Brahmana Geetaa in Gujarati:
॥ બ્રાહ્મણગીતા ॥
અધ્યાયઃ ૨૧
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્ ।
નિબોધ દશ હોતૄણાં વિધાનમિહ યાદૃશમ્ ॥ ૧ ॥
સર્વમેવાત્ર વિજ્ઞેયં ચિત્તં જ્ઞાનમવેક્ષતે ।
રેતઃ શરીરભૃત્કાયે વિજ્ઞાતા તુ શરીરભૃત્ ॥ ૨ ॥
શરીરભૃદ્ગાર્હપત્યસ્તસ્માદન્યઃ પ્રણીયતે ।
તતશ્ચાહવનીયસ્તુ તસ્મિન્સઙ્ક્ષિપ્યતે હવિઃ ॥ ૩ ॥
તતો વાચસ્પતિર્જજ્ઞે સમાનઃ પર્યવેક્ષતે ।
રૂપં ભવતિ વૈ વ્યક્તં તદનુદ્રવતે મનઃ ॥ ૪ ॥
બ્રાહ્મણ્યુવાચ
કસ્માદ્વાગભવત્પૂર્વં કસ્માત્પશ્ચાન્મનોઽભવત્ ।
મનસા ચિન્તિતં વાક્યં યદા સમભિપદ્યતે ॥ ૫ ॥
કેન વિજ્ઞાનયોગેન મતિશ્ચિત્તં સમાસ્થિતા ।
સમુન્નીતા નાધ્યગચ્છત્કો વૈનાં પ્રતિષેધતિ ॥ ૬ ॥
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
તામપાનઃ પતિર્ભૂત્વા તસ્માત્પ્રેષ્યત્યપાનતામ્ ।
તાં મતિં મનસઃ પ્રાહુર્મનસ્તસ્માદવેક્ષતે ॥ ૭ ॥
પ્રશ્નં તુ વાન્મનસોર્માં યસ્માત્ત્વમનુપૃચ્છસિ ।
તસ્માત્તે વર્તયિષ્યામિ તયોરેવ સમાહ્વયમ્ ॥ ૮ ॥
ઉભે વાન્મનસી ગત્વા ભૂતાત્માનમપૃચ્છતામ્ ।
આવયોઃ શ્રેષ્ઠમાચક્ષ્વ છિન્ધિ નૌ સંશયં વિભો ॥ ૯ ॥
મન ઇત્યેવ ભગવાંસ્તદા પ્રાહ સરસ્વતીમ્ ।
અહં વૈ કામધુક્તુભ્યમિતિ તં પ્રાહ વાગથ ॥ ૧૦ ॥
સ્થાવરં જઙ્ગમં ચૈવ વિદ્ધ્યુભે મનસી મમ ।
સ્થાવરં મત્સકાશે વૈ જઙ્ગમં વિષયે તવ ॥ ૧૧ ॥
યસ્તુ તે વિષયં ગચ્છેન્મન્ત્રો વર્ણઃ સ્વરોઽપિ વા ।
તન્મનો જઙ્ગમં નામ તસ્માદસિ ગરીયસી ॥ ૧૨ ॥
યસ્માદસિ ચ મા વોચઃ સ્વયમભ્યેત્ય શોભને ।
તસ્માદુચ્છ્વાસમાસાદ્ય ન વક્ષ્યસિ સરસ્વતિ ॥ ૧૩ ॥
પ્રાણાપાનાન્તરે દેવી વાગ્વૈ નિત્યં સ્મ તિષ્ઠતિ ।
પ્રેર્યમાણા મહાભાગે વિના પ્રાણમપાનતી ।
પ્રજાપતિમુપાધાવત્પ્રસીદ ભગવન્નિતિ ॥ ૧૪ ॥
તતઃ પ્રાણઃ પ્રાદુરભૂદ્વાચમાપ્યાયયન્પુનઃ ।
તમાદુચ્છ્વાસમાસાદ્ય ન વાગ્વદતિ કર્હિ ચિત્ ॥ ૧૫ ॥
ઘોષિણી જાતનિર્ઘોષા નિત્યમેવ પ્રવર્તતે ।
તયોરપિ ચ ઘોષિણ્યોર્નિર્ઘોષૈવ ગરીયસી ॥ ૧૬ ॥
ગૌરિવ પ્રસ્રવત્યેષા રસમુત્તમશાલિની ।
સતતં સ્યન્દતે હ્યેષા શાશ્વતં બ્રહ્મવાદિની ॥ ૧૭ ॥
દિવ્યાદિવ્ય પ્રભાવેન ભારતી ગૌઃ શુચિસ્મિતે ।
એતયોરન્તરં પશ્ય સૂક્ષ્મયોઃ સ્યન્દમાનયોઃ ॥ ૧૮ ॥
અનુત્પન્નેષુ વાક્યેષુ ચોદ્યમાના સિસૃક્ષયા ।
કિં નુ પૂર્વં તતો દેવી વ્યાજહાર સરસ્વતી ॥ ૧૯ ॥
પ્રાણેન યા સમ્ભવતે શરીરે
પ્રાણાદપાનમ્પ્રતિપદ્યતે ચ ।
ઉદાન ભૂતા ચ વિસૃજ્ય દેહં
વ્યાનેન સર્વં દિવમાવૃણોતિ ॥ ૨૦ ॥
તતઃ સમાને પ્રતિતિષ્ઠતીહ
ઇત્યેવ પૂર્વં પ્રજજલ્પ ચાપિ ।
તસ્માન્મનઃ સ્થાવરત્વાદ્વિશિષ્ટં
તથા દેવી જઙ્ગમત્વાદ્વિશિષ્ટા ॥ ૨૧ ॥
ઇતિ શ્રીમહાભારતે આશ્વમેધિકે પર્વણિ અનુગીતાપર્વણિ એકવિંશોઽધ્યાયઃ ॥
અધ્યાયઃ ૨૨
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્ ।
સુભગે સપ્ત હોતૄણાં વિધાનમિહ યાદૃશમ્ ॥ ૧ ॥
ઘ્રાણં ચક્ષુશ્ચ જિહ્વા ચ ત્વક્ષ્રોત્રં ચૈવ પઞ્ચમમ્ ।
મનો બુદ્ધિશ્ચ સપ્તૈતે હોતારઃ પૃથગાશ્રિતાઃ ॥ ૨ ॥
સૂક્ષ્મેઽવકાશે સન્તસ્તે ન પશ્યન્તીતરેતરમ્ ।
એતાન્વૈ સપ્ત હોતૄંસ્ત્વં સ્વભાવાદ્વિદ્ધિ શોભને ॥ ૩ ॥
બ્રાહ્મણ્યુવાચ
સૂક્ષ્મેઽવકાશે સન્તસ્તે કથં નાન્યોન્ય દર્શિનઃ ।
કથં સ્વભાવા ભગવન્નેતદાચક્ષ્વ મે વિભો ॥ ૪ ॥
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
ગુણાજ્ઞાનમવિજ્ઞાનં ગુણિ જ્ઞાનમભિજ્ઞતા ।
પરસ્પરગુણાનેતે ન વિજાનન્તિ કર્હિ ચિત્ ॥ ૫ ॥
જિહ્વા ચક્ષુસ્તથા શ્રોત્રં ત્વન્મનો બુદ્ધિરેવ ચ ।
ન ગન્ધાનધિગચ્છન્તિ ઘ્રાણસ્તાનધિગચ્છતિ ॥ ૬ ॥
ઘ્રાણં ચક્ષુસ્તથા શ્રોત્રં ત્વન્મનો બુદ્ધિરેવ ચ ।
ન રસાનધિગચ્છન્તિ જિહ્વા તાનદિઘચ્છતિ ॥ ૭ ॥
ઘ્રાણં જિહ્વા તથા શ્રોત્રં ત્વન્મનો બુદ્ધિરેવ ચ ।
ન રૂપાણ્યધિગચ્છન્તિ ચક્ષુસ્તાન્યધિગચ્છતિ ॥ ૮ ॥
ઘ્રાણં જિહ્વા ચ ચક્ષુશ્ચ શ્રોત્રં બુદ્ધિર્મનસ્તથા ।
ન સ્પર્શાનધિગચ્છન્તિ ત્વક્ચ તાનધિગચ્છતિ ॥ ૯ ॥
ઘ્રાણં જિહ્વા ચ ચક્ષુશ્ ચ ત્વન્મનો બુદ્ધિરેવ ચ ।
ન શબ્દાનધિગચ્છન્તિ શ્રોત્રં તાનધિગચ્છતિ ॥ ૧૦ ॥
ઘ્રાણં જિહ્વા ચ ચક્ષુશ્ચ ત્વક્ષ્રોત્રં બુદ્ધિરેવ ચ ।
સંશયાન્નાધિગચ્છન્તિ મનસ્તાનધિગચ્છતિ ॥ ૧૧ ॥
ઘ્રાણં જિહ્વા ચ ચક્ષુશ્ચ ત્વક્ષ્રોત્રં મન એવ ચ ।
ન નિષ્ઠામધિગચ્છન્તિ બુદ્ધિસ્તામ્ અધિગચ્છતિ ॥ ૧૨ ॥
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્ ।
ઇન્દ્રિયાણાં ચ સંવાદં મનસશ્ચૈવ ભામિનિ ॥ ૧૩ ॥
મન ઉવાચ
ન ઘ્રાતિ મામૃતે ઘ્રાણં રસં જિહ્વા ન બુધ્યતે ।
રૂપં ચક્ષુર્ન ગૃહ્ણાતિ ત્વક્સ્પર્શં નાવબુધ્યતે ॥ ૧૪ ॥
ન શ્રોત્રં બુધ્યતે શબ્દં મયા હીનં કથં ચન ।
પ્રવરં સર્વભૂતાનામહમસ્મિ સનાતનમ્ ॥ ૧૫ ॥
અગારાણીવ શૂન્યાનિ શાન્તાર્ચિષ ઇવાગ્નયઃ ।
ઇન્દ્રિયાણિ ન ભાસન્તે મયા હીનાનિ નિત્યશઃ ॥ ૧૬ ॥
કાષ્ઠાનીવાર્દ્ર શુષ્કાણિ યતમાનૈરપીન્દ્રિયૈઃ ।
ગુણાર્થાન્નાધિગચ્છન્તિ મામૃતે સર્વજન્તવઃ ॥ ૧૭ ॥
ઇન્દ્રિયાણ્યૂચુઃ
