવ સત્યં ન ચાનલઃ ।
યદ્ભાનો રોહિતં રૂપં તદ્રૂપં તેજસઃ સદા ॥ ૬૦ ॥
યચ્છુક્લં તદપાં રૂપં યત્કૃષ્ણં ભૌમમેવ તત્ ।
નાસ્તિ રૂપાતિરેકેણ સદાઽઽદિત્યો ન સંશયઃ ॥ ૬૧ ॥
ભ્રાન્ત્યા કેવલમાદિત્ય ઇત્યાહુરવિવેકિનઃ ।
એવં ચન્દ્રશ્ચ વિજ્ઞેયો વિદ્યુચ્ચ સુરપુઙ્ગવાઃ ॥ ૬૨ ॥
ઘટકુડ્યાદયો ભાવા ભૂતાનિ ભુવનાનિ ચ ।
સર્વં બ્રહ્માતિરેકેણ નાસ્તિ બ્રહ્મૈવ સત્સદા ॥ ૬૩ ॥
પૂર્વપૂર્વભ્રમોત્પન્નવાસનાયા બલેન તુ ।
દેહેન્દ્રિયાદિસઙ્ઘાતેઽહમ્મતિર્જાયતે દૃઢમ્ ॥ ૬૪ ॥
દેહેન્દ્રિયાદયો ભાવા નાહમર્થા નિરૂપણે ।
ભૌતિકત્વાચ્ચ ભૂતાંશૈઃ સદૈવાપ્યાયિતત્વતઃ ॥ ૬૫ ॥
મૃદમ્ભસા યથા ભિત્તિર્નિર્મિતા વૈ મૃદમ્ભસા ।
આપ્યાયતે તથા ભુક્તૈર્ભૂતૈર્દેહાદયોઽપિ ચ ॥ ૬૬ ॥
અતો દેહાદિસઙ્ઘાતેઽહમ્મમેત્યાદિકાં મતિમ્ ।
વિસૃજ્ય સાક્ષિચૈતન્યે વિદ્વાન્કુર્યાદહમ્મતિમ્ ॥ ૬૭ ॥
દધ્નઃ સર્પિર્યથા જાતં મન્થનેન સુરર્ષભાઃ ।
તથા બુદ્ધ્યાદયો ભાવા ભૂતેભ્યશ્ચોદ્ભવન્તિ હિ ॥ ૬૮ ॥
ભૌતિકં દેહસઙ્ઘાતં વિસૃજ્ય મતિમાન્પુનઃ ।
સર્વસાક્ષિણિ ચિદ્રૂપે કુર્યાન્નિત્યમહમ્મતિમ્ ॥ ૬૯ ॥
અન્નેનાપ્યાયતેઽભુક્તે નાધીતં તસ્ય ભાસતે ।
તતોઽપિ બુદ્ધિરન્નસ્ય કાર્યમેવ ન સંશયઃ ॥ ૭૦ ॥
અતોઽપિ બુદ્ધિમન્નસ્ય કાર્યં ત્યક્ત્વા વિવિક્તધીઃ ।
સર્વસાક્ષિણિ ચિદ્રૂપે કુર્યાન્નિત્યમહમ્મતિમ્ ॥ ૭૧ ॥
દેહેન્દ્રિયાદિસઙ્ઘાતેઽહમ્મમેત્યાદિકાં મતિમ્ ।
ત્યક્ત્વા સ્વાત્મનિ ચિદ્રૂપે યદાઽપીતો ભવત્યયમ્ ॥ ૭૨ ॥
તદા સ્વપિતિ દુઃખાદિદર્શનં ચ ન વિદ્યતે ।
સ્વાત્મરૂપસુખપ્રાપ્તિરેવં દૃષ્ટાઽસ્ય દેહિનઃ ॥ ૭૩ ॥
અતોઽપિ મતિમાન્નિત્યં ત્યક્ત્વા દેહાદિગાં ધિયમ્ ।
સર્વસાક્ષિણિ ચિદ્રૂપે સાક્ષાત્કુર્યાદહમ્મતિમ્ ॥ ૭૪ ॥
યદિદં સાક્ષિણા વેદ્યં તત્સર્વં બ્રહ્મ કેવલમ્ ।
તત્સત્યં પૂર્ણચૈતન્યં તત્ત્વમર્થો ન સંશયઃ ॥ ૭૫ ॥
ત્વંશબ્દાર્થો ય આભાતિ સોઽહંશબ્દાર્થ એવ હિ ।
યોઽહંશબ્દાર્થ આભાતિ સ ત્વંશબ્દાર્થ એવ હિ ॥ ૭૬ ॥
ત્વમહંશબ્દલક્ષ્યાર્થઃ સાક્ષાત્પ્રત્યક્ચિતિઃ પરા ।
તચ્છબ્દસ્ય ચ લક્ષ્યાર્થઃ સૈવ નાત્ર વિચારણા ॥ ૭૭ ॥
ત્વમહંશબ્દવાચ્યાર્થસ્યૈવ દેહાદિવસ્તુનઃ ।
ન તચ્છબ્દાર્થતાં વક્તિ શ્રુતિસ્તત્ત્વમસીતિ સા ॥ ૭૮ ॥
તદર્થૈક્યવિરુદ્ધાંશં ત્યક્ત્વા વાચ્યગતં શ્રુતિઃ ।
અવિરુદ્ધચિદાકારં લક્ષયિત્વા બ્રવીતિ હિ ॥ ૭૯ ॥
તદર્થે ચ ત્વમર્થૈક્યવિરુદ્ધાંશં વિનૈવ તુ ।
કારણત્વાદિવાચ્યસ્થં લક્ષયિત્વા તુ કેવલમ્ ॥ ૮૦ ॥
ચિદાકારં પુનસ્તસ્ય ત્વમર્થૈક્યં બ્રવીતિ ચ ।
તત્ત્વંશબ્દાર્થલક્ષ્યસ્ય ચિન્માત્રસ્ય પરાત્મનઃ ॥ ૮૧ ॥
એકત્વં યત્સ્વતઃસિદ્ધં સ હિ વાક્યાર્થ આસ્તિકાઃ ।
ઇતોઽન્યથા યો વાક્યાર્થઃ સોઽવાક્યાર્થો ન સંશયઃ ॥ ૮૨ ॥
એકત્વપ્રમિતિં વાક્યં ન કરોતિ સુરર્ષભાઃ ।
વ્યાવહારિકમજ્ઞાનં બાધતે વિદ્યયૈવ તુ ॥ ૮૩ ॥
સદા પ્રમિતમેકત્વં સ્વત એવ ન ચાન્યતઃ ।
અતો ન પ્રમિતિં વાક્યં કુરુતેઽજ્ઞાનબાધકમ્ ॥ ૮૪ ॥
વસ્તુતો નાસ્તિ ચાજ્ઞાનં ચિત્પ્રકાશવિરોધતઃ ।
અતો વાક્યં ન ચાજ્ઞાનબાધકં ચ નિરૂપણે ॥ ૮૫ ॥
એકત્વં યત્પુરા પ્રોક્તં તત્સ્વયં સેદ્ધુમર્હતિ ।
ન પ્રમાણેન માનાનિ તસ્મિન્કુણ્ઠીભવન્તિ હિ ॥ ૮૬ ॥
વ્યાવહારિકમજ્ઞાનમપિ બ્રહ્મૈવ વસ્તુતઃ ।
અજ્ઞાનમિતિ વાર્તાઽપિ ત્વર્થસદ્ભાવ એવ હિ ॥ ૮૭ ॥
સત એવ હિ સદ્ભાવો નાસતઃ સૂક્ષ્મદર્શને ।
સદસત્કોટિનિર્મુક્તમિત્યુક્તિશ્ચાર્થભાસને ।
ખલુ નાભાસતે ભાનં બ્રહ્મ વસ્ત્વેવ કેવલમ્ ॥ ૮૮ ॥
ભાનસમ્બન્ધતોઽભાનમિતિ વાર્તાઽપ્યસઙ્ગતા ॥ ૮૯ ॥
સમ્બન્ધિરૂપસદ્ભાવે સતિ સમ્બન્ધસમ્ભવઃ ।
સદ્ભાવે સતિ સમ્બન્ધિરૂપં બ્રહ્મૈવ કેવલમ્ ॥ ૯૦ ॥
અનિરૂપિતરૂપેણ સદ્ભાવ ઇતિ ચેન્મતમ્ ।
અનિરૂપિતરૂપસ્ય રૂપં તુ બ્રહ્મ કેવલમ્ ।
બ્રહ્મૈવ રૂપં નૈવાન્યન્ન રૂપમપરસ્ય હિ ॥ ૯૧ ॥
અસ્તિ ચેદપરસ્યાપિ રૂપં તર્હિ સુરોત્તમાઃ ।
રૂપરૂપેણ રૂપં ચ બ્રહ્મરૂપં ભવેત્ખલુ ॥ ૯૨ ॥
બ્રહ્મરૂપેણ નાન્યસ્ય રૂપં રૂપાન્તરેણ ચેત્ ॥ ૯૩ ॥
તર્હિ રૂપાન્તરં રૂપાદ્ભિન્નં વાઽભિન્નમેવ વા ।
ભિન્નાભિન્નં ન વા ભિન્નં યદિ રૂપાદ્વિભેદતઃ ॥ ૯૪ ॥
તુચ્છવત્તદરૂપં સ્યાદભિન્નં ચેત્તદેવ તત્ ।
ઉક્તદોષદ્વયાપત્તેર્ભિન્નાભિન્નં ન તદ્ભવેત્ ॥ ૯૫ ॥
અત એવ સુરશ્રેષ્ઠા અનિરૂપિતરૂપતઃ ।
સદ્ભાવ ઇતિ વાર્તા ચ વાર્તૈવ ખલુ કેવલમ્ ॥ ૯૬ ॥
તસ્માદજ્ઞાનમેવૈતદ્બ્રહ્મૈવ સતતોદિતમ્ ।
અજ્ઞાનમયમેવેદં સર્વમિત્યપિ ભાષણમ્ ।
નૈવ ભાષણમજ્ઞાનાભાવાદેવ શિવં વિના ॥ ૯૭ ॥
તસ્માદજ્ઞાનમજ્ઞાનકાર્યં ચ સુરપુઙ્ગવાઃ ॥ ૯૮ ॥
એકં બ્રહ્મૈવ નૈવાન્યદિતિ મે નિશ્ચિતા મતિઃ ।
ઐતદાત્મ્યમિદં સર્વમિત્યાહ હિ પરા શ્રુતિઃ ॥ ૯૯ ॥
સાક્ષાદર્થસ્વભાવેન શ્રુતિઃ સેયં પ્રવર્તતે ।
શ્રોતુશ્ચિત્તાવિપાકેન વિષણ્ણા વિવશા શ્રુતિઃ ॥ ૧૦૦ ॥
ક્વચિત્કદાચિદન્યાર્થં વક્તિ ચ બ્રહ્મણઃ પૃથક્ ।
સાધ્યસાધનસમ્બન્ધકથનં ફલભાષણમ્ ॥ ૧૦૧ ॥
જગદ્વૈચિત્ર્યનિર્દેશો ધર્માધર્માર્થભાષણમ્ ।
વર્ણાશ્રમવિભાગોક્તિસ્તદ્ધર્મોક્તિસ્તથૈવ ચ ॥ ૧૦૨ ॥
શોભનાશોભનોક્તિશ્ચ ભૂતભૌતિકભાષણમ્ ।
શબ્દાનાં ભેદનિર્દેશસ્તથાઽર્થાનાં ચ ભાષણમ્ ॥ ૧૦૩ ॥
આત્મનોઽન્યસ્ય સર્વસ્ય સદ્ભાવોક્તિઃ સુરર્ષભાઃ ।
મિથ્યાત્વભાષણં તસ્ય માયાસદ્ભાવભાષણમ્ ॥ ૧૦૪ ॥
માયાત્વોક્તિશ્ચ માયાયા બન્ધ ઇત્યભિભાષણમ્ ।
ગુરુશિષ્યકથોક્તિશ્ચ બ્રહ્મવિદ્યાભિભાષણમ્ ॥ ૧૦૫ ॥
શાસ્ત્રાણામપિ નિર્દેશસ્તર્કાણામપિ ભાષણમ્ ।
અન્યદ્વિતર્કજાલં યત્તદુક્તિશ્ચ સમાસતઃ ।
અન્યાર્થેન પરં બ્રહ્મ શ્રુતિઃ સાધ્વી ન તત્પરા ॥ ૧૦૬ ॥
ચિત્તપાકાનુગુણ્યેન શ્રોતૄણાં પરમા શ્રુતિઃ ।
સોપાનક્રમતો દેવા મન્દં મન્દં હિતં નૃણામ્ ॥ ૧૦૭ ॥
ઉપદિશ્ય વિષણ્ણાઽપિ પુનઃ પક્વાધિકારિણઃ ।
ઐતદાત્મ્યમિદં સર્વમિત્યાહ પરમાદ્વયમ્ ॥ ૧૦૮ ॥
જગજ્જીવેશ્વરત્વાદિવિચિત્રવિભવં વિના ।
કેવલં ચિત્સદાનન્દબ્રહ્માત્મૈક્યપરા શ્રુતિઃ ॥ ૧૦૯ ॥
જગજ્જીવેશ્વરત્વાદિ સર્વં બ્રહ્મૈવ કેવલમ્ ।
ઇતિ સ્વપૂર્ણતાજ્ઞાનં પરમાદ્વૈતવેદનમ્ ॥ ૧૧૦ ॥
ઇતોઽન્યદ્યત્પરિજ્ઞાનં તદજ્ઞાનં ન સંશયઃ ।
વિચારેણાયમેવાર્થસ્ત્વયમેવાવિચારણે ॥ ૧૧૧ ॥
ન કદાચિદ્વિશેષોઽસ્તીત્યેતજ્જ્ઞાનં સુદુર્લભમ્ ॥ ૧૧૨ ॥
યથા યથા સ્વભાવેન યદ્યદ્ભાતિ સુરર્ષભાઃ ।
તથા તથા શિવો ભાતિ સ્વયમેવ ન ચાપરઃ ॥ ૧૧૩ ॥
યથા યથા પ્રભા સાક્ષાચ્છામ્ભવી સા ન ચાપરા ।
ઇતિ નિશ્ચયવિજ્ઞાનં પરમાદ્વૈતવેદનમ્ ॥ ૧૧૪ ॥
યથા યથાઽવભાસોઽયં શિવ એવેતિ પશ્યતિ ।
તથા તથા મહાદેવં ભજતેઽયત્નતસ્તુ સઃ ॥ ૧૧૫ ॥
યથા યથા પ્રથા પુંસસ્તદ્વસ્તુષ્વનવસ્થિતા ।
તથા તથાઽનુસન્ધાનં સ્વભાવેનૈવ પૂજનમ્ ॥ ૧૧૬ ॥
શિવરૂપતયા સર્વં યો વેદ સ હિ તત્ત્વવિત્ ।
અશિવં વેદ યત્કિઞ્ચિત્સ એવ પરિમોહિતઃ ॥ ૧૧૭ ॥
શિવાદન્યતયા કિઞ્ચિદપિ યો વેદ સોઽધમઃ ।
શિવસ્યૈવાપચારં હિ કુરુતે સ પશુર્નરઃ ॥ ૧૧૮ ॥
શિવરૂપતયા સર્વં યસ્ય ભાતિ સ્વભાવતઃ ।
સ્વેચ્છાચારઃ સમાચારસ્તસ્ય ચાર્ચા ચ શૂલિનઃ ॥ ૧૧૯ ॥
યથા યથા પ્રભા શમ્ભોઃ પ્રથા સા સા તદર્ચનમ્ ।
ઇત્યયત્નેન વિજ્ઞાનાત્પૂજ્યતે પરમેશ્વરઃ ॥ ૧૨૦ ॥
ક્રીડયા જગદાકારા નાન્યતશ્ચાત્મદેવતા ।
ક્રીડયૈવાત્મનાઽઽત્માનં ભુઙ્ક્તે સા તદ્ધિ વેદનમ્ ॥ ૧૨૧ ॥
ઇન્દ્રિયાકારભાસા સા વિષયાકારભાસનમ્ ।
ક્રીડયા દેવતા ભુઙ્ક્તે સ્વત ઇત્યર્ચનં મતમ્ ॥ ૧૨૨ ॥
પરમાદ્વૈતવિજ્ઞાનમિદં ભવભયાપહમ્ ।
ભવપ્રસાદતો લભ્યં ભાવનારહિતં પરમ્ ॥ ૧૨૩ ॥
યથા નક્તન્દૃશઃ સૂર્યપ્રકાશો નાવભાસતે ।
તથેદં પરમાદ્વૈતં મનુષ્યાણાં ન ભાસતે ॥ ૧૨૪ ॥
પ્રસાદાદેવ રુદ્રસ્ય શ્રદ્ધયા સ્વસ્ય ધૈર્યતઃ ।
દેશિકાલોકનાચ્ચૈવ કર્મસામ્યે પ્રકાશતે ॥ ૧૨૫ ॥
બહુપ્રકારં બહુશઃ શ્રુતિઃ સાધ્વી સનાતની ।
એવમેતં મહાયાસાદર્થં વદતિ દુઃખિનામ્ ॥ ૧૨૬ ॥
શિવ એવાસ્તિ નૈવાન્યદિતિ યો નિશ્ચયઃ સ્થિરઃ ।
સદા સ એવ સિદ્ધાન્તઃ પૂર્વપક્ષાસ્તથા પરે ॥ ૧૨૭ ॥
અયમેવ હિ વેદાર્થો નાપરઃ પરમાસ્તિકાઃ ।
ગૃહ્ણામિ પરશું તપ્તં સત્યમેવ ન સંશયઃ ॥ ૧૨૮ ॥
અયમેવ હિ સત્યાર્થો નાપરઃ પરમાસ્તિકાઃ ।
વિશ્વાસાર્થં શિવં સ્પૃષ્ટ્વા ત્રિર્વઃ શપથયામ્યહમ્ ॥ ૧૨૯ ॥
અયમેવ હિ વેદાર્થો નાપરઃ પરમાસ્તિકાઃ ।
અન્યથા ચેત્સુરાઃ સત્યં મૂર્ધા મેઽત્ર પતિષ્યતિ ॥ ૧૩૦ ॥
અયમેવ હિ સત્યાર્થો નાપરઃ પરમાસ્તિકાઃ ।
અત્રૈવ સન્નિધિં દેવો વિશ્વાસાર્થં કરિષ્યતિ ॥ ૧૩૧ ॥
સૂત ઉવાચ –
એવમુક્ત્વા તુ ભગવાન્બ્રહ્મા સર્વહિતે રતઃ ।
પ્રણમ્ય દણ્ડવદ્ભૂમૌ ભક્ત્યા પરવશોઽભવત્ ॥ ૧૩૨ ॥
અસ્મિન્નવસરે શ્રીમાઞ્શઙ્કરઃ શશિશેખરઃ ।
નીલકણ્ઠો વિરૂપાક્ષઃ સામ્બઃ સાક્ષાદ્ઘૃણાનિધિઃ ॥ ૧૩૩ ॥
બ્રહ્મવિષ્ણુમહેશાદ્યૈરુપાસ્યો ગુણમૂર્તિભિઃ ।
આવિર્બભૂવ સર્વજ્ઞસ્તત્રૈવ સુરસન્નિધૌ ॥ ૧૩૪ ॥
આસનં વિમલં દિવ્યં શિવાર્હં હૈમમદ્ભુતમ્ ।
આગતં તત્ર ભગવાનાસ્તે તસ્મિન્યથાસુખમ્ ॥ ૧૩૫ ॥
વિષ્ણુર્વિશ્વજગત્કર્તા શિવસ્યામિતતેજસઃ ।
બુદ્ધ્વોદ્યોગં મહાપ્રીતસ્તત્ર સન્નિહિતોઽભવત્ ॥ ૧૩૬ ॥
પુષ્પવૃષ્ટિરભવત્પુનઃ પુનઃ
શબ્દિતં ચ મુનિભિઃ સનાતનૈઃ ।
શુદ્ધવેદવચનૈઃ સુશોભનૈ-
ર્ભક્તિમદ્ભિરપિ પૂજનં કૃતમ્ ॥ ૧૩૭ ॥
ઉચ્ચમન્દમૃદુતીવ્રકાહલૈઃ
શબ્દિતં ચ પટહાદિભિસ્તથા ।
તાલમાનકુશલૈસ્તથા પરૈ-
ર્ભેરિકાદિકુશલૈઃ સુઘોષિતમ્ ॥ ૧૩૮ ॥
અપ્સરોભિરપિ નર્તનં કૃતં
ગાયનૈશ્ચ સહિતૈર્મહત્તરૈઃ ।
ગીતમાશુ કવિભિશ્ચ કીર્તિતં
સ્થાનમીશદૃશિગોચરં દ્વિજાઃ ॥ ૧૩૯ ॥
વિસ્મિતાશ્ચ મુનયશ્ચ કેચન
શ્રદ્ધયૈવ શિરસા ચ નર્તિતાઃ ।
મુષ્ટિયુદ્ધમપિ કુર્યુરાસ્તિકાઃ
શ્રદ્ધયૈવ પરયા ચ કેચન ॥ ૧૪૦ ॥
મસ્તકેન મનુજાનતિપ્રિયાન્
પૃષ્ઠતશ્ચ ચરણેન પાણિના ।
દણ્ડરજ્જુશિબિકાદિભિસ્તથા
કેચિદશ્વનિકરૈર્વહન્તિ ચ ॥ ૧૪૧ ॥
બન્ધનં ચ નિગડૈશ્ચ ગર્વિતા
મોચનં ચ મનુજાનતિપ્રિયાન્ ।
કુર્યુરસ્ત્રનિકરૈશ્ચ કેચન
ચ્છેદનં ચ વિવશાશ્ચ કેચન ॥ ૧૪૨ ॥
અન્યોન્યમાલિઙ્ગનમાચરન્તિ
પ્રિયેણ કેચિન્મુનયશ્ચ કેચિત્ ।
ધાવન્તિ વેગેન પટં વિસૃજ્ય
પ્રિયેણ ચાન્યાનપિ તાડયન્તિ ॥ ૧૪૩ ॥
વિલોક્ય સર્વં શિવયા શિવોઽપિ
પ્રહૃષ્ટચિત્તસ્તુ નિવાર્ય સર્વાન્ ।
હરિં વિરઞ્ચિં ચ સુરાનશેષા-
નતિપ્રિયેણૈવ નિરીક્ષ્ય વિપ્રાઃ ॥ ૧૪૪ ॥
ઉવાચ સત્યં કરુણાનિધાનઃ
શ્રુતિપ્રમાણૈકસુનિશ્ચિતાર્થઃ ।
હિતાય લોકસ્ય સુરાસુરાદ્યૈઃ
પ્રપૂજનીયશ્ચ સદા મહેશઃ ॥ ૧૪૫ ॥
ઈશ્વર ઉવાચ :
અહં હિ સર્વં ન ચ કિઞ્ચિદન્ય-
ન્નિરૂપણાયામનિરૂપણાયામ્ ।
ઇયં હિ વેદસ્ય પરા હિ નિષ્ઠા