એવમેતદ્ભવેત્સત્યં યથૈતન્મન્યતે ભવાન્ ।
ઋતેઽસ્માનસ્મદર્થાંસ્તુ ભોગાન્ભુઙ્ક્તે ભવાન્યદિ ॥ ૧૮ ॥
યદ્યસ્માસુ પ્રલીનેષુ તર્પણં પ્રાણધારણમ્ ।
ભોગાન્ભુઙ્ક્તે રસાન્ભુઙ્ક્તે યથૈતન્મન્યતે તથા ॥ ૧૯ ॥
અથ વાસ્માસુ લીનેષુ તિષ્ઠત્સુ વિષયેષુ ચ ।
યદિ સઙ્કલ્પમાત્રેણ ભુઙ્ક્તે ભોગાન્યથાર્થવત્ ॥ ૨૦ ॥
અથ ચેન્મન્યસે સિદ્ધિમસ્મદર્થેષુ નિત્યદા ।
ઘ્રાણેન રૂપમાદત્સ્વ રસમાદત્સ્વ ચક્ષુષા ॥ ૨૧ ॥
શ્રોત્રેણ ગન્ધમાદત્સ્વ નિષ્ઠામાદત્સ્વ જિહ્વયા ।
ત્વચા ચ શબ્દમાદત્સ્વ બુદ્ધ્યા સ્પર્શમથાપિ ચ ॥ ૨૨ ॥
બલવન્તો હ્યનિયમા નિયમા દુર્બલીયસામ્ ।
ભોગાનપૂર્વાનાદત્સ્વ નોચ્છિષ્ટં ભોક્તુમર્હસિ ॥ ૨૩ ॥
યથા હિ શિષ્યઃ શાસ્તારં શ્રુત્યર્થમભિધાવતિ ।
તતઃ શ્રુતમુપાદાય શ્રુતાર્થમુપતિષ્ઠતિ ॥ ૨૪ ॥
વિષયાનેવમસ્માભિર્દર્શિતાનભિમન્યસે ।
અનાગતાનતીતાંશ્ચ સ્વપ્ને જાગરણે તથા ॥ ૨૫ ॥
વૈમનસ્યં ગતાનાં ચ જન્તૂનામલ્પચેતસામ્ ।
અસ્મદર્થે કૃતે કાર્યે દૃશ્યતે પ્રાણધારણમ્ ॥ ૨૬ ॥
બહૂનપિ હિ સઙ્કલ્પાન્મત્વા સ્વપ્નાનુપાસ્ય ચ ।
બુભુક્ષયા પીડ્યમાનો વિષયાનેવ ધાવસિ ॥ ૨૭ ॥
અગારમદ્વારમિવ પ્રવિશ્ય
સઙ્કલ્પભોગો વિષયાનવિન્દન્ ।
પ્રાણક્ષયે શાન્તિમુપૈતિ નિત્યં
દારુ ક્ષયેઽગ્નિર્જ્વલિતો યથૈવ ॥ ૨૮ ॥
કામં તુ નઃ સ્વેષુ ગુણેષુ સઙ્ગઃ
કામચ નાન્યોન્ય ગુણોપલબ્ધિઃ ।
અસ્માનૃતે નાસ્તિ તવોપલબ્ધિસ્
ત્વામપ્યૃતેઽસ્માન્ન ભજેત હર્ષઃ ॥ ૨૯ ॥
ઇતિ શ્રીમહાભારતે આશ્વમેધિકે પર્વણિ અનુગીતાપર્વણિ દ્વાવિંશોઽધ્યાયઃ ॥
અધ્યાયઃ ૨૩
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્ ।
સુભગે પઞ્ચ હોતૄણાં વિધાનમિહ યાદૃશમ્ ॥ ૧ ॥
પ્રાણાપાનાવુદાનશ્ચ સમાનો વ્યાન એવ ચ ।
પઞ્ચ હોતૄનથૈતાન્વૈ પરં ભાવં વિદુર્બુધાઃ ॥ ૨ ॥
બ્રાહ્મણ્યુવાચ
સ્વભાવાત્સપ્ત હોતાર ઇતિ તે પૂર્વિકા મતિઃ ।
યથા વૈ પઞ્ચ હોતારઃ પરો ભાવસ્તથોચ્યતામ્ ॥ ૩ ॥
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
પ્રાણેન સમ્ભૃતો વાયુરપાનો જાયતે તતઃ ।
અપાને સમ્ભૃતો વાયુસ્તતો વ્યાનઃ પ્રવર્તતે ॥ ૪ ॥
વ્યાનેન સમ્ભૃતો વાયુસ્તદોદાનઃ પ્રવર્તતે ।
ઉદાને સમ્ભૃતો વાયુઃ સમાનઃ સમ્પ્રવર્તતે ॥ ૫ ॥
તેઽપૃચ્છન્ત પુરા ગત્વા પૂર્વજાતં પ્રજાપતિમ્ ।
યો નો જ્યેષ્ઠસ્તમાચક્ષ્વ સ નઃ શ્રેષ્ઠો ભવિષ્યતિ ॥ ૬ ॥
બ્રહ્મોવાચ
યસ્મિન્પ્રલીને પ્રલયં વ્રજન્તિ
સર્વે પ્રાણાઃ પ્રાણભૃતાં શરીરે ।
યસ્મિન્પ્રચીર્ણે ચ પુનશ્ ચરન્તિ
સ વૈ શ્રેષ્ઠો ગચ્છત યત્ર કામઃ ॥ ૭ ॥
પ્રાણ ઉવાચ
મયિ પ્રલીને પ્રલયં વ્રજન્તિ
સર્વે પ્રાણાઃ પ્રાણભૃતાં શરીરે ।
મયિ પ્રચીર્ણે ચ પુનશ્ ચરન્તિ
શ્રેષ્ઠો હ્યહં પશ્યત માં પ્રલીનમ્ ॥ ૮ ॥
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
પ્રાણઃ પ્રલીયત તતઃ પુનશ્ચ પ્રચચાર હ ।
સમાનશ્ચાપ્યુદાનશ્ચ વચોઽબ્રૂતાં તતઃ શુભે ॥ ૯ ॥
ન ત્વં સર્વમિદં વ્યાપ્ય તિષ્ઠસીહ યથા વયમ્ ।
ન ત્વં શ્રેષ્ઠોઽસિ નઃ પ્રાણ અપાનો હિ વશે તવ ।
પ્રચચાર પુનઃ પ્રાણસ્તમપાનોઽભ્યભાષત ॥ ૧૦ ॥
મયિ પ્રલીને પ્રલયં વ્રજન્તિ
સર્વે પ્રાણાઃ પ્રાણભૃતાં શરીરે ।
મયિ પ્રચીર્ણે ચ પુનશ્ ચરન્તિ
શ્રેષ્ઠો હ્યહં પશ્યત માં પ્રલીનમ્ ॥ ૧૧ ॥
વ્યાનશ્ચ તમુદાનશ્ચ ભાષમાણમથોચતુઃ ।
અપાન ન ત્વં શ્રેષ્ઠોઽસિ પ્રાણો હિ વશગસ્તવ ॥ ૧૨ ॥
અપાનઃ પ્રચચારાથ વ્યાનસ્તં પુનરબ્રવીત્ ।
શ્રેષ્ઠોઽહમસ્મિ સર્વેષાં શ્રૂયતાં યેન હેતુના ॥ ૧૩ ॥
મયિ પ્રલીને પ્રલયં વ્રજન્તિ
સર્વે પ્રાણાઃ પ્રાણભૃતાં શરીરે ।
મયિ પ્રચીર્ણે ચ પુનશ્ ચરન્તિ
શ્રેષ્ઠો હ્યહં પશ્યત માં પ્રલીનમ્ ॥ ૧૪ ॥
પ્રાલીયત તતો વ્યાનઃ પુનશ્ચ પ્રચચાર હ ।
પ્રાણાપાનાવુદાનશ્ચ સમાનશ્ ચ તમબ્રુવન્ ।
ન ત્વં શ્રેષ્ઠોઽસિ નો વ્યાન સમાનો હિ વશે તવ ॥ ૧૫ ॥
પ્રચચાર પુનર્વ્યાનઃ સમાનઃ પુનરબ્રવીત્ ।
શ્રેષ્ઠોઽહમસ્મિ સર્વેષાં શ્રૂયતાં યેન હેતુના ॥ ૧૬ ॥
મયિ પ્રલીને પ્રલયં વ્રજન્તિ
સર્વે પ્રાણાઃ પ્રાણભૃતાં શરીરે ।
મયિ પ્રચીર્ણે ચ પુનશ્ ચરન્તિ
શ્રેષ્ઠો હ્યહં પશ્યત માં પ્રલીનમ્ ॥ ૧૭ ॥
તતઃ સમાનઃ પ્રાલિલ્યે પુનશ્ચ પ્રચચાર હ ।
પ્રાણાપાનાવુદાનશ્ચ વ્યાનશ્ ચૈવ તમબ્રુવન્ ।
સમાનન ત્વં શ્રેષ્ઠોઽસિ વ્યાન એવ વશે તવ ॥ ૧૮ ॥
સમાનઃ પ્રચચારાથ ઉદાનસ્તમુવાચ હ ।
શ્રેષ્ઠોઽહમસ્મિ સર્વેષાં શ્રૂયતાં યેન હેતુના ॥ ૧૯ ॥
મયિ પ્રલીને પ્રલયં વ્રજન્તિ
સર્વે પ્રાણાઃ પ્રાણભૃતાં શરીરે ।
મયિ પ્રચીર્ણે ચ પુનશ્ ચરન્તિ
શ્રેષ્ઠો હ્યહં પશ્યત માં પ્રલીનમ્ ॥ ૨૦ ॥
તતઃ પ્રાલીયતોદાનઃ પુનશ્ચ પ્રચચાર હ ।
પ્રાણાપાનૌ સમાનશ્ચ વ્યાનશ્ ચૈવ તમબ્રુવન્ ।
ઉદાન ન ત્વં શ્રેષ્ઠોઽસિ વ્યાન એવ વશે તવ ॥ ૨૧ ॥
તતસ્તાનબ્રવીદ્બ્રહ્મા સમવેતાન્પ્રજાપતિઃ ।
સર્વે શ્રેષ્ઠા ન વા શ્રેષ્ઠાઃ સર્વે ચાન્યોન્ય ધર્મિણઃ ।
સર્વે સ્વવિષયે શ્રેષ્ઠાઃ સર્વે ચાન્યોન્ય રક્ષિણઃ ॥ ૨૨ ॥
એકઃ સ્થિરશ્ચાસ્થિરશ્ચ વિશેષાત્પઞ્ચ વાયવઃ ।
એક એવ મમૈવાત્મા બહુધાપ્યુપચીયતે ॥ ૨૩ ॥
પરસ્પરસ્ય સુહૃદો ભાવયન્તઃ પરસ્પરમ્ ।
સ્વસ્તિ વ્રજત ભદ્રં વો ધારયધ્વં પરસ્પરમ્ ॥ ૨૪ ॥
ઇતિ શ્રીમહાભારતે આશ્વમેધિકે પર્વણિ અનુગીતાપર્વણિ ત્રયોવિંશોઽધ્યાયઃ ॥
અધ્યાયઃ ૨૪
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્ ।
નારદસ્ય ચ સંવાદમૃષેર્દેવમતસ્ય ચ ॥ ૧ ॥
દેવમત ઉવાચ
જન્તોઃ સઞ્જાયમાનસ્ય કિં નુ પૂર્વં પ્રવર્તતે ।
પ્રાણોઽપાનઃ સમાનો વા વ્યાનો વોદાન એવ ચ ॥ ૨ ॥
નારદ ઉવાચ
યેનાયં સૃજ્યતે જન્તુસ્તતોઽન્યઃ પૂર્વમેતિ તમ્ ।
પ્રાણદ્વન્દ્વં ચ વિજ્ઞેયં તિર્યગં ચોર્ધ્વગં ચ યત્ ॥ ૩ ॥
દેવમત ઉવાચ
કેનાયં સૃજ્યતે જન્તુઃ કશ્ચાન્યઃ પૂર્વમેતિ તમ્ ।
પ્રાણદ્વન્દ્વં ચ મે બ્રૂહિ તિર્યગૂર્ધ્વં ચ નિશ્ચયાત્ ॥ ૪ ॥
નારદ ઉવાચ
સઙ્કલ્પાજ્જાયતે હર્ષઃ શબ્દાદપિ ચ જાયતે ।
રસાત્સઞ્જાયતે ચાપિ રૂપાદપિ ચ જાયતે ॥ ૫ ॥
સ્પર્શાત્સઞ્જાયતે ચાપિ ગન્ધાદપિ ચ જાયતે ।
એતદ્રૂપમુદાનસ્ય હર્ષો મિથુન સમ્ભવઃ ॥ ૬ ॥
કામાત્સઞ્જાયતે શુક્રં કામાત્સઞ્જાયતે રસઃ ।
સમાનવ્યાન જનિતે સામાન્યે શુક્રશોણિતે ॥ ૭ ॥
શુક્રાચ્છોણિત સંસૃષ્ટાત્પૂર્વં પ્રાણઃ પ્રવર્તતે ।
પ્રાણેન વિકૃતે શુક્રે તતોઽપાનઃ પ્રવર્તતે ॥ ૮ ॥
પ્રાણાપાનાવિદં દ્વન્દ્વમવાક્ચોર્ધ્વં ચ ગચ્છતઃ ।
વ્યાનઃ સમાનશ્ચૈવોભૌ તિર્યગ્દ્વન્દ્વત્વમુચ્યતે ॥ ૯ ॥
અગ્નિર્વૈ દેવતાઃ સર્વા ઇતિ વેદસ્ય શાસનમ્ ।
સઞ્જાયતે બ્રાહ્મણેષુ જ્ઞાનં બુદ્ધિસમન્વિતમ્ ॥ ૧૦ ॥
તસ્ય ધૂમસ્તમો રૂપં રજો ભસ્મ સુરેતસઃ ।
સત્ત્વં સઞ્જાયતે તસ્ય યત્ર પ્રક્ષિપ્યતે હવિઃ ॥ ૧૧ ॥
આઘારૌ સમાનો વ્યાનશ્ચેતિ યજ્ઞવિદો વિદુઃ ।
પ્રાણાપાનાવાજ્યભાગૌ તયોર્મધ્યે હુતાશનઃ ।
એતદ્રૂપમુદાનસ્ય પરમં બ્રાહ્મણા વિદુઃ ॥ ૧૨ ॥
નિર્દ્વન્દ્વમિતિ યત્ત્વેતત્તન્મે નિગદતઃ શૃણુ ॥ ૧૩ ॥
અહોરાત્રમિદં દ્વન્દ્વં તયોર્મધ્યે હુતાશનઃ ।
એતદ્રૂપમુદાનસ્ય પરમં બ્રાહ્મણા વિદુઃ ॥ ૧૪ ॥
ઉભે ચૈવાયને દ્વન્દ્વં તયોર્મધ્યે હુતાશનઃ ।
એતદ્રૂપમુદાનસ્ય પરમં બ્રાહ્મણા વિદુઃ ॥ ૧૫ ॥
ઉભે સત્યાનૃતે દ્વન્દ્વં તયોર્મધ્યે હુતાશનઃ ।
એતદ્રૂપમુદાનસ્ય પરમં બ્રાહ્મણા વિદુઃ ॥ ૧૬ ॥
ઉભે શુભાશુભે દ્વન્દ્વં તયોર્મધ્યે હુતાશનઃ ।
એતદ્રૂપમુદાનસ્ય પરમં બ્રાહ્મણા વિદુઃ ॥ ૧૭ ॥
સચ્ચાસચ્ચૈવ તદ્દ્વન્દ્વં તયોર્મધ્યે હુતાશનઃ ।
એતદ્રૂપમુદાનસ્ય પરમં બ્રાહ્મણા વિદુઃ ॥ ૧૮ ॥
પ્રથમં સમાનો વ્યાનો વ્યસ્યતે કર્મ તેન તત્ ।
તૃતીયં તુ સમાનેન પુનરેવ વ્યવસ્યતે ॥ ૧૯ ॥
શાન્ત્યર્થં વામદેવં ચ શાન્તિર્બ્રહ્મ સનાતનમ્ ।
એતદ્રૂપમુદાનસ્ય પરમં બ્રાહ્મણા વિદુઃ ॥ ૨૦ ॥
ઇતિ શ્રીમહાભારતે આશ્વમેધિકે પર્વણિ અનુગીતાપર્વણિ ચતુર્વિંશોઽધ્યાયઃ ॥
અધ્યાયઃ ૨૫
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્ ।
ચાતુર્હોત્ર વિધાનસ્ય વિધાનમિહ યાદૃશમ્ ॥ ૧ ॥
તસ્ય સર્વસ્ય વિધિવદ્વિધાનમુપદેક્ષ્યતે ।
શૃણુ મે ગદતો ભદ્રે રહસ્યમિદમુત્તમમ્ ॥ ૨ ॥
કરણં કર્મ કર્તા ચ મોક્ષ ઇત્યેવ ભામિનિ ।
ચત્વાર એતે હોતારો યૈરિદં જગદાવૃતમ્ ॥ ૩ ॥
હોતૄણાં સાધનં ચૈવ શૃણુ સર્વમશેષતઃ ।
ઘ્રાણં જિહ્વા ચ ચક્ષુશ્ચ ત્વક્ચ શ્રોત્રં ચ પઞ્ચમમ્ ।
મનો બુદ્ધિશ્ચ સપ્તૈતે વિજ્ઞેયા ગુણહેતવઃ ॥ ૪ ॥
ગન્ધો રસશ્ચ રૂપં ચ શબ્દઃ સ્પર્શશ્ચ પઞ્ચમઃ ।
મન્તવ્યમથ બોદ્ધવ્યં સપ્તૈતે કર્મહેતવઃ ॥ ૫ ॥
ઘ્રાતા ભક્ષયિતા દ્રષ્ટા સ્પ્રષ્ટા શ્રોતા ચ પઞ્ચમઃ ।
મન્તા બોદ્ધા ચ સપ્તૈતે વિજ્ઞેયાઃ કર્તૃહેતવઃ ॥ ૬ ॥
સ્વગુણં ભક્ષયન્ત્યેતે ગુણવન્તઃ શુભાશુભમ્ ।
અહં ચ નિર્ગુણોઽત્રેતિ સપ્તૈતે મોક્ષહેતવઃ ॥ ૭ ॥
વિદુષાં બુધ્યમાનાનાં સ્વં સ્વસ્થાનં યથાવિધિ ।
ગુણાસ્તે દેવતા ભૂતાઃ સતતં ભુઞ્જતે હવિઃ ॥ ૮ ॥
અદન્હ્યવિદ્વાનન્નાનિ મમત્વેનોપપદ્યતે ।
આત્માર્થં પાચયન્નિત્યં મમત્વેનોપહન્યતે ॥ ૯ ॥
અભક્ષ્ય ભક્ષણં ચૈવ મદ્ય પાનં ચ હન્તિ તમ્ ।
સ ચાન્નં હન્તિ તચ્ચાન્નં સ હત્વા હન્યતે બુધઃ ॥ ૧૦ ॥
અત્તા હ્યન્નમિદં વિદ્વાન્પુનર્જનયતીશ્વરઃ ।
સ ચાન્નાજ્જાયતે તસ્મિન્સૂક્ષ્મો નામ વ્યતિક્રમઃ ॥ ૧૧ ॥
મનસા ગમ્યતે યચ્ચ યચ્ચ વાચા નિરુધ્યતે ।
શ્રોત્રેણ શ્રૂયતે યચ્ચ ચક્ષુષા યચ્ચ દૃશ્યતે ॥ ૧૨ ॥
સ્પર્શેન સ્પૃશ્યતે યચ્ચ ઘ્રાણેન ઘ્રાયતે ચ યત્ ।
મનઃષષ્ઠાનિ સંયમ્ય હવીંષ્યેતાનિ સર્વશઃ ॥ ૧૩ ॥
ગુણવત્પાવકો મહ્યં દીપ્યતે હવ્યવાહનઃ ।
યોગયજ્ઞઃ પ્રવૃત્તો મે જ્ઞાનબ્રહ્મ મનોદ્ભવઃ ।
પ્રાણસ્તોત્રોઽપાન શસ્ત્રઃ સર્વત્યાગસુ દક્ષિણઃ ॥ ૧૪ ॥
કર્માનુમન્તા બ્રહ્મા મે કર્તાધ્વર્યુઃ કૃતસ્તુતિઃ ।
કૃતપ્રશાસ્તા તચ્છાસ્ત્રમપવર્ગોઽસ્ય દક્ષિણા ॥ ૧૫ ॥
ઋચશ્ચાપ્યત્ર શંસન્તિ નારાયણ વિદો જનાઃ ।
નારાયણાય દેવાય યદબધ્નન્પશૂન્પુરા ॥ ૧૬ ॥
તત્ર સામાનિ ગાયન્તિ તાનિ ચાહુર્નિદર્શનમ્ ।
દેવં નારાયણં ભીરુ સર્વાત્માનં નિબોધ મે ॥ ૧૭ ॥
ઇતિ શ્રીમહાભારતે આશ્વમેધિકે પર્વણિ અનુગીતાપર્વણિ પઞ્ચવિંશોઽધ્યાયઃ ॥
અધ્યાયઃ ૨૬