મમાનુભૂતિશ્ચ ન સંશયશ્ચ ॥ ૧૪૬ ॥
અહં સદાઽધશ્ચ યથાઽહમૂર્ધ્વં
ત્વહં પુરસ્તાદહમેવ પશ્ચાત્ ।
અહં ચ સવ્યેતરમાસ્તિકાસ્તથા
ત્વહં સદૈવોત્તરતોઽન્તરાલમ્ ॥ ૧૪૭ ॥
પરોક્ષરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહં
તથાઽપરોક્ષેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
અનાત્મરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહં
સદાત્મરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૪૮ ॥
જૈવેન રૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્
તથેશરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
અજ્ઞાનરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્
વિજ્ઞાનરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૪૯ ॥
સંસારરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્
કૈવલ્યરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
શિષ્યાદિરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્
ગુર્વાદિરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૫૦ ॥
વેદાદિરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહં
સ્મૃત્યાદિરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
પુરાણરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહં
કલ્પાદિરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૫૧ ॥
પ્રમાતૃરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહં
પ્રમાણરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
પ્રમેયરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહં
મિતિસ્વરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૫૨ ॥
કર્તૃસ્વરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહં
ક્રિયાસ્વરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
તદ્ધેતુરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહં
ફલસ્વરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૫૩ ॥
ભોક્તૃસ્વરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહં
ભોગસ્વરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
તદ્ધેતુસ્વરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહં
ભોગ્યસ્વરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૫૪ ॥
પુણ્યસ્વરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહં
પાપસ્વરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
સુખસ્વરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહં
દુઃખસ્વરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૫૫ ॥
રુદ્રપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
વિષ્ણુપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
બ્રહ્મપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
દેવપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૫૬ ॥
મર્ત્યપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
તિર્યક્પ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
કૃમિપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
કીટપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૫૭ ॥
વૃક્ષપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
ગુલ્મપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
લતાપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
તૃણપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૫૮ ॥
કલાપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
ઘટપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
પટપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
કુડ્યાદિભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૫૯ ॥
અન્નપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
પાનપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
વનપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
ગિરિપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૬૦ ॥
નદીપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
નદપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
સમુદ્રપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
તટપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૬૧ ॥
તડાગભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
અભ્રપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
નક્ષત્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
ગ્રહપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૬૨ ॥
મેઘપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
વિદ્યુત્પ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
યક્ષપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
રક્ષઃપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૬૩ ॥
ગન્ધર્વભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
સિદ્ધપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
અણ્ડપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
લોકપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૬૪ ॥
દેશપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
ગ્રામપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
ગૃહપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
મઠપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૬૫ ॥
કટપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
પ્રાકારભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
પુરપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
પુરીપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૬૬ ॥
વ્યોમાદિભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
શબ્દાદિભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
શરીરભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
પ્રાણપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૬૭ ॥
શ્રોત્રાદિભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
પદાદિભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
મનઃપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
બુદ્ધિપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૬૮ ॥
અહમ્પ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
ચિત્તપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
સઙ્ઘાતભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
જન્માદિભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૬૯ ॥
જાગ્રત્પ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
સ્વપ્નપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
સુષુપ્તિભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
તુરીયભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૭૦ ॥
દૃશ્યપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહં
દ્રષ્ટૃપ્રભેદેન સુસંસ્થિતોઽહમ્ ।
સાક્ષિસ્વરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહં
સર્વસ્વરૂપેણ સુસંસ્થિતોઽહમ્ ॥ ૧૭૧ ॥
અસ્તિનાસ્તિવચનેન ભાષિતં
ભાતિશબ્દપરિભાષિતં તથા ।
ભાનહીનપરિભાષિતં ચ મે
રૂપમેવ હિ ન સંશયઃ ક્વચિત્ ॥ ૧૭૨ ॥
શબ્દગોચરતયા સ્થિતં સદા
શબ્દગોચરવિહીનરૂપતઃ ।
યત્સ્થિતં તદહમેવ સન્તતં
પ્રત્યયેઽપિ ગતિરેવમેવ હિ ॥ ૧૭૩ ॥
નિત્યશુદ્ધપરિબુદ્ધમુક્તતાં
યસ્ય નિત્યમિતિ વક્તિ વાક્ શ્રુતેઃ ।
તસ્ય સત્યસુખબોધપૂર્ણતા
તથ્યમેવ મમ નાસ્તિ સંશયઃ ॥ ૧૭૪ ॥
યત્સ્વરૂપમહમાત્મના તથા
યત્સ્વરૂપમિદમાત્મનૈવ તુ ।
ભાતિ તત્તુ મમ ચિદ્વપુઃ સદા
ભાતિ નાન્યદિતિ નિશ્ચયો મમ ॥ ૧૭૫ ॥
અહં સમસ્તં મમ રૂપતઃ પૃથઙ્
ન કિઞ્ચિદસ્તીતિ સુનિશ્ચયઃ કૃતઃ ।
મયા તુ વેદાન્તવચોભિરઞ્જસા
પિતામહેનાપિ ચ સત્યમીરિતમ્ ॥ ૧૭૬ ॥
અત્ર સંશયમતિર્વિનશ્યતિ
ભ્રષ્ટ એવ પરમાર્થદર્શનાત્ ।
અત્ર નિશ્ચયમતિસ્તુ મુચ્યતે
કષ્ટરૂપભવપાશબન્ધનાત્ ॥ ૧૭૭ ॥
સૂત ઉવાચ ।
એવમુક્ત્વા મહાદેવઃ સામ્બઃ સંસારમોચકઃ ।
સમાલિઙ્ગ્ય મહાવિષ્ણું બ્રહ્માણમપિ સાદરમ્ ॥ ૧૭૮ ॥
વિલોક્ય દેવાનખિલાન્વિશુદ્ધેનૈવ ચેતસા ।
ભદ્રમસ્તુ સુરશ્રેષ્ઠા યુષ્માકમિતિ ચાબ્રવીત્ ॥ ૧૭૯ ॥
દેવાશ્ચ દેવદેવેશં પ્રસન્નં કરુણાનિધિમ્ ।
પૂજયામાસુરાહ્લાદાત્પત્રપુષ્પફલાદિભિઃ ॥ ૧૮૦ ॥
વિષ્ણુર્વિશ્વજગત્કર્તા વિશ્વેશાઙ્ઘ્રિસરોરુહમ્ ।
સ્વમૂર્ધ્નિ ભક્ત્યા નિક્ષિપ્ય પુનઃ પરવશોઽભવત્ ॥ ૧૮૧ ॥
પિતામહોઽપિ સર્વાત્મા શિવપાદામ્બુજદ્વયમ્ ।
સ્વમૂર્ધ્નિ ભક્ત્યા નિક્ષિપ્ય પુનઃ પરવશોઽભવત્ ॥ ૧૮૨ ॥
દેવદેવો મહાદેવઃ સામ્બઃ સંસારમોચકઃ ।
નનર્ત પરમં ભાવમૈશ્વરં સમ્પ્રદર્શયન્ ॥ ૧૮૩ ॥
કરતાલં મહાદેવી કરુણાસાગરા પરા ।
ચકાર પરમપ્રીત્યા સમાલોક્ય મહેશ્વરમ્ ॥ ૧૮૪ ॥
વિષ્ણુર્બ્રહ્મા સુરાઃ સર્વે તત્ર સન્નિહિતા જનાઃ ।
સર્વે સન્તોષતસ્તત્ર નૃત્યન્તિ સ્મ યથાબલમ્ ॥ ૧૮૫ ॥
દેવદેવો મહાદેવો મહાનન્દોદધિર્દ્વિજાઃ ।
વિલોક્ય સર્વાન્સુપ્રીતસ્તત્રૈવાન્તર્હિતોઽભવત્ ॥ ૧૮૬ ॥
વિષ્ણુર્બ્રહ્માણમાલિઙ્ગ્ય વિલોક્ય સકલાન્સુરાન્ ।
પ્રસન્નઃ પદ્મયા સાર્ધં વૈકુણ્ઠમગમત્પ્રભુઃ ॥ ૧૮૭ ॥
બ્રહ્માઽપિ વિસ્મયાપન્નો વિલોક્ય સકલાન્સુરાન્ ।
અવશઃ સન્પુનશ્ચાહ શ્રદ્ધયૈવ તુ કેવલમ્ ॥ ૧૮૮ ॥
બ્રહ્મોવાચ ।
વિદ્યાઃ સર્વા નૃણાં સાક્ષાત્સંસારસ્ય પ્રવર્તિકાઃ ।
આત્મવિદ્યા તુ સંસારતમસઃ પ્રતિઘાતિની ॥ ૧૮૯ ॥
આત્મવિદ્યાવિહીનસ્ય શોકસાગર એવ હિ ।
મુક્તિરેવાત્મનિષ્ઠસ્ય નાસ્તિ સંશયકારણમ્ ॥ ૧૯૦ ॥
યત્રાન્યત્પશ્યતિ પ્રાણી શૃણોત્યન્યત્તથૈવ ચ ।
અન્યજ્જાનાતિ ચાલ્પં તદ્યદલ્પં મર્ત્યમેવ તત્ ॥ ૧૯૧ ॥
યત્ર પશ્યતિ નાન્યચ્ચ ન શૃણોત્યન્યદાસ્તિકાઃ ।
અન્યચ્ચ ન વિજાનાતિ સ ભૂમા સુરપુઙ્ગવાઃ ॥ ૧૯૨ ॥
યો વૈ ભૂમા સુખં તદ્ધિ તદ્ધિ કૈવલ્યમુત્તમમ્ ।
નાલ્પે ચાસ્તિ સુખં તસ્માન્મહાદ્વૈતપરો ભવેત્ ॥ ૧૯૩ ॥
મહાદ્વૈતપરસ્યાસ્ય ન નાશો જન્મ નૈવ ચ ।
નૈવ ગત્યાગતી નાન્યદ્બન્ધનં ન વિમોચનમ્ ॥ ૧૯૪ ॥
અત્રૈવ લીયતે સમ્યક્સર્વમાત્મતયા સ્વતઃ ।
ઘૃતકાઠિન્યવત્સ્વપ્નપ્રપઞ્ચપ્રતિભાસવત્ ॥ ૧૯૫ ॥
સર્વમેતદતિશોભનં પરં કેવલં કરુણયૈવ ભાષિતમ્ ।
દેવદેવચરણપ્રસાદતો નેતરદ્ધિ કથનીયમસ્તિ વઃ ॥ ૧૯૬ ॥
ઇતિ બ્રહ્મગીતાસૂપનિષત્સુ
આદેશકથનં નામ પઞ્ચમોઽધ્યાયઃ ॥ ૫ ॥
॥ અથ ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ ॥
॥ દહરોપાસનવિવરણમ્ ॥
બ્રહ્મોવાચ ।
અસ્મિન્બ્રહ્મપુરે વેશ્મ દહરં યદિદં સુરાઃ ।
પુણ્ડરીકં તુ તન્મધ્ય આકાશો દહરોઽસ્તિ તુ ॥ ૧ ॥
સ શિવઃ સચ્ચિદાનન્દઃ સોઽન્વેષ્ટવ્યો મુમુક્ષિભિઃ ।
સ વિજિજ્ઞાસિતવ્યશ્ચ વિના સઙ્કોચમાસ્તિકાઃ ॥ ૨ ॥
સ્વાભિવ્યઞ્જકસઙ્કોચત્સઙ્કોચપ્રતિભાઽઽત્મનઃ ।
ન સ્વરૂપેણ ચિદ્રૂપં સર્વવ્યાપિ સદા ખલુ ॥ ૩ ॥
જ્ઞાતરૂપેણ ચાજ્ઞાતસ્વરૂપેણ ચ સાક્ષિણઃ ।
સર્વં ભાતિ તદાભાતિ તતસ્તદ્વ્યાપિ સર્વદા ॥ ૪ ॥
સ્વયં સેદ્ધુમશક્યં હિ જડાત્મકમિદં જગત્ ।
ચિત્સમ્બન્ધબલેનૈવ ખલુ ભાતિ ન ચાન્યથા ॥ ૫ ॥
અતોઽવભાસ્યં સકલં વ્યાપ્ય તદ્ભાસકઃ શિવઃ ।
સ્વતો વ્યાપી ન ચાવ્યાપી સઙ્કોચશ્ચાન્યસઙ્ગમાત્ ॥ ૬ ॥
યાવાન્વા અયમાકાશસ્તાવાનાકાશ આન્તરઃ ।
દ્યાવાપૃથ્વી ઉભે અસ્મિન્નન્તરેવ સમાહિતે ॥ ૭ ॥
ઉભાવગ્નિશ્ચ વાયુશ્ચ સૂર્યાચન્દ્રમસાવુભૌ ।
નક્ષત્રાણિ ચ વિદ્યુચ્ચ યચ્ચાસ્તિત્વેન ભાસતે ॥ ૮ ॥
યચ્ચ નાસ્તિતયા ભાતિ સર્વં તસ્મિન્સમાહિતમ્ ।
અતઃ સર્વાશ્રયઃ શમ્ભુઃ સર્વવ્યાપી સ્વભાવતઃ ॥ ૯ ॥
એષ આત્મા પરો વ્યાપી પાપ્મભિઃ સકલૈઃ સદા ।
અસૌ ચા(ના)પહતઃ સાક્ષી વિમૃત્યુર્વિજરઃ સુરાઃ ॥ ૧૦ ॥
વિશોકો વિજિઘત્સોઽપિપાસઃ સત્યાદિલક્ષણઃ ।
સત્યકામસ્તથા સત્યસઙ્કલ્પશ્ચ સુરર્ષભાઃ ॥ ૧૧ ॥
યથા કર્મજિતા લોકાઃ ક્ષીયન્તે ભુવિ સત્તમાઃ ।
તથા પુણ્યજિતા લોકાઃ ક્ષીયન્તે હિ પરત્ર ચ ॥ ૧૨ ॥
યેઽવિદિત્વા પરાત્માનં વ્રજન્તિ સકલાઃ ક્રિયાઃ ।
તેષાં સર્વેષુ લોકેષુ કામચારો ન વિદ્યતે ॥ ૧૩ ॥
યે વિદિત્વા પરાત્માનં વ્રજન્તીવ ક્રિયાઃ સ્થિતાઃ ।
તેષાં સર્વેષુ લોકેષુ કામચારસ્તુ વિદ્યતે ॥ ૧૪ ॥
યથા હિરણ્યં નિહિતં ક્ષેત્રજ્ઞાનવિવર્જિતાઃ ।
ઉપર્યુપરિ ગચ્છન્ત્યો ન વિન્દેયુઃ પ્રજા ઇમાઃ ॥ ૧૫ ॥
તથા સુષુપ્તૌ ગચ્છન્તો બ્રહ્મલોકં સ્વયમ્પ્રભમ્ ।
ન વિન્દન્તિ મહામોહાદહો મોહસ્ય વૈભવમ્ ॥ ૧૬ ॥
અયં હૃદિ સ્થિતઃ સાક્ષી સર્વેષામવિશેષતઃ ।
તેનાયં હૃદયં પ્રોક્તં શિવઃ સંસારમોચકઃ ॥ ૧૭ ॥
ય એવં વેદ સ સ્વર્ગં લોકમેતિ ન સંશયઃ ।
અસ્માચ્છરીરાદુત્થાય સુષુપ્તૌ યઃ સુરર્ષભાઃ ॥ ૧૮ ॥
પરં જ્યોતિઃસ્વરૂપં તં શિવં સમ્પદ્યતે સુરાઃ ।
અભિનિષ્પદ્યતે સ્વેન રૂપેણૈવ સ્વભાવતઃ ॥ ૧૯ ॥
એષ આત્મા ન ચૈવાન્યઃ સત્યમેવ મયોદિતમ્ ।
એતદેવામૃતં સાક્ષાદભયં બ્રહ્મ હે સુરાઃ ॥ ૨૦ ॥
ય આત્મા દહરાકાશઃ સ સેતુર્વિધૃતિઃ સુરાઃ ।
અસમ્ભેદાય લોકાનામેષામેતં મહેશ્વરમ્ ॥ ૨૧ ॥
અહોરાત્રે ન તરતો ન મૃત્યુર્ન જરાઽપિ ચ ।
ન શોકો નૈવ સુકૃતં ન દુષ્કૃતમપીશ્વરાઃ ॥ ૨૨ ॥
અતઃ સર્વે નિવર્તન્તે પાપ્માનઃ સુરપુઙ્ગવાઃ ।
એષોઽપહતપાપ્મા હિ બ્રહ્મલોકઃ સ્વયમ્પ્રભઃ ॥ ૨૩ ॥
તસ્માદ્વૈ સેતુમેતં તુ તીર્ત્વાઽન્ધઃ સન્સુરર્ષભાઃ ।
ભવત્યનન્ધો વિદ્ધઃ સન્નવિદ્ધસ્તદ્વદેવ તુ ॥ ૨૪ ॥
ય એષો દહરાકાશ ઇત્યુક્તઃ પરમેશ્વરઃ ।
સ દેહાદિવિશેષેભ્યઃ પૃથગ્ભૂતઃ સનાતનઃ ॥ ૨૫ ॥
જાગ્રત્સ્વપ્નસુષુપ્તાખ્યાઽવસ્થા યા ભાતિ દેહિનામ્ ।
તસ્યા અપિ મહાદેવઃ સાક્ષી ભિન્નઃ સ્વયમ્પ્રભઃ ॥ ૨૬ ॥
તસ્મિન્નધ્યસ્તરૂપેણ સા વિભાતિ ન ભાતિ ચ ॥ ૨૭ ॥
સ્વદૃશ્યેન શરીરેણ સશરીરસ્ય સર્વદા ।
પ્રિયાપ્રિયાભ્યાં સમ્બન્ધો ભવત્યેવ ન સંશયઃ ॥ ૨૮ ॥
અશરીરં વાવ સન્તં વિદ્યયા ન પ્રિયાપ્રિયે ।
સ્પૃશતઃ સત્યમેવોક્તં નાત્ર સન્દેહકારણમ્ ॥ ૨૯ ॥
ય એષ દહરાકાશઃ સ એવ સુરપુઙ્ગવાઃ ।
નામરૂપસ્ય નિર્માતા તદેવ બ્રહ્મ શાશ્વતમ્ ॥ ૩૦ ॥
અમૃતં ચ તદેવૈતત્સ આત્મા સર્વદેહિનામ્ ।
તતો નાન્યત્પરં કિઞ્ચિન્નાપરં ચાસ્તિ કિઞ્ચન ॥ ૩૧ ॥
સ એવ સર્વરૂપેણ વિભાતિ ન વિભાતિ ચ ।
અહો રુદ્રસ્ય દેવસ્ય પૂર્ણતા કો નુ વેદ તામ્ ॥ ૩૨ ॥
યથા મૃત્સ્વવિકારેષુ તત્તદ્રૂપેણ સંસ્થિતા ।
તથા સર્વત્ર તત્સાક્ષી તત્તદ્રૂપેણ સંસ્થિતઃ ॥ ૩૩ ॥
યથા વારિવિકારેષુ જલં તત્તત્સ્વરૂપતઃ ।
તથા સર્વત્ર તત્સાક્ષી તત્તદ્રૂપેણ સંસ્થિતઃ ॥ ૩૪ ॥
યથાઽગ્નિઃ સ્વવિકારેષુ તત્તદ્રૂપેણ સંસ્થિતઃ ।
તથા સર્વત્ર તત્સાક્ષી તત્તદ્રૂપેણ સંસ્થિતઃ ॥ ૩૫ ॥
યથા વા સ્વવિકારેષુ વાયુસ્તત્તત્સ્વરૂપતઃ ।
તથા સર્વત્ર તત્સાક્ષી તત્તદ્રૂપેણ સંસ્થિતઃ ॥ ૩૬ ॥
યથા વા સર્વગં વ્યોમ સ્વાકારાણૈવ સંસ્થિતમ્ ।
તથા સર્વાત્મકઃ સાક્ષી સાક્ષિરૂપેણ સંસ્થિતઃ ॥ ૩૭ ॥
ઘટાકાશાદિભેદેન વિભિન્નોઽપ્યવિભાગવાન્ ।
આકાશસ્તદ્વદીશાનો વિભિન્નોઽપ્યવિભાગવાન્ ॥ ૩૮ ॥
મહાદેવોઽવિભાગેન વિભાગેન ચ ભાસતે ।
અન્યથા ચેન્મહાદેવો મહાદેવઃ કથં ભવેત્ ॥ ૩૯ ॥
મહાદેવો મહાદેવ એવ નૈવામહાનયમ્ ।
તથા સતિ મહાદેવ એવ સર્વં ન ચાપરમ્ ॥ ૪૦ ॥
યેન કેનાપિ રૂપેણ યદ્યદ્ભાતિ ન ભાતિ ચ ।
તેન તેનૈવ રૂપેણ શિવ એવાવભાસતે ॥ ૪૧ ॥
યથાભાતેન રૂપેણ શિવ એવેતિ યા મતિઃ ।
સા શિવા પરમા સંવિન્નાપરા ન હિ સંશયઃ ॥ ૪૨ ॥
અહમિતિ શિવસત્યચિદ્ઘનઃ
સ્ફુરતિ સદા પૃથગસ્તિ નૈવ વસ્તુ ।
ઇદમિતિ વપુષા ચ તેન બન્ધનં
ન હિ મનુજસ્ય વિમોચનં ચ કિઞ્ચિત્ ॥ ૪૩ ॥
શિવ ઇતિ સકલં યદા વિભાસતે
ન ચ મરણં જનનં તદાઽસ્તિ કિઞ્ચિત્ ।
ઇતિ હૃદયે વચનં મદીયમેત-
ન્નિશિતમતિઃ સતતં નિધાય તિષ્ઠેત્ ॥ ૪૪ ॥
પરમશિવઃ પરમેશ્વરઃ પ્રસન્નો
યદિ વિમલા પરમાનુભૂતિરેષા ।
ન હિ સકલૈર્વિમલૈરુપાયવૃન્દૈ-
ર્ન ચ હરિણા ન મયા ન ચાપરેણ ॥ ૪૫ ॥
પરમશિવઃ પરમેશ્વરઃ સ્વતન્ત્રો
યદિ કુરુતે મનુજસ્ય વેદનં હિ તત્ ।
પરમપદં વિમલં પ્રયાતિ મર્ત્યો
યદિ કુરુતે ન શિવઃ પ્રયાતિ બન્ધમ્ ॥ ૪૬ ॥
દિનકરકિરણૈર્હિ શાર્વરં તમો
નિબિડતરં ઝટિતિ પ્રણાશમેતિ ।
ઘનતરભવકારણાન્તરં તમઃ
શિવદિનકૃત્પ્રભયા ન ચાપરેણ ॥ ૪૭ ॥
હરિરહમપ્યપરે સુરાસુરાદ્યાઃ
પરમશિવપ્રભયા તિરસ્કૃતાશ્ચ ।
રવિકિરણૈરખિલાન્યહાનિ યદ્વત્
પરમશિવઃ સ્વત એવ બોધકારી ॥ ૪૮ ॥
શિવચરણસ્મરણેન પૂજયા ચ
સ્વકતમસઃ પરિમુચ્યતે હિ જન્તુઃ ।
ન હિ મરણપ્રભવપ્રણાશહેતુઃ
શિવચરણસ્મરણાદૃતેઽસ્તિ કિઞ્ચિત્ ॥ ૪૯ ॥
પરમશિવઃ ખલુ નઃ સમસ્તહેતુઃ
પરમશિવઃ ખલુ નઃ સમસ્તમેતત્ ।
પરમશિવઃ ખલુ નઃ સ્બરૂપભૂતઃ
પરમશિવઃ ખલુ નઃ પ્રમાણભૂતઃ ॥ ૫૦ ॥
પરમશિવઃ સકલાગમાદિનિષ્ઠઃ
પરમશિવઃ પરમાનુભૂતિગમ્યઃ ।
પરમશિવઃ પરમાનુભૂતિરૂપઃ
પરમશિવઃ પરમાનુભૂતિદશ્ચ ॥ ૫૧ ॥
પરમશિવસમુદ્રેઽહં હરિઃ સર્વદેવા
મનુજપશુમૃગાદ્યાઃ શીકરા એવ સત્યમ્ ।
વિમલમતિભિરેવં વેદવેદાન્તનિષ્ઠૈ-
ર્હૃદયકુહરનિષ્ઠં વેદિતું શક્યતે હિ ॥ ૫૨ ॥
માયાબલેનૈવ હરિં શિવેન
સમાનમાહુઃ પુરુષાધમાશ્ચ ।
મોહેન કેચિન્મમ સામ્યમાહુ-
ર્માયા તુ શૈવી ખલુ દુસ્તરેયમ્ ॥ ૫૩ ॥
ખદ્યોતો યદિ ચણ્ડભાનુસદૃશસ્તુલ્યો હરિઃ શમ્ભુના
કિમ્પાકો યદિ ચન્દનેન સદૃશસ્તુલ્યોઽહમીશેન ચ ।
અજ્ઞાનં યદિ વેદનેન સદૃશં દેવેન તુલ્યા જનાઃ
કિં વક્ષ્યે સુરપુઙ્ગવા અહમહો મોહસ્ય દુશ્ચેષ્ટિતમ્ ॥ ૫૪ ॥
અતઃ શિવેનૈવ સમસ્તમેત-
દ્ભવત્યનન્તેન ન ચાપરેણ ।
શિવસ્વભાવેન શિવઃ સમસ્તં
શિવપ્રભાવેન જગદ્વિચિત્રમ્ ॥ ૫૫ ॥
તત્ત્વદૃક્સકલમદ્વયં સદા
પશ્યતિ સ્મ પરિમોહિતઃ પુમાન્ ।
કષ્ટશિષ્ટઘટકુડ્યરૂપતઃ
કષ્ટમેવ ખલુ તસ્ય વેદનમ્ ॥ ૫૬ ॥
ઇદં જગદિતિ સ્વતઃ સકલજન્તોઃ પ્રતીતિર્દૃઢા
પરં જગદિતિ સ્ફુરત્યમલબોધસ્વભાવેન ચ ।
ઇદં હિ પરિવેદનં વિમલચિત્તસ્ય પુંસઃ સદા
ભવં તરતિ માનવઃ પરમબોધેન ચૈતેન હિ ॥ ૫૭ ॥
છન્દોગશ્રુતિમસ્તકે વિનિહિતં વિજ્ઞાનમેતન્મયા
જન્તૂનામવિવેકિનામતિતરામજ્ઞાનવિધ્વસ્તયે ।
કારુણ્યાદમરાધિપા અતિશુભબ્રહ્મામૃતાવાપ્તયે
દેવાનામધિપાધિપસ્ય વચનાદુક્તં મહેશસ્ય ચ ॥ ૫૮ ॥
ઇતિ બ્રહ્મગીતાસૂપનિષત્સુ દહરોપાસનવિવરણં
નામ ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ ॥ ૬ ॥
॥ અથ સપ્તમોઽધ્યાયઃ ॥
॥ વસ્તુસ્વરૂપવિચારઃ ॥
બ્રહ્મોવાચ ।
અસ્તિ તત્ત્વં પરં સાક્ષાદક્ષરં ક્ષરવસ્તુનામ્ ।
અધિષ્ઠાનમનૌપમ્યમવાઙ્મનસગોચરમ્ ॥ ૧ ॥
તસ્મિન્સુવિદિતે સર્વં વિજ્ઞાતં સ્યાદિદં સુરાઃ ।
તદાત્મકત્વાત્સર્વસ્ય નાસ્ત્યેવ હિ ભિદા સ્વતઃ ॥ ૨ ॥
દ્વે વિદ્યે વેદિતવ્યે હિ પરા ચૈવાપરાપિ ચ ।
તત્રાપરા તુ વિદ્યૈષા ઋગ્વેદો યજુરેવ ચ ॥ ૩ ॥
સામવેદસ્તથાઽથર્વવેદઃ શિક્ષા સુરર્ષભાઃ ।
કલ્પો વ્યાકરણં ચૈવ નિરુક્તં છન્દ એવ ચ ।
જ્યોતિષં ચ તથાઽનાત્મવિષયા અપિ બુદ્ધયઃ ॥ ૪ ॥
અથૈષા પરવિદ્યા સા યયા તત્પરમક્ષરમ્ ।
ગમ્યતે સુદૃઢં પ્રાજ્ઞૈઃ સાક્ષાચ્છમ્ભોઃ પ્રસાદિભિઃ ॥ ૫ ॥
યત્તદદ્રેશ્યમગ્રાહ્યમગોત્રં રૂપવર્જિતમ્ ।
અચક્ષુઃ શ્રોત્રમત્યર્થં તદપાણિપદં સદા ॥ ૬ ॥
નિત્યં વિભું સર્વગતં સુસૂક્ષ્મં ચ તદવ્યયમ્ ।
યદ્ભૂતયોનિં ધીમન્તઃ પરિપશ્યન્તિ ચાત્મના ॥ ૭ ॥
યથોર્ણનાભિઃ સૃજતે ગૃહ્ણતે ચ સુરર્ષભાઃ ।
યથા પૃથ્વ્યામોષધયઃ સમ્ભવન્તિ યથા સતઃ ॥ ૮ ॥
પુરુષાત્કેશલોમાનિ તથા ચૈવાક્ષરાત્સુરાઃ ।
વિશ્વં સમ્ભવતીહૈવ તત્સર્વં સ્વપનોપમમ્ ॥ ૯ ॥
તપસા ચીયતે બ્રહ્મ તદન્નમભિજાયતે ।
અન્નાત્પ્રાણો મનઃ સત્યં લોકાઃ કર્મસુ ચામૃતમ્ ॥ ૧૦ ॥
યઃ સર્વજ્ઞઃ સર્વવિદ્યો યસ્ય જ્ઞાનમયં તપઃ ॥ ૧૧ ॥
તસ્માદેતત્સુરા બ્રહ્મ નામરૂપાન્નપૂર્વકમ્ ।
જાયતે સત્યવત્સ્વપ્નપ્રપઞ્ચોપમમેવ તત્ ॥ ૧૨ ॥
તદેતદક્ષરં સત્યં તદ્વિજ્ઞાય વિમુચ્યતે ।
કર્મણા નાસ્તિ તત્પ્રાપ્તિઃ સંસારસ્ય વિનાશનમ્ ।
પ્લવા હ્યેતે સુરા યજ્ઞા અદૃઢાશ્ચ ન સંશયઃ ॥ ૧૩ ॥
એભિરેવ પરં શ્રેય ઇતિ જાનન્તિ યે જનાઃ ।
તે મૂઢા અનિશં મૃત્યું જરાં ચૈવાપિયન્તિ હિ ॥ ૧૪ ॥
કર્મનિષ્ઠાઃ સ્વયં ધીરા મર્ત્યાઃ પણ્ડિતમાનિનઃ ॥ ૧૫ ॥
મૂઢા એવ ન વિદ્વાંસસ્તેષાં નાસ્તિ પરા ગતિઃ ।
અન્ધેનૈવ યથા ચાન્ધા નીયમાનાઃ સુદારુણે ॥ ૧૬ ॥
અન્ધકૂપે પતન્ત્યેવ તથા કર્મરતા જનાઃ ।
કર્મનિષ્ઠા સ્વયં સર્વે કૃતાર્થા ઇતિ મોહિતાઃ ॥ ૧૭ ॥
અભિમન્યન્તિ તે કર્મક્ષયે વશ્યં પતન્તિ હિ ।
વિના નાસ્તિ પરં જ્ઞાનં તેષાં કૈવલ્યમુત્તમમ્ ॥ ૧૮ ॥
ઇષ્ટાપૂર્તં મન્યમાના વરિષ્ઠમિતિ યે જનાઃ ।
તે મૂઢાઃ પરમં શ્રેયો નૈવ યાન્તિ ન સંશયઃ ॥ ૧૯ ॥
અનેકજન્મસંસિદ્ધઃ શ્રૌતસ્માર્તપરાયણઃ ।
અનિત્યમિતિ વિજ્ઞાય જગદ્વૈરાગ્યમાપ્નુયાત્ ॥ ૨૦ ॥
જ્ઞાનાદેવ હિ સંસારવિનાશો નૈવ કર્મણા ।
ઇતિ જ્ઞાત્વા શિવજ્ઞાનસિદ્ધ્યર્થં પુનરાસ્તિકાઃ ॥ ૨૧ ॥
શ્રોત્રિયં બ્રહ્મનિષ્ઠં ચ ગુરું ગચ્છેત્પ્રિયેણ ચ ।
ગુરુસ્તસ્મૈ પરાં વિદ્યાં દદ્યાચ્ચ સુરપુઙ્ગવાઃ ॥ ૨૨ ॥
વિસ્ફુલિઙ્ગા યથા ચાગ્નેઃ સુદીપ્તાત્પ્રભવન્તિ ચ ।
અપિયન્તિ તથા ભાવા અક્ષરે શિવસઞ્જ્ઞકે ॥ ૨૩ ॥
દિવ્યો હ્યમૂર્તઃ પુરુષઃ સબાહ્યાભ્યન્તરો હ્યજઃ ।
અપ્રાણો હ્યમનાઃ શુભ્રો માયાયા જીવતઃ પરઃ ॥ ૨૪ ॥
એતસ્માજ્જાયતે પ્રાણો મનઃ સર્વેન્દ્રિયાણિ ચ ।
ખં વાયુર્જ્યોતિરાપશ્ચ ભૂમિર્વિશ્વસ્ય ધારિણી ॥ ૨૫ ॥
અગ્નિર્મૂર્ધા ચક્ષુષી ચન્દ્રસૂર્યૌ
દિશઃ શ્રોત્રે વાગ્વિવૃતાશ્ચ વેદાઃ ।
વાયુઃ પ્રાણો હૃદયં વિશ્વમસ્ય
પદ્ભ્યાં ભૂમિઃ શઙ્કરોઽયં હિ સત્યઃ ॥ ૨૬ ॥
તસ્માદગ્નિઃ સમિધો યસ્ય સૂર્યઃ
સોમાદ્વૃષ્ટિશ્ચૌષધયઃ પૃથિવ્યામ્ ।
પુમાન્ રેતઃ સિઞ્ચતિ યોષિતાયાં
બહ્વીઃ પ્રજા બહુધા સમ્પ્રસૂતાઃ ॥ ૨૭ ॥
તસ્માદૃચઃ સામ યજૂંષિ દીક્ષા
યજ્ઞાશ્ચ સર્વે ક્રતવો દક્ષિણાશ્ચ ।
સંવત્સરો યજમાનશ્ચ લોકઃ
સોમો યત્ર પવતે યત્ર સૂર્યઃ ॥ ૨૮ ॥
તસ્માદ્દેવા બહુધા સમ્પ્રસૂતાઃ
સાધ્યા મર્ત્યાઃ પશવઃ પક્ષિણશ્ચ ।
પ્રાણાપાનૌ વ્રીહિયવૌ તપશ્ચ
શ્રદ્ધા સત્યં બ્રહ્મચર્યં વિધિશ્ચ ॥ ૨૯ ॥
તસ્માત્પ્રાણા અર્ચિષઃ સપ્ત હોમાઃ
સુરશ્રેષ્ઠાઃ સમિધઃ સપ્ત ચૈવ ।
લોકાઃ સર્વે ચોદ્ભવન્ત્યાશુ પૂર્વં
યથા તદ્વત્સ્વપ્નતુલ્યં તથાઽપિ ॥ ૩૦ ॥
અતઃ સમુદ્રા ગિરયશ્ચ નદ્ય-
સ્તથા સર્વા ઓષધયો રસાશ્ચ ।
સર્વસ્યાત્મા સર્વસાક્ષી પરાત્મા
નિત્યાનન્દોઽયં પુરાણઃ સુપૂર્ણઃ ॥ ૩૧ ॥
ઇદં સકલમાસ્તિકાઃ પુરુષ એવ નૈવાપરં
ન કિઞ્ચિદપરં તતઃ સકલમસ્તિ સત્યં હિ તત્ ।
ઇદં હિ મમ વેદનં મુનિગણસ્ય શમ્ભોર્હરે-
ર્ન કશ્ચિદપિ સંશયઃ શ્રુતિમતસ્ય યુક્તઃ ખલુ ॥ ૩૨ ॥
અહો વિષયમાયયા મરણપૂર્વદુઃખોદધૌ
પતન્તિ મનુજા અમી પરશિવસ્ય વિદ્યાં વિના ।
તરન્તિ જનનાર્ણવં પરશિવસ્ય વિદ્યાબલા-
દિદં તુ શિવવેદનં શિવપદસ્ય દેવાબલાત્ ॥ ૩૩ ॥
ગુહાયાં નિહિતં સાક્ષાદક્ષરં વેદ ચેન્નરઃ ।
છિત્ત્વાઽવિદ્યામહાગ્રન્થિં શિવં ગચ્છેત્સનાતનમ્ ॥ ૩૪ ॥
તદેતદક્ષરં બ્રહ્મ સ પ્રાણસ્તદુ વાઙ્મનઃ ।
તદેતદમૃતં સત્યં તદ્વેદ્ધવ્યં મનીષિભિઃ ॥ ૩૫ ॥
ધનુસ્તારં શરો હ્યાત્મા બ્રહ્મ તલ્લક્ષ્યમુચ્યતે ।
અપ્રમત્તેન વેદ્ધવ્યં શરવત્તન્મયો ભવેત્ ॥ ૩૬ ॥
લક્ષ્યં સર્વગતં ચૈવ શરોઽયં સર્વતોમુખઃ ।
વેદ્ધા સર્વગતશ્ચૈવ વિદ્ધં લક્ષ્યં ન સંશયઃ ॥ ૩૭ ॥
આત્માનમરણિં કૃત્વા પ્રણવં ચોત્તરારણિમ્ ।
ધ્યાનનિર્મથનાભ્યાસાદ્દેવ પશ્યેન્નિગૂઢવત્ ॥ ૩૮ ॥
દ્યૌરન્તરિક્ષં ભૂમિશ્ચ મનઃ પ્રાણઃ સુરોત્તમાઃ ।
યસ્મિન્નોતં તમેવૈકં વિદ્યાત્પ્રાજ્ઞઃ સમાહિતઃ ॥ ૩૯ ॥
બ્રહ્મૈકવિષયાં વાચં વદેત્સતતમાસ્તિકાઃ ।
અન્યા વાચસ્ત્યજેદેષ સેતુરેવામૃતસ્ય ચ ॥ ૪૦ ॥
યઃ સર્વજ્ઞઃ સર્વવિદ્યો યસ્યૈષ મહિમા ભુવિ ।
દિવ્યે બ્રહ્મપુરે વ્યોમ્નિ શિવઃ સાક્ષાત્પ્રતિષ્ઠિતઃ ॥ ૪૧ ॥
મનોમયઃ પ્રાણશરીરનેતા
પ્રતિષ્ઠિતઃ સર્વહૃદમ્બુજાન્તઃ ।
તદ્વિજ્ઞાનેન પરિમુચ્યન્તિ ધીરા
યદ્ભાતિ ચાનન્દવપુઃ સ્વભાવાત્ ॥ ૪૨ ॥
ભિદ્યતે હૃદયગ્રન્થિશ્છિદ્યન્તે સર્વસંશયાઃ ।
ક્ષીયન્તે ચાસ્ય કર્માણિ તસ્મિન્દૃષ્ટે પરાવરે ॥ ૪૩ ॥
હિરણ્મયે પરે કોશે વિરજં બ્રહ્મ નિષ્કલમ્ ।
તચ્છુભ્રં જ્યોતિષાં જ્યોતિસ્તદ્યદાત્મવિદો વિદુઃ ॥ ૪૪ ॥
ન તત્ર સૂર્યશ્ચન્દ્રશ્ચ તારકા વિદ્યુતોઽનલઃ ।
વિભાન્તિ શઙ્કરે સાક્ષાત્સ્વયમ્ભાને ચિદાત્મકે ॥ ૪૫ ॥
તમેવ સકલં ભાન્તમનુભાતિ સ્વભાવતઃ ।
તસ્ય ભાસા સર્વમિદં વિભાતિ તત એવ હિ ॥ ૪૬ ॥
ન તત્ર ચન્દ્રાર્કવપુઃ પ્રકાશતે
ન વાન્તિ વાતાઃ સકલાશ્ચ દેવતાઃ ।
સ એષ દેવઃ કૃતભૂતભાવનઃ
સ્વયં વિશુદ્ધો વિરજઃ પ્રકાશતે ॥ ૪૭ ॥
બ્રહ્મૈવેદમમૃતં તત્પુરસ્તા-
દ્બ્રહ્માનન્તં પરમં ચૈવ પશ્ચાત્ ।
બ્રહ્માનન્તં પરમં દક્ષિણે ચ
બ્રહ્માનન્તં પરમં ચોત્તરે ચ ॥ ૪૮ ॥
દ્વૌ સુપર્ણૌ શરીરેઽસ્મિન્
જીવેશાખ્યૌ સહ સ્થિતૌ ।
તયોર્જીવઃ ફલં ભુઙ્ક્તે
કર્મણો ન મહેશ્વરઃ ॥ ૪૯ ॥
કેવલં સાક્ષિરૂપેણ વિના ભોગં મહેશ્વરઃ ।
પ્રકાશતે સ્વયમ્ભેદઃ કલ્પિતો માયયા તયોઃ ॥ ૫૦ ॥
યથાકાશો ઘટાકાશમહાકાશમભેદતઃ ।
કલ્પિતઃ પરચિજ્જીવઃ શિવરૂપેણ કલ્પિતઃ ॥ ૫૧ ॥
તત્ત્વતશ્ચિચ્છિવઃ સાક્ષાચ્ચિજ્જીવશ્ચ તતઃ સદા ।
ચિચ્ચિદાકારતોઽભિન્ના ન ભિન્ન ચિત્ત્વહાનિતઃ ॥ ૫૨ ॥
ચિતશ્ચિન્ન ચિદાકારાદ્ભિદ્યતે જડરૂપતઃ ।
ભિદ્યતે ચેજ્જડે ભેદશ્ચિદેકા સર્વદા ખલુ ॥ ૫૩ ॥
તર્કતશ્ચ પ્રમાણાચ્ચ ચિદેકત્વે વ્યવસ્થિતે ।
અપિ પાપવતાં પુંસાં વિપરીતા મતિર્ભવેત્ ॥ ૫૪ ॥
શ્રૌતસ્માર્તસમાચારૈર્વિશુદ્ધસ્ય મહાત્મનઃ ।
પ્રસાદાદેવ રુદ્રસ્ય ચિદેકત્વે મતિર્ભવેત્ ॥ ૫૫ ॥
ચિદેકત્વપરિજ્ઞાનાન્ન શોચતિ ન મુહ્યતિ ।
અદ્વૈતં પરમાનન્દં શિવં યાતિ તુ કેવલમ્ ॥ ૫૬ ॥
શિવસ્થાને શરીરેઽસ્મિન્સ્થિતોઽપિ સ્વાત્મમાયયા ।
દુઃખાદિસાગરે મગ્નો મુહ્યમાનશ્ચ શોચતિ ॥ ૫૭ ॥
સ્વસ્માદન્યતયા ભાતમીશં સ્વેનૈવ સેવિતમ્ ।
અધિષ્ઠાનં સમસ્તસ્ય જગતઃ સત્યચિદ્ઘનમ્ ॥ ૫૮ ॥
અહમસ્મીતિ નિશ્ચિત્ય વીતશોકો ભવત્યયમ્ ।
અસ્ય ચિન્માત્રરૂપસ્ય સ્વસ્ય સર્વસ્ય સાક્ષિણઃ ॥ ૫૯ ॥
મહિમાનં યદા વેદ પરમાદ્વૈતલક્ષણમ્ ।
તદૈવ વિદ્યયા સાક્ષાદ્વીતશોકો ભવત્યયમ્ ॥ ૬૦ ॥
બ્રહ્મયોનિં સદા પૂર્ણં રુક્મવર્ણં મહેશ્વરમ્ ।
અપશ્યન્નેવ પશ્યન્તં કર્તૃત્વેન પ્રકાશિતમ્ ॥ ૬૧ ॥
અનેકકોટિભિઃ કલ્પૈરર્જિતૈઃ પુણ્યકર્મભિઃ ।
તર્કતશ્ચ પ્રમાણાચ્ચ પ્રસાદાત્પરમેશ્વરાત્ ॥ ૬૨ ॥
પશ્યતિ શ્રદ્ધયા ચાપિ યદા વિદ્વાન્સુરર્ષભાઃ ।
પુણ્યપાપે વિધૂયાયમસક્તઃ સર્વહેતુભિઃ ॥ ૬૩ ॥
સર્વાકારતયા સામ્યં પરમાદ્વૈતલક્ષણમ્ ।
ઉપૈતિ નાત્ર સન્દેહઃ કર્તવ્યશ્ચ મનીષિભિઃ ॥ ૬૪ ॥
ચિન્માત્રં હિ સદા રૂપમુભયોઃ શિવજીવયોઃ ।
તથા સતિ કથં સામ્યં ચિન્માત્રે ભેદવર્જિતે ॥ ૬૫ ॥
ઉપાધિયુક્તરૂપે તુ તયોઃ સામ્યં ભવેદ્યદિ ।
તદાઽપિ નૈવ સામ્યં સ્યાજ્જીવસ્ય પરમાત્મનઃ ॥ ૬૬ ॥
મહાકાશસમત્વં તુ ઘટાકાશસ્ય સર્વથા ।
યથા નાસ્તિ તથા સામ્યં ન જીવસ્ય શિવેન તુ ॥ ૬૭ ॥
અસ્તુ વા સામ્યમીશેન જીવસ્યાસ્ય તદાઽપિ તુ ।
કર્મણા વિદ્યયા વા તત્સામ્યં સિધ્યતિ નાન્યથા ॥ ૬૮ ॥
કર્મણા ચેદ્વિનાશઃ સ્યાત્કર્મસાધ્યં હિ નશ્વરમ્ ।
વિદ્યયૈવ તુ ચેત્સામ્યં પુરસ્તાદેવ ચાસ્તિ હિ ॥ ૬૯ ॥
પુરસ્તાદેવ સિદ્ધસ્ય બોધકં ખલુ વેદનમ્ ।
અભૂતાર્થસ્ય ચોત્પત્તિં ન કરોતિ કદાચન ॥ ૭૦ ॥
તત્રૈવં સતિ સામ્યં તુ તયોઃ સર્વાત્મનૈવ તુ ।
પુરસ્તાદેવ ચાસ્ત્યેવ તદાઽપિ શિવજીવયોઃ ॥ ૭૧ ॥
પુરસ્તાદેવ કૈવલ્યં લક્ષણૈકત્વતોઽસ્તિ ચ ।
તથા સતિ શિવો ભિન્નો વિદ્યયાઽભિન્નવત્સ્થિતઃ ॥ ૭૨ ॥
વિદ્યયા તદ્વિનાશેન સ્વસામ્યં યાતિ નાન્યથા ।
અતઃ સામ્યં તયોઃ સાક્ષાદૈક્યમેવ ન ચેતરત્ ॥ ૭૩ ॥
એવં જીવઃ સ્વકં રૂપં શિવં પશ્યતિ ચેદ્દૃઢમ્ ।
સ્વાત્મન્યેવ રતિં ક્રીડામન્યચ્ચ કુરુતે સદા ॥ ૭૪ ॥
બહિશ્ચેષ્ટા ચ મય્યેવ શિવે સત્યસુખાત્મકે ।
ઇતિ જાનાતિ સર્વં તુ સ્વાત્મનૈવ હિ ભાસતે ॥ ૭૫ ॥
સ્વાત્મનૈવ સ્વયં સર્વં યદા પશ્યતિ નિર્ભયઃ ।
તદા મુક્તો ન મુક્તશ્ચ બદ્ધસ્ય હિ વિમુક્તતા ॥ ૭૬ ॥
એવં રૂપા પરા વિદ્યા સત્યેન તપસાઽપિ ચ ।
બ્રહ્મચર્યાદિભિર્ધર્મૈર્લભ્યા વેદોક્તવર્ત્મના ॥ ૭૭ ॥
શરીરેઽન્તઃ સ્વયઞ્જ્યોતિઃસ્વરૂપં સ્વકમૈશ્વરમ્ ।
ક્ષીણદોષાઃ પ્રપશ્યન્તિ નેતરે માયયાઽઽવૃતાઃ ॥ ૭૮ ॥
એવં રૂપપરિજ્ઞાનં યસ્યાસ્તિ પરયોગિનઃ ।
કુત્રચિદ્ગમનં નાસ્તિ તસ્ય સમ્પૂર્ણરૂપિણઃ ॥ ૭૯ ॥
આકાશમેકં સમ્પૂર્ણં કુત્રચિન્નૈવ ગચ્છતિ ।
તદ્વત્સ્વાત્મવિભુત્વજ્ઞઃ કુત્રચિન્નૈવ ગચ્છતિ ॥ ૮૦ ॥
ન ચક્ષુષા ગૃહ્યતે નાપિ વાચા
નાન્યૈર્દેવૈસ્તપસા કર્મણા વા ।
જ્ઞાનપ્રસાદેન વિશુદ્ધસત્ત્વઃ
સ નિષ્કલં પશ્યતિ રૂપમૈશમ્ ॥ ૮૧ ॥
ધ્યાનેન પરમેશસ્ય સામ્બમૂર્તિધરસ્ય ચ ।
સ્વનિષ્કલપરિજ્ઞાનં જાયતે નાન્યહેતુના ॥ ૮૨ ॥
એષ આત્મા સુસૂક્ષ્મોઽપિ વેદિતવ્યોઽગ્ર્યયા ધિયા ।
પઞ્ચધા સન્નિવિષ્ટોઽસુર્યસ્મિન્સર્વાશ્રયે સુરાઃ ॥ ૮૩ ॥
સંવિભાતિ સ્વચિત્તેન યં યં લોકં વિશુદ્ધધીઃ ।
સદા કામયતે યાંશ્ચ તજ્જયત્યખિલં તતઃ ॥ ૮૪ ॥
તસ્માદાત્મવિદં સાક્ષાદીશ્વરં ભવતારકમ્ ।
અર્ચયેદ્ભૂતિકામસ્તુ સ્વશરીરેણ ચાર્થતઃ ॥ ૮૫ ॥
નાયમાત્મા પ્રવચનેન લભ્યો
ન મેધયા ન બહુના શ્રુતેન ।
યમેવૈષ વૃણુતે તેન લભ્ય-
સ્તસ્યૈષ આત્મા વિવૃણુતે તનું સ્વામ્ ॥ ૮૬ ॥
નાયમાત્મા બલહીનેન લભ્યઃ
પ્રમાદતસ્તપસો નાન્યલિઙ્ગાત્ ।
એતૈર્યત્નં યઃ કરોત્યેવ ધીમાં-
સ્તસ્યાત્માઽયં વિશતે બ્રહ્મ ધામ ॥ ૮૭ ॥
સમ્પ્રાપ્યૈનમૃષયો જ્ઞાનતૃપ્તાઃ
કૃતાત્માનો વીતશોકાઃ પ્રશાન્તાઃ ।
તે સર્વગં સર્વશઃ પ્રાપ્ય ધીરા
યુક્તાત્માનઃ સર્વમેવાવિશન્તિ ॥ ૮૮ ॥
વેદાન્તવિજ્ઞાનસુનિશ્ચિતાર્થાઃ
સન્ન્યાસયોગાદ્યતયઃ શુદ્ધસત્ત્વાઃ ।
તે બ્રહ્મલોકે તુ પરાન્તકાલે
પરામૃતાત્પરિમુચ્યન્તિ સર્વે ॥ ૮૯ ॥
ગતાઃ કલાઃ પઞ્ચદશ પ્રતિષ્ઠા
દેવાશ્ચ સર્વે પ્રતિદેવતાશ્ચ ।
કર્માણિ વિજ્ઞાનમયશ્ચ આત્મા
પરેઽવ્યયે સર્વ એકીભવન્તિ ॥ ૯૦ ॥
યથા નદ્યઃ સ્યન્દમાનાઃ સમુદ્રે
અસ્તં યાન્તિ નામરૂપે વિહાય ।
તથા વિદ્વાન્નામરૂપાદ્વિમુક્તઃ
પરાત્પરં પુરુષં બ્રહ્મ યાતિ ॥ ૯૧ ॥
સ યો હ વૈ તત્પરમં બ્રહ્મ વેદ સુરર્ષભાઃ ।
બ્રહ્મૈવ ભવતિ જ્ઞાનાન્નાસ્તિ સંશયકારણમ્ ॥ ૯૨ ॥
સુનિશ્ચિતં પરં બ્રહ્મ વેદ ચેત્સ્વાનુભૂતિતઃ ।
કુલે ભવતિ નાબ્રહ્મવિત્તસ્ય સુરપુઙ્ગવાઃ ॥ ૯૩ ॥
શોકં તરતિ પાપ્માનં ગુહાગ્રન્થિર્વિનશ્યતિ ।
અમૃતો ભવતિ પ્રાજ્ઞઃ સત્યમેવ મયોદિતમ્ ॥ ૯૪ ॥
સર્વમુક્તમતિશોભનં મયા
શોકમોહપટલસ્ય ભેદકમ્ ।
આશુ સત્યસુખબોધવસ્તુદં
વેદમાનનિરતસ્ય ભાસતે ॥ ૯૫ ॥
ઇતિ બ્રહ્મગીતાસૂપનિષત્સુ વસ્તુસ્વરૂપવિચારો
નામ સપ્તમોઽધ્યાયઃ ॥ ૭ ॥
॥ અથ અષ્ટમોઽધ્યાઃ ॥
॥ કૈવલ્યોપનિષદ્વિવરણે તત્ત્વવેદનવિધિઃ ॥
બ્રહ્મોવાચ –
અસ્તિ તત્ત્વં પરં સાક્ષાચ્છિવરુદ્રાદિસંજ્ઞિતમ્ ।
તદવશ્યં મહાયાસાદ્વેદિતવ્યં મનીષિભિઃ ॥ ૧ ॥
તદ્વિદ્યા યતિભિઃ સેવ્યા નિગૂઢાતીવ શોભના ।
અચિરાત્સર્વપાપઘ્ની પરબ્રહ્મપ્રદા નૃણામ્ ॥ ૨ ॥
શ્રદ્ધયા પરયા (ચ મહા) ભક્ત્યા ધ્યાનેન ચ સુરોત્તમાઃ ।
યોગેન ચ પરા વિદ્યા લભ્યા સા નૈવ કર્મણા ।
ન પ્રજાભિર્ન ચાર્થેન ત્યાગેનૈષાં સુરર્ષભાઃ ॥ ૩ ॥
યે વેદાન્તમહાવાક્યશ્રવણોત્પન્નવિદ્યયા ।
સુનિશ્ચિતાર્થા યતયો વિશુદ્ધહૃદયા ભૃશમ્ ॥ ૪ ॥
બ્રહ્મદૃશ્યે શરીરેઽસ્મિન્નન્તકાલે પરસ્ય તુ ।
અજ્ઞાનાખ્યસ્ય તે સર્વે મુચ્યન્તિ હિ પરામૃતાત્ ॥ ૫ ॥
અતો વિદ્યાઽઽપ્તિસિદ્ધ્યર્થં મુમુક્ષુર્મતિમત્તમઃ ॥ ૬ ॥
વિવિક્તં દેશમાશ્રિત્ય સુખાસીનો મહાશુચિઃ ।
સમગ્રીવશિરઃકાયઃ સિતભસ્માવગુણ્ઠિતઃ ॥ ૭ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ સમસ્તાનિ નિરુધ્ય સુરપુઙ્ગવાઃ ।
પ્રણમ્ય સ્વગુરું ભક્ત્યા વિચિન્ત્ય હૃદયામ્બુજમ્ ॥ ૮ ॥
વિશુદ્ધં વિરજં તસ્ય મધ્યે વિશદમીશ્વરમ્ ।
અનન્તં શુદ્ધમવ્યક્તમચિન્ત્યં સર્વજન્તુભિઃ ॥ ૯ ॥
શિવં પ્રશાન્તમમૃતં વેદયોનિં સુરર્ષભાઃ ।
આદિમધ્યાન્તનિર્મુક્તમેકં સાક્ષાદ્વિભું તથા ॥ ૧૦ ॥
અરૂપં સચ્ચિદાનન્દમદ્ભુતં પરમેશ્વરં ।
ઉમાસહાયમોમર્થં પ્રભું સાક્ષાત્ત્રિલોચનમ્ ।
નીલકણ્ઠં પ્રશા(ભા)ન્તસ્તં(સ્થં) ધ્યાયેન્નિત્યમતન્દ્રિતઃ ॥ ૧૧ ॥
એવં ધ્યાનપરઃ સાક્ષાન્મુનિર્બ્રહ્માત્મવિદ્યયા ॥ ૧૨ ॥
ભૂતયોનિં સમસ્તસ્ય સાક્ષિણં તમસઃ પરમ્ ।
ગચ્છત્યેવ ન સન્દેહઃ સત્યમુક્તં મયા સુરાઃ ॥ ૧૩ ॥
યોઽયં ધ્યેયશ્ચ વિજ્ઞેયઃ શિવઃ સંસારમોચકઃ ।
સ બ્રહ્મા સ શિવઃ સેન્દ્રઃ સોઽક્ષરઃ પરમઃ સ્વરાટ્ ॥ ૧૪ ॥
સ એવ વિષ્ણુઃ સ પ્રાણઃ સ કાલોઽગ્નિઃ સ ચન્દ્રમાઃ ।
સ એવ સર્વં યદ્ભૂતં યચ્ચ ભવ્યં સમાસતઃ ॥ ૧૫ ॥
સ એવ વિદ્યાવિદ્યા ચ ન તતોઽન્યત્તુ કિઞ્ચન ।
જ્ઞાત્વા તં મૃત્યુમત્યેતિ નાન્યઃ પન્થા વિમુક્તયે ॥ ૧૬ ॥
સર્વભૂતસ્થમાત્માનં સર્વભૂતાનિ ચાત્મનિ ।
સમ્પશ્યન્બ્રહ્મ પરમં યાતિ નાન્યેન હેતુના ॥ ૧૭ ॥
આત્માનમરણિં કૃત્વા પ્રણવં ચોત્તરારણિમ્ ।
ધ્યાનનિર્મથનાદેવ પા(શા)પાન્દહતિ પણ્ડિતઃ ॥ ૧૮ ॥
સ એવ ભગવાનીશો માયયૈવાત્મભૂતયા ।
મુહ્યમાન ઇવ સ્થિત્વા સ્વસ્વાતન્ત્ર્યબલેન તુ ॥ ૧૯ ॥
શરીરમિદમાસ્થાય કરોતિ સકલં પુનઃ ।
જાગ્રત્સંજ્ઞમિદં ધામ પ્રકલ્પ્ય સ્વીયમાયયા ॥ ૨૦ ॥
રાજપુત્રાદિવત્તસ્મિન્ક્રીડયા કેવલં હરઃ ।
અન્નપાનાદિભિઃ સ્ત્રીભિસ્તૃપ્તિમેતિ સુરર્ષભાઃ ॥ ૨૧ ॥
સ્વપ્નકાલે તથા શમ્ભુર્જીવત્વેન પ્રકાશિતઃ ।
સુખદુઃખાદિકાન્ભોગાન્ભુઙ્ક્તે સ્વેનૈવ નિર્મિતાન્ ॥ ૨૨ ॥
સુષુપ્તિકાલે સકલે વિલીને તમસાઽઽવૃતઃ ।
સ્વસ્વરૂપમહાનન્દં ભુઙ્ક્તે વિશ્વ(દૃશ્ય)વિવર્જિતઃ ॥ ૨૩ ॥
પુનઃ પૂર્વક્રિયાયોગાજ્જીવત્વેન પ્રકાશિતઃ ।
જાગ્રત્સંજ્ઞમિદં ધામ યાતિ સ્વપ્નમથાપિ વા ॥ ૨૪ ॥
પુરત્રયમિદં પુંસો ભોગાયૈવ વિનિર્મિતમ્ ।
ભોગશ્ચાસ્ય સદા ક્રીડા ન દુઃખાય કદાચન ॥ ૨૫ ॥
વિશ્વાધિકો મહાનન્દઃ સ્વતન્ત્રો નિરુપદ્રવઃ ।
અસક્તઃ સર્વદોષૈશ્ચ કથં દુઃખી ભવેદ્ધરઃ ॥ ૨૬ ॥
સ ન જીવઃ શિવાદન્યો યો ભુઙ્ક્તે કર્મણાં ફલમ્ ।
ભેદાભાવાચ્ચિતશ્ચેત્યં ન કર્મફલમર્હતિ ॥ ૨૭ ॥
અતઃ સર્વજગત્સાક્ષી ચિદ્રૂપઃ પરમેશ્વરઃ ।
અદ્વિતીયો મહાનન્દઃ ક્રીડયા ભોગમર્હતિ ॥ ૨૮ ॥
ધામત્રયમિદં શમ્ભોર્ન દુઃખાય કદાચન ।
ક્રીડારામતયા ભાતિ ન ચોદ્યાર્હો મહેશ્વરઃ ॥ ૨૯ ॥
ઇદં ધામત્રયં શમ્ભોર્વિભેદેન ન વિદ્યતે ।
શમ્ભુરેવ તથા ભાતિ ન હ્યન્યત્પરમેશ્વરાત્ ॥ ૩૦ ॥
જાગ્રત્સ્વપ્નસુષુપ્ત્યાખ્યાવસ્થારૂપેણ ભાતિ યઃ ।
સ વિશ્વતૈજસપ્રાજ્ઞસમાખ્યાઃ ક્રમશો ભવેત્ ॥ ૩૧ ॥
વિશ્વો હિ સ્થૂલભુઙ્નિત્યં તૈજસઃ પ્રવિવિક્તભુક્ ।
પ્રાજ્ઞસ્ત્વાનન્દભુક્સાક્ષી કેવલઃ સુખલક્ષણઃ ॥ ૩૨ ॥
ત્રિષુ ધામસુ યદ્ભોગ્યં ભોક્તા યશ્ચ પ્રકીર્તિતઃ ।
ઉભયં બ્રહ્મ યો વેદ સ ભુઞ્જાનો ન લિપ્યતે ॥ ૩૩ ॥
અશ્વમેધસહસ્રાણિ બ્રહ્મહત્યાશતાનિ ચ ।
કુર્વન્નપિ ન લિપ્યેત યદ્યેકત્વં પ્રપશ્યતિ ॥ ૩૪ ॥
જીવરૂપ ઇવ સ્થિત્વા યઃ ક્રીડતિ પુરત્રયે ।
સ ન જીવઃ સદા શમ્ભુઃ સત્યમેવ ન સંશયઃ ॥ ૩૫ ॥
તતસ્તુ જાતં સકલં વિચિત્રં સત્યવત્સુરાઃ ।
સ સત્યોઽસત્યસાક્ષિત્વાત્સાક્ષિત્વાચ્ચિત્સુખં તથા ॥ ૩૬ ॥
પ્રેમાસ્પદત્વાદદ્વૈતો ભેદાભાવાત્સુરર્ષભાઃ ।
તસ્મિન્નૈવ લયં યાતિ પુરત્રયમિદં તતઃ ॥ ૩૭ ॥
ન જીવો જીવવદ્ભાતિ સાક્ષાદ્બ્રહ્મૈવ કેવલમ્ ।
અજ્ઞાનાજ્જીવરૂપેણ ભાસતે ન સ્વભાવતઃ ॥ ૩૮ ॥
બ્રહ્મણો જાયતે પ્રાણો મનઃ સર્વેન્દ્રિયાણિ ચ ।
ખં વાયુર્જ્યોતિરાપશ્ચ ભૂમિર્વિશ્વસ્ય ધારિણી ॥ ૩૯ ॥
યત્પરં બ્રહ્મ સર્વાત્મા વિશ્વસ્યાયતનં મહત્ ।
સૂક્ષ્માત્સૂક્ષ્મતમં નિત્યં તત્ત્વંશબ્દાર્થ એવ હિ ॥ ૪૦ ॥
યસ્ત્વંશબ્દસ્ય લક્ષ્યાર્થઃ સ તચ્છબ્દાર્થ એવ હિ ।
તત્ત્વંશબ્દૌ સ્વતઃસિદ્ધે ચિન્માત્રે પર્યવસ્યતઃ ॥ ૪૧ ॥
યઃ પદદ્વયલક્ષ્યાર્થસ્તસ્મિન્ભેદઃ પ્રકલ્પિતઃ ।
માયાવિદ્યાત્મકોપાધિભેદેનૈવ ન વસ્તુતઃ ॥ ૪૨ ॥
સ્વતઃસિદ્ધૈકતાજ્ઞાનં વ્યુદસ્ય શ્રુતિરાદરાત્ ।
સ્વભાવસિદ્ધમેકત્વં બોધયત્યધિકારિણઃ ॥ ૪૩ ॥
જાગ્રત્સ્વપ્નસુષુપ્ત્યાદિપ્રપઞ્ચત્વેન ભાતિ યત્ ।
તદ્બ્રહ્માહમિતિ જ્ઞાત્વા સર્વબન્ધૈઃ પ્રમુચ્યતે ॥ ૪૪ ॥
યસ્તુ બ્રહ્મ વિજાનાતિ સ્વાત્મના સુદૃઢં નરઃ ।
તસ્ય સ્વાનુભવસ્ત્વેવં સ્વભાવાદનુવર્તતે ॥ ૪૫ ॥
ત્રિષુ ધામસુ યદ્ભોગ્યં ભોક્તા ભોગશ્ચ યસ્તથા ।
તેભ્યો વિલક્ષણઃ સાક્ષી ચિન્માત્રોઽહં સદાશિવઃ ॥ ૪૬ ॥
મય્યેવ સકલં જાતં મયિ સર્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્ ।
મયિ સર્વં લયં યાતિ તદ્બ્રહ્માદ્વયમસ્મ્યહમ્ ॥ ૪૭ ॥
અણોરણીયાનહમેવ તદ્વ-
ન્મહાનહં વિશ્વમહં વિશુદ્ધઃ ।
પુરાતનોઽહં પુરુષોઽહમીશો
હિરણ્મયોઽહં શિવરૂપમસ્મિ ॥ ૪૮ ॥
અપાણિપાદોઽહમચિન્ત્યશક્તિઃ
પશ્યામ્યચક્ષુશ્ચ શૃણોમ્યકર્ણઃ ।
અહં વિજાનામિ વિવિક્તરૂપો
ન ચાસ્તિ વેત્તા મમ ચિત્સદાઽહમ્ ॥ ૪૯ ॥
વેદૈરનેકૈરહમેવ વેદ્યો
વેદાન્તકૃદ્વેદવિદેવ ચાહમ્ ।
ન પુણ્યપાપે મમ નાસ્તિ નાશો
ન જન્મ દેહેન્દ્રિયબુદ્ધયશ્ચ ॥ ૫૦ ॥
ન ભૂમિરાપો મમ નૈવ વહ્નિ-
ર્ન ચાનિલો મેઽસ્તિ ન ચામ્બરં ચ ।
સદાઽહમેવાહમિતિ સ્ફુરામિ
સ્વભાવતશ્ચેદમિતિ સ્ફુરામિ ॥ ૫૧ ॥
અભાતરૂપેણ તથૈવ સર્વદા
વિભાતરૂપેણ ચ ભાનરૂપતઃ ।
અભાનરૂપેણ ચ સર્વરૂપતઃ
સ્ફુરામિ દેવોઽહમતઃ પુરાતનઃ ॥ ૫૨ ॥
એવં વિદિત્વા પરમાત્મરૂપં
ગુહાશયં નિષ્કલમદ્વિતીયમ્ ।
સમસ્તભાનં સદસદ્વિહીનં
પ્રયાતિ શુદ્ધં પરમાત્મરૂપમ્ ॥ ૫૩ ॥
અતશ્ચ વેદાન્તવચોભિરઞ્જસા
મુમુક્ષુભિર્નિત્યમશેષનાયકઃ ।
ગુરૂપદેશેન ચ તર્કતસ્તથા
વિચિન્તનીયશ્ચ વિશેષતઃ શિવઃ ॥ ૫૪ ॥
કૈવલ્યોપનિષત્પરા પરકૃપાયુક્તા યદુચ્ચૈર્મુદા
પ્રોવાચ પ્રતિતૌજસૈરપિ હરિબ્રહ્માદિભિશ્ચાદૃતમ્ ।
હે દેવા અહમુક્તવાનતિશુભબ્રહ્માપરોક્ષાય ત-
ત્સર્વેષામધિકારિણાં મતમિદં વિત્તાતિભક્ત્યા સહ ॥ ૫૫ ॥
ઇતિ બ્રહ્મગીતાસૂપનિષત્સુ કૈવલ્યોપનિષદ્વિવરણે
તત્ત્વવેદનવિધિર્નામાષ્ટમોઽધ્યાયઃ ॥ ૮ ॥
॥ અથ નવમો.ધ્યાયઃ ॥
॥ બૃહાદારણ્યકોપનિષદ્વ્યાખ્યાનમ્ ॥
બ્રહ્મોવાચ ।
પ્રત્યગ્રૂપઃ શિવઃ સાક્ષાત્પરાનન્દસ્વલક્ષણઃ ।
પરપ્રેમાસ્પદત્વેન પ્રતીતત્વાત્સુરર્ષભાઃ ।
પરપ્રેમાસ્પદાનન્દઃ સુરા આનન્દ એવ હિ ॥ ૧ ॥
પ્રિયો ભવતિ ભાર્યાયાઃ પતિઃ સોઽયં સુરર્ષભાઃ ॥ ૨ ॥
પતિર્ન પત્યુઃ કામાય પ્રિયો ભવતિ સર્વથા ।
કિં ત્વાત્મનસ્તુ કામાય તતઃ પ્રિયતમઃ સ્વયમ્ ॥ ૩ ॥
જાયાયાસ્તુ ન કામાય ન હિ જાયા પ્રિયા મતા ।
કિં ત્વાત્મનસ્તુ કામાય તતઃ પ્રિયતમઃ સ્વયમ્ ॥ ૪ ॥
પુત્રાણાં તુ ન કામાય પ્રિયાઃ પુત્રા ભવન્તિ ચ ।
કિં ત્વાત્મનસ્તુ કામાય તતઃ પ્રિયતમઃ સ્વયમ્ ॥ ૫ ॥
બ્રહ્મણસ્ત્વેવ કામાય ન બ્રહ્મ ભવતિ પ્રિયમ્ ।
કિં ત્વાત્મનસ્તુ કામાય તતઃ પ્રિયતમઃ સ્વયમ્ ॥ ૬ ॥
ક્ષત્રસ્યૈવ તુ કામાય ન ક્ષત્રં ભવતિ પ્રિયમ્ ।
કિં ત્વાત્મનસ્તુ કામાય તતઃ પ્રિયતમઃ સ્વયમ્ ॥ ૭ ॥
વિત્તસ્યૈવ તુ કામાય ન વિત્તં ભવતિ પ્રિયમ્ ।
કિં ત્વાત્મનસ્તુ કામાય તતઃ પ્રિયતમઃ સ્વયમ્ ॥ ૮ ॥
લોકાનામેવ કામાય ન ભવન્તિ પ્રિયાશ્ચ તે ।
કિં ત્વાત્મનસ્તુ કામાય તતઃ પ્રિયતમઃ સ્વયમ્ ॥ ૯ ॥
દેવાનામપિ કામાય પ્રિયા દેવા ભવન્તિ ન ।
કિં ત્વાત્મનસ્તુ કામાય તતઃ પ્રિયતમઃ સ્વયમ્ ॥ ૧૦ ॥
વેદાનામેવ કામાય પ્રિયા વેદા ભવન્તિ ન ।
કિં ત્વાત્મનસ્તુ કામાય તતઃ પ્રિયતમઃ સ્વયમ્ ॥ ૧૧ ॥
ભૂતાન્યપિ ચ ભૂતાનાં કામાય ન ભવન્તિ ચ ।
કિં ત્વાત્મનસ્તુ કામાય તતઃ પ્રિયતમઃ સ્વયમ્ ॥ ૧૨ ॥
સર્વસ્યૈવ તુ કામાય ન સર્વં ભવતિ પ્રિયમ્ ।
કિં ત્વાત્મનસ્તુ કામાય તતઃ પ્રિયતમઃ સ્વયમ્ ॥ ૧૩ ॥
અતઃ પ્રિયતમો હ્યાત્મા સુખવત્સુખલક્ષણઃ ।
સુખાભિલાષિભિઃ સોઽયં ત્યક્ત્વા કર્માણિ સાદરમ્ ॥ ૧૪ ॥
દ્રષ્ટવ્યસ્તુ સુરા નિત્યં શ્રોતવ્યશ્ચ તથૈવ ચ ।
મન્તવ્યશ્ચ વિચિન્ત્યશ્ચ સર્વં તદ્દર્શનાદિભિઃ ॥ ૧૫ ॥
દુઃખરાશેર્વિનાશાય પરમાદ્વૈતવિદ્ભવેત્ ॥ ૧૬ ॥
પરમાદ્વૈતવિજ્ઞાનાત્સંસારઃ પ્રવિણશ્યતિ ।
સ્વતઃસિદ્ધાદ્વયાનન્દઃ સ્વયમેવ વિભાતિ ચ ॥ ૧૭ ॥
પરાદાત્તં સુરા બ્રહ્મ સ્વતોઽન્યદ્બ્રહ્મ વેદ યઃ ।
તથા પરાદાત્ક્ષત્રં તં લોકા અપિ તથૈવ ચ ॥ ૧૮ ॥
દેવા વેદાશ્ચ ભૂતાનિ પરાદુઃ ખલુ તં પશુમ્ ।
સ્વસ્વરૂપાત્પરં કિઞ્ચિદપિ પશ્યન્પ્રણશ્યતિ ॥ ૧૯ ॥
બ્રહ્મક્ષત્રાદિભેદેન પ્રતીતા હ્યખિલા અમી ।
વર્ણાસ્તથાઽઽશ્રમાઃ સર્વે સઙ્કરાઃ સકલા અપિ ॥ ૨૦ ॥
દેવગન્ધર્વપૂર્વાશ્ચ ભૂતાનિ ભુવનાનિ ચ ।
અસ્તિ નાસ્તીતિ શબ્દાર્થૌ તથૈવાન્યચ્ચ કિઞ્ચન ॥ ૨૧ ॥
માયાવિદ્યાતમોમોહપ્રભેદા અખિલા અપિ ।
સર્વમાત્મૈવ નૈવાન્યદન્યબુદ્ધિર્હિ સંસૃતિઃ ॥ ૨૨ ॥
નિર્વિકલ્પે પરે તત્ત્વે વિદ્યયા બુદ્ધિવિશ્રમઃ ।
સા હિ સંસારવિચ્છિત્તિર્નાપરા પુરુષાધિકા ॥ ૨૩ ॥
પ્રતીતમવિશેષેણ સકલં બ્રહ્મ યઃ પુમાન્ ।
વેદ તં શિરસા નિત્યં પ્રણયામિ જગદ્ગુરુમ્ ॥ ૨૪ ॥
વેદા બહુમુખા ભાન્તિ સ્મૃતયશ્ચ તથૈવ ચ ।
પુરાણાનિ સમસ્તાનિ બુદ્ધાર્હાદ્યાગમાન્તરાઃ ॥ ૨૫ ॥
શૈવાશ્ચ વૈષ્ણવાશ્ચૈવ મદુક્તા આગમા અપિ ।
અપભ્રંશાઃ સમસ્તાશ્ચ કેવલં લૌકિકી મતિઃ ॥ ૨૬ ॥
તર્કાશ્ચ વિવિધાઃ સૂક્ષ્માઃ સ્થૂલાશ્ચ સકલા અપિ ।
પરસ્પરવિરોધેન પ્રભાન્તિ સકલાત્મનામ્ ॥ ૨૭ ॥
તેષામેવાવિરોધે તુ કાલો યાતિ ચ ધીમતામ્ ।
કથઞ્ચિત્કાલસદ્ભાવેઽપ્યવિરોધો ન સિધ્યતિ ॥ ૨૮ ॥
અતઃ સર્વં પરિત્યજ્ય મનસો મલકારણમ્ ।
યથાભાતેન રૂપેણ શિવં પશ્યેત્સુનિશ્ચલઃ ॥ ૨૯ ॥
ક્રિમિકીટપતઙ્ગેભ્યઃ પશવઃ પ્રજ્ઞયાઽધિકાઃ ।
પશ્વાદિભ્યો નરાઃ પ્રાજ્ઞાસ્તેષુ કેચન કોવિદાઃ ॥ ૩૦ ॥
તથા તેભ્યશ્ચ ગન્ધર્વાઃ પિતરો મતિમત્તમાઃ ।
અન્યે ચ તારતમ્યેન પણ્ડિતા ઉતરોત્તરમ્ ॥ ૩૧ ॥
યૂયં સત્ત્વોત્કટાઃ પ્રાજ્ઞાઃ સર્વેષામપિ હે સુરાઃ ।
યુષ્મભ્યોઽહં મહાપ્રાજ્ઞો મત્તઃ પ્રાજ્ઞો જનાર્દનઃ ॥ ૩૨ ॥
જનાર્દનાદપિ પ્રાજ્ઞઃ શઙ્કરો ગુણમૂર્તિષુ ।
તતઃ પ્રાજ્ઞતમઃ સાક્ષાચ્છિવઃ સામ્બઃ સનાતનઃ ॥ ૩૩ ॥
સ એવ સાક્ષાત્સર્વજ્ઞસ્તતોઽન્યો નાસ્તિ કશ્ચન ।
તસ્માદ્વિદ્યામિમાં ત્યક્ત્વા બ્રહ્મ સર્વં વિલોકયેત્ ॥ ૩૪ ॥
આયાસસ્તાવદત્યલ્પઃ ફલં મુક્તિરિહૈવ તુ ।
તથાઽપિ પરમાદ્વૈતં નૈવ વાઞ્છન્તિ માનવાઃ ॥ ૩૫ ॥
કદાચિદપિ ચિત્તસ્ય ભયં કિઞ્ચિન્ન વિદ્યતે ।
તથાઽપિ પરમાદ્વૈતં નૈવ વાઞ્છન્તિ માનવાઃ ॥ ૩૬ ॥
સ્વસ્વરૂપાતિરેકેણ નાસ્તિ માનં વિરોધિ ચ ।
તથાઽપિ પરમાદ્વૈતં નૈવ વાઞ્છન્તિ માનવાઃ ॥ ૩૭ ॥
સ્વસ્વરૂપાતિરેકેણ તર્કશ્ચ ન હિ વિદ્યતે ।
તથાઽપિ પરમાદ્વૈતં નૈવ વાઞ્છન્તિ માનવાઃ ॥ ૩૮ ॥
શ્રુતિસ્મૃતિપુરાણાનિ પ્રાહુરેકત્વમાત્મનઃ ।
તથાઽપિ પરમાદ્વૈતં નૈવ વાઞ્છન્તિ માનવાઃ ॥ ૩૯ ॥
અનુગ્રાહકતર્કશ્ચ કુરુતે તર્કવેદનમ્ ।
તથાઽપિ પરમાદ્વૈતં નૈવ વાઞ્છન્તિ માનવાઃ ॥ ૪૦ ॥
શિવાગમેષુ ચાદ્વૈતં બભાષે પરમેશ્વરઃ ।
તથાઽપિ પરમાદ્વૈતં નૈવ વાઞ્છન્તિ માનવાઃ ॥ ૪૧ ॥
નારાયણોઽપિ ચાદ્વૈતં બભાષે સ્વાગમેષુ ચ ।
તથાઽપિ પરમાદ્વૈતં નૈવ વાઞ્છન્તિ માનવાઃ ॥ ૪૨ ॥
અહં ચાવોચમદ્વૈતં મદુક્તેષ્વાગમેષુ ચ ।
તથાઽપિ પરમાદ્વૈતં નૈવ વાઞ્છન્તિ માનવાઃ ॥ ૪૩ ॥
અન્યે ચ યોગિનઃ સર્વે પ્રાહુરદ્વૈતમાત્મનઃ ।
તથાઽપિ પરમાદ્વૈતં નૈવ વાઞ્છન્તિ માનવાઃ ॥ ૪૪ ॥
વિશુદ્ધજ્ઞાનિનાં દેવા નિષ્ઠાઽપ્યદ્વૈતગોચરા ।
તથાઽપિ પરમાદ્વૈતં નૈવ વાઞ્છન્તિ માનવાઃ ॥ ૪૫ ॥
કેચિત્સામાન્યમદ્વૈતં વદન્તિ ભ્રાન્તચેતસઃ ।
વિશેષં દ્વૈતમાશ્રિત્ય ન તેષામસ્તિ વેદનમ્ ॥ ૪૬ ॥
દ્વૈતમેવ હિ સર્વત્ર પ્રવદન્તિ હિ કેચન ।
ન તે મનુષ્યાઃ કીટાશ્ચ પતઙ્ગાશ્ચ ઘટા હિ તે ॥ ૪૭ ॥
અવિશેષેણ સર્વં તુ યઃ પશ્યતિ મહેશ્વરમ્ ।
સ એવ સાક્ષાદ્વિજ્ઞાની સ શિવઃ સ તુ દુર્લભઃ ॥ ૪૮ ॥
જગદિતિ પ્રતિભા વ્યવહારતઃ
પરતરઃ પરમઃ પરમાર્થતઃ ।
ઇતિ મતિર્ન ભવત્યપિ કસ્યચિ-
ચ્છશિધરસ્મરણેન હિ સિધ્યતિ ॥ ૪૯ ॥
જગદિતિ પ્રતિભાઽપિ ચ શાઙ્કરી
મતિમતામિતિ મે સુવિનિશ્ચયઃ ।
ઇતિ મતિર્વિમલા ચ શુભાવહા
શશિધરસ્મરણેન હિ સિધ્યતિ ॥ ૫૦ ॥
જગદિતિ પ્રતિભાસમપેક્ષ્ય ચ
શ્રુતિરપિ પ્રિયહેતુમિહાહ હિ ।
ન હિ જગત્પ્રતિભા ન ચ સા શ્રુતિઃ
પ્રિયકરઃ સકલશ્ચ ન વસ્તુતઃ ॥ ૫૧ ॥
ઇતિ મતિર્વિમલા નનુ જાયતે
યદિ જનઃ શિવ એવ સ તાદૃશઃ ।
ન હિ કૃતિઃ સકલા મહાત્મનો
યદિ કૃતિઃ પશુરેવ સ માનવઃ ॥ ૫૨ ॥
ન હિ જનિર્મરણં ગમનાગમૌ
ન હિ મલં વિમલં ન ચ વેદનમ્ ।
શિવમિદં સકલં વિભાસતે
સ્ફુટતરં પરમસ્ય તુ યોગિનઃ ॥ ૫૩ ॥
વિસૃજ્ય સન્દેહમશેષમાસ્તિકાઃ
પ્રતીતમેતન્નિખિલં જડાજડમ્ ।
ગુરૂપદેશેન શિવં વિલોકયે-
દ્વિલોકનં ચાપિ શિવં વિલોકયેત્ ॥ ૫૪ ॥
વિલોકનં ચાપિ શિવં વિલોકય-
ન્વિલોકનં ચાપિ વિસૃજ્ય કેવલમ્ ।
સ્વભાવભૂતઃ સ્વચિતાઽવશિષ્યતે
ચિતાઽવશેષશ્ચ ન તસ્ય તત્ત્વતઃ ॥ ૫૫ ॥
નિષ્ઠા તસ્ય મહાત્મનઃ સુરવરા વક્તું મયા શક્યતે
ન પ્રૌઢેન શિવેન વા મુનિગણૈર્નારાયણેનાપિ ચ ।
વેદેનાપિ પુરાતનેન પરયા શક્ત્યા પરેણાથ વા
મૂકીભાવમુપૈતિ તત્ર વિદુષાં નિષ્ઠા હિ તાદૃગ્વિધા ॥ ૫૬ ॥
સર્વમુક્તમિતિ વઃ સુરર્ષભાઃ
કેવલેન કરુણાબલેન ચ ।
વેદ એવ સકલાર્થબોધકઃ
શેષ એવ વચનં ચ તસ્ય મે ॥ ૫૭ ॥
ઇતિ બ્રહ્મગીતાસૂપનિષત્સુ બૃહદારણ્યકોપનિષદ્વ્યાખ્યાને
નવમોઽધ્યાયઃ ॥ ૯ ॥
॥ અથ દશમોઽધ્યાયઃ ॥
॥ બૃહાદારણ્યકવ્યાખ્યાકથનમ્ ॥
બ્રહ્મોવાચ ।
અસ્તિ સર્વાન્તરઃ સાક્ષી પ્રત્યગાત્મા સ્વયમ્પ્રભઃ ।
તદેવ બ્રહ્મ સમ્પૂર્ણમપરોક્ષતમં સુરાઃ ॥ ૧ ॥
પ્રાણાપાનાદિભેદસ્ય યઃ સત્તાસ્ફુરણપ્રદઃ ।
યસ્ય સન્નિધિમાત્રેણ ચેષ્ટતે સકલં સુરાઃ ॥ ૨ ॥
યશ્ચ સર્વસ્ય ચેષ્ટાયામસક્તો નિષ્ક્રિયઃ સ્વયમ્ ।
સ હિ સર્વાન્તરઃ સાક્ષાદાત્મા નાન્યઃ સુરર્ષભાઃ ॥ ૩ ॥
યોઽયં સર્વાન્તરઃ સ્વાત્મા સોઽહમર્થો ન વિગ્રહઃ ।
દૃશ્યત્વાદસ્ય દેહસ્ય દ્રષ્ટા યોઽસ્ય સ એવ સઃ ॥ ૪ ॥
યોઽયં સર્વાન્તરઃ સ્વાત્મા સોઽયં ન પ્રાણપૂર્વકઃ ।
દૃશ્યત્વાત્પ્રાણપૂર્વસ્ય દ્રષ્ટા યોઽસ્ય સ એવ સઃ ॥ ૫ ॥
દૃષ્ટેર્દ્રષ્ટા શ્રુતેઃ શ્રોતા મતેર્મન્તા ચ યઃ સુરાઃ ।
વિજ્ઞાતેરપિ વિજ્ઞાતા સ હિ સર્વાન્તરઃ પરઃ ॥ ૬ ॥
અતોઽન્યદાર્તં સકલં ન સત્યં તુ નિરૂપણે ।
સ એવ સર્વં નૈવાન્યદિતિ સમ્યઙ્નિરૂપણે ॥ ૭ ॥
યથા પૃથિવ્યામોતં ચ પ્રોતં ચ સકલં સુરાઃ ।
તથાઽપ્સુ સકલં દેવા ઓતં પ્રોતં ન સંશયઃ ॥ ૮ ॥
આપશ્ચ વાયૌ હે દેવા ઓતાઃ પ્રોતાસ્તથૈવ ચ ।
અન્તરિક્ષેષુ વાયુશ્ચ લોકેષુ સુરપુઙ્ગવાઃ ॥ ૯ ॥
અન્તરિક્ષાશ્ચ લોકાશ્ચ તથા ગન્ધર્વકેષુ ચ ।
લોકેષ્વાદિત્યલોકેષુ સ્થિતા ગન્ધર્વસઞ્જ્ઞિતાઃ ॥ ૧૦ ॥
ચન્દ્રલોકેષુ ચાદિત્યલોકા ઓતાસ્તથૈવ ચ ।
ચન્દ્રલોકાશ્ચ નક્ષત્રલોકેષુ સુરપુઙ્ગવાઃ ॥ ૧૧ ॥
દેવલોકેષુ નક્ષત્રલોકા ઓતાસ્તથૈવ ચ ।
દેવલોકાશ્ચ હે દેવા ઇન્દ્રલોકેષુ સંસ્થિતાઃ ॥ ૧૨ ॥
પ્રાજાપત્યેષુ લોકેષુ સ્થિતા ઐન્દ્રાઃ સુરર્ષભાઃ ।
પ્રાજાપત્યાસ્તથા લોકા બ્રહ્મલોકેષુ સંસ્થિતાઃ ॥ ૧૩ ॥
વિષ્ણુલોકેષુ હે દેવા બ્રહ્મલોકાઃ સુસંસ્થિતાઃ ।
વિષ્ણુલોકાસ્તથા ઓતા રુદ્રલોકેષુ હે સુરાઃ ॥ ૧૪ ॥
રુદ્રલોકાઃ સ્થિતા લોકેષ્વીશ્વરસ્ય સુરર્ષભાઃ ।
સદાશિવસ્ય લોકેષુ સ્થિતા હ્યૈશાઃ સુરર્ષભાઃ ॥ ૧૫ ॥
ઓતાઃ પ્રોતાશ્ચ તે લોકા બ્રહ્મસઞ્જ્ઞે પરે શિવે ।
એવં સર્વે સદા સાક્ષિસ્વરૂપે પ્રત્યગાત્મનિ ॥ ૧૬ ॥
સર્વાન્તરતમે પ્રોતા ઓતા અધ્યાસતઃ સ્થિતાઃ ॥ ૧૭ ॥
સર્વાધિષ્ઠાનરૂપસ્તુ પ્રત્યગાત્મા સ્વયમ્પ્રભઃ ।
ન કસ્મિંશ્ચિત્સ્થિતઃ સાક્ષી સત્સ્વરૂપઃ સુરર્ષભાઃ ॥ ૧૮ ॥
યસ્મિન્નધ્યસ્તરૂપેણ સ્થિતં સર્વં નિરૂપણે ।
સ એવ સકલં નાન્યદિતિ સમ્યઙ્નિરૂપણે ॥ ૧૯ ॥
યોઽયમાત્મા સ્વયં ભાતિ સત્તયાઽન્યવિવર્જિતઃ ।
સ એવ સાક્ષાત્સર્વેષામન્તર્યામી ન ચાપરઃ ॥ ૨૦ ॥
પૃથિવ્યામપિ યસ્તિષ્ઠન્પૃથિવ્યા અન્તરઃ સદા ।
યં ન વેદ સુરાઃ પૃથ્વી શરીરં યસ્ય ભૂરપિ ॥ ૨૧ ॥
યોઽન્તરો યમયત્યેતાં ભૂમિં નિષ્ક્રિયરૂપતઃ ।
એષ એવ હિ નઃ સાક્ષાદન્તર્યામી પરામૃતઃ ॥ ૨૨ ॥
અપ્સુ તિષ્ઠન્નપાં દેવા અન્તરો યં ન તા વિદુઃ ।
આપઃ શરીરં યસ્યૈતા યોઽન્તરો યમયત્યપઃ ।
એષ એવ હિ નઃ સાક્ષાદન્તર્યામી પરામૃતઃ ॥ ૨૩ ॥
એવમગ્નેશ્ચ યો નેતા ચાન્તરિક્ષસ્ય હે સુરાઃ ॥ ૨૪ ॥
વાયુપૂર્વસ્ય સર્વસ્ય ચેતનાચેતનસ્ય ચ ।
એષ એવ હિ નઃ સાક્ષાદન્તર્યામી પરામૃતઃ ॥ ૨૫ ॥
અદૃષ્ટોઽયં સુરા દ્રષ્ટા શ્રોતૈવાયં તથાઽશ્રુતઃ ।
અમતશ્ચ તથા મન્તા વિજ્ઞાતા કેવલં સુરાઃ ॥ ૨૬ ॥
રવિસોમાગ્નિપૂર્વેષુ વિનષ્ટેષ્વયમાસ્તિકાઃ ।
ચિત્તસાક્ષિતયા ભાતિ સ્વપ્રકાશેન કેવલમ્ ॥ ૨૭ ॥
ચિત્તવ્યાપારનાશે તુ તદભાવં સુરર્ષભાઃ ।
સ્વપ્રકાશેન જાનાતિ સુષુપ્તૌ વેદ તામપિ ॥ ૨૮ ॥
આવિર્ભાવતિરોભાવરહિતસ્તુ સ્વયમ્પ્રભઃ ।
ભાવાભાવાત્મકં સર્વં સદાઽયં વેદ કેવલઃ ॥ ૨૯ ॥
ભાવાભાવાત્મના વેદ્યં સમસ્તં સુરપુઙ્ગવાઃ ।
વેત્તૈવાયં ન ચૈવાન્યદિતિ સમ્યઙ્નિરૂપણમ્ ॥ ૩૦ ॥
એવં દ્વૈતં વિચારેણ સ્વાત્મના વેદ યઃ પુમાન્ ।
સ યોગી સર્વદા દ્વૈતં પશ્યન્નપિ ન પશ્યતિ ॥ ૩૧ ॥
દ્રષ્ટુર્દૃષ્ટેર્ન નાશોઽસ્તિ દૃશ્યમેવ વિનશ્યતિ ।
તચ્ચ દ્વૈતં દૃશેર્દૃશ્યં નાસ્તિ દ્રષ્ટાઽસ્તિ કેવલમ્ ॥ ૩૨ ॥
એષાઽસ્ય પરમા સમ્પદ્ગતિશ્ચ પરમાઽસ્ય તુ ।
એષોઽસ્ય પરમો લોક એતદ્ધિ પરમં સુખમ્ ॥ ૩૩ ॥
અહિનિર્લ્વયનીં મુક્તાં યથાઽહિઃ સ્વાત્મના પુનઃ ।
ન પશ્યતિ તથા વિદ્વાન્ન દેહેઽહમ્મતિર્ભવેત્ ॥ ૩૪ ॥
સર્વાધારે સ્વતઃસિદ્ધે શિવસઞ્જ્ઞે તુ નિર્મલે ।
પ્રત્યગ્રૂપે પરાનન્દે નેહ નાનાઽસ્તિ કિઞ્ચન ॥ ૩૫ ॥
મૃત્યોઃ સ મૃત્યુમાપ્નોતિ ઇહ નાનેવ પશ્યતિ ।
તસ્માદધ્યસ્તમજ્ઞાનં તત્કાર્યં ચાત્મરૂપતઃ ॥ ૩૬ ॥
એકધૈવ મહાયાસાદ્દ્રષ્ટવ્યો હિ મુમુક્ષુભિઃ ।
અયમાત્માઽપ્રમેયશ્ચ વિરજશ્ચ મહાન્ધ્રુવઃ ॥ ૩૭ ॥
તમેવ ધીરો વિજ્ઞાય પ્રજ્ઞાં કુર્વીત બ્રાહ્મણઃ ।
નાનુધ્યાયાદ્બહૂઞ્છબ્દાન્વાચો વિગ્લાપનં હિ તત્ ॥ ૩૮ ॥
સ વા એષ મહાનાત્મા જન્મનાશાદિવર્જિતઃ ।
વશી સર્વસ્ય લોકસ્ય સર્વસ્યેશાન એવ ચ ॥ ૩૯ ॥
સર્વસ્યાધિપતિઃ શુદ્ધો ન ભૂયાન્સાધુકર્મણા ।
કર્મણાઽસાધુના નૈવ કનીયાન્સુરપુઙ્ગવાઃ ॥ ૪૦ ॥
એષ સર્વેશ્વરઃ સાક્ષાદ્ભૂતાધિપતિરેવ ચ ।
ભૂતપાલશ્ચ લોકાનામસમ્ભેદાય હે સુરાઃ ॥ ૪૧ ॥
એષ સેતુર્વિધરણસ્તમેવ બ્રાહ્મણોત્તમાઃ ।
વેદાનુવચનેનાપિ યજ્ઞેન સકલેન ચ ॥ ૪૨ ॥
દાનેન તપસા દેવાસ્તથૈવાનશનેન ચ ।
વેત્તુમિચ્છતિ યો વિદ્વાન્સ મુનિર્નેતરો જનઃ ॥ ૪૩ ॥
નેતિ નેતીતિ નિષ્કૃષ્ટો ય એષ સર્વસાધકઃ ।
સોઽયમાત્મા સદાઽગ્રાહ્યસ્વરૂપો ન હિ ગૃહ્યતે ॥ ૪૪ ॥
તથાઽશીર્યસ્વભાવશ્ચ હે દેવા નૈવ શીર્યતે ।
અસઙ્ગરૂપો ભગવાન્સર્વદા ન હિ સજ્જતે ॥ ૪૫ ॥
એષ નિત્યો મહિમા બ્રાહ્મણસ્ય
ન વર્ધતે કર્મણા નો કનીયાન્ ।
તસ્યૈવ સ્યાત્પદવિત્તં વિદિત્વા
ન લિપ્યતે કર્મણા પાપકેન ॥ ૪૬ ॥
તસ્માદ્બ્રહ્મજ્ઞાનલાભાય વિદ્વા-
ઞ્શાન્તો દાન્તઃ સત્યવાદી ભવેચ્ચ ।
કર્મત્યાગી સર્વવેદાન્તસિદ્ધં
વિદ્યાહેતું સન્તતં ત્વભ્યુપેયાત્ ॥ ૪૭ ॥
ત્રિપુણ્ડ્રમુદ્ધૂલનમાસ્તિકોત્તમાઃ
સદાઽઽચરેચ્છઙ્કરવેદને રતઃ ।
શિવાદિશબ્દં ચ જપેદ્વિશેષતઃ
પ્રપૂજયેદ્ભક્તિપુરઃસરં હરમ્ ॥ ૪૮ ॥
સાધનૈઃ સકલૈઃ સહિતઃ સુરા
વેદનેન સમસ્તમિદં જગત્ ।
દેવરૂપતયૈવ તુ નિશ્ચિતં
વેદહસ્તતલસ્થિતબિલ્વવત્ ॥ ૪૯ ॥
નૈનં પાપ્મા તરતિ બ્રહ્મનિષ્ઠં
સર્વં પાપં તરતિ પ્રાકૃતં ચ ।
નૈનં પાપ્મા તપતિ બ્રહ્મનિષ્ઠં
સર્વં પાપં તપતિ પ્રાકૃતં ચ ॥ ૫૦ ॥
ઇત્થં બ્રહ્મ સ્વાત્મભૂતં વિદિત્વા
શ્રદ્ધાપૂર્વં દેહમેતં સ્વકીયમ્ ।
અર્થં સર્વં ક્ષેત્રજાતં સમસ્તં
દદ્યાદસ્મૈ દેશિકેન્દ્રાય મર્ત્યઃ ॥ ૫૧ ॥
યશ્ચાતૃણત્ત્યવિતથેન કર્ણા-
વદુઃખં કુર્વન્નમૃતં સમ્પ્રયચ્છન્ ।
તં વિદ્યાત્પિતરં માતરં ચ
તસ્મૈ ન દ્રુહ્યેત્કૃતમસ્ય જાનન્ ॥ ૫૨ ॥
સ્વદેશિકસ્યૈવ તુ નામકીર્તનં
ભવેદનન્તસ્ય શિવસ્ય ચિન્તનમ્ ।
સ્વદેશિકસ્યૈવ તુ પૂજનં તથા
ભવેદનન્તસ્ય શિવસ્ય પૂજનમ્ ॥ ૫૩ ॥
સ્વદેશિકસ્યૈવ તુ નામકીર્તનં
શિવાદિશબ્દસ્ય તુ કીર્તનં ભવેત્ ।
સ્વદેશિકસ્યૈવ તુ બાધનં તથા
ભવેદનન્તસ્ય શિવસ્ય બાધનમ્ ॥ ૫૪ ॥
તસ્માદ્વિદ્વાન્સર્વમેતદ્વિહાય
શ્રદ્ધાયુક્તઃ સદ્ગુરું સત્યનિષ્ઠમ્ ।
વિદ્યાકોશં વેદવેદાન્તનિષ્ઠં
ગચ્છેન્નિત્યં સત્યધર્માદિયુક્તઃ ॥ ૫૫ ॥
વક્તવ્યં સકલં મયા પરકૃપાયુક્તેન સઙ્કીર્તિતં
કર્તવ્યં સકલં સુરા ન હિ મુનેર્બ્રહ્માત્મનિષ્ઠસ્ય તુ ।
સ્મર્તવ્યં સકલં તથા ન હિ સદા બ્રહ્મૈવ સચ્ચિત્સુખં
સમ્પૂર્ણં સતતોદિતં સમરસં શશ્વત્સ્વયં ભાસતે ॥ ૫૬ ॥
ઇતિ બ્રહ્મગીતાસૂપનિષત્સુ બૃહદારણ્યકવ્યાખ્યાકથનં નામ
દશમોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૦ ॥
॥ અથ એકાદશોઽધ્યાયઃ ॥
॥ કઠવલ્લીશ્વેતાશ્વતરવ્યાખ્યાયામ્ ॥
બ્રહ્મોવાચ ।
અસ્તિ તત્ત્વં પરં સાક્ષાદ્દુર્દર્શં ગૂઢમુત્તમમ્ ।
અનુપ્રવિષ્ટં સર્વત્ર ગુહાયાં નિહિતં પરમ્ ॥ ૧ ॥
તદ્વિદિત્વા મહાધીરો હર્ષશોકૌ જહાતિ ચ ।
ધર્માદિભ્યઃ પરં તત્તુ ભૂતાદ્ભવ્યાચ્ચ સત્તમાઃ ॥ ૨ ॥
યદામનન્તિ વેદાશ્ચ તપાંસિ પરમં પદમ્ ।
બ્રહ્મચર્યં યદિચ્છન્તશ્ચરન્તિ શિવ એવ સઃ ॥ ૩ ॥
એતદ્ધ્યેવાક્ષરં બ્રહ્મ એતદ્ધ્યેવાક્ષરં પરમ્ ।
એતદ્ધ્યેવાક્ષરં જ્ઞાત્વા યો યદિચ્છતિ તસ્ય તત્ ॥ ૪ ॥
એતદાલમ્બનં શ્રેષ્ઠમેતદાલમ્બનં પરમ્ ।
એતદાલમ્બનં જ્ઞાત્વા બ્રહ્મલોકે મહીયતે ॥ ૫ ॥
ન જાયતે મ્રિયતે વા વિપશ્ચિ-
ન્નાયં કુતશ્ચિન્ન બભૂવ કશ્ચિત્ ।
અજો નિત્યઃ શાશ્વતોઽયં પુરાણો
ન હન્યતે હન્યમાને શરીરે ॥ ૬ ॥
ય એનં વેત્તિ હન્તારં યશ્ચૈનં મન્યતે હતમ્ ।
તાવુભૌ ન વિજાનીતો નાયં હન્તિ ન હન્યતે ॥ ૭ ॥
અણોરણીયાન્મહતો મહીયા-
નાત્માઽસ્ય જન્તોર્નિહિતો ગુહાયામ્ ।
તમક્રતુઃ પશ્યતિ વીતશોકો
ધાતુપ્રસાદાન્મહિમાનમસ્ય ॥ ૮ ॥
દૂરં વ્રજતિ ચાસીનઃ શયાનો યાતિ સર્વતઃ ।
કસ્તં સાક્ષાન્મહાદેવં મદન્યો જ્ઞાતુમર્હતિ ॥ ૯ ॥
અશરીરં શરીરેષુ હ્યનવસ્થેષ્વવસ્થિતમ્ ।
મહાન્તં વિભુમાત્માનં મત્વા ધીરો ન શોચતિ ॥ ૧૦ ॥
નાયમાત્મા પ્રવચનેન લભ્યો
ન મેધયા ન બહુના શ્રુતેન ।
યમેવૈષ વૃણુતે તેન લભ્ય-
સ્તસ્યૈષ આત્મા વિવૃણુતે તનૂં સ્વામ્ ॥ ૧૧ ॥
નાવિરતો દુશ્ચરિતાન્નાશાન્તો નાસમાહિતઃ ।
નાશાન્તમાનસો વાઽપિ પ્રજ્ઞાનેનૈનમાપ્નુયાત્ ॥ ૧૨ ॥
યસ્ય બ્રહ્મ ચ ક્ષત્રં ચ ઉભે ભવત ઓદનઃ ।
ક ઇત્થં વેદ દેવો વા મનુષ્યોઽન્યશ્ચ યત્ર સઃ ॥ ૧૩ ॥
ઋતૌ પિબન્તૌ સુકૃતસ્ય લોકે
ગુહાં પ્રવિષ્ટૌ પરમે પરાર્ધે ।
છાયાતપૌ બ્રહ્મવિદો વદન્તિ
શરીરભૃચ્છઙ્કરસઞ્જ્ઞિતૌ તૌ ॥ ૧૪ ॥
શરીરભૃત્કર્મફલં ભુઙ્ક્તે યોજયિતા શિવઃ ।
પ્રતીતિતો વિરુદ્ધૌ તૌ ભેદસ્ત્વૌપાધિકસ્તયોઃ ॥ ૧૫ ॥
આત્માનં રથિનં વિદ્યાચ્છરીરં રથમેવ તુ ।
બુદ્ધિં તુ સારથિં વિદ્યાન્મનઃ પ્રગ્રહમેવ ચ ॥ ૧૬ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ હયાન્વિદ્યાદ્વિષયાનપિ ગોચરાન્ ।
આત્મેન્દ્રિયમનોયુક્તં વિદ્યાદ્ભોક્તારમાસ્તિકાઃ ॥ ૧૭ ॥
યસ્ત્વવિજ્ઞાનવાન્મર્ત્યોઽયુક્તેન મનસા સદા ।
તસ્યેન્દ્રિયાણ્યવશ્યાનિ દુષ્ટાશ્વા ઇવ સારથેઃ ॥ ૧૮ ॥
યસ્તુ વિજ્ઞાનવાન્મર્ત્યો યુક્તેન મનસા સદા ।
તસ્યેન્દ્રિયાણિ વશ્યાનિ સદશ્વા ઇવ સારથેઃ ॥ ૧૯ ॥
યસ્ત્વવિજ્ઞાનવાન્મર્ત્યો હ્યમનસ્કઃ સદાઽશુચિઃ ।
ન સ તત્પદમાપ્નોતિ સંસારં ચાધિગચ્છતિ ॥ ૨૦ ॥
યસ્તુ વિજ્ઞાનવાન્મર્ત્યઃ સમનસ્કઃ સદા શુચિઃ ।
સ તુ તત્પદમાપ્નોતિ યસ્માદ્ભૂયો ન જાયતે ॥ ૨૧ ॥
વિજ્ઞાનસારથિર્યસ્તુ મનઃ પ્રગ્રહવાન્નરઃ ।
સોઽધ્વનઃ પારમાપ્નોતિ તદ્વિષ્ણોઃ પરમં પદમ્ ॥ ૨૨ ॥
પદં યત્પરમં વિષ્ણોસ્તદેવાખિલદેહિનામ્ ।
પદં પરમમદ્વૈતં સ શિવઃ સામ્બવિગ્રહઃ ॥ ૨૩ ॥
રુદ્રવિષ્ણુપ્રજેશાનામન્યેષામપિ દેહિનામ્ ।
ઋતે સામ્બં મહાદેવં કિં ભવેત્પરમં પદમ્ ॥ ૨૪ ॥
ઇન્દ્રિયેભ્યઃ પરા હ્યર્થા અર્થેભ્યશ્ચ પરં મનઃ ।
મનસસ્તુ પરા બુદ્ધિર્બુદ્ધેરાત્મા મહાન્પરઃ ॥ ૨૫ ॥
મહતઃ પરમવ્યક્તમવ્યક્તાત્પુરુષઃ પરઃ ।
પુરુષાન્ન પરં કિઞ્ચિત્સા કાષ્ઠા સા પરા ગતિઃ ॥ ૨૬ ॥
પુરુષો નામ સમ્પૂર્ણઃ શિવઃ સત્યાદિલક્ષણઃ ।
સામ્બમૂર્તિધરો નાન્યો રુદ્રો વિષ્ણુરજોઽપિ વા ॥ ૨૭ ॥
એષ સર્વેષુ ભૂતેષુ ગૂઢાત્મા ન પ્રકાશતે ।
દૃશ્યતે ત્વગ્ર્યયા બુદ્ધ્યા સૂક્ષ્મયા સૂક્ષ્મદર્શિભિઃ ॥ ૨૮ ॥
યચ્ચેદ્વાઙ્મનસી પ્રાજ્ઞસ્તદ્યચ્છેજ્જ્ઞાન આત્મનિ ।
મહત્યાત્મની વિજ્ઞાનં તદ્યચ્છેચ્છાન્ત આત્મનિ ॥ ૨૯ ॥
અશબ્દમસ્પર્શમરૂપમવ્યયં
તથાઽરસં નિત્યમગન્ધવચ્ચ યત્ ।
અનાદ્યનન્તં મહતઃ પરં ધ્રુવં
નિચાય્ય તં મૃત્યુમુખાત્પ્રમુચ્યતે ॥ ૩૦ ॥
પરાઞ્ચિ ખાનિ વ્યતૃણન્મહેશ-
સ્તસ્માત્પરાઙ્પશ્યતિ નાત્મરૂપમ્ ।
કશ્ચિદ્ધીરઃ પ્રત્યગાત્માનમૈક્ષ્ય-
દાવૃત્તચક્ષુરમૃતત્વમિચ્છન્ ॥ ૩૧ ॥
પરાઞ્ચઃ કામાનનુનયન્તિ બાલા
મૃત્યોઃ પાશં તેઽપિયન્તિ સ્વમોહાત્ ।
અથ ધીરા અમૃતત્વં વિદિત્વા
ધ્રુવં તત્ત્વં યાન્તિ કામૈરસક્તાઃ ॥ ૩૨ ॥
યેન રૂપાન્ રસાન્ગન્ધાઞ્શબ્દાન્સ્પર્શાંશ્ચ મૈથુનાન્ ।
એતેનૈવ વિજાનાતિ કિમત્ર પરિશિષ્યતે ॥ ૩૩ ॥
જાગ્રત્સ્વપ્નસુષુપ્તાખ્યં પુરં યેનાનુપશ્યતિ ।
મહાન્તં પરમાત્માનં મત્વા ધીરો ન શોચતિ ॥ ૩૪ ॥
જાગ્રદાદિત્રયં યસ્તુ વિજાનાતિ ચિદાત્મના ।
તતો ભેદેન નૈવાસ્તિ પુરત્રયમિદં સદા ॥ ૩૫ ॥
ચૈતન્યમાત્રો ભગવાઞ્શિવ એવ સ્વયમ્પ્રભઃ ।
પુરત્રયાત્મના ભાતિ ન ભાતિ ચ મહાપ્રભુઃ ॥ ૩૬ ॥
ઇહામુત્ર સ્થિતં તત્ત્વં સદેકં ન તતોઽપરમ્ ।
મૃત્યોઃ સ મૃત્યુમાપ્નોતિ યોઽન્યં દેવં પ્રપશ્યતિ ॥ ૩૭ ॥
અગ્નિર્યથૈકો ભુવનં પ્રવિષ્ટો
રૂપં રૂપં પ્રતિરૂપો બભૂવ ।
એકસ્તથા સર્વભૂતાન્તરાત્મા
રૂપં રૂપં પ્રતિરૂપો બહિશ્ચ ॥ ૩૮ ॥
વાયુર્યથૈકો ભુવનં પ્રવિષ્ટો
રૂપં રૂપં પ્રતિરૂપો બભૂવ ।
એકસ્તથા સર્વભૂતાન્તરાત્મા
રૂપં રૂપં પ્રતિરૂપો બહિશ્ચ ॥ ૩૯ ॥
સૂર્યો યથા સર્વલોકસ્ય ચક્ષુ-
ર્ન લિપ્યતે ચાક્ષુષૈર્બાહ્યદોષૈઃ ।
એકસ્તથા સર્વભૂતાન્તરાત્મા
ન લિપ્યતે લોકદુઃખેન બાહ્યઃ ॥ ૪૦ ॥
એકો વશી સર્વભૂતાન્તરાત્મા
એકં રૂપં બહુધા યઃ કરોતિ ।
તમાત્મસ્થં યેઽનુપશ્યન્તિ ધીરા-
સ્તેષાં સુખં શાશ્વતં નેતરેષામ્ ॥ ૪૧ ॥
યેનૈવ નિત્યાશ્ચ સચેતનશ્ચ
યસ્મિન્વિભક્તાઃ પ્રવિભાન્તિ મોહાત્ ।
તમાત્મસ્થં યેઽનુપશ્યન્તિ ધીરા-
સ્તેષાં શાન્તિઃ શાશ્વતી નેતરેષામ્ ॥ ૪૨ ॥
તદેતદિતિ મન્યન્તેઽનિર્દેશ્યં પરમં સુખમ્ ।
કથં નુ તદ્વિજાનીયત્કિમુ ભાતિ વિભાતિ વા ॥ ૪૩ ॥
આદિત્યચન્દ્રાનલતારકાદ્યા
ન ભાન્તિ યસ્મિન્નનિશં મહાન્તઃ ।
પ્રકાશમાનં તમનુપ્રભાન્તિ
પ્રભાનમસ્યૈવ હિ નેતરેષામ્ ॥ ૪૪ ॥
ઊર્ધ્વમૂલસ્ત્વવાક્શાખ એષોઽશ્વત્થઃ સનાતનઃ ।
તદેવ શુક્રં તદ્બ્રહ્મ તદેવામૃતમુચ્યતે ॥ ૪૫ ॥
તસ્મિઁલ્લોકાઃ શ્રિતાઃ સર્વે તદુ નાત્યેતિ કશ્ચન ।
એતદ્વૈ તત્સુરશ્રેષ્ઠાઃ સમ્યગેવ મયોદિતમ્ ॥ ૪૬ ॥
ઇદં સર્વં જગત્સાક્ષાચ્છિવઃ કમ્પયતે ધ્રુવમ્ ।
મહદ્ભયમિદં વજ્રં વિદિત્વા મુચ્યતે નરઃ ॥ ૪૭ ॥
તપત્યસ્ય ભયાદગ્નિર્ભયાત્તપતિ ભાસ્કરઃ ।
ભયાદિન્દ્રશ્ચ વાયુશ્ચ મૃત્યુર્ધાવતિ પઞ્ચમઃ ॥ ૪૮ ॥
વર્તમાને શરીરેઽસ્મિન્ન શક્તો બોદ્ધુમીશ્વરમ્ ।
નરઃ સર્વેષુ લોકેષુ શરીરિત્વાય કલ્પતે ॥ ૪૯ ॥
યથાઽઽદર્શે સ્વકં રૂપં યથાવન્નિર્મલે નરઃ ।
તથા પશ્યતિ દેહેસ્મિન્નાત્માનં બ્રહ્મ કેવલમ્ ॥ ૫૦ ॥
જન્મનાશવતાં ખાનાં પૃથગ્ભાવં પરાત્મનઃ ।
તેષાં જન્મવિનાશૌ ચ વિદિત્વાઽનાત્મરૂપતઃ ॥ ૫૧ ॥
પશ્ચાદનાત્મરૂપેણ વિદિતં કેવલાત્મના ।
વિદિત્વા સ્વાનુભૂત્યેવ સ ધીરસ્તુ ન શોચતિ ॥ ૫૨ ॥
ઇન્દ્રિયેભ્યો મનઃ શ્રેષ્ઠં મનસઃ સત્ત્વમુત્તમમ્ ।
સત્ત્વાદપિ મહાનાત્મા મહતોઽવ્યક્તમુત્તમમ્ ॥ ૫૩ ॥
અવ્યક્તાત્તુ પરઃ સાક્ષાદ્વ્યાપકોઽલિઙ્ગ એવ ચ ।
યં વિદિત્વા નરઃ સાક્ષાદમૃતત્વં હિ ગચ્છતિ ॥ ૫૪ ॥
ન સન્દૃશે તિષ્ઠતિ રૂપમસ્ય
ન ચક્ષુષા પશ્યતિ કશ્ચિદેનમ્ ।
હૃદા મનીષા મનસાઽભિક્લૃપ્તઃ
સાક્ષાદાત્મા શક્યતે વેદિતું સઃ ॥ ૫૫ ॥
એવં સાક્ષાત્સચ્ચિદાનન્દરૂપં
ભાવાભાવાશેષલોકસ્ય હેતુમ્ ।
શ્રુત્યા યુક્ત્યા બ્રહ્મ જાનન્તિ મર્ત્યા
વિદ્યાયોગાદેવ મુક્તા ભવન્તિ ॥ ૫૬ ॥
વિદ્યાવેદ્યં બ્રહ્મ યદ્વેદસિદ્ધં
તસ્યાચિન્ત્યા કાચિદસ્ત્યેવ શક્તિઃ ।
શક્ત્યા ભિન્નં તદ્ભવત્યદ્વયં
સત્સત્યાનન્દાસઙ્ગબોધૈકરૂપમ્ ॥ ૫૭ ॥
એકં રૂપં બ્રહ્મણો જીવરૂપં
ભોગ્યં વિશ્વં બ્રહ્મણસ્ત્વન્યરૂપમ્ ।
અન્યદ્રૂપં બ્રહ્મણઃ સર્વશાસ્ત્રં
પ્રજ્ઞામાત્રં શુદ્ધરૂપં પરસ્ય ॥ ૫૮ ॥
સર્વાજીવે સર્વસંસ્થે બૃહન્તે
તસ્મિઞ્જીવો ભ્રામ્યતે બ્રહ્મચક્રે ।
બ્રહ્માત્માનં પ્રેરિતારં ચ યુક્ત્યા
મત્વા ચૈકં યાતિ મર્ત્યોઽમૃતત્વમ્ ॥ ૫૯ ॥
જ્ઞાજ્ઞૌ જીવાજીવસઞ્જ્ઞૌ પ્રતીત્યા
શ્રુત્યા યુક્ત્યા સ્વાનુભૂત્યા હ્યભિન્નૌ ।
માયા ભોક્તુર્ભોગહેતુઃ પરાત્મા
રૂપૈરેભિર્વિશ્વરૂપો હ્યકર્તા ॥ ૬૦ ॥
ક્ષરં માયા ચાક્ષરં જીવરૂપં
ક્ષરાત્મના ભિદ્યતે દેવ એકઃ ।
તસ્ય ધ્યાનાદ્યોજનાતત્ત્વભાવા-
દ્ભૂયશ્ચાન્તે વિશ્વમાયાનિવૃત્તિઃ ॥ ૬૧ ॥
જ્ઞાત્વા દેવં સર્વપાશાપહાનિઃ
ક્ષીણૈઃ ક્લેશૈર્જન્મમૃત્યુપ્રહાણિઃ ।
તસ્ય ધ્યાનાન્મૂલમાયાવિભેદે
વિશ્વૈશ્વર્યં યાતિ કૈવલ્યરૂપમ્ ॥ ૬૨ ॥
એતજ્જ્ઞેયં નિત્યમેવાત્મસંસ્થં
નાતઃ પરં વેદિતવ્યં હિ કિઞ્ચિત્ ।
ભોક્તા ભોગ્યં પ્રેરિતારં ચ મત્વા
સર્વં પ્રોક્તં ત્રિવિધં બ્રહ્મમેતત્ ॥ ૬૩ ॥
વહ્નેર્યથા યોનિગતસ્ય મૂર્તિ-
ર્ન દૃશ્યતે નૈવ ચ લિઙ્ગનાશઃ ।
સ ભૂય એવેન્ધનયોનિગૃહ્ય-
સ્તદ્વોભયં વૈ પ્રણવેન દેહે ॥ ૬૪ ॥
સ્વદેહમરણિં કૃત્વા પ્રણવં ચોત્તરારણિમ્ ।
ધ્યાનનિર્મથનાભ્યાસાદ્દેવં પશ્યેન્નિગૂઢવત્ ॥ ૬૫ ॥
તિલેષુ તૈલં દધિનીવ સર્પિ-
રાપઃ સ્રોતઃસ્વરણીષુ ચાગ્નિઃ ।
એવમાત્માઽઽત્મનિ ગૃહ્યતેઽસૌ
સત્યેનૈવં તપસા યોઽનુવેત્તિ ॥ ૬૬ ॥
સર્વવ્યાપિનમાત્માનં ક્ષીરે સર્પિરિવાર્પિતમ્ ।
આત્મવિદ્યાતપોમૂલં તદ્બ્રહ્મોપનિષત્પરમ્ ॥ ૬૭ ॥
યજ્ઞજ્ઞાનાદિભિઃ પુણ્યૈર્યોગસિદ્ધિર્ભવિષ્યતિ ।
યોગાત્સઞ્જાયતે જ્ઞાનં જ્ઞાનાન્મુક્તિર્ન કર્મણા ॥ ૬૮ ॥
અત્યાશ્રમિભ્યઃ શાન્તેભ્યો વક્તવ્યં બ્રહ્મવેદનમ્ ।
નાપ્રશાન્તાય દાતવ્યં નાપુત્રાય કદાચન ॥ ૬૯ ॥
અગ્નિરિત્યાદિભિર્મન્ત્રૈર્ભસ્મનોદ્ધૂલનં તથા ।
ત્રિપુણ્ડ્રધારણં ચાપિ વદન્ત્યત્યાશ્રમં બુધાઃ ॥ ૭૦ ॥
યસ્ય દેવે પરા ભક્તિર્યથા દેવે તથા ગુરૌ ।
તસ્યૈતે કથિતા હ્યર્થાઃ પ્રકાશન્તે મહાત્મનઃ ॥ ૭૧ ॥
શ્રુતિવચનેન મયૈવ સમસ્ત
પરમકૃપાબલતઃ પઠિતં ચ ।
યદિ વિદિતં સ નરઃ સ્વકમોહં
તરતિ શિવં વિશતિ પ્રિયરૂપમ્ ॥ ૭૨ ॥
ઇતિ બ્રહ્મગીતાસૂપનિષત્સુ
કઠવલ્લીશ્વેતાશ્વતરવ્યાખ્યાયામેકાદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૧ ॥
॥ અથ દ્વાદશોઽધ્યાયઃ ।
॥ શિવસ્યાહમ્પ્રત્યયાશ્રત્વમ્ ॥
બ્રહ્મોવાચ.
વક્ષ્યે સારતરં સાક્ષાત્સર્વશાસ્ત્રાર્થસઙ્ગ્રહમ્ ।
શ્રદ્ધયા સહિતા યૂયં શૃણુતાતીવ શોભનમ્ ॥ ૧ ॥
અસ્તિ તાવદહંશબ્દપ્રત્યયાલમ્બનં સુરાઃ ।
સર્વેષાં નઃ પરં જ્ઞાનં સ એવાત્મા ન સંશયઃ ॥ ૨ ॥
સોઽયં સ્વાવિદ્યયા સાક્ષાચ્છિવઃ સન્નપિ વસ્તુતઃ ।
સ્વશિવત્વમવિજ્ઞાય સંસારીવાવભાસતે ॥ ૩ ॥
વેદોદિતેન માર્ગેણ પારમ્પર્યક્રમેણ તુ ।
મુમુક્ષુત્વં દૃઢં પ્રાપ્ય પુનઃ શાન્ત્યાદિસાધનૈઃ ॥ ૪ ॥
સહિતઃ શિવભક્ત્યા ચ ગુરોઃ પાદૌ પ્રણમ્ય ચ ।
વેદાન્તાનાં મહાવાક્યશ્રવણેન તથૈવ ચ ॥ ૫ ॥
મનનેન તથા દેવા ધ્યાનેન પરમાત્મનઃ ।
પ્રત્યગ્બ્રહ્મૈકતાજ્ઞાનં લબ્ધ્વા યાતિ શિવં પરમ્ ॥ ૬ ॥
પ્રત્યગાત્માનમદ્વન્દ્વમહંશબ્દોપલક્ષિતમ્ ।
શિવરૂપેણ સમ્પશ્યન્નેવ યાતિ સ્વપૂર્ણતામ્ ॥ ૭ ॥
શિવરૂપતયા ભાતેઽહંશબ્દાર્થે મુનીશ્વરાઃ ।
અવિદ્યા વિલયં યાતિ વિદ્યયા પરયૈવ તુ ॥ ૮ ॥
વિદ્યયા પરયાઽવિદ્યાનિવૃત્તૌ બ્રહ્મ કેવલમ્ ।
શિષ્યતે ખલુ નાભાવો ભાવો નાન્યસ્તથાઽપિ ચ ॥ ૯ ॥
વ્યવહારદૃશાઽવિદ્યા તન્નિવૃત્તિશ્ચ કથ્યતે ।
તત્ત્વદૃષ્ટ્યા તુ નાવિદ્યા તન્નિવૃત્તિશ્ચ હે સુરાઃ ॥ ૧૦ ॥
બ્રહ્મરૂપતયા બ્રહ્મ કેવલં પ્રતિભાસતે ।
જગદ્રૂપતયાઽપ્યેતદ્બ્રહ્મૈવ પ્રતિભાસતે ॥ ૧૧ ॥
વિદ્યાવિદ્યાદિભેદેન ભાવાભાવાદિભેદતઃ ।
ગુરુશિષ્યાદિભેદેન બ્રહ્મૈવ પ્રતિભાસતે ॥ ૧૨ ॥
બ્રહ્મ સર્વમિતિ જ્ઞાનં બ્રહ્મપ્રાપ્તેસ્તુ સાધનમ્ ।
જગન્માયેતિ વિજ્ઞાનમજ્ઞાનં ફલતો ભવેત્ ॥ ૧૩ ॥
તથાઽપિ પરમાદ્વૈતજ્ઞાનસ્યેદં તુ વેદનમ્ ।
ઉપકારકમત્યન્તં તદ્દૃષ્ટ્વા વક્તિ ચ શ્રુતિઃ ॥ ૧૪ ॥
યથા ભાતસ્વરૂપેણ સત્યત્વેન જગચ્છ્રુતિઃ ।
અઙ્ગીકૃત્ય હિતં નૄણાં કદાચિદ્વક્તિ સાદરમ્ ॥ ૧૫ ॥
સત્યત્વેન જગદ્ભાનં સંસારસ્ય પ્રવર્તકમ્ ।
અસત્યત્વેન ભાનં તુ સંસારસ્ય નિવર્તકમ્ ॥ ૧૬ ॥
અતઃ સંસારનાશાય કદાચિત્પરમા શ્રુતિઃ ।
જગત્સર્વમિદં માયા વદત્યત્યન્તનિર્મલા ॥ ૧૭ ॥
અતીવ પક્વચિત્તસ્ય ચિત્તપાકમપેક્ષ્ય સા ।
સર્વં બ્રહ્મેતિ કલ્યાણી શ્રુતિર્વદતિ સાદરમ્ ॥ ૧૮ ॥
બ્રહ્મૈવ કેવલં શુદ્ધં વિદ્યતે તત્ત્વદર્શને ।
ન ચ વિદ્યા ન ચાવિદ્યા જગચ્ચ ન ચાપરમ્ ॥ ૧૯ ॥
અતઃ પરમનિર્વાણનિષ્ઠસ્ય પરયોગિનઃ ।
યથા યથાઽવભાસોઽયં શિવ એવ ન ચાપરમ્ ॥ ૨૦ ॥
ભૂતપૂર્વાનુસન્ધાનાત્કથ્યતે ન ચ વસ્તુતઃ ।
યથા યથાઽવભાસોઽયં શિવ ઇત્યપિ વેદનમ્ ॥ ૨૧ ॥
ન હિ નિર્વાણનિષ્ઠસ્ય શિવસ્ય પરયોગિનઃ ।
યથા યથેતિ યત્કિઞ્ચિદ્ભાસતે પરમાર્થતઃ ॥ ૨૨ ॥
તથા તથાઽવભાસેન સ્વેન રૂપેણ કેવલમ્ ।
સ્તિમિતોદધિવદ્યોગી સ્વયં તિષ્ઠતિ નાન્યથા ॥ ૨૩ ॥
પરનિર્વાણનિષ્ઠસ્ય યોગિનઃ પરમાં સ્થિતિમ્ ।
સ્વયં ચ ન વિજાનાતિ ન હરિર્ન મહેશ્વરઃ ॥ ૨૪ ॥
ન મયા ચ પરિજ્ઞાતું શક્યતે યોગિનઃ સ્થિતિઃ ।
નાપિ વેદેન માનેન ન ચ સ્મૃતિપુરાણકૈઃ ॥ ૨૫ ॥
અહો નિર્વાણનિષ્ઠસ્ય યોગિનઃ પરમા સ્થિતિઃ ।
યાદૃશી પરમા નિષ્ઠા તાદૃશ્યેવ હિ કેવલમ્ ॥ ૨૬ ॥
એવંરૂપા પરા નિષ્ઠા શિવસ્યાસ્તિ સ્વભાવતઃ ।
શિવાયાશ્ચામ્બિકાભર્તુઃ પ્રસાદેન હરેરપિ ॥ ૨૭ ॥
તથા મમાપિ ચાન્યેષાં ન ચોદ્યોર્હો મહેશ્વરઃ ।
તાદૃગ્રૂપો મહાદેવઃ ખલુ સાક્ષાત્સનાતનઃ ॥ ૨૮ ॥
ઈદૃશી પરમા નિષ્ઠા ગુરોઃ સાક્ષાન્નિરીક્ષણાત્ ।
કર્મસામ્યે ત્વનાયાસાત્સિધ્યત્યેવ ન સંશયઃ ॥ ૨૯ ॥
દેશિકં દેવદેવેશં શિવં વિદ્યાદ્વિચક્ષણઃ ।
તદિષ્ટં સર્વયત્નેન પ્રકુર્યાત્સર્વદાઽઽદરાત્ ॥ ૩૦ ॥
સ્વસ્યાનિષ્ટમપિ પ્રાજ્ઞઃ પ્રકુર્યાદ્ગુરુણોદિતઃ ।
ગુરોરિષ્ટં પ્રકુર્વાણઃ પરં નિર્વાણમૃચ્છતિ ॥ ૩૧ ॥
સ્વાશ્રમં ચ સ્વજાતિં ચ સ્વકીર્તિં ચ તથૈવ ચ ।
સ્વાદૃષ્ટં લોકવિદ્વિષ્ટં બન્ધુપુત્રાદિસઙ્ગમમ્ ॥ ૩૨ ॥
ગૃહક્ષેત્રધનાદીનાં હાનિં ક્લેશં સુખં તથા ।
અનવેક્ષ્ય ગુરોરિષ્ટં કુર્યાન્નિત્યમતન્દ્રિતઃ ॥ ૩૩ ॥
ગુરૌ પ્રીતે શિવઃ સાક્ષાત્પ્રસન્નઃ પ્રતિભાસતે ।
ગુરોર્દેહે મહાદેવઃ સામ્બઃ સન્નિહિતઃ સદા ॥ ૩૪ ॥
ગુરોરનિષ્ટં મોહાદ્વા ન કુર્યાત્કુરુતે યદિ ।
પચ્યતે નરકે તીવ્રે યાવદાભૂતસમ્પ્લવમ્ ॥ ૩૫ ॥
શિવે ક્રુદ્ધે ગુરુસ્ત્રાતા ગુરૌ ક્રુદ્ધે ન કશ્ચન ।
તસ્માદિષ્ટં ગુરોઃ કુર્યાત્કાયેન મનસા ગિરા ॥ ૩૬ ॥
ગુરુર્નામાત્મનો નાન્યઃ સત્યમેવ ન સંશયઃ ।
આત્મલાભાત્પરો લાભો નાસ્તિ નાસ્તિ ન સંશયઃ ॥ ૩૭ ॥
અનાત્મરૂપં દેહાદિ યો દદાતિ પિતા તુ સઃ ।
ન ગુરુઃ કથિતઃ પ્રાજ્ઞૈઃ ક્લેશહેતુપ્રદો હિ સઃ ॥ ૩૮ ॥
અષ્ટૈશ્વર્યપ્રદસ્તદ્વદ્ગન્ધર્વાદિપદપ્રદાઃ ।
સાર્વભૌમપ્રદશ્ચાપિ ન ગુરુઃ ક્લેશદો હિ સઃ ॥ ૩૯ ॥
મન્ત્રતન્ત્રાદિદસ્તદ્વલ્લૌકિકોપાયદસ્તથા ।
ન ગુરુઃ કથિતઃ પ્રાજ્ઞૈઃ ક્લેશહેતુપ્રદો હિ સઃ ॥ ૪૦ ॥
સત્યવત્સકલં ભાતં નિશ્ચિત્યાસત્યરૂપતઃ ।
સર્વસાક્ષિતયાઽઽત્માનં વિભજ્ય પરચેતનમ્ ॥ ૪૧ ॥
યસ્ત્વં તદિતિ વેદાન્તપ્રદીપેન સ્વકં નિજમ્ ।
શિવત્વં બોધયત્યેષ ગુરુઃ સાક્ષાન્ન ચાપરઃ ॥ ૪૨ ॥
દૃશ્યરૂપમિદં સર્વં દૃગ્રૂપેણ વિલાપ્ય ચ ।
દૃગ્રૂપં બ્રહ્મ યો વક્તિ સ ગુરુર્નાપરઃ પુમાન્ ॥ ૪૩ ॥
પરમાદ્વૈતવિજ્ઞાનં કૃપયૈવ દદાતિ યઃ ।
સોઽયં ગુરુગુરુઃ સાક્ષાચ્છિવ એવ ન સંશયઃ ॥ ૪૪ ॥
તાદૃશં દેશિકં સાક્ષાદ્વેદાન્તામ્બુજભાસ્કરમ્ ।
તોષયેત્સર્વયત્નેન શ્રેયસે ભૂયસે નરઃ ॥ ૪૫ ॥
સર્વવેદાન્તવાક્યાનામર્થઃ સઙ્ગ્રહરૂપતઃ ।
કથિતશ્ચ મયા દેવા મામાહ પરમેશ્વરઃ ॥ ૪૬ ॥
સર્વજ્ઞઃ સર્વવિત્સાક્ષાદાપ્તકામઃ કૃપાકરઃ ।
સર્વદોષવિનિર્મુક્તઃ સત્યમેવાબ્રવીન્મમ ॥ ૪૭ ॥
યથાઽઽહ સર્વવેદાનામર્થં સર્વજ્ઞ ઈશ્વરઃ ।
તથૈવ કથિતોઽસ્માભિઃ સત્યમેવ ન સંશયઃ ॥ ૪૮ ॥
સ્વપ્રકાશસ્વરૂપસ્ય સ્વતઃશુદ્ધસ્ય શૂલિનઃ ।
કરામલકવત્સર્વં પ્રત્યક્ષં હિ ન સંશયઃ ॥ ૪૯ ॥
વેદાનામન્યથૈવાર્થં યે વદન્તિ વિમોહિતાઃ ।
મહાસાહસિકા એવ તે નરા ન હિ સંશયઃ ॥ ૫૦ ॥
મદુક્તાર્થપ્રકારેણ વિના યે પ્રવદન્તિ તે ।
અન્ધકૂપે નિરાલમ્બે પતન્ત્યેવ ન સંશયઃ ॥ ૫૧ ॥
વેદાર્થઃ પરમાદ્વૈતં નેતરત્સુરપુઙ્ગવાઃ ।
નો ચેદત્રૈવ મે મૂર્ધા પતિષ્યતિ ન સંશયઃ ॥ ૫૨ ॥
અન્યથા વેદવાક્યાનામર્થ ઇત્યભિશઙ્કયા ।
અનિશ્ચિતાર્થશ્ચેન્મૂર્ધા યુષ્માકં ચ પતિષ્યતિ ॥ ૫૩ ॥
અતઃ પરં ન વક્તવ્યં વિદ્યતે સુરપુઙ્ગવાઃ ।
સત્યમેવ મયા પ્રોક્તં શમ્ભોઃ પાદૌ સ્પૃશામ્યહમ્ ॥ ૫૪ ॥
સૂત ઉવાચ ।
એવમુક્ત્વા મહાતેજા બ્રહ્મા ચ સુરપુઙ્ગવાન્ ।
પ્રત્યગ્ભૂતં પરાનન્દં પાર્વતીપતિમીશ્વરમ્ ॥ ૫૫ ॥
પરમાદ્વૈતરૂપં તં ભવરોગસ્ય ભેષજમ્ ।
સ્મૃત્વા નત્વા પુનઃ સ્તુત્વા ભક્ત્યા પરવશોઽભવત્ ॥ ૫૬ ॥
દેવાશ્ચ દેવદેવેશં સ્મૃત્વા સામ્યં ત્રિયમ્બકમ્ ।
પ્રણમ્ય દણ્ડવદ્ભૂમૌ વિવશા અભવન્મુદા ॥ ૫૭ ॥
દેવદેવો મહાદેવો મહાકારુણિકોત્તમઃ ।
તત્રૈવાવિરભૂદ્દેવ્યા સહ સત્યતપોધનાઃ ॥ ૫૮ ॥
વિષ્ણુશ્ચ પદ્મયા સાર્ધં તત્રૈવ બ્રહ્મવિત્તમાઃ ।
આગતો ભગવાન્દ્રષ્ટુમશેષસુરનાયકમ્ ॥ ૫૯ ॥
પુષ્પવૃષ્ટિરભવદ્યથા પુરા
સ્વસ્તિપૂર્વવચનાનિ ચાભવન્ ।
તત્ર ભક્તિસહિતેન વિષ્ણુના
પદ્મયા ચ પરિપૂજિતઃ શિવઃ ॥ ૬૦ ॥
શઙ્કરોપિ શશિશેખરઃ પર-
સ્ત્વમ્બયૈવ સહિતઃ સનાતનઃ ।
તત્ર નૃત્યમકરોદતિપ્રભુઃ
સ્વસ્વરૂપપરવેદનપ્રિયાત્ ॥ ૬૧ ॥
સર્વલોકજનની શિવા પરા
પાપનાશકરબોધદાયિની ।
બ્રહ્મવજ્રધરપૂર્વકાનિમા-
ન્સ્વાનુભૂતિસહિતેન ચક્ષુષા ॥ ૬૨ ॥
વિલોક્ય કારુણ્યબલેન કેવલં
પ્રબોધયામાસ સુરોત્તમાનિમાન્ ।
પુનઃ પ્રજાનાથપુરઃસરાઃ સુરાઃ
પ્રનૃત્યમાનં તુ શિવં શિવામપિ ॥ ૬૩ ॥
ત્વક્ચક્ષુષૈવ દદૃશુઃ શ્રુતિમસ્તકોત્થ-
વિજ્ઞાનરૂપપરલોચનગોચરાર્હમ્ ।
ભક્ત્યા પુનઃ પરમકારુણિકં મહાન્તં
પઞ્ચાક્ષરેણ ભવપાશહરેણ પૂજ્યમ્ ॥ ૬૪ ॥
તુષ્ટવુઃ શ્રુતિવચોભિરાદરા-
ન્નષ્ટકષ્ટભવપાશબન્ધનાઃ ।
ઇષ્ટસિદ્ધિરભવદ્ધિ યઃ સુરાઃ
ઇત્યવોચદશુભાપહઃ શિવઃ ॥ ૬૫ ॥
શાઙ્કરી ચ શરણાગતપ્રિયા
બન્ધહેતુમલનાશકારિણી ।
મત્પ્રસાદબલલબ્ધવેદના
ઇત્યવોચદભવન્નતિપ્રિયા ॥ ૬૬ ॥
કેશવોઽપિ સુરપુઙ્ગવાન્પ્રતિ
પ્રાહ શમ્ભુરયમદ્ભુતઃ પ્રભુઃ ।
સર્વવેદશિરસામગોચરઃ
પ્રીત એવ ભવતામિતિ દ્વિજાઃ ॥ ૬૭ ॥
દેવોઽપિ કારુણ્યરસાર્દ્રમાનસઃ
સુરાનશેષાનજપૂર્વકાન્પ્રતિ ।
ઉવાચ ગીતામતિશોભનામિમાં
મમાનુકૂલામપિ યઃ પઠેદ્વિજઃ ॥ ૬૮ ॥
સ યાતિ મામેવ નિરસ્તબન્ધનઃ
પરા શિવા વાચિ સદૈવ વર્તતે ।
દિવાકરેણાપિ સમશ્ચ તેજસા
શ્રિયા મુકુન્દેન સમઃ સદા ભવેત્ ॥ ૬૯ ॥
એષા ગીતા બ્રહ્મગીતાભિધાના
શ્રુત્યા યુક્તા સર્વગીતોત્તમા ચ ।
વેદાકારા વેદનિષ્ઠૈર્દ્વિજેન્દ્રૈ-
ર્ભક્ત્યા પાઠ્યા નૈવ શૂદ્રાદિભિશ્ચ ॥ ૭૦ ॥
ઇત્યેવં પરમશિવઃ પ્રભાષ્ય નાથઃ
શિષ્ટાનામશુભહરઃ પુરત્રયારિઃ ।
ભક્તાનામમલસુખપ્રબોધકારી
તત્રૈવ સ્ફુરણસુખે તિરો બભૂવ ॥ ૭૧ ॥
દૈવી સા સકલજગદ્વિચિત્રચિત્રા
કારુણ્યાદખિલસુરાનજં વિલોક્ય ।
સુપ્રીતા પરમસુખપ્રબોધરૂપા
તત્રૈવ સ્ફુરણસુખે તિરો બભૂવ ॥ ૭૨ ॥
વિષ્ણુર્લક્ષ્મ્યા સાકમાશ્વાસ્ય દેવાન્
હૃષ્ટસ્તુષ્ટઃ સ્વસ્ય વૈકુણ્ઠમાપ ।
બ્રહ્મા દેવાનાત્મવિદ્યાભિયુક્તાં-
સ્ત્યક્ત્વા રુદ્રધ્યાનનિષ્ઠો બભૂવ ॥ ૭૩ ॥
દેવાઃ સર્વે દણ્ડવદ્ભૂમિભાગે
ભક્ત્યા સાર્ધં પદ્મયોનિં પ્રણમ્ય ।
હૃષ્ટાત્માનઃ સત્યબોધૈકનિષ્ઠાઃ
સદ્યઃ સ્વં સ્વં દેશમીયુર્દ્વિજેન્દ્રાઃ ॥ ૭૪ ॥
ઈત્થં સાક્ષાદ્બ્રહ્મગીતં ભવદ્ભિઃ
શુદ્ધજ્ઞાનૈરાદરેણ શ્રુતૈવ ।
મત્તઃ શ્રદ્ધાભક્તિયુક્તસ્ય વિપ્રા
નિત્યં દેયા નેતરસ્યાતિશુદ્ધા ॥ ૭૫ ॥
ઇતિ પરશિવભક્ત્યા પ્રાપ્તવિદ્યસ્તુ સૂતઃ
સુખઘનશિવતત્ત્વપ્રાપિકામેવ ગીતામ્ ।
મુનિગણહિતબુદ્ધ્યાઽઽભાષ્ય નિર્વાણરૂપં
પરતરમવલોક્ય પ્રજ્ઞયા મૌનમાપ ॥ ૭૬ ॥
મુનયશ્ચ ગુરું પરવેદિનં
પ્રણિપત્ય સમસ્તહિતપ્રદમ્ ।
હૃદયસ્થમહમ્પદલક્ષિતં
પરતત્ત્વતયૈવ વિદુઃ સ્થિરમ્ ॥ ૭૭ ॥
ઇતિ શ્રીબ્રહ્મગીતાસૂપનિષત્સુ શિવસ્યાહમ્પ્રત્યયાશ્રત્વં
નામ દ્વદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૨ ॥
॥ ઇતિ બ્રહ્મગીતા સમાપ્તા ॥
Also Read:
Brahma Gita Skanda Purana Lyrics in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil