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
એકઃ શાસ્તા ન દ્વિતીયોઽસ્તિ શાસ્તા
યથા નિયુક્તોઽસ્મિ તથા ચરામિ ।
હૃદ્યેષ તિષ્ઠન્પુરુષઃ શાસ્તિ શાસ્તા
તેનૈવ યુક્તઃ પ્રવણાદિવોદકમ્ ॥ ૧ ॥
એકો ગુરુર્નાસ્તિ તતો દ્વિતીયો
યો હૃચ્છયસ્તમહમનુબ્રવીમિ ।
તેનાનુશિષ્ટા ગુરુણા સદૈવ
પરાભૂતા દાનવાઃ સર્વ એવ ॥ ૨ ॥
એકો બન્ધુર્નાસ્તિ તતો દ્વિતીયો
યો હૃચ્છયસ્તમહમનુબ્રવીમિ ।
તેનાનુશિષ્ટા બાન્ધવા બન્ધુમન્તઃ
સપ્તર્ષયઃ સપ્ત દિવિ પ્રભાન્તિ ॥ ૩ ॥
એકઃ શ્રોતા નાસ્તિ તતો દ્વિતીયો
યો હૃચ્છયસ્તમહમનુબ્રવીમિ ।
તસ્મિન્ગુરૌ ગુરુ વાસં નિરુષ્ય
શક્રો ગતઃ સર્વલોકામરત્વમ્ ॥ ૪ ॥
એકો દ્વેષ્ટા નાસ્તિ તતો દ્વિતીયો
યો હૃચ્છયસ્તમહમનુબ્રવીમિ ।
તેનાનુશિષ્ટા ગુરુણા સદૈવ
લોકદ્વિષ્ટાઃ પન્નગાઃ સર્વ એવ ॥ ૫ ॥
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્ ।
પ્રજાપતૌ પન્નગાનાં દેવર્ષીણાં ચ સંવિદમ્ ॥ ૬ ॥
દેવર્ષયશ્ચ નાગાશ્ચ અસુરાશ્ચ પ્રજાપતિમ્ ।
પર્યપૃચ્છન્નુપાસીનાઃ શ્રેયો નઃ પ્રોચ્યતામ્ ઇતિ ॥ ૭ ॥
તેષાં પ્રોવાચ ભગવાઞ્શ્રેયઃ સમનુપૃચ્છતામ્ ।
ઓમિત્યેકાક્ષરં બ્રહ્મ તે શ્રુત્વા પ્રાદ્રવન્દિશઃ ॥ ૮ ॥
તેષાં પ્રાદ્રવમાણાનામુપદેશાર્થમાત્મનઃ ।
સર્પાણાં દશને ભાવઃ પ્રવૃત્તઃ પૂર્વમેવ તુ ॥ ૯ ॥
અસુરાણાં પ્રવૃત્તસ્તુ દમ્ભભાવઃ સ્વભાવજઃ ।
દાનં દેવા વ્યવસિતા દમમેવ મહર્ષયઃ ॥ ૧૦ ॥
એકં શાસ્તારમાસાદ્ય શબ્દેનૈકેન સંસ્કૃતાઃ ।
નાના વ્યવસિતાઃ સર્વે સર્પદેવર્ષિદાનવાઃ ॥ ૧૧ ॥
શૃણોત્યયં પ્રોચ્યમાનં ગૃહ્ણાતિ ચ યથાતથમ્ ।
પૃચ્છતસ્તાવતો ભૂયો ગુરુરન્યોઽનુમન્યતે ॥ ૧૨ ॥
તસ્ય ચાનુમતે કર્મ તતઃ પશ્ચાત્પ્રવર્તતે ।
ગુરુર્બોદ્ધા ચ શત્રુશ્ચ દ્વેષ્ટા ચ હૃદિ સંશ્રિતઃ ॥ ૧૩ ॥
પાપેન વિચરઁલ્લોકે પાપચારી ભવત્યયમ્ ।
શુભેન વિચરઁલ્લોકે શુભચારી ભવત્યુત ॥ ૧૪ ॥
કામચારી તુ કામેન ય ઇન્દ્રિયસુખે રતઃ ।
વ્રતવારી સદૈવૈષ ય ઇન્દ્રિયજયે રતઃ ॥ ૧૫ ॥
અપેતવ્રતકર્મા તુ કેવલં બ્રહ્મણિ શ્રિતઃ ।
બ્રહ્મભૂતશ્ચરઁલ્લોકે બ્રહ્મ ચારી ભવત્યયમ્ ॥ ૧૬ ॥
બ્રહ્મૈવ સમિધસ્તસ્ય બ્રહ્માગ્નિર્બ્રહ્મ સંસ્તરઃ ।
આપો બ્રહ્મ ગુરુર્બ્રહ્મ સ બ્રહ્મણિ સમાહિતઃ ॥ ૧૭ ॥
એતદેતાદૃશં સૂક્ષ્મં બ્રહ્મચર્યં વિદુર્બુધાઃ ।
વિદિત્વા ચાન્વપદ્યન્ત ક્ષેત્રજ્ઞેનાનુદર્શિનઃ ॥ ૧૮ ॥
ઇતિ શ્રીમહાભારતે આશ્વમેધિકે પર્વણિ અનુગીતાપર્વણિ ષડ્વિંશોઽધ્યાયઃ ॥
અધ્યાયઃ ૨૭
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
સઙ્કલ્પદંશ મશકં શોકહર્ષહિમાતપમ્ ।
મોહાન્ધ કારતિમિરં લોભવ્યાલ સરીસૃપમ્ ॥ ૧ ॥
વિષયૈકાત્યયાધ્વાનં કામક્રોધવિરોધકમ્ ।
તદતીત્ય મહાદુર્ગં પ્રવિષ્ટોઽસ્મિ મહદ્વનમ્ ॥ ૨ ॥
બ્રાહ્મણ્યુવાચ
ક્વ તદ્વનં મહાપ્રાજ્ઞ કે વૃક્ષાઃ સરિતશ્ચ કાઃ ।
ગિરયઃ પર્વતાશ્ ચૈવ કિયત્યધ્વનિ તદ્વનમ્ ॥ ૩ ॥
ન તદસ્તિ પૃથગ્ભાવે કિં ચિદન્યત્તતઃ સમમ્ ।
ન તદસ્ત્યપૃથગ્ભાવે કિં ચિદ્દૂરતરં તતઃ ॥ ૪ ॥
તસ્માદ્ધ્રસ્વતરં નાસ્તિ ન તતોઽસ્તિ બૃહત્તરમ્ ।
નાસ્તિ તસ્માદ્દુઃખતરં નાસ્ત્યન્યત્તત્સમં સુખમ્ ॥ ૫ ॥
ન તત્પ્રવિશ્ય શોચન્તિ ન પ્રહૃષ્યન્તિ ચ દ્વિજાઃ ।
ન ચ બિભ્યતિ કેષાં ચિત્તેભ્યો બિભ્યતિ કે ચ ન ॥ ૬ ॥
તસ્મિન્વને સપ્ત મહાદ્રુમાશ્ ચ
ફલાનિ સપ્તાતિથયશ્ ચ સપ્ત ।
સપ્તાશ્રમાઃ સપ્ત સમાધયશ્ ચ
દીક્ષાશ્ચ સપ્તૈતદરણ્યરૂપમ્ ॥ ૭ ॥
પઞ્ચ વર્ણાનિ દિવ્યાનિ પુષ્પાણિ ચ ફલાનિ ચ ।
સૃજન્તઃ પાદપાસ્તત્ર વ્યાપ્ય તિષ્ઠન્તિ તદ્વનમ્ ॥ ૮ ॥
સુવર્ણાનિ દ્વિવર્ણાનિ પુષ્પાણિ ચ ફલાનિ ચ ।
સૃજન્તઃ પાદપાસ્તત્ર વ્યાપ્ય તિષ્ઠન્તિ તદ્વનમ્ ॥ ૯ ॥
ચતુર્વર્ણાણિ દિવ્યાનિ પુષ્પાણિ ચ ફલાનિ ચ ।
સૃજન્તઃ પાદપાસ્તત્ર વ્યાપ્ય તિષ્ઠન્તિ તદ્વનમ્ ॥ ૧૦ ॥
શઙ્કરાણિત્રિ વર્ણાનિ પુષ્પાણિ ચ ફલાનિ ચ ।
સૃજન્તઃ પાદપાસ્તત્ર વ્યાપ્ય તિષ્ઠન્તિ તદ્વનમ્ ॥ ૧૧ ॥
સુરભીણ્યેકવર્ણાનિ પુષ્પાણિ ચ ફલાનિચ ।
સૃજન્તઃ પાદપાસ્તત્ર વ્યાપ્ય તિષ્ઠન્તિ તદ્વનમ્ ॥ ૧૨ ॥
બહૂન્યવ્યક્તવર્ણાનિ પુષ્પાણિ ચ ફલાનિચ ।
વિસૃજન્તૌ મહાવૃક્ષૌ તદ્વનં વ્યાપ્ય તિષ્ઠતઃ ॥ ૧૩ ॥
એકો હ્યગ્નિઃ સુમના બ્રાહ્મણોઽત્ર
પઞ્ચેન્દ્રિયાણિ સમિધશ્ચાત્ર સન્તિ ।
તેભ્યો મોક્ષાઃ સપ્ત ભવન્તિ દીક્ષા
ગુણાઃ ફલાન્યતિથયઃ ફલાશાઃ ॥ ૧૪ ॥
આતિથ્યં પ્રતિગૃહ્ણન્તિ તત્ર સપ્તમહર્ષયઃ ।
અર્ચિતેષુ પ્રલીનેષુ તેષ્વન્યદ્રોચતે વનમ્ ॥ ૧૫ ॥
પ્રતિજ્ઞા વૃક્ષમફલં શાન્તિચ્છાયા સમન્વિતમ્ ।
જ્ઞાનાશ્રયં તૃપ્તિતોયમન્તઃ ક્ષેત્રજ્ઞભાસ્કરમ્ ॥ ૧૬ ॥
યોઽધિગચ્છન્તિ તત્સન્તસ્તેષાં નાસ્તિ ભયં પુનઃ ।
ઊર્ધ્વં ચાવાક્ચ તિર્યક્ચ તસ્ય નાન્તોઽધિગમ્યતે ॥ ૧૭ ॥
સપ્ત સ્ત્રિયસ્તત્ર વસન્તિ સદ્યો
અવાઙ્મુખા ભાનુમત્યો જનિત્ર્યઃ ।
ઊર્ધ્વં રસાનાં દદતે પ્રજાભ્યઃ
સર્વાન્યથા સર્વમનિત્યતાં ચ ॥ ૧૮ ॥
તત્રૈવ પ્રતિતિષ્ઠન્તિ પુનસ્તત્રોદયન્તિ ચ ।
સપ્ત સપ્તર્ષયઃ સિદ્ધા વસિષ્ઠપ્રમુખાઃ સહ ॥ ૧૯ ॥
યશો વર્ચો ભગશ્ચૈવ વિજયઃ સિદ્ધિતેજસી ।
એવમેવાનુવર્તન્તે સપ્ત જ્યોતીંષિ ભાસ્કરમ્ ॥ ૨૦ ॥
ગિરયઃ પર્વતાશ્ચૈવ સન્તિ તત્ર સમાસતઃ ।
નદ્યશ્ચ સરિતો વારિવહન્ત્યો બ્રહ્મ સમ્ભવમ્ ॥ ૨૧ ॥
નદીનાં સઙ્ગમસ્તત્ર વૈતાનઃ સમુપહ્વરે ।
સ્વાત્મ તૃપ્તા યતો યાન્તિ સાક્ષાદ્દાન્તાઃ પિતામહમ્ ॥ ૨૨ ॥
કૃશાશાઃ સુવ્રતાશાશ્ચ તપસા દગ્ધકિલ્બિષાઃ ।
આત્મન્યાત્માનમાવેશ્ય બ્રહ્માણં સમુપાસતે ॥ ૨૩ ॥
ઋચમપ્યત્ર શંસન્તિ વિદ્યારણ્યવિદો જનાઃ ।
તદરણ્યમભિપ્રેત્ય યથા ધીરમજાયત ॥ ૨૪ ॥
એતદેતાદૃશં દિવ્યમરણ્યં બ્રાહ્મણા વિદુઃ ।
વિદિત્વા ચાન્વતિષ્ઠન્ત ક્ષેત્રજ્ઞેનાનુદર્શિતમ્ ॥ ૨૫ ॥
ઇતિ શ્રીમહાભારતે આશ્વમેધિકે પર્વણિ અનુગીતાપર્વણિ સપ્તવિંશોઽધ્યાયઃ ॥
અધ્યાયઃ ૨૮
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
ગન્ધાન્ન જિઘ્રામિ રસાન્ન વેદ્મિ
રૂપં ન પશ્યામિ ન ચ સ્પૃશામિ ।
ન ચાપિ શબ્દાન્વિવિધાઞ્શૃણોમિ
ન ચાપિ સઙ્કલ્પમુપૈમિ કિં ચિત્ ॥ ૧ ॥
અર્થાનિષ્ટાન્કામયતે સ્વભાવઃ
સર્વાન્દ્વેષ્યાન્પ્રદ્વિષતે સ્વભાવઃ ।
કામદ્વેષાવુદ્ભવતઃ સ્વભાવાત્
પ્રાણાપાનૌ જન્તુ દેહાન્નિવેશ્ય ॥ ૨ ॥
તેભ્યશ્ચાન્યાંસ્તેષ્વનિત્યાંશ્ચ ભાવાન્
ભૂતાત્માનં લક્ષયેયં શરીરે ।
તસ્મિંસ્તિષ્ઠન્નાસ્મિ શક્યઃ કથં ચિત્
કામક્રોધાભ્યાં જરયા મૃત્યુના ચ ॥ ૩ ॥
અકામયાનસ્ય ચ સર્વકામાન્
અવિદ્વિષાણસ્ય ચ સર્વદોષાન્ ।
ન મે સ્વભાવેષુ ભવન્તિ લેપાસ્
તોયસ્ય બિન્દોરિવ પુષ્કરેષુ ॥ ૪ ॥
નિત્યસ્ય ચૈતસ્ય ભવન્તિ નિત્યા
નિરીક્ષમાણસ્ય બહૂન્સ્વભાવાન્ ।
ન સજ્જતે કર્મસુ ભોગજાલં
દિવીવ સૂર્યસ્ય મયૂખજાલમ્ ॥ ૫ ॥
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્ ।
અધ્વર્યુ યતિ સંવાદં તં નિબોધ યશસ્વિનિ ॥ ૬ ॥
પ્રોક્ષ્યમાણં પશું દૃષ્ટ્વા યજ્ઞકર્મણ્યથાબ્રવીત્ ।
યતિરધ્વર્યુમાસીનો હિંસેયમિતિ કુત્સયન્ ॥ ૭ ॥
તમધ્વર્યુઃ પ્રત્યુવાચ નાયં છાગો વિનશ્યતિ ।
શ્રેયસા યોક્ષ્યતે જન્તુર્યદિ શ્રુતિરિયં તથા ॥ ૮ ॥
યો હ્યસ્ય પાર્થિવો ભાગઃ પૃથિવીં સ ગમિષ્યતિ ।
યદસ્ય વારિજં કિં ચિદપસ્તત્પ્રતિપદ્યતે ॥ ૯ ॥
સૂર્યં ચક્ષુર્દિશઃ શ્રોત્રે પ્રાણોઽસ્ય દિવમેવ ચ ।
આગમે વર્તમાનસ્ય ન મે દોષોઽસ્તિ કશ્ ચન ॥ ૧૦ ॥
યતિરુવાચ
પ્રાણૈર્વિયોગે છાગસ્ય યદિ શ્રેયઃ પ્રપશ્યસિ ।
છાગાર્થે વર્તતે યજ્ઞો ભવતઃ કિં પ્રયોજનમ્ ॥ ૧૧ ॥
અનુ ત્વા મન્યતાં માતા પિતા ભ્રાતા સખાપિ ચ ।
મન્ત્રયસ્વૈનમુન્નીય પરવન્તં વિશેષતઃ ॥ ૧૨ ॥
ય એવમનુમન્યેરંસ્તાન્ભવાન્પ્રષ્ટુમર્હતિ ।
તેષામનુમતં શ્રુત્વા શક્યા કર્તું વિચારણા ॥ ૧૩ ॥
પ્રાણા અપ્યસ્ય છાગસ્ય પ્રાપિતાસ્તે સ્વયોનિષુ ।
શરીરં કેવલં શિષ્ટં નિશ્ચેષ્ટમિતિ મે મતિઃ ॥ ૧૪ ॥
ઇન્ધનસ્ય તુ તુલ્યેન શરીરેણ વિચેતસા ।
હિંસા નિર્વેષ્ટુ કામાનામિન્ધનં પશુસઞ્જ્ઞિતમ્ ॥ ૧૫ ॥
અહિંસા સર્વધર્માણામિતિ વૃદ્ધાનુશાસનમ્ ।
યદહિંસ્રં ભવેત્કર્મ તત્કાર્યમિતિ વિદ્મહે ॥ ૧૬ ॥
અહિંસેતિ પ્રતિજ્ઞેયં યદિ વક્ષ્યામ્યતઃ પરમ્ ।
શક્યં બહુવિધં વક્તું ભવતઃ કાર્યદૂષણમ્ ॥ ૧૭ ॥
અહિંસા સર્વભૂતાનાં નિત્યમસ્માસુ રોચતે ।
પ્રત્યક્ષતઃ સાધયામો ન પરોક્ષમુપાસ્મહે ॥ ૧૮ ॥
અધ્વર્યુરુવાચ
ભૂમેર્ગન્ધગુણાન્ભુઙ્ક્ષ્વ પિબસ્યાપોમયાન્રસાન્ ।
જ્યોતિષાં પશ્યસે રૂપં સ્પૃશસ્યનિલજાન્ગુણાન્ ॥ ૧૯ ॥
શૃણોષ્યાકાશજં શબ્દં મનસા મન્યસે મતિમ્ ।
સર્વાણ્યેતાનિ ભૂતાનિ પ્રાણા ઇતિ ચ મન્યસે ॥ ૨૦ ॥
પ્રાણાદાને ચ નિત્યોઽસિ હિંસાયાં વર્તતે ભવાન્ ।
નાસ્તિ ચેષ્ટા વિના હિંસાં કિં વા ત્વં મન્યસે દ્વિજ ॥ ૨૧ ॥
યતિરુવાચ
અક્ષરં ચ ક્ષરં ચૈવ દ્વૈધી ભાવોઽયમાત્મનઃ ।
અક્ષરં તત્ર સદ્ભાવઃ સ્વભાવઃ ક્ષર ઉચ્યતે ॥ ૨૨ ॥
પ્રાણો જિહ્વા મનઃ સત્ત્વં સ્વભાવો રજસા સહ ।
ભાવૈરેતૈર્વિમુક્તસ્ય નિર્દ્વન્દ્વસ્ય નિરાશિષઃ ॥ ૨૩ ॥
સમસ્ય સર્વભૂતેષુ નિર્મમસ્ય જિતાત્મનઃ ।
સમન્તાત્પરિમુક્તસ્ય ન ભયં વિદ્યતે ક્વ ચિત્ ॥ ૨૪ ॥
અધ્વર્યુરુવાચ
સદ્ભિરેવેહ સંવાસઃ કાર્યો મતિમતાં વર ।
ભવતો હિ મતં શ્રુત્વા પ્રતિભાતિ મતિર્મમ ॥ ૨૫ ॥
ભગવન્ભગવદ્બુદ્ધ્યા પ્રતિબુદ્ધો બ્રવીમ્યહમ્ ।
મતં મન્તું ક્રતું કર્તું નાપરાધોઽસ્તિ મે દ્વિજ ॥ ૨૬ ॥
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
ઉપપત્ત્યા યતિસ્તૂષ્ણીં વર્તમાનસ્તતઃ પરમ્ ।
અધ્વર્યુરપિ નિર્મોહઃ પ્રચચાર મહામખે ॥ ૨૭ ॥
એવમેતાદૃશં મોક્ષં સુસૂક્ષ્મં બ્રાહ્મણા વિદુઃ ।
વિદિત્વા ચાનુતિષ્ઠન્તિ ક્ષેત્રજ્ઞેનાનુદર્શિના ॥ ૨૮ ॥
ઇતિ શ્રીમહાભારતે આશ્વમેધિકે પર્વણિ અનુગીતાપર્વણિ અષ્ટાવિંશોઽધ્યાયઃ ॥
અધ્યાયઃ ૨૯
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્ ।
કાર્તવીર્યસ્ય સંવાદં સમુદ્રસ્ય ચ ભામિનિ ॥ ૧ ॥
કાર્તવીર્યાર્જુનો નામ રાજા બાહુસહસ્રવાન્ ।
યેન સાગરપર્યન્તા ધનુષા નિર્જિતા મહી ॥ ૨ ॥
સ કદા ચિત્સમુદ્રાન્તે વિચરન્બલદર્પિતઃ ।
અવાકિરચ્છરશતૈઃ સમુદ્રમિતિ નઃ શ્રુતમ્ ॥ ૩ ॥
તં સમુદ્રો નમસ્કૃત્ય કૃતાઞ્જલિરુવાચ હ ।
મા મુઞ્ચ વીર નારાચાન્બ્રૂહિ કિં કરવાણિ તે ॥ ૪ ॥
મદાશ્રયાણિ ભૂતાનિ ત્વદ્વિસૃષ્ટૈર્મહેષુભિઃ ।
વધ્યન્તે રાજશાર્દૂલ તેભ્યો દેહ્યભયં વિભો ॥ ૫ ॥
અર્જુવ ઉવાચ
મત્સમો યદિ સઙ્ગ્રામે શરાસનધરઃ ક્વ ચિત્ ।
વિદ્યતે તં મમાચક્ષ્વ યઃ સમાસીત માં મૃધે ॥ ૬ ॥
સમુદ્ર ઉવાચ
મહર્ષિર્જમદગ્નિસ્તે યદિ રાજન્પરિશ્રુતઃ ।
તસ્ય પુત્રસ્તવાતિથ્યં યથાવત્કર્તુમર્હતિ ॥ ૭ ॥
તતઃ સ રાજા પ્રયયૌ ક્રોધેન મહતા વૃતઃ ।
સ તમાશ્રમમાગમ્ય રમમેવાન્વપદ્યત ॥ ૮ ॥
સ રામ પ્રતિકૂલાનિ ચકાર સહ બન્ધુભિઃ ।
આયાસં જનયામાસ રામસ્ય ચ મહાત્મનઃ ॥ ૯ ॥
તતસ્તેજઃ પ્રજજ્વાલ રાજસ્યામિત તેજસઃ ।
પ્રદહદ્રિપુસૈન્યાનિ તદા કમલલોચને ॥ ૧૦ ॥
તતઃ પરશુમાદાય સ તં બાહુસહસ્રિણમ્ ।
ચિચ્છેદ સહસા રામો બાહુશાખમિવ દ્રુમમ્ ॥ ૧૧ ॥
તં હતં પતિતં દૃષ્ટ્વા સમેતાઃ સર્વબાન્ધવાઃ ।
અસીનાદાય શક્તીશ્ચ ભાર્ગવં પર્યવારયન્ ॥ ૧૨ ॥
રામોઽપિ ધનુરાદાય રથમારુહ્ય સ ત્વરઃ ।
વિસૃજઞ્શરવર્ષાણિ વ્યધમત્પાર્થિવં બલમ્ ॥ ૧૩ ॥
તતસ્તુ ક્ષત્રિયાઃ કે ચિજ્જમદગ્નિં નિહત્ય ચ ।
વિવિશુર્ગિરિદુર્ગાણિ મૃગાઃ સિંહાર્દિતા ઇવ ॥ ૧૪ ॥
તેષાં સ્વવિહિતં કર્મ તદ્ભયાન્નાનુતિષ્ઠતામ્ ।
પ્રજા વૃષલતાં પ્રાપ્તા બ્રાહ્મણાનામદર્શનાત્ ॥ ૧૫ ॥
ત એતે દ્રમિડાઃ કાશાઃ પુણ્ડ્રાશ્ચ શબરૈઃ સહ ।
વૃષલત્વં પરિગતા વ્યુત્થાનાત્ક્ષત્રધર્મતઃ ॥ ૧૬ ॥
તતસ્તુ હતવીરાસુ ક્ષત્રિયાસુ પુનઃ પુનઃ ।
દ્વિજૈરુત્પાદિતં ક્ષત્રં જામદગ્ન્યો ન્યકૃન્તત ॥ ૧૭ ॥
એવ વિંશતિમેધાન્તે રામં વાગશરીરિણી ।
દિવ્યા પ્રોવાચ મધુરા સર્વલોકપરિશ્રુતા ॥ ૧૮ ॥
રામ રામ નિવર્તસ્વ કં ગુણં તાત પશ્યસિ ।
ક્ષત્રબન્ધૂનિમાન્પ્રાણૈર્વિપ્રયોજ્ય પુનઃ પુનઃ ॥ ૧૯ ॥
તથૈવ તં મહાત્માનમૃચીકપ્રમુખાસ્તદા ।
પિતામહા મહાભાગ નિવર્તસ્વેત્યથાબ્રુવન્ ॥ ૨૦ ॥
પિતુર્વધમમૃષ્યંસ્તુ રામઃ પ્રોવાચ તાનૃષીન્ ।
નાર્હન્તીહ ભવન્તો માં નિવારયિતુમિત્યુત ॥ ૨૧ ॥
પિતર ઊચુઃ
નાર્હસે ક્ષત્રબન્ધૂંસ્ત્વં નિહન્તું જયતાં વર ।
ન હિ યુક્તં ત્વયા હન્તું બ્રાહ્મણેન સતા નૃપાન્ ॥ ૨૨ ॥
ઇતિ શ્રીમહાભારતે આશ્વમેધિકે પર્વણિ અનુગીતાપર્વણિ એકોનત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥
અધ્યાયઃ ૩૦
પિતર ઊચુઃ
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્ ।
શ્રુત્વા ચ તત્તથા કાર્યં ભવતા દ્વિજસત્તમ ॥ ૧ ॥
અલર્કો નામ રાજર્ષિરભવત્સુમહાતપાઃ ।
ધર્મજ્ઞઃ સત્યસન્ધશ્ચ મહાત્મા સુમહાવ્રતઃ ॥ ૨ ॥
સ સાગરાન્તાં ધનુષા વિનિર્જિત્ય મહીમિમામ્ ।
કૃત્વા સુદુષ્કરં કર્મ મનઃ સૂક્ષ્મે સમાદધે ॥ ૩ ॥
સ્થિતસ્ય વૃક્ષમૂલેઽથ તસ્ય ચિન્તા બભૂવ હ ।
ઉત્સૃજ્ય સુમહદ્રાજ્યં સૂક્ષ્મં પ્રતિ મહામતે ॥ ૪ ॥
અલર્ક ઉવાચ
મનસો મે બલં જાતં મનો જિત્વા ધ્રુવો જયઃ ।
અન્યત્ર બાણાનસ્યામિ શત્રુભિઃ પરિવારિતઃ ॥ ૫ ॥
યદિદં ચાપલાન્મૂર્તેઃ સર્વમેતચ્ચિકીર્ષતિ ।
મનઃ પ્રતિ સુતીક્ષ્ણાગ્રાનહં મોક્ષ્યામિ સાયકાન્ ॥ ૬ ॥
મન ઉવાચ
નેમે બાણાસ્તરિષ્યન્તિ મામલર્ક કથં ચન ।
તવૈવ મર્મ ભેત્સ્યન્તિ ભિન્નમર્મા મરિષ્યસિ ॥ ૭ ॥
અન્યાન્બાણાન્સમીક્ષસ્વ યૈસ્ત્વં માં સૂદયિષ્યસિ ।
તચ્છ્રુત્વા સ વિચિન્ત્યાથ તતો વચનમબ્રવીત્ ॥ ૮ ॥
અલક ઉવાચ
આઘ્રાય સુબહૂન્ગન્ધાંસ્તાનેવ પ્રતિગૃધ્યતિ ।
તસ્માદ્ઘ્રાણં પ્રતિ શરાન્પ્રતિમોક્ષ્યામ્યહં શિતાન્ ॥ ૯ ॥
ઘ્રાણ ઉવાચ
નેમે બાણાસ્તરિષ્યન્તિ મામલર્ક કથં ચન ।
તવૈવ મર્મ ભેત્સ્યન્તિ ભિન્નમર્મા મરિષ્યસિ ॥ ૧૦ ॥
અન્યાન્બાણાન્સમીક્ષસ્વ યૈસ્ત્વં માં સૂદયિષ્યસિ ।
તચ્છ્રુત્વા સ વિચિન્ત્યાથ તતો વચનમબ્રવીત્ ॥ ૧૧ ॥
અલર્ક ઉવાચ
ઇયં સ્વાદૂન્રસાન્ભુક્ત્વા તાનેવ પ્રતિગૃધ્યતિ ।
તસ્માજ્જિહ્વાં પ્રતિ શરાન્પ્રતિમોક્ષ્યામ્યહં શિતાન્ ॥ ૧૨ ॥
જિહ્વા ઉવાચ
નેમે બાણાસ્તરિષ્યન્તિ મામલર્ક કથં ચન ।
તવૈવ મર્મ ભેત્સ્યન્તિ ભિન્નમર્મા મરિષ્યસિ ॥ ૧૩ ॥
અન્યાન્બાણાન્સમીક્ષસ્વ યૈસ્ત્વં માં સૂદયિષ્યસિ ।
તચ્છ્રુત્વા સ વિચિન્ત્યાથ તતો વચનમબ્રવીત્ ॥ ૧૪ ॥
અલર્ક ઉવાચ
સૃષ્ટ્વા ત્વગ્વિવિધાન્સ્પર્શાંસ્તાનેવ પ્રતિગૃધ્યતિ ।
તસ્માત્ત્વચં પાટયિષ્યે વિવિધૈઃ કઙ્કપત્રભિઃ ॥ ૧૫ ॥
ત્વગુવાચ
નેમે બાણાસ્તરિષ્યન્તિ મામલર્ક કથં ચન ।
તવૈવ મર્મ ભેત્સ્યન્તિ ભિન્નમર્મા મરિષ્યસિ ॥ ૧૬ ॥
અન્યાન્બાણાન્સમીક્ષસ્વ યૈસ્ત્વં માં સૂદયિષ્યસિ ।
તચ્છ્રુત્વા સ વિચિન્ત્યાથ તતો વચનમબ્રવીત્ ॥ ૧૭ ॥
અલર્ક ઉવાચ
શ્રુત્વા વૈ વિવિધાઞ્શબ્દાંસ્તાનેવ પ્રતિગૃધ્યતિ ।
તસ્માચ્છ્રોત્રં પ્રતિ શરાન્પ્રતિમોક્ષ્યામ્યહં શિતાન્ ॥ ૧૮ ॥
શ્રોત્રમુવાચ
નેમે બાણાસ્તરિષ્યન્તિ મામલર્ક કથં ચન ।
તવૈવ મર્મ ભેત્સ્યન્તિ તતો હાસ્યસિ જીવિતમ્ ॥ ૧૯ ॥
અન્યાન્બાણાન્સમીક્ષસ્વ યૈસ્ત્વં માં સૂદયિષ્યસિ ।
તચ્છ્રુત્વા સ વિચિન્ત્યાથ તતો વચનમબ્રવીત્ ॥ ૨૦ ॥
અલર્ક ઉવાચ
દૃષ્ટ્વા વૈ વિવિધાન્ભાવાંસ્તાનેવ પ્રતિગૃધ્યતિ ।
તસ્માચ્ચક્ષુઃ પ્રતિ શરાન્પ્રતિમોક્ષ્યામ્યહં શિતાન્ ॥ ૨૧ ॥
ચક્ષુરુવાચ
નેમે બાણાસ્તરિષ્યન્તિ મામાલર્ક કથં ચન ।
તવૈવ મર્મ ભેત્સ્યન્તિ ભિન્નમર્મા મરિષ્યસિ ॥ ૨૨ ॥
અન્યાન્બાણાન્સમીક્ષસ્વ યૈસ્ત્વં માં સૂદયિષ્યતિ ।
તચ્છ્રુત્વા સ વિચિન્ત્યાથ તતો વચનમબ્રવીત્ ॥ ૨૩ ॥
અલર્ક ઉવાચ
ઇયં નિષ્ઠા બહુવિધા પ્રજ્ઞયા ત્વધ્યવસ્યતિ ।
તસ્માદ્બુદ્ધિં પ્રતિ શરાન્પ્રતિમોક્ષ્યામ્યહં શિતાન્ ॥ ૨૪ ॥
બુદ્ધિરુવાચ
નેમે બાણાસ્તરિષ્યન્તિ મામલર્ક કથં ચન ।
તવૈવ મર્મ ભેત્સ્યન્તિ ભિન્નમર્મા મરિષ્યસિ ॥ ૨૫ ॥
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
તતોઽલર્કસ્તપો ઘોરમાસ્થાયાથ સુદુષ્કરમ્ ।
નાધ્યગચ્છત્પરં શક્ત્યા બાણમેતેષુ સપ્તસુ ।
સુસમાહિત ચિત્તાસ્તુ તતોઽચિન્તયત પ્રભુઃ ॥ ૨૬ ॥
સ વિચિન્ત્ય ચિરં કાલમલર્કો દ્વિજસત્તમ ।
નાધ્યગચ્છત્પરં શ્રેયો યોગાન્મતિમતાં વરઃ ॥ ૨૭ ॥
સ એકાગ્રં મનઃ કૃત્વા નિશ્ચલો યોગમાસ્થિતઃ ।
ઇન્દ્રિયાણિ જઘાનાશુ બાણેનૈકેન વીર્યવાન્ ॥ ૨૮ ॥
યોગેનાત્માનમાવિશ્ય સંસિદ્ધિં પરમાં યયૌ ।
વિસ્મિતશ્ચાપિ રાજર્ષિરિમાં ગાથાં જગાદ હ ।
અહો કષ્ટં યદસ્માભિઃ પૂર્વં રાજ્યમનુષ્ઠિતમ્ ।
ઇતિ પશ્ચાન્મયા જ્ઞાતં યોગાન્નાસ્તિ પરં સુખમ્ ॥ ૨૯ ॥
ઇતિ ત્વમપિ જાનીહિ રામ મા ક્ષત્રિયાઞ્ જહિ ।
તપો ઘોરમુપાતિષ્ઠ તતઃ શ્રેયોઽભિપત્સ્યસે ॥ ૩૦ ॥
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
ઇત્યુક્તઃ સ તપો ઘોરં જામદગ્ન્યઃ પિતામહૈઃ ।
આસ્થિતઃ સુમહાભાગો યયૌ સિદ્ધિં ચ દુર્ગમામ્ ॥ ૩૧ ॥
ઇતિ શ્રીમહાભારતે આશ્વમેધિકે પર્વણિ અનુગીતાપર્વણિ ત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥
અધ્યાયઃ ૩૧
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
ત્રયો વૈ રિપવો લોકે નવ વૈ ગુણતઃ સ્મૃતાઃ ।
હર્ષઃ સ્તમ્ભોઽભિમાનશ્ચ ત્રયસ્તે સાત્ત્વિકા ગુણાઃ ॥ ૧ ॥
શોકઃ ક્રોધોઽતિસંરમ્ભો રાજસાસ્તે ગુણાઃ સ્મૃતાઃ ।
સ્વપ્નસ્તન્દ્રી ચ મોહશ્ચ ત્રયસ્તે તામસા ગુણાઃ ॥ ૨ ॥
એતાન્નિકૃત્ય ધૃતિમાન્બાણસન્ધૈરતન્દ્રિતઃ ।
જેતું પરાનુત્સહતે પ્રશાન્તાત્મા જિતેન્દ્રિયઃ ॥ ૩ ॥
અત્ર ગાથાઃ કીર્તયન્તિ પુરાકલ્પવિદો જનાઃ ।
અમ્બરીષેણ યા ગીતા રાજ્ઞા રાજ્યં પ્રશાસતા ॥ ૪ ॥
સમુદીર્ણેષુ દોષેષુ વધ્યમાનેષુ સાધુષુ ।
જગ્રાહ તરસા રાજ્યમમ્બરીષ ઇતિ શ્રુતિઃ ॥ ૫ ॥
સ નિગૃહ્ય મહાદોષાન્સાધૂન્સમભિપૂજ્ય ચ ।
જગામ મહતીં સિદ્ધિં ગાથાં ચેમાં જગાદ હ ॥ ૬ ॥
ભૂયિષ્ઠં મે જિતા દોષા નિહતાઃ સર્વશત્રવઃ ।
એકો દોષોઽવશિષ્ટસ્તુ વધ્યઃ સ ન હતો મયા ॥ ૭ ॥
યેન યુક્તો જન્તુરયં વૈતૃષ્ણ્યં નાધિગચ્છતિ ।
તૃષ્ણાર્ત ઇવ નિમ્નાનિ ધાવમાનો ન બુધ્યતે ॥ ૮ ॥
અકાર્યમપિ યેનેહ પ્રયુક્તઃ સેવતે નરઃ ।
તં લોભમસિભિસ્તીક્ષ્ણૈર્નિકૃન્તન્તં નિકૃન્તત ॥ ૯ ॥
લોભાદ્ધિ જાયતે તૃષ્ણા તતશ્ચિન્તા પ્રસજ્યતે ।
સ લિપ્સમાનો લભતે ભૂયિષ્ઠં રાજસાન્ગુણાન્ ॥ ૧૦ ॥
સ તૈર્ગુણૈઃ સંહતદેહબન્ધનઃ
પુનઃ પુનર્જાયતિ કર્મ ચેહતે ।
જન્મ ક્ષયે ભિન્નવિકીર્ણ દેહઃ
પુનર્મૃત્યું ગચ્છતિ જન્મનિ સ્વે ॥ ૧૧ ॥
તસ્માદેનં સમ્યગવેક્ષ્ય લોભં
નિગૃહ્ય ધૃત્યાત્મનિ રાજ્યમિચ્છેત્ ।
એતદ્રાજ્યં નાન્યદસ્તીતિ વિદ્યાદ્
યસ્ત્વત્ર રાજા વિજિતો મમૈકઃ ॥ ૧૨ ॥
ઇતિ રાજ્ઞામ્બરીષેણ ગાથા ગીતા યશસ્વિના ।
આધિરાજ્યં પુરસ્કૃત્ય લોભમેકં નિકૃન્તતા ॥ ૧૩ ॥
ઇતિ શ્રીમહાભારતે આશ્વમેધિકે પર્વણિ અનુગીતાપર્વણિ એકત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥
અધ્યાયઃ ૩૨
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્ ।
બ્રાહ્મણસ્ય ચ સંવાદં જનકસ્ય ચ ભામિનિ ॥ ૧ ॥
બ્રાહ્મણં જનકો રાજા સન્નં કસ્મિંશ્ચિદાગમે ।
વિષયે મે ન વસ્તવ્યમિતિ શિષ્ટ્યર્થમબ્રવીત્ ॥ ૨ ॥
ઇત્યુક્તઃ પ્રત્યુવાચાથ બ્રાહ્મણો રાજસત્તમમ્ ।
આચક્ષ્વ વિષયં રાજન્યાવાંસ્તવ વશે સ્થિતઃ ॥ ૩ ॥
સોઽન્યસ્ય વિષયે રાજ્ઞો વસ્તુમિચ્છામ્યહં વિભો ।
વચસ્તે કર્તુમિચ્છામિ યથાશાસ્ત્રં મહીપતે ॥ ૪ ॥
ઇત્યુક્તઃ સ તદા રાજા બ્રાહ્મણેન યશસ્વિના ।
મુહુરુષ્ણં ચ નિઃશ્વસ્ય ન સ તં પ્રત્યભાષત ॥ ૫ ॥
તમાસીનં ધ્યાયમાનં રાજાનમમિતૌજસમ્ ।
કશ્મલં સહસાગચ્છદ્ભાનુમન્તમિવ ગ્રહઃ ॥ ૬ ॥
સમાશ્વાસ્ય તતો રાજા વ્યપેતે કશ્મલે તદા ।
તતો મુહૂર્તાદિવ તં બ્રાહ્મણં વાક્યમબ્રવીત્ ॥ ૭ ॥
જનક ઉવાચ
પિતૃપૈતામહે રાજ્યે વશ્યે જનપદે સતિ ।
વિષયં નાધિગચ્છામિ વિચિન્વન્પૃથિવીમિમામ્ ॥ ૮ ॥
નાધ્યગચ્છં યદા પૃથ્વ્યાં મિથિલા માર્ગિતા મયા ।
નાધ્યગચ્છં યદા તસ્યાં સ્વપ્રજા માર્ગિતા મયા ॥ ૯ ॥
નાધ્યગચ્છં યદા તાસુ તદા મે કશ્મલોઽભવત્ ।
તતો મે કશ્મલસ્યાન્તે મતિઃ પુનરુપસ્થિતા ॥ ૧૦ ॥
તયા ન વિષયં મન્યે સર્વો વા વિષયો મમ ॥ ૧૧ ॥
આત્માપિ ચાયં ન મમ સર્વા વા પૃથિવી મમ ।
ઉષ્યતાં યાવદુત્સાહો ભુજ્યતાં યાવદિષ્યતે ॥ ૧૧ ॥
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
પિતૃપૈતામહે રાજ્યે વશ્યે જનપદે સતિ ।
બ્રૂહિ કાં બુદ્ધિમાસ્થાય મમત્વં વર્જિતં ત્વયા ॥ ૧૨ ॥
કાં વા બુદ્ધિં વિનિશ્ચિત્ય સર્વો વૈ વિષયસ્તવ ।
નાવૈષિ વિષયં યેન સર્વો વા વિષયસ્તવ ॥ ૧૩ ॥
જનક ઉવાચ
અન્તવન્ત ઇહારમ્ભા વિદિતા સર્વકર્મસુ । var ઇહાવસ્થા
નાધ્યગચ્છમહં યસ્માન્મમેદમિતિ યદ્ભવેત્ ॥ ૧૪ ॥
કસ્યેદમિતિ કસ્ય સ્વમિતિ વેદ વચસ્તથા ।
નાધ્યગચ્છમહં બુદ્ધ્યા મમેદમિતિ યદ્ભવેત્ ॥ ૧૫ ॥
એતાં બુદ્ધિં વિનિશ્ચિત્ય મમત્વં વર્જિતં મયા ।
શૃણુ બુદ્ધિં તુ યાં જ્ઞાત્વા સર્વત્ર વિષયો મમ ॥ ૧૬ ॥
નાહમાત્માર્થમિચ્છામિ ગન્ધાન્ઘ્રાણગતાનપિ ।
તસ્માન્મે નિર્જિતા ભૂમિર્વશે તિષ્ઠતિ નિત્યદા ॥ ૧૭ ॥
નાહમાત્માર્થમિચ્છામિ રસાનાસ્યેઽપિ વર્તતઃ ।
આપો મે નિર્જિતાસ્તસ્માદ્વશે તિષ્ઠન્તિ નિત્યદા ॥ ૧૮ ॥
નાહમાત્માર્થમિચ્છામિ રૂપં જ્યોતિશ્ચ ચક્ષુષા ।
તસ્માન્મે નિર્જિતં જ્યોતિર્વશે તિષ્ઠતિ નિત્યદા ॥ ૧૯ ॥
નાહમાત્માર્થમિચ્છામિ સ્પર્શાંસ્ત્વચિ ગતાશ્ ચ યે ।
તસ્માન્મે નિર્જિતો વાયુર્વશે તિષ્ઠતિ નિત્યદા ॥ ૨૦ ॥
નાહમાત્માર્થમિચ્છામિ શબ્દાઞ્શ્રોત્રગતાનપિ ।
તસ્માન્મે નિર્જિતાઃ શબ્દા વશે તિષ્ઠન્તિ નિત્યદા ॥ ૨૧ ॥
નાહમાત્માર્થમિચ્છામિ મનો નિત્યં મનોઽન્તરે ।
મનો મે નિર્જિતં તસ્માદ્વશે તિષ્ઠતિ નિત્યદા ॥ ૨૨ ॥
દેવેભ્યશ્ચ પિતૃભ્યશ્ચ ભૂતેભ્યોઽતિથિભિઃ સહ ।
ઇત્યર્થં સર્વ એવેમે સમારમ્ભા ભવન્તિ વૈ ॥ ૨૩ ॥
તતઃ પ્રહસ્ય જનકં બ્રાહ્મણઃ પુનરબ્રવીત્ ।
ત્વજ્જિજ્ઞાસાર્થમદ્યેહ વિદ્ધિ માં ધર્મમાગતમ્ ॥ ૨૪ ॥
ત્વમસ્ય બ્રહ્મ નાભસ્ય બુદ્ધ્યારસ્યાનિવર્તિનઃ ।
સત્ત્વનેમિ નિરુદ્ધસ્ય ચક્રસ્યૈકઃ પ્રવર્તકઃ ॥ ૨૫ ॥
ઇતિ શ્રીમહાભારતે આશ્વમેધિકે પર્વણિ અનુગીતાપર્વણિ દ્વાત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥
અધ્યાયઃ ૩૩
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
નાહં તથા ભીરુ ચરામિ લોકે
તથા ત્વં માં તર્કયસે સ્વબુદ્ધ્યા ।
વિપ્રોઽસ્મિ મુક્તોઽસ્મિ વનેચરોઽસ્મિ
ગૃહસ્થ ધર્મા બ્રહ્મ ચારી તથાસ્મિ ॥ ૧ ॥
નાહમસ્મિ યથા માં ત્વં પશ્યસે ચક્ષુષા શુભે ।
મયા વ્યાપ્તમિદં સર્વં યત્કિં ચિજ્જગતી ગતમ્ ॥ ૨ ॥
યે કે ચિજ્જન્તવો લોકે જઙ્ગમાઃ સ્થાવરાશ્ ચ હ ।
તેષાં મામન્તકં વિદ્ધિ દારૂણામિવ પાવકમ્ ॥ ૩ ॥
રાજ્યં પૃથિવ્યાં સર્વસ્યામથ વાપિ ત્રિવિષ્ટપે ।
તથા બુદ્ધિરિયં વેત્તિ બુદ્ધિરેવ ધનં મમ ॥ ૪ ॥
એકઃ પન્થા બ્રાહ્મણાનાં યેન ગચ્છન્તિ તદ્વિદઃ ।
ગૃહેષુ વનવાસેષુ ગુરુ વાસેષુ ભિક્ષુષુ ।
લિઙ્ગૈર્બહુભિરવ્યગ્રૈરેકા બુદ્ધિરુપાસ્યતે ॥ ૫ ॥
નાના લિઙ્ગાશ્રમસ્થાનાં યેષાં બુદ્ધિઃ શમાત્મિકા ।
તે ભાવમેકમાયાન્તિ સરિતઃ સાગરં યથા ॥ ૬ ॥
બુદ્ધ્યાયં ગમ્યતે માર્ગઃ શરીરેણ ન ગમ્યતે ।
આદ્યન્તવન્તિ કર્માણિ શરીરં કર્મબન્ધનમ્ ॥ ૭ ॥
તસ્માત્તે સુભગે નાસ્તિ પરલોકકૃતં ભયમ્ ।
મદ્ભાવભાવનિરતા મમૈવાત્માનમેષ્યસિ ॥ ૮ ॥
ઇતિ શ્રીમહાભારતે આશ્વમેધિકે પર્વણિ અનુગીતાપર્વણિ ત્રયસ્ત્રિંચોઽધ્યાયઃ ॥
અધ્યાયઃ ૩૪
બ્રાહ્મણ્યુવાચ
નેદમલ્પાત્મના શક્યં વેદિતું નાકૃતાત્મના ।
બહુ ચાલ્પં ચ સઙ્ક્ષિપ્તં વિપ્લુતં ચ મતં મમ ॥ ૧ ॥
ઉપાયં તુ મમ બ્રૂહિ યેનૈષા લભ્યતે મતિઃ ।
તન્મન્યે કારણતમં યત એષા પ્રવર્તતે ॥ ૨ ॥
બ્રાહ્મણ ઉવાચ
અરણીં બ્રાહ્મણીં વિદ્ધિ ગુરુરસ્યોત્તરારણિઃ ।
તપઃ શ્રુતેઽભિમથ્નીતો જ્ઞાનાગ્નિર્જાયતે તતઃ ॥ ૩ ॥
બ્રાહ્મણ્યુવાચ
યદિદં બ્રહ્મણો લિઙ્ગં ક્ષેત્રજ્ઞમિતિ સઞ્જ્ઞિતમ્ ।
ગ્રહીતું યેન તચ્છક્યં લક્ષણં તસ્ય તત્ક્વ નુ ॥ ૪ ॥
બ્રાહ્મણ્યુવાચ
અલિઙ્ગો નિર્ગુણશ્ચૈવ કારણં નાસ્ય વિદ્યતે ।
ઉપાયમેવ વક્ષ્યામિ યેન ગૃહ્યેત વા ન વા ॥ ૫ ॥
સમ્યગપ્યુપદિષ્ટશ્ચ ભ્રમરૈરિવ લક્ષ્યતે ।
કર્મ બુદ્ધિરબુદ્ધિત્વાજ્જ્ઞાનલિઙ્ગૈરિવાશ્રિતમ્ ॥ ૬ ॥
ઇદં કાર્યમિદં નેતિ ન મોક્ષેષૂપદિશ્યતે ।
પશ્યતઃ શૃણ્વતો બુદ્ધિરાત્મનો યેષુ જાયતે ॥ ૭ ॥
યાવન્ત ઇહ શક્યેરંસ્તાવતોઽંશાન્પ્રકલ્પયેત્ ।
વ્યક્તાનવ્યક્તરૂપાંશ્ચ શતશોઽથ સહસ્રશઃ ॥ ૮ ॥
સર્વાન્નાનાત્વ યુક્તાંશ્ચ સર્વાન્પ્રત્યક્ષહેતુકાન્ ।
યતઃ પરં ન વિદ્યેત તતોઽભ્યાસે ભવિષ્યતિ ॥ ૯ ॥
વાસુદેવ ઉવાછ
તતસ્તુ તસ્યા બ્રાહ્મણ્યા મતિઃ ક્ષેત્રજ્ઞસઙ્ક્ષયે ।
ક્ષેત્રજ્ઞાદેવ પરતઃ ક્ષેત્રજ્ઞોઽન્યઃ પ્રવર્તતે ॥ ૧૦ ॥
અર્જુન ઉવાચ
ક્વ નુ સા બ્રાહ્મણી કૃષ્ણ ક્વ ચાસૌ બ્રાહ્મણર્ષભઃ ।
યાભ્યાં સિદ્ધિરિયં પ્રાપ્તા તાવુભૌ વદ મેઽચ્યુત ॥ ૧૧ ॥
વાસુદેવ ઉવાચ
મનો મે બ્રાહ્મણં વિદ્ધિ બુદ્ધિં મે વિદ્ધિ બ્રાહ્મણીમ્ ।
ક્ષેત્રજ્ઞ ઇતિ યશ્ચોક્તઃ સોઽહમેવ ધનઞ્જય ॥ ૧૨ ॥
ઇતિ શ્રીમહાભારતે આશ્વમેધિકે પર્વણિ અનુગીતાપર્વણિ ચતુસ્ત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥
॥ ઇતિ બ્રાહ્મણગીતા સમાપ્તા ॥
Also Read:
Brahmana Gita Lyrics in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil
