Uddhava Geetaa in Gujarati:
॥ ઉદ્ધવગીતા ॥
શ્રીરાધાકૃષ્ણાભ્યાં નમઃ ।
શ્રીમદ્ભાગવતપુરાણમ્ ।
એકાદશઃ સ્કન્ધઃ । ઉદ્ધવ ગીતા ।
અથ પ્રથમોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીબાદરાયણિઃ ઉવાચ ।
કૃત્વા દૈત્યવધં કૃષ્ણઃ સરમઃ યદુભિઃ વૃતઃ ।
ભુવઃ અવતારવત્ ભારં જવિષ્ઠન્ જનયન્ કલિમ્ ॥ ૧ ॥
યે કોપિતાઃ સુબહુ પાણ્ડુસુતાઃ સપત્નૈઃ
દુર્દ્યૂતહેલનકચગ્રહણ આદિભિઃ તાન્ ।
કૃત્વા નિમિત્તમ્ ઇતર ઇતરતઃ સમેતાન્
હત્વા નૃપાન્ નિરહરત્ ક્ષિતિભારમ્ ઈશઃ ॥ ૨ ॥
ભૂભારરાજપૃતના યદુભિઃ નિરસ્ય
ગુપ્તૈઃ સ્વબાહુભિઃ અચિન્તયત્ અપ્રમેયઃ ।
મન્યે અવનેઃ નનુ ગતઃ અપિ અગતં હિ ભારમ્
યત્ યાદવં કુલમ્ અહો હિ અવિષહ્યમ્ આસ્તે ॥ ૩ ॥
ન એવ અન્યતઃ પરિભવઃ અસ્ય ભવેત્ કથઞ્ચિત્
મત્ સંશ્રયસ્ય વિભવ ઉન્નહન્ અસ્ય નિત્યમ્ ।
અન્તઃકલિમ્ યદુકુલસ્ય વિધ્હાય વેણુઃ
તમ્બસ્ય વહ્નિમ્ ઇવ શાન્તિમ્ ઉપૈમિ ધામ ॥ ૪ ॥
એવં વ્યવસિતઃ રાજન્ સત્યસઙ્કલ્પઃ ઈશ્વરઃ ।
શાપવ્યાજેન વિપ્રાણાં સઞ્જહ્વે સ્વકુલં વિભુઃ ॥ ૫ ॥
સ્વમૂર્ત્યા લોકલાવણ્યનિર્મુક્ત્યા લોચનં નૃણામ્ ।
ગીર્ભિઃ તાઃ સ્મરતાં ચિત્તં પદૈઃ તાન્ ઈક્ષતાં ક્રિયા ॥ ૬ ॥
આચ્છિદ્ય કીર્તિં સુશ્લોકાં વિતત્ય હિ અઞ્જસા નુ કૌ ।
તમઃ અનયા તરિષ્યન્તિ ઇતિ અગાત્ સ્વં પદમ્ ઈશ્વરઃ ॥ ૭ ॥
રાજા ઉવાચ ।
બ્રહ્મણ્યાનાં વદાન્યાનાં નિત્યં વૃદ્ધૌપસેવિનામ્ ।
વિપ્રશાપઃ કથમ્ અભૂત્ વૃષ્ણીનાં કૃષ્ણચેતસામ્
॥ ૮ ॥
યત્ નિમિત્તઃ સઃ વૈ શાપઃ યાદૃશઃ દ્વિજસત્તમ ।
કથમ્ એકાત્મનાં ભેદઃ એતત્ સર્વં વદસ્વ મે ॥ ૯ ॥
શ્રીશુકઃ ઉવાચ ।
બિભ્રત્ વપુઃ સકલસુન્દરસંનિવેશમ્
કર્માચરન્ ભુવિ સુમઙ્ગલમ્ આપ્તકામઃ ।
આસ્થાય ધામ રમમાણઃ ઉદારકીર્તિઃ
સંહર્તુમ્ ઐચ્છત કુલં સ્થિતકૃત્યશેષઃ ॥ ૧૦ ॥
કર્માણિ પુણ્યનિવહાનિ સુમઙ્ગલાનિ
ગાયત્ જગત્ કલિમલાપહરાણિ કૃત્વા ।
કાલ આત્મના નિવસતા યદુદેવગેહે
પિણ્ડારકં સમગમન્ મુનયઃ નિસૃષ્ટાઃ ॥ ૧૧ ॥
વિશ્વામિત્રઃ અસિતઃ કણ્વઃ દુર્વાસાઃ ભૃગુઃ અઙ્ગિરાઃ ।
કશ્યપઃ વામદેવઃ અત્રિઃ વસિષ્ઠઃ નારદ આદયઃ ॥ ૧૨ ॥
ક્રીડન્તઃ તાન્ ઉપવ્રજ્ય કુમારાઃ યદુનન્દનાઃ ।
ઉપસઙ્ગૃહ્ય પપ્રચ્છુઃ અવિનીતા વિનીતવત્ ॥ ૧૩ ॥
તે વેષયિત્વા સ્ત્રીવેષૈઃ સામ્બં જામ્બવતીસુતમ્ ।
એષા પૃચ્છતિ વઃ વિપ્રાઃ અન્તર્વત્ ન્યસિત ઈક્ષણા ॥ ૧૪ ॥
પ્રષ્ટું વિલજ્જતિ સાક્ષાત્ પ્રબ્રૂત અમોઘદર્શનાઃ ।
પ્રસોષ્યન્તિ પુત્રકામા કિંસ્વિત્ સઞ્જનયિષ્યતિ ॥ ૧૫ ॥
એવં પ્રલબ્ધ્વા મુનયઃ તાન્ ઊચુઃ કુપિતા નૃપ ।
જનયિષ્યતિ વઃ મન્દાઃ મુસલં કુલનાશનમ્ ॥ ૧૬ ॥
તત્ શૃત્વા તે અતિસન્ત્રસ્તાઃ વિમુચ્ય સહસોદરમ્ ।
સામ્બસ્ય દદૃશુઃ તસ્મિન્ મુસલં ખલુ અયસ્મયમ્ ॥ ૧૭ ॥
કિં કૃતં મન્દભાગ્યૈઃ કિં વદિષ્યન્તિ નઃ જનાઃ ।
ઇતિ વિહ્વલિતાઃ ગેહાન્ આદાય મુસલં યયુઃ ॥ ૧૮ ॥
તત્ ચ ઉપનીય સદસિ પરિમ્લાનમુખશ્રિયઃ ।
રાજ્ઞઃ આવેદયાન્ ચક્રુઃ સર્વયાદવસંનિધૌ ॥ ૧૯ ॥
શ્રુત્વા અમોઘં વિપ્રશાપં દૃષ્ટ્વા ચ મુસલં નૃપ ।
વિસ્મિતાઃ ભયસન્ત્રસ્તાઃ બભૂવુઃ દ્વારકૌકસઃ ॥ ૨૦ ॥
તત્ ચૂર્ણયિત્વા મુસલં યદુરાજઃ સઃ આહુકઃ ।
સમુદ્રસલિલે પ્રાસ્યત્ લોહં ચ અસ્ય અવશેષિતમ્ ॥ ૨૧ ॥
કશ્ચિત્ મત્સ્યઃ અગ્રસીત્ લોહં ચૂર્ણાનિ તરલૈઃ તતઃ ।
ઉહ્યમાનાનિ વેલાયાં લગ્નાનિ આસન્ કિલ ઐરિકાઃ ॥ ૨૨ ॥
મત્સ્યઃ ગૃહીતઃ મત્સ્યઘ્નૈઃ જાલેન અન્યૈઃ સહ અર્ણવે ।
તસ્ય ઉદરગતં લોહં સઃ શલ્યે લુબ્ધકઃ અકરોત્ ॥ ૨૩ ॥
ભગવાન્ જ્ઞાતસર્વાર્થઃ ઈશ્વરઃ અપિ તદન્યથા ।
કર્તું ન ઐચ્છત્ વિપ્રશાપં કાલરૂપી અન્વમોદત ॥ ૨૪ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે વિપ્રશાપો નામ પ્રથમોઽધ્યાયઃ
॥ ૧ ॥
અથ દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીશુકઃ ઉવાચ ।
ગોવિન્દભુજગુપ્તાયાં દ્વારવત્યાં કુરૂદ્વહ ।
અવાત્સીત્ નારદઃ અભીક્ષ્ણં કૃષ્ણૌપાસનલાલસઃ ॥ ૧ ॥
કો નુ રાજન્ ઇન્દ્રિયવાન્ મુકુન્દચરણામ્બુજમ્ ।
ન ભજેત્ સર્વતઃ મૃત્યુઃ ઉપાસ્યમ્ અમરૌત્તમૈઃ ॥ ૨ ॥
તમ્ એકદા દેવર્ષિં વસુદેવઃ ગૃહ આગતમ્ ।
અર્ચિતં સુખમ્ આસીનમ્ અભિવાદ્ય ઇદમ્ અબ્રવીત્ ॥ ૩ ॥
વસુદેવઃ ઉવાચ ।
ભગવન્ ભવતઃ યાત્રા સ્વસ્તયે સર્વદેહિનામ્ ।
કૃપણાનાં યથા પિત્રોઃ ઉત્તમશ્લોકવર્ત્મનામ્ ॥ ૪ ॥
ભૂતાનાં દેવચરિતં દુઃખાય ચ સુખાય ચ ।
સુખાય એવ હિ સાધૂનાં ત્વાદૃશામ્ અચ્યુત આત્મનામ્ ॥
૫ ॥
ભજન્તિ યે યથા દેવાન્ દેવાઃ અપિ તથા એવ તાન્ ।
છાયા ઇવ કર્મસચિવાઃ સાધવઃ દીનવત્સલાઃ ॥ ૬ ॥
બ્રહ્મન્ તથા અપિ પૃચ્છામઃ ધર્માન્ ભાગવતાન્ તવ ।
યાન્ શ્રુત્વા શ્રદ્ધયા મર્ત્યઃ મુચ્યતે સર્વતઃ ભયાત્ ॥ ૭ ॥
અહં કિલ પુરા અનન્તં પ્રજાર્થઃ ભુવિ મુક્તિદમ્ ।
અપૂજયં ન મોક્ષાય મોહિતઃ દેવમાયયા ॥ ૮ ॥
યયા વિચિત્રવ્યસનાત્ ભવદ્ભિઃ વિશ્વતઃ ભયાત્ ।
મુચ્યેમ હિ અઞ્જસા એવ અદ્ધા તથા નઃ શાધિ સુવ્રત ॥ ૯ ॥
શ્રીશુકઃ ઉવાચ ।
રાજન્ એવં કૃતપ્રશ્નઃ વસુદેવેન ધીમતા ।
પ્રીતઃ તમ્ આહ દેવર્ષિઃ હરેઃ સંસ્મારિતઃ ગુણૈઃ ॥ ૧૦ ॥
નારદઃ ઉવાચ ।
સમ્યક્ એતત્ વ્યવસિતં ભવતા સાત્વતર્ષભ ।
યત્ પૃચ્છસે ભાગવતાન્ ધર્માન્ ત્વં વિશ્વભાવનાન્ ॥
૧૧ ॥
શ્રુતઃ અનુપઠિતઃ ધ્યાતઃ આદૃતઃ વા અનુમોદિતઃ ।
સદ્યઃ પુનાતિ સદ્ધર્મઃ દેવવિશ્વદ્રુહઃ અપિ ॥ ૧૨ ॥
ત્વયા પરમકલ્યાણઃ પુણ્યશ્રવણકીર્તનઃ ।
સ્મારિતઃ ભગવાન્ અદ્ય દેવઃ નારાયણઃ મમ ॥ ૧૩ ॥
અત્ર અપિ ઉદાહરન્તિ ઇમમ્ ઇતિહાસં પુરાતનમ્ ।
આર્ષભાણાં ચ સંવાદં વિદેહસ્ય મહાત્મનઃ ॥ ૧૪ ॥
પ્રિયવ્રતઃ નામ સુતઃ મનોઃ સ્વાયમ્ભુવસ્ય યઃ ।
તસ્ય અગ્નીધ્રઃ તતઃ નાભિઃ ઋષભઃ તત્ સુતઃ સ્મૃતઃ ॥ ૧૫ ॥
તમ્ આહુઃ વાસુદેવાંશં મોક્ષધર્મવિવક્ષયા ।
અવતીર્ણં સુતશતં તસ્ય આસીત્ વેદપારગમ્ ॥ ૧૬ ॥
તેષાં વૈ ભરતઃ જ્યેષ્ઠઃ નારાયણપરાયણઃ ।
વિખ્યાતં વર્ષમ્ એતત્ યત્ નામ્ના ભારતમ્ અદ્ભુતમ્ ॥ ૧૭ ॥
સઃ ભુક્તભોગાં ત્યક્ત્વા ઇમાં નિર્ગતઃ તપસા હરિમ્ ।
ઉપાસીનઃ તત્ પદવીં લેભે વૈ જન્મભિઃ ત્રિભિઃ ॥ ૧૮ ॥
તેષાં નવ નવદ્વીપપતયઃ અસ્ય સમન્તતઃ ।
કર્મતન્ત્રપ્રણેતારઃ એકાશીતિઃ દ્વિજાતયઃ ॥ ૧૯ ॥
નવ અભવન્ મહાભાગાઃ મુનયઃ હિ અર્થશંસિનઃ ।
શ્રમણાઃ વાતઃ અશનાઃ આત્મવિદ્યાવિશારદાઃ ॥ ૨૦ ॥
કવિઃ હરિઃ અન્તરિક્ષઃ પ્રબુદ્ધઃ પિપ્પલાયનઃ ।
આવિર્હોત્રઃ અથ દ્રુમિલઃ ચમસઃ કરભાજનઃ ॥ ૨૧ ॥
એતે વૈ ભગવદ્રૂપં વિશ્વં સદસદ્ આત્મકમ્ ।
આત્મનઃ અવ્યતિરેકેણ પશ્યન્તઃ વ્યચરત્ મહીમ્ ॥ ૨૨ ॥
અવ્યાહત ઇષ્ટગતયાઃ સુરસિદ્ધસિદ્ધસાધ્ય
ગન્ધર્વયક્ષનરકિન્નરનાગલોકાન્ ।
મુક્તાઃ ચરન્તિ મુનિચારણભૂતનાથ
વિદ્યાધરદ્વિજગવાં ભુવનાનિ કામમ્ ॥ ૨૩ ॥
તઃ એકદા નિમેઃ સત્રમ્ ઉપજગ્મુઃ યત્ ઋચ્છયા ।
વિતાયમાનમ્ ઋષિભિઃ અજનાભે મહાત્મનઃ ॥ ૨૪ ॥
તાન્ દૃષ્ટ્વા સૂર્યસઙ્કાશાન્ મહાભગવતાન્ નૃપઃ ।
યજમાનઃ અગ્નયઃ વિપ્રાઃ સર્વઃ એવ ઉપતસ્થિરે ॥ ૨૫ ॥
વિદેહઃ તાન્ અભિપ્રેત્ય નારાયણપરાયણાન્ ।
પ્રીતઃ સમ્પૂજયાન્ ચક્રે આસનસ્થાન્ યથા અર્હતઃ ॥ ૨૬ ॥
તાન્ રોચમાનાન્ સ્વરુચા બ્રહ્મપુત્રૌપમાન્ નવ ।
પપ્રચ્છ પરમપ્રીતઃ પ્રશ્રય અવનતઃ નૃપઃ ॥ ૨૭ ॥
વિદેહઃ ઉવાચ ।
મન્યે ભગવતઃ સાક્ષાત્ પાર્ષદાન્ વઃ મધુદ્વિષઃ ।
વિષ્ણોઃ ભૂતાનિ લોકાનાં પાવનાય ચરન્તિ હિ ॥ ૨૮ ॥
દુર્લભઃ માનુષઃ દેહઃ દેહિનાં ક્ષણભઙ્ગુરઃ ।
તત્ર અપિ દુર્લભં મન્યે વૈકુણ્ઠપ્રિયદર્શનમ્ ॥ ૨૯ ॥
અતઃ આત્યન્તિકં કહેમં પૃચ્છામઃ ભવતઃ અનઘાઃ ।
સંસારે અસ્મિન્ ક્ષણાર્ધઃ અપિ સત્સઙ્ગઃ શેવધિઃ નૃણામ્ ॥
૩૦ ॥
ધર્માન્ ભાગવતાન્ બ્રૂત યદિ નઃ શ્રુતયે ક્ષમમ્ ।
યૈઃ પ્રસન્નઃ પ્રપન્નાય દાસ્યતિ આત્માનમ્ અપિ અજઃ ॥ ૩૧ ॥
શ્રીનારદઃ ઉવાચ ।
એવં તે નિમિના પૃષ્ટા વસુદેવ મહત્તમાઃ ।
પ્રતિપૂજ્ય અબ્રુવન્ પ્રીત્યા સસદસિ ઋત્વિજં નૃપમ્ ॥ ૩૨ ॥
કવિઃ ઉવાચ ।
મન્યે અકુતશ્ચિત્ ભયમ્ અચ્યુતસ્ય
પાદામ્બુજૌપાસનમ્ અત્ર નિત્યમ્ ।
ઉદ્વિગ્નબુદ્ધેઃ અસત્ આત્મભાવાત્
વિશ્વઆત્મના યત્ર નિવર્તતે ભીઃ ॥ ૩૩ ॥
યે વૈ ભગવતા પ્રોક્તાઃ ઉપાયાઃ હિ આત્મલબ્ધયે ।
અઞ્જઃ પુંસામ્ અવિદુષાં વિદ્ધિ ભાગવતાન્ હિ તાન્ ॥ ૩૪ ॥
યાન્ આસ્થાય નરઃ રાજન્ ન પ્રમાદ્યેત કર્હિચિત્ ।
ધાવન્ નિમીલ્ય વા નેત્રે ન સ્ખલેન પતેત્ ઇહ ॥ ૩૫ ॥
કાયેન વાચા મનસા ઇન્દ્રિયૈઃ વા
બુદ્ધ્યા આત્મના વા અનુસૃતસ્વભાવાત્ ।
કરોતિ યત્ યત્ સકલં પરસ્મૈ
નારાયણાય ઇતિ સમર્પયેત્ તત્ ॥ ૩૬ ॥
ભયં દ્વિતીયાભિનિવેશતઃ સ્યાત્
ઈશાત્ અપેતસ્ય વિપર્યયઃ અસ્મૃતિઃ ।
તત્ માયયા અતઃ બુધઃ આભજેત્ તં
ભક્ત્યા એક ઈશં ગુરુદેવતાત્મા ॥ ૩૭.
અવિદ્યમાનઃ અપિ અવભાતિ હિ દ્વયોઃ
ધ્યાતુઃ ધિયા સ્વપ્નમનોરથૌ યથા ।
તત્ કર્મસઙ્કલ્પવિકલ્પકં મનઃ
બુધઃ નિરુન્ધ્યાત્ અભયં તતઃ સ્યાત્ ॥ ૩૮ ॥
શ્રુણ્વન્ સુભદ્રાણિ રથાઙ્ગપાણેઃ
જન્માનિ કર્માણિ ચ યાનિ લોકે ।
ગીતાનિ નામાનિ તત્ અર્થકાનિ
ગાયન્ વિલજ્જઃ વિચરેત્ અસઙ્ગઃ ॥ ૩૯ ॥
એવં વ્રતઃ સ્વપ્રિયનામકીર્ત્યા
જાતાનુરાગઃ દ્રુતચિત્તઃ ઉચ્ચૈઃ ।
હસતિ અથઃ રોદિતિ રૌતિ ગાયતિ
ઉન્માદવત્ નૃત્યતિ લોકબાહ્યઃ ॥ ૪૦ ॥
ખં વાયુમ્ અગ્નિં સલિલં મહીં ચ
જ્યોતીંષિ સત્ત્વાનિ દિશઃ દ્રુમઆદીન્ ।
સરિત્ સમુદ્રાન્ ચ હરેઃ શરીરં
યત્કિઞ્ચ ભૂતં પ્રણમેત્ અનન્યઃ ॥ ૪૧ ॥
ભક્તિઃ પરેશ અનુભવઃ વિરક્તિઃ
અન્યત્ર એષ ત્રિકઃ એકકાલઃ ।
પ્રપદ્યમાનસ્ય યથા અશ્નતઃ સ્યુઃ
તુષ્ટિઃ પુષ્ટિઃ ક્ષુત્ અપાયઃ અનુઘાસમ્ ॥ ૪૨ ॥
ઇતિ અચ્યુત અઙ્ઘ્રિં ભજતઃ અનુવૃત્ત્યા
ભક્તિઃ વિરક્તિઃ ભગવત્ પ્રબોધઃ ।
ભવન્તિ વૈ ભાગવતસ્ય રાજન્
તતઃ પરાં શાન્તિમ્ ઉપૈતિ સાક્ષાત્ ॥ ૪૩ ॥
રાજા ઉવાચ ।
અથ ભાગવતં બ્રૂત યત્ ધર્મઃ યાદૃશઃ નૃણામ્ ।
યથા ચરતિ યત્ બ્રૂતે યૈઃ લિઙ્ગૈઃ ભગવત્ પ્રિયઃ ॥ ૪૪ ॥
હરિઃ ઉવાચ ।
સર્વભૂતેષુ યઃ પશ્યેત્ ભગવત્ ભાવ આત્મનઃ ।
ભૂતાનિ ભાગવતિ આત્મનિ એષ ભાગવતૌત્તમઃ ॥ ૪૫ ॥
ઈશ્વરે તત્ અધીનેષુ બાલિશેષુ દ્વિષત્સુ ચ ।
પ્રેમમૈત્રીકૃપાઉપેક્ષા યઃ કરોતિ સ મધ્યમઃ ॥ ૪૬ ॥
અર્ચાયામ્ એવ હરયે પૂજાં યઃ શ્રદ્ધયા ઈહતે ।
ન તત્ ભક્તેષુ ચ અન્યેષુ સઃ ભક્તઃ પ્રાકૃતઃ સ્મૃતઃ ॥
૪૭ ॥
ગૃહીત્વા અપિ ઇન્દ્રિયૈઃ અર્થાન્યઃ ન દ્વેષ્ટિ ન હૃષ્યતિ ।
વિષ્ણોઃ માયામ્ ઇદં પશ્યન્ સઃ વૈ ભાગવત ઉત્તમઃ ॥ ૪૮ ॥
દેહૈન્દ્રિયપ્રાણમનઃધિયાં યઃ
જન્માપિઅયક્ષુત્ ભયતર્ષકૃચ્છ્રૈઃ ।
સંસારધર્મૈઃ અવિમુહ્યમાનઃ
સ્મૃત્યા હરેઃ ભાગવતપ્રધાનઃ ॥ ૪૯ ॥
ન કામકર્મબીજાનાં યસ્ય ચેતસિ સમ્ભવઃ ।
વાસુદેવએકનિલયઃ સઃ વૈ ભાગવત ઉત્તમઃ ॥ ૫૦ ॥
ન યસ્ય જન્મકર્મભ્યાં ન વર્ણાશ્રમજાતિભિઃ ।
સજ્જતે અસ્મિન્ અહમ્ભાવઃ દેહે વૈ સઃ હરેઃ પ્રિયઃ ॥ ૫૧ ॥
ન યસ્ય સ્વઃ પરઃ ઇતિ વિત્તેષુ આત્મનિ વા ભિદા ।
સર્વભૂતસમઃ શાન્તઃ સઃ વૌ ભાગવત ઉત્તમઃ ॥ ૫૨ ॥
ત્રિભુવનવિભવહેતવે અપિ અકુણ્ઠસ્મૃતિઃ
અજિતઆત્મસુરઆદિભિઃ વિમૃગ્યાત્ ।
ન ચલતિ ભગવત્ પદ અરવિન્દાત્
લવનિમિષ અર્ધમ્ અપિ યઃ સઃ વૈષ્ણવ અગ્ર્યઃ ॥ ૫૩ ॥
ભગવતઃ ઉરુવિક્રમ અઙ્ઘ્રિશાખા
નખમણિચન્દ્રિકયા નિરસ્તતાપે ।
હૃદિ કથમ્ ઉપસીદતાં પુનઃ સઃ
પ્રભવતિ ચન્દ્રઃ ઇવ ઉદિતે અર્કતાપઃ ॥ ૫૪ ॥
વિસૃજતિ હૃદયં ન યસ્ય સાક્ષાત્
હરિઃ અવશ અભિહિતઃ અપિ અઘૌઘનાશઃ ।
પ્રણયઃ અશનયા ધૃત અઙ્ઘ્રિપદ્મઃ
સઃ ભવતિ ભાગવતપ્રધાનઃ ઉક્તઃ ॥ ૫૫ ॥
ઇતિ શ્રીમત્ ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયાં એકાદશસ્કન્ધે નિમિજાયન્તસંવાદે દ્વિતીયઃ
અધ્યાયઃ ॥ ૨ ॥
અથ તૃતીયોઽધ્યાયઃ ।
પરસ્ય વિષ્ણોઃ ઈશસ્ય માયિનામ અપિ મોહિનીમ્ ।
માયાં વેદિતુમ્ ઇચ્છામઃ ભગવન્તઃ બ્રુવન્તુ નઃ ॥ ૧ ॥
ન અનુતૃપ્યે જુષન્ યુષ્મત્ વચઃ હરિકથા અમૃતમ્ ।
સંસારતાપનિઃતપ્તઃ મર્ત્યઃ તત્ તાપ ભેષજમ્ ॥ ૨ ॥
અન્તરિક્ષઃ ઉવાચ ।
એભિઃ ભૂતાનિ ભૂતાત્મા મહાભૂતૈઃ મહાભુજ ।
સસર્જોત્ ચ અવચાનિ આદ્યઃ સ્વમાત્રપ્રસિદ્ધયે ॥ ૩ ॥
એવં સૃષ્ટાનિ ભૂતાનિ પ્રવિષ્ટઃ પઞ્ચધાતુભિઃ ।
એકધા દશધા આત્માનં વિભજન્ જુષતે ગુણાન્ ॥ ૪ ॥
ગુણૈઃ ગુણાન્ સઃ ભુઞ્જાનઃ આત્મપ્રદ્યોદિતૈઃ પ્રભુઃ ।
મન્યમાનઃ ઇદં સૃષ્ટમ્ આત્માનમ્ ઇહ સજ્જતે ॥ ૫ ॥
કર્માણિ કર્મભિઃ કુર્વન્ સનિમિત્તાનિ દેહભૃત્ ।
તત્ તત્ કર્મફલં ગૃહ્ણન્ ભ્રમતિ ઇહ સુખૈતરમ્ ॥ ૬ ॥
ઇત્થં કર્મગતીઃ ગચ્છન્ બહ્વભદ્રવહાઃ પુમાન્ ।
આભૂતસમ્પ્લવાત્ સર્ગપ્રલયૌ અશ્નુતે અવશઃ ॥ ૭ ॥
ધાતુ ઉપપ્લવઃ આસન્ને વ્યક્તં દ્રવ્યગુણાત્મકમ્ ।
અનાદિનિધનઃ કાલઃ હિ અવ્યક્તાય અપકર્ષતિ ॥ ૮ ॥
શતવર્ષાઃ હિ અનાવૃષ્ટિઃ ભવિષ્યતિ ઉલ્બણા ભુવિ ।
તત્ કાલ ઉપચિત ઉષ્ણ અર્કઃ લોકાન્ ત્રીન્ પ્રતપિષ્યતિ
॥ ૯ ॥
પાતાલતલમ્ આરભ્ય સઙ્કર્ષણમુખ અનલઃ ।
દહન્ ઊર્ધ્વશિખઃ વિષ્વક્ વર્ધતે વાયુના ઈરિતઃ ॥ ૧૦ ॥
સાંવર્તકઃ મેઘગણઃ વર્ષતિ સ્મ શતં સમાઃ ।
ધારાભિઃ હસ્તિહસ્તાભિઃ લીયતે સલિલે વિરાટ્ ॥ ૧૧ ॥
તતઃ વિરાજમ્ ઉત્સૃજ્ય વૈરાજઃ પુરુષઃ નૃપ ।
અવ્યક્તં વિશતે સૂક્ષ્મં નિરિન્ધનઃ ઇવ અનલઃ ॥ ૧૨ ॥
વાયુના હૃતગન્ધા ભૂઃ સલિલત્વાય કલ્પતે ।
સલિલં તત્ ધૃતરસં જ્યોતિષ્ટ્વાય ઉપકલ્પતે ॥ ૧૩ ॥
હૃતરૂપં તુ તમસા વાયૌ જ્યોતિઃ પ્રલીયતે ।
હૃતસ્પર્શઃ અવકાશેન વાયુઃ નભસિ લીયતે ।
કાલાત્મના હૃતગુણં નવઃ આત્મનિ લીયતે ॥ ૧૪ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ મનઃ બુદ્ધિઃ સહ વૈકારિકૈઃ નૃપ ।
પ્રવિશન્તિ હિ અહઙ્કારં સ્વગુણૈઃ અહમ્ આત્મનિ ॥ ૧૫ ॥
એષા માયા ભગવતઃ સર્ગસ્થિતિ અન્તકારિણી ।
ત્રિવર્ણા વર્ણિતા અસ્માભિઃ કિં ભૂયઃ શ્રોતુમ્ ઇચ્છસિ ॥ ૧૬ ॥
રાજા ઉવાચ ।
યથા એતામ્ ઐશ્વરીં માયાં દુસ્તરામ્ અકૃતાત્મભિઃ ।
તરન્તિ અઞ્જઃ સ્થૂલધિયઃ મહર્ષઃ ઇદમ્ ઉચ્યતામ્ ॥ ૧૭ ॥
પ્રબુદ્ધઃ ઉવાચ ।
કર્માણિ આરભમાણાનાં દુઃખહત્યૈ સુખાય ચ ।
પશ્યેત્ પાકવિપર્યાસં મિથુનીચારિણાં નૃણામ્ ॥ ૧૮ ॥
નિત્યાર્તિદેન વિત્તેન દુર્લભેન આત્મમૃત્યુના ।
ગૃહ અપત્યઆપ્તપશુભિઃ કા પ્રીતિઃ સાધિતૈઃ ચલૈઃ ॥
૧૯ ॥
એવં લોકં પરં વિદ્યાત્ નશ્વરં કર્મનિર્મિતમ્ ।
સતુલ્ય અતિશય ધ્વંસં યથા મણ્ડલવર્તિનામ્ ॥ ૨૦ ॥
તસ્માત્ ગુરું પ્રપદ્યેત જિજ્ઞાસુઃ શ્રેયઃ ઉત્તમમ્ ।
શાબ્દે પરે ચ નિષ્ણાતં બ્રહ્મણિ ઉપશમઆશ્રયમ્ ॥ ૨૧ ॥
તત્ર ભાગવતાન્ ધર્માન્ શિક્ષેત્ ગુરુઆત્મદૈવતઃ ।
અમાયયા અનુવૃત્યા યૈઃ તુષ્યેત્ આત્મા આત્મદઃ હરિઃ ॥ ૨૨ ॥
સર્વતઃ મનસઃ અસઙ્ગમ્ આદૌ સઙ્ગં ચ સાધુષુ ।
દયાં મૈત્રીં પ્રશ્રયં ચ ભૂતેષુ અદ્ધા યથા ઉચિતમ્
॥ ૨૩ ॥
શૌચં તપઃ તિતિક્ષાં ચ મૌનં સ્વાધ્યાયમ્ આર્જવમ્ ।
બ્રહ્મચર્યં અહિંસાં ચ સમત્વં દ્વન્દ્વસઞ્જ્ઞયોઃ ॥ ૨૪ ॥
સર્વત્ર આત્મેશ્વર અન્વીક્ષાં કૈવલ્યમ્ અનિકેતતામ્ ।
વિવિક્તચીરવસનં સન્તોષં યેન કેનચિત્ ॥ ૨૫ ॥
શ્રદ્ધાં ભાગવતે શાસ્ત્રે અનિન્દામ્ અન્યત્ર ચ અપિ હિ ।
મનોવાક્ કર્મદણ્ડં ચ સત્યં શમદમૌ અપિ ॥ ૨૬ ॥
શ્રવણં કીર્તનં ધ્યાનં હરેઃ અદ્ભુતકર્મણઃ ।
જન્મકર્મગુણાનાં ચ તદર્થે અખિલચેષ્ટિતમ્ ॥ ૨૭ ॥
ઇષ્ટં દત્તં તપઃ જપ્તં વૃત્તં યત્ ચ આત્મનઃ પ્રિયમ્ ।
દારાન્ સુતાન્ ગૃહાન્ પ્રાણાન્ યત્ પરસ્મૈ નિવેદનમ્ ॥ ૨૮ ॥
એવં કૃષ્ણઆત્મનાથેષુ મનુષ્યેષુ ચ સૌહૃદમ્ ।
પરિચર્યાં ચ ઉભયત્ર મહત્સુ નૃષુ સાધુષુ ॥ ૨૯ ॥
પરસ્પર અનુકથનં પાવનં ભગવત્ યશઃ ।
મિથઃ રતિઃ મિથઃ તુષ્ટિઃ નિવૃત્તિઃ મિથઃ આત્મનઃ ॥ ૩૦ ॥
સ્મરન્તઃ સ્મારયન્તઃ ચ મિથઃ અઘૌઘહરં હરિમ્ ।
ભક્ત્યા સઞ્જાતયા ભક્ત્યા બિભ્રતિ ઉત્પુલકાં તનુમ્ ॥ ૩૧ ॥
ક્વચિત્ રુદન્તિ અચ્યુતચિન્તયા ક્વચિત્
હસન્તિ નન્દન્તિ વદન્તિ અલૌકિકાઃ ।
નૃત્યન્તિ ગાયન્તિ અનુશીલયન્તિ
અજં ભવન્તિ તૂષ્ણીં પરમ્ એત્ય નિર્વૃતાઃ ॥ ૩૨ ॥
ઇતિ ભાગવતાન્ ધર્માન્ શિક્ષન્ ભક્ત્યા તદુત્થયા ।
નારાયણપરઃ માયમ્ અઞ્જઃ તરતિ દુસ્તરામ્ ॥ ૩૩ ॥
રાજા ઉવાચ ।
નારાયણ અભિધાનસ્ય બ્રહ્મણઃ પરમાત્મનઃ ।
નિષ્ઠામ્ અર્હથ નઃ વક્તું યૂયં હિ બ્રહ્મવિત્તમાઃ ॥ ૩૪ ॥
પિપ્પલાયનઃ ઉવાચ ।
સ્થિતિ ઉદ્ભવપ્રલયહેતુઃ અહેતુઃ અસ્ય
યત્ સ્વપ્નજાગરસુષુપ્તિષુ સત્ બહિઃ ચ ।
દેહ ઇન્દ્રિયાસુહૃદયાનિ ચરન્તિ યેન
સઞ્જીવિતાનિ તત્ અવેહિ પરં નરેન્દ્ર ॥ ૩૫ ॥
ન એતત્ મનઃ વિશતિ વાગુત ચક્ષુઃ આત્મા
પ્રાણેન્દ્રિયાણિ ચ યથા અનલમ્ અર્ચિષઃ સ્વાઃ ।
શબ્દઃ અપિ બોધકનિષેધતયા આત્મમૂલમ્
અર્થ ઉક્તમ્ આહ યદૃતે ન નિષેધસિદ્ધિઃ ॥ ૩૬ ॥
સત્વમ્ રજઃ તમઃ ઇતિ ત્રિવૃદેકમ્ આદૌ
સૂત્રં મહાન્ અહમ્ ઇતિ પ્રવદન્તિ જીવમ્ ।
જ્ઞાનક્રિયા અર્થફલરૂપતયોઃ ઉશક્તિ
બ્રહ્મ એવ ભાતિ સત્ અસત્ ચ તયોઃ પરં યત્ ॥ ૩૭ ॥
ન આત્મા જજાન ન મરિષ્યતિ ન એધતે અસૌ
ન ક્ષીયતે સવનવિત્ વ્યભિચારિણાં હિ ।
સર્વત્ર શસ્વદનપાયિ ઉપલબ્ધિમાત્રં
પ્રાણઃ યથા ઇન્દ્રિયવલેન વિકલ્પિતં સત્ ॥ ૩૮ ॥
અણ્ડેષુ પેશિષુ તરુષુ અવિનિશ્ચિતેષુ
પ્રાણઃ હિ જીવમ્ ઉપધાવતિ તત્ર તત્ર ।
સન્ને યત્ ઇન્દ્રિયગણે અહમિ ચ પ્રસુપ્તે
કૂટસ્થઃ આશયમૃતે તત્ અનુસ્મૃતિઃ નઃ ॥ ૩૯ ॥
યઃ હિ અબ્જ નાભ ચરણ એષણયોઃ ઉભક્ત્યા
ચેતોમલાનિ વિધમેત્ ગુણકર્મજાનિ ।
તસ્મિન્ વિશુદ્ધઃ ઉપલભ્યતઃ આત્મતત્ત્વમ્
સાક્ષાત્ યથા અમલદૃશઃ સવિતૃપ્રકાશઃ ॥ ૪૦ ॥
કર્મયોગં વદત નઃ પુરુષઃ યેન સંસ્કૃતઃ ।
વિધૂય ઇહ આશુ કર્માણિ નૈષ્કર્મ્યં વિન્દતે પરમ્ ॥ ૪૧ ॥
એવં પ્રશ્નમ્ ઋષિન્ પૂર્વમ્ અપૃચ્છં પિતુઃ અન્તિકે ।
ન અબ્રુવન્ બ્રહ્મણઃ પુત્રાઃ તત્ર કારણમ્ ઉચ્યતામ્ ॥ ૪૨ ॥
આવિર્હોત્રઃ ઉવાચ ।
કર્મ અકર્મવિકર્મ ઇતિ વેદવાદઃ ન લૌકિકઃ ।
વેદસ્ય ચ ઈશ્વરઆત્મત્વાત્ તત્ર મુહ્યન્તિ સૂરયઃ ॥ ૪૩ ॥
પરોક્ષવાદઃ વેદઃ અયં બાલાનામ્ અનુશાસનમ્ ।
કર્મમોક્ષાય કર્માણિ વિધત્તે હિ અગદં યથા ॥ ૪૪ ॥
ન આચરેત્ યઃ તુ વેદ ઉક્તં સ્વયમ્ અજ્ઞઃ અજિતેન્દ્રિયઃ ।
વિકર્મણા હિ અધર્મેણ મૃત્યોઃ મૃત્યુમ્ ઉપૈતિ સઃ ॥ ૪૫ ॥
વેદ ઉક્તમ્ એવ કુર્વાણઃ નિઃસઙ્ગઃ અર્પિતમ્ ઈશ્વરે ।
નૈષ્કર્મ્યાં લભતે સિદ્ધિં રોચનાર્થા ફલશ્રુતિઃ ॥ ૪૬ ॥
યઃ આશુ હૃદયગ્રન્થિં નિર્જિહીષુઃ પરાત્મનઃ ।
વિધિના ઉપચરેત્ દેવં તન્ત્ર ઉક્તેન ચ કેશવમ્ ॥ ૪૭ ॥
લબ્ધ અનુગ્રહઃ આચાર્યાત્ તેન સન્દર્શિતઆગમઃ ।
મહાપુરુષમ્ અભ્યર્ચેત્ મૂર્ત્યા અભિમતયા આત્મનઃ ॥ ૪૮ ॥
શુચિઃ સંમુખમ્ આસીનઃ પ્રાણસંયમનઆદિભિઃ ।
પિણ્ડં વિશોધ્ય સંન્યાસકૃતરક્ષઃ અર્ચયેત્ હરિમ્ ॥ ૪૯ ॥
અર્ચઆદૌ હૃદયે ચ અપિ યથાલબ્ધ ઉપચારકૈઃ ।
દ્રવ્યક્ષિતિઆત્મલિઙ્ગાનિ નિષ્પાદ્ય પ્રોક્ષ્ય ચ આસનમ્
॥ ૫૦ ॥
પાદ્યઆદીન્ ઉપકલ્પ્યા અથ સંનિધાપ્ય સમાહિતઃ ।
હૃત્ આદિભિઃ કૃતન્યાસઃ મૂલમન્ત્રેણ ચ અર્ચયેત્ ॥ ૫૧ ॥
સાઙ્ગોપાઙ્ગાં સપાર્ષદાં તાં તાં મૂર્તિં સ્વમન્ત્રતઃ ।
પાદ્ય અર્ઘ્યઆચમનીયઆદ્યૈઃ સ્નાનવાસઃવિભૂષણૈઃ
॥ ૫૨ ॥
ગન્ધમાલ્યાક્ષતસ્રગ્ભિઃ ધૂપદીપહારકૈઃ ।
સાઙ્ગં સમ્પૂજ્ય વિધિવત્ સ્તવૈઃ સ્તુત્વા નમેત્ હરિમ્ ॥ ૫૩ ॥
આત્માં તન્મયં ધ્યાયન્ મૂર્તિં સમ્પૂજયેત્ હરેઃ ।
શેષામ્ આધાય શિરસિ સ્વધામ્નિ ઉદ્વાસ્ય સત્કૃતમ્ ॥ ૫૪ ॥
એવમ્ અગ્નિ અર્કતોયઆદૌ અતિથૌ હૃદયે ચ યઃ ।
યજતિ ઈશ્વરમ્ આત્માનમ્ અચિરાત્ મુચ્યતે હિ સઃ ॥ ૫૫ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે નિમિજાયન્તસંવાદે
માયાકર્મબ્રહ્મનિરૂપણં તૃતીયોઽધ્યાયઃ ॥ ૩ ॥
અથ ચતુર્થોઽધ્યાયઃ ।
રાજા ઉવાચ ।
યાનિ યાનિ ઇહ કર્માણિ યૈઃ યૈઃ સ્વચ્છન્દજન્મભિઃ ।
ચક્રે કરોતિ કર્તા વા હરિઃ તાનિ બ્રુવન્તુ નઃ ॥ ૧ ॥
દ્રુમિલઃ ઉવાચ ।
યઃ વા અનન્તસ્ય ગુણાન્ અનન્તાન્
અનુક્રમિષ્યન્ સઃ તુ બાલબુદ્ધિઃ ।
રજાંસિ ભૂમેઃ ગણયેત્ કથઞ્ચિત્
કાલેન ન એવ અખિલશક્તિધામ્નઃ ॥ ૨ ॥
ભૂતૈઃ યદા પઞ્ચભિઃ આત્મસૃષ્ટૈઃ
પુરં વિરાજં વિરચય્ય તસ્મિન્ ।
સ્વાંશેન વિષ્ટઃ પુરુષાભિધાન
મવાપ નારાયણઃ આદિદેવઃ ॥ ૩ ॥
યત્ કાયઃ એષઃ ભુવનત્રયસંનિવેશઃ
યસ્ય ઇન્દ્રિયૈઃ તનુભૃતામ્ ઉભયૈન્દ્રિયાણિ ।
જ્ઞાનં સ્વતઃ શ્વસનતઃ બલમ્ ઓજઃ ઈહા
સત્ત્વઆદિભિઃ સ્થિતિલયૌદ્ભવઃ આદિકર્તા ॥ ૪ ॥
આદૌ અભૂત્ શતધૃતી રજસ અસ્ય સર્ગે
વિષ્ણુ સ્થિતૌ ક્રતુપતિઃ દ્વિજધર્મસેતુઃ ।
રુદ્રઃ અપિ અયાય તમસા પુરુષઃ સઃ આદ્યઃ
ઇતિ ઉદ્ભવસ્થિતિલયાઃ સતતં પ્રજાસુ ॥ ૫ ॥
ધર્મસ્ય દક્ષદુહિતર્યજનિષ્ટઃ મૂર્ત્યા
નારાયણઃ નરઃ ઋષિપ્રવરઃ પ્રશાન્તઃ ।
નૈષ્કર્મ્યલક્ષણમ્ ઉવાચ ચચાર કર્મ
યઃ અદ્ય અપિ ચ આસ્ત ઋષિવર્યનિષેવિતાઙ્ઘ્રિઃ ॥ ૬ ॥
ઇન્દ્રઃ વિશઙ્ક્ય મમ ધામ જિઘૃક્ષતિ ઇતિ
કામં ન્યયુઙ્ક્ત સગણં સઃ બદરિઉપાખ્યમ્ ।
ગત્વા અપ્સરોગણવસન્તસુમન્દવાતૈઃ
સ્ત્રીપ્રેક્ષણ ઇષુભિઃ અવિધ્યતત્ મહિજ્ઞઃ ॥ ૭ ॥
વિજ્ઞાય શક્રકૃતમ્ અક્રમમ્ આદિદેવઃ
પ્રાહ પ્રહસ્ય ગતવિસ્મયઃ એજમાનાન્ ।
મા ભૈષ્ટ ભો મદન મારુત દેવવધ્વઃ
ગૃહ્ણીત નઃ બલિમ્ અશૂન્યમ્ ઇમં કુરુધ્વમ્ ॥ ૮ ॥
ઇત્થં બ્રુવતિ અભયદે નરદેવ દેવાઃ
સવ્રીડનમ્રશિરસઃ સઘૃણમ્ તમ્ ઊચુઃ ।
ન એતત્ વિભો ત્વયિ પરે અવિકૃતે વિચિત્રમ્
સ્વારામધીઃ અનિકરાનતપાદપદ્મે ॥ ૯ ॥
ત્વાં સેવતાં સુરકૃતા બહવઃ અન્તરાયાઃ
સ્વૌકો વિલઙ્ઘ્ય પરમં વ્રજતાં પદં તે ।
ન અન્યસ્ય બર્હિષિ બલીન્ દદતઃ સ્વભાગાન્
ધત્તે પદં ત્વમ્ અવિતા યદિ વિઘ્નમૂર્ધ્નિ ॥ ૧૦ ॥
ક્ષુત્ તૃટ્ત્રિકાલગુણમારુતજૈવ્હ્યશૈશ્ન્યાન્
અસ્માન્ અપારજલધીન્ અતિતીર્ય કેચિત્ ।
ક્રોધસ્ય યાન્તિ વિફલસ્ય વશ પદે ગોઃ
મજ્જન્તિ દુશ્ચરતપઃ ચ વૃથા ઉત્સૃજન્તિ ॥ ૧૧ ॥
ઇતિ પ્રગૃણતાં તેષાં સ્ત્રિયઃ અતિ અદ્ભુતદર્શનાઃ ।
દર્શયામાસ શુશ્રૂષાં સ્વર્ચિતાઃ કુર્વતીઃ વિભુઃ ॥ ૧૨ ॥
તે દેવ અનુચરાઃ દૃષ્ટ્વા સ્ત્રિયઃ શ્રીઃ ઇવ રૂપિણીઃ ।
ગન્ધેન મુમુહુઃ તાસાં રૂપ ઔદાર્યહતશ્રિયઃ ॥ ૧૩ ॥
તાન્ આહ દેવદેવ ઈશઃ પ્રણતાન્ પ્રહસન્ ઇવ ।
આસામ્ એકતમાં વૃઙ્ગ્ધ્વં સવર્ણાં સ્વર્ગભૂષણામ્ ॥
૧૪ ॥
ઓમ્ ઇતિ આદેશમ્ આદાય નત્વા તં સુરવન્દિનઃ ।
ઉર્વશીમ્ અપ્સરઃશ્રેષ્ઠાં પુરસ્કૃત્ય દિવં યયુઃ ॥ ૧૫ ॥
ઇન્દ્રાય આનમ્ય સદસિ શ્રુણ્વતાં ત્રિદિવૌકસામ્ ।
ઊચુઃ નારાયણબલં શક્રઃ તત્ર આસ વિસ્મિતઃ ॥ ૧૬ ॥
હંસસ્વરૂપી અવદદત્ અચ્યુતઃ આત્મયોગમ્
દત્તઃ કુમાર ઋષભઃ ભગવાન્ પિતા નઃ ।
વિષ્ણુઃ શિવાય જગતાં કલયા અવતીર્ણઃ
તેન આહૃતાઃ મધુભિદા શ્રુતયઃ હયાસ્યે ॥ ૧૭ ॥
ગુપ્તઃ અપિ અયે મનુઃ ઇલા ઓષધયઃ ચ માત્સ્યે
ક્રૌડે હતઃ દિતિજઃ ઉદ્ધરતા અમ્ભસઃ ક્ષ્મામ્ ।
કૌર્મે ધૃતઃ અદ્રિઃ અમૃત ઉન્મથને સ્વપૃષ્ઠે
ગ્રાહાત્ પ્રપન્નમિભરાજમ્ અમુઞ્ચત્ આર્તમ્ ॥ ૧૮ ॥
સંસ્તુન્વતઃ અબ્ધિપતિતાન્ શ્રમણાન્ ઋષીં ચ
શક્રં ચ વૃત્રવધતઃ તમસિ પ્રવિષ્ટમ્ ।
દેવસ્ત્રિયઃ અસુરગૃહે પિહિતાઃ અનાથાઃ
જઘ્ને અસુરેન્દ્રમ્ અભયાય સતાં નૃસિંહે ॥ ૧૯ ॥
દેવ અસુરે યુધિ ચ દૈત્યપતીન્ સુરાર્થે
હત્વા અન્તરેષુ ભુવનાનિ અદધાત્ કલાભિઃ ।
ભૂત્વા અથ વામનઃ ઇમામ્ અહરત્ બલેઃ ક્ષ્મામ્
યાઞ્ચાચ્છલેન સમદાત્ અદિતેઃ સુતેભ્યઃ ॥ ૨૦ ॥
નિઃક્ષત્રિયામ્ અકૃત ગાં ચ ત્રિઃસપ્તકૃત્વઃ
રામઃ તુ હૈહયકુલ અપિ અયભાર્ગવ અગ્નિઃ ।
સઃ અબ્ધિં બબન્ધ દશવક્ત્રમ્ અહન્ સલઙ્કમ્
સીતાપતિઃ જયતિ લોકમ્ અલઘ્નકીર્તિઃ ॥ ૨૧ ॥
ભૂમેઃ ભર અવતરણાય યદુષિ અજન્મા જાતઃ
કરિષ્યતિ સુરૈઃ અપિ દુષ્કરાણિ ।
વાદૈઃ વિમોહયતિ યજ્ઞકૃતઃ અતદર્હાન્
શૂદ્રાં કલૌ ક્ષિતિભુજઃ ન્યહનિષ્યદન્તે ॥ ૨૨ ॥
એવંવિધાનિ કર્માણિ જન્માનિ ચ જગત્ પતેઃ ।
ભૂરીણિ ભૂરિયશસઃ વર્ણિતાનિ મહાભુજ ॥ ૨૩ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે નિમિજાયન્તસંવાદે
ચતુર્થોઽધ્યાયઃ ॥ ૪ ॥
અથ પઞ્ચમોઽધ્યાયઃ ।
રાજા ઉવાચ ।
ભગવન્તં હરિં પ્રાયઃ ન ભજન્તિ આત્મવિત્તમાઃ ।
તેષામ્ અશાન્તકામાનાં કા નિષ્ઠા અવિજિતાત્મનામ્ ॥ ૧ ॥
ચમસઃ ઉવાચ ।
મુખબાહૂરૂપઆદેભ્યઃ પુરુષસ્ય આશ્રમૈઃ સહ ।
ચત્વારઃ જજ્ઞિરે વર્ણાઃ ગુણૈઃ વિપ્રઆદયઃ પૃથક્ ॥ ૨ ॥
યઃ એષાં પુરુષં સાક્ષાત્ આત્મપ્રભવમ્ ઈશ્વરમ્ ।
ન ભજન્તિ અવજાનન્તિ સ્થાનાત્ ભ્રષ્ટાઃ પતન્તિ અધઃ ॥ ૩ ॥
દૂરે હરિકથાઃ કેચિત્ દૂરે ચ અચ્યુતકીર્ર્તનાઃ ।
સ્ત્રિયઃ શૂદ્રઆદયઃ ચ એવ તે અનુકમ્પ્યા ભવાદૃશામ્ ॥ ૪ ॥
વિપ્રઃ રાજન્યવૈશ્યૌ ચ હરેઃ પ્રાપ્તાઃ પદાન્તિકમ્ ।
શ્રૌતેન જન્મના અથ અપિ મુહ્યન્તિ આમ્નાયવાદિનઃ ॥ ૫ ॥
કર્મણિ અકોવિદાઃ સ્તબ્ધાઃ મૂર્ખાઃ પણ્ડિતમાનિનઃ ।
વદન્તિ ચાટુકાત્ મૂઢાઃ યયા માધ્વ્યા ગિર ઉત્સુકાઃ ॥ ૬ ॥
રજસા ઘોરસઙ્કલ્પાઃ કામુકાઃ અહિમન્યવઃ ।
દામ્ભિકાઃ માનિનઃ પાપાઃ વિહસન્તિ અચ્યુતપ્રિયાન્ ॥ ૭ ॥
વદન્તિ તે અન્યોન્યમ્ ઉપાસિતસ્ત્રિયઃ
ગૃહેષુ મૈથુન્યસુખેષુ ચ આશિષઃ ।
યજન્તિ અસૃષ્ટાન્ અવિધાન્ અદક્ષિણમ્
વૃત્ત્યૈ પરં ઘ્નન્તિ પશૂન્ અતદ્વિદઃ ॥ ૮ ॥
શ્રિયા વિભૂત્યા અભિજનેન વિદ્યયા
ત્યાગેન રૂપેણ બલેન કર્મણા
સતઃ અવમન્યન્તિ હરિપ્રિયાન્ ખલાઃ ॥ ૯ ॥
સર્વેષુ શશ્વત્ તનુભૃત્ સ્વવસ્થિતમ્
યથા સ્વમ્ આત્માનમ્ અભીષ્ટમ્ ઈશ્વરમ્ ।
વેદોપગીતં ચ ન શ્રુણ્વતે અબુધાઃ
મનોરથાનાં પ્રવદન્તિ વાર્તયા ॥ ૧૦ ॥
લોકે વ્યવાય આમિષમ્ અદ્યસેવા
નિત્યાઃ તુ જન્તોઃ ન હિ તત્ર ચોદના ।
વ્યવસ્થિતિઃ તેષુ વિવાહયજ્ઞ
સુરાગ્રહૈઃ આસુ નિવૃત્તિઃ ઇષ્ટા ॥ ૧૧ ॥
ધનં ચ ધર્મએકફલં યતઃ વૈ
જ્ઞાનં સવિજ્ઞાનમ્ અનુપ્રશાન્તિ ।
ગૃહેષુ યુઞ્જન્તિ કલેવરસ્ય
મૃત્યું ન પશ્યન્તિ દુરન્તવીર્યમ્ ॥ ૧૨ ॥
યત્ ઘ્રાણભક્ષઃ વિહિતઃ સુરાયાઃ
તથા પશોઃ આલભનં ન હિંસા ।
એવં વ્યવાયઃ પ્રજયા ન રત્યા
ઇઅમં વિશુદ્ધં ન વિદુઃ સ્વધર્મમ્ ॥ ૧૩ ॥
યે તુ અનેવંવિદઃ અસન્તઃ સ્તબ્ધાઃ સત્ અભિમાનિનઃ ।
પશૂન્ દ્રુહ્યન્તિ વિસ્રબ્ધાઃ પ્રેત્ય ખાદન્તિ તે ચ તાન્ ॥ ૧૪ ॥
દ્વિષન્તઃ પરકાયેષુ સ્વાત્માનં હરિમ્ ઈશ્વરમ્ ।
મૃતકે સાનુબન્ધે અસ્મિન્ બદ્ધસ્નેહાઃ પતન્તિ અધઃ ॥ ૧૫ ॥
યે કૈવલ્યમ્ અસમ્પ્રાપ્તાઃ યે ચ અતીતાઃ ચ મૂઢતામ્ ।
ત્રૈવર્ગિકાઃ હિ અક્ષણિકાઃ આત્માનં ઘાતયન્તિ તે ॥ ૧૬ ॥
એતઃ આત્મહનઃ અશાન્તાઃ અજ્ઞાને જ્ઞાનમાનિનઃ ।
સીદન્તિ અકૃતકૃત્યાઃ વૈ કાલધ્વસ્તમનોરથાઃ ॥ ૧૭ ॥
હિત્વા આત્યાય અસરચિતાઃ ગૃહ અપત્યસુહૃત્ શ્રિયઃ ।
તમઃ વિશન્તિ અનિચ્છન્તઃ વાસુદેવપરાઙ્મુખાઃ ॥ ૧૮ ॥
રાજા ઉવાચ ।
કસ્મિન્ કાલે સઃ ભગવાન્ કિં વર્ણઃ કીદૃશઃ નૃભિઃ ।
નામ્ના વા કેન વિધિના પૂજ્યતે તત્ ઇહ ઉચ્યતામ્ ॥ ૧૯ ॥
કરભાજનઃ ઉવાચ ।
કૃતં ત્રેતા દ્વાપરં ચ કલિઃ ઇત્યેષુ કેશવઃ ।
નાનાવર્ણ અભિધઆકારઃ નાના એવ વિધિના ઇજ્યતે ॥ ૨૦ ॥
કૃતે શુક્લઃ ચતુર્બાહુઃ જટિલઃ વલ્કલામ્બરઃ ।
કૃષ્ણાજિનૌપવીતાક્ષાન્ બિભ્રત્ દણ્ડકમણ્ડલૂન્ ॥ ૨૧ ॥
મનુષ્યાઃ તુ તદા શાન્તાઃ નિર્વૈરાઃ સુહૃદઃ સમાઃ ।
યજન્તિ તપસા દેવં શમેન ચ દમેન ચ ॥ ૨૨ ॥
હંસઃ સુપર્ણઃ વૈકુણ્ઠઃ ધર્મઃ યોગેશ્વરઃ અમલઃ ।
ઈશ્વરઃ પુરુષઃ અવ્યક્તઃ પરમાત્મા ઇતિ ગીયતે ॥ ૨૩ ॥
ત્રેતાયાં રક્તવર્ણઃ અસૌ ચતુર્બાહુઃ ત્રિમેખલઃ ।
હિરણ્યકેશઃ ત્રયી આત્મા સ્રુક્સ્રુવઆદિ ઉપલક્ષણઃ ॥ ૨૪ ॥
તં તદા મનુજા દેવં સર્વદેવમયં હરિમ્ ।
યજન્તિ વિદ્યયા ત્રય્યા ધર્મિષ્ઠાઃ બ્રહ્મવાદિનઃ ॥ ૨૫ ॥
વિષ્ણુઃ યજ્ઞઃ પૃષ્ણિગર્ભઃ સર્વદેવઃ ઉરુક્રમઃ ।
વૃષાકપિઃ જયન્તઃ ચ ઉરુગાય ઇતિ ઈર્યતે ॥ ૨૬ ॥
દ્વાપરે ભગવાન્ શ્યામઃ પીતવાસા નિજાયુધઃ ।
શ્રીવત્સઆદિભિઃ અઙ્કૈઃ ચ લક્ષણૈઃ ઉપલક્ષિતઃ ॥ ૨૭ ॥
તં તદા પુરુષં મર્ત્યા મહારાજૌપલક્ષણમ્ ।
યજન્તિ વેદતન્ત્રાભ્યાં પરં જિજ્ઞાસવઃ નૃપ ॥ ૨૮ ॥
નમઃ તે વાસુદેવાય નમઃ સઙ્કર્ષણાય ચ ।
પ્રદ્યુમ્નાય અનિરુદ્ધાય તુભ્યં ભગવતે નમઃ ॥ ૨૯ ॥
નારાયણાય ઋષયે પુરુષાય મહાત્મને ।
વિશ્વેશ્વરાય વિશ્વાય સર્વભૂતઆત્મને નમઃ ॥ ૩૦ ॥
ઇતિ દ્વાપરઃ ઉર્વીશ સ્તુવન્તિ જગદીશ્વરમ્ ।
નાનાતન્ત્રવિધાનેન કલૌ અપિ યથા શ્રુણુ ॥ ૩૧ ॥
કૃષ્ણવર્ણં ત્વિષાકૃષ્ણં સાઙ્ગૌપાઙ્ગાસ્ત્ર
પાર્ષદમ્ ।
યજ્ઞૈઃ સઙ્કીર્તનપ્રાયૈઃ યજન્તિ હિ સુમેધસઃ ॥ ૩૨ ॥
ધ્યેયં સદા પરિભવઘ્નમ્ અભીષ્ટદોહમ્
તીર્થાસ્પદં શિવવિરિઞ્ચિનુતં શરણ્યમ્ ।
ભૃત્યાર્તિહન્ પ્રણતપાલ ભવાબ્ધિપોતમ્
વન્દે મહાપુરુષ તે ચરણારવિન્દમ્ ॥ ૩૩ ॥
ત્યક્ત્વા સુદુસ્ત્યજસુરૈપ્સિતરાજ્યલક્ષ્મીમ્
ધર્મિષ્ઠઃ આર્યવચસા યત્ અગાત્ અરણ્યમ્ ।
માયામૃગં દયિતયા ઇપ્સિતમ્ અન્વધાવત્
વન્દે મહાપુરુષ તે ચરણારવિન્દમ્ ॥ ૩૪ ॥
એવં યુગાનુરૂપાભ્યાં ભગવાન્ યુગવર્તિભિઃ ।
મનુજૈઃ ઇજ્યતે રાજન્ શ્રેયસામ્ ઈશ્વરઃ હરિઃ ॥ ૩૫ ॥
કલિં સભાજયન્તિ આર્યા ગુણજ્ઞાઃ સારભાગિનઃ ।
યત્ર સઙ્કીર્તનેન એવ સર્વઃ સ્વાર્થઃ અભિલભ્યતે ॥ ૩૬ ॥
ન હિ અતઃ પરમઃ લાભઃ દેહિનાં ભ્રામ્યતામ્ ઇહ ।
યતઃ વિન્દેત પરમાં શાન્તિં નશ્યતિ સંસૃતિઃ ॥ ૩૭ ॥
કૃતઆદિષુ પ્રજા રાજન્ કલૌ ઇચ્છન્તિ સમ્ભવમ્ ।
કલૌ ખલુ ભવિષ્યન્તિ નારાયણપરાયણાઃ ॥ ૩૮ ॥
ક્વચિત્ ક્વચિત્ મહારાજ દ્રવિડેષુ ચ ભૂરિશઃ ।
તામ્રપર્ણી નદી યત્ર કૃતમાલા પયસ્વિની ॥ ૩૯ ॥
કાવેરી ચ મહાપુણ્યા પ્રતીચી ચ મહાનદી ।
યે પિબન્તિ જલં તાસાં મનુજા મનુજેશ્વર ।
પ્રાયઃ ભક્તાઃ ભગવતિ વાસુદેવઃ અમલ આશયાઃ ॥ ૪૦ ॥
દેવર્ષિભૂતઆપ્તનૃણા પિતૄણાં
ન કિઙ્કરઃ ન અયં ઋણી ચ રાજન્ ।
સર્વઆત્મના યઃ શરણં શરણ્યમ્
ગતઃ મુકુન્દં પરિહૃત્ય કર્તુમ્ ॥ ૪૧ ॥
સ્વપાદમૂલં ભજતઃ પ્રિયસ્ય
ત્યક્તાન્યભાવસ્ય હરિઃ પરેશઃ ।
વિકર્મ યત્ ચ ઉત્પતિતં કથઞ્ચિત્
ધુનોતિ સર્વં હૃદિ સંનિવિષ્ટઃ ॥ ૪૨ ॥
નારદઃ ઉવાચ ।
ધર્માન્ ભાગવતાન્ ઇત્થં શ્રુત્વા અથ મિથિલેશ્વરઃ ।
જાયન્ત ઇયાન્ મુનીન્ પ્રીતઃ સોપાધ્યાયઃ હિ અપૂજયત્ ॥ ૪૩ ॥
તતઃ અન્તઃ દધિરે સિદ્ધાઃ સર્વલોકસ્ય પશ્યતઃ ।
રાજા ધર્માન્ ઉપાતિષ્ઠન્ અવાપ પરમાં ગતિમ્ ॥ ૪૪ ॥
ત્વમ્ અપિ એતાન્ મહાભાગ ધર્માન્ ભાગવતાન્ શ્રુતાન્ ।
આસ્થિતઃ શ્રદ્ધયા યુક્તઃ નિઃસઙ્ગઃ યાસ્યસે પરમ્ ॥ ૪૫ ॥
યુવયોઃ ખલુ દમ્પત્યોઃ યશસા પૂરિતં જગત્ ।
પુત્રતામ્ અગમત્ યત્ વાં ભગવાન્ ઈશ્વરઃ હરિઃ ॥ ૪૬ ॥
દર્શનઆલિઙ્ગનઆલાપૈઃ શયનઆસનભોજનૈઃ ।
આત્મા વાં પાવિતઃ કૃષ્ણે પુત્રસ્નેહ પ્રકુર્વતોઃ ॥ ૪૭ ॥
વૈરેણ યં નૃપતયઃ શિશુપાલપૌણ્ડ્ર
શાલ્વઆદયઃ ગતિવિલાસવિલોકનઆદયૈઃ ।
ધ્યાયન્તઃ આકૃતધિયઃ શયનઆસનઆદૌ
તત્ સામ્યમ્ આપુઃ અનુરક્તધિયાં પુનઃ કિમ્ ॥ ૪૮ ॥
મા અપત્યબુદ્ધિમ્ અકૃથાઃ કૃષ્ણે સર્વઆત્મનઈશ્વરે ।
માયામનુષ્યભાવેન ગૂઢ ઐશ્વર્યે પરે અવ્યયે ॥ ૪૯ ॥
ભૂભારરાજન્યહન્તવે ગુપ્તયે સતામ્ ।
અવતીર્ણસ્ય નિર્વૃત્યૈ યશઃ લોકે વિતન્યતે ॥ ૫૦ ॥
શ્રીશુકઃ ઉવાચ ।
એતત્ શ્રુત્વા મહાભાગઃ વસુદેવઃ અતિવિસ્મિતઃ ।
દેવકી ચ મહાભાગાઃ જહતુઃ મોહમ્ આત્મનઃ ॥ ૫૧ ॥
ઇતિહાસમ્ ઇમં પુણ્યં ધારયેત્ યઃ સમાહિતઃ ।
સઃ વિધૂય ઇહ શમલં બ્રહ્મભૂયાય કલ્પતે ॥ ૫૨ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે વસુદેવનારદસંવાદે
પઞ્ચમોઽધ્યાયઃ ॥ ૫ ॥
અથ ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીશુકઃ ઉવાચ ।
અથ બ્રહ્મા આત્મજૈઃ દેવૈઃ પ્રજેશૈઃ આવૃતઃ અભ્યગાત્ ।
ભવઃ ચ ભૂતભવ્યઈશઃ યયૌ ભૂતગણૈઃ વૃતઃ ॥ ૧ ॥
ઇન્દ્રઃ મરુદ્ભિઃ ભગવાન્ આદિત્યાઃ વસવઃ અશ્વિનૌ ।
ઋભવઃ અઙ્ગિરસઃ રુદ્રાઃ વિશ્વે સાધ્યાઃ ચ દેવતાઃ ॥ ૨ ॥
ગન્ધર્વાપ્સરસઃ નાગાઃ સિદ્ધચારણગુહ્યકાઃ ।
ઋષયઃ પિતરઃ ચ એવ સવિદ્યાધરકિન્નરાઃ ॥ ૩ ॥
દ્વારકામ્ ઉપસઞ્જગ્મુઃ સર્વે કૃષ્ણઆદિદૃક્ષવઃ ।
વપુષા યેન ભગવાન્ નરલોકમનોરમઃ ।
યશઃ વિતેને લોકેષુ સર્વલોકમલાપહમ્ ॥ ૪ ॥
તસ્યાં વિભ્રાજમાનાયાં સમૃદ્ધાયાં મહર્ધિભિઃ ।
વ્યચક્ષત અવિતૃપ્તાક્ષાઃ કૃષ્ણમ્ અદ્ભુતદર્શનમ્ ॥
૫ ॥
સ્વર્ગૌદ્યાનૌઅપગૈઃ માલ્યૈઃ છાદયન્તઃ યદુ ઉત્તમમ્ ।
ગીર્ભિઃ ચિત્રપદાર્થાભિઃ તુષ્ટુવુઃ જગત્ ઈશ્વરમ્ ॥ ૬ ॥
દેવાઃ ઊચુઃ ।
નતાઃ સ્મ તે નાથ પદારવિન્દં
બુદ્ધીન્દ્રિયપ્રાણમનોવચોભિઃ ।
યત્ ચિન્ત્યતે અન્તર્હૃદિ ભાવયુક્તૈઃ
મુમુક્ષુભિઃ કર્મમય ઊરુપાશાત્ ॥ ૭ ॥
ત્વં માયયા ત્રિગુણયા આત્મનિ દુર્વિભાવ્યં
વ્યક્તં સૃજસિ અવસિ લુમ્પસિ તત્ ગુણસ્થઃ ।
ન એતૈઃ ભવાન્ અજિત કર્મભિઃ અજ્યતે વૈ
યત્ સ્વે સુખે અવ્યવહિતે અભિરતઃ અનવદ્યઃ ॥ ૮ ॥
શુદ્ધિઃ નૃણાં ન તુ તથા ઈડ્ય દુરાશયાનાં
વિદ્યાશ્રુતાધ્યયનદાનતપક્રિયાભિઃ ।
સત્ત્વઆત્મનામ્ ઋષભ તે યશસિ પ્રવૃદ્ધ
સત્ શ્રદ્ધયા શ્રવણસમ્ભૃતયા યથા સ્યાત્ ॥ ૯ ॥
સ્યાત્ નઃ તવ અઙ્ઘ્રિઃ અશુભાશયધૂમકેતુઃ
ક્ષેમાય યઃ મુનિભિઃ આર્દ્રહૃદૌહ્યમાનઃ ।
યઃ સાત્વતૈઃ સમવિભૂતયઃ આત્મવદ્ભિઃ
વ્યૂહે અર્ચિતઃ સવનશઃ સ્વઃ અતિક્રમાય ॥ ૧૦ ॥
યઃ ચિન્ત્યતે પ્રયતપાણિભિઃ અધ્વરાગ્નૌ
ત્રય્યા નિરુક્તવિધિના ઈશ હવિઃ ગૃહીત્વા ।
અધ્યાત્મયોગઃ ઉત યોગિભિઃ આત્મમાયાં
જિજ્ઞાસુભિઃ પરમભાગવતૈઃ પરીષ્ટઃ ॥ ૧૧ ॥
પર્યુષ્ટયા તવ વિભો વનમાલયા ઇયં
સંસ્પર્ધિની ભગવતી પ્રતિપત્નિવત્ શ્રીઃ ।
યઃ સુપ્રણીતમ્ અમુયાર્હણમ્ આદત્ અન્નઃ
ભૂયાત્ સદા અઙ્ઘ્રિઃ અશુભઆશયધૂમકેતુઃ ॥ ૧૨ ॥
કેતુઃ ત્રિવિક્રમયુતઃ ત્રિપત્ પતાકઃ
યઃ તે ભયાભયકરઃ અસુરદેવચમ્વોઃ ।
સ્વર્ગાય સાધુષુ ખલુ એષુ ઇતરાય ભૂમન્
પાદઃ પુનાતુ ભગવન્ ભજતામ્ અધં નઃ ॥ ૧૩ ॥
નસ્યોતગાવઃ ઇવ યસ્ય વશે ભવન્તિ
બ્રહ્મઆદયઃ અનુભૃતઃ મિથુરર્દ્યમાનાઃ ।
કાલસ્ય તે પ્રકૃતિપૂરુષયઓઃ પરસ્ય
શં નઃ તનોતુ ચરણઃ પુરુષોત્તમસ્ય ॥ ૧૪ ॥
અસ્ય અસિ હેતુઃ ઉદયસ્થિતિસંયમાનાં
અવ્યક્તજીવમહતામ્ અપિ કાલમ્ આહુઃ ।
સઃ અયં ત્રિણાભિઃ અખિલ અપચયે પ્રવૃત્તઃ
કાલઃ ગભીરરયઃ ઉત્તમપૂરુષઃ ત્વમ્ ॥ ૧૫ ॥
ત્વત્તઃ પુમાન્ સમધિગમ્ય યયા સ્વવીર્ય
ધત્તે મહાન્તમ્ ઇવ ગર્ભમ્ અમોઘવીર્યઃ ।
સઃ અયં તયા અનુગતઃ આત્મનઃ આણ્ડકોશં
હૈમં સસર્જ બહિઃ આવરણૈઃ ઉપેતમ્ ॥ ૧૬ ॥
તત્તસ્થુષઃ ચ જગતઃ ચ ભવાન્ અધીશઃ
યત્ માયયા ઉત્થગુણવિક્રિયયા ઉપનીતાન્ ।
અર્થાન્ જુષન્ અપિ હૃષીકપતે ન લિપ્તઃ
યે અન્યે સ્વતઃ પરિહૃતાત્ અપિ બિભ્યતિ સ્મ ॥ ૧૭ ॥
સ્માયા અવલોકલવદર્શિતભાવહારિ
ભ્રૂમણ્ડલપ્રહિતસૌરતમન્ત્રશૌણ્ડૈઃ ।
પત્ન્યઃ તુ ષોડશસહસ્રમ્ અનઙ્ગબાણૈઃ
યસ્ય ઇન્દ્રિયં વિમથિતું કરણૈઃ વિભ્વ્યઃ ॥ ૧૮ ॥
વિભ્વ્યઃ તવ અમૃતકથા ઉદવહાઃ ત્રિલોક્યાઃ
પાદૌ અનેજસરિતઃ શમલાનિ હન્તુમ્ ।
આનુશ્રવં શ્રુતિભિઃ અઙ્ઘ્રિજમ્ અઙ્ગસઙ્ગૈઃ
તીર્થદ્વયં શુચિષદસ્તઃ ઉપસ્પૃશન્તિ ॥ ૧૯ ॥
બાદરાયણિઃ ઉવાચ ।
ઇતિ અભિષ્ટૂય વિબુધૈઃ સેશઃ શતધૃતિઃ હરિમ્ ।
અભ્યભાષત ગોવિન્દં પ્રણમ્ય અમ્બરમ્ આશ્રિતઃ ॥ ૨૦ ॥
બ્રહ્મ ઉવાચ ।
ભૂમેઃ ભાર અવતારાય પુરા વિજ્ઞાપિતઃ પ્રભો ।
ત્વમ્ અસ્માભિઃ અશેષઆત્મન્ તત્ તથા એવ ઉપપાદિતમ્ ॥ ૨૧ ॥
ધર્મઃ ચ સ્થાપિતઃ સત્સુ સત્યસન્ધેષુ વૈ ત્વયા ।
કીર્તિઃ ચ દિક્ષુ વિક્ષિપ્તા સર્વલોકમલઆપહા ॥ ૨૨ ॥
અવતીર્ય યદોઃ વંશે બિભ્રત્ રૂપમ્ અનુત્તમમ્ ।
કર્માણિ ઉદ્દામવૃત્તાનિ હિતાય જગતઃ અકૃથાઃ ॥ ૨૩ ॥
યાનિ તે ચરિતાનિ ઈશ મનુષ્યાઃ સાધવઃ કલૌ ।
શૃણ્વન્તઃ કીર્તયન્તઃ ચ તરિષ્યન્તિ અઞ્જસા તમઃ ॥ ૨૪ ॥
યદુવંશે અવતીર્ણસ્ય ભવતઃ પુરુષોત્તમ ।
શરત્ શતં વ્યતીયાય પઞ્ચવિંશ અધિકં પ્રભોઃ ॥ ૨૫ ॥
ન અધુના તે અખિલ આધાર દેવકાર્ય અવશેષિતમ્ ।
કુલં ચ વિપ્રશાપેન નષ્ટપ્રાયમ્ અભૂત્ ઇદમ્ ॥ ૨૬ ॥
તતઃ સ્વધામ પરમં વિશસ્વ યદિ મન્યસે ।
સલોકાન્ લોકપાલાન્ નઃ પાહિ વૈકુણ્ઠકિઙ્કરાન્ ॥ ૨૭ ॥
શ્રી ભગવાન્ ઉવાચ ।
અવધારિતમ્ એતત્ મે યદાત્થ વિબુધેશ્વર ।
કૃતં વઃ કાર્યમ્ અખિલં ભૂમેઃ ભારઃ અવતારિતઃ ॥ ૨૮ ॥
તત્ ઇદં યાદવકુલં વીર્યશૌર્યશ્રિયોદ્ધતમ્ ।
લોકં જિઘૃક્ષત્ રુદ્ધં મે વેલયા ઇવ મહાર્ણવઃ ॥ ૨૯ ॥
યદિ અસંહૃત્ય દૃપ્તાનાં યદુનાં વિપુલં કુલમ્ ।
ગન્તાસ્મિ અનેન લોકઃ અયમ્ ઉદ્વેલેન વિનઙ્ક્ષ્યતિ ॥ ૩૦ ॥
ઇદાનીં નાશઃ આરબ્ધઃ કુલસ્ય દ્વિજશાપતઃ ।
યાસ્યામિ ભવનં બ્રહ્મન્ ન એતત્ અન્તે તવ આનઘ ॥ ૩૧ ॥
શ્રી શુકઃ ઉવાચ ।
ઇતિ ઉક્તઃ લોકનાથેન સ્વયમ્ભૂઃ પ્રણિપત્ય તમ્ ।
સહ દેવગણૈઃ દેવઃ સ્વધામ સમપદ્યત ॥ ૩૨ ॥
અથ તસ્યાં મહોત્પાતાન્ દ્વારવત્યાં સમુત્થિતાન્ ।
વિલોક્ય ભગવાન્ આહ યદુવૃદ્ધાન્ સમાગતાન્ ॥ ૩૩ ॥
શ્રી ભગવાન્ ઉવાચ ।
એતે વૈ સુમહોત્પાતાઃ વ્યુત્તિષ્ઠન્તિ ઇહ સર્વતઃ ।
શાપઃ ચ નઃ કુલસ્ય આસીત્ બ્રાહ્મણેભ્યઃ દુરત્યયઃ ॥ ૩૪ ॥
ન વસ્તવ્યમ્ ઇહ અસ્માભિઃ જિજીવિષુભિઃ આર્યકાઃ ।
પ્રભાસં સુમહત્ પુણ્યં યાસ્યામઃ અદ્ય એવ મા ચિરમ્ ॥ ૩૫ ॥
યત્ર સ્નાત્વા દક્ષશાપાત્ ગૃહીતઃ યક્ષ્મણૌડુરાટ્ ।
વિમુક્તઃ કિલ્બિષાત્ સદ્યઃ ભેજે ભૂયઃ કલોદયમ્ ॥ ૩૬ ॥
વયં ચ તસ્મિન્ આપ્લુત્ય તર્પયિત્વા પિતૄન્સુરાન્ ।
ભોજયિત્વા ઉશિજઃ વિપ્રાન્ નાનાગુણવતા અન્ધસા ॥ ૩૭ ॥
તેષુ દાનાનિ પાત્રેષુ શ્રદ્ધયા ઉપ્ત્વા મહાન્તિ વૈ ।
વૃજિનાનિ તરિષ્યામઃ દાનૈઃ નૌભિઃ ઇવ અર્ણવમ્ ॥ ૩૮ ॥
શ્રી શુકઃ ઉવાચ ।
એવં ભગવતા આદિષ્ટાઃ યાદવાઃ કુલનન્દન ।
ગન્તું કૃતધિયઃ તીર્થં સ્યન્દનાન્ સમયૂયુજન્ ॥ ૩૯ ॥
તત્ નિરીક્ષ્ય ઉદ્ધવઃ રાજન્ શ્રુત્વા ભગવતા ઉદિતમ્ ।
દૃષ્ટ્વા અરિષ્ટાનિ ઘોરાણિ નિત્યં કૃષ્ણમ્ અનુવ્રતઃ ॥ ૪૦ ॥
વિવિક્તઃ ઉપસઙ્ગમ્ય જગતામ્ ઈશ્વરેશ્વરમ્ ।
પ્રણમ્ય શિરસા પાદૌ પ્રાઞ્જલિઃ તમ્ અભાષત ॥ ૪૧ ॥
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
દેવદેવેશ યોગેશ પુણ્યશ્રવણકીર્તન ।
સંહૃત્ય એતત્ કુલં નૂનં લોકં સન્ત્યક્ષ્યતે ભવાન્ ।
વિપ્રશાપં સમર્થઃ અપિ પ્રત્યહન્ ન યદિ ઈશ્વરઃ ॥ ૪૨ ॥
ન અહં તવ અઙ્ઘ્રિકમલં ક્ષણાર્ધમ્ અપિ કેશવ ।
ત્યક્તું સમુત્સહે નાથ સ્વધામ નય મામ્ અપિ ॥ ૪૩ ॥
તવ વિક્રીડિતં કૃષ્ણ નૃણાં પરમમઙ્ગલમ્ ।
કર્ણપીયૂષમ્ આસ્વાદ્ય ત્યજતિ અન્યસ્પૃહાં જનઃ ॥ ૪૪ ॥
શય્યઆસનાટનસ્થાનસ્નાનક્રીડાશનઆદિષુ ।
કથં ત્વાં પ્રિયમ્ આત્માનં વયં ભક્તાઃ ત્યજેમહિ ॥ ૪૫ ॥
ત્વયા ઉપભુક્તસ્રક્ગન્ધવાસઃ અલઙ્કારચર્ચિતાઃ ।
ઉચ્છિષ્ટભોજિનઃ દાસાઃ તવ માયાં જયેમહિ ॥ ૪૬ ॥
વાતાશનાઃ યઃ ઋષયઃ શ્રમણા ઊર્ધ્વમન્થિનઃ ।
બ્રહ્મઆખ્યં ધામ તે યાન્તિ શાન્તાઃ સંન્યાસિનઃ અમલાઃ ॥
૪૭ ॥
વયં તુ ઇહ મહાયોગિન્ ભ્રમન્તઃ કર્મવર્ત્મસુ ।
ત્વત્ વાર્તયા તરિષ્યામઃ તાવકૈઃ દુસ્તરં તમઃ ॥ ૪૮ ॥
સ્મરન્તઃ કીર્તયન્તઃ તે કૃતાનિ ગદિતાનિ ચ ।
ગતિઉત્સ્મિતઈક્ષણક્ષ્વેલિ યત્ નૃલોકવિડમ્બનમ્ ॥ ૪૯ ॥
શ્રી શુકઃ ઉવાચ ।
એવં વિજ્ઞાપિતઃ રાજન્ ભગવાન્ દેવકીસુતઃ ।
એકાન્તિનં પ્રિયં ભૃત્યમ્ ઉદ્ધવં સમભાષત ॥ ૫૦ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે દેવસ્તુત્યુદ્ધ્વવિજ્ઞાપનં નામ
ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ ॥ ૬ ॥
અથ સપ્તમોઽધ્યાયઃ ।
શ્રી ભગવાન્ ઉવાચ ।
યત્ આત્થ માં મહાભાગ તત્ ચિકીર્ષિતમ્ એવ મે ।
બ્રહ્મા ભવઃ લોકપાલાઃ સ્વર્વાસં મે અભિકાઙ્ક્ષિણઃ ॥ ૧ ॥
મયા નિષ્પાદિતં હિ અત્ર દેવકાર્યમ્ અશેષતઃ ।
યદર્થમ્ અવતીર્ણઃ અહમ્ અંશેન બ્રહ્મણાર્થિતઃ ॥ ૨ ॥
કુલં વૈ શાપનિર્દગ્ધં નઙ્ક્ષ્યતિ અન્યોન્યવિગ્રહાત્ ।
સમુદ્રઃ સપ્તમે અહ્ન્હ્યેતાં પુરીં ચ પ્લાવયિષ્યતિ ॥ ૩ ॥
યઃ હિ એવ અયં મયા ત્યક્તઃ લોકઃ અયં નષ્ટમઙ્ગલઃ ।
ભવિષ્યતિ અચિરાત્ સાધો કલિનાઽપિ નિરાકૃતઃ ॥ ૪ ॥
ન વસ્તવ્યં ત્વયા એવ ઇહ મયા ત્યક્તે મહીતલે ।
જનઃ અધર્મરુચિઃ ભદ્રઃ ભવિષ્યતિ કલૌ યુગે ॥ ૫ ॥
ત્વં તુ સર્વં પરિત્યજ્ય સ્નેહં સ્વજનબન્ધુષુ ।
મયિ આવેશ્ય મનઃ સમ્યક્ સમદૃક્ વિચરસ્વ ગામ્ ॥ ૬ ॥
યત્ ઇદં મનસા વાચા ચક્ષુર્ભ્યાં શ્રવણઆદિભિઃ ।
નશ્વરં ગૃહ્યમાણં ચ વિદ્ધિ માયામનોમયમ્ ॥ ૭ ॥
પુંસઃ અયુક્તસ્ય નાનાર્થઃ ભ્રમઃ સઃ ગુણદોષભાક્ ।
કર્માકર્મવિકર્મ ઇતિ ગુણદોષધિયઃ ભિદા ॥ ૮ ॥
તસ્માત્ યુક્તૈન્દ્રિયગ્રામઃ યુક્તચિત્તઃ ઇદં જગત્ ।
આત્મનિ ઈક્ષસ્વ વિતતમ્ આત્માનં મયિ અધીશ્વરે ॥ ૯ ॥
જ્ઞાનવિજ્ઞાનસંયુક્તઃ આત્મભૂતઃ શરીરિણામ્ ।
આત્માનુભવતુષ્ટઆત્મા ન અન્તરાયૈઃ વિહન્યસે ॥ ૧૦ ॥
દોષબુદ્ધ્યા ઉભયાતીતઃ નિષેધાત્ ન નિવર્તતે ।
ગુણબુદ્ધ્યા ચ વિહિતં ન કરોતિ યથા અર્ભકઃ ॥ ૧૧ ॥
સર્વભૂતસુહૃત્ શાન્તઃ જ્ઞાનવિજ્ઞાનનિશ્ચયઃ ।
પશ્યન્ મદાત્મકં વિશ્વં ન વિપદ્યેત વૈ પુનઃ ॥ ૧૨ ॥
શ્રી શુકઃ ઉવાચ ।
ઇતિ આદિષ્ટઃ ભગવતા મહાભાગવતઃ નૃપ ।
ઉદ્ધવઃ પ્રણિપત્ય આહ તત્ત્વજિજ્ઞાસુઃ અચ્યુતમ્ ॥ ૧૩ ॥
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
યોગેશ યોગવિન્ન્યાસ યોગાત્મ યોગસમ્ભવ ।
નિઃશ્રેયસાય મે પ્રોક્તઃ ત્યાગઃ સંન્યાસલક્ષણઃ ॥ ૧૪ ॥
ત્યાગઃ અયં દુષ્કરઃ ભૂમન્ કામાનાં વિષયઆત્મભિઃ ।
સુતરાં ત્વયિ સર્વઆત્મન્ ન અભક્તૈઃ ઇતિ મે મતિઃ ॥ ૧૫ ॥
સઃ અહં મમ અહમ્ ઇતિ મૂઢમતિઃ વિગાઢઃ
ત્વત્ માયયા વિરચિત આત્મનિ સાનુબન્ધે ।
તત્ તુ અઞ્જસા નિગદિતં ભવતા યથા અહમ્
સંસાધયામિ ભગવન્ અનુશાધિ ભૃત્યમ્ ॥ ૧૬ ॥
સત્યસ્ય તે સ્વદૃશઃ આત્મનઃ આત્મનઃ અન્યમ્
વક્તારમ્ ઈશ વિબુધેષુ અપિ ન અનુચક્ષે ।
સર્વે વિમોહિતધિયઃ તવ માયયા ઇમે
બ્રહ્મઆદયઃ તનુભૃતઃ બહિઃ અર્થભાવઃ ॥ ૧૭ ॥
તસ્માત્ ભવન્તમ્ અનવદ્યમ્ અનન્તપારમ્
સર્વજ્ઞમ્ ઈશ્વરમ્ અકુણ્ઠવિકુણ્ઠધિષ્ણિ અયમ્ ।
નિર્વિણ્ણધીઃ અહમ્ ઉ હ વૃજનાભિતપ્તઃ
નારાયણં નરસખં શરણં પ્રપદ્યે ॥ ૧૮ ॥
શ્રી ભગવાન્ ઉવાચ ।
પ્રાયેણ મનુજા લોકે લોકતત્ત્વવિચક્ષણાઃ ।
સમુદ્ધરન્તિ હિ આત્માનમ્ આત્મના એવ અશુભઆશયાત્ ॥ ૧૯ ॥
આત્મનઃ ગુરુઃ આત્મા એવ પુરુષસ્ય વિશેષતઃ ।
યત્ પ્રત્યક્ષ અનુમાનાભ્યાં શ્રેયઃ અસૌ અનુવિન્દતે ॥ ૨૦ ॥
પુરુષત્વે ચ માં ધીરાઃ સાઙ્ખ્યયોગવિશારદાઃ ।
આવિસ્તરાં પ્રપશ્યન્તિ સર્વશક્તિ ઉપબૃંહિતમ્ ॥ ૨૧ ॥
એકદ્વિત્રિચતુષ્પાદઃ બહુપાદઃ તથા અપદઃ ।
બહ્વ્યઃ સન્તિ પુરઃ સૃષ્ટાઃ તાસાં મે પૌરુષી પ્રિયા ॥ ૨૨ ॥
અત્ર માં માર્ગયન્ત્યદ્ધાઃ યુક્તાઃ હેતુભિઃ ઈશ્વરમ્ ।
ગૃહ્યમાણૈઃ ગુણૈઃ લિઙ્ગૈઃ અગ્રાહ્યમ્ અનુમાનતઃ ॥ ૨૩ ॥
અત્ર અપિ ઉદાહરન્તિ ઇમમ્ ઇતિહાસં પુરાતનમ્ ।
અવધૂતસ્ય સંવાદં યદોઃ અમિતતેજસઃ ॥ ૨૪ ॥
(અથ અવધૂતગીતમ્ ।)
અવધૂતં દ્વિજં કઞ્ચિત્ ચરન્તમ્ અકુતોભયમ્ ।
કવિં નિરીક્ષ્ય તરુણં યદુઃ પપ્રચ્છ ધર્મવિત્ ॥ ૨૫ ॥
યદુઃ ઉવાચ ।
કુતઃ બુદ્ધિઃ ઇયં બ્રહ્મન્ અકર્તુઃ સુવિશારદા ।
યામ્ આસાદ્ય ભવાન્ લોકં વિદ્વાન્ ચરતિ બાલવત્ ॥ ૨૬ ॥
પ્રાયઃ ધર્માર્થકામેષુ વિવિત્સાયાં ચ માનવાઃ ।
હેતુના એવ સમીહન્તે આયુષઃ યશસઃ શ્રિયઃ ॥ ૨૭ ॥
ત્વં તુ કલ્પઃ કવિઃ દક્ષઃ સુભગઃ અમૃતભાષણઃ ।
ન કર્તા નેહસે કિઞ્ચિત્ જડૌન્મત્તપિશાચવત્ ॥ ૨૮ ॥
જનેષુ દહ્યમાનેષુ કામલોભદવાગ્નિના ।
ન તપ્યસે અગ્નિના મુક્તઃ ગઙ્ગામ્ભસ્થઃ ઇવ દ્વિપઃ ॥ ૨૯ ॥
ત્વં હિ નઃ પૃચ્છતાં બ્રહ્મન્ આત્મનિ આનન્દકારણમ્ ।
બ્રૂહિ સ્પર્શવિહીનસ્ય ભવતઃ કેવલ આત્મનઃ ॥ ૩૦ ॥
શ્રી ભગવાન્ ઉવાચ ।
યદુના એવં મહાભાગઃ બ્રહ્મણ્યેન સુમેધસા ।
પૃષ્ટઃ સભાજિતઃ પ્રાહ પ્રશ્રય અવનતં દ્વિજઃ ॥ ૩૧ ॥
બ્રાહ્મણઃ ઉવાચ ।
સન્તિ મે ગુરવઃ રાજન્ બહવઃ બુદ્ધ્યા ઉપાશ્રિતાઃ ।
યતઃ બુદ્ધિમ્ ઉપાદાય મુક્તઃ અટામિ ઇહ તાન્ શ્રુણુ ॥ ૩૨ ॥
પૃથિવી વાયુઃ આકાશમ્ આપઃ અગ્નિઃ ચન્દ્રમા રવિઃ ।
કપોતઃ અજગરઃ સિન્ધુઃ પતઙ્ગઃ મધુકૃદ્ ગજઃ ॥ ૩૩ ॥
મધુહા હરિણઃ મીનઃ પિઙ્ગલા કુરરઃ અર્ભકઃ ।
કુમારી શરકૃત્ સર્પઃ ઊર્ણનાભિઃ સુપેશકૃત્ ॥ ૩૪ ॥
એતે મે ગુરવઃ રાજન્ ચતુર્વિંશતિઃ આશ્રિતાઃ ।
શિક્ષા વૃત્તિભિઃ એતેષામ્ અન્વશિક્ષમ્ ઇહ આત્મનઃ ॥ ૩૫ ॥
યતઃ યત્ અનુશિક્ષામિ યથા વા નાહુષઆત્મજ ।
તત્ તથા પુરુષવ્યાઘ્ર નિબોધ કથયામિ તે ॥ ૩૬ ॥
ભૂતૈઃ આક્રમાણઃ અપિ ધીરઃ દૈવવશાનુગૈઃ ।
તત્ વિદ્વાન્ ન ચલેત્ માર્ગાત્ અન્વશિક્ષં ક્ષિતેઃ વ્રતમ્ ॥ ૩૭ ॥
શશ્વત્ પરાર્થસર્વેહઃ પરાર્થ એકાન્તસમ્ભવઃ ।
સાધુઃ શિક્ષેત ભૂભૃત્તઃ નગશિષ્યઃ પરાત્મતામ્ ॥
૩૮ ॥
પ્રાણવૃત્ત્યા એવ સન્તુષ્યેત્ મુનિઃ ન એવ ઇન્દ્રિયપ્રિયૈઃ ।
જ્ઞાનં યથા ન નશ્યેત ન અવકીર્યેત વાઙ્મનઃ ॥ ૩૯ ॥
વિષયેષુ આવિશન્ યોગી નાનાધર્મેષુ સર્વતઃ ।
ગુણદોષવ્યપેત આત્મા ન વિષજ્જેત વાયુવત્ ॥ ૪૦ ॥
પાર્થિવેષુ ઇહ દેહેષુ પ્રવિષ્ટઃ તત્ ગુણઆશ્રયઃ ।
ગુણૈઃ ન યુજ્યતે યોગી ગન્ધૈઃ વાયુઃ ઇવ આત્મદૃક્ ॥ ૪૧ ॥
અન્તઃ હિતઃ ચ સ્થિરજઙ્ગમેષુ
બ્રહ્મ આત્મભાવેન સમન્વયેન ।
વ્યાપ્ત્ય અવચ્છેદમ્ અસઙ્ગમ્ આત્મનઃ
મુનિઃ નભઃ ત્વં વિતતસ્ય ભાવયેત્ ॥ ૪૨ ॥
તેજઃ અબન્નમયૈઃ ભાવૈઃ મેઘ આદ્યૈઃ વાયુના ઈરિતૈઃ ।
ન સ્પૃશ્યતે નભઃ તદ્વત્ કાલસૃષ્ટૈઃ ગુણૈઃ પુમાન્ ॥
૪૩ ॥
સ્વચ્છઃ પ્રકૃતિતઃ સ્નિગ્ધઃ માધુર્યઃ તીર્થભૂઃ નૃણામ્ ।
મુનિઃ પુનાતિ અપાં મિત્રમ્ ઈક્ષ ઉપસ્પર્શકીર્તનૈઃ ॥ ૪૪ ॥
તેજસ્વી તપસા દીપ્તઃ દુર્ધર્ષૌદરભાજનઃ ।
સર્વભક્ષઃ અપિ યુક્ત આત્મા ન આદત્તે મલમ્ અગ્નિવત્ ॥ ૪૫ ॥
ક્વચિત્ શન્નઃ ક્વચિત્ સ્પષ્ટઃ ઉપાસ્યઃ શ્રેયઃ ઇચ્છતામ્ ।
ભુઙ્ક્તે સર્વત્ર દાતૄણાં દહન્ પ્રાક્ ઉત્તર અશુભમ્ ॥
૪૬ ॥
સ્વમાયયા સૃષ્ટમ્ ઇદં સત્ અસત્ લક્ષણં વિભુઃ ।
પ્રવિષ્ટઃ ઈયતે તત્ તત્ સ્વરૂપઃ અગ્નિઃ ઇવ એધસિ ॥ ૪૭ ॥
વિસર્ગાદ્યાઃ શ્મશાનાન્તાઃ ભાવાઃ દેહસ્ય ન આત્મનઃ ।
કલાનામ્ ઇવ ચન્દ્રસ્ય કાલેન અવ્યક્તવર્ત્મના ॥ ૪૮ ॥
કાલેન હિ ઓઘવેગેન ભૂતાનાં પ્રભવ અપિ અયૌ ।
નિત્યૌ અપિ ન દૃશ્યેતે આત્મનઃ અગ્નેઃ યથા અર્ચિષામ્ ॥ ૪૯ ॥
ગુણૈઃ ગુણાન્ ઉપાદત્તે યથાકાલં વિમુઞ્ચતિ ।
ન તેષુ યુજ્યતે યોગી ગોભિઃ ગાઃ ઇવ ગોપતિઃ ॥ ૫૦ ॥
બુધ્યતે સ્વેન ભેદેન વ્યક્તિસ્થઃ ઇવ તત્ ગતઃ ।
લક્ષ્યતે સ્થૂલમતિભિઃ આત્મા ચ અવસ્થિતઃ અર્કવત્ ॥ ૫૧ ॥
ન અતિસ્નેહઃ પ્રસઙ્ગઃ વા કર્તવ્યઃ ક્વ અપિ કેનચિત્ ।
કુર્વન્ વિન્દેત સન્તાપં કપોતઃ ઇવ દીનધીઃ ॥ ૫૨ ॥
કપોતઃ કશ્ચન અરણ્યે કૃતનીડઃ વનસ્પતૌ ।
કપોત્યા ભાર્યયા સાર્ધમ્ ઉવાસ કતિચિત્ સમાઃ ॥ ૫૩ ॥
કપોતૌ સ્નેહગુણિતહૃદયૌ ગૃહધર્મિણૌ ।
દૃષ્ટિં દૃષ્ટ્યાઙ્ગમ્ અઙ્ગેન બુદ્ધિં બુદ્ધ્યા બબન્ધતુઃ ॥
૫૪ ॥
શય્યાસનાટનસ્થાનવાર્તાક્રીડાશનઆદિકમ્ ।
મિથુનીભૂય વિસ્રબ્ધૌ ચેરતુઃ વનરાજિષુ ॥ ૫૫ ॥
યં યં વાઞ્છતિ સા રાજન્ તર્પયન્તિ અનુકમ્પિતા ।
તં તં સમનયત્ કામં કૃચ્છ્રેણ અપિ અજિતૈન્દ્રિયઃ ॥ ૫૬ ॥
કપોતી પ્રથમં ગર્ભં ગૃહ્ણતિ કાલઃ આગતે ।
અણ્ડાનિ સુષુવે નીડે સ્વપત્યુઃ સંનિધૌ સતી ॥ ૫૭ ॥
તેષૂ કાલે વ્યજાયન્ત રચિતાવયવા હરેઃ ।
શક્તિભિઃ દુર્વિભાવ્યાભિઃ કોમલાઙ્ગતનૂરુહાઃ ॥ ૫૮ ॥
પ્રજાઃ પુપુષતુઃ પ્રીતૌ દમ્પતી પુત્રવત્સલૌ ।
શૃણ્વન્તૌ કૂજિતં તાસાં નિર્વૃતૌ કલભાષિતૈઃ ॥ ૫૯ ॥
તાસાં પતત્રૈઃ સુસ્પર્શૈઃ કૂજિતૈઃ મુગ્ધચેષ્ટિતૈઃ ।
પ્રત્યુદ્ગમૈઃ અદીનાનાં પિતરૌ મુદમ્ આપતુઃ ॥ ૬૦ ॥
સ્નેહાનુબદ્ધહૃદયૌ અન્યોન્યં વિષ્ણુમાયયા ।
વિમોહિતૌ દીનધિયૌ શિશૂન્ પુપુષતુઃ પ્રજાઃ ॥ ૬૧ ॥
એકદા જગ્મતુઃ તાસામ્ અન્નાર્થં તૌ કુટુમ્બિનૌ ।
પરિતઃ કાનને તસ્મિન્ અર્થિનૌ ચેરતુઃ ચિરમ્ ॥ ૬૨ ॥
દૃષ્ટ્વા તાન્ લુબ્ધકઃ કશ્ચિત્ યદૃચ્છ અતઃ વનેચરઃ ।
જગૃહે જાલમ્ આતત્ય ચરતઃ સ્વાલયાન્તિકે ॥ ૬૩ ॥
કપોતઃ ચ કપોતી ચ પ્રજાપોષે સદા ઉત્સુકૌ ।
ગતૌ પોષણમ્ આદાય સ્વનીડમ્ ઉપજગ્મતુઃ ॥ ૬૪ ॥
કપોતી સ્વાત્મજાન્ વીક્ષ્ય બાલકાન્ જાલસંવૃતાન્ ।
તાન્ અભ્યધાવત્ ક્રોશન્તી ક્રોશતઃ ભૃશદુઃખિતા ॥ ૬૫ ॥
સા અસકૃત્ સ્નેહગુણિતા દીનચિત્તા અજમાયયા ।
સ્વયં ચ અબધ્યત શિચા બદ્ધાન્ પશ્યન્તિ અપસ્મૃતિઃ ॥ ૬૬ ॥
કપોતઃ ચ આત્મજાન્ બદ્ધાન્ આત્મનઃ અપિ અધિકાન્ પ્રિયાન્ ।
ભાર્યાં ચ આત્મસમાં દીનઃ વિલલાપ અતિદુઃખિતઃ ॥ ૬૭ ॥
અહો મે પશ્યત અપાયમ્ અલ્પપુણ્યસ્ય દુર્મતેઃ ।
અતૃપ્તસ્ય અકૃતાર્થસ્ય ગૃહઃ ત્રૈવર્ગિકઃ હતઃ ॥ ૬૮ ॥
અનુરૂપા અનુકૂલા ચ યસ્ય મે પતિદેવતા ।
શૂન્યે ગૃહે માં સન્ત્યજ્ય પુત્રૈઃ સ્વર્યાતિ સાધુભિઃ ॥ ૬૯ ॥
સઃ અહં શૂન્યે ગૃહે દીનઃ મૃતદારઃ મૃતપ્રજઃ ।
જિજીવિષે કિમર્થં વા વિધુરઃ દુઃખજીવિતઃ ॥ ૭૦ ॥
તાન્ તથા એવ આવૃતાન્ શિગ્ભિઃ મૃત્યુગ્રસ્તાન્ વિચેષ્ટતઃ ।
સ્વયં ચ કૃપણઃ શિક્ષુ પશ્યન્ અપિ અબુધઃ અપતત્ ॥ ૭૧ ॥
તં લબ્ધ્વા લુબ્ધકઃ ક્રૂરઃ કપોતં ગૃહમેધિનમ્ ।
કપોતકાન્ કપોતીં ચ સિદ્ધાર્થઃ પ્રયયૌ ગૃહમ્ ॥ ૭૨ ॥
એવં કુટુમ્બી અશાન્ત આત્મા દ્વન્દ્વ આરામઃ પતત્ ત્રિવત્ ।
પુષ્ણન્ કુટુમ્બં કૃપણઃ સાનુબન્ધઃ અવસીદતિ ॥ ૭૩ ॥
યઃ પ્રાપ્ય માનુષં લોકં મુક્તિદ્વારમ્ અપાવૃતમ્ ।
ગૃહેષુ ખગવત્ સક્તઃ તમ્ આરૂઢચ્યુતં વિદુઃ ॥ ૭૪ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
યદ્વધૂતેતિહાસે સપ્તમોઽધ્યાયઃ ॥ ૭ ॥
અથાસ્શ્ટમોઽધ્યાયઃ ।
સુખમ્ ઐન્દ્રિયકં રાજન્ સ્વર્ગે નરકઃ એવ ચ ।
દેહિનઃ યત્ યથા દુઃખં તસ્માત્ ન ઇચ્છેત તત્ બુધાઃ ॥ ૧ ॥
ગ્રાસં સુમૃષ્ટં વિરસં મહાન્તં સ્તોકમ્ એવ વા ।
યદૃચ્છયા એવ અપતિતં ગ્રસેત્ આજગરઃ અક્રિયઃ ॥ ૨ ॥
શયીત અહાનિ ભૂરીણિ નિરાહારઃ અનુપક્રમઃ ।
યદિ ન ઉપનમેત્ ગ્રાસઃ મહાહિઃ ઇવ દિષ્ટભુક્ ॥ ૩ ॥
ઓજઃ સહોબલયુતં બિભ્રત્ દેહમ્ અકર્મકમ્ ।
શયાનઃ વીતનિદ્રઃ ચ નેહેત ઇન્દ્રિયવાન્ અપિ ॥ ૪ ॥
મુનિઃ પ્રસન્નગમ્ભીરઃ દુર્વિગાહ્યઃ દુરત્યયઃ ।
અનન્તપારઃ હિ અક્ષોભ્યઃ સ્તિમિત ઉદઃ ઇવ અર્ણવઃ ॥ ૫ ॥
સમૃદ્ધકામઃ હીનઃ વા નારાયણપરઃ મુનિઃ ।
ન ઉત્સર્પેત ન શુષ્યેત સરિદ્ભિઃ ઇવ સાગરઃ ॥ ૬ ॥
દૃષ્ટ્વા સ્ત્રિયં દેવમાયાં તત્ ભાવૈઃ અજિતેન્દ્રિયઃ ।
પ્રલોભિતઃ પતતિ અન્ધે તમસિ અગ્નૌ પતઙ્ગવત્ ॥ ૭ ॥
યોષિત્ હિરણ્ય આભરણ અમ્બરાદિ
દ્રવ્યેષુ માયારચિતેષુ મૂઢઃ ।
પ્રલોભિતાત્મા હિ ઉપભોગબુદ્ધ્યા
પતઙ્ગવત્ નશ્યતિ નષ્ટદૃષ્ટિઃ ॥ ૮ ॥
સ્તોકં સ્તોકં ગ્રસેત્ ગ્રાસં દેહઃ વર્તેત યાવતા ।
ગૃહાન્ અહિંસત્ ન આતિષ્ઠેત્ વૃત્તિં માધુકરીં મુનિઃ ॥ ૯ ॥
અણુભ્યઃ ચ મહદ્ભ્યઃ ચ શાસ્ત્રેભ્યઃ કુશલઃ નરઃ ।
સર્વતઃ સારમ્ આદદ્યાત્ પુષ્પેભ્યઃ ઇવ ષટ્પદઃ ॥ ૧૦ ॥
સાયન્તનં શ્વસ્તનં વા ન સઙ્ગૃહ્ણીત ભિક્ષિતમ્ ।
પાણિપાત્ર ઉદરામત્રઃ મક્ષિકા ઇવ ન સઙ્ગ્રહી ॥ ૧૧ ॥
સાયન્તનં શ્વસ્તનં વા ન સઙ્ગૃહ્ણીત ભિક્ષુકઃ ।
મક્ષિકાઃ ઇવ સઙ્ગૃહ્ણન્ સહ તેન વિનશ્યતિ ॥ ૧૨ ॥
પદ અપિ યુવતીં ભિક્ષુઃ ન સ્પૃશેત્ દારવીમ્ અપિ ।
સ્પૃશન્ કરીવ બધ્યેત કરિણ્યા અઙ્ગસઙ્ગતઃ ॥ ૧૩ ॥
ન અધિગચ્છેત્ સ્ત્રિયં પ્રાજ્ઞઃ કર્હિચિત્ મૃત્યુમ્ આત્મનઃ ।
બલ અધિકૈઃ સ હન્યેત ગજૈઃ અન્યૈઃ ગજઃ યથા ॥ ૧૪ ॥
ન દેયં ન ઉપભોગ્યં ચ લુબ્ધૈઃ યત્ દુઃખ સઞ્ચિતમ્ ।
ભુઙ્ક્તે તત્ અપિ તત્ ચ અન્યઃ મધુહેવ અર્થવિત્ મધુ ॥ ૧૫ ॥
સુખ દુઃખ ઉપાર્જિતૈઃ વિત્તૈઃ આશાસાનાં ગૃહ આશિષઃ ।
મધુહેવ અગ્રતઃ ભુઙ્ક્તે યતિઃ વૈ ગૃહમેધિનામ્ ॥ ૧૬ ॥
ગ્રામ્યગીતં ન શ્રુણુયાત્ યતિઃ વનચરઃ ક્વચિત્ ।
શિખેત હરિણાત્ વદ્ધાત્ મૃગયોઃ ગીતમોહિતાત્ ॥ ૧૭ ॥
નૃત્યવાદિત્રગીતાનિ જુષન્ ગ્રામ્યાણિ યોષિતામ્ ।
આસાં ક્રીડનકઃ વશ્યઃ ઋષ્યશૃઙ્ગઃ મૃગીસુતઃ ॥ ૧૮ ॥
જિહ્વયા અતિપ્રમાથિન્યા જનઃ રસવિમોહિતઃ ।
મૃત્યુમ્ ઋચ્છતિ અસત્ બુદ્ધિઃ મીનઃ તુ બડિશૈઃ યથા ॥ ૧૯ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ જયન્તિ આશુઃ નિરાહારાઃ મનીષિણઃ ।
વર્જયિત્વા તુ રસનં તત્ નિરન્નસ્ય વર્ધતે ॥ ૨૦ ॥
તાવત્ જિતેન્દ્રિયઃ ન સ્યાત્ વિજિતાનિ ઇન્દ્રિયઃ પુમાન્ ।
ન જયેત્ રસનં યાવત્ જિતં સર્વં જિતે રસે ॥ ૨૧ ॥
પિઙ્ગલા નામ વેશ્યા આસીત્ વિદેહનગરે પુરા ।
તસ્યા મે શિક્ષિતં કિઞ્ચિત્ નિબોધ નૃપનન્દન ॥ ૨૨ ॥
સા સ્વૈરિણ્યેકદા કાન્તં સઙ્કેત ઉપનેષ્યતી ।
અભૂત્કાલે બહિર્દ્વારિ બિભ્રતી રૂપમુત્તમમ્ ॥ ૨૩ ॥
માર્ગ આગચ્છતો વીક્ષ્ય પુરુષાન્પુરુષર્ષભ ।
તાન્ શુલ્કદાન્વિત્તવતઃ કાન્તાન્મેનેઽર્થકામુકા ॥ ૨૪ ॥
આગતેષ્વપયાતેષુ સા સઙ્કેતોપજીવની ।
અપ્યન્યો વિત્તવાન્કોઽપિ મામુપૈષ્યતિ ભૂરિદઃ ॥ ૨૫ ॥
એઅવં દુરાશયા ધ્વસ્તનિદ્રા દ્વાર્યવલમ્બતી ।
નિર્ગચ્છન્તી પ્રવિશતી નિશીથં સમપદ્યત ॥ ૨૬ ॥
તસ્યા વિત્તાશયા શુષ્યદ્વક્ત્રાયા દીનચેતસઃ ।
નિર્વેદઃ પરમો જજ્ઞે ચિન્તાહેતુઃ સુખાવહઃ ॥ ૨૭ ॥
તસ્યા નિર્વિણ્ણચિત્તાયા ગીતં શ્રુણુ યથા મમ ।
નિર્વેદ આશાપાશાનાં પુરુષસ્ય યથા હ્યસિઃ ॥ ૨૮ ॥
ન હિ અઙ્ગાજાતનિર્વેદઃ દેહબન્ધં જિહાસતિ ।
યથા વિજ્ઞાનરહિતઃ મનુજઃ મમતાં નૃપ ॥ ૨૯ ॥
પિઙ્ગલા ઉવાચ ।
અહો મે મોહવિતતિં પશ્યત અવિજિત આત્મનઃ ।
યા કાન્તાત્ અસતઃ કામં કામયે યેન બાલિશા ॥ ૩૦ ॥
સન્તં સમીપે રમણં રતિપ્રદં
વિત્તપ્રદં નિત્યમ્ ઇમં વિહાય ।
અકામદં દુઃખભય આદિ શોક
મોહપ્રદં તુચ્છમ્ અહં ભજે અજ્ઞા ॥ ૩૧ ॥
અહો મયાત્મા પરિતાપિતો વૃથા
સાઙ્કેત્યવૃત્ત્યાઽતિવિગર્હ્યવાર્તયા ।
સ્ત્રૈણાન્નરાદ્યાઽર્થતૃષોઽનુશોચ્યા
ત્ક્રીતેન વિત્તં રતિમાત્મનેચ્છતી ॥ ૩૨ ॥
યદસ્થિભિર્નિર્મિતવંશવંશ્ય
સ્થૂણં ત્વચા રોમનખૈઃ પિનદ્ધમ્ ।
ક્ષરન્નવદ્વારમગારમેતદ્
વિણ્મૂત્રપૂર્ણં મદુપૈતિ કાન્યા ॥ ૩૩ ॥
વિદેહાનાં પુરે હ્યસ્મિન્નહમેકૈવ મૂઢધીઃ ।
યાઽન્યસ્મિચ્છન્ત્યસત્યસ્માદાત્મદાત્કામમચ્યુતાત્ ॥ ૩૪ ॥
સુહૃત્પ્રેષ્ઠતમો નાથ આત્મા ચાયં શરીરિણામ્ ।
તં વિક્રીયાત્મનૈવાહં રમેઽનેન યથા રમા ॥ ૩૫ ॥
કિયત્પ્રિયં તે વ્યભજન્કામા યે કામદા નરાઃ ।
આદ્યન્તવન્તો ભાર્યાયા દેવા વા કાલવિદ્રુતાઃ ॥ ૩૬ ॥
નૂનં મે ભગવાન્ પ્રીતઃ વિષ્ણુઃ કેન અપિ કર્મણા ।
નિર્વેદઃ અયં દુરાશાયા યત્ મે જાતઃ સુખાવહઃ ॥ ૩૭ ॥
મૈવં સ્યુર્મન્દભગ્યાયાઃ ક્લેશા નિર્વેદહેતવઃ ।
યેનાનુબન્ધં નિહૃત્ય પુરુષઃ શમમૃચ્છતિ ॥ ૩૮ ॥
તેન ઉપકૃતમ્ આદાય શિરસા ગ્રામ્યસઙ્ગતાઃ ।
ત્યક્ત્વા દુરાશાઃ શરણં વ્રજામિ તમ્ અધીશ્વરમ્ ॥ ૩૯ ॥
સન્તુષ્ટા શ્રદ્દધત્યેતદ્યથાલાભેન જીવતી ।
વિહરામ્યમુનૈવાહમાત્મના રમણેન વૈ ॥ ૪૦ ॥
સંસારકૂપે પતિતં વિષયૈર્મુષિતેક્ષણમ્ ।
ગ્રસ્તં કાલાહિનાઽઽત્માનં કોઽન્યસ્ત્રાતુમધીશ્વરઃ ॥ ૪૧ ॥
આત્મા એવ હિ આત્મનઃ ગોપ્તા નિર્વિદ્યેત યદાખિલાત્ ।
અપ્રમત્તઃ ઇદં પશ્યત્ ગ્રસ્તં કાલાહિના જગત્ ॥ ૪૨ ॥
બ્રાહ્મણ ઉવાચ ।
એઅવં વ્યવસિતમતિર્દુરાશાં કાન્તતર્ષજામ્ ।
છિત્વોપશમમાસ્થાય શય્યામુપવિવેશ સા ॥ ૪૩ ॥
આશા હિ પરમં દુઃખં નૈરાશ્યં પરમં સુખમ્ ।
યથા સંછિદ્ય કાન્તાશાં સુખં સુષ્વાપ પિઙ્ગલા ॥ ૪૪ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે પિઙ્ગલોપાખ્યાઽનેષ્ટમોઽધ્યાયઃ
॥ ૮ ॥
અથ નવમોઽધ્યાયઃ ।
બ્રાહ્મણઃ ઉવાચ ।
પરિગ્રહઃ હિ દુઃખાય યત્ યત્ પ્રિયતમં નૃણામ્ ।
અનન્તં સુખમ્ આપ્નોતિ તત્ વિદ્વાન્ યઃ તુ અકિઞ્ચનઃ ॥ ૧ ॥
સામિષં કુરરં જઘ્નુઃ બલિનઃ યે નિરામિષાઃ ।
તત્ આમિષં પરિત્યજ્ય સઃ સુખં સમવિન્દત ॥ ૨ ॥
ન મે માનાવમાનૌ સ્તઃ ન ચિન્તા ગેહપુત્રિણામ્ ।
આત્મક્રીડઃ આત્મરતિઃ વિચરામિ ઇહ બાલવત્ ॥ ૩ ॥
દ્વૌ એવ ચિન્તયા મુક્તૌ પરમ આનન્દઃ આપ્લુતૌ ।
યઃ વિમુગ્ધઃ જડઃ બાલઃ યઃ ગુણેભ્યઃ પરં ગતઃ ॥ ૪ ॥
ક્વચિત્ કુમારી તુ આત્માનં વૃણાનાન્ ગૃહમ્ આગતાન્ ।
સ્વયં તાન્ અર્હયામાસ ક્વાપિ યાતેષુ બન્ધુષુ ॥ ૫ ॥
તેષમ્ અભ્યવહારાર્થં શાલીન્ રહસિ પાર્થિવ ।
અવઘ્નન્ત્યાઃ પ્રકોષ્ઠસ્થાઃ ચક્રુઃ શઙ્ખાઃ સ્વનં મહત્ ॥
૬ ॥
સા તત્ જુગુપ્સિતં મત્વા મહતી વ્રીડિતા તતઃ ।
બભઞ્જ એકૈકશઃ શઙ્ખાન્ દ્વૌ દ્વૌ પાણ્યોઃ અશેષયત્ ॥
૭ ॥
ઉભયોઃ અપિ અભૂત્ ઘોષઃ હિ અવઘ્નન્ત્યાઃ સ્મ શઙ્ખયોઃ ।
તત્ર અપિ એકં નિરભિદત્ એકસ્માન્ ન અભવત્ ધ્વનિઃ ॥ ૮ ॥
અન્વશિક્ષમ્ ઇમં તસ્યાઃ ઉપદેશમ્ અરિન્દમ ।
લોકાન્ અનુચરન્ એતાન્ લોકતત્ત્વવિવિત્સયા ॥ ૯ ॥
વાસે બહૂનાં કલહઃ ભવેત્ વાર્તા દ્વયોઃ અપિ ।
એકઃ એવ ચરેત્ તસ્માત્ કુમાર્યાઃ ઇવ કઙ્કણઃ ॥ ૧૦ ॥
મનઃ એકત્ર સંયુજ્યાત્ જિતશ્વાસઃ જિત આસનઃ ।
વૈરાગ્યાભ્યાસયોગેન ધ્રિયમાણમ્ અતન્દ્રિતઃ ॥ ૧૧ ॥
યસ્મિન્ મનઃ લબ્ધપદં યત્ એતત્
શનૈઃ શનૈઃ મુઞ્ચતિ કર્મરેણૂન્ ।
સત્ત્વેન વૃદ્ધેન રજઃ તમઃ ચ
વિધૂય નિર્વાણમ્ ઉપૈતિ અનિન્ધનમ્ ॥ ૧૨ ॥
તત્ એવમ્ આત્મનિ અવરુદ્ધચિત્તઃ
ન વેદ કિઞ્ચિત્ બહિઃ અન્તરં વા ।
યથા ઇષુકારઃ નૃપતિં વ્રજન્તમ્
ઇષૌ ગતાત્મા ન દદર્શ પાર્શ્વે ॥ ૧૩ ॥
એકચાર્યનિકેતઃ સ્યાત્ અપ્રમત્તઃ ગુહાશયઃ ।
અલક્ષ્યમાણઃ આચારૈઃ મુનિઃ એકઃ અલ્પભાષણઃ ॥ ૧૪ ॥
ગૃહારમ્ભઃ અતિદુઃખાય વિફલઃ ચ અધ્રુવાત્મનઃ ।
સર્પઃ પરકૃતં વેશ્મ પ્રવિશ્ય સુખમ્ એધતે ॥ ૧૫ ॥
એકો નારાયણો દેવઃ પૂર્વસૃષ્ટં સ્વમાયયા ।
સંહૃત્ય કાલકલયા કલ્પાન્ત ઇદમીશ્વરઃ ॥ ૧૬ ॥
એક એવાદ્વિતીયોઽભૂદાત્માધારોઽખિલાશ્રયઃ ।
કાલેનાત્માનુભાવેન સામ્યં નીતાસુ શક્તિષુ ।
સત્ત્વાદિષ્વાદિપુએરુષઃ પ્રધાનપુરુષેશ્વરઃ ॥ ૧૭ ॥
પરાવરાણાં પરમ આસ્તે કૈવલ્યસઞ્જ્ઞિતઃ ।
કેવલાનુભવાનન્દસન્દોહો નિરુપાધિકઃ ॥ ૧૮ ॥
કેવલાત્માનુભાવેન સ્વમાયાં ત્રિગુણાત્મિકામ્ ।
સંક્ષોભયન્સૃજત્યાદૌ તયા સૂત્રમરિન્દમ ॥ ૧૯ ॥
તામાહુસ્ત્રિગુણવ્યક્તિં સૃજન્તીં વિશ્વતોમુખમ્ ।
યસ્મિન્પ્રોતમિદં વિશ્વં યેન સંસરતે પુમાન્ ॥ ૨૦ ॥
યથા ઊર્ણનાભિઃ હૃદયાત્ ઊર્ણાં સન્તત્ય વક્ત્રતઃ ।
તયા વિહૃત્ય ભૂયસ્તાં ગ્રસતિ એવં મહેશ્વરઃ ॥ ૨૧ ॥
યત્ર યત્ર મનઃ દેહી ધારયેત્ સકલં ધિયા ।
સ્નેહાત્ દ્વેષાત્ ભયાત્ વા અપિ યાતિ તત્ તત્ સરૂપતામ્ ॥ ૨૨ ॥
કીટઃ પેશસ્કૃતં ધ્યાયન્ કુડ્યાં તેન પ્રવેશિતઃ ।
યાતિ તત્ સ્સત્મતાં રાજન્ પૂર્વરૂપમ્ અસન્ત્યજન્ ॥ ૨૩ ॥
એવં ગુરુભ્યઃ એતેભ્યઃ એષ મે શિક્ષિતા મતિઃ ।
સ્વાત્મા ઉપશિક્ષિતાં બુદ્ધિં શ્રુણુ મે વદતઃ પ્રભો ॥ ૨૪ ॥
દેહઃ ગુરુઃ મમ વિરક્તિવિવેકહેતુઃ
બિભ્રત્ સ્મ સત્ત્વનિધનં સતત અર્ત્યુત્ અર્કમ્ ।
તત્ત્વાનિ અનેન વિમૃશામિ યથા તથા અપિ
પારક્યમ્ ઇતિ અવસિતઃ વિચરામિ અસઙ્ગઃ ॥ ૨૫ ॥
જાયાત્મજાર્થપશુભૃત્યગૃહાપ્તવર્ગાન્
પુષ્ણાતિ યત્ પ્રિયચિકીર્ષયા વિતન્વન્ ॥
સ્વાન્તે સકૃચ્છ્રમ્ અવરુદ્ધધનઃ સઃ દેહઃ
સૃષ્ટ્વા અસ્ય બીજમ્ અવસીદતિ વૃક્ષધર્મા ॥ ૨૬ ॥
જિહ્વા એકતઃ અમુમ્ અવકર્ષતિ કર્હિ તર્ષા
શિશ્નઃ અન્યતઃ ત્વક્ ઉદરં શ્રવણં કુતશ્ચિત્ ।
ગ્રાણઃ અન્યતઃ ચપલદૃક્ ક્વ ચ કર્મશક્તિઃ
બહ્વ્યઃ સપત્ન્યઃ ઇવ ગેહપતિં લુનન્તિ ॥ ૨૭ ॥
સૃષ્ટ્વા પુરાણિ વિવિધાનિ અજયા આત્મશક્ત્યા
વૃક્ષાન્ સરીસૃપપશૂન્ખગદંશમત્સ્યાન્ ।
તૈઃ તૈઃ અતુષ્ટહૃદયઃ પુરુષં વિધાય
બ્રહ્માવલોકધિષણં મુદમાપ દેવઃ ॥ ૨૮ ॥
લબ્ધ્વા સુદુર્લભમ્ ઇદં બહુસમ્ભવાન્તે
માનુષ્યમર્થદમનિત્યમપીહ ધીરઃ ।
તૂર્ણં યતેત ન પતેત્ અનુમૃત્યુઃ યાવત્
નિઃશ્રેયસાય વિષયઃ ખલુ સર્વતઃ સ્યાત્ ॥ ૨૯ ॥
એવં સઞ્જાતવૈરાગ્યઃ વિજ્ઞાનલોક આત્મનિ ।
વિચરામિ મહીમ્ એતાં મુક્તસઙ્ગઃ અનહઙ્કૃતિઃ ॥ ૩૦ ॥
ન હિ એકસ્માત્ ગુરોઃ જ્ઞાનં સુસ્થિરં સ્યાત્ સુપુષ્કલમ્ ।
બ્રહ્મ એતત્ અદ્વિતીયં વૈ ગીયતે બહુધા ઋષિભિઃ ॥ ૩૧ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ।
ઇત્યુક્ત્વા સ યદું વિપ્રસ્તમામન્ત્રય ગભીરધીઃ ।
વન્દિતો.આભ્યર્થિતો રાજ્ઞા યયૌ પ્રીતો યથાગતમ્ ॥ ૩૨ ॥
અવધૂતવચઃ શ્રુત્વા પૂર્વેષાં નઃ સ પૂર્વજઃ ।
સર્વસઙ્ગવિનિર્મુક્તઃ સમચિત્તો બભૂવ હ ॥ ૩૩ ॥
(ઇતિ અવધૂતગીતમ્ ।)
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે ભગવદુદ્ધવસંવાદે
નવમોઽધ્યાયઃ ॥ ૯ ॥
અથ દશમોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
મયા ઉદિતેષુ અવહિતઃ સ્વધર્મેષુ મદાશ્રયઃ ।
વર્ણાશ્રમકુલ આચારમ્ અકામાત્મા સમાચરેત્ ॥ ૧ ॥
અન્વીક્ષેત વિશુદ્ધાત્મા દેહિનાં વિષયાત્મનામ્ ।
ગુણેષુ તત્ત્વધ્યાનેન સર્વારમ્ભવિપર્યયમ્ ॥ ૨ ॥
સુપ્તસ્ય વિષયાલોકઃ ધ્યાયતઃ વા મનોરથઃ ।
નાનામકત્વાત્ વિફલઃ તથા ભેદાત્મદીઃ ગુણૈઃ ॥ ૩ ॥
નિવૃત્તં કર્મ સેવેત પ્રવૃત્તં મત્પરઃ ત્યજેત્ ।
જિજ્ઞાસાયાં સમ્પ્રવૃત્તઃ ન અદ્રિયેત્ કર્મ ચોદનામ્ ॥ ૪ ॥
યમાનભીક્ષ્ણં સેવેત નિયમાન્ મત્પરઃ ક્વચિત્ ।
મદભિજ્ઞં ગુર્ં શાન્તમ્ ઉપાસીત મદાત્મકમ્ ॥ ૫ ॥
અમાન્યમત્સરઃ દક્ષઃ નિર્મમઃ દૃઢસૌહૃદઃ ।
અસત્વરઃ અર્થજિજ્ઞાસુઃ અનસૂયૌઃ અમોઘવાક્ ॥ ૬ ॥
જાયાપત્યગૃહક્ષેત્રસ્વજનદ્રવિણ આદિષુ ।
ઉદાસીનઃ સમં પશ્યન્ સર્વેષુ અર્થમ્ ઇવ આત્મનઃ ॥ ૭ ॥
વિલક્ષણઃ સ્થૂલસૂક્ષ્માત્ દેહાત્ આત્મેક્ષિતા સ્વદૃક્ ।
યથાગ્નિઃ દારુણઃ દાહ્યાત્ દાહકઃ અન્યઃ પ્રકાશકઃ ॥ ૮ ॥
નિરોધ ઉત્પત્તિ અણુ બૃહન્ નાનાત્વં તત્કૃતાન્ ગુણાન્ ।
અન્તઃ પ્રવિષ્ટઃ આધત્તઃ એવં દેહગુણાન્ પરઃ ॥ ૯ ॥
યઃ અસૌ ગુણૈઃ વિરચિતઃ દેહઃ અયં પુરુષસ્ય હિ ।
સંસારઃ તત્ નિબન્ધઃ અયં પુંસઃ વિદ્યાત્ છિદાત્મનઃ ॥ ૧૦ ॥
તસ્માત્ જિજ્ઞાસયા આત્માનમ્ આત્મસ્થં પરમ્ ।
સઙ્ગમ્ય નિરસેત્ એતત્ વસ્તુબુદ્ધિં યથાક્રમમ્ ॥ ૧૧ ॥
આચાર્યઃ અરણિઃ આદ્યઃ સ્યાત્ અન્તેવાસિ ઉત્તર અરણિઃ ।
તત્ સન્ધાનં પ્રવચનં વિદ્યા સન્ધિઃ સુખાવહઃ ॥ ૧૨ ॥
વૈશારદી સા અતિવિશુદ્ધબુદ્ધિઃ
ધુનોતિ માયાં ગુણસમ્પ્રસૂતામ્ ।
ગુણાન્ ચ સન્દહ્ય યત્ આત્મમ્ એતત્
સ્વયં ચ શામ્યતિ અસમિદ્ યથા અગ્નિઃ ॥ ૧૩ ॥
અથ એષાં કર્મકર્તૄણાં ભોક્તૄણાં સુખદુઃખયોઃ ।
નાનાત્વમ્ અથ નિત્યત્વં લોકકાલાગમ આત્મનામ્ ॥ ૧૪ ॥
મન્યસે સર્વભાવાનાં સંસ્થા હિ ઔત્પત્તિકી યથા ।
તત્ તત્ આકૃતિભેદેન જાયતે ભિદ્યતે ચ ધીઃ ॥ ૧૫ ॥
એવમ્ અપિ અઙ્ગ સર્વેષાં દેહિનાં દેહયોગતઃ ।
કાલ અવયવતઃ સન્તિ ભાવા જન્માદયોઃ અસકૃત્ ॥ ૧૬ ॥
અત્ર અપિ કર્મણાં કર્તુઃ અસ્વાતન્ત્ર્યં ચ લક્ષ્યતે ।
ભોક્તુઃ ચ દુઃખસુખયોઃ કઃ અન્વર્થઃ વિવશં ભજેત્ ॥ ૧૭ ॥
ન દેહિનાં સુખં કિઞ્ચિત્ વિદ્યતે વિદુષામ્ અપિ ।
તથા ચ દુઃખં મૂઢાનાં વૃથા અહઙ્કરણં પરમ્ ॥ ૧૮ ॥
યદિ પ્રાપ્તિં વિઘાતં ચ જાનન્તિ સુખદુઃખયોઃ ।
તે અપિ અદ્ધા ન વિદુઃ યોગં મૃત્યુઃ ન પ્રભવેત્ યથા ॥ ૧૯ ॥
કઃ અન્વર્થઃ સુખયતિ એનં કામઃ વા મૃત્યુઃ અન્તિકે ।
આઘાતં નીયમાનસ્ય વધ્યસિ એવ ન તુષ્ટિદઃ ॥ ૨૦ ॥
શ્રુતં ચ દૃષ્ટવત્ દુષ્ટં સ્પર્ધા અસૂયા અત્યયવ્યયૈઃ ।
બહુ અન્તરાય કામત્વાત્ કૃષિવત્ ચ અપિ નિષ્ફલમ્ ॥ ૨૧ ॥
અન્તરાયૈઃ અવિહતઃ યદિ ધર્મઃ સ્વનુષ્ઠિતઃ ।
તેનાપિ નિર્જિતં સ્થાનં યથા ગચ્છતિ તત્ શ્રુણુ ॥ ૨૨ ॥
ઇષ્ત્વા ઇહ દેવતાઃ યજ્ઞૈઃ સ્વર્લોકં યાતિ યાજ્ઞિકઃ ।
ભુઞ્જીત દેવવત્ તત્ર ભોગાન્ દિવ્યાન્ નિજ અર્જિતાન્ ॥ ૨૩ ॥
સ્વપુણ્ય ઉપચિતે શુભ્રે વિમાનઃ ઉપગીયતે ।
ગન્ધર્વૈઃ વિહરન્મધ્યે દેવીનાં હૃદ્યવેષધૃક્ ॥ ૨૪ ॥
સ્ત્રીભિઃ કામગયાનેન કિઙ્કિણીજાલમાલિના ।
ક્રીડન્ ન વેદ આત્મપાતં સુરાક્રીડેષુ નિર્વૃતઃ ॥ ૨૫ ॥
તાવત્ પ્રમોદતે સ્વર્ગે યાવત્ પુણ્યં સમાપ્યતે ।
ક્ષીણપુણ્યઃ પતતિ અર્વાક્ અનિચ્છન્ કાલચાલિતઃ ॥ ૨૬ ॥
યદિ અધર્મરતઃ સઙ્ગાત્ અસતાં વા અજિતેન્દ્રિયઃ ।
કામાત્મા કૃપણઃ લુબ્ધઃ સ્ત્રૈણઃ ભૂતવિહિંસકઃ ॥ ૨૭ ॥
પશૂન્ અવિધિના આલભ્ય પ્રેતભૂતગણાન્ યજન્ ।
નરકાન્ અવશઃ જન્તુઃ ગત્વા યાતિ ઉલ્બણં તમઃ ॥ ૨૮ ॥
કર્માણિ દુઃખ ઉદર્કાણિ કુર્વન્ દેહેન તૈઃ પુનઃ ।
દેહમ્ આભજતે તત્ર કિં સુખં મર્ત્યધર્મિણઃ ॥ ૨૯ ॥
લોકાનાં લોક પાલાનાં મદ્ભયં કલ્પજીવિનામ્ ।
બ્રહ્મણઃ અપિ ભયં મત્તઃ દ્વિપરાધપર આયુષઃ ॥ ૩૦ ॥
ગુણાઃ સૃજન્તિ કર્માણિ ગુણઃ અનુસૃજતે ગુણાન્ ।
જીવઃ તુ ગુણસંયુક્તઃ ભુઙ્ક્તે કર્મફલાનિ અસૌ ॥ ૩૧ ॥
યાવત્ સ્યાત્ ગુણવૈષમ્યં તાવત્ નાનાત્વમ્ આત્મનઃ ।
નાનાત્વમ્ આત્મનઃ યાવત્ પારતન્ત્ર્યં તદા એવ હિ ॥ ૩૨ ॥
યાવત્ અસ્ય અસ્વતન્ત્રત્વં તાવત્ ઈશ્વરતઃ ભયમ્ ।
યઃ એતત્ સમુપાસીરન્ તે મુહ્યન્તિ શુચાર્પિતાઃ ॥ ૩૩ ॥
કાલઃ આત્મા આગમઃ લોકઃ સ્વભાવઃ ધર્મઃ એવ ચ ।
ઇતિ માં બહુધા પ્રાહુઃ ગુણવ્યતિકરે સતિ ॥ ૩૪ ॥
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
ગુણેષુ વર્તમાનઃ અપિ દેહજેષુ અનપાવૃતાઃ ।
ગુણૈઃ ન બધ્યતે દેહી બધ્યતે વા કથં વિભો ॥ ૩૫ ॥
કથં વર્તેત વિહરેત્ કૈઃ વા જ્ઞાયેત લક્ષણૈઃ ।
કિં ભુઞ્જીત ઉત વિસૃજેત્ શયીત આસીત યાતિ વા ॥ ૩૬ ॥
એતત્ અચ્યુત મે બ્રૂહિ પ્રશ્નં પ્રશ્નવિદાં વર ।
નિત્યમુક્તઃ નિત્યબદ્ધઃ એકઃ એવ ઇતિ મે ભ્રમઃ ॥ ૩૭ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે ભગવદુદ્ધવસંવાદે
દશમોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૦ ॥
અથ એકાદશોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
બદ્ધઃ મુક્તઃ ઇતિ વ્યાખ્યા ગુણતઃ મે ન વસ્તુતઃ ।
ગુણસ્ય માયામૂલત્વાત્ ન મે મોક્ષઃ ન બન્ધનમ્ ॥ ૧ ॥
શોકમોહૌ સુખં દુઃખં દેહાપત્તિઃ ચ માયયા ।
સ્વપ્નઃ યથા આત્મનઃ ખ્યાતિઃ સંસૃતિઃ ન તુ વાસ્તવી ॥ ૨ ॥
વિદ્યા અવિદ્યે મમ તનૂ વિદ્ધિ ઉદ્ધવ શરીરિણામ્ ।
મોક્ષબન્ધકરી આદ્યે માયયા મે વિનિર્મિતે ॥ ૩ ॥
એકસ્ય એવ મમ અંશસ્ય જીવસ્ય એવ મહામતે ।
બન્ધઃ અસ્ય અવિદ્યયા અનાદિઃ વિદ્યયા ચ તથા ઇતરઃ ॥ ૪ ॥
અથ બદ્ધસ્ય મુક્તસ્ય વૈલક્ષણ્યં વદામિ તે ।
વિરુદ્ધધર્મિણોઃ તાત સ્થિતયોઃ એકધર્મિણિ ॥ ૫ ॥
સુપર્ણૌ એતૌ સદૃશૌ સખાયૌ
યદૃચ્છયા એતૌ કૃતનીડૌ ચ વૃક્ષે ।
એકઃ તયોઃ ખાદતિ પિપ્પલાન્નમ્
અન્યઃ નિરન્નઃ અપિ બલેન ભૂયાન્ ॥ ૬ ॥
આત્માનમ્ અન્યં ચ સઃ વેદ વિદ્વાન્
અપિપ્પલાદઃ ન તુ પિપ્પલાદઃ ।
યઃ અવિદ્યયા યુક્ સ તુ નિત્યબદ્ધઃ
વિદ્યામયઃ યઃ સ તુ નિત્યમુક્તઃ ॥ ૭ ॥
દેહસ્થઃ અપિ ન દેહસ્થઃ વિદ્વાન્ સ્વપ્નાત્ યથા ઉત્થિતઃ ।
અદેહસ્થઃ અપિ દેહસ્થઃ કુમતિઃ સ્વપ્નદૃક્ યથા ॥ ૮ ॥
ઇન્દ્રિયૈઃ ઇન્દ્રિયાર્થેષુ ગુણૈઃ અપિ ગુણેષુ ચ ।
ગૃહ્યમાણેષુ અહઙ્કુર્યાત્ ન વિદ્વાન્ યઃ તુ અવિક્રિયઃ ॥ ૯ ॥
દૈવાધીને શરીરે અસ્મિન્ ગુણભાવ્યેન કર્મણા ।
વર્તમાનઃ અબુધઃ તત્ર કર્તા અસ્મિ ઇતિ નિબધ્યતે ॥ ૧૦ ॥
એવં વિરક્તઃ શયનઃ આસનાટનમજ્જને ।
દર્શનસ્પર્શનઘ્રાણભોજનશ્રવણઆદિષુ ॥ ૧૧ ॥
ન તથા બધ્યતે વિદ્વાન્ તત્ર તત્ર આદયન્ ગુણાન્ ।
પ્રકૃતિસ્થઃ અપિ અસંસક્તઃ યથા ખં સવિતા અનિલઃ ॥ ૧૨ ॥
વૈશારદ્યેક્ષયા અસઙ્ગશિતયા છિન્નસંશયઃ ।
પ્રતિબુદ્ધઃ ઇવ સ્વપ્નાત્ નાનાત્વાત્ વિનિવર્તતે ॥ ૧૩ ॥
યસ્ય સ્યુઃ વીતસઙ્કલ્પાઃ પ્રાણેન્દ્રિયમનોધિયામ્ ।
વૃત્તયઃ સઃ વિનિર્મુક્તઃ દેહસ્થઃ અપિ હિ તત્ ગુણૈઃ ॥ ૧૪ ॥
યસ્ય આત્મા હિંસ્યતે હિંસ્ર્યૈઃ યેન કિઞ્ચિત્ યદૃચ્છયા ।
અર્ચ્યતે વા ક્વચિત્ તત્ર ન વ્યતિક્રિયતે બુધઃ ॥ ૧૫ ॥
ન સ્તુવીત ન નિન્દેત કુર્વતઃ સાધુ અસાધુ વા ।
વદતઃ ગુણદોષાભ્યાં વર્જિતઃ સમદૃક્ મુનિઃ ॥ ૧૬ ॥
ન કુર્યાત્ ન વદેત્ કિઞ્ચિત્ ન ધ્યાયેત્ સાધુ અસાધુ વા ।
આત્મારામઃ અનયા વૃત્ત્યા વિચરેત્ જડવત્ મુનિઃ ॥ ૧૭ ॥
શબ્દબ્રહ્મણિ નિષ્ણાતઃ ન નિષ્ણાયાત્ પરે યદિ ।
શ્રમઃ તસ્ય શ્રમફલઃ હિ અધેનુમ્ ઇવ રક્ષતઃ ॥ ૧૮ ॥
ગાં દુગ્ધદોહામ્ અસતીં ચ ભાર્યામ્
દેહં પરાધીનમ્ અસત્પ્રજાં ચ ।
વિત્તં તુ અતીર્થીકૃતમ્ અઙ્ગ વાચમ્
હીનાં મયા રક્ષતિ દુઃખદુઃખી ॥ ૧૯ ॥
યસ્યાં ન મે પાવનમ્ અઙ્ગ કર્મ
સ્થિતિઉદ્ભવપ્રાણ નિરોધનમ્ અસ્ય ।
લીલાવતારઈપ્સિતજન્મ વા સ્યાત્
બન્ધ્યાં ગિરં તાં બિભૃયાત્ ન ધીરઃ ॥ ૨૦ ॥
એવં જિજ્ઞાસયા અપોહ્ય નાનાત્વભ્રમમ્ આત્મનિ ।
ઉપારમેત વિરજં મનઃ મયિ અર્પ્ય સર્વગે ॥ ૨૧ ॥
યદિ અનીશઃ ધારયિતું મનઃ બ્રહ્મણિ નિશ્ચલમ્ ।
મયિ સર્વાણિ કર્માણિ નિરપેક્ષઃ સમાચર ॥ ૨૨ ॥
શ્રદ્ધાલુઃ મે કથાઃ શૃણ્વન્ સુભદ્રા લોકપાવનીઃ ।
ગાયન્ અનુસ્મરન્ કર્મ જન્મ ચ અભિનયન્ મુહુઃ ॥ ૨૩ ॥
મદર્થે ધર્મકામાર્થાન્ આચરન્ મદપાશ્રયઃ ।
લભતે નિશ્ચલાં ભક્તિં મયિ ઉદ્ધવ સનાતને ॥ ૨૪ ॥
સત્સઙ્ગલબ્ધયા ભક્ત્યા મયિ માં સઃ ઉપાસિતા ।
સઃ વૈ મે દર્શિતં સદ્ભિઃ અઞ્જસા વિન્દતે પદમ્ ॥ ૨૫ ॥
ઉદ્ધવ ઉવાચ ।
સાધુઃ તવ ઉત્તમશ્લોક મતઃ કીદૃગ્વિધઃ પ્રભો ।
ભક્તિઃ ત્વયિ ઉપયુજ્યેત કીદૃશી સદ્ભિઃ આદૃતા ॥ ૨૬ ॥
એતત્ મે પુરુષાધ્યક્ષ લોકાધ્યક્ષ જગત્ પ્રભો ।
પ્રણતાય અનુરક્તાય પ્રપન્નાય ચ કથ્યતામ્ ॥ ૨૭ ॥
ત્વં બ્રહ્મ પરમં વ્યોમ પુરુષઃ પ્રકૃતેઃ પરઃ ।
અવતીર્ણઃ અસિ ભગવન્ સ્વેચ્છાઉપાત્તપૃથક્ વપુઃ ॥ ૨૮ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
કૃપાલુઃ અકૃતદ્રોહઃ તિતિક્ષુઃ સર્વદેહિનામ્ ।
સત્યસારઃ અનવદ્યાત્મા સમઃ સર્વોપકારકઃ ॥ ૨૯ ॥
કામૈઃ અહતધીઃ દાન્તઃ મૃદુઃ શુચિઃ અકિઞ્ચનઃ ।
અનીહઃ મિતભુક્ શાન્તઃ સ્થિરઃ મત્ શરણઃ મુનિઃ ॥ ૩૦ ॥
અપ્રમત્તઃ ગભીરાત્મા ધૃતિમાઞ્જિતષડ્ગુણઃ ।
અમાની માનદઃ કલ્પઃ મૈત્રઃ કારુણિકઃ કવિઃ ॥ ૩૧ ॥
આજ્ઞાય એવં ગુણાન્ દોષાન્મયાદિષ્ટાન્ અપિ સ્વકાન્ ।
ધર્માન્ સન્ત્યજ્ય યઃ સર્વાન્ માં ભજેત સઃ સત્તમઃ ॥ ૩૨ ॥
જ્ઞાત્વા અજ્ઞાત્વા અથ યે વૈ માં યાવાન્ યઃ ચ અસ્મિ
યાદૃશઃ ।
ભજન્તિ અનન્યભાવેન તે મે ભક્તતમાઃ મતાઃ ॥ ૩૩ ॥
મલ્લિઙ્ગમદ્ભક્તજનદર્શનસ્પર્શનાર્ચનમ્ ।
પરિચર્યા સ્તુતિઃ પ્રહ્વગુણકર્મ અનુકીર્તનમ્ ॥ ૩૪ ॥
મત્કથાશ્રવણે શ્રદ્ધા મત્ અનુધ્યાનમ્ ઉદ્ધવ ।
સર્વલાભ ઉપહરણં દાસ્યેન આત્મનિવેદનમ્ ॥ ૩૫ ॥
મજ્જન્મકર્મકથનં મમ પર્વાનુમોદનમ્ ।
ગીતતાણ્ડવવાદિત્રગોષ્ઠીભિઃ મદ્ગૃહ ઉત્સવઃ ॥ ૩૬ ॥
યાત્રા બલિવિધાનં ચ સર્વવાર્ષિકપર્વસુ ।
વૈદિકી તાન્ત્રિકી દીક્ષા મદીયવ્રતધારણમ્ ॥ ૩૭ ॥
મમ અર્ચાસ્થાપને શ્રદ્ધા સ્વતઃ સંહત્ય ચ ઉદ્યમઃ ।
ઉદ્યાન ઉપવનાક્રીડપુરમન્દિરકર્મણિ । ૩૮ ॥
સંમાર્જન ઉપલેપાભ્યાં સેકમણ્ડલવર્તનૈઃ ।
ગૃહશુશ્રૂષણં મહ્યં દાસવદ્યદમાયયા ॥ ૩૯ ॥
અમાનિત્વમ્ અદમ્ભિત્વં કૃતસ્ય અપરિકીર્તનમ્ ।
અપિ દીપાવલોકં મે ન ઉપયુઞ્જ્યાત્ નિવેદિતમ્ ॥ ૪૦ ॥
યત્ યત્ ઇષ્ટતમં લોકે યત્ ચ અતિપ્રિયમ્ આત્મનઃ ।
તત્ તત્ નિવેદયેત્ મહ્યં તત્ આનન્ત્યાય કલ્પતે ॥ ૪૧ ॥
સૂર્યઃ અગ્નિઃ બ્રાહ્મણઃ ગાવઃ વૈષ્ણવઃ ખં મરુત્ જલમ્ ।
ભૂઃ આત્મા સર્વભૂતાનિ ભદ્ર પૂજાપદાનિ મે ॥ ૪૨ ॥
સૂર્યે તુ વિદ્યયા ત્રય્યા હવિષાગ્નૌ યજેત મામ્ ।
આતિથ્યેન તુ વિપ્રાગ્ર્યઃ ગોષ્વઙ્ગ યવસાદિના ॥ ૪૩ ॥
વૈષ્ણવે બન્ધુસત્કૃત્યા હૃદિ ખે ધ્યાનનિષ્ઠયા ।
વાયૌ મુખ્યધિયા તોયે દ્રવ્યૈઃ તોયપુરસ્કૃતૈઃ ॥ ૪૪ ॥
સ્થણ્ડિલે મન્ત્રહૃદયૈઃ ભોગૈઃ આત્માનમ્ આત્મનિ ।
ક્ષેત્રજ્ઞં સર્વભૂતેષુ સમત્વેન યજેત મામ્ ॥ ૪૫ ॥
ધિષ્ણ્યેષુ એષુ ઇતિ મદ્રૂપં શઙ્ખચક્રગદામ્બુજૈઃ ।
યુક્તં ચતુર્ભુજં શાન્તં ધ્યાયન્ અર્ચેત્ સમાહિતઃ ॥ ૪૬ ॥
ઇષ્ટાપૂર્તેન મામ્ એવં યઃ યજેત સમાહિતઃ ।
લભતે મયિ સદ્ભક્તિં મત્સ્મૃતિઃ સાધુસેવયા ॥ ૪૭ ॥
પ્રાયેણ ભક્તિયોગેન સત્સઙ્ગેન વિના ઉદ્ધવ ।
ન ઉપાયઃ વિદ્યતે સધ્ર્યઙ્ પ્રાયણં હિ સતામ્ અહમ્ ॥ ૪૮ ॥
અથ એતત્ પરમં ગુહ્યં શ્રુણ્વતઃ યદુનન્દન ।
સુગોપ્યમ્ અપિ વક્ષ્યામિ ત્વં મે ભૃત્યઃ સુહૃત્ સખા ॥ ૪૯ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
એકાદશપૂજાવિધાનયોગો નામ એકાદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૧ ॥
અથ દ્વાદશોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
ન રોધયતિ માં યોગઃ ન સ્સાઙ્ખ્યં ધર્મઃ એવ ચ ।
ન સ્વાધ્યાયઃ તપઃ ત્યાગઃ ન ઇષ્ટાપૂર્તં ન દક્ષિણા ॥ ૧ ॥
વ્રતાનિ યજ્ઞઃ છન્દાંસિ તીર્થાનિ નિયમાઃ યમાઃ ।
યથા અવરુન્ધે સત્સઙ્ગઃ સર્વસઙ્ગ અપહઃ હિ મામ્ ॥ ૨ ॥
સત્સઙ્ગેન હિ દૈતેયા યાતુધાનઃ મૃગાઃ ખગાઃ ।
ગન્ધર્વ અપ્સરસઃ નાગાઃ સિદ્ધાઃ ચારણગુહ્યકાઃ ॥ ૩ ॥
વિદ્યાધરાઃ મનુષ્યેષુ વૈશ્યાઃ શૂદ્રાઃ સ્ત્રિયઃ અન્ત્યજાઃ ।
રજઃ તમઃ પ્રકૃતયઃ તસ્મિન્ તસ્મિન્ યુગે અનઘ ॥ ૪ ॥
બહવઃ મત્પદં પ્રાપ્તાઃ ત્વાષ્ટ્રકાયાધવાદયઃ ।
વૃષપર્વા બલિઃ વાણઃ મયઃ ચ અથ વિભીષણઃ ॥ ૫ ॥
સુગ્રીવઃ હનુમાન્ ઋક્ષઃ ગજઃ ગૃધ્રઃ વણિક્પથઃ ।
વ્યાધઃ કુબ્જા વ્રજે ગોપ્યઃ યજ્ઞપત્ન્યઃ તથા અપરે ॥ ૬ ॥
તે ન અધિતશ્રુતિગણાઃ ન ઉપાસિતમહત્તમાઃ ।
અવ્રતાતપ્તતપસઃ મત્સઙ્ગાત્ મામ્ ઉપાગતાઃ ॥ ૭ ॥
કેવલેન હિ ભાવેન ગોપ્યઃ ગાવઃ નગાઃ મૃગાઃ ।
યે અન્યે મૂઢધિયઃ નાગાઃ સિદ્ધાઃ મામ્ ઈયુઃ અઞ્જસા ॥ ૮ ॥
યં ન યોગેન સાઙ્ખ્યેન દાનવ્રતતપઃ અધ્વરૈઃ ।
વ્યાખ્યાઃ સ્વાધ્યાયસંન્યાસૈઃ પ્રાપ્નુયાત્ યત્નવાન્ અપિ ॥ ૯ ॥
રામેણ સાર્ધં મથુરાં પ્રણીતે
શ્વાફલ્કિના મયિ અનુરક્તચિત્તાઃ ।
વિગાઢભાવેન ન મે વિયોગ
તીવ્રાધયઃ અન્યં દદૃશુઃ સુખાય ॥ ૧૦ ॥
તાઃ તાઃ ક્ષપાઃ પ્રેષ્ઠતમેન નીતાઃ
મયા એવ વૃન્દાવનગોચરેણ ।
ક્ષણાર્ધવત્ તાઃ પુનરઙ્ગ તાસાં
હીના માયા કલ્પસમા બભૂવુઃ ॥ ૧૧ ॥
તાઃ ન અવિદન્ મયિ અનુષઙ્ગબદ્ધ
ધિયઃ સ્વમાત્માનમ્ અદઃ તથા ઇદમ્ ।
યથા સમાધૌ મુનયઃ અબ્ધિતોયે
નદ્યઃ પ્રવિષ્ટાઃ ઇવ નામરૂપે ॥ ૧૨ ॥
મત્કામા રમણં જારમ્ અસ્વરૂપવિદઃ અબલાઃ ।
બ્રહ્મ માં પરમં પ્રાપુઃ સઙ્ગાત્ શતસહસ્રશઃ ॥ ૧૩ ॥
તસ્માત્ ત્વમ્ ઉદ્ધવ ઉત્સૃજ્ય ચોદનાં પ્રતિચોદનામ્ ।
પ્રવૃત્તં ચ નિવૃત્તં ચ શ્રોતવ્યં શ્રુતમ્ એવ ચ ॥ ૧૪ ॥
મામ્ એકમ્ એવ શરણમ્ આત્માનં સર્વદેહિનામ્ ।
યાહિ સર્વાત્મભાવેન મયા સ્યાઃ હિ અકુતોભયઃ ॥ ૧૫ ॥
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
સંશયઃ શ્રુણ્વતઃ વાચં તવ યોગેશ્વર ઈશ્વર ।
ન નિવર્તતઃ આત્મસ્થઃ યેન ભ્રામ્યતિ મે મનઃ ॥ ૧૬ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
સઃ એષ જીવઃ વિવરપ્રસૂતિઃ
પ્રાણેન ઘોષેણ ગુહાં પ્રવિષ્ટઃ ।
મનોમયં સૂક્ષ્મમ્ ઉપેત્ય રૂપં
માત્રા સ્વરઃ વર્ણઃ ઇતિ સ્થવિષ્ઠઃ ॥ ૧૭ ॥
યથા અનલઃ ખે અનિલબન્ધુઃ ઊષ્મા
બલેન દારુણ્યધિમથ્યમાનઃ ।
અણુઃ પ્રજાતઃ હવિષા સમિધ્યતે
તથા એવ મે વ્યક્તિઃ ઇયં હિ વાણી ॥ ૧૮ ॥
એવં ગદિઃ કર્મગતિઃ વિસર્ગઃ
ઘ્રાણઃ રસઃ દૃક્ સ્પર્શઃ શ્રુતિઃ ચ ।
સઙ્કલ્પવિજ્ઞાનમ્ અથ અભિમાનઃ
સૂત્રં રજઃ સત્ત્વતમોવિકારઃ ॥ ૧૯ ॥
અયં હિ જીવઃ ત્રિવૃત્ અબ્જયોનિઃ
અવ્યક્તઃ એકઃ વયસા સઃ આદ્યઃ ।
વિશ્લિષ્ટશક્તિઃ બહુધા એવ ભાતિ
બીજાનિ યોનિં પ્રતિપદ્ય યદ્વત્ ॥ ૨૦ ॥
યસ્મિન્ ઇદં પ્રોતમ્ અશેષમ્ ઓતં
પટઃ યથા તન્તુવિતાનસંસ્થઃ ।
યઃ એષ સંસારતરુઃ પુરાણઃ
કર્માત્મકઃ પુષ્પફલે પ્રસૂતે ॥ ૨૧ ॥
દ્વે અસ્ય બીજે શતમૂલઃ ત્રિનાલઃ
પઞ્ચસ્કન્ધઃ પઞ્ચરસપ્રસૂતિઃ ।
દશ એકશાખઃ દ્વિસુપર્ણનીડઃ
ત્રિવલ્કલઃ દ્વિફલઃ અર્કં પ્રવિષ્ટઃ ॥ ૨૨ ॥
અદન્તિ ચ એકં ફલમ્ અસ્ય ગૃધ્રા
ગ્રામેચરાઃ એકમ્ અરણ્યવાસાઃ ।
હંસાઃ યઃ એકં બહુરૂપમ્ ઇજ્યૈઃ
માયામયં વેદ સઃ વેદ વેદમ્ ॥ ૨૩ ॥
એવં ગુરુ ઉપાસનયા એકભક્ત્યા
વિદ્યાકુઠારેણ શિતેન ધીરઃ ।
વિવૃશ્ચ્ય જીવાશયમ્ અપ્રમત્તઃ
સમ્પદ્ય ચ આત્માનમ્ અથ ત્યજ અસ્ત્રમ્ ॥ ૨૪ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
દ્વાદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૨ ॥
અથ ત્રયોદશોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
સત્ત્વં રજઃ તમઃ ઇતિ ગુણાઃ બુદ્ધેઃ ન ચ આત્મનઃ ।
સત્ત્વેન અન્યતમૌ હન્યાત્ સત્ત્વં સત્ત્વેન ચ એવ હિ ॥ ૧ ॥
સત્ત્વાત્ ધર્મઃ ભવેત્ વૃદ્ધાત્ પુંસઃ મદ્ભક્તિલક્ષણઃ ।
સાત્વિક ઉપાસયા સત્ત્વં તતઃ ધર્મઃ પ્રવર્તતે ॥ ૨ ॥
ધર્મઃ રજઃ તમઃ હન્યાત્ સત્ત્વવૃદ્ધિઃ અનુત્તમઃ ।
આશુ નશ્યતિ તત્ મૂલઃ હિ અધર્મઃ ઉભયે હતે ॥ ૩ ॥
આગમઃ અપઃ પ્રજા દેશઃ કાલઃ કર્મ ચ જન્મ ચ ।
ધ્યાનં મન્ત્રઃ અથ સંસ્કારઃ દશ એતે ગુણહેતવઃ ॥ ૪ ॥
તત્ તત્ સાત્વિકમ્ એવ એષાં યત્ યત્ વૃદ્ધાઃ પ્રચક્ષતે ।
નિન્દન્તિ તામસં તત્ તત્ રાજસં તત્ ઉપેક્ષિતમ્ ॥ ૫ ॥
સાત્ત્વિકાનિ એવ સેવેત પુમાન્ સત્ત્વવિવૃદ્ધયે ।
તતઃ ધર્મઃ તતઃ જ્ઞાનં યાવત્ સ્મૃતિઃ અપોહનમ્ ॥ ૬ ॥
વેણુસઙ્ઘર્ષજઃ વહ્નિઃ દગ્ધ્વા શામ્યતિ તત્ વનમ્ ।
એવં ગુણવ્યત્યયજઃ દેહઃ શામ્યતિ તત્ ક્રિયઃ ॥ ૭ ॥
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
વિદન્તિ મર્ત્યાઃ પ્રાયેણ વિષયાન્ પદમ્ આપદામ્ ।
તથા અપિ ભુઞ્જતે કૃષ્ણ તત્ કથં શ્વ ખર અજાવત્ ॥ ૮ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
અહમ્ ઇતિ અન્યથાબુદ્ધિઃ પ્રમત્તસ્ય યથા હૃદિ ।
ઉત્સર્પતિ રજઃ ઘોરં તતઃ વૈકારિકં મનઃ ॥ ૯ ॥
રજોયુક્તસ્ય મનસઃ સઙ્કલ્પઃ સવિકલ્પકઃ ।
તતઃ કામઃ ગુણધ્યાનાત્ દુઃસહઃ સ્યાત્ હિ દુર્મતેઃ ॥ ૧૦ ॥
કરોતિ કામવશગઃ કર્માણિ અવિજિતેન્દ્રિયઃ ।
દુઃખોદર્કાણિ સમ્પશ્યન્ રજોવેગવિમોહિતઃ ॥ ૧૧.
રજઃ તમોભ્યાં યત્ અપિ વિદ્વાન્ વિક્ષિપ્તધીઃ પુનઃ ।
અતન્દ્રિતઃ મનઃ યુઞ્જન્ દોષદૃષ્ટિઃ ન સજ્જતે ॥ ૧૨ ॥
અપ્રમત્તઃ અનુયુઞ્જીતઃ મનઃ મયિ અર્પયન્ શનૈઃ ।
અનિર્વિણ્ણઃ યથાકાલં જિતશ્વાસઃ જિતાસનઃ ॥ ૧૩ ॥
એતાવાન્ યોગઃ આદિષ્ટઃ મત્ શિષ્યૈઃ સનક આદિભિઃ ।
સર્વતઃ મનઃ આકૃષ્ય મય્યદ્ધા આવેશ્યતે યથા ॥ ૧૪ ॥
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
યદા ત્વં સનક આદિભ્યઃ યેન રૂપેણ કેશવ ।
યોગમ્ આદિષ્ટવાન્ એતત્ રૂપમ્ ઇચ્છામિ વેદિતુમ્ ॥ ૧૫ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
પુત્રાઃ હિરણ્યગર્ભસ્ય માનસાઃ સનક આદયઃ ।
પપ્રચ્છુઃ પિતરં સૂક્ષ્માં યોગસ્ય ઐકાન્તિકીં ગતિમ્ ॥
૧૬ ॥
સનક આદયઃ ઊચુઃ ।
ગુણેષુ આવિશતે ચેતઃ ગુણાઃ ચેતસિ ચ પ્રભો ।
કથમ્ અન્યોન્યસન્ત્યાગઃ મુમુક્ષોઃ અતિતિતીર્ષોઃ ॥ ૧૭ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
એવં પૃષ્ટઃ મહાદેવઃ સ્વયમ્ભૂઃ ભૂતભાવનઃ ।
ધ્યાયમાનઃ પ્રશ્નબીજં ન અભ્યપદ્યત કર્મધીઃ ॥ ૧૮ ॥
સઃ મામ્ અચિન્તયત્ દેવઃ પ્રશ્નપારતિતીર્ષયા ।
તસ્ય અહં હંસરૂપેણ સકાશમ્ અગમં તદા ॥ ૧૯ ॥
દૃષ્ટ્વા મામ્ ત ઉપવ્રજ્ય કૃત્વા પાદ અભિવન્દનમ્ ।
બ્રહ્માણમ્ અગ્રતઃ કૃત્વા પપ્રચ્છુઃ કઃ ભવાન્ ઇતિ ॥ ૨૦ ॥
ઇતિ અહં મુનિભિઃ પૃષ્ટઃ તત્ત્વજિજ્ઞાસુભિઃ તદા ।
યત્ અવોચમ્ અહં તેભ્યઃ તત્ ઉદ્ધવ નિબોધ મે ॥ ૨૧ ॥
વસ્તુનઃ યદિ અનાનાત્વમ્ આત્મનઃ પ્રશ્નઃ ઈદૃશઃ ।
કથં ઘટેત વઃ વિપ્રાઃ વક્તુઃ વા મે કઃ આશ્રયઃ ॥ ૨૨ ॥
પઞ્ચાત્મકેષુ ભૂતેષુ સમાનેષુ ચ વસ્તુતઃ ।
કઃ ભવાન્ ઇતિ વઃ પ્રશ્નઃ વાચારમ્ભઃ હિ અનર્થકઃ ॥ ૨૩ ॥
મનસા વચસા દૃષ્ટ્યા ગૃહ્યતે અન્યૈઃ અપિ ઇન્દ્રિયૈઃ ।
અહમ્ એવ ન મત્તઃ અન્યત્ ઇતિ બુધ્યધ્વમ્ અઞ્જસા ॥ ૨૪ ॥
ગુણેષુ આવિશતે ચેતઃ ગુણાઃ ચેતસિ ચ પ્રજાઃ ।
જીવસ્ય દેહઃ ઉભયં ગુણાઃ ચેતઃ મત્ આત્મનઃ ॥ ૨૫ ॥
ગુણેષુ ચ આવિશત્ ચિત્તમ્ અભીક્ષ્ણં ગુણસેવયા ।
ગુણાઃ ચ ચિત્તપ્રભવાઃ મત્ રૂપઃ ઉભયં ત્યજેત્ ॥ ૨૬ ॥
જાગ્રત્ સ્વપ્નઃ સુષુપ્તં ચ ગુણતઃ બુદ્ધિવૃત્તયઃ ।
તાસાં વિલક્ષણઃ જીવઃ સાક્ષિત્વેન વિનિશ્ચિતઃ ॥ ૨૭ ॥
યઃ હિ સંસૃતિબન્ધઃ અયમ્ આત્મનઃ ગુણવૃત્તિદઃ ।
મયિ તુર્યે સ્થિતઃ જહ્યાત્ ત્યાગઃ તત્ ગુણચેતસામ્ ॥ ૨૮ ॥
અહઙ્કારકૃતં બન્ધમ્ આત્મનઃ અર્થવિપર્યયમ્ ।
વિદ્વાન્ નિર્વિદ્ય સંસારચિન્તાં તુર્યે સ્થિતઃ ત્યજેત્ ॥ ૨૯ ॥
યાવત્ નાનાર્થધીઃ પુંસઃ ન નિવર્તેત યુક્તિભિઃ ।
જાગર્તિ અપિ સ્વપન્ અજ્ઞઃ સ્વપ્ને જાગરણં યથા ॥ ૩૦ ॥
અસત્ત્વાત્ આત્મનઃ અન્યેષાં ભાવાનાં તત્ કૃતા ભિદા ।
ગતયઃ હેતવઃ ચ અસ્ય મૃષા સ્વપ્નદૃશઃ યથા ॥ ૩૧ ॥
યો જાગરે બહિઃ અનુક્ષણધર્મિણઃ અર્થાન્
ભુઙ્ક્તે સમસ્તકરણૈઃ હૃદિ તત્ સદૃક્ષાન્ ।
સ્વપ્ને સુષુપ્તઃ ઉપસંહરતે સઃ એકઃ
સ્મૃતિ અન્વયાત્ ત્રિગુણવૃત્તિદૃક્ ઇન્દ્રિય ઈશઃ ॥ ૩૨ ॥
એવં વિમૃશ્ય ગુણતઃ મનસઃ ત્ર્યવસ્થા
મત્ માયયા મયિ કૃતા ઇતિ નિશ્ચિતાર્થાઃ ।
સંછિદ્ય હાર્દમ્ અનુમાનસ્ત્ ઉક્તિતીક્ષ્ણ
જ્ઞાનાસિના ભજતઃ મા અખિલસંશયાધિમ્ ॥ ૩૩ ॥
ઈક્ષેત વિભ્રમમ્ ઇદં મનસઃ વિલાસમ્
દૃષ્ટં વિનષ્ટમ્ અતિલોલમ્ અલાતચક્રમ્ ।
વિજ્ઞાનમ્ એકમ્ ઉરુધા ઇવ વિભાતિ માયા
સ્વપ્નઃ ત્રિધા ગુણવિસર્ગકૃતઃ વિકલ્પઃ ॥ ૩૪ ॥
દૃષ્ટિં તતઃ પ્રતિનિવર્ત્ય નિવૃત્તતૃષ્ણઃ
તૂષ્ણીં ભવેત્ નિજસુખ અનુભવઃ નિરીહઃ ।
સન્દૃશ્યતે ક્વ ચ યદિ ઇદમ્ અવસ્તુબુદ્ધ્યા
ત્યક્તં ભ્રમાય ન ભવેત્ સ્મૃતિઃ આનિપાતાત્ ॥ ૩૫ ॥
દેહં ચ નશ્વરમ્ અવસ્થિતમ્ ઉત્થિતં વા
સિદ્ધઃ ન પશ્યતિ યતઃ અધ્યગમત્સ્વરૂપમ્ ।
દૈવાત્ અપેતમ્ ઉત દૈવશાત્ ઉપેતમ્
વાસઃ યથા પરિકૃતં મદિરામદાન્ધઃ ॥ ૩૬ ॥
દેહઃ અપિ દૈવવશગઃ ખલુ કર્મ યાવત્
સ્વારમ્ભકં પ્રતિસમીક્ષતઃ એવ સાસુઃ ।
તં અપ્રપઞ્ચમ્ અધિરૂઢસમાધિયોગઃ
સ્વાપ્નં પુનઃ ન ભજતે પ્રતિબુદ્ધવસ્તુઃ ॥ ૩૭ ॥
મયા એતત્ ઉક્તં વઃ વિપ્રાઃ ગુહ્યં યત્ સાઙ્ખ્યયોગયોઃ ।
જાનીતમ્ આગતં યજ્ઞં યુષ્મત્ ધર્મવિવક્ષયા ॥ ૩૮ ॥
અહં યોગસ્ય સાઙ્ખ્યસ્ય સત્યસ્યર્તસ્ય તેજસઃ ।
પરાયણં દ્વિજશ્રેષ્ઠાઃ શ્રિયઃ કીર્તેઃ દમસ્ય ચ ॥ ૩૯ ॥
માં ભજન્તિ ગુણાઃ સર્વે નિર્ગુણં નિરપેક્ષકમ્ ।
સુહૃદં પ્રિયમ્ આત્માનં સામ્ય અસઙ્ગ આદયઃ ગુણાઃ ॥ ૪૦ ॥
ઇતિ મે છિન્નસન્દેહાઃ મુનયઃ સનક આદયઃ ।
સભાજયિત્વા પરયા ભક્ત્યા અગૃણત સંસ્તવૈઃ ॥ ૪૧ ॥
તૈઃ અહં પૂજિતઃ સમ્યક્ સંસ્તુતઃ પરમ ઋષિભિઃ ।
પ્રત્યેયાય સ્વકં ધામ પશ્યતઃ પરમેષ્ઠિનઃ ॥ ૪૨ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
હંસગીતાનિરૂપણં નામ ત્રયોદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૩ ॥
અથ ચતુર્દશોઽધ્યાયઃ ।
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
વદન્તિ કૃષ્ણ શ્રેયાંસિ બહૂનિ બ્રહ્મવાદિનઃ ।
તેષાં વિકલ્પપ્રાધાન્યમ્ ઉત અહો એકમુખ્યતા ॥ ૧ ॥
ભવત્ ઉદાહૃતઃ સ્વામિન્ ભક્તિયોગઃ અનપેક્ષિતઃ ।
નિરસ્ય સર્વતઃ સઙ્ગં યેન ત્વયિ આવિશેત્ મનઃ ॥ ૨ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
કાલેન નષ્ટા પ્રલયે વાણીયં વેદસઞ્જ્ઞિતા ।
મયા આદૌ બ્રહ્મણે પ્રોક્તા ધર્મઃ યસ્યાં મદાત્મકઃ ॥ ૩ ॥
તેન પ્રોક્તા ચ પુત્રાય મનવે પૂર્વજાય સા ।
તતઃ ભૃગુ આદયઃ અગૃહ્ણન્ સપ્તબ્રહ્મમહર્ષયઃ ॥ ૪ ॥
તેભ્યઃ પિતૃભ્યઃ તત્ પુત્રાઃ દેવદાનવગુહ્યકાઃ ।
મનુષ્યાઃ સિદ્ધગન્ધર્વાઃ સવિદ્યાધરચારણાઃ ॥ ૫ ॥
કિન્દેવાઃ કિન્નરાઃ નાગાઃ રક્ષઃ કિમ્પુરુષ આદયઃ ।
બહ્વ્યઃ તેષાં પ્રકૃતયઃ રજઃસત્ત્વતમોભુવઃ ॥ ૬ ॥
યાભિઃ ભૂતાનિ ભિદ્યન્તે ભૂતાનાં મતયઃ તથા ।
યથાપ્રકૃતિ સર્વેષાં ચિત્રાઃ વાચઃ સ્રવન્તિ હિ ॥ ૭ ॥
એવં પ્રકૃતિવૈચિત્ર્યાત્ ભિદ્યન્તે મતયઃ નૃણામ્ ।
પારમ્પર્યેણ કેષાઞ્ચિત્ પાખણ્ડમતયઃ અપરે ॥ ૮ ॥
મન્માયામોહિતધિયઃ પુરુષાઃ પુરુષર્ષભ ।
શ્રેયઃ વદન્તિ અનેકાન્તં યથાકર્મ યથારુચિ ॥ ૯ ॥
ધર્મમ્ એકે યશઃ ચ અન્યે કામં સત્યં દમં શમમ્ ।
અન્યે વદન્તિ સ્વાર્થં વા ઐશ્વર્યં ત્યાગભોજનમ્ ।
કેચિત્ યજ્ઞતપોદાનં વ્રતાનિ નિયમ અન્યમાન્ ॥ ૧૦ ॥
આદિ અન્તવન્તઃ એવ એષાં લોકાઃ કર્મવિનિર્મિતાઃ ।
દુઃખ ઉદર્કાઃ તમોનિષ્ઠાઃ ક્ષુદ્ર આનન્દાઃ શુચ અર્પિતાઃ ॥
૧૧ ॥
મયિ અર્પિત મનઃ સભ્ય નિરપેક્ષસ્ય સર્વતઃ ।
મયા આત્મના સુખં યત્ તત્ કુતઃ સ્યાત્ વિષય આત્મનામ્ ॥
૧૨ ॥
અકિઞ્ચનસ્ય દાન્તસ્ય શાન્તસ્ય સમચેતસઃ ।
મયા સન્તુષ્ટમનસઃ સર્વાઃ સુખમયાઃ દિશઃ ॥ ૧૩ ॥
ન પારમેષ્ઠ્યં ન મહેન્દ્રધિષ્ણ્યમ્
ન સાર્વભૌમં ન રસાધિપત્યમ્ ।
ન યોગસિદ્ધીઃ અપુનર્ભવં વા
મયિ અર્પિત આત્મા ઇચ્છતિ મત્ વિના અન્યત્ ॥ ૧૪ ॥
ન તથા મે પ્રિયતમઃ આત્મયોનિઃ ન શઙ્કરઃ ।
ન ચ સઙ્કર્ષણઃ ન શ્રીઃ ન એવ આત્મા ચ યથા ભવાન્
॥ ૧૫ ॥
નિરપેક્ષં મુનિં શાતં નિર્વૈરં સમદર્શનમ્ ।
અનુવ્રજામિ અહં નિત્યં પૂયેયેતિ અઙ્ઘ્રિરેણુભિઃ ॥ ૧૬ ॥
નિષ્કિઞ્ચના મયિ અનુરક્તચેતસઃ
શાન્તાઃ મહાન્તઃ અખિલજીવવત્સલાઃ ।
કામૈઃ અનાલબ્ધધિયઃ જુષન્તિ યત્
તત્ નૈરપેક્ષ્યં ન વિદુઃ સુખં મમ ॥ ૧૭ ॥
બાધ્યમાનઃ અપિ મદ્ભક્તઃ વિષયૈઃ અજિતેન્દ્રિયઃ ।
પ્રાયઃ પ્રગલ્ભયા ભક્ત્યા વિષયૈઃ ન અભિભૂયતે ॥ ૧૮ ॥
યથા અગ્નિઃ સુસમૃદ્ધ અર્ચિઃ કરોતિ એધાંસિ ભસ્મસાત્ ।
તથા મદ્વિષયા ભક્તિઃ ઉદ્ધવ એનાંસિ કૃત્સ્નશઃ ॥ ૧૯ ॥
ન સાધયતિ માં યોગઃ ન સાઙ્ખ્યં ધર્મઃ ઉદ્ધવ ।
ન સ્વાધ્યાયઃ તપઃ ત્યાગઃ યથા ભક્તિઃ મમ ઊર્જિતા ॥ ૨૦ ॥
ભક્ત્યા અહમ્ એકયા ગ્રાહ્યઃ શ્રદ્ધયા આત્મા પ્રિયઃ સતામ્ ।
ભક્તિઃ પુનાતિ મન્નિષ્ઠા શ્વપાકાન્ અપિ સંભવાત્ ॥ ૨૧ ॥
ધર્મઃ સત્યદયા ઉપેતઃ વિદ્યા વા તપસાન્વિતા ।
મદ્ભ્ક્ત્યાપેતમ્ આત્માનં ન સમ્યક્ પ્રપુનાતિ હિ ॥ ૨૨ ॥
કથં વિના રોમહર્ષં દ્રવતા ચેતસા વિના ।
વિનાનન્દ અશ્રુકલયા શુધ્યેત્ ભક્ત્યા વિનાશયઃ ॥ ૨૩ ॥
વાક્ ગદ્ગદા દ્રવતે યસ્ય ચિત્તમ્
રુદતિ અભીક્ષ્ણં હસતિ ક્વચિત્ ચ ।
વિલજ્જઃ ઉદ્ગાયતિ નૃત્યતે ચ
મદ્ભક્તિયુક્તઃ ભુવનં પુનાતિ ॥ ૨૪ ॥
યથા અગ્નિના હેમ મલં જહાતિ
ધ્માતં પુનઃ સ્વં ભજતે ચ રૂપમ્ ।
આત્મા ચ કર્માનુશયં વિધૂય
મદ્ભક્તિયોગેન ભજતિ અથઃ મામ્ ॥ ૨૫ ॥
યથા યથા આત્મા પરિમૃજ્યતે અસૌ
મત્પુણ્યગાથાશ્રવણ અભિધાનૈઃ ।
તથા તથા પશ્યતિ વસ્તુ સૂક્ષ્મમ્
ચક્ષુઃ યથા એવ અઞ્જનસમ્પ્રયુક્તમ્ ॥ ૨૬ ॥
વિષયાન્ ધ્યાયતઃ ચિત્તં વિષયેષુ વિષજ્જતે ।
મામ્ અનુસ્મરતઃ ચિત્તં મયિ એવ પ્રવિલીયતે ॥ ૨૭ ॥
તસ્માત્ અસત્ અભિધ્યાનં યથા સ્વપ્નમનોરથમ્ ।
હિત્વા મયિ સમાધત્સ્વ મનઃ મદ્ભાવભાવિતમ્ ॥ ૨૮ ॥
સ્ત્રીણાં સ્ત્રીસઙ્ગિનાં સઙ્ગં ત્યક્ત્વા દૂરતઃ આત્મવાન્ ।
ક્ષેમે વિવિક્તઃ આસીનઃ ચિન્તયેત્ મામ્ અતન્દ્રિતઃ ॥ ૨૯ ॥
ન તથા અસ્ય ભવેત્ ક્લેશઃ બન્ધઃ ચ અન્યપ્રસઙ્ગતઃ ।
યોષિત્ સઙ્ગાત્ યથા પુંસઃ યથા તત્ સઙ્ગિસઙ્ગતઃ ॥ ૩૦ ॥
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
યથા ત્વામ્ અરવિન્દાક્ષ યાદૃશં વા યદાત્મકમ્ ।
ધ્યાયેત્ મુમુક્ષુઃ એતત્ મે ધ્યાનં મે વક્તુમ્ અર્હસિ ॥ ૩૧ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
સમઃ આસનઃ આસીનઃ સમકાયઃ યથાસુખમ્ ।
હસ્તૌ ઉત્સઙ્ગઃ આધાય સ્વનાસાગ્રકૃત ઈક્ષણઃ । ૩૨ ॥
પ્રાણસ્ય શોધયેત્ માર્ગં પૂરકુમ્ભકરેચકૈઃ ।
વિપર્યયેણ અપિ શનૈઃ અભ્યસેત્ નિર્જિતેન્દ્રિયઃ ॥ ૩૩ ॥
હૃદિ અવિચ્છિન્નમ્ ઓઙ્કારં ઘણ્ટાનાદં બિસોર્ણવત્ ।
પ્રાણેન ઉદીર્ય તત્ર અથ પુનઃ સંવેશયેત્ સ્વરમ્ ॥ ૩૪ ॥
એવં પ્રણવસંયુક્તં પ્રાણમ્ એવ સમભ્યસેત્ ।
દશકૃત્વઃ ત્રિષવણં માસાત્ અર્વાક્ જિત અનિલઃ ॥ ૩૫ ॥
હૃત્પુણ્ડરીકમ્ અન્તસ્થમ્ ઊર્ધ્વનાલમ્ અધોમુખમ્ ।
ધ્યાત્વા ઊર્ધ્વમુખમ્ ઉન્નિદ્રમ્ અષ્ટપત્રં સકર્ણિકમ્ ॥ ૩૬ ॥
કર્ણિકાયાં ન્યસેત્ સૂર્યસોમાગ્નીન્ ઉત્તરોત્તરમ્ ।
વહ્નિમધ્યે સ્મરેત્ રૂપં મમ એતત્ ધ્યાનમઙ્ગલમ્ ॥ ૩૭ ॥
સમં પ્રશાન્તં સુમુખં દીર્ઘચારુચતુર્ભુજમ્ ।
સુચારુસુન્દરગ્રીવં સુકપોલં શુચિસ્મિતમ્ ॥ ૩૮ ॥
સમાન કર્ણ વિન્યસ્ત સ્ફુરન્ મકર કુણ્ડલમ્ ।
હેમ અમ્બરં ઘનશ્યામં શ્રીવત્સ શ્રીનિકેતનમ્ ॥ ૩૯ ॥
શઙ્ખ ચક્ર ગદા પદ્મ વનમાલા વિભૂષિતમ્ ।
નૂપુરૈઃ વિલસત્ પાદં કૌસ્તુભ પ્રભયા યુતમ્ ॥ ૪૦ ॥
દ્યુમત્ કિરીટ કટક કટિસૂત્ર અઙ્ગદ અયુતમ્ ।
સર્વાઙ્ગ સુન્દરં હૃદ્યં પ્રસાદ સુમુખ ઈક્ષણમ્ ॥ ૪૧ ॥
સુકુમારમ્ અભિધ્યાયેત્ સર્વાઙ્ગેષુ મનઃ દધત્ ।
ઇન્દ્રિયાણિ ઇન્દ્રિયેભ્યઃ મનસા આકૃષ્ય તત્ મનઃ ।
બુદ્ધ્યા સારથિના ધીરઃ પ્રણયેત્ મયિ સર્વતઃ ॥ ૪૨ ॥
તત્ સર્વ વ્યાપકં ચિત્તમ્ આકૃષ્ય એકત્ર ધારયેત્ ।
ન અન્યાનિ ચિન્તયેત્ ભૂયઃ સુસ્મિતં ભાવયેત્ મુખમ્ ॥ ૪૩ ॥
તત્ર લબ્ધપદં ચિત્તમ્ આકૃષ્ય વ્યોમ્નિ ધારયેત્ ।
તત્ ચ ત્યક્ત્વા મદારોહઃ ન કિઞ્ચિત્ અપિ ચિન્તયેત્ ॥ ૪૪ ॥
એવં સમાહિતમતિઃ મામ્ એવ આત્માનમ્ આત્મનિ ।
વિચષ્ટે મયિ સર્વાત્મત્ જ્યોતિઃ જ્યોતિષિ સંયુતમ્ ॥ ૪૫ ॥
ધ્યાનેન ઇત્થં સુતીવ્રેણ યુઞ્જતઃ યોગિનઃ મનઃ ।
સંયાસ્યતિ આશુ નિર્વાણં દ્રવ્ય જ્ઞાન ક્રિયા ભ્રમઃ ॥ ૪૬ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
ભક્તિરહસ્યાવધારણયોગો નામ ચતુર્દશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૪ ॥
અથ પઞ્ચદશોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
જિતેન્દ્રિયસ્ય યુક્તસ્ય જિતશ્વાસસ્ય યોગિનઃ
મયિ ધારયતઃ ચેતઃ ઉપતિષ્ઠન્તિ સિદ્ધયઃ ॥ ૧ ॥
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
કયા ધારણયા કાસ્વિત્ કથંસ્વિત્ સિદ્ધિઃ અચ્યુત ।
કતિ વા સિદ્ધયઃ બ્રૂહિ યોગિનાં સિદ્ધિદઃ ભવાન્ ॥ ૨ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
સિદ્ધયઃ અષ્ટાદશ પ્રોક્તા ધારણાયોગપારગૈઃ ।
તાસામ્ અષ્ટૌ મત્ પ્રધાનાઃ દશઃ એવ ગુણહેતવઃ ॥ ૩ ॥
અણિમા મહિમા મૂર્તેઃ લઘિમા પ્રાપ્તિઃ ઇન્દ્રિયૈઃ ।
પ્રાકામ્યં શ્રુતદૃષ્ટેષુ શક્તિપ્રેરણમ્ ઈશિતા ॥ ૪ ॥
ગુણેષુ અસઙ્ગઃ વશિતા યત્ કામઃ તત્ અવસ્યતિ ।
એતાઃ મે સિદ્ધયઃ સૌમ્ય અષ્ટૌ ઉત્પત્તિકાઃ મતાઃ ॥ ૫ ॥
અનૂર્મિમત્ત્વં દેહે અસ્મિન્ દૂરશ્રવણદર્શનમ્ ।
મનોજવઃ કામરૂપં પરકાયપ્રવેશનમ્ ॥ ૬ ॥
સ્વચ્છન્દમૃત્યુઃ દેવાનાં સહક્રીડાનુદર્શનમ્ ।
યથાસઙ્કલ્પસંસિદ્ધિઃ આજ્ઞાપ્રતિહતા ગતિઃ ॥ ૭ ॥
ત્રિકાલજ્ઞત્વમ્ અદ્વન્દ્વં પરચિત્તાદિ અભિજ્ઞતા ।
અગ્નિ અર્ક અમ્બુ વિષ આદીનાં પ્રતિષ્ટમ્ભઃ અપરાજયઃ ॥ ૮ ॥
એતાઃ ચ ઉદ્દેશતઃ પ્રોક્તા યોગધારણસિદ્ધયઃ ।
યયા ધારણયા યા સ્યાત્ યથા વા સ્યાત્ નિબોધ મે ॥ ૯ ॥
ભૂતસૂક્ષ્મ આત્મનિ મયિ તન્માત્રં ધારયેત્ મનઃ ।
અણિમાનમ્ અવાપ્નોતિ તન્માત્ર ઉપાસકઃ મમ ॥ ૧૦ ॥
મહતિ આત્મન્ મયિ પરે યથાસંસ્થં મનઃ દધત્ ।
મહિમાનમ્ અવાપ્નોતિ ભૂતાનાં ચ પૃથક્ પૃથક્ ॥ ૧૧ ॥
પરમાણુમયે ચિત્તં ભૂતાનાં મયિ રઞ્જયન્ ।
કાલસૂક્ષ્માત્મતાં યોગી લઘિમાનમ્ અવાપ્નુયાત્ ॥ ૧૨ ॥
ધારયન્ મયિ અહંતત્ત્વે મનઃ વૈકારિકે અખિલમ્ ।
સર્વેન્દ્રિયાણામ્ આત્મત્વં પ્રાપ્તિં પ્રાપ્નોતિ મન્મનાઃ ॥ ૧૩ ॥
મહતિ આત્મનિ યઃ સૂત્રે ધારયેત્ મયિ માનસમ્ ।
પ્રાકામ્યં પારમેષ્ઠ્યં મે વિન્દતે અવ્યક્તજન્મનઃ ॥ ૧૪ ॥
વિષ્ણૌ ત્ર્યધિ ઈશ્વરે ચિત્તં ધારયેત્ કાલવિગ્રહે ।
સઃ ઈશિત્વમ્ અવાપ્નોતિ ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞચોદનામ્ ॥ ૧૫ ॥
નારાયણે તુરીયાખ્યે ભગવત્ શબ્દશબ્દિતે ।
મનઃ મયિ આદધત્ યોગી મત્ ધર્માઃ વહિતામ્ ઇયાત્ ॥ ૧૬ ॥
નિર્ગુણે બ્રહ્મણિ મયિ ધારયન્ વિશદં મનઃ ।
પરમાનન્દમ્ આપ્નોતિ યત્ર કામઃ અવસીયતે ॥ ૧૭ ॥
શ્વેતદીપપતૌ ચિત્તં શુદ્ધે ધર્મમયે મયિ ।
ધારયન્ શ્વેતતાં યાતિ ષડૂર્મિરહિતઃ નરઃ ॥ ૧૮ ॥
મયિ આકાશ આત્મનિ પ્રાણે મનસા ઘોષમ્ ઉદ્વહન્ ।
તત્ર ઉપલબ્ધા ભૂતાનાં હંસઃ વાચઃ શ્રુણોતિ અસૌ ॥ ૧૯ ॥
ચક્ષુઃ ત્વષ્ટરિ સંયોજ્ય ત્વષ્ટારમ્ અપિ ચક્ષુષિ ।
માં તત્ર મનસા ધ્યાયન્ વિશ્વં પશ્યતિ સૂક્ષ્મદૃક્ ॥ ૨૦ ॥
મનઃ મયિ સુસંયોજ્ય દેહં તદનુ વાયુના ।
મદ્ધારણ અનુભાવેન તત્ર આત્મા યત્ર વૈ મનઃ ॥ ૨૧ ॥
યદા મનઃ ઉપાદાય યત્ યત્ રૂપં બુભૂષતિ ।
તત્ તત્ ભવેત્ મનોરૂપં મદ્યોગબલમ્ આશ્રયઃ ॥ ૨૨ ॥
પરકાયં વિશન્ સિદ્ધઃ આત્માનં તત્ર ભાવયેત્ ।
પિણ્ડં હિત્વા વિશેત્ પ્રાણઃ વાયુભૂતઃ ષડઙ્ઘ્રિવત્ ॥ ૨૩ ॥
પાર્ષ્ણ્યા આપીડ્ય ગુદં પ્રાણં હૃત્ ઉરઃ કણ્ઠ મૂર્ધસુ ।
આરોપ્ય બ્રહ્મરન્ધ્રેણ બ્રહ્મ નીત્વા ઉત્સૃજેત્ તનુમ્ ॥ ૨૪ ॥
વિહરિષ્યન્ સુરાક્રીડે મત્સ્થં સત્ત્વં વિભાવયેત્ ।
વિમાનેન ઉપતિષ્ઠન્તિ સત્ત્વવૃત્તીઃ સુરસ્ત્રિયઃ ॥ ૨૫ ॥
યથા સઙ્કલ્પયેત્ બુદ્ધ્યા યદા વા મત્પરઃ પુમાન્ ।
મયિ સત્યે મનઃ યુઞ્જન્ તથા તત્ સમુપાશ્નુતે ॥ ૨૬ ॥
યઃ વૈ મદ્ભાવમ્ આપન્નઃ ઈશિતુઃ વશિતુઃ પુમાન્ ।
કુતશ્ચિત્ ન વિહન્યેત તસ્ય ચ આજ્ઞા યથા મમ ॥ ૨૭ ॥
મદ્ભક્ત્યા શુદ્ધસત્ત્વસ્ય યોગિનઃ ધારણાવિદઃ ।
તસ્ય ત્રૈકાલિકી બુદ્ધિઃ જન્મ મૃત્યુ ઉપબૃંહિતા ॥ ૨૮ ॥
અગ્નિ આદિભિઃ ન હન્યેત મુનેઃ યોગમ્ અયં વપુઃ ।
મદ્યોગશ્રાન્તચિત્તસ્ય યાદસામ્ ઉદકં યથા ॥ ૨૯ ॥
મદ્વિભૂતિઃ અભિધ્યાયન્ શ્રીવત્સ અસ્ત્રબિભૂષિતાઃ ।
ધ્વજાતપત્રવ્યજનૈઃ સઃ ભવેત્ અપરાજિતઃ ॥ ૩૦ ॥
ઉપાસકસ્ય મામ્ એવં યોગધારણયા મુનેઃ ।
સિદ્ધયઃ પૂર્વકથિતાઃ ઉપતિષ્ઠન્તિ અશેષતઃ ॥ ૩૧ ॥
જિતેન્દ્રિયસ્ય દાન્તસ્ય જિતશ્વાસ આત્મનઃ મુનેઃ ।
મદ્ધારણાં ધારયતઃ કા સા સિદ્ધિઃ સુદુર્લભા ॥ ૩૨ ॥
અન્તરાયાન્ વદન્તિ એતાઃ યુઞ્જતઃ યોગમ્ ઉત્તમમ્ ।
મયા સમ્પદ્યમાનસ્ય કાલક્ષેપણહેતવઃ ॥ ૩૩ ॥
જન્મ ઓષધિ તપો મન્ત્રૈઃ યાવતીઃ ઇહ સિદ્ધયઃ ।
યોગેન આપ્નોતિ તાઃ સર્વાઃ ન અન્યૈઃ યોગગતિં વ્રજેત્ ॥ ૩૪ ॥
સર્વાસામ્ અપિ સિદ્ધીનાં હેતુઃ પતિઃ અહં પ્રભુઃ ।
અહં યોગસ્ય સાઙ્ખ્યસ્ય ધર્મસ્ય બ્રહ્મવાદિનામ્ ॥ ૩૫ ॥
અહમ્ આત્મા અન્તરઃ બાહ્યઃ અનાવૃતઃ સર્વદેહિનામ્ ।
યથા ભૂતાનિ ભૂતેષુ બહિઃ અન્તઃ સ્વયં તથા ॥ ૩૬ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
સિદ્ધનિરૂપણયોગો નામ પઞ્ચદશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૫ ॥
અથ ષોડશોઽધ્યાયઃ ।
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
ત્વં બ્રહ્મ પરમં સાક્ષાત્ અનાદિ અનન્તમ્ અપાવૃતમ્ ।
સર્વેષામ્ અપિ ભાવાનાં ત્રાણસ્થિતિ અપ્યય ઉદ્ભવઃ ॥ ૧ ॥
ઉચ્ચાવચેષુ ભૂતેષુ દુર્જ્ઞેયમ્ અકૃત આત્મભિઃ ।
ઉપાસતે ત્વાં ભગવન્ યાથાતથ્યેન બ્રાહ્મણાઃ ॥ ૨ ॥
યેષુ યેષુ ચ ભાવેષુ ભક્ત્યા ત્વાં પરમર્ષયઃ ।
ઉપાસીનાઃ પ્રપદ્યન્તે સંસિદ્ધિં તત્ વદસ્વ મે ॥ ૩ ॥
ગૂઢઃ ચરસિ ભૂતાત્મા ભૂતાનાં ભૂતભાવન ।
ન ત્વાં પશ્યન્તિ ભૂતાનિ પશ્યન્તં મોહિતાનિ તે ॥ ૪ ॥
યાઃ કાઃ ચ ભૂમૌ દિવિ વૈ રસાયામ્
વિભૂતયઃ દિક્ષુ મહાવિભૂતે ।
તાઃ મહ્યમ્ આખ્યાહિ અનુભાવિતાઃ તે
નમામિ તે તીર્થ પદ અઙ્ઘ્રિપદ્મમ્ ॥ ૫ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
એવમ્ એતત્ અહં પૃષ્ટઃ પ્રશ્નં પ્રશ્નવિદાં વર ।
યુયુત્સુના વિનશને સપત્નૈઃ અર્જુનેન વૈ ॥ ૬ ॥
જ્ઞાત્વા જ્ઞાતિવધં ગર્હ્યમ્ અધર્મં રાજ્યહેતુકમ્ ।
તતઃ નિવૃત્તઃ હન્તા અહં હતઃ અયમ્ ઇતિ લૌકિકઃ ॥ ૭ ॥
સઃ તદા પુરુષવ્યાઘ્રઃ યુક્ત્યા મે પ્રતિબોધિતઃ ।
અભ્યભાષત મામ્ એવં યથા ત્વં રણમૂર્ધનિ ॥ ૮ ॥
અહમ્ આત્મા ઉદ્ધવ આમીષાં ભૂતાનાં સુહૃત્ ઈશ્વરઃ ।
અહં સર્વાણિ ભૂતાનિ તેષાં સ્થિતિ ઉદ્ભવ અપ્યયઃ ॥ ૯ ॥
અહં ગતિઃ ગતિમતાં કાલઃ કલયતામ્ અહમ્ ।
ગુણાનાં ચ અપિ અહં સામ્યં ગુણિન્યા ઉત્પત્તિકઃ ગુણઃ ॥ ૧૦ ॥
ગુણિનામ્ અપિ અહં સૂત્રં મહતાં ચ મહાન્ અહમ્ ।
સૂક્ષ્માણામ્ અપિ અહં જીવઃ દુર્જયાનામ્ અહં મનઃ ॥ ૧૧ ॥
હિરણ્યગર્ભઃ વેદાનાં મન્ત્રાણાં પ્રણવઃ ત્રિવૃત્ ।
અક્ષરાણામ્ અકારઃ અસ્મિ પદાનિ છન્દસામ્ અહમ્ ॥ ૧૨ ॥
ઇન્દ્રઃ અહં સર્વદેવાનાં વસૂનામસ્મિ હવ્યવાટ્ ।
આદિત્યાનામ્ અહં વિષ્ણૂ રુદ્રાણાં નીલલોહિતઃ ॥ ૧૩ ॥
બ્રહ્મર્ષીણાં ભૃગુઃ અહં રાજર્ષીણામ્ અહં મનુઃ ।
દેવર્ષિણાં નારદઃ અહં હવિર્ધાનિ અસ્મિ ધેનુષુ ॥ ૧૪ ॥
સિદ્ધેશ્વરાણાં કપિલઃ સુપર્ણઃ અહં પતત્રિણામ્ ।
પ્રજાપતીનાં દક્ષઃ અહં પિતૄણામ્ અહમ્ અર્યમા ॥ ૧૫ ॥
માં વિદ્ધિ ઉદ્ધવ દૈત્યાનાં પ્રહ્લાદમ્ અસુરેશ્વરમ્ ।
સોમં નક્ષત્ર ઓષધીનાં ધનેશં યક્ષરક્ષસામ્ ॥ ૧૬ ॥
ઐરાવતં ગજેન્દ્રાણાં યાદસાં વરુણં પ્રભુમ્ ।
તપતાં દ્યુમતાં સૂર્યં મનુષ્યાણાં ચ ભૂપતિમ્ ॥ ૧૭ ॥
ઉચ્ચૈઃશ્રવાઃ તુરઙ્ગાણાં ધાતૂનામ્ અસ્મિ કાઞ્ચનમ્ ।
યમઃ સંયમતાં ચ અહં સર્પાણામ્ અસ્મિ વાસુકિઃ ॥ ૧૮ ॥
નાગેન્દ્રાણાં અનન્તઃ અહં મૃગેન્દ્રઃ શૃઙ્ગિદંષ્ટ્રિણામ્ ।
આશ્રમાણામ્ અહં તુર્યઃ વર્ણાનાં પ્રથમઃ અનઘ ॥ ૧૯ ॥
તીર્થાનાં સ્રોતસાં ગઙ્ગા સમુદ્રઃ સરસામ્ અહમ્ ।
આયુધાનાં ધનુઃ અહં ત્રિપુરઘ્નઃ ધનુષ્મતામ્ ॥ ૨૦ ॥
ધિષ્ણ્યાનામ્ અસ્મિ અહં મેરુઃ ગહનાનાં હિમાલયઃ ।
વનસ્પતીનામ્ અશ્વત્થઃ ઓષધીનામ્ અહં યવઃ ॥ ૨૧ ॥
પુરોધસાં વસિષ્ઠઃ અહં બ્રહ્મિષ્ઠાનાં બૃહસ્પતિઃ ।
સ્કન્દઃ અહં સર્વસેનાન્યામ્ અગ્રણ્યાં ભગવાન્ અજઃ ॥ ૨૨ ॥
યજ્ઞાનાં બ્રહ્મયજ્ઞઃ અહં વ્રતાનામ્ અવિહિંસનમ્ ।
વાયુ અગ્નિ અર્ક અમ્બુ વાક્ આત્મા શુચીનામ્ અપિ અહં શુચિઃ ॥ ૨૩ ॥
યોગાનામ્ આત્મસંરોધઃ મન્ત્રઃ અસ્મિ વિજિગીષતામ્ ।
આન્વીક્ષિકી કૌશલાનાં વિકલ્પઃ ખ્યાતિવાદિનામ્ ॥ ૨૪ ॥
સ્ત્રીણાં તુ શતરૂપા અહં પુંસાં સ્વાયંભુવઃ મનુઃ ।
નારાયણઃ મુનીનાં ચ કુમારઃ બ્રહ્મચારિણામ્ ॥ ૨૫ ॥
ધર્માણામ્ અસ્મિ સંન્યાસઃ ક્ષેમાણામ્ અબહિઃ મતિઃ ।
ગુહ્યાનાં સૂનૃતં મૌનં મિથુનાનામ્ અજઃ તુ અહમ્ ॥ ૨૬ ॥
સંવત્સરઃ અસ્મિ અનિમિષામ્ ઋતૂનાં મધુમાધવૌ ।
માસાનાં માર્ગશીર્ષઃ અહં નક્ષત્રાણાં તથા અભિજિત્
॥ ૨૭ ॥
અહં યુગાનાં ચ કૃતં ધીરાણાં દેવલઃ અસિતઃ ।
દ્વૈપાયનઃ અસ્મિ વ્યાસાનાં કવીનાં કાવ્યઃ આત્મવાન્ ॥ ૨૮ ॥
વાસુદેવઃ ભગવતાં ત્વં ભાગવતેષુ અહમ્ ।
કિમ્પુરુષાણાં હનુમાન્ વિદ્યાઘ્રાણાં સુદર્શનઃ ॥ ૨૯ ॥
રત્નાનાં પદ્મરાગઃ અસ્મિ પદ્મકોશઃ સુપેશસામ્ ।
કુશઃ અસ્મિ દર્ભજાતીનાં ગવ્યમ્ આજ્યં હવિષ્ષુ અહમ્ ॥
૩૦ ॥
વ્યવસાયિનામ્ અહં લક્ષ્મીઃ કિતવાનાં છલગ્રહઃ ।
તિતિક્ષા અસ્મિ તિતિક્ષણાં સત્ત્વં સત્ત્વવતામ્ અહમ્ ॥ ૩૧ ॥
ઓજઃ સહોબલવતાં કર્મ અહં વિદ્ધિ સાત્ત્વતામ્ ।
સાત્ત્વતાં નવમૂર્તીનામ્ આદિમૂર્તિઃ અહં પરા ॥ ૩૨ ॥
વિશ્વાવસુઃ પૂર્વચિત્તિઃ ગન્ધર્વ અપ્સરસામ્ અહમ્ ।
ભૂધરાણામ્ અહં સ્થૈર્યં ગન્ધમાત્રમ્ અહં ભુવઃ ॥ ૩૩ ॥
અપાં રસઃ ચ પરમઃ તેજિષ્ઠાનાં વિભાવસુઃ ।
પ્રભા સૂર્ય ઇન્દુ તારાણાં શબ્દઃ અહં નભસઃ પરઃ ॥ ૩૪ ॥
બ્રહ્મણ્યાનાં બલિઃ અહં વિરાણામ્ અહમ્ અર્જુનઃ ।
ભૂતાનાં સ્થિતિઃ ઉત્પત્તિઃ અહં વૈ પ્રતિસઙ્ક્રમઃ ॥ ૩૫ ॥
ગતિ ઉક્તિ ઉત્સર્ગ ઉપાદાનમ્ આનન્દ સ્પર્શ લક્ષણમ્ ।
આસ્વાદ શ્રુતિ અવઘ્રાણમ્ અહં સર્વેન્દ્રિય ઇન્દ્રિયમ્ ॥ ૩૬ ॥
પૃથિવી વાયુઃ આકાશઃ આપઃ જ્યોતિઃ અહં મહાન્ ।
વિકારઃ પુરુષઃ અવ્યક્તં રજઃ સત્ત્વં તમઃ પરમ્ ।
અહમ્ એતત્ પ્રસઙ્ખ્યાનં જ્ઞાનં સત્ત્વવિનિશ્ચયઃ ॥ ૩૭ ॥
મયા ઈશ્વરેણ જીવેન ગુણેન ગુણિના વિના ।
સર્વાત્મના અપિ સર્વેણ ન ભાવઃ વિદ્યતે ક્વચિત્ ॥ ૩૮ ॥
સઙ્ખ્યાનં પરમાણૂનાં કાલેન ક્રિયતે મયા ।
ન તથા મે વિભૂતીનાં સૃજતઃ અણ્ડાનિ કોટિશઃ ॥ ૩૯ ॥
તેજઃ શ્રીઃ કીર્તિઃ ઐશ્વર્યં હ્રીઃ ત્યાગઃ સૌભગં ભગઃ ।
વીર્યં તિતિક્ષા વિજ્ઞાનં યત્ર યત્ર સ મે અંશકઃ ॥ ૪૦ ॥
એતાઃ તે કીર્તિતાઃ સર્વાઃ સંક્ષેપેણ વિભૂતયઃ ।
મનોવિકારાઃ એવ એતે યથા વાચા અભિધીયતે ॥ ૪૧ ॥
વાચં યચ્છ મનઃ યચ્છ પ્રાણાનિ યચ્છ ઇન્દ્રિયાણિ ચ ।
આત્માનમ્ આત્મના યચ્છ ન ભૂયઃ કલ્પસે અધ્વને ॥ ૪૨ ॥
યઃ વૈ વાક્ મનસિ સમ્યક્ અસંયચ્છન્ ધિયા યતિઃ ।
તસ્ય વ્રતં તપઃ દાનં સ્રવત્યામઘટામ્બુવત્ ॥ ૪૩ ॥
તસ્માત્ મનઃ વચઃ પ્રાણાન્ નિયચ્છેત્ મત્ પરાયણઃ ।
મત્ ભક્તિ યુક્તયા બુદ્ધ્યા તતઃ પરિસમાપ્યતે ॥ ૪૪ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
વિભૂતિયોગો નામ ષોડશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૬ ॥
અથ સપ્તદશોઽધ્યાયઃ ।
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
યઃ ત્વયા અભિતઃ પૂર્વં ધર્મઃ ત્વત્ ભક્તિલક્ષણઃ ।
વર્ણાશ્રમ આચારવતાં સર્વેષાં દ્વિપદામ્ અપિ ॥ ૧ ॥
યથા અનુષ્ઠીયમાનેન ત્વયિ ભક્તિઃ નૃણાં ભવેત્ ।
સ્વધર્મેણ અરવિન્દાક્ષ તત્ સમાખ્યાતુમ્ અર્હસિ ॥ ૨ ॥
પુરા કિલ મહાબાહો ધર્મં પરમકં પ્રભો ।
યત્ તેન હંસરૂપેણ બ્રહ્મણે અભ્યાત્થ માધવ ॥ ૩ ॥
સઃ ઇદાનીં સુમહતા કાલેન અમિત્રકર્શન ।
ન પ્રાયઃ ભવિતા મર્ત્યલોકે પ્રાક્ અનુશાસિતઃ ॥ ૪ ॥
વક્તા કર્તા અવિતા ન અન્યઃ ધર્મસ્ય અચ્યુત તે ભુવિ ।
સભાયામ્ અપિ વૈરિઞ્ચ્યાં યત્ર મૂર્તિધરાઃ કલાઃ ॥ ૫ ॥
કર્ત્રા અવિત્રા પ્રવક્ત્રા ચ ભવતા મધુસૂદન ।
ત્યક્તે મહીતલે દેવ વિનષ્ટં કઃ પ્રવક્ષ્યતિ ॥ ૬ ॥
તત્ત્વં નઃ સર્વધર્મજ્ઞ ધર્મઃ ત્વત્ ભક્તિલક્ષણઃ ।
યથા યસ્ય વિધીયેત તથા વર્ણય મે પ્રભો ॥ ૭ ॥
શ્રીશુકઃ ઉવાચ ।
ઇત્થં સ્વભૃત્યમુખ્યેન પૃષ્ટઃ સઃ ભગવાન્ હરિઃ ।
પ્રીતઃ ક્ષેમાય મર્ત્યાનાં ધર્માન્ આહ સનાતનાન્ ॥ ૮ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
ધર્મ્યઃ એષ તવ પ્રશ્નઃ નૈઃશ્રેયસકરઃ નૃણામ્ ।
વર્ણાશ્રમ આચારવતાં તમ્ ઉદ્ધવ નિબોધ મે ॥ ૯ ॥
આદૌ કૃતયુગે વર્ણઃ નૃણાં હંસઃ ઇતિ સ્મૃતઃ ।
કૃતકૃત્યાઃ પ્રજાઃ જાત્યાઃ તસ્માત્ કૃતયુગં વિદુઃ ॥ ૧૦ ॥
વેદઃ પ્રણવઃ એવ અગ્રે ધર્મઃ અહં વૃષરૂપધૃક્ ।
ઉપાસતે તપોનિષ્ઠાં હંસં માં મુક્તકિલ્બિષાઃ ॥ ૧૧ ॥
ત્રેતામુખે મહાભાગ પ્રાણાત્ મે હૃદયાત્ ત્રયી ।
વિદ્યા પ્રાદુઃ અભૂત્ તસ્યાઃ અહમ્ આસં ત્રિવૃન્મખઃ ॥ ૧૨ ॥
વિપ્ર ક્ષત્રિય વિટ્ શૂદ્રાઃ મુખ બાહુ ઉરુ પાદજાઃ ।
વૈરાજાત્ પુરુષાત્ જાતાઃ યઃ આત્માચારલક્ષણાઃ ॥ ૧૩ ॥
ગૃહાશ્રમઃ જઘનતઃ બ્રહ્મચર્યં હૃદઃ મમ ।
વક્ષઃસ્થાનાત્ વને વાસઃ ન્યાસઃ શીર્ષણિ સંસ્થિતઃ ॥ ૧૪ ॥
વર્ણાનામ્ આશ્રમાણાં ચ જન્મભૂમિ અનુસારિણીઃ ।
આસન્ પ્રકૃતયઃ નૄણાં નીચૈઃ નીચ ઉત્તમ ઉત્તમાઃ ॥ ૧૫ ॥
શમઃ દમઃ તપઃ શૌચં સન્તોષઃ ક્ષાન્તિઃ આર્જવમ્ ।
મદ્ભક્તિઃ ચ દયા સત્યં બ્રહ્મપ્રકૃતયઃ તુ ઇમાઃ ॥ ૧૬ ॥
તેજઃ બલં ધૃતિઃ શૌર્યં તિતિક્ષા ઔદાર્યમ્ ઉદ્યમઃ ।
સ્થૈર્યં બ્રહ્મણિ અત ઐશ્વર્યં ક્ષત્રપ્રકૃતયઃ તુ ઇમાઃ ॥
૧૭ ॥
આસ્તિક્યં દાનનિષ્ઠા ચ અદમ્ભઃ બ્રહ્મસેવનમ્ ।
અતુષ્ટિઃ અર્થ ઉપચયૈઃ વૈશ્યપ્રકૃતયઃ તુ ઇમાઃ ॥ ૧૮ ॥
શુશ્રૂષણં દ્વિજગવાં દેવાનાં ચ અપિ અમાયયા ।
તત્ર લબ્ધેન સન્તોષઃ શૂદ્રપ્રકૃતયઃ તુ ઇમાઃ ॥ ૧૯ ॥
અશૌચમ્ અનૃતં સ્તેયં નાસ્તિક્યં શુષ્કવિગ્રહઃ ।
કામઃ ક્રોધઃ ચ તર્ષઃ ચ સ્વભાવઃ અન્તેવસાયિનામ્ ॥ ૨૦ ॥
અહિંસા સત્યમ્ અસ્તેયમ્ અકામક્રોધલોભતા ।
ભૂતપ્રિયહિતેહા ચ ધર્મઃ અયં સાર્વવર્ણિકઃ ॥ ૨૧ ॥
દ્વિતીયં પ્રાપ્ય અનુપૂર્વ્યાત્ જન્મ ઉપનયનં દ્વિજઃ ।
વસન્ ગુરુકુલે દાન્તઃ બ્રહ્મ અધીયીત ચ આહુતઃ ॥ ૨૨ ॥
મેખલા અજિન દણ્ડ અક્ષ બ્રહ્મસૂત્ર કમણ્ડલૂન્ ।
જટિલઃ અધૌતદદ્વાસઃ અરક્તપીઠઃ કુશાન્ દધત્ ॥ ૨૩ ॥
સ્નાન ભોજન હોમેષુ જપ ઉચ્ચારે ચ વાગ્યતઃ ।
ન ચ્છિન્દ્યાત્ નખ રોમાણિ કક્ષ ઉપસ્થગતાનિ અપિ ॥ ૨૪ ॥
રેતઃ ન અવરિકેત્ જાતુ બ્રહ્મવ્રતધરઃ સ્વયમ્ ।
અવકીર્ણે અવગાહ્ય અપ્સુ યતાસુઃ ત્રિપદીં જપેત્ ॥ ૨૫ ॥
અગ્નિ અર્ક આચાર્ય ગો વિપ્ર ગુરુ વૃદ્ધ સુરાન્ શુચિઃ ।
સમાહિતઃ ઉપાસીત સન્ધ્યે ચ યતવાક્ જપન્ ॥ ૨૬ ॥
આચાર્યં માં વિજાનીયાત્ ન અવમન્યેત કર્હિચિત્ ।
ન મર્ત્યબુદ્ધિ આસૂયેત સર્વદેવમયઃ ગુરુઃ ॥ ૨૭ ॥
સાયં પ્રાતઃ ઉપાનીય ભૈક્ષ્યં તસ્મૈ નિવેદયેત્ ।
યત્ ચ અન્યત્ અપિ અનુજ્ઞાતમ્ ઉપયુઞ્જીત સંયતઃ ॥ ૨૮ ॥
શુશ્રૂષમાણઃ આચાર્યં સદા ઉપાસીત નીચવત્ ।
યાન શય્યા આસન સ્થાનૈઃ ન અતિદૂરે કૃતાઞ્જલિઃ ॥ ૨૯ ॥
એવંવૃત્તઃ ગુરુકુલે વસેત્ ભોગવિવર્જિતઃ ।
વિદ્યા સમાપ્યતે યાવત્ બિભ્રત્ વ્રતમ્ અખણ્ડિતમ્ ॥ ૩૦ ॥
યદિ અસૌ છન્દસાં લોકમ્ આરોક્ષ્યન્ બ્રહ્મવિષ્ટપમ્ ।
ગુરવે વિન્યસેત્ દેહં સ્વાધ્યાયાર્થં વૃહત્ વ્રતઃ ॥ ૩૧ ॥
અગ્નૌ ગુરૌ આત્મનિ ચ સર્વભૂતેષુ માં પરમ્ ।
અપૃથક્ ધીઃ ઉપાસીત બ્રહ્મવર્ચસ્વી અકલ્મષઃ ॥ ૩૨ ॥
સ્ત્રીણાં નિરીક્ષણ સ્પર્શ સંલાપ ક્ષ્વેલન આદિકમ્ ।
પ્રાણિનઃ મિથુનીભૂતાન્ અગૃહસ્થઃ અગ્રતઃ ત્યજેત્ ॥ ૩૩ ॥
શૌચમ્ આચમનં સ્નાનં સન્ધ્યા ઉપાસનમ્ આર્જવમ્ ।
તીર્થસેવા જપઃ અસ્પૃશ્ય અભક્ષ્ય અસંભાષ્ય વર્જનમ્ ॥
૩૪ ॥
સર્વ આશ્રમ પ્રયુક્તઃ અયં નિયમઃ કુલનન્દન.
મદ્ભાવઃ સર્બભૂતેષુ મનોવાક્કાય સંયમઃ ॥ ૩૫ ॥
એવં બૃહત્ વ્રતધરઃ બ્રાહ્મણઃ અગ્નિઃ ઇવ જ્વલન્ ।
મદ્ભક્તઃ તીવ્રતપસા દગ્ધકર્મ આશયઃ અમલઃ ॥ ૩૬ ॥
અથ અનન્તરમ્ આવેક્ષ્યન્ યથા જિજ્ઞાસિત આગમઃ ।
ગુરવે દક્ષિણાં દત્ત્વા સ્નાયત્ ગુરુ અનુમોદિતઃ ॥ ૩૭ ॥
ગૃહં વનં વા ઉપવિશેત્ પ્રવ્રજેત્ વા દ્વિજ ઉત્તમઃ ।
આશ્રમાત્ આશ્રમં ગચ્છેત્ ન અન્યથા મત્પરઃ ચરેત્ ॥ ૩૮ ॥
ગૃહાર્થી સદૃશીં ભાર્યામ્ ઉદ્વહેત્ અજુગુપ્સિતામ્ ।
યવીયસીં તુ વયસા યાં સવર્ણામ્ અનુક્રમાત્ ॥ ૩૯ ॥
ઇજ્ય અધ્યયન દાનાનિ સર્વેષાં ચ દ્વિજન્મનામ્ ।
પ્રતિગ્રહઃ અધ્યાપનં ચ બ્રાહ્મણસ્ય એવ યાજનમ્ ॥ ૪૦ ॥
પ્રતિગ્રહં મન્યમાનઃ તપઃ તેજોયશોનુદમ્ ।
અન્યાભ્યામ્ એવ જીવેત શિલૈઃ વા દોષદૃક્ તયોઃ ॥ ૪૧ ॥
બ્રાહ્મણસ્ય હિ દેહઃ અયં ક્ષુદ્રકામાય ન ઇષ્યતે ।
કૃચ્છ્રાય તપસે ચ ઇહ પ્રેત્ય અનન્તસુખાય ચ ॥ ૪૨ ॥
શિલોઞ્છવૃત્ત્યા પરિતુષ્ટચિત્તઃ
ધર્મં મહાન્તં વિરજં જુષાણઃ ।
મયિ અર્પિતાત્મા ગૃહઃ એવ તિષ્ઠન્
ન અતિપ્રસક્તઃ સમુપૈતિ શાન્તિમ્ ॥ ૪૩ ॥
સમુદ્ધરન્તિ યે વિપ્રં સીદન્તં મત્પરાયણમ્ ।
તાન્ ઉદ્ધરિષ્યે ન ચિરાત્ આપદ્ભ્યઃ નૌઃ ઇવ અર્ણવાત્ ॥ ૪૪ ॥
સર્વાઃ સમુદ્ધરેત્ રાજા પિતા ઇવ વ્યસનાત્ પ્રજાઃ ।
આત્માનમ્ આત્મના ધીરઃ યથા ગજપતિઃ ગજાન્ ॥ ૪૫ ॥
એવંવિધઃ નરપતિઃ વિમાનેન અર્કવચસા ।
વિધૂય ઇહ અશુભં કૃત્સ્નમ્ ઇન્દ્રેણ સહ મોદતે ॥ ૪૬ ॥
સીદન્ વિપ્રઃ વણિક્ વૃત્ત્યા પણ્યૈઃ એવ આપદં તરેત્ ।
ખડ્ગેન વા આપદાક્રાન્તઃ ન શ્વવૃત્ત્યા કથઞ્ચન ॥ ૪૭ ॥
વૈશ્યવૃત્ત્યા તુ રાજન્ યઃ જીવેત્ મૃગયયા આપદિ ।
ચરેત્ વા વિપ્રરૂપેણ ન શ્વવૃત્ત્યા કથઞ્ચન ॥ ૪૮ ॥
શૂદ્રવૃત્તિં ભજેત્ વૈશ્યઃ શૂદ્રઃ કારુકટપ્રિયામ્ ।
કૃચ્છ્રાત્ મુક્તઃ ન ગર્હ્યેણ વૃત્તિં લિપ્સેત કર્મણા ॥ ૪૯ ॥
વેદ અધ્યાય સ્વધા સ્વાહા બલિ અન્ન આદ્યૈઃ યથા ઉદયમ્ ।
દેવર્ષિ પિતૃભૂતાનિ મદ્રૂપાણિ અન્વહં યજેત્ ॥ ૫૦ ॥
યદૃચ્છયા ઉપપન્નેન શુક્લેન ઉપાર્જિતેન વા ।
ધનેન અપીડયન્ ભૃત્યાન્ ન્યાયેન એવ આહરેત્ ક્રતૂન્ ॥ ૫૧ ॥
કુટુંબેષુ ન સજ્જેત ન પ્રમાદ્યેત્ કુટુંબિ અપિ ।
વિપશ્ચિત્ નશ્વરં પશ્યેત્ અદૃષ્ટમ્ અપિ દૃષ્ટવત્ ॥ ૫૨ ॥
પુત્ર દારા આપ્ત બન્ધૂનાં સઙ્ગમઃ પાન્થસઙ્ગમઃ ।
અનુદેહં વિયન્તિ એતે સ્વપ્નઃ નિદ્રાનુગઃ યથા ॥ ૫૩ ॥
ઇત્થં પરિમૃશન્ મુક્તઃ ગૃહેષુ અતિથિવત્ વસન્ ।
ન ગૃહૈઃ અનુબધ્યેત નિર્મમઃ નિરહઙ્કૃતઃ ॥ ૫૪ ॥
કર્મભિઃ ગૃહમ્ એધીયૈઃ ઇષ્ટ્વા મામ્ એવ ભક્તિમાન્ ।
તિષ્ઠેત્ વનં વા ઉપવિશેત્ પ્રજાવાન્ વા પરિવ્રજેત્ ॥ ૫૫ ॥
યઃ તુ આસક્તમ્ અતિઃ ગેહે પુત્ર વિત્તૈષણ આતુરઃ ।
સ્ત્રૈણઃ કૃપણધીઃ મૂઢઃ મમ અહમ્ ઇતિ બધ્યતે ॥ ૫૬ ॥
અહો મે પિતરૌ વૃદ્ધૌ ભાર્યા બાલાત્મજા આત્મજાઃ ।
અનાથાઃ મામ્ ઋતે દીનાઃ કથં જીવન્તિ દુઃખિતાઃ ॥ ૫૭ ॥
એવં ગૃહ આશય આક્ષિપ્ત હૃદયઃ મૂઢધીઃ અયમ્ ।
અતૃપ્તઃ તાન્ અનુધ્યાયન્ મૃતઃ અન્ધં વિશતે તમઃ ॥ ૫૮ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
બ્રહ્મચર્યગૃહસ્થકર્મધર્મનિરૂપણે સપ્તદશોઽધ્યાયઃ ॥
૧૭ ॥
અથ અષ્ટાદશોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
વનં વિવિક્ષુઃ પુત્રેષુ ભાર્યાં ન્યસ્ય સહ એવ વા ।
વનઃ એવ વસેત્ શાન્તઃ તૃતીયં ભાગમ્ આયુષઃ ॥ ૧ ॥
કન્દમૂલફલૈઃ વન્યૈઃ મેધ્યૈઃ વૃત્તિં પ્રકલ્પયેત્ ।
વસીત વલ્કલં વાસઃ તૃણપર્ણ અજિનાનિ ચ ॥ ૨ ॥
કેશરોમનખશ્મશ્રુમલાનિ બિભૃયાત્ અતઃ ।
ન ધાવેત્ અપ્સુ મજ્જેત ત્રિકાલં સ્થણ્ડિલેશયઃ ॥ ૩ ॥
ગ્રીષ્મે તપ્યેત પઞ્ચાગ્નીન્ વર્ષાસ્વાસારષાડ્ જલે ।
આકણ્ઠમગ્નઃ શિશિરઃ એવંવૃત્તઃ તપશ્ચરેત્ ॥ ૪ ॥
અગ્નિપક્વં સમશ્નીયાત્ કાલપક્વમ્ અથ અપિ વા ।
ઉલૂખલ અશ્મકુટ્ટઃ વા દન્ત ઉલૂખલઃ એવ વા ॥ ૫ ॥
સ્વયં સઞ્ચિનુયાત્ સર્વમ્ આત્મનઃ વૃત્તિકારણમ્ ।
દેશકાલબલ અભિજ્ઞઃ ન આદદીત અન્યદા આહૃતમ્ ॥ ૬ ॥
વન્યૈઃ ચરુપુરોડાશૈઃ નિર્વપેત્ કાલચોદિતાન્ ।
ન તુ શ્રૌતેન પશુના માં યજેત વનાશ્રમી ॥ ૭ ॥
અગ્નિહોત્રં ચ દર્શઃ ચ પૂર્ણમાસઃ ચ પૂર્વવત્ ।
ચાતુર્માસ્યાનિ ચ મુનેઃ આમ્નાતાનિ ચ નૈગમૈઃ ॥ ૮ ॥
એવં ચીર્ણેન તપસા મુનિઃ ધમનિસન્તતઃ ।
માં તપોમયમ્ આરાધ્ય ઋષિલોકાત્ ઉપૈતિ મામ્ ॥ ૯ ॥
યઃ તુ એતત્ કૃચ્છ્રતઃ ચીર્ણં તપઃ નિઃશ્રેયસં મહત્ ।
કામાય અલ્પીયસે યુઞ્જ્યાત્ વાલિશઃ કઃ અપરઃ તતઃ ॥ ૧૦ ॥
યદા અસૌ નિયમે અકલ્પઃ જરયા જાતવેપથુઃ ।
આત્મનિ અગ્નીન્ સમારોપ્ય મચ્ચિત્તઃ અગ્નિં સમાવિશેત્ ॥ ૧૧ ॥
યદા કર્મવિપાકેષુ લોકેષુ નિરય આત્મસુ ।
વિરાગઃ જાયતે સમ્યક્ ન્યસ્ત અગ્નિઃ પ્રવ્રજેત્ તતઃ ॥ ૧૨ ॥
ઇષ્ટ્વા યથા ઉપદેશં માં દત્ત્વા સર્વસ્વમ્ ઋત્વિજે ।
અગ્નીન્ સ્વપ્રાણઃ આવેશ્ય નિરપેક્ષઃ પરિવ્રજેત્ ॥ ૧૩ ॥
વિપ્રસ્ય વૈ સંન્યસતઃ દેવાઃ દારાદિરૂપિણઃ ।
વિઘ્નાન્ કુર્વન્તિ અયં હિ અસ્માન્ આક્રમ્ય સમિયાત્ પરમ્ ॥ ૧૪ ॥
બિભૃયાત્ ચેત્ મુનિઃ વાસઃ કૌપીન આચ્છાદનં પરમ્ ।
ત્યક્તં ન દણ્ડપાત્રાભ્યામ્ અન્યત્ કિઞ્ચિત્ અનાપદિ ॥ ૧૫ ॥
દૃષ્ટિપૂતં ન્યસેત્ પાદં વસ્ત્રપૂતં પિબેત્ જલમ્ ।
સત્યપૂતાં વદેત્ વાચં મનઃપૂતં સમાચરેત્ ॥ ૧૬ ॥
મૌન અનીહા અનિલ આયામાઃ દણ્ડાઃ વાક્ દેહ ચેતસામ્ ।
નહિ એતે યસ્ય સન્તિ અઙ્ગઃ વેણુભિઃ ન ભવેત્ યતિઃ ॥ ૧૭ ॥
ભિક્ષાં ચતુષુ વર્ણેષુ વિગર્હ્યાન્ વર્જયન્ ચરેત્ ।
સપ્તાગારાન્ અસંક્લૃપ્તાન્ તુષ્યેત્ લબ્ધેન તાવતા ॥ ૧૮ ॥
બહિઃ જલાશયં ગત્વા તત્ર ઉપસ્પૃશ્ય વાગ્યતઃ ।
વિભજ્ય પાવિતં શેષં ભુઞ્જીત અશેષમ્ આહૃતમ્ ॥ ૧૯ ॥
એકઃ ચરેત્ મહીમ્ એતાં નિઃસઙ્ગઃ સંયતેન્દ્રિયઃ ।
આત્મક્રીડઃ આત્મરતઃ આત્મવાન્ સમદર્શનઃ ॥ ૨૦ ॥
વિવિક્તક્ષેમશરણઃ મદ્ભાવવિમલાશયઃ ।
આત્માનં ચિન્તયેત્ એકમ્ અભેદેન મયા મુનિઃ ॥ ૨૧ ॥
અન્વીક્ષેત આત્મનઃ બન્ધં મોક્ષં ચ જ્ઞાનનિષ્ઠયા ।
બન્ધઃ ઇન્દ્રિયવિક્ષેપઃ મોક્ષઃ એષાં ચ સંયમઃ ॥ ૨૨ ॥
તસ્માત્ નિયમ્ય ષડ્વર્ગં મદ્ભાવેન ચરેત્ મુનિઃ ।
વિરક્તઃ ક્ષુલ્લકામેભ્યઃ લબ્ધ્વા આત્મનિ સુખં મહત્ ॥ ૨૩ ॥
પુરગ્રામવ્રજાન્ સાર્થાન્ ભિક્ષાર્થં પ્રવિશન્ ચરેત્ ।
પુણ્યદેશસરિત્ શૈલવન આશ્રમવતીં મહીમ્ ॥ ૨૪ ॥
વાનપ્રસ્થ આશ્રમ પદેષુ અભીક્ષ્ણં ભૈક્ષ્યમ્ આચરેત્ ।
સંસિધ્યત્યાશ્વસંમોહઃ શુદ્ધસત્ત્વઃ શિલાન્ધસા ॥ ૨૫ ॥
ન એતત્ વસ્તુતયા પશ્યેત્ દૃશ્યમાનં વિનશ્યતિ ।
અસક્તચિત્તઃ વિરમેત્ ઇહ અમુત્ર ચિકીર્ષિતાત્ ॥ ૨૬ ॥
યત્ એતત્ આત્મનિ જગત્ મનોવાક્પ્રાણસંહતમ્ ।
સર્વં માયા ઇતિ તર્કેણ સ્વસ્થઃ ત્યક્ત્વા ન તત્ સ્મરેત્ ॥ ૨૭ ॥
જ્ઞાનનિષ્ઠઃ વિરક્તઃ વા મદ્ભક્તઃ વા અનપેક્ષકઃ ।
સલિઙ્ગાન્ આશ્રમાં ત્યક્ત્વા ચરેત્ અવિધિગોચરઃ ॥ ૨૮ ॥
બુધઃ બાલકવત્ ક્રીડેત્ કુશલઃ જડવત્ ચરેત્ ।
વદેત્ ઉન્મત્તવત્ વિદ્વાન્ ગોચર્યાં નૈગમઃ ચરેત્ ॥ ૨૯ ॥
વેદવાદરતઃ ન સ્યાત્ ન પાખણ્ડી ન હૈતુકઃ ।
શુષ્કવાદવિવાદે ન કઞ્ચિત્ પક્ષં સમાશ્રયેત્ ॥ ૩૦ ॥
ન ઉદ્વિજેત જનાત્ ધીરઃ જનં ચ ઉદ્વેજયેત્ ન તુ ।
અતિવાદાન્ તિતિક્ષેત ન અવમન્યેત કઞ્ચન ।
દેહમ્ ઉદ્દિશ્ય પશુવત્ વૈરં કુર્યાત્ ન કેનચિત્ ॥ ૩૧ ॥
એકઃ એવ પરઃ હિ આત્મા ભૂતેષુ આત્મનિ અવસ્થિતઃ ।
યથા ઇન્દુઃ ઉદપાત્રેષુ ભૂતાનિ એકાત્મકાનિ ચ ॥ ૩૨ ॥
અલબ્ધ્વા ન વિષીદેત કાલે કાલે અશનં ક્વચિત્ ।
લબ્ધ્વા ન હૃષ્યેત્ ધૃતિમ્ આનુભયં દૈવતન્ત્રિતમ્ ॥ ૩૩ ॥
આહારાર્થં સમીહેત યુક્તં તત્ પ્રાણધારણમ્ ।
તત્ત્વં વિમૃશ્યતે તેન તત્ વિજ્ઞાય વિમુચ્યતે ॥ ૩૪ ॥
યત્ ઋચ્છયા ઉપપન્નાત્ અન્નમ્ અદ્યાત્ શ્રેષ્ઠમ્ ઉત અપરમ્ ।
તથા વાસઃ તથા શય્યાં પ્રાપ્તં પ્રાપ્તં ભજેત્ મુનિઃ ॥ ૩૫ ॥
શૌચમ્ આચમનં સ્નાનં ન તુ ચોદનયા ચરેત્ ।
અન્યાન્ ચ નિયમાન્ જ્ઞાની યથા અહં લીલયા ઈશ્વરઃ ॥ ૩૬ ॥
નહિ તસ્ય વિકલ્પાખ્યા યા ચ મદ્વીક્ષયા હતા ।
આદેહાન્તાત્ ક્વચિત્ ખ્યાતિઃ તતઃ સમ્પદ્યતે મયા ॥ ૩૭ ॥
દુઃખ ઉદર્કેષુ કામેષુ જાતનિર્વેદઃ આત્મવાન્ ।
અજિજ્ઞાસિત મદ્ધર્મઃ ગુરું મુનિમ્ ઉપાવ્રજેત્ ॥ ૩૮ ॥
તાવત્ પરિચરેત્ ભક્તઃ શ્રદ્ધાવાન્ અનસૂયકઃ ।
યાવત્ બ્રહ્મ વિજાનીયાત્ મામ્ એવ ગુરુમ્ આદૃતઃ ॥ ૩૯ ॥
યઃ તુ અસંયત ષડ્વર્ગઃ પ્રચણ્ડ ઇન્દ્રિય સારથિઃ ।
જ્ઞાન વૈરાગ્ય રહિતઃ ત્રિદણ્ડમ્ ઉપજીવતિ ॥ ૪૦ ॥
સુરાન્ આત્માનમ્ આત્મસ્થં નિહ્નુતે માં ચ ધર્મહા ।
અવિપક્વ કષાયઃ અસ્માત્ ઉષ્માત્ ચ વિહીયતે ॥ ૪૧ ॥
ભિક્ષોઃ ધર્મઃ શમઃ અહિંસા તપઃ ઈક્ષા વનૌકસઃ ।
ગૃહિણઃ ભૂતરક્ષ ઇજ્યાઃ દ્વિજસ્ય આચાર્યસેવનમ્ ॥ ૪૨ ॥
બ્રહ્મચર્યં તપઃ શૌચં સન્તોષઃ ભૂતસૌહૃદમ્ ।
ગૃહસ્થસ્ય અપિ ઋતૌ ગન્તુઃ સર્વેષાં મદુપાસનમ્ ॥ ૪૩ ॥
ઇતિ માં યઃ સ્વધર્મેણ ભજન્ નિત્યમ્ અનન્યભાક્ ।
સર્વભૂતેષુ મદ્ભાવઃ મદ્ભક્તિં વિન્દતે અચિરાત્ ॥ ૪૪ ॥
ભક્ત્યા ઉદ્ધવ અનપાયિન્યા સર્વલોકમહેશ્વરમ્ ।
સર્વ ઉત્પત્તિ અપિ અયં બ્રહ્મ કારણં મા ઉપયાતિ સઃ ॥ ૪૫ ॥
ઇતિ સ્વધર્મ નિર્ણિક્ત સત્ત્વઃ નિર્જ્ઞાત્ મદ્ગતિઃ ।
જ્ઞાન વિજ્ઞાન સમ્પન્નઃ ન ચિરાત્ સમુપૈતિ મામ્ ॥ ૪૬ ॥
વર્ણાશ્રમવતાં ધર્મઃ એષઃ આચારલક્ષણઃ ।
સઃ એવ મદ્ભક્તિયુતઃ નિઃશ્રેયસકરઃ પરઃ ॥ ૪૭ ॥
એતત્ તે અભિહિતં સાધો ભવાન્ પૃચ્છતિ યત્ ચ મામ્ ।
યથા સ્વધર્મસંયુક્તઃ ભક્તઃ માં સમિયાત્ પરમ્ ॥ ૪૮ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
વાનપ્રસ્થસંન્યાસધર્મનિરૂપણં નામાષ્ટાદશોઽધ્યાયઃ
॥ ૧૮ ॥
અથ એકોનવિંશઃ અધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
યઃ વિદ્યાશ્રુતસમ્પન્નઃ આત્મવાન્ ન અનુમાનિકઃ ।
માયામાત્રમ્ ઇદં જ્ઞાત્વા જ્ઞાનં ચ મયિ સંન્યસેત્ ॥ ૧ ॥
જ્ઞાનિનઃ તુ અહમ્ એવ ઇષ્ટઃ સ્વાર્થઃ હેતુઃ ચ સંમતઃ ।
સ્વર્ગઃ ચ એવ અપવર્ગઃ ચ ન અન્યઃ અર્થઃ મદૃતે પ્રિયઃ ॥ ૨ ॥
જ્ઞાનવિજ્ઞાનસંસિદ્ધાઃ પદં શ્રેષ્ઠં વિદુઃ મમ ।
જ્ઞાની પ્રિયતમઃ અતઃ મે જ્ઞાનેન અસૌ બિભર્તિ મામ્ ॥ ૩ ॥
તપઃ તીર્થં જપઃ દાનં પવિત્રાણિ ઇતરાણિ ચ ।
ન અલં કુર્વન્તિ તાં સિદ્ધિં યા જ્ઞાનકલયા કૃતા ॥ ૪ ॥
તસ્માત્ જ્ઞાનેન સહિતં જ્ઞાત્વા સ્વાત્માનમ્ ઉદ્ધવ ।
જ્ઞાનવિજ્ઞાનસમ્પન્નઃ ભજ માં ભક્તિભાવતઃ ॥ ૫ ॥
જ્ઞાનવિજ્ઞાનયજ્ઞેન મામ્ ઇષ્ટ્વા આત્માનમ્ આત્મનિ ।
સર્વયજ્ઞપતિં માં વૈ સંસિદ્ધિં મુનયઃ અગમન્ ॥ ૬ ॥
ત્વયિ ઉદ્ધવ આશ્રયતિ યઃ ત્રિવિધઃ વિકારઃ
માયાન્તરા આપતતિ ન આદિ અપવર્ગયોઃ યત્ ।
જન્માદયઃ અસ્ય યત્ અમી તવ તસ્ય કિં સ્યુઃ
આદિ અન્તયોઃ યત્ અસતઃ અસ્તિ તત્ એવ મધ્યે ॥ ૭ ॥
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
જ્ઞાનં વિશુદ્ધં વિપુલં યથા એતત્
વૈરાગ્યવિજ્ઞાનયુતં પુરાણમ્ ।
આખ્યાહિ વિશ્વેશ્વર વિશ્વમૂર્તે
ત્વત્ ભક્તિયોગં ચ મહત્ વિમૃગ્યમ્ ॥ ૮ ॥
તાપત્રયેણ અભિહતસ્ય ઘોરે
સન્તપ્યમાનસ્ય ભવાધ્વનીશ ।
પશ્યામિ ન અન્યત્ શરણં તવાઙ્ઘ્રિ
દ્વન્દ્વ આતપત્રાત્ અમૃત અભિવર્ષાત્ ॥ ૯ ॥
દષ્ટં જનં સમ્પતિતં બિલે અસ્મિન્
કાલાહિના ક્ષુદ્રસુખોઃ ઉતર્ષમ્ ।
સમુદ્ધર એનં કૃપયા અપવર્ગ્યૈઃ
વચોભિઃ આસિઞ્ચ મહાનુભાવ ॥ ૧૦ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
ઇત્થમ્ એતત્ પુરા રાજા ભીષ્મં ધર્મભૃતાં વરમ્ ।
અજાતશત્રુઃ પપ્રચ્છ સર્વેષાં નઃ અનુશ્રુણ્વતામ્ ॥ ૧૧ ॥
નિવૃત્તે ભારતે યુદ્ધે સુહૃત્ નિધનવિહ્વલઃ ।
શ્રુત્વા ધર્માન્ બહૂન્ પશ્ચાત્ મોક્ષધર્માન્ અપૃચ્છત ॥
૧૨ ॥
તાન્ અહં તે અભિધાસ્યામિ દેવવ્રતમુખાત્ શ્રુતાન્ ।
જ્ઞાનવૈરાગ્યવિજ્ઞાનશ્રદ્ધાભક્તિ ઉપબૃંહિતાન્ ॥ ૧૩ ॥
નવ એકાદશ પઞ્ચ ત્રીન્ ભાવાન્ ભૂતેષુ યેન વૈ ।
ઈક્ષેત અથ એકમ્ અપિ એષુ તત્ જ્ઞાનં મમ નિશ્ચિતમ્ ॥ ૧૪ ॥
એતત્ એવ હિ વિજ્ઞાનં ન તથા એકેન યેન યત્ ।
સ્થિતિ ઉત્પત્તિ અપિ અયાન્ પશ્યેત્ ભાવાનાં ત્રિગુણ આત્મનામ્ ॥
૧૫ ॥
આદૌ અન્તે ચ મધ્યે ચ સૃજ્યાત્ સૃજ્યં યત્ અન્વિયાત્ ।
પુનઃ તત્ પ્રતિસઙ્ક્રામે યત્ શિષ્યેત તત્ એવ સત્ ॥ ૧૬ ॥
શ્રુતિઃ પ્રત્યક્ષમ્ ઐતિહ્યમ્ અનુમાનં ચતુષ્ટયમ્ ।
પ્રમાણેષુ અનવસ્થાનાત્ વિકલ્પાત્ સઃ વિરજ્યતે ॥ ૧૭ ॥
કર્મણાં પરિણામિત્વાત્ આવિરિઞ્ચાત્ અમઙ્ગલમ્ ।
વિપશ્ચિત્ નશ્વરં પશ્યેત્ અદૃષ્ટમ્ અપિ દૃષ્ટવત્ ॥ ૧૮ ॥
ભક્તિયોગઃ પુરા એવ ઉક્તઃ પ્રીયમાણાય તે અનઘ ।
પુનઃ ચ કથયિષ્યામિ મદ્ભક્તેઃ કારણં પરમ્ ॥ ૧૯ ॥
શ્રદ્ધા અમૃતકથાયાં મે શશ્વત્ મત્ અનુકીર્તનમ્ ।
પરિનિષ્ઠા ચ પૂજાયાં સ્તુતિભિઃ સ્તવનં મમ ॥ ૨૦ ॥
આદરઃ પરિચર્યાયાં સર્વાઙ્ગૈઃ અભિવન્દનમ્ ।
મદ્ભક્તપૂજાભ્યધિકા સર્વભૂતેષુ મન્મતિઃ ॥ ૨૧ ॥
મદર્થેષુ અઙ્ગચેષ્ટા ચ વચસા મદ્ગુણેરણમ્ ।
મય્યર્પણં ચ મનસઃ સર્વકામવિવર્જનમ્ ॥ ૨૨ ॥
મદર્થે અર્થ પરિત્યાગઃ ભોગસ્ય ચ સુખસ્ય ચ ।
ઇષ્ટં દત્તં હુતં જપ્તં મદર્થં યત્ વ્રતં તપઃ ॥ ૨૩ ॥
એવં ધર્મૈઃ મનુષ્યાણામ્ ઉદ્ધવ આત્મનિવેદિનામ્ ।
મયિ સઞ્જાયતે ભક્તિઃ કઃ અન્યઃ અર્થઃ અસ્ય અવશિષ્યતે ॥ ૨૪ ॥
યદા આત્મનિ અર્પિતં ચિત્તં શાન્તં સત્ત્વ ઉપબૃંહિતમ્ ।
ધર્મં જ્ઞાનં સવૈરાગ્યમ્ ઐશ્વર્યં ચ અભિપદ્યતે ॥ ૨૫ ॥
યત્ અર્પિતં તત્ વિકલ્પે ઇન્દ્રિયૈઃ પરિધાવતિ ।
રજસ્વલં ચ આસન્ નિષ્ઠં ચિત્તં વિદ્ધિ વિપર્યયમ્ ॥ ૨૬ ॥
ધર્મઃ મદ્ભક્તિકૃત્ પ્રોક્તઃ જ્ઞાનં ચ એકાત્મ્યદર્શનમ્ ।
ગુણેષુ અસઙ્ગઃ વૈરાગ્યમ્ ઐશ્વર્યં ચ અણિમ્ આદયઃ ॥ ૨૭ ॥
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
યમઃ કતિવિધઃ પ્રોક્તઃ નિયમઃ વા અરિકર્શન ।
કઃ શમઃ કઃ દમઃ કૃષ્ણ કા તિતિક્ષા ધૃતિઃ પ્રભો ॥ ૨૮ ॥
કિં દાનં કિં તપઃ શૌર્યં કિં સત્યમ્ ઋતમ્ ઉચ્યતે ।
કઃ ત્યાગઃ કિં ધનં ચેષ્ટં કઃ યજ્ઞઃ કા ચ દક્ષિણા ॥
૨૯ ॥
પુંસઃ કિંસ્વિત્ બલં શ્રીમન્ ભગઃ લાભઃ ચ કેશવ ।
કા વિદ્યા હ્રીઃ પરા કા શ્રીઃ કિં સુખં દુઃખમ્ એવ ચ ॥
૩૦ ॥
કઃ પણ્ડિતઃ કઃ ચ મૂર્ખઃ કઃ પન્થાઃ ઉત્પથઃ ચ કઃ ।
કઃ સ્વર્ગઃ નરકઃ કઃ સ્વિત્ કઃ બન્ધુઃ ઉત કિં ગૃહમ્ ॥ ૩૧ ॥
કઃ આઢ્યઃ કઃ દરિદ્રઃ વા કૃપણઃ કઃ ઈશ્વરઃ ।
એતાન્ પ્રશ્નાન્ મમ બ્રૂહિ વિપરીતાન્ ચ સત્પતે ॥ ૩૨ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
અહિંસા સત્યમ્ અસ્તેયમ્ અસઙ્ગઃ હ્રીઃ અસઞ્ચયઃ ।
આસ્તિક્યં બ્રહ્મચર્યં ચ મૌનં સ્થૈર્યં ક્ષમા અભયમ્ ॥
૩૩.
શૌચં જપઃ તપઃ હોમઃ શ્રદ્ધા આતિથ્યં મત્ અર્ચનમ્ ।
તીર્થાટનં પરાર્થેહા તુષ્ટિઃ આચાર્યસેવનમ્ ॥ ૩૪ ॥
એતે યમાઃ સનિયમાઃ ઉભયોઃ દ્વાદશ સ્મૃતાઃ ।
પુંસામ્ ઉપાસિતાઃ તાત યથાકામં દુહન્તિ હિ ॥ ૩૫ ॥
શમઃ મત્ નિષ્ઠતા બુદ્ધેઃ દમઃ ઇન્દ્રિયસંયમઃ ।
તિતિક્ષા દુઃખસંમર્ષઃ જિહ્વા ઉપસ્થજયઃ ધૃતિઃ ॥ ૩૬ ॥
દણ્ડન્યાસઃ પરં દાનં કામત્યાગઃ તપઃ સ્મૃતમ્ ।
સ્વભાવવિજયઃ શૌર્યં સત્યં ચ સમદર્શનમ્ ॥ ૩૭ ॥
ઋતં ચ સૂનૃતા વાણી કવિભિઃ પરિકીર્તિતા ।
કર્મસ્વસઙ્ગમઃ શૌચં ત્યાગઃ સંન્યાસઃ ઉચ્યતે ॥ ૩૮ ॥
ધર્મઃ ઇષ્ટં ધનં નૄણાં યજ્ઞઃ અહં ભગવત્તમઃ ।
દક્ષિણા જ્ઞાનસન્દેશઃ પ્રાણાયામઃ પરં બલમ્ ॥ ૩૯ ॥
ભગઃ મે ઐશ્વરઃ ભાવઃ લાભઃ મદ્ભક્તિઃ ઉત્તમઃ ।
વિદ્યા આત્મનિ ભિદ અબાધઃ જુગુપ્સા હ્રીઃ અકર્મસુ ॥ ૪૦ ॥
શ્રીઃ ગુણાઃ નૈરપેક્ષ્ય આદ્યાઃ સુખં દુઃખસુખ અત્યયઃ ।
દુઃખં કામસુખ અપેક્ષા પણ્ડિતઃ બન્ધમોક્ષવિત્ ॥ ૪૧ ॥
મૂર્ખઃ દેહ આદિ અહં બુદ્ધિઃ પન્થાઃ મત્ નિગમઃ સ્મૃતઃ ।
ઉત્પથઃ ચિત્તવિક્ષેપઃ સ્વર્ગઃ સત્ત્વગુણ ઉઅદયઃ ॥ ૪૨ ॥
નરકઃ તમઃ ઉન્નહઃ બન્ધુઃ ગુરુઃ અહં સખે ।
ગૃહં શરીરં માનુષ્યં ગુણાઢ્યઃ હિ આઢ્યઃ ઉચ્યતે ॥ ૪૩ ॥
દરિદ્રઃ યઃ તુ અસન્તુષ્ટઃ કૃપણઃ યઃ અજિતેન્દ્રિયઃ ।
ગુણેષુ અસક્તધીઃ ઈશઃ ગુણસઙ્ગઃ વિપર્યયઃ ॥ ૪૪ ॥
એતઃ ઉદ્ધવ તે પ્રશ્નાઃ સર્વે સાધુ નિરૂપિતાઃ ।
કિં વર્ણિતેન બહુના લક્ષણં ગુણદોષયોઃ ।
ગુણદોષ દૃશિઃ દોષઃ ગુણઃ તુ ઉભયવર્જિતઃ ॥ ૪૫ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે ભગવદુધવસંવાદે
એકોનવિંશોઽધ્યાયઃ ॥ ૧૯ ॥
અથ વિંશઃ અધ્યાયઃ ।
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
વિધિઃ ચ પ્રતિષેધઃ ચ નિગમઃ હિ ઈશ્વરસ્ય તે ।
અવેક્ષતે અરવિન્દાક્ષ ગુણં દોષં ચ કર્મણામ્ ॥ ૧ ॥
વર્ણાશ્રમ વિકલ્પં ચ પ્રતિલોમ અનુલોમજમ્ ।
દ્રવ્ય દેશ વયઃ કાલાન્ સ્વર્ગં નરકમ્ એવ ચ ॥ ૨ ॥
ગુણ દોષ ભિદા દૃષ્ટિમ્ અન્તરેણ વચઃ તવ ।
નિઃશ્રેયસં કથં નૄણાં નિષેધ વિધિ લક્ષણમ્ ॥ ૩ ॥
પિતૃદેવમનુષ્યાણાં વેદઃ ચક્ષુઃ તવ ઈશ્વર ।
શ્રેયઃ તુ અનુપલબ્ધે અર્થે સાધ્યસાધનયોઃ અપિ ॥ ૪ ॥
ગુણદોષભિદાદૃષ્ટિઃ નિગમાત્ તે ન હિ સ્વતઃ ।
નિગમેન અપવાદઃ ચ ભિદાયાઃ ઇતિ હિ ભ્રમઃ ॥ ૫ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
યોગાઃ ત્રયઃ મયા પ્રોક્તા નૄણાં શ્રેયોવિધિત્સયા ।
જ્ઞાનં કર્મ ચ ભક્તિઃ ચ ન ઉપાયઃ અન્યઃ અસ્તિ કુત્રચિત્ ॥
૬ ॥
નિર્વિણ્ણાનાં જ્ઞાનયોગઃ ન્યાસિનામ્ ઇહ કર્મસુ ।
તેષુ અનિર્વિણ્ણચિત્તાનાં કર્મયોગઃ તિ કામિનામ્ ॥ ૭ ॥
યદૃચ્છયા મત્ કથા આદૌ જાતશ્રદ્ધઃ તુ યઃ પુમાન્ ।
ન નિર્વિણ્ણઃ ન અતિસક્તઃ ભક્તિયોગઃ અસ્ય સિદ્ધિદઃ ॥ ૮ ॥
તાવત્ કર્માણિ કુર્વીત ન નિર્વિદ્યેત યાવતા ।
મત્ કથાશ્રવણ આદૌ વા શ્રદ્ધા યાવત્ ન જાયતે ॥ ૯ ॥
સ્વધર્મસ્થઃ યજન્યજ્ઞૈઃ અનાશીઃ કામઃ ઉદ્ધવ ।
ન યાતિ સ્વર્ગનરકૌ યદિ અન્યત્ર સમાચરેત્ ॥ ૧૦ ॥
અસ્મિન્ લોકે વર્તમાનઃ સ્વધર્મસ્થઃ અનઘઃ શુચિઃ ।
જ્ઞાનં વિશુદ્ધમ્ આપ્નોતિ મદ્ભક્તિં વા યદૃચ્છયા ॥ ૧૧ ॥
સ્વર્ગિણઃ અપિ એતમ્ ઇચ્છન્તિ લોકં નિરયિણઃ તથા ।
સાધકં જ્ઞાનભક્તિભ્યામ્ ઉભયં તત્ અસાધકમ્ ॥ ૧૨ ॥
ન નરઃ સ્વર્ગતિં કાઙ્ક્ષેત્ નારકીં વા વિચક્ષણઃ ।
ન ઇમં લોકં ચ કાઙ્ક્ષેત દેહ આવેશાત્ પ્રમાદ્યતિ ॥ ૧૩ ॥
એતત્ વિદ્વાન્ પુરા મૃત્યોઃ અભવાય ઘટેત સઃ ।
અપ્રમત્તઃ ઇદં જ્ઞાત્વા મર્ત્યમ્ અપિ અર્થસિદ્ધિદમ્ ॥ ૧૪ ॥
છિદ્યમાનં યમૈઃ એતૈઃ કૃતનીડં વનસ્પતિમ્ ।
ખગઃ સ્વકેતમ્ ઉત્સૃજ્ય ક્ષેમં યાતિ હિ અલમ્પટઃ ॥ ૧૫ ॥
અહોરાત્રૈઃ છિદ્યમાનં બુદ્ધ્વાયુઃ ભયવેપથુઃ ।
મુક્તસઙ્ગઃ પરં બુદ્ધ્વા નિરીહ ઉપશામ્યતિ ॥ ૧૬ ॥
નૃદેહમ્ આદ્યં સુલભં સુદુર્લભમ્
પ્લવં સુકલ્પં ગુરુકર્ણધારમ્ ।
મયા અનુકૂલેન નભસ્વતેરિતમ્
પુમાન્ ભવાબ્ધિં ન તરેત્ સઃ આત્મહા ॥ ૧૭ ॥
યદા આરમ્ભેષુ નિર્વિણ્ણઃ વિરક્તઃ સંયતેન્દ્રિયઃ ।
અભ્યાસેન આત્મનઃ યોગી ધારયેત્ અચલં મનઃ ॥ ૧૮ ॥
ધાર્યમાણં મનઃ યઃ હિ ભ્રામ્યદાશુ અનવસ્થિતમ્ ।
અતન્દ્રિતઃ અનુરોધેન માર્ગેણ આત્મવશં નયેત્ ॥ ૧૯ ॥
મનોગતિં ન વિસૃજેત્ જિતપ્રાણઃ જિતેન્દ્રિયઃ ।
સત્ત્વસમ્પન્નયા બુદ્ધ્યા મનઃ આત્મવશં નયેત્ ॥ ૨૦ ॥
એષઃ વૈ પરમઃ યોગઃ મનસઃ સઙ્ગ્રહઃ સ્મૃતઃ ।
હૃદયજ્ઞત્વમ્ અન્વિચ્છન્ દમ્યસ્ય એવ અર્વતઃ મુહુઃ ॥ ૨૧ ॥
સાઙ્ખ્યેન સર્વભાવાનાં પ્રતિલોમ અનુલોમતઃ ।
ભવ અપિ અયૌ અનુધ્યયેત્ મનઃ યાવત્ પ્રસીદતિ ॥ ૨૨ ॥
નિર્વિણ્ણસ્ય વિરક્તસ્ય પુરુષસ્ય ઉક્તવેદિનઃ ।
મનઃ ત્યજતિ દૌરાત્મ્યં ચિન્તિતસ્ય અનુચિન્તયા ॥ ૨૩ ॥
યમ આદિભિઃ યોગપથૈઃ આન્વીક્ષિક્યા ચ વિદ્યયા ।
મમ અર્ચોપાસનાભિઃ વા ન અન્યૈઃ યોગ્યં સ્મરેત્ મનઃ ॥ ૨૪ ॥
યદિ કુર્યાત્ પ્રમાદેન યોગી કર્મ વિગર્હિતમ્ ।
યોગેન એવ દહેત્ અંહઃ ન અન્યત્ તત્ર કદાચન ॥ ૨૫ ॥
સ્વે સ્વે અધિકારે યા નિષ્ઠા સઃ ગુણઃ પરિકીર્તિતઃ ।
કર્મણાં જાતિ અશુદ્ધાનામ્ અનેન નિયમઃ કૃતઃ ।
ગુણદોષવિધાનેન સઙ્ગાનાં ત્યાજનેચ્છયા ॥ ૨૬ ॥
જાતશ્રદ્દઃ મત્કથાસુ નિર્વિણ્ણઃ સર્વકર્મસુ ।
વેદ દુઃખાત્મકાન્ કામાન્ પરિત્યાગે અપિ અનીશ્વરઃ ॥ ૨૭ ॥
તતઃ ભજેત માં પ્રીતઃ શ્રદ્ધાલુઃ દૃઢનિશ્ચયઃ ।
જુષમાણઃ ચ તાન્ કામાન્ દુઃખ ઉદર્કાન્ ચ ગર્હયન્ ॥ ૨૮ ॥
પ્રોક્તેન ભક્તિયોગેન ભજતઃ મા અસકૃત્ મુનેઃ ।
કામાઃ હૃદય્યાઃ નશ્યન્તિ સર્વે મયિ હૃદિ સ્થિતે ॥ ૨૯ ॥
ભિદ્યતે હૃદયગ્રન્થિઃ છિદ્યન્તે સર્વસંશયાઃ ।
ક્ષીયન્તે ચ અસ્ય કર્માણિ મયિ દૃષ્ટે અખિલ આત્મનિ ॥ ૩૦ ॥
તસ્માત્ મદ્ભક્તિયુક્તસ્ય યોગિનઃ વૈ મત્ આત્મનઃ ।
ન જ્ઞાનં ન ચ વૈરાગ્યં પ્રાયઃ શ્રેયઃ ભવેત્ ઇહ ॥ ૩૧ ॥
યત્ કર્મભિઃ યત્ તપસા જ્ઞાનવૈરાગ્યતઃ ચ યત્ ।
યોગેન દાનધર્મેણ શ્રેયોભિઃ ઇતરૈઃ અપિ ॥ ૩૨ ॥
સર્વં મદ્ભક્તિયોગેન મદ્ભક્તઃ લભતે અઞ્જસા ।
સ્વર્ગ અપવર્ગં મત્ ધામ કથઞ્ચિત્ યદિ વાઞ્છતિ ॥ ૩૩ ॥
ન કિઞ્ચિત્ સાધવઃ ધીરાઃ ભક્તાઃ હિ એકાન્તિનઃ મમ ।
વાઞ્છતિ અપિ મયા દત્તં કૈવલ્યમ્ અપુનર્ભવમ્ ॥ ૩૪ ॥
નૈરપેક્ષ્યં પરં પ્રાહુઃ નિઃશ્રેયસમ્ અનલ્પકમ્ ।
તસ્માત્ નિરાશિષઃ ભક્તિઃ નિરપેક્ષસ્ય મે ભવેત્ ॥ ૩૫ ॥
ન મયિ એકાન્તભક્તાનાં ગુણદોષ ઉદ્ભવાઃ ગુણાઃ ।
સાધૂનાં સમચિત્તાનાં બુદ્ધેઃ પરમ્ ઉપેયુષામ્ ॥ ૩૬ ॥
એવમ્ એતત્ મયા આદિષ્ટાન્ અનુતિષ્ઠન્તિ મે પથઃ ।
ક્ષેમં વિન્દન્તિ મત્ સ્થાનં યત્ બ્રહ્મ પરમં વિદુઃ ॥ ૩૭ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે ભગવદુદ્ધવસંવાદે
વેદત્રયીવિભાગયોગો નામ વિંશોઽધ્યાયઃ ॥ ૨૦ ॥
અથ એકવિંશઃ અધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
યઃ એતાન્ મત્પથઃ હિત્વા ભક્તિજ્ઞાનક્રિયાત્મકાન્ ।
ક્ષુદ્રાન્ કામાન્ ચલૈઃ પ્રાણૈઃ જુષન્તઃ સંસરન્તિ તે ॥ ૧ ॥
સ્વે સ્વે અધિકારે યા નિષ્ઠા સઃ ગુણઃ પરિકીર્તિતઃ ।
વિપર્યયઃ તુ દોષઃ સ્યાત્ ઉભયોઃ એષઃ નિશ્ચયઃ ॥ ૨ ॥
શુદ્ધિ અશુદ્ધી વિધીયેતે સમાનેષુ અપિ વસ્તુષુ ।
દ્રવ્યસ્ય વિચિકિત્સાર્થં ગુણદોષૌ શુભ અશુભૌ ॥ ૩ ॥
ધર્માર્થં વ્યવહારાર્થં યાત્રાર્થમ્ ઇતિ ચ અનઘ ।
દર્શિતઃ અયં મયા આચારઃ ધર્મમ્ ઉદ્વહતાં ધુરમ્ ॥ ૪ ॥
ભૂમિ અમ્બુ અગ્નિ અનિલ આકાશાઃ ભૂતાનાં પઞ્ચ ધાતવઃ ।
આબ્રહ્મ સ્થાવર આદીનાં શરીરાઃ આત્મસંયુતાઃ ॥ ૫ ॥
વેદેન નામરૂપાણિ વિષમાણિ સમેષુ અપિ ।
ધાતુષુ ઉદ્ધવ કલ્પ્યન્તઃ એતેષાં સ્વાર્થસિદ્ધયે ॥ ૬ ॥
દેશ કાલ આદિ ભાવાનાં વસ્તૂનાં મમ સત્તમ ।
ગુણદોષૌ વિધીયેતે નિયમાર્થં હિ કર્મણામ્ ॥ ૭ ॥
અકૃષ્ણસારઃ દેશાનામ્ અબ્રહ્મણ્યઃ અશુચિઃ ભવેત્ ।
કૃષ્ણસારઃ અપિ અસૌવીર કીકટ અસંસ્કૃતેરિણમ્ ॥ ૮ ॥
કર્મણ્યઃ ગુણવાન્ કાલઃ દ્રવ્યતઃ સ્વતઃ એવ વા ।
યતઃ નિવર્તતે કર્મ સઃ દોષઃ અકર્મકઃ સ્મૃતઃ ॥ ૯ ॥
દ્રવ્યસ્ય શુદ્ધિ અશુદ્ધી ચ દ્રવ્યેણ વચનેન ચ ।
સંસ્કારેણ અથ કાલેન મહત્ત્વ અલ્પતયા અથવા ॥ ૧૦ ॥
શક્ત્યા અશક્ત્યા અથવા બુદ્ધ્યા સમૃદ્ધ્યા ચ યત્ આત્મને ।
અઘં કુર્વન્તિ હિ યથા દેશ અવસ્થા અનુસારતઃ ॥ ૧૧ ॥
ધાન્ય દારુ અસ્થિ તન્તૂનાં રસ તૈજસ ચર્મણામ્ ।
કાલ વાયુ અગ્નિ મૃત્તોયૈઃ પાર્થિવાનાં યુત અયુતૈઃ ॥ ૧૨ ॥
અમેધ્યલિપ્તં યત્ યેન ગન્ધં લેપં વ્યપોહતિ ।
ભજતે પ્રકૃતિં તસ્ય તત્ શૌચં તાવત્ ઇષ્યતે ॥ ૧૩ ॥
સ્નાન દાન તપઃ અવસ્થા વીર્ય સંસ્કાર કર્મભિઃ ।
મત્ સ્મૃત્યા ચ આત્મનઃ શૌચં શુદ્ધઃ કર્મ આચરેત્ દ્વિજઃ
॥ ૧૪ ॥
મન્ત્રસ્ય ચ પરિજ્ઞાનં કર્મશુદ્ધિઃ મદર્પણમ્ ।
ધર્મઃ સમ્પદ્યતે ષડ્ભિઃ અધર્મઃ તુ વિપર્યયઃ ॥ ૧૫ ॥
ક્વચિત્ ગુણઃ અપિ દોષઃ સ્યાત્ દોષઃ અપિ વિધિના ગુણઃ ।
ગુણદોષાર્થનિયમઃ તત્ ભિદામ્ એવ બાધતે ॥ ૧૬ ॥
સમાનકર્મ આચરણં પતિતાનાં ન પાતકમ્ ।
ઔત્પત્તિકઃ ગુણઃ સઙ્ગઃ ન શયાનઃ પતતિ અધઃ ॥ ૧૭ ॥
યતઃ યતઃ નિવર્તેત વિમુચ્યેત તતઃ તતઃ ।
એષઃ ધર્મઃ નૄણાં ક્ષેમઃ શોકમોહભય અપહઃ ॥ ૧૮ ॥
વિષયેષુ ગુણાધ્યાસાત્ પુંસઃ સઙ્ગઃ તતઃ ભવેત્ ।
સઙ્ગાત્ તત્ર ભવેત્ કામઃ કામાત્ એવ કલિઃ નૄણામ્ ॥ ૧૯ ॥
કલેઃ દુર્વિષહઃ ક્રોધઃ તમઃ તમ્ અનુવર્તતે ।
તમસા ગ્રસ્યતે પુંસઃ ચેતના વ્યાપિની દ્રુતમ્ ॥ ૨૦ ॥
તયા વિરહિતઃ સાધો જન્તુઃ શૂન્યાય કલ્પતે ।
તતઃ અસ્ય સ્વાર્થવિભ્રંશઃ મૂર્ચ્છિતસ્ય મૃતસ્ય ચ ॥ ૨૧ ॥
વિષયાભિનિવેશેન ન આત્માનં વેદ ન અપરમ્ ।
વૃક્ષજીવિકયા જીવન્ વ્યર્થં ભસ્ત્ર ઇવ યઃ શ્વસન્ ॥ ૨૨ ॥
ફલશ્રુતિઃ ઇયં નૄણાં ન શ્રેયઃ રોચનં પરમ્ ।
શ્રેયોવિવક્ષયા પ્રોક્તં યથા ભૈષજ્યરોચનમ્ ॥ ૨૩ ॥
ઉત્પત્તિ એવ હિ કામેષુ પ્રાણેષુ સ્વજનેષુ ચ ।
આસક્તમનસઃ મર્ત્યા આત્મનઃ અનર્થહેતુષુ ॥ ૨૪ ॥
ન તાન્ અવિદુષઃ સ્વાર્થં ભ્રામ્યતઃ વૃજિનાધ્વનિ ।
કથં યુઞ્જ્યાત્ પુનઃ તેષુ તાન્ તમઃ વિશતઃ બુધઃ ॥ ૨૫ ॥
એવં વ્યવસિતં કેચિત્ અવિજ્ઞાય કુબુદ્ધયઃ ।
ફલશ્રુતિં કુસુમિતાં ન વેદજ્ઞાઃ વદન્તિ હિ ॥ ૨૬ ॥
કામિનઃ કૃપણાઃ લુબ્ધાઃ પુષ્પેષુ ફલબુદ્ધયઃ ।
અગ્નિમુગ્ધા ધુમતાન્તાઃ સ્વં લોકં ન વિન્દન્તિ તે ॥ ૨૭ ॥
ન તે મામ્ અઙ્ગઃ જાનન્તિ હૃદિસ્થં યઃ ઇદં યતઃ ।
ઉક્થશસ્ત્રાઃ હિ અસુતૃપઃ યથા નીહારચક્ષુષઃ ॥ ૨૮ ॥
તે મે મતમ્ અવિજ્ઞાય પરોક્ષં વિષયાત્મકાઃ ।
હિંસાયાં યદિ રાગઃ સ્યાત્ યજ્ઞઃ એવ ન ચોદના ॥ ૨૯ ॥
હિંસાવિહારાઃ હિ અલબ્ધૈઃ પશુભિઃ સ્વસુખએચ્છયા ।
યજન્તે દેવતાઃ યજ્ઞૈઃ પિતૃભૂતપતીન્ ખલાઃ ॥ ૩૦ ॥
સ્વપ્ન્ ઉપમમ્ અમું લોકમ્ અસન્તં શ્રવણપ્રિયમ્ ।
આશિષઃ હૃદિ સઙ્કલ્પ્ય ત્યજન્તિ અર્થાન્ યથા વણિક્ ॥ ૩૧ ॥
રજઃસત્ત્વતમોનિષ્ઠાઃ રજઃસત્ત્વતમોજુષઃ ।
ઉપાસતઃ ઇન્દ્રમુખ્યાન્ દેવાદીન્ ન તથા એવ મામ્ ॥ ૩૨ ॥
ઇષ્ટ્વા ઇહ દેવતાઃ યજ્ઞૈઃ ગત્વા રંસ્યામહે દિવિ ।
તસ્ય અન્તઃ ઇહ ભૂયાસ્મઃ મહાશાલા મહાકુલાઃ ॥ ૩૩ ॥
એવં પુષ્પિતયા વાચા વ્યાક્ષિપ્તમનસાં નૄણામ્ ।
માનિનાન્ ચ અતિસ્તબ્ધાનાં મદ્વાર્તા અપિ ન રોચતે ॥ ૩૪ ॥
વેદાઃ બ્રહ્માત્મવિષયાઃ ત્રિકાણ્ડવિષયાઃ ઇમે ।
પરોક્ષવાદાઃ ઋષયઃ પરોક્ષં મમ ચ પ્રિયમ્ ॥ ૩૫ ॥
શબ્દબ્રહ્મ સુદુર્બોધં પ્રાણ ઇન્દ્રિય મનોમયમ્ ।
અનન્તપારં ગમ્ભીરં દુર્વિગાહ્યં સમુદ્રવત્ ॥ ૩૬ ॥
મયા ઉપબૃંહિતં ભૂમ્ના બ્રહ્મણા અનન્તશક્તિના ।
ભૂતેષુ ઘોષરૂપેણ બિસેષુ ઊર્ણ ઇવ લક્ષ્યતે ॥ ૩૭ ॥
યથા ઊર્ણનાભિઃ હૃદયાત્ ઊર્ણામ્ ઉદ્વમતે મુખાત્ ।
આકાશાત્ ઘોષવાન્ પ્રાણઃ મનસા સ્પર્શરૂપિણા ॥ ૩૮ ॥
છન્દોમયઃ અમૃતમયઃ સહસ્રપદવીં પ્રભુઃ ।
ઓઙ્કારાત્ વ્યઞ્જિત સ્પર્શ સ્વર ઉષ્મ અન્તસ્થ ભૂષિતામ્ ॥
૩૯ ॥
વિચિત્રભાષાવિતતાં છન્દોભિઃ ચતુર ઉત્તરૈઃ ।
અનન્તપારાં બૃહતીં સૃજતિ આક્ષિપતે સ્વયમ્ ॥ ૪૦ ॥
ગાયત્રી ઉષ્ણિક્ અનુષ્ટુપ્ ચ બૃહતી પઙ્ક્તિઃ એવ ચ ।
ત્રિષ્ટુપ્ જગતી અતિચ્છન્દઃ હિ અત્યષ્ટિ અતિજગત્ વિરાટ્ ॥ ૪૧ ॥
કિં વિધત્તે કિમ્ આચષ્ટે કિમ્ અનૂદ્ય વિકલ્પયેત્ ।
ઇતિ અસ્યાઃ હૃદયં લોકે ન અન્યઃ મત્ વેદ કશ્ચન ॥ ૪૨ ॥
માં વિધત્તે અભિધત્તે માં વિકલ્પ્ય અપોહ્યતે તુ અહમ્ ।
એતાવાન્ સર્વવેદાર્થઃ શબ્દઃ આસ્થાય માં ભિદામ્ ।
માયામાત્રમ્ અનૂદ્ય અન્તે પ્રતિષિધ્ય પ્રસીદતિ ॥ ૪૩ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે ભગવદ્દ્ધવસંવાદે
વેદત્રયવિભાગનિરૂપણં નામ એકવિંશોઽધ્યાયઃ ॥ ૨૧ ॥
અથ દ્વાવિંશઃ અધ્યાયઃ ।
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
કતિ તત્ત્વાનિ વિશ્વેશ સઙ્ખ્યાતાનિ ઋષિભિઃ પ્રભો ।
નવ એકાદશ પઞ્ચ ત્રીણિ આત્થ ત્વમ્ ઇહ શુશ્રુમ ॥ ૧ ॥
કેચિત્ ષડ્વિંશતિં પ્રાહુઃ અપરે પઞ્ચવિંશતિમ્ ।
સપ્ત એકે નવ ષટ્ કેચિત્ ચત્વારિ એકાદશ અપરે ।
કેચિત્ સપ્તદશ પ્રાહુઃ ષોડશ એકે ત્રયોદશ ॥ ૨ ॥
એતાવત્ ત્વમ્ હિ સઙ્ખ્યાનામ્ ઋષયઃ યત્ વિવક્ષયા ।
ગાયન્તિ પૃથક્ આયુષ્મન્ ઇદં નઃ વક્તુમ્ અર્હસિ ॥ ૩ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
યુક્તં ચ સન્તિ સર્વત્ર ભાષન્તે બ્રાહ્મણાઃ યથા ।
માયાં મદીયામ્ ઉદ્ગૃહ્ય વદતાં કિં નુ દુર્ઘટમ્ ॥ ૪ ॥
ન એતત્ એવં યથા આત્થ ત્વં યત્ અહં વચ્મિ તત્ તથા ।
એવં વિવદતાં હેતું શક્તયઃ મે દુરત્યયાઃ ॥ ૫ ॥
યાસાં વ્યતિકરાત્ આસીત્ વિકલ્પઃ વદતાં પદમ્ ।
પ્રાપ્તે શમદમે અપિ એતિ વાદસ્તમનુ શામ્યતિ ॥ ૬ ॥
પરસ્પરાન્ અનુપ્રવેશાત્ તત્ત્વાનાં પુરુષર્ષભ ।
પૌર્વ અપર્ય પ્રસઙ્ખ્યાનં યથા વક્તુઃ વિવક્ષિતમ્ ॥ ૭ ॥
એકસ્મિન્ અપિ દૃશ્યન્તે પ્રવિષ્ટાનિ ઇતરાણિ ચ ।
પૂર્વસ્મિન્ વા પરસ્મિન્ વા તત્ત્વે તત્ત્વાનિ સર્વશઃ ॥ ૮ ॥
પૌર્વ અપર્યમ્ અતઃ અમીષાં પ્રસઙ્ખ્યાનમ્ અભીપ્સતામ્ ।
યથા વિવિક્તં યત્ વક્ત્રં ગૃહ્ણીમઃ યુક્તિસંભવાત્ ॥ ૯ ॥
અનાદિ અવિદ્યાયુક્તસ્ય પુરુષસ્ય આત્મવેદનમ્ ।
સ્વતઃ ન સંભવાત્ અન્યઃ તત્ત્વજ્ઞઃ જ્ઞાનદઃ ભવેત્ ॥ ૧૦ ॥
પુરુષ ઈશ્વરયોઃ અત્ર ન વૈલક્ષણ્યમ્ અણુ અપિ ।
તત્ અન્યકલ્પનાપાર્થા જ્ઞાનં ચ પ્રકૃતેઃ ગુણઃ ॥ ૧૧ ॥
પ્રકૃતિઃ ગુણસામ્યં વૈ પ્રકૃતેઃ ન આત્મનઃ ગુણાઃ ।
સત્ત્વં રજઃ તમઃ ઇતિ સ્થિતિ ઉત્પત્તિ અન્તહેતવઃ ॥ ૧૨ ॥
સત્ત્વં જ્ઞાનં રજઃ કર્મ તમઃ અજ્ઞાનમ્ ઇહ ઉચ્યતે ।
ગુણવ્યતિકરઃ કાલઃ સ્વભાવઃ સૂત્રમ્ એવ ચ ॥ ૧૩ ॥
પુરુષઃ પ્રકૃતિઃ વ્યક્તમ્ અહઙ્કારઃ નભઃ અનિલઃ ।
જ્યોતિઃ આપઃ ક્ષિતિઃ ઇતિ તત્ત્વાનિ ઉક્તાનિ મે નવ ॥ ૧૪ ॥
શ્રોત્રં ત્વક્ દર્શનં ઘ્રાણઃ જિહ્વા ઇતિ જ્ઞાનશક્તયઃ ।
વાક્ પાણિ ઉપસ્થ પાયુ અઙ્ઘ્રિઃ કર્માણ્યઙ્ગ ઉભયં મનઃ ॥ ૧૫ ॥
શબ્દઃ સ્પર્શઃ રસઃ ગન્ધઃ રૂપં ચ ઇતિ અર્થજાતયઃ ।
ગતિ ઉક્તિ ઉત્સર્ગ શિલ્પાનિ કર્મ આયતન સિદ્ધયઃ ॥ ૧૬ ॥
સર્ગ આદૌ પ્રકૃતિઃ હિ અસ્ય કાર્ય કારણ રૂપિણી ।
સત્ત્વ આદિભિઃ ગુણૈઃ ધત્તે પુરુષઃ અવ્યક્તઃ ઈક્ષતે ॥ ૧૭ ॥
વ્યક્ત આદયઃ વિકુર્વાણાઃ ધાતવઃ પુરુષ ઈક્ષયા ।
લબ્ધવીર્યાઃ સૃજન્તિ અણ્ડં સંહતાઃ પ્રકૃતેઃ બલાત્ ॥ ૧૮ ॥
સપ્ત એવ ધાતવઃ ઇતિ તત્ર અર્થાઃ પઞ્ચ ખાદયઃ ।
જ્ઞાનમ્ આત્મા ઉભય આધારઃ તતઃ દેહ ઇન્દ્રિય આસવઃ ॥ ૧૯ ॥
ષડ્ ઇતિ અત્ર અપિ ભૂતાનિ પઞ્ચ ષષ્ઠઃ પરઃ પુમાન્ ।
તૈઃ યુક્તઃ આત્મસંભૂતૈઃ સૃષ્ટ્વા ઇદં સમુપાવિશત્ ॥ ૨૦ ॥
ચત્વારિ એવ ઇતિ તત્ર અપિ તેજઃ આપઃ અન્નમ્ આત્મનઃ ।
જાતાનિ તૈઃ ઇદં જાતં જન્મ અવયવિનઃ ખલુ ॥ ૨૧ ॥
સઙ્ખ્યાને સપ્તદશકે ભૂતમાત્ર ઇન્દ્રિયાણિ ચ ।
પઞ્ચપઞ્ચ એક મનસા આત્મા સપ્તદશઃ સ્મૃતઃ ॥ ૨૨ ॥
તદ્વત્ ષોડશસઙ્ખ્યાને આત્મા એવ મનઃ ઉચ્યતે ।
ભૂતેન્દ્રિયાણિ પઞ્ચ એવ મનઃ આત્મા ત્રયોદશઃ ॥ ૨૩ ॥
એકાદશત્વઃ આત્મા અસૌ મહાભૂતેન્દ્રિયાણિ ચ ।
અષ્ટૌ પ્રકૃતયઃ ચ એવ પુરુષઃ ચ નવ ઇતિ અથ ॥ ૨૪ ॥
ઇતિ નાના પ્રસઙ્ખ્યાનં તત્ત્વાનામ્ ઋષિભિઃ કૃતમ્ ।
સર્વં ન્યાય્યં યુક્તિમત્વાત્ વિદુષાં કિમ્ અશોભનમ્ ॥ ૨૫ ॥
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
પ્રકૃતિઃ પુરુષઃ ચ ઉભૌ યદિ અપિ આત્મવિલક્ષણૌ ।
અન્યોન્ય અપાશ્રયાત્ કૃષ્ણ દૃશ્યતે ન ભિદા તયોઃ ।
પ્રકૃતૌ લક્ષ્યતે હિ આત્મા પ્રકૃતિઃ ચ તથા આત્મનિ ॥ ૨૬ ॥
એવં મે પુણ્ડરીકાક્ષ મહાન્તં સંશયં હૃદિ ।
છેત્તુમ્ અર્હસિ સર્વજ્ઞ વચોભિઃ નયનૈપુણૈઃ ॥ ૨૭ ॥
ત્વત્તઃ જ્ઞાનં હિ જીવાનાં પ્રમોષઃ તે અત્ર શક્તિતઃ ।
ત્વમ્ એવ હિ આત્મ માયાયા ગતિં વેત્થ ન ચ અપરઃ ॥ ૨૮ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
પ્રકૃતિઃ પુરુષઃ ચ ઇતિ વિકલ્પઃ પુરુષર્ષભ ।
એષઃ વૈકારિકઃ સર્ગઃ ગુણવ્યતિકરાત્મકઃ ॥ ૨૯ ॥
મમ અઙ્ગ માયા ગુણમયી અનેકધા
વિકલ્પબુદ્ધીઃ ચ ગુણૈઃ વિધત્તે ।
વૈકારિકઃ ત્રિવિધઃ અધ્યાત્મમ્ એકમ્
અથ અધિદૈવમ્ અધિભૂતમ્ અન્યત્ ॥ ૩૦ ॥
દૃક્ રૂપમ્ આર્કં વપુઃ અત્ર રન્ધ્રે
પરસ્પરં સિધ્યતિ યઃ સ્વતઃ ખે ।
આત્મા યત્ એષમ્ અપરઃ યઃ આદ્યઃ
સ્વયા અનુભૂત્ય અખિલસિદ્ધસિદ્ધિઃ ।
એવં ત્વક્ આદિ શ્રવણાદિ ચક્ષુઃ
જિહ્વ આદિ નાસ આદિ ચ ચિત્તયુક્તમ્ ॥ ૩૧ ॥
યઃ અસૌ ગુણક્ષોભકૃતૌ વિકારઃ
પ્રધાનમૂલાત્ મહતઃ પ્રસૂતઃ ।
અહં ત્રિવૃત્ મોહવિકલ્પહેતુઃ
વૈકારિકઃ તામસઃ ઐન્દ્રિયઃ ચ ॥ ૩૨ ॥
આત્માપરિજ્ઞાનમયઃ વિવાદઃ
હિ અસ્તિ ઇતિ ન અસ્તિ ઇતિ ભિદાર્થનિષ્ઠઃ ।
વ્યર્થઃ અપિ ન એવ ઉપરમેત પુંસાં
મત્તઃ પરાવૃત્તધિયાં સ્વલોકાત્ ॥ ૩૩ ॥
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
ત્વત્તઃ પરાવૃત્તધિયઃ સ્વકૃતૈઃ કર્મભિઃ પ્રભો ।
ઉચ્ચ અવચાન્ યથા દેહાન્ ગૃહ્ણન્તિ વિસૃજન્તિ ચ ॥ ૩૪ ॥
તત્ મમ આખ્યાહિ ગોવિન્દ દુર્વિભાવ્યમ્ અનાત્મભિઃ ।
ન હિ એતત્ પ્રાયશઃ લોકે વિદ્વાંસઃ સન્તિ વઞ્ચિતાઃ ॥ ૩૫ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
મનઃ કર્મમયં નૃણામ્ ઇન્દ્રિયૈઃ પઞ્ચભિઃ યુતમ્ ।
લોકાત્ લોકં પ્રયાતિ અન્યઃ આત્મા તત્ અનુવર્તતે ॥ ૩૬ ॥
ધ્યાયન્ મનઃ અનુવિષયાન્ દૃષ્ટાન્ વા અનુશ્રુતાન્ અથ ।
ઉદ્યત્ સીદત્ કર્મતન્ત્રં સ્મૃતિઃ તત્ અનુશામ્યતિ ॥ ૩૭ ॥
વિષય અભિનિવેશેન ન આત્માનં યત્ સ્મરેત્ પુનઃ ।
જન્તોઃ વૈ કસ્યચિત્ હેતોઃ મૃત્યુઃ અત્યન્તવિસ્મૃતિઃ ॥ ૩૮ ॥
જન્મ તુ આત્મતયા પુંસઃ સર્વભાવેન ભૂરિદ ।
વિષય સ્વીકૃતિં પ્રાહુઃ યથા સ્વપ્નમનોરથઃ ॥ ૩૯ ॥
સ્વપ્નં મનોરથં ચ ઇત્થં પ્રાક્તનં ન સ્મરતિ અસૌ ।
તત્ર પૂર્વમ્ ઇવ આત્માનમ્ અપૂર્વં ચ અનુપશ્યતિ ॥ ૪૦ ॥
ઇન્દ્રિય આયન સૃષ્ટ્યા ઇદં ત્રૈવિધ્યં ભાતિ વસ્તુનિ ।
બહિઃ અન્તઃ ભિદાહેતુઃ જનઃ અસત્ જનકૃત્ યથા ॥ ૪૧ ॥
નિત્યદા હિ અઙ્ગઃ ભૂતાનિ ભવન્તિ ન ભવન્તિ ચ ।
કાલેન અલ્ક્ષ્યવેગેન સૂક્ષ્મત્વાત્ તત્ ન દૃશ્યતે ॥ ૪૨ ॥
યથા અર્ચિષાં સ્રોતસાં ચ ફલાનાં વા વનસ્પતેઃ ।
તથા એવ સર્વભૂતાનાં વયઃ અવસ્થા આદયઃ કૃતાઃ ॥ ૪૩ ॥
સઃ અયં દીપઃ અર્ચિષાં યદ્વત્ સ્રોતસાં તત્ ઇદં જલમ્ ।
સઃ અયં પુમાન્ ઇતિ નૃણાં મૃષાઃ ગીઃ ધીઃ મૃષા
આયુષામ્ ॥ ૪૪ ॥
મા સ્વસ્ય કર્મબીજેન જાયતે સઃ અપિ અયં પુમાન્ ।
મ્રિયતે વામરઃ ભ્રાન્ત્યા યથા અગ્નિઃ દારુ સંયુતઃ ॥ ૪૫ ॥
નિષેકગર્ભજન્માનિ બાલ્યકૌમારયૌવનમ્ ।
વયોમધ્યં જરા મૃત્યુઃ ઇતિ અવસ્થાઃ તનોઃ નવ ॥ ૪૬ ॥
એતાઃ મનોરથમયીઃ હિ અન્યસ્ય ઉચ્ચાવચાઃ તનૂઃ ।
ગુણસઙ્ગાત્ ઉપાદત્તે ક્વચિત્ કશ્ચિત્ જહાતિ ચ ॥ ૪૭ ॥
આત્મનઃ પિતૃપુત્રાભ્યામ્ અનુમેયૌ ભવાપ્યયૌ ।
ન ભવાપ્યયવસ્તૂનામ્ અભિજ્ઞઃ દ્વયલક્ષણઃ ॥ ૪૮ ॥
તરોઃ બીજવિપાકાભ્યાં યઃ વિદ્વાત્ જન્મસંયમૌ ।
તરોઃ વિલક્ષણઃ દ્રષ્ટા એવં દ્રષ્ટા તનોઃ પૃથક્ ॥ ૪૯ ॥
પ્રકૃતેઃ એવમ્ આત્માનમ્ અવિવિચ્ય અબુધઃ પુમાન્ ।
તત્ત્વેન સ્પર્શસંમૂઢઃ સંસારં પ્રતિપદ્યતે ॥ ૫૦ ॥
સત્ત્વસઙ્ગાત્ ઋષીન્ દેવાન્ રજસા અસુરમાનુષાન્ ।
તમસા ભૂતતિર્યક્ત્વં ભ્રામિતઃ યાતિ કર્મભિઃ ॥ ૫૧ ॥
નૃત્યતઃ ગાયતઃ પશ્યન્ યથા એવ અનુકરોતિ તાન્ ।
એવં બુદ્ધિગુણાન્ પશ્યન્ અનીહઃ અપિ અનુકાર્યતે ॥ ૫૨ ॥
યથા અમ્ભસા પ્રચલતા તરવઃ અપિ ચલાઃ ઇવ ।
ચક્ષુષા ભ્રામ્યમાણેન દૃશ્યતે ભ્રમતિ ઇવ ભૂઃ ॥ ૫૩ ॥
યથા મનોરથધિયઃ વિષયાનુભવઃ મૃષા ।
સ્વપ્નદૃષ્ટાઃ ચ દાશાર્હ તથા સંસારઃ આત્મનઃ ॥ ૫૪ ॥
અર્થે હિ અવિદ્યમાને અપિ સંસૃતિઃ ન નિવર્તતે ।
ધ્યાયતઃ વિષયાન્ અસ્ય સ્વપ્ને અનર્થ આગમઃ યથા ॥ ૫૫ ॥
તસ્માત્ ઉદ્ધવ મા ભુઙ્ક્ષ્વ વિષયાન્ અસત્ ઇન્દ્રિયૈઃ ।
આત્મા અગ્રહણનિર્ભાતં પશ્ય વૈકલ્પિકં ભ્રમમ્ ॥ ૫૬ ॥
ક્ષિપ્તઃ અવમાનિતઃ અસદ્ભિઃ પ્રલબ્ધઃ અસૂયિતઃ અથવા ।
તાડિતઃ સંનિબદ્ધઃ વા વૃત્ત્યા વા પરિહાપિતઃ ॥ ૫૭ ॥
નિષ્ઠિતઃ મૂત્રિતઃ બહુધા એવં પ્રકમ્પિતઃ ।
શ્રેયસ્કામઃ કૃચ્છ્રગતઃ આત્મના આત્માનમ્ ઉદ્ધરેત્ ॥ ૫૮ ॥
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
યથા એવમ્ અનુબુદ્ધ્યેયં વદ નઃ વદતાં વર ।
સુદુઃસહમ્ ઇમં મન્યઃ આત્મનિ અસત્ અતિક્રમમ્ ॥ ૫૯ ॥
વિદુષમ્ અપિ વિશ્વાત્મન્ પ્રકૃતિઃ હિ બલીયસી ।
ઋતે ત્વત્ ધર્મનિરતાન્ શાન્તાઃ તે ચરણાલયાન્ ॥ ૬૦ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે ભગવદુદ્ધવસંવાદે
દ્વાવિંશોઽધ્યાયઃ ॥ ૨૨ ॥
અથ ત્રયોવિંશઃ અધ્યાયઃ ।
બાદરાયણિઃ ઉવાચ ।
સઃ એવમ્ આશંસિતઃ ઉદ્ધવેન
ભાગવતમુખ્યેન દાશાર્હમુખ્યઃ ।
સભાજયન્ બૃત્યવચઃ મુકુન્દઃ
તમ્ આબભાષે શ્રવણીયવીર્યઃ ॥ ૧ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
બર્હસ્પત્ય સઃ વૈ ન અત્ર સાધુઃ વૈ દુર્જન્ ઈરિતૈઃ ।
દુરુક્તૈઃ ભિન્નમ્ આત્માનં યઃ સમાધાતુમ્ ઈશ્વરઃ ॥ ૨ ॥
ન તથા તપ્યતે વિદ્ધઃ પુમાન્ બાણૈઃ સુમર્મગૈઃ ।
યથા તુદન્તિ મર્મસ્થાઃ હિ અસતાં પરુષેષવઃ ॥ ૩ ॥
કથયન્તિ મહત્પુણ્યમ્ ઇતિહાસમ્ ઇહ ઉદ્ધવ ।
તમ્ અહં વર્ણયિષ્યામિ નિબોધ સુસમાહિતઃ ॥ ૪ ॥
કેનચિત્ ભિક્ષુણા ગીતં પરિભૂતેન દુર્જનૈઃ ।
સ્મરતાઃ ધૃતિયુક્તેન વિપાકં નિજકર્મણામ્ ॥ ૫ ॥
અવનિષુ દ્વિજઃ કશ્ચિત્ આસીત્ આઢ્યતમઃ શ્રિયા ।
વાર્તાવૃત્તિઃ કદર્યઃ તુ કામી લુબ્ધઃ અતિકોપનઃ ॥ ૬ ॥
જ્ઞાતયઃ અતિથયઃ તસ્ય વાઙ્માત્રેણ અપિ ન અર્ચિતાઃ ।
શૂન્ય અવસથઃ આત્મા અપિ કાલે કામૈઃ અનર્ચિતઃ ॥ ૭ ॥
દુઃશીલસ્ય કદર્યસ્ય દ્રુહ્યન્તે પુત્રબાન્ધવાઃ ।
દારા દુહિતરઃ ભૃત્યાઃ વિષણ્ણાઃ ન આચરન્ પ્રિયમ્ ॥ ૮ ॥
તસ્ય એવં યક્ષવિત્તસ્ય ચ્યુતસ્ય ઉભયલોકતઃ ।
ધર્મકામવિહીનસ્ય ચુક્રુધુઃ પઞ્ચભાગિનઃ ॥ ૯ ॥
તત્ અવધ્યાન વિસ્રસ્ત પુણ્ય સ્કન્ધસ્ય ભૂરિદ ।
અર્થઃ અપિ અગચ્છન્ નિધનં બહુ આયાસ પરિશ્રમઃ ॥ ૧૦ ॥
જ્ઞાતયઃ જગૃહુઃ કિઞ્ચિત્ કિઞ્ચિત્ અસ્યવઃ ઉદ્ધવ ।
દૈવતઃ કાલતઃ કિઞ્ચિત્ બ્રહ્મબન્ધોઃ નૃપાર્થિવાત્ ॥ ૧૧ ॥
સઃ એવં દ્રવિણે નષ્ટે ધર્મકામવિવર્જિતઃ ।
ઉપેક્ષિતઃ ચ સ્વજનૈઃ ચિન્તામ્ આપ દુરત્યયામ્ ॥ ૧૨ ॥
તસ્ય એવં ધ્યાયતઃ દીર્ઘં નષ્ટરાયઃ તપસ્વિનઃ ।
ખિદ્યતઃ બાષ્પકણ્ઠસ્ય નિર્વેદઃ સુમહાન્ અભૂત્ ॥ ૧૩ ॥
સઃ ચ આહ ઇદમ્ અહો કષ્ટં વૃથા આત્મા મે અનુતાપિતઃ ।
ન ધર્માય ન કામાય યસ્ય અર્થ આયાસઃ ઈદૃશઃ ॥ ૧૪ ॥
પ્રાયેણ અર્થાઃ કદર્યાણાં ન સુખાય કદાચન ।
ઇહ ચ આત્મોપતાપાય મૃતસ્ય નરકાય ચ ॥ ૧૫ ॥
યશઃ યશસ્વિનાં શુદ્ધં શ્લાઘ્યાઃ યે ગુણિનાં ગુણાઃ ।
લોભઃ સ્વલ્પઃ અપિ તાન્ હન્તિ શ્વિત્રઃ રૂપમ્ ઇવ ઇપ્સિતમ્ ॥ ૧૬ ॥
અર્થસ્ય સાધને સિદ્ધઃ ઉત્કર્ષે રક્ષણે વ્યયે ।
નાશ ઉપભોગઃ આયાસઃ ત્રાસઃ ચિન્તા ભ્રમઃ નૃણામ્ ॥ ૧૭ ॥
સ્તેયં હિંસા અનૃતં દમ્ભઃ કામઃ ક્રોધઃ સ્મયઃ મદઃ ।
ભેદઃ વૈરમ્ અવિશ્વાસઃ સંસ્પર્ધા વ્યસનાનિ ચ ॥ ૧૮ ॥
એતે પઞ્ચદશાન્ અર્થાઃ હિ અર્થમૂલાઃ મતાઃ નૃણામ્ ।
તસ્માત્ અનર્થમ્ અર્થાખ્યં શ્રેયઃ અર્થી દૂરતઃ ત્યજેત્ ॥ ૧૯ ॥
ભિદ્યન્તે ભ્રાતરઃ દારાઃ પિતરઃ સુહૃદઃ તથા ।
એકાસ્નિગ્ધાઃ કાકિણિના સદ્યઃ સર્વે અરયઃ કૃતાઃ ॥ ૨૦ ॥
અર્થેન અલ્પીયસા હિ એતે સંરબ્ધા દીપ્તમ્ અન્યવઃ ।
ત્યજન્તિ આશુ સ્પૃધઃ ઘ્નન્તિ સહસા ઉત્સૃજ્ય સૌહૃદમ્ ॥
૨૧ ॥
લબ્ધ્વા જન્મ અમરપ્રાર્થ્યં માનુષ્યં તત્ દ્વિજ અગ્ર્યતામ્ ।
તત્ અનાદૃત્ય યે સ્વાર્થં ઘ્નન્તિ યાન્તિ અશુભાં ગતિમ્ ॥
૨૨ ॥
સ્વર્ગ અપવર્ગયોઃ દ્વારં પ્રાપ્ય લોકમ્ ઇમં પુમાન્ ।
દ્રવિણે કઃ અનૂષજ્જેત મર્ત્યઃ અનર્થસ્ય ધામનિ ॥ ૨૩ ॥
દેવર્ષિ પિતૃ ભૂતાનિ જ્ઞાતીન્ બન્ધૂન્ ચ ભાગિનઃ ।
અસંવિભજ્ય ચ આત્માનં યક્ષવિત્તઃ પતતિ અધઃ ॥ ૨૪ ॥
વ્યર્થયા અર્થેહયા વિત્તં પ્રમત્તસ્ય વયઃ બલમ્ ।
કુશલાઃ યેન સિધ્યન્તિ જરઠઃ કિં નુ સાધયે ॥ ૨૫ ॥
કસ્માત્ સઙ્ક્લિશ્યતે વિદ્વાન્ વ્યર્થયા અર્થેહયા અસકૃત્ ।
કસ્યચિત્ માયયા નૂનં લોકઃ અયં સુવિમોહિતઃ ॥ ૨૬ ॥
કિં ધનૈઃ ધનદૈઃ વા કિં કામૈઃ વા કામદૈઃ ઉત ।
મૃત્યુના ગ્રસ્યમાનસ્ય કર્મભિઃ વા ઉત જન્મદૈઃ ॥ ૨૭ ॥
નૂનં મે ભગવાન્ તુષ્ટઃ સર્વદેવમયઃ હરિઃ ।
યેન નીતઃ દશામ્ એતાં નિર્વેદઃ ચ આત્મનઃ પ્લવઃ ॥ ૨૮ ॥
સઃ અહં કલૌ અશેષેણ શોષયિહ્હ્યે અઙ્ગમ્ આત્મનઃ ।
અપ્રમત્તઃ અખિલસ્વાર્થે યદિ સ્યાત્ સિદ્ધઃ આત્મનિ ॥ ૨૯ ॥
તત્ર મામ્ અનુમોદેરન્ દેવાઃ ત્રિભુવનેશ્વરાઃ ।
મુહૂર્તેન બ્રહ્મલોકં ખટ્વાઙ્ગઃ સમસાધયત્ ॥ ૩૦ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
ઇતિ અભિપ્રેત્ય મનસા હિ આવન્ત્યઃ દ્વિજસત્તમઃ ।
ઉન્મુચ્ય હૃદયગ્રન્થીન્ શાન્તઃ ભિક્ષુઃ અભૂત્ મુનિઃ ॥ ૩૧ ॥
સઃ ચચાર મહીમ્ એતાં સંયત આત્મેન્દ્રિય અનિલઃ ।
ભિક્ષાર્થં નગર ગ્રામાન્ અસઙ્ગઃ અલક્ષિતઃ અવિશત્ ॥ ૩૨ ॥
તં વૈ પ્રવયસં ભિક્ષુમ્ અવધૂતમ્ અસજ્જનાઃ ।
દૃષ્ટ્વા પર્યભવન્ ભદ્રઃ બહ્વીભિઃ પરિભૂતિભિઃ ॥ ૩૩ ॥
કેચિત્ ત્રિવેણું જગૃહુઃ એકે પાત્રં કમણ્ડલુમ્ ।
પીઠં ચ એકે અક્ષસૂત્રં ચ કન્થાં ચીરાણિ કેચન ॥ ૩૪ ॥
પ્રદાય ચ પુનઃ તાનિ દર્શિતાનિ આદદુઃ મુનેઃ ।
અન્નં ચ ભૈક્ષ્યસમ્પન્નં ભુઞ્જાનસ્ય સરિત્ તટે ॥ ૩૫ ॥
મૂત્રયન્તિ ચ પાપિષ્ઠાઃ ષ્ઠીવન્તિ અસ્ય ચ મૂર્ધનિ ।
યતવાચં વાચયન્તિ તાડયન્તિ ન વક્તિ ચેત્ ॥ ૩૬ ॥
તર્જયન્તિ અપરે વાગ્ભિઃ સ્તેનઃ અયમ્ ઇતિ વાદિનઃ ।
બધ્નન્તિ રજ્જ્વા તં કેચિત્ બધ્યતાં બધ્યતામ્ ઇતિ ॥ ૩૭ ॥
ક્ષિપન્તિ એકે અવજાનન્તઃ એષઃ ધર્મધ્વજઃ શઠઃ ।
ક્ષીણવિત્તઃ ઇમાં વૃત્તિમ્ અગ્રહીત્ સ્વજન ઉજ્ઝિતઃ ॥ ૩૮ ॥
અહો એષઃ મહાસારઃ ધૃતિમાન્ ગિરિઃ આડિવ ।
મૌનેન સાધયતિ અર્થં બકવત્ દૃઢનિશ્ચયઃ ॥ ૩૯ ॥
ઇતિ એકે વિહસન્તિ એનમ્ એકે દુર્વાતયન્તિ ચ ।
તં બબન્ધુઃ નિરુરુધુઃ યથા ક્રીડનકં દ્વિજમ્ ॥ ૪૦ ॥
એવં સઃ ભૌતિકં દુઃખં દૈવિકં દૈહિકં ચ યત્ ।
ભોક્તવ્યમ્ આત્મનઃ દિષ્ટં પ્રાપ્તં પ્રાપ્તમ્ અબુધ્યત ॥ ૪૧ ॥
પરિભૂતઃ ઇમાં ગાથામ્ અગાયત નરાધમૈઃ ।
પાતયદ્ભિઃ સ્વધર્મસ્થઃ ધૃતિમ્ આસ્થાય સાત્વિકીમ્ ॥ ૪૨ ॥
દ્વિજઃ ઉવાચ ।
ન અયં જનઃ મે સુખદુઃખહેતુઃ
ન દેવતાત્મા ગ્રહકર્મકાલાઃ ।
મનઃ પરં કારણમ્ આમનન્તિ
સંસારચક્રં પરિવર્તયેત્ યત્ ॥ ૪૩ ॥
મનઃ ગુણાન્ વૈ સૃજતે બલીયઃ
તતઃ ચ કર્માણિ વિલક્ષણાનિ ।
શુક્લાનિ કૃષ્ણાનિ અથ લોહિતાનિ
તેભ્યઃ સવર્ણાઃ સૃતયઃ ભવન્તિ ॥ ૪૪ ॥
અનીહઃ આત્મા મનસા સમીહતા
હિરણ્મયઃ મત્સખઃ ઉદ્વિચષ્ટે ।
મનઃ સ્વલિઙ્ગં પરિગૃહ્ય કામાન્
જુષન્ નિબદ્ધઃ ગુણસઙ્ગતઃ અસૌ ॥ ૪૫ ॥
દાનં સ્વધર્મઃ નિયમઃ યમઃ ચ
શ્રુતં ચ કર્માણિ ચ સદ્વ્રતાનિ ।
સર્વે મનોનિગ્રહલક્ષણાન્તાઃ
પરઃ હિ યોગઃ મનસઃ સમાધિ ॥ ૪૬ ॥
સમાહિતં યસ્ય મનઃ પ્રશાન્તમ્
દાનાદિભિઃ કિં વદ તસ્ય કૃત્યમ્ ।
અસંયતં યસ્ય મનઃ વિનશ્યત્
દાનાદિભિઃ ચેત્ અપરં કિમેભિઃ ॥ ૪૭ ॥
મનોવશે અન્યે હિ અભવન્ સ્મ દેવાઃ
મનઃ ચ ન અન્યસ્ય વશં સમેતિ ।
ભીષ્મઃ હિ દેવઃ સહસઃ સહીયાન્
યુઞ્જ્યાત્ વશે તં સઃ હિ દેવદેવઃ ॥ ૪૮ ॥
તં દુર્જયં શત્રુમ્ અસહ્યવેગં
મરુન્તુદં તત્ ન વિજિત્ય કેચિત્ ।
કુર્વન્તિ અસત્ વિગ્રહમ્ અત્ર મર્ત્યૈઃ
મિત્રાણિ ઉદાસીન રિપૂન્ વિમૂઢાઃ ॥ ૪૯ ॥
દેહં મનોમાત્રમ્ ઇમં ગૃહીત્વા
મમ અહમ્ ઇતિ અન્ધ ધિયઃ મનુષ્યાઃ ।
એષઃ અહમ્ અન્યઃ અયમ્ ઇતિ ભ્રમેણ
દુરન્તપારે તમસિ ભ્રમન્તિ ॥ ૫૦ ॥
જનઃ તુ હેતુઃ સુખદુઃખયોઃ ચેત્
કિમ્ આત્મનઃ ચ અત્ર હ ભૌમયોઃ તત્ ।
જિહ્વાં ક્વચિત્ સન્દશતિ સ્વદદ્ભિઃ
તત્ વેદનાયાં કતમાય કુપ્યેત્ ॥ ૫૧ ॥
દુઃખસ્ય હેતુઃ યદિ દેવતાઃ તુ
કિમ્ આત્મનઃ તત્ર વિકારયોઃ તત્ ।
યત્ અઙ્ગમ્ અઙ્ગેન નિહન્યતે ક્વચિત્
ક્રુધ્યેત કસ્મૈ પુરુષઃ સ્વદેહે ॥ ૫૨ ॥
આત્મા યદિ સ્યાત્ સુખદુઃખહેતુઃ
કિમ્ અન્યતઃ તત્ર નિજસ્વભાવઃ ।
ન હિ આત્મનઃ અન્યત્ યદિ તત્ મૃષા સ્યાત્
ક્રુધ્યેત કસ્માત્ ન સુખં ન દુઃખમ્ ॥ ૫૩ ॥
ગ્રહાઃ નિમિત્તં સુખદુઃખયોઃ ચેત્
કિમ્ આત્મનઃ અજસ્ય જનસ્ય તે વૈ ।
ગ્રહૈઃ ગ્રહસ્ય એવ વદન્તિ પીડામ્
ક્રુધ્યેત કસ્મૈ પુરુષઃ તતઃ અન્યઃ ॥ ૫૪ ॥
કર્માઃ તુ હેતુઃ સુખદુઃખયોઃ ચેત્
કિમ્ આત્મનઃ તત્ હિ જડાજડત્વે ।
દેહઃ તુ અચિત્પુરુષઃ અયં સુપર્ણઃ
ક્રુધ્યેત કસ્મૈ ન હિ કર્મમૂલમ્ ॥ ૫૫ ॥
કાલઃ તુ હેતુઃ સુખદુઃખયોઃ ચેત્
કિમ્ આત્મનઃ તત્ર તત્ આત્મકઃ અસૌ ।
ન અગ્નેઃ હિ તાપઃ ન હિમસ્ય તત્ સ્યાત્
ક્રુધ્યેત કસ્મૈ ન પરસ્ય દ્વન્દ્વમ્ ॥ ૫૬ ॥
ન કેનચિત્ ક્વ અપિ કથઞ્ચન અસ્ય
દ્વન્દ્વ ઉપરાગઃ પરતઃ પરસ્ય ।
યથાહમઃ સંસૃતિરૂપિણઃ સ્યાત્
એવં પ્રબુદ્ધઃ ન બિભેતિ ભૂતૈઃ ॥ ૫૭ ॥
એતાં સઃ આસ્થાય પરાત્મનિષ્ઠામ્
અધ્યાસિતાં પૂર્વતમૈઃ મહર્ષિભિઃ ।
અહં તરિષ્યામિ દુરન્તપારમ્
તમઃ મુકુન્દ અઙ્ઘ્રિનિષેવયા એવ ॥ ૫૮ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
નિર્વિદ્ય નષ્ટદ્રવિણઃ ગતક્લમઃ
પ્રવ્રજ્ય ગાં પર્યટમાનઃ ઇત્થમ્ ।
નિરાકૃતઃ અસદ્ભિઃ અપિ સ્વધર્માત્
અકમ્પિતઃ અમું મુનિઃ આહ ગાથામ્ ॥ ૫૯ ॥
સુખદુઃખપ્રદઃ ન અન્યઃ પુરુષસ્ય આત્મવિભ્રમઃ ।
મિત્ર ઉદાસીનરિપવઃ સંસારઃ તમસઃ કૃતઃ ॥ ૬૦ ॥
તસ્માત્ સર્વાત્મના તાત નિગૃહાણ મનો ધિયા ।
મયિ આવેશિતયા યુક્તઃ એતાવાન્ યોગસઙ્ગ્રહઃ ॥ ૬૧ ॥
યઃ એતાં ભિક્ષુણા ગીતાં બ્રહ્મનિષ્ઠાં સમાહિતઃ ।
ધારયન્ શ્રાવયન્ શ્રુણ્વન્ દ્વન્દ્વૈઃ ન એવ અભિભૂયતે ॥ ૬૨ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે ભગવદુદ્ધવસંવાદે
બિક્ષુગીતનિરૂપણં નામ ત્રયોવિંશોઽધ્યાયઃ ॥ ૨૩ ॥
અથ ચતુર્વિંશોઽધ્યાઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
અથ તે સમ્પ્રવક્ષ્યામિ સાઙ્ખ્યં પૂર્વૈઃ વિનિશ્ચિતમ્ ।
યત્ વિજ્ઞાય પુમાન્ સદ્યઃ જહ્યાત્ વૈકલ્પિકં ભ્રમમ્ ॥ ૧ ॥
આસીત્ જ્ઞાનમ્ અથઃ હિ અર્થઃ એકમ્ એવ અવિકલ્પિતમ્ ।
યદા વિવેકનિપુણાઃ આદૌ કૃતયુગે અયુગે ॥ ૨ ॥
તત્ માયાફલરૂપેણ કેવલં નિર્વિકલ્પિતમ્ ।
વાઙ્મનઃ અગોચરં સત્યં દ્વિધા સમભવત્ બૃહત્ ॥ ૩ ॥
તયોઃ એકતરઃ હિ અર્થઃ પ્રકૃતિઃ સોભયાત્મિકા ।
જ્ઞાનં તુ અન્યતરઃ ભાવઃ પુરુષઃ સઃ અભિધીયતે ॥ ૪ ॥
તમઃ રજઃ સત્ત્વમ્ ઇતિ પ્રકૃતેઃ અભવન્ ગુણાઃ ।
મયા પ્રક્ષોભ્યમાણાયાઃ પુરુષ અનુમતેન ચ ॥ ૫ ॥
તેભ્યઃ સમભવત્ સૂત્રં મહાન્ સૂત્રેણ સંયુતઃ ।
તતઃ વિકુર્વતઃ જાતઃ યઃ અહઙ્કારઃ વિમોહનઃ ॥ ૬ ॥
વૈકારિકઃ તૈજસઃ ચ તામસઃ ચ ઇતિ અહં ત્રિવૃત્ ।
તન્માત્ર ઇન્દ્રિય મનસાં કારણં ચિત્ અચિત્ મયઃ ॥ ૭ ॥
અર્થઃ તન્માત્રિકાત્ જજ્ઞે તામસાત્ ઇન્દ્રિયાણિ ચ ।
તૈજસાત્ દેવતાઃ આસન્ એકાદશ ચ વૈકૃતાત્ ॥ ૮ ॥
મયા સઞ્ચોદિતાઃ ભાવાઃ સર્વે સંહતિ અકારિણઃ ।
અણ્ડમ્ ઉત્પાદયામાસુઃ મમ આયતનમ્ ઉત્તમમ્ ॥ ૯ ॥
તસ્મિન્ અહં સમભવમ્ અણ્ડે સલિલસંસ્થિતૌ ।
મમ નાભ્યામ્ અભૂત્ પદ્મં વિશ્વાખ્યં તત્ર ચ આત્મભૂઃ ॥
૧૦ ॥
સઃ અસૃજત્ તપસા યુક્તઃ રજસા મત્ અનુગ્રહાત્ ।
લોકાન્ સપાલાન્ વિશ્વાત્મા ભૂઃ ભુવઃ સ્વઃ ઇતિ ત્રિધા ॥ ૧૧ ॥
દેવાનામ્ ઓકઃ આસીત્ સ્વઃ ભૂતાનાં ચ ભુવઃ પદમ્ ।
મર્ત્ય આદીનાં ચ ભૂઃ લોકઃ સિદ્ધાનાં ત્રિતયાત્ પરમ્ ॥
૧૨ ॥
અધઃ અસુરાણાં નાગાનાં ભૂમેઃ ઓકઃ અસૃજત્ પ્રભુઃ ।
ત્રિલોક્યાં ગતયઃ સર્વાઃ કર્મણાં ત્રિગુણ આત્મનામ્ ॥ ૧૩ ॥
યોગસ્ય તપસઃ ચ એવ ન્યાસસ્ય ગતયઃ અમલાઃ ।
મહઃ જનઃ તપઃ સત્યં ભક્તિયોગસ્ય મદ્ગતિઃ ॥ ૧૪ ॥
મયા કાલાત્મના ધાત્રા કર્મયુક્તમ્ ઇદં જગત્ ।
ગુણપ્રવાહઃ એતસ્મિન્ ઉન્મજ્જતિ નિમજ્જતિ ॥ ૧૫ ॥
અણુઃ બૃહત્ કૃશઃ સ્થૂલઃ યઃ યઃ ભાવઃ પ્રસિધ્યતિ ।
સર્વઃ અપિ ઉભયસંયુક્તઃ પ્રકૃત્યા પુરુષેણ ચ ॥ ૧૬ ॥
યઃ તુ યસ્ય આદિઃ અન્તઃ ચ સઃ વૈ મધ્યં ચ તસ્ય સન્ ।
વિકારઃ વ્યવહારાર્થઃ યથા તૈજસ પાર્થિવાઃ ॥ ૧૭ ॥
યત્ ઉપાદાય પૂર્વઃ તુ ભાવઃ વિકુરુતે અપરમ્ ।
આદિઃ અન્તઃ યદા યસ્ય તત્ સત્યમ્ અભિધીયતે ॥ ૧૮ ॥
પ્રકૃતિઃ હિ અસ્ય ઉપાદાનમ્ આધારઃ પુરુષઃ પરઃ ।
સતઃ અભિવ્યઞ્જકઃ કાલઃ બ્રહ્મ તત્ ત્રિતયં તુ અહમ્ ॥ ૧૯ ॥
સર્ગઃ પ્રવર્તતે તાવત્ પૌર્વ અપર્યેણ નિત્યશઃ ।
મહાન્ ગુણવિસર્ગ અર્થઃ સ્થિતિ અન્તઃ યાવત્ ઈક્ષણમ્ ॥ ૨૦ ॥
વિરાટ્ મયા આસાદ્યમાનઃ લોકકલ્પવિકલ્પકઃ ।
પઞ્ચત્વાય વિશેષાય કલ્પતે ભુવનૈઃ સહ ॥ ૨૧ ॥
અન્ને પ્રલીયતે મર્ત્યમ્ અન્નં ધાનાસુ લીયતે ।
ધાનાઃ ભૂમૌ પ્રલીયન્તે ભૂમિઃ ગન્ધે પ્રલીયતે ॥ ૨૨ ॥
અપ્સુ પ્રલીયન્તે ગન્ધઃ આપઃ ચ સ્વગુણે રસે ।
લીયતે જ્યોતિષિ રસઃ જ્યોતી રૂપે પ્રલીયતે ॥ ૨૩ ॥
રૂપં વાયૌ સઃ ચ સ્પર્શે લીયતે સઃ અપિ ચ અમ્બરે ।
અમ્બરં શબ્દતન્માત્રઃ ઇન્દ્રિયાણિ સ્વયોનિષુ ॥ ૨૪ ॥
યોનિઃ વૈકારિકે સૌમ્ય લીયતે મનસિ ઈશ્વરે ।
શબ્દઃ ભૂતાદિમ્ અપિ એતિ ભૂતાદિઃ મહતિ પ્રભુઃ ॥ ૨૫ ॥
સઃ લીયતે મહાન્ સ્વેષુ ગુણેષુ ગુણવત્તમઃ ।
તે અવ્યક્તે સમ્પ્રલીયન્તે તત્કલે લીયતે અવ્યયે ॥ ૨૬ ॥
કાલઃ માયામયે જીવે જીવઃ આત્મનિ મયિ અજે ।
આત્મા કેવલઃ આત્મસ્થઃ વિકલ્પ અપાય લક્ષણઃ ॥ ૨૭ ॥
એવમ્ અન્વીક્ષમાણસ્ય કથં વૈકલ્પિકઃ ભ્રમઃ ।
મનસઃ હૃદિ તિષ્ઠેત વ્યોમ્નિ ઇવ અર્ક ઉદયે તમઃ ॥ ૨૮ ॥
એષઃ સાઙ્ખ્યવિધિઃ પ્રોક્તઃ સંશયગ્રન્થિભેદનઃ ।
પ્રતિલોમ અનુલોમાભ્યાં પરાવરદૃશા મયા ॥ ૨૯ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
પ્રકૃતિપુરુષસાઙ્ખ્યયોગો નામ ચતુર્વિંશોઽધ્યાયઃ ॥ ૨૪ ॥
અથ પઞ્ચવિંશોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાનુવાચ ।
ગુણાનામ્ અસમિશ્રાણાં પુમાન્યેન યથા ભવેત્ ।
તન્મે પુરુષવર્ય ઇઅદમ્ ઉપધારય શંસતઃ ॥ ૧ ॥
સમઃ દમઃ તિતિક્ષા ઈક્ષા તપઃ સત્યં દયા સ્મૃતિઃ ।
તુષ્ટિઃ ત્યાગઃ અસ્પૃહા શ્રદ્ધા હ્રીઃ દયા આદિઃ સ્વનિર્વૃતિઃ
॥ ૨ ॥
કામઃ ઈહા મદઃ તૃષ્ણા સ્તમ્ભઃ આશીઃ ભિદા સુખમ્ ।
મદ ઉત્સાહઃ યશઃ પ્રીતિઃ હાસ્યં વીર્યં બલ ઉદ્યમઃ ॥ ૩ ॥
ક્રોધઃ લોભઃ અનૃતં હિંસા યાઞ્ચા દમ્ભઃ ક્લમઃ કલિઃ ।
શોકમોહૌ વિષાદાર્તી નિદ્રા આશા ભીઃ અનુદ્યમઃ ॥ ૪ ॥
સત્ત્વસ્ય રજસઃ ચ એતાઃ તમસઃ ચ અનુમૂર્વશઃ ।
વૃત્તયઃ વર્ણિતપ્રાયાઃ સંનિપાતમ્ અથઃ શ્રુણુ ॥ ૫ ॥
સંનિપાતઃ તુ અહમ્ ઇતિ મમ ઇતિ ઉદ્ધવ યા મતિઃ ।
વ્યવહારઃ સંનિપાતઃ મનોમાત્ર ઇન્દ્રિયાસુભિઃ ॥ ૬ ॥
ધર્મે ચ અર્થે ચ કામે ચ યદા અસૌ પરિનિષ્ઠિતઃ ।
ગુણાનાં સંનિકર્ષઃ અયં શ્રદ્ધાઃ અતિધનાવહઃ ॥ ૭ ॥
પ્રવૃત્તિલક્ષણે નિષ્ઠા પુમાન્ યઃ હિ ગૃહાશ્રમે ।
સ્વધર્મે ચ અનુતિષ્ઠેત ગુણાનાં સમિતિઃ હિ સા ॥ ૮ ॥
પુરુષં સત્ત્વસંયુક્તમ્ અનુમીયાત્ શમ આદિભિઃ ।
કામાદિભી રજોયુક્તં ક્રોધાદ્યૈઃ તમસા યુતમ્ ॥ ૯ ॥
યદા ભજતિ માં ભક્ત્યા નિરપેક્ષઃ સ્વકર્મભિઃ ।
તં સત્ત્વપ્રકૃતિં વિદ્યાત્ પુરુષં સ્ત્રિયમ્ એવ વા ॥ ૧૦ ॥
યદા આશિષઃ આશાસ્ય માં ભજેત સ્વકર્મભિઃ ।
તં રજઃપ્રકૃતિં વિદ્યાત્ હિંસામ્ આશાસ્ય તામસમ્ ॥ ૧૧ ॥
સત્ત્વં રજઃ તમઃ ઇતિ ગુણાઃ જીવસ્ય ન એવ મે ।
ચિત્તજા યૈઃ તુ ભૂતાનાં સજ્જમાનઃ નિબધ્યતે ॥ ૧૨ ॥
યદેતરૌ જયેત્ સત્ત્વં ભાસ્વરં વિશદં શિવમ્ ।
તદા સુખેન યુજ્યેત ધર્મજ્ઞાન આદિભિઃ પુમાન્ ॥ ૧૩ ॥
યદા જયેત્ તમઃ સત્ત્વં રજઃ સઙ્ગં ભિદા ચલમ્ ।
તદા દુઃખેન યુજ્યેત કર્મણા યશસા શ્રિયા ॥ ૧૪ ॥
યદા જયેત્ રજઃ સત્ત્વં તમઃ મૂઢઃ લયં જડમ્ ।
યુજ્યેત શોકમોહાભ્યાં નિદ્રયા હિંસયા આશયા ॥ ૧૫ ॥
યદા ચિત્તં પ્રસીદેત ઇન્દ્રિયાણાં ચ નિર્વૃતિઃ ।
દેહે અભયં મનોસઙ્ગં તત્ સત્ત્વં વિદ્ધિ મત્પદમ્ ॥ ૧૬ ॥
વિકુર્વન્ ક્રિયયા ચ અધીર નિર્વૃતિઃ ચ ચેતસામ્ ।
ગાત્રાસ્વાસ્થ્યં મનઃ ભ્રાન્તં રજઃ એતૈઃ નિશામય ॥ ૧૭ ॥
સીદત્ ચિત્તં વિલીયેત ચેતસઃ ગ્રહણે અક્ષમમ્ ।
મનઃ નષ્ટં તમઃ ગ્લાનિઃ તમઃ તત્ ઉપધારય ॥ ૧૮ ॥
એધમાને ગુણે સત્ત્વે દેવાનાં બલમ્ એધતે ।
અસુરાણાં ચ રજસિ તમસિ ઉદ્ધવ રક્ષસામ્ ॥ ૧૯ ॥
સત્ત્વાત્ જગરણં વિદ્યાત્ રજસા સ્વપ્નમ્ આદિશેત્ ।
પ્રસ્વાપં તમસા જન્તોઃ તુરીયં ત્રિષુ સન્તતમ્ ॥ ૨૦ ॥
ઉપર્યુપરિ ગચ્છન્તિ સત્ત્વેન આબ્રહ્મણઃ જનાઃ ।
તમસા અધઃ અધઃ આમુખ્યાત્ રજસા અન્તરચારિણઃ ॥ ૨૧ ॥
સત્ત્વે પ્રલીનાઃ સ્વઃ યાન્તિ નરલોકં રજોલયાઃ ।
તમોલયાઃ તુ નિરયં યાન્તિ મામ્ એવ નિર્ગુણાઃ ॥ ૨૨ ॥
મદર્પણં નિષ્ફલં વા સાત્વિકં નિજકર્મ તત્ ।
રાજસં ફલસઙ્કલ્પં હિંસાપ્રાયાદિ તામસમ્ ॥ ૨૩ ॥
કૈવલ્યં સાત્વિકં જ્ઞાનં રજઃ વૈકલ્પિકં ચ યત્ ।
પ્રાકૃતં તામસં જ્ઞાનં મન્નિષ્ઠં નિર્ગુણં સ્મૃતમ્
॥ ૨૪ ॥
વનં તુ સાત્વિકઃ વાસઃ ગ્રામઃ રાજસઃ ઉચ્યતે ।
તામસં દ્યૂતસદનં મન્નિકેતનં તુ નિર્ગુણમ્ ॥ ૨૫ ॥
સાત્વિકઃ કારકઃ અસઙ્ગી રાગાન્ધઃ રાજસઃ સ્મૃતઃ ।
તામસઃ સ્મૃતિવિભ્રષ્ટઃ નિર્ગુણઃ મદપાશ્રયઃ ॥ ૨૬ ॥
સાત્ત્વિકી આધ્યાત્મિકી શ્રદ્ધા કર્મશ્રદ્ધા તુ રાજસી ।
તામસ્યધર્મે યા શ્રદ્ધા મત્સેવાયાં તુ નિર્ગુણા ॥ ૨૭ ॥
પથ્યં પૂતમ્ અનાયઃ તમ્ આહાર્યં સાત્ત્વિકં સ્મૃતમ્ ।
રાજસં ચ ઇન્દ્રિયપ્રેષ્ઠં તામસં ચ આર્તિદ અશુચિ ॥ ૨૮ ॥
સાત્ત્વિકં સુખમ્ આત્મોત્થં વિષયોત્થં તુ રાજસમ્ ।
તામસં મોહદૈનોત્થં નિર્ગુણં મદપાશ્રયમ્ ॥ ૨૯ ॥
દ્રવ્યં દેશઃ ફલં કાલઃ જ્ઞાનં કર્મ ચ કારકાઃ ।
શ્રદ્ધા અવસ્થા આકૃતિઃ નિષ્ઠા ત્રૈગુણ્યઃ સર્વઃ એવ હિ ॥
૩૦ ॥
સર્વે ગુણમયાઃ ભાવાઃ પુરુષ અવ્યક્ત ધિષ્ઠિતાઃ ॥ ૩૧ ॥
એતાઃ સંસૃતયઃ પુંસઃ ગુણકર્મનિબન્ધનાઃ ।
યેન ઇમે નિર્જિતાઃ સૌમ્ય ગુણાઃ જીવેન ચિત્તજાઃ ।
ભક્તિયોગેન મન્નિષ્ઠઃ મદ્ભાવાય પ્રપદ્યતે ॥ ૩૨ ॥
તસ્માત્ અહમ્ ઇમં લબ્ધ્વા જ્ઞાનવિજ્ઞાનસંભવમ્ ।
ગુણસઙ્ગં વિનિર્ધૂય માં ભજન્તુ વિચક્ષણાઃ ॥ ૩૩ ॥
નિઃસઙ્ગઃ માં ભજેત્ વિદ્વાન્ અપ્રમત્તઃ જિતેન્દ્રિયઃ ।
રજઃ તમઃ ચ અભિજયેત્ સત્ત્વસંસેવયા મુનિઃ ॥ ૩૪ ॥
સત્ત્વં ચ અભિજયેત્ યુક્તઃ નૈરપેક્ષ્યેણ શાન્તધીઃ ।
સમ્પદ્યતે ગુણૈઃ મુક્તઃ જીવઃ જીવં વિહાય મામ્ ॥ ૩૫ ॥
જીવઃ જીવવિનિર્મુક્તઃ ગુણૈઃ ચ આશયસંભવૈઃ ।
મયા એવ બ્રહ્મણા પૂર્ણઃ ન બહિઃ ન અન્તરઃ ચરેત્ ॥ ૩૬ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
ગુણનિર્ગુણનિરૂપણં નામ પઞ્ચવિંશોઽધ્યાયઃ ॥ ૨૫ ॥
અથ ષડ્વિંશોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
મત્ લક્ષણમ્ ઇમં કાયં લબ્ધ્વા મદ્ધર્મઃ આસ્થિતઃ ।
આનન્દં પરમાત્માનમ્ આત્મસ્થં સમુપૈતિ મામ્ ॥ ૧ ॥
ગુણમય્યાઃ જીવયોન્યાઃ વિમુક્તઃ જ્ઞાનનિષ્ઠયા ।
ગુણેષુ માયામાત્રેષુ દૃશ્યમાનેષુ અવસ્તુતઃ ।
વર્તમાનઃ અપિ ન પુમાન્ યુજ્યતે અવસ્તુભિઃ ગુણૈઃ ॥ ૨ ॥
સઙ્ગં ન કુર્યાત્ અસતાં શિશ્ન ઉદર તૃપાં ક્વચિત્ ।
તસ્ય અનુગતઃ તમસિ અન્ધે પતતિ અન્ધ અનુગાન્ધવત્ ॥ ૩ ॥
ઐલઃ સમ્રાટ્ ઇમાં ગાથામ્ અગાયત બૃહચ્છ્રવાઃ ।
ઉર્વશી વિરહાત્ મુહ્યન્ નિર્વિણ્ણઃ શોકસંયમે ॥ ૪ ॥
ત્યક્ત્વા આત્માનં વ્રજન્તીં તાં નગ્નઃ ઉન્મત્તવત્ નૃપઃ ।
વિલપન્ અન્વગાત્ જાયે ઘોરે તિષ્ઠ ઇતિ વિક્લવઃ ॥ ૫ ॥
કામાન્ અતૃપ્તઃ અનુજુષન્ ક્ષુલ્લકાન્ વર્ષયામિનીઃ ।
ન વેદ યાન્તીઃ ન અયાન્તીઃ ઉર્વશી આકૃષ્ટચેઅતનઃ ॥ ૬ ॥
ઐલઃ ઉવાચ ।
અહો મે મોહવિસ્તારઃ કામકષ્મલચેતસઃ ।
દેવ્યાઃ ગૃહીતકણ્ઠસ્ય ન આયુઃખણ્ડાઃ ઇમે સ્મૃતાઃ ॥ ૭ ॥
ન અહં વેદ અભિનિર્મુક્તઃ સૂર્યઃ વા અભ્યુદિતઃ અમુયા ।
મુષિતઃ વર્ષપૂગાનાં બત અહાનિ ગતાનિ ઉત ॥ ૮ ॥
અહો મે આત્મસંમોહઃ યેન આત્મા યોષિતાં કૃતઃ ।
ક્રીડામૃગઃ ચક્રવર્તી નરદેવશિખામણિઃ ॥ ૯ ॥
સપરિચ્છદમ્ આત્માનં હિત્વા તૃણમ્ ઇવ ઈશ્વરમ્ ।
યાન્તીં સ્ત્રિયં ચ અન્વગમં નગ્નઃ ઉન્મત્તવત્ રુદન્ ॥ ૧૦ ॥
કુતઃ તસ્ય અનુભાવઃ સ્યાત્ તેજઃ ઈશત્વમ્ એવ વા ।
યઃ અન્વગચ્છં સ્ત્રિયં યાન્તીં ખરવત્ પાદતાડિતઃ ॥ ૧૧ ॥
કિં વિદ્યયા કિં તપસા કિં ત્યાગેન શ્રુતેન વા ।
કિં વિવિક્તેન મૌનેન સ્ત્રીભિઃ યસ્ય મનઃ હૃતમ્ ॥ ૧૨ ॥
સ્વાર્થસ્ય અકોવિદં ધિઙ્ માં મૂર્ખં પણ્ડિત માનિનમ્ ।
યઃ અહમ્ ઈશ્વરતાં પ્રાપ્ય સ્ત્રીભિઃ ગો ખરવત્ જિતઃ ॥ ૧૩ ॥
સેવતઃ વર્ષપૂગાત્ મે ઉર્વશ્યઃ અધરાસવમ્ ।
ન તૃપ્યતિ આત્મભૂઃ કામઃ વહ્નિઃ આહુતિભિઃ યથા ॥ ૧૪ ॥
પુંશ્ચલ્યા અપહૃતં ચિત્તં કોન્વન્યઃ મોચિતું પ્રભુઃ ।
આત્મારામેશ્વરમ્ ઋતે ભગવન્તમ્ અધોક્ષજમ્ ॥ ૧૫ ॥
બોધિતસ્ય અપિ દેવ્યા મે સૂક્તવાક્યેન દુર્મતેઃ ।
મનોગતઃ મહામોહઃ ન અપયાતિ અજિતાત્મનઃ ॥ ૧૬ ॥
કિમ્ એતયા નઃ અપકૃતં રજ્જ્વા વા સર્પચેતસઃ ।
રજ્જુસ્વરૂપ અવિદુષઃ યઃ અહં યત્ અજિતેન્દ્રિયઃ ॥ ૧૭ ॥
ક્વ અયં મલોમસઃ કાયઃ દૌર્ગન્ધિ આદિ આત્મકઃ અશુચિઃ ।
ક્વ ગુણાઃ સૌમનસ્ય આદ્યાઃ હિ અધ્યાસઃ અવિદ્યયા કૃતઃ ॥ ૧૮ ॥
પિત્રોઃ કિં સ્વં નુ ભાર્યાયાઃ સ્વામિનઃ અગ્નેઃ શ્વગૃધ્રયોઃ ।
કિમ્ આત્મનઃ કિં સુહૃદામ્ ઇતિ યઃ ન અવસીયતે ॥ ૧૯ ॥
તસ્મિન્ કલેવરે અમેધ્યે તુચ્છનિષ્ઠે વિષજ્જતે ।
અહો સુભદ્રં સુનસં સુસ્મિતં ચ મુખં સ્ત્રિયઃ ॥ ૨૦ ॥
ત્વઙ્ માંસ રુધિર સ્નાયુ મેદો મજ્જા અસ્થિ સંહતૌ ।
વિણ્મૂત્રપૂયે રમતાં કૃમીણાં કિયત્ અન્તરમ્ ॥ ૨૧ ॥
અથ અપિ ન ઉપસજ્જેત સ્ત્રીષુ સ્ત્રૈણેષુ ચ અર્થવિત્ ।
વિષય ઇન્દ્રિય સંયોગાત્ મનઃ ક્ષુભ્યતિ ન અન્યથા ॥ ૨૨ ॥
અદૃષ્ટાત્ અશ્રુતાત્ ભાવાત્ ન ભાવઃ ઉપજાયતે ।
અસમ્પ્રયુઞ્જતઃ પ્રાણાન્ શામ્યતિ સ્તિમિતં મનઃ ॥ ૨૩ ॥
તસ્માત્ સઙ્ગઃ ન કર્તવ્યઃ સ્ત્રીષુ સ્ત્રૈણેષુ ચ ઇન્દ્રિયૈઃ ।
વિદુષાં ચ અપિ અવિશ્રબ્ધઃ ષડ્વર્ગઃ કિમુ માદૃશામ્ ॥
૨૪ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
એવં પ્રગાયન્ નૃપદેવદેવઃ
સઃ ઉર્વશીલોકમ્ અથઃ વિહાય ।
આત્માનમ્ આત્મનિ અવગમ્ય માં વૈ
ઉપારમત્ જ્ઞાનવિધૂતમોહઃ ॥ ૨૫ ॥
તતઃ દુઃસઙ્ગમ્ ઉત્સૃજ્ય સત્સુ સજ્જેત બુદ્ધિમાન્ ।
સન્તઃ એતસ્ય છિન્દન્તિ મનોવ્યાસઙ્ગમુક્તિભિઃ ॥ ૨૬ ॥
સન્તઃ અનપેક્ષાઃ મચ્ચિત્તાઃ પ્રશાન્તાઃ સમદર્શિનઃ ।
નિર્મમાઃ નિરહઙ્કારાઃ નિર્દ્વન્દ્વાઃ નિષ્પરિગ્રહાઃ ॥ ૨૭ ॥
તેષુ નિત્યં મહાભાગઃ મહાભાગેષુ મત્કથાઃ ।
સંભવન્તિ હિતા નૄણાં જુષતાં પ્રપુનન્તિ અઘમ્ ॥ ૨૮ ॥
તાઃ યે શ્રુણ્વન્તિ ગાયન્તિ હિ અનુમોદન્તિ ચ અદૃતાઃ ।
મત્પરાઃ શ્રદ્દધાનાઃ ચ ભક્તિં વિન્દન્તિ તે મયિ ॥ ૨૯ ॥
ભક્તિં લબ્ધવતઃ સાધોઃ કિમ્ અન્યત્ અવશિષ્યતે ।
મયિ અનન્તગુણે બ્રહ્મણિ આનન્દ અનુભવ આત્મનિ ॥ ૩૦ ॥
યથા ઉપશ્રયમાણસ્ય ભગવન્તં વિભાવસુમ્ ।
શીતં ભયં તમઃ અપિ એતિ સાધૂન્ સંસેવતઃ તથા ॥ ૩૧ ॥
નિમજ્જ્ય ઉન્મજ્જ્યતાં ઘોરે ભવાબ્ધૌ પરમ અયનમ્ ।
સન્તઃ બ્રહ્મવિદઃ શાન્તાઃ નૌઃ દૃઢ ઇવ અપ્સુ મજ્જતામ્ ॥ ૩૨ ॥
અન્નં હિ પ્રાણિનાં પ્રાણઃ આર્તાનાં શરણં તુ અહમ્ ।
ધર્મઃ વિત્તં નૃણાં પ્રેત્ય સન્તઃ અર્વાક્ બિભ્યતઃ અરણમ્ ॥
૩૩ ॥
સન્તઃ દિશન્તિ ચક્ષૂંષિ બહિઃ અર્કઃ સમુત્થિતઃ ।
દેવતાઃ બાન્ધવાઃ સન્તઃ સન્તઃ આત્મા અહમ્ એવ ચ ॥ ૩૪ ॥
વૈતસેનઃ તતઃ અપિ એવમ્ ઉર્વશ્યા લોકનિઃસ્પૃહઃ ।
મુક્તસઙ્ગઃ મહીમ્ એતામ્ આત્મારામઃ ચચાર હ ॥ ૩૫ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
ઐલગીતં નામ ષડ્વિંશોઽધ્યાયઃ ॥ ૨૬ ॥
અથ સપ્તવિંશોઽધ્યાયઃ ।
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
ક્રિયાયોગં સમાચક્ષ્વ ભવત્ આરાધનં પ્રભો ।
યસ્માત્ ત્વાં યે યથા અર્ચન્તિ સાત્વતાઃ સાત્વતર્ષભ ॥ ૧ ॥
એતત્ વદન્તિ મુનયઃ મુહુઃ નિઃશ્રેયસં નૃણામ્ ।
નારદઃ ભગવાન્ વ્યાસઃ આચાર્યઃ અઙ્ગિરસઃ સુતઃ ॥ ૨ ॥
નિઃસૃતં તે મુખામ્ભોજાદ્યત્ આહ ભગવાન્ અજઃ ।
પુત્રેભ્યઃ ભૃગુમુખ્યેભ્યઃ દેવ્યૈ ચ ભગવાન્ ભવઃ ॥ ૩ ॥
એતત્ વૈ સર્વવર્ણાનામ્ આશ્રમાણાં ચ સંમતમ્ ।
શ્રેયસામ્ ઉત્તમં મન્યે સ્ત્રીશૂદ્રાણાં ચ માનદ ॥ ૪ ॥
એતત્ કમલપત્રાક્ષ કર્મબન્ધવિમોચનમ્ ।
ભક્તાય ચ અનુરક્તાય બ્રૂહિ વિશ્વેશ્વર ઈશ્વર ॥ ૫ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
નહિ અન્તઃ અનન્તપારસ્ય કર્મકાણ્ડસ્ય ચ ઉદ્ધવ ।
સંક્ષિપ્તં વર્ણયિષ્યામિ યથાવત્ અનુપૂર્વશઃ ॥ ૬ ॥
વૈદિકઃ તાન્ત્રિકઃ મિશ્રઃ ઇતિ મે ત્રિવિધઃ મખઃ ।
ત્રયાણામ્ ઈપ્સિતેન એવ વિધિના માં સમર્ચયેત્ ॥ ૭ ॥
યદા સ્વનિગમેન ઉક્તં દ્વિજત્વં પ્રાપ્ય પૂરુષઃ ।
યથા યજેત માં ભક્ત્યા શ્રદ્ધયા તત્ નિબોધ મે ॥ ૮ ॥
અર્ચાયાં સ્થણ્ડિલે અગ્નૌ વા સૂર્યે વા અપ્સુ હૃદિ દ્વિજઃ ।
દ્રવ્યેણ ભક્તિયુક્તઃ અર્ચેત્ સ્વગુરું મામ્ અમાયયા ॥ ૯ ॥
પૂર્વં સ્નાનં પ્રકુર્વીત ધૌતદન્તઃ અઙ્ગશુદ્ધયે ।
ઉભયૈઃ અપિ ચ સ્નાનં મન્ત્રૈઃ મૃદ્ગ્રહણાદિના ॥ ૧૦ ॥
સન્ધ્યા ઉપાસ્તિ આદિ કર્માણિ વેદેન અચોદિતાનિ મે ।
પૂજાં તૈઃ કલ્પયેત્ સમ્યક્ સઙ્કલ્પઃ કર્મપાવનીમ્ ॥ ૧૧ ॥
શૈલી દારુમયી લૌહી લેપ્યા લેખ્યા ચ સૈકતી ।
મનોમયી મણિમયી પ્રતિમા અષ્ટવિધા સ્મૃતા ॥ ૧૨ ॥
ચલ અચલ ઇતિ દ્વિવિધા પ્રતિષ્ઠા જીવમન્દિરમ્ ।
ઉદ્વાસ આવાહને ન સ્તઃ સ્થિરાયામ્ ઉદ્ધવ અર્ચને ॥ ૧૩ ॥
અસ્થિરાયાં વિકલ્પઃ સ્યાત્ સ્થણ્ડિલે તુ ભવેત્ દ્વયમ્ ।
સ્નપનં તુ અવિલેપ્યાયામ્ અન્યત્ર પરિમાર્જનમ્ ॥ ૧૪ ॥
દ્રવ્યૈઃ પ્રસિદ્ધ્યૈઃ મત્ યાગઃ પ્રતિમાદિષુ અમાયિનઃ ।
ભક્તસ્ય ચ યથાલબ્ધૈઃ હૃદિ ભાવેન ચ એવ હિ ॥ ૧૫ ॥
સ્નાન અલઙ્કરણં પ્રેષ્ઠમ્ અર્ચાયામ્ એવ તુ ઉદ્ધવ ।
સ્થણ્ડિલે તત્ત્વવિન્યાસઃ વહ્નૌ આજ્યપ્લુતં હવિઃ ॥ ૧૬ ॥
સૂર્યે ચ અભ્યર્હણં પ્રેષ્ઠં સલિલે સલિલ આદિભિઃ ।
શ્રદ્ધયા ઉપાહૃતં પ્રેષ્ઠં ભક્તેન મમ વારિ અપિ ॥ ૧૭ ॥
ભૂર્યપિ અભક્ત ઉપહૃતં ન મે તોષાય કલ્પતે ।
ગન્ધઃ ધૂપઃ સુમનસઃ દીપઃ અન્ન આદ્ય ચ કિં પુનઃ ॥ ૧૮ ॥
શુચિઃ સંભૃતસંભારઃ પ્રાક્ દર્ભૈઃ કલ્પિત આસનઃ ।
આસીનઃ પ્રાક્ ઉદક્ વા અર્ચેત્ અર્ચાયામ્ અથ સંમુખઃ ॥ ૧૯ ॥
કૃતન્યાસઃ કૃતન્યાસાં મદર્ચાં પાણિના મૃજેત્ ।
કલશં પ્રોક્ષણીયં ચ યથાવત્ ઉપસાધયેત્ ॥ ૨૦ ॥
તત્ અદ્ભિઃ દેવયજનં દ્રવ્યાણિ આત્માનમ્ એવ ચ ।
પ્રોક્ષ્ય પાત્રાણિ ત્રીણિ અદ્ભિઃ તૈઃ તૈઃ દ્રવ્યૈઃ ચ સાધયેત્
॥ ૨૧ ॥
પાદ્ય અર્ઘ આચમનીયાર્થં ત્રીણિ પાત્રાણિ દૈશિકઃ ।
હૃદા શીર્ષ્ણા અથ શિખયા ગાયત્ર્યા ચ અભિમન્ત્રયેત્ ॥
૨૨ ॥
પિણ્ડે વાયુ અગ્નિ સંશુદ્ધે હૃત્પદ્મસ્થાં પરાં મમ ।
અણ્વીં જીવકલાં ધ્યાયેત્ નાદ અન્તે સિદ્ધભાવિતામ્ ॥ ૨૩ ॥
તયા આત્મભૂતયા પિણ્ડે વ્યાપ્તે સમ્પૂજ્ય તન્મયઃ ।
આવાહ્ય અર્ચ આદિષુ સ્થાપ્ય ન્યસ્ત અઙ્ગં માં પ્રપૂજયેત્ ॥
૨૪ ॥
પાદ્ય ઉપસ્પર્શ અર્હણ આદીન્ ઉપચારાન્ પ્રકલ્પયેત્ ।
ધર્માદિભિઃ ચ નવભિઃ કલ્પયિત્વા આસનં મમ ॥ ૨૫ ॥
પદ્મમ્ અષ્ટદલં તત્ર કર્ણિકાકેસર ઉજ્જ્વલમ્ ।
ઉભાભ્યાં વેદતન્ત્રાભ્યાં મહ્યં તુ ઉભયસિદ્ધયે ॥ ૨૬ ॥
સુદર્શનં પાઞ્ચજન્યં ગદાસીષુધનુઃ હલાન્ ।
મુસલં કૌસ્તુભં માલાં શ્રીવત્સં ચ અનુપૂજયેત્ ॥ ૨૭ ॥
નન્દં સુનન્દં ગરુડં પ્રચણ્ડં ચણ્ડમ્ એવ ચ ।
મહાબલં બલં ચ એવ કુમુદં કુમુદેક્ષણમ્ ॥ ૨૮ ॥
દુર્ગાં વિનાયકં વ્યાસં વિષ્વક્સેનં ગુરૂન્ સુરાન્ ।
સ્વે સ્વે સ્થાને તુ અભિમુખાન્ પૂજયેત્ પ્રોક્ષણ આદિભિઃ ॥ ૨૯ ॥
ચન્દન ઉશીર કર્પૂર કુઙ્કુમ અગરુ વાસિતૈઃ ।
સલિલૈઃ સ્નાપયેત્ મન્ત્રૈઃ નિત્યદા વિભવે સતિ ॥ ૩૦ ॥
સ્વર્ણઘર્મ અનુવાકેન મહાપુરુષવિદ્યયા ।
પૌરુષેણ અપિ સૂક્તેન સામભીઃ રાજનાદિભિઃ ॥ ૩૧ ॥
વસ્ત્ર ઉપવીત આભરણ પત્ર સ્રક્ ગન્ધ લેપનૈઃ ।
અલઙ્કુર્વીત સપ્રેમ મદ્ભક્તઃ માં યથા ઉચિતમ્ ॥ ૩૨ ॥
પાદ્યમ્ આચમનીયં ચ ગન્ધં સુમનસઃ અક્ષતાન્ ।
ધૂપ દીપ ઉપહાર્યાણિ દદ્યાત્ મે શ્રદ્ધયા અર્ચકઃ ॥ ૩૩ ॥
ગુડપાયસસર્પીંષિ શષ્કુલિ આપૂપ મોદકાન્ ।
સંયાવ દધિ સૂપાં ચ નૈવેદ્યં સતિ કલ્પયેત્ ॥ ૩૪ ॥
અભ્યઙ્ગ ઉન્મર્દન આદર્શ દન્તધૌ અભિષેચનમ્ ।
અન્નદ્ય ગીત નૃત્યાદિ પર્વણિ સ્યુઃ ઉતાન્વહમ્ ॥ ૩૫ ॥
વિધિના વિહિતે કુણ્ડે મેખલાગર્તવેદિભિઃ ।
અગ્નિમ્ આધાય પરિતઃ સમૂહેત્ પાણિના ઉદિતમ્ ॥ ૩૬ ॥
પરિસ્તીર્ય અથ પર્યુક્ષેત્ અન્વાધાય યથાવિધિ ।
પ્રોક્ષણ્યા આસાદ્ય દ્રવ્યાણિ પ્રોક્ષ્યાગ્નૌ ભાવયેત મામ્ ॥ ૩૭ ॥
તપ્તજામ્બૂનદપ્રખ્યં શઙ્ખચક્રગદામ્બુજૈઃ ।
લસત્ ચતુર્ભુજં શાન્તં પદ્મકિઞ્જલ્કવાસસમ્ ॥ ૩૮ ॥
સ્ફુરત્ કિરીટ કટક કટિસૂત્રવર અઙ્ગદમ્ ।
શ્રીવત્સવક્ષસં ભ્રાજત્ કૌસ્તુભં વનમાલિનમ્ ॥ ૩૯ ॥
ધ્યાયન્ અભ્યર્ચ્ય દારૂણિ હવિષા અભિઘૃતાનિ ચ ।
પ્રાસ્ય આજ્યભાગૌ આઘારૌ દત્ત્વા ચ આજ્યપ્લુતં હવિઃ ॥ ૪૦ ॥
જુહુયાત્ મૂલમન્ત્રેણ ષોડશર્ચ અવદાનતઃ ।
ધર્માદિભ્યઃ યથાન્યાયં મન્ત્રૈઃ સ્વિષ્ટિકૃતં બુધઃ ॥ ૪૧ ॥
અભ્યર્ચ્ય અથ નમસ્કૃત્ય પાર્ષદેભ્યઃ બલિં હરેત્ ।
મૂલમન્ત્રં જપેત્ બ્રહ્મ સ્મરન્ નારાયણ આત્મકમ્ ॥ ૪૨ ॥
દત્ત્વા આચમનમ્ ઉચ્છેષં વિષ્વક્સેનાય કલ્પયેત્ ।
મુખવાસં સુરભિમત્ તામ્બૂલાદ્યમ્ અથ અર્હયેત્ ॥ ૪૨ ॥
ઉપગાયન્ ગૃણન્ નૃત્યન્ કર્માણિ અભિનયન્ મમ ।
મત્કથાઃ શ્રાવયન્ શ્રુણ્વન્ મુહૂર્તં ક્ષણિકઃ ભવેત્ ॥ ૪૪.
સ્તવૈઃ ઉચ્ચાવચૈઃ સ્તોત્રૈઃ પૌરાણૈઃ પ્રકૃતૈઃ અપિ ।
સ્તુત્વા પ્રસીદ ભગવન્ ઇતિ વન્દેત દણ્ડવત્ ॥ ૪૫ ॥
શિરઃ મત્ પાદયોઃ કૃત્વા બાહુભ્યાં ચ પરસ્પરમ્ ।
પ્રપન્નં પાહિ મામ્ ઈશ ભીતં મૃત્યુગ્રહ અર્ણવાત્ ॥ ૪૬ ॥
ઇતિ શેષાં મયા દત્તાં શિરસિ આધાય સાદરમ્ ।
ઉદ્વાસયેત્ ચેત્ ઉદ્વાસ્યં જ્યોતિઃ જ્યોતિષિ તત્ પુનઃ ॥ ૪૭ ॥
અર્ચાદિષુ યદા યત્ર શ્રદ્ધા માં તત્ર ચ અર્ચયેત્ ।
સર્વભૂતેષુ આત્મનિ ચ સર્વ આત્મા અહમ્ અવસ્થિતઃ ॥ ૪૮ ॥
એવં ક્રિયાયોગપથૈઃ પુમાન્ વૈદિકતાન્ત્રિકૈઃ ।
અર્ચન્ ઉભયતઃ સિદ્ધિં મત્તઃ વિન્દતિ અભીપ્સિતામ્ ॥ ૪૯ ॥
મદર્ચાં સમ્પ્રતિષ્ઠાપ્ય મન્દિરં કારયેત્ દૃઢમ્ ।
પુષ્પ ઉદ્યાનાનિ રમ્યાણિ પૂજા યાત્રા ઉત્સવ આશ્રિતાન્ ॥ ૫૦ ॥
પૂજાદીનાં પ્રવાહાર્થં મહાપર્વસુ અથ અન્વહમ્ ।
ક્ષેત્રાપણપુરગ્રામાન્ દત્ત્વા મત્ સાર્ષ્ટિતામ્ ઇયાત્ ॥ ૫૧ ॥
પ્રતિષ્ઠયા સાર્વભૌમંસદ્મના ભુવનત્રયમ્ ।
પૂજાદિના બ્રહ્મલોકં ત્રિભિઃ મત્ સામ્યતામ્ ઇયાત્ ॥ ૫૨ ॥
મામ્ એવ નૈરપેક્ષ્યેણ ભક્તિયોગેન વિન્દતિ ।
ભક્તિયોગં સઃ લભતે એવં યઃ પૂજયેત મામ્ ॥ ૫૩ ॥
યઃ સ્વદત્તાં પરૈઃ દત્તં હરેત સુરવિપ્રયોઃ ।
વૃત્તિં સઃ જાયતે વિડ્ભુક્ વર્ષાણામ્ અયુતાયુતમ્ ॥ ૫૪ ॥
કર્તુઃ ચ સારથેઃ હેતોઃ અનુમોદિતુઃ એવ ચ ।
કર્મણાં ભાગિનઃ પ્રેત્ય ભૂયઃ ભૂયસિ તત્ફલમ્ ॥ ૫૫ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે શ્રીકૃષ્ણોદ્ધવસંવાદે
સપ્તવિંશોઽધ્યાયઃ ॥ ૨૭ ॥
અથ અષ્ટવિંશઃ અધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
પરસ્વભાવકર્માણિ ન પ્રશંસેત્ ન ગર્હયેત્ ।
વિશ્વમ્ એકાત્મકં પશ્યન્ પ્રકૃત્યા પુરુષેણ ચ ॥ ૧ ॥
પરસ્વભાવકર્માણિ યઃ પ્રશંસતિ નિન્દતિ ।
સઃ આશુ ભ્રશ્યતે સ્વાર્થાત્ અસત્ય અભિનિવેશતઃ ॥ ૨ ॥
તૈજસે નિદ્રયા આપન્ને પિણ્ડસ્થઃ નષ્ટચેતનઃ ।
માયાં પ્રાપ્નોતિ મૃત્યું વા તદ્વત્ નાનાર્થદૃક્ પુમાન્ ॥ ૩ ॥
કિં ભદ્રં કિમ્ અભદ્રં વા દ્વૈતસ્ય અવસ્તુનઃ કિયત્ ।
વાચા ઉદિતં તત્ અનૃતં મનસા ધ્યાતમ્ એવ ચ ॥ ૪ ॥
છાયાપ્રત્યાહ્વયાભાસા હિ અસન્તઃ અપિ અર્થકારિણઃ ।
એવં દેહાદયઃ ભાવાઃ યચ્છન્તિ આમૃત્યુતઃ ભયમ્ ॥ ૫ ॥
આત્મા એવ તત્ ઇદં વિશ્વં સૃજ્યતે સૃજતિ પ્રભુઃ ।
ત્રાયતે ત્રાતિ વિશ્વાત્મા હ્રિયતે હરતિ ઈશ્વરઃ ॥ ૬ ॥
તસ્માત્ નહિ આત્મનઃ અન્યસ્માત્ અન્યઃ ભાવઃ નિરૂપિતઃ ।
નિરૂપિતેયં ત્રિવિધા નિર્મૂલા ભાતિઃ આત્મનિ ।
ઇદં ગુણમયં વિદ્ધિ ત્રિવિધં માયયા કૃતમ્ ॥ ૭ ॥
એતત્ વિદ્વાન્ મદુદિતં જ્ઞાનવિજ્ઞાનનૈપુણમ્ ।
ન નિન્દતિ ન ચ સ્તૌતિ લોકે ચરતિ સૂર્યવત્ ॥ ૮ ॥
પ્રત્યક્ષેણ અનુમાનેન નિગમેન આત્મસંવિદા ।
આદિ અન્તવત્ અસત્ જ્ઞાત્વા નિઃસઙ્ગઃ વિચરેત્ ઇહ ॥ ૯ ॥
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
ન એવ આત્મનઃ ન દેહસ્ય સંસૃતિઃ દ્રષ્ટૃદૃશ્યયોઃ ।
અનાત્મસ્વદૃશોઃ ઈશ કસ્ય સ્યાત્ ઉપલભ્યતે ॥ ૧૦ ॥
આત્મા અવ્યયઃ અગુણઃ શુદ્ધઃ સ્વયઞ્જ્યોતિઃ અનાવૃતઃ ।
અગ્નિવત્ દારુવત્ દેહઃ કસ્ય ઇહ સંસૃતિઃ ॥ ૧૧ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
યાવત્ દેહ ઇન્દ્રિય પ્રાણૈઃ આત્મનઃ સંનિકર્ષણમ્ ।
સંસારઃ ફલવાન્ તાવત્ અપાર્થઃ અપિ અવિવેકિનઃ ॥ ૧૨ ॥
અર્થે હિ અવિદ્યમાને અપિ સંસૃતિઃ ન નિવર્તતે ।
ધ્યાયતઃ વિષયાન્ અસ્ય સ્વપ્ને અનર્થ આગમઃ યથા ॥ ૧૩ ॥
યથા હિ અપ્રતિબુદ્ધસ્ય પ્રસ્વાપઃ બહુ અનર્થભૃત્ ।
સઃ એવ પ્રતિબુદ્ધસ્ય ન વૈ મોહાય કલ્પતે ॥ ૧૪ ॥
શોક હર્ષ ભય ક્રોધ લોભ મોહ સ્પૃહાદયઃ ।
અહઙ્કારસ્ય દૃશ્યન્તે જન્મ મૃત્યુઃ ચ ન આત્મનઃ ॥ ૧૫ ॥
દેહ ઇન્દ્રિય પ્રાણ મનઃ અભિમાનઃ
જીવઃ અન્તરાત્મા ગુણકર્મ મૂર્તિઃ ।
સૂત્રં મહાન્ ઇતિ ઉરુધા ઇવ ગીતઃ
સંસારઃ આધાવતિ કાલતન્ત્રઃ ॥ ૧૬ ॥
અમૂલમ્ એતત્ બહુરૂપ રૂપિતં
મનોવચઃપ્રાણશરીરકર્મ ।
જ્ઞાનાસિના ઉપાસનયા શિતેન
છિત્ત્વા મુનિઃ ગાં વિચરતિ અતૃષ્ણઃ ॥ ૧૭ ॥
જ્ઞાનં વિવેકઃ નિગમઃ તપઃ ચ
પ્રત્યક્ષમ્ ઐતિહ્યમ્ અથ અનુમાનમ્ ।
આદિ અન્તયોઃ અસ્ય યત્ એવ કેવલમ્
કાલઃ ચ હેતુઃ ચ તત્ એવ મધ્યે ॥ ૧૮ ॥
યથા હિરણ્યં સ્વકૃતં પુરસ્તાત્
પશ્ચાત્ ચ સર્વસ્ય હિરણ્મયસ્ય ।
તત્ એવ મધ્યે વ્યવહાર્યમાણમ્
નાનાપદેશૈઃ અહમ્ અસ્ય તદ્વત્ ॥ ૧૯ ॥
વિજ્ઞાનમ્ એતત્ ત્રિયવસ્તમ્ અઙ્ગ
ગુણત્રયં કારણ કાર્ય કર્તૃ ।
સમન્વયેન વ્યતિરેકતઃ ચ
યેન એવ તુર્યેણ તત્ એવ સત્યમ્ ॥ ૨૦ ॥
ન યત્ પુરસ્તાત્ ઉત યત્ ન પશ્ચાત્
મધ્યે ચ તત્ ન વ્યપદેશમાત્રમ્ ।
ભૂતં પ્રસિદ્ધં ચ પરેણ યદ્યત્
તત્ એવ તત્ સ્યાત્ ઇતિ મે મનીષા ॥ ૨૧ ॥
અવિદ્યમાનઃ અપિ અવભાસતે યઃ
વૈકારિકઃ રાજસસર્ગઃ એષઃ ।
બ્રહ્મ સ્વયઞ્જ્યોતિઃ અતઃ વિભાતિ
બ્રહ્મ ઇન્દ્રિય અર્થ આત્મ વિકાર ચિત્રમ્ ॥ ૨૨ ॥
એવં સ્ફુટં બ્રહ્મવિવેકહેતુભિઃ
પરાપવાદેન વિશારદેન ।
છિત્ત્વા આત્મસન્દેહમ્ ઉપારમેત
સ્વાનન્દતુષ્ટઃ અખિલ કામુકેભ્યઃ ॥ ૨૩ ॥
ન આત્મા વપુઃ પાર્થિવમ્ ઇન્દ્રિયાણિ
દેવાઃ હિ અસુઃ વાયુજલં હુતાશઃ ।
મનઃ અન્નમાત્રં ધિષણા ચ સત્ત્વમ્
અહંકૃતિઃ ખં ક્ષિતિઃ અર્થસામ્યમ્ ॥ ૨૪ ॥
સમાહિતૈઃ કઃ કરણૈઃ ગુણાત્મભિઃ
ગુણઃ ભવેત્ મત્સુવિવિક્તધામ્નઃ ।
વિક્ષિપ્યમાણૈઃ ઉત કિં ન દૂષણમ્
ઘનૈઃ ઉપેતૈઃ વિગતૈઃ રવેઃ કિમ્ ॥ ૨૫ ॥
યથા નભઃ વાયુ અનલ અમ્બુ ભૂ ગુણૈઃ
ગતાગતૈઃ વર્તુગુણૈઃ ન સજ્જતે ।
તથા અક્ષરં સત્ત્વ રજઃ તમઃ મલૈઃ
અહંમતેઃ સંસૃતિહેતુભિઃ પરમ્ ॥ ૨૬ ॥
તથાપિ સઙ્ગઃ પરિવર્જનીયઃ
ગુણેષુ માયારચિતેષુ તાવત્ ।
મદ્ભક્તિયોગેન દૃઢેન યાવત્
રજઃ નિરસ્યેત મનઃકષાયઃ ॥ ૨૭ ॥
યથા આમયઃ અસાધુ ચિકિત્સિતઃ નૃણામ્
પુનઃ પુનઃ સન્તુદતિ પ્રરોહન્ ।
એવં મનઃ અપક્વ કષય કર્મ
કુયોગિનં વિધ્યતિ સર્વસઙ્ગમ્ ॥ ૨૮ ॥
કુયોગિનઃ યે વિહિત અન્તરાયૈઃ
મનુષ્યભૂતૈઃ ત્રિદશ ઉપસૃષ્ટૈઃ ।
તે પ્રાક્તન અભ્યાસબલેન ભૂયઃ
યુઞ્જન્તિ યોગં ન તુ કર્મતન્ત્રમ્ ॥ ૨૯ ॥
કરોતિ કર્મ ક્રિયતે ચ જન્તુઃ
કેનાપિ અસૌ ચોદિતઃ આનિપાતાત્ ।
ન તત્ર વિદ્વાન્પ્રકૃતૌ સ્થિતઃ અપિ
નિવૃત્ત તૃષ્ણઃ સ્વસુખ અનુભૂત્યા ॥ ૩૦ ॥
તિષ્ઠન્તમ્ આસીનમ્ ઉત વ્રજન્તમ્
શયાનમ્ ઉક્ષન્તમ્ અદન્તમ્ અન્નમ્ ।
સ્વભાવમ્ અન્યત્ કિમ્ અપિ ઇહમાનમ્
આત્માનમ્ આત્મસ્થમતિઃ ન વેદ ॥ ૩૧ ॥
યદિ સ્મ પશ્યતિ અસત્ ઇન્દ્રિય અથ
નાના અનુમાનેન વિરુદ્ધમ્ અન્યત્ ।
ન મન્યતે વસ્તુતયા મનીષી
સ્વાપ્નં યથા ઉત્થાય તિરોદધાનમ્ ॥ ૩૨ ॥
પૂર્વં ગૃહીતં ગુણકર્મચિત્રમ્
અજ્ઞાનમ્ આત્મનિ અવિવિક્તમ્ અઙ્ગ ।
નિવર્તતે તત્ પુનઃ ઈક્ષયા એવ
ન ગૃહ્યતે ન અપિ વિસૃજ્ય આત્મા ॥ ૩૩ ॥
યથા હિ ભાનોઃ ઉદયઃ નૃચક્ષુષામ્
તમઃ નિહન્યાત્ ન તુ સદ્વિધત્તે ।
એવં સમીક્ષા નિપુણા સતી મે
હન્યાત્ તમિસ્રં પુરુષસ્ય બુદ્ધેઃ ॥ ૩૪ ॥
એષઃ સ્વયઞ્જ્યોતિઃ અજઃ અપ્રમેયઃ
મહાનુભૂતિઃ સકલાનુભૂતિઃ ।
એકઃ અદ્વિતીયઃ વચસાં વિરામે
યેન ઈશિતા વાક્ અસવઃ ચરન્તિ ॥ ૩૫ ॥
એતાવાન્ આત્મસંમોહઃ યત્ વિકલ્પઃ તુ કેવલે ।
આત્મન્ નૃતે સ્વમાત્માનમ્ અવલમ્બઃ ન યસ્ય હિ ॥ ૩૬ ॥
યત્ નામ આકૃતિભિઃ ગ્રાહ્યં પઞ્ચવર્ણમ્ અબાધિતમ્ ।
વ્યર્થેન અપિ અર્થવાદઃ અયં દ્વયં પણ્ડિતમાનિનામ્ ॥ ૩૭ ॥
યોગિનઃ અપક્વયોગસ્ય યુઞ્જતઃ કાયઃ ઉત્થિતૈઃ ।
ઉપસર્ગૈઃ વિહન્યેત તત્ર અયં વિહિતઃ વિધિઃ ॥ ૩૮ ॥
યોગધારણયા કાંશ્ચિત્ આસનૈઃ ધારણ અન્વિતૈઃ ।
તપોમન્ત્રૌષધૈઃ કાંશ્ચિત્ ઉપસર્ગાન્ વિનિર્દહેત્ ॥ ૩૯ ॥
કાંશ્ચિત્ મમ અનુધ્યાનેન નામસઙ્કીર્તન આદિભિઃ ।
યોગેશ્વર અનુવૃત્ત્યા વા હન્યાત્ અશુભદાન્ શનૈઃ ॥ ૪૦ ॥
કેચિત્ દેહમ્ ઇમં ધીરાઃ સુકલ્પં વયસિ સ્થિરમ્ ।
વિધાય વિવિધ ઉપાયૈઃ અથ યુઞ્જન્તિ સિદ્ધયે ॥ ૪૧ ॥
ન હિ તત્ કુશલાત્ દૃત્યં તત્ આયાસઃ હિ અપાર્થકઃ ।
અન્તવત્ત્વાત્ શરીરસ્ય ફલસ્ય ઇવ વનસ્પતેઃ ॥ ૪૨ ॥
યોગં નિષેવતઃ નિત્યં કાયઃ ચેત્ કલ્પતામ્ ઇયાત્ ।
તત્ શ્રદ્દધ્યાત્ ન મતિમાન્ યોગમ્ ઉત્સૃજ્ય મત્પરઃ ॥ ૪૩ ॥
યોગચર્યામ્ ઇમાં યોગી વિચરન્ મત્ વ્યપાશ્રયઃ ।
ન અન્તરાયૈઃ વિહન્યેત નિઃસ્પૃહઃ સ્વસુખાનુભૂઃ ॥ ૪૪ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે ભગવદુદ્ધવસંવાદે
પરમાર્થનિર્ણયો નામ અષ્ટાવિંશોઽધ્યાયઃ ॥ ૨૮ ॥
અથ એકોનત્રિંશઃ અધ્યાયઃ ।
સુદુસ્તરામ્ ઇમાં મન્યે યોગચર્યામ્ અનાત્મનઃ ।
યથા અઞ્જસા પુમાન્ સિહ્યેત્ તત્ મે બ્રૂહિ અઞ્જસા અચ્યુત ॥ ૧ ॥
પ્રાયશઃ પુણ્ડરીકાક્ષ યુઞ્જન્તઃ યોગિનઃ મનઃ ।
વિષીદન્તિ અસમાધાનાત્ મનોનિગ્રહકર્શિતાઃ ॥ ૨ ॥
અથ અતઃ આનન્દદુઘં પદામ્બુજમ્
હંસાઃ શ્રયેરન્ અરવિન્દલોચન ।
સુખં નુ વિશ્વેશ્વર યોગકર્મભિઃ
ત્વત્ માયયા અમી વિહતાઃ ન માનિનઃ ॥ ૩ ॥
કિં ચિત્રમ્ અચ્યુત તવ એતત્ અશેષબન્ધઃ
દાસેષુ અનન્યશરણેષુ યત્ આત્મ સાત્ત્વમ્ ।
યઃ અરોચયત્સહ મૃગૈઃ સ્વયમ્ ઈશ્વરાણામ્
શ્રીમત્ કિરીટ તટ પીડિત પાદ પીઠઃ ॥ ૪ ॥
તં ત્વા અખિલ આત્મદયિત ઈશ્વરમ્ આશ્રિતાનામ્
સર્વ અર્થદં સ્વકૃતવિત્ વિસૃજેત કઃ નુ ।
કઃ વા ભજેત્ કિમ્ અપિ વિસ્મૃતયે અનુ ભૂત્યૈ
કિં વા ભવેત્ ન તવ પાદરજોજુષાં નઃ ॥ ૫ ॥
ન એવ ઉપયન્તિ અપચિતિં કવયઃ તવ ઈશ
બ્રહ્માયુષા અપિ કૃતમ્ ઋધમુદઃ સ્મરન્તઃ ।
યઃ અન્તર્બહિઃ તનુભૃતામ્ અશુભં વિધુન્વન્
આચાર્યચૈત્યવપુષા સ્વગત્ં વ્યનક્તિ ॥ ૬ ॥
શ્રીશુકઃ ઉવાચ ।
ઇતિ ઉદ્ધવેન અતિ અનુરક્ત ચેતસા
પૃષ્ટઃ જગત્ક્રીડનકઃ સ્વશક્તિભિઃ ।
ગૃહીત મૂર્તિત્રયઃ ઈશ્વર ઈશ્વરઃ
જગાદ સપ્રેમ મનોહરસ્મિતઃ ॥ ૭ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
હન્ત તે કથયિષ્યામિ મમ ધર્માન્ સુમઙ્ગલામ્ ।
યાન્ શ્રદ્ધયા આચરન્ મર્ત્યઃ મૃત્યું જયતિ દુર્જયમ્ ॥ ૮ ॥
કુર્યાત્ સર્વાણિ કર્માણિ મદર્થં શનકૈઃ સ્મરન્ ।
મયિ અર્પિત મનઃ ચિત્તઃ મત્ ધર્મ આત્મમનોરતિઃ ॥ ૯ ॥
દેશાન્ પુણ્યાન્ આશ્રયેત મદ્ભક્તૈઃ સાધુભિઃ શ્રિતાન્ ।
દેવ આસુર મનુષ્યેષુ મદ્ભક્ત આચરિતાનિ ચ ॥ ૧૦ ॥
પૃથક્ સત્રેણ વા મહ્યં પર્વયાત્રા મહોત્સવાન્ ।
કારયેત્ ગીતનૃત્ય આદ્યૈઃ મહારાજ વિભૂતિભિઃ ॥ ૧૧ ॥
મામ્ એવ સર્વભૂતેષુ બહિઃ અન્તઃ અપાવૃતમ્ ।
ઈક્ષેત આત્મનિ ચ આત્માનં યથા ખમ્ અમલ આશયઃ ॥ ૧૨ ॥
ઇતિ સર્વાણિ ભૂતાનિ મદ્ભાવેન મહાદ્યુતે ।
સભાજયન્ મન્યમાનઃ જ્ઞાનં કેવલમ્ આશ્રિતઃ ॥ ૧૩ ॥
બ્રાહ્મણે પુલ્કસે સ્તેને બ્રહ્મણ્યે અર્કે સ્ફુલિઙ્ગકે ।
અક્રૂરે ક્રૂરકે ચ એવ સમદૃક્ પણ્ડિતઃ મતઃ ॥ ૧૪ ॥
નરેષુ અભીક્ષ્ણં મદ્ભાવં પુંસઃ ભાવયતઃ અચિરાત્ ।
સ્પર્ધા અસૂયા તિરસ્કારાઃ સાહઙ્કારાઃ વિયન્તિ હિ ॥ ૧૫ ॥
વિસૃજ્ય સ્મયમાનાન્ સ્વાન્ દૃશં વ્રીડાં ચ દૈહિકીમ્ ।
પ્રણમેત્ દણ્ડવત્ ભૂમૌ આશ્વ ચાણ્ડાલ ગો ખરમ્ ॥ ૧૬ ॥
યાવત્ સર્વેષુ ભૂતેષુ મદ્ભાવઃ ન ઉપજાયતે ।
તાવત્ એવમ્ ઉપાસીત વાઙ્ મન કાય વૃત્તિભિઃ ॥ ૧૭ ॥
સર્વં બ્રહ્માત્મકં તસ્ય વિદ્યયા આત્મ મનીષયા ।
પરિપશ્યન્ ઉપરમેત્ સર્વતઃ મુક્ત સંશયઃ ॥ ૧૮ ॥
અયં હિ સર્વકલ્પાનાં સધ્રીચીનઃ મતઃ મમ ।
મદ્ભાવઃ સર્વભૂતેષુ મનોવાક્કાયવૃત્તિભિઃ ॥ ૧૯ ॥
ન હિ અઙ્ગ ઉપક્રમે ધ્વંસઃ મદ્ધર્મસ્ય ઉદ્ધવ અણુ અપિ ।
મયા વ્યવસિતઃ સમ્યક્ નિર્ગુણત્વાત્ અનાશિષઃ ॥ ૨૦ ॥
યઃ યઃ મયિ પરે ધર્મઃ કલ્પ્યતે નિષ્ફલાય ચેત્ ।
તત્ આયાસઃ નિરર્થઃ સ્યાત્ ભયાદેઃ ઇવ સત્ત્મ ॥ ૨૧ ॥
એષા બુદ્ધિમતાં બુદ્ધિઃ મનીષા ચ મનીષિણામ્ ।
યત્ સત્યમ્ અનૃતેન ઇહ મર્ત્યેન આપ્નોતિ મા અમૃતમ્ ॥ ૨૨ ॥
એષ તે અભિહિતઃ કૃત્સ્નઃ બ્રહ્મવાદસ્ય સઙ્ગ્રહઃ ।
સમાસવ્યાસવિધિના દેવાનામ્ અપિ દુર્ગમઃ ॥ ૨૩ ॥
અભીક્ષ્ણશઃ તે ગદિતં જ્ઞાનં વિસ્પષ્ટયુક્તિમત્ ।
એતત્ વિજ્ઞાય મુચ્યેત પુરુષઃ નષ્ટસંશયઃ ॥ ૨૪ ॥
સુવિવિક્તં તવ પ્રશ્નં મયા એતત્ અપિ ધારયેત્ ।
સનાતનં બ્રહ્મગુહ્યં પરં બ્રહ્મ અધિગચ્છતિ ॥ ૨૫ ॥
યઃ એતત્ મમ ભક્તેષુ સમ્પ્રદદ્યાત્ સુપુષ્કલમ્ ।
તસ્ય અહં બ્રહ્મદાયસ્ય દદામિ આત્માનમ્ આત્મના ॥ ૨૬ ॥
યઃ એતત્ સમધીયીત પવિત્રં પરમં શુચિ ।
સઃ પૂયેત અહઃ અહઃ માં જ્ઞાનદીપેન દર્શયન્ ॥ ૨૭ ॥
યઃ એતત્ શ્રદ્ધયા નિત્યમ્ અવ્યગ્રઃ શ્રુણુયાત્ નરઃ ।
મયિ ભક્તિં પરાં કુર્વન્ કર્મભિઃ ન સઃ બધ્યતે ॥ ૨૮ ॥
અપિ ઉદ્ધવ ત્વયા બ્રહ્મ સખે સમવધારિતમ્ ।
અપિ તે વિગતઃ મોહઃ શોકઃ ચ અસૌ મનોભવઃ ॥ ૨૯ ॥
ન એતત્ ત્વયા દામ્ભિકાય નાસ્તિકાય શઠાય ચ ।
અશુશ્રૂષોઃ અભક્તાય દુર્વિનીતાય દીયતામ્ ॥ ૩૦ ॥
એતૈઃ દોષૈઃ વિહીનાય બ્રહ્મણ્યાય પ્રિયાય ચ ।
સાધવે શુચયે બ્રૂયાત્ ભક્તિઃ સ્યાત્ શૂદ્ર યોષિતામ્ ॥ ૩૧ ॥
ન એતત્ વિજ્ઞાય જિજ્ઞાસોઃ જ્ઞાતવ્યમ્ અવશિષ્યતે ।
પીત્વા પીયૂષમ્ અમૃતં પાતવ્યં ન અવશિષ્યતે ॥ ૩૨ ॥
જ્ઞાને કર્મણિ યોગે ચ વાર્તાયાં દણ્ડધારણે ।
યાવાન્ અર્થઃ નૃણાં તાત તાવાન્ તે અહં ચતુર્વિધઃ ॥ ૩૩ ॥
મર્ત્યઃ યદા ત્યક્ત સમસ્તકર્મા
નિવેદિતાત્મા વિચિકીર્ષિતઃ મે ।
તદા અમૃતત્વં પ્રતિપદ્યમાનઃ
મયા આત્મભૂયાય ચ કલ્પતે વૈ ॥ ૩૪ ॥
શ્રીશુકઃ ઉવાચ ।
સઃ એવમ્ આદર્શિત યોગમાર્ગઃ
તદા ઉત્તમ શ્લોકવચઃ નિશમ્ય ।
બદ્ધ અઞ્જલિઃ પ્રીતિ ઉપરુદ્ધ કણ્ઠઃ
ન કિઞ્ચિત્ ઊચેઃ અશ્રુ પરિપ્લુત અક્ષઃ ॥ ૩૫ ॥
વિષ્ટભ્ય ચિત્તં પ્રણય અવઘૂર્ણમ્
ધૈર્યેણ રાજન્ બહુ મન્યમાનઃ ।
કૃતાઞ્જલિઃ પ્રાહ યદુપ્રવીરમ્
શીર્ષ્ણા સ્પૃશન્ તત્ ચરણ અરવિન્દમ્ ॥ ૩૬ ॥
ઉદ્ધવઃ ઉવાચ ।
વિદ્રાવિતઃ મોહ મહા અન્ધકારઃ
યઃ આશ્રિતઃ મે તવ સન્નિધાનાત્ ।
વિભાવસોઃ કિં નુ સમીપગસ્ય
શીતં તમઃ ભીઃ પ્રભવન્તિ અજ અદ્ય ॥ ૩૭ ॥
પ્રત્યર્પિતઃ મે ભવતા અનુકમ્પિના
ભૃત્યાય વિજ્ઞાનમયઃ પ્રદીપઃ ।
હિત્વા કૃતજ્ઞઃ તવ પાદમૂલમ્
કઃ અન્યત્ સમીયાત્ શરણં ત્વદીયમ્ ॥ ૩૮ ॥
વૃક્ણઃ ચ મે સુદૃઢઃ સ્નેહપાશઃ
દાશાર્હ વૃષ્ણિ અન્ધક સાત્વતેષુ ।
પ્રસારિતઃ સૃષ્ટિવિવૃદ્ધયે ત્વયા
સ્વમાયયા હિ આત્મ સુબોધ હેતિના ॥ ૩૯ ॥
નમઃ અસ્તુ તે મહાયોગિન્ પ્રપન્નમ્ અનુશાધિ મામ્ ।
યથા ત્વત્ ચરણ અમ્ભોજે રતિઃ સ્યાત્ અનપાયિની ॥ ૪૦ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
ગચ્છ ઉદ્ધવ મયા આદિષ્ટઃ બદરિ આખ્યં મમ આશ્રમમ્ ।
તત્ર મત્ પાદ તીર્થોદે સ્નાન ઉપસ્પર્શનૈઃ શુચિઃ ॥ ૪૧ ॥
ઈક્ષયા અલકનન્દાયા વિધૂત અશેષ કલ્મષઃ ।
વસાનઃ વલ્કલાનિ અઙ્ગ વન્યભુક્ સુખ નિઃસ્પૃહઃ ॥ ૪૨ ॥
તિતિક્ષૌઃ દ્વન્દ્વમાત્રાણાં સુશીલઃ સંયતેન્દ્રિયઃ ।
શાન્તઃ સમાહિતધિયા જ્ઞાનવિજ્ઞાનસંયુતઃ ॥ ૪૩ ॥
મત્તઃ અનુશિક્ષિતં યત્ તે વિવિક્તમનુભાવયન્ ।
મયિ આવેશિત વાક્ ચિત્તઃ મદ્ધર્મ નિરતઃ ભવ ।
અતિવ્રજ્ય ગતીઃ તિસ્રઃ મામ્ એષ્યસિ તતઃ પરમ્ ॥ ૪૪ ॥
શ્રીશુકઃ ઉવાચ ।
સઃ એવમ્ ઉક્તઃ હરિમેધસા ઉદ્ધવઃ
પ્રદક્ષિણં તં પરિસૃત્ય પાદયોઃ ।
શિરઃ નિધાય અશ્રુકલાભિઃ આર્દ્રધીઃ
ન્યષિઞ્ચત્ અદ્વન્દ્વપરઃ અપિ ઉપક્રમે ॥ ૪૫ ॥
સુદુસ્ત્યજ સ્નેહ વિયોગ કાતરઃ
ન શક્નુવન્ તં પરિહાતુમ્ આતુરઃ ।
કૃચ્છ્રં યયૌ મૂર્ધનિ ભર્તૃપાદુકે
બિભ્રન્ નમસ્કૃત્ય યયૌ પુનઃ પુનઃ ॥ ૪૬ ॥
તતઃ તમ્ અન્તર્હૃદિ સંનિવેશ્ય
ગતઃ મહાભાગવતઃ વિશાલામ્ ।
યથા ઉપદિષ્ટાં જગત્ એકબન્ધુના
તતઃ સમાસ્થાય હરેઃ અગાત્ ગતિમ્ ॥ ૪૭ ॥
યઃ એઅતત્ આનન્દ સમુદ્ર સંભૃતમ્
જ્ઞાનામૃતં ભાગવતાય ભાષિતમ્ ।
કૃષ્ણેણ યોગેશ્વર સેવિતાઙ્ઘ્રિણા
સચ્છ્રદ્ધયા આસેવ્ય જગત્ વિમુચ્યતે ॥ ૪૮ ॥
ભવભય અપહન્તું જ્ઞાનવિજ્ઞાનસારમ્
નિગમકૃત્ ઉપજહે ભૃઙ્ગવત્ વેદસારમ્ ।
અમૃતમ્ ઉદધિતઃ ચ અપાયયત્ ભૃત્યવર્ગાન્
પુરુષમ્ ઋષભમ્ આદ્યં કૃષ્ણસઞ્જ્ઞં નતઃ અસ્મિ
॥ ૪૯ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે ભગવદુદ્ધવસંવાદે
પરમાર્થપ્રાપ્તિસુગમોપાયકથનોદ્ધવબદરિકાશ્રમપ્રવેશો
નામ એકોનત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥ ૨૯ ॥
અથ ત્રિંશઃ અધ્યાયઃ ।
રાજા ઉવાચ ।
તતઃ મહાભાગવતે ઉદ્ધવે નિર્ગતે વનમ્ ।
દ્વારવત્યાં કિમ્ અકરોત્ ભગવાન્ ભૂતભાવનઃ ॥ ૧ ॥
બ્રહ્મશાપ ઉપસંસૃષ્ટે સ્વકુલે યાદવર્ષભઃ ।
પ્રેયસીં સર્વનેત્રાણાં તનું સઃ કથમ્ અત્યજત્ ॥ ૨ ॥
પ્રત્યાક્રષ્ટું નયનમ્ અબલા યત્ર લગ્નં ન શેકુઃ
કર્ણાવિષ્ટં ન સરતિ તતઃ યત્ સતામ્ આત્મલગ્નમ્ ।
યત્ શ્રીઃ વાચાં જનયતિ રતિં કિં નુ માનં કવીનામ્
દૃષ્ટ્વા જિષ્ણોઃ યુધિ રથગતં યત્ ચ તત્ સામ્યમ્
ઈયુઃ ॥ ૩ ॥
ઋષિઃ ઉવાચ ।
દિવિ ભુવિ અન્તરિક્ષે ચ મહોત્પાતાન્ સમુત્થિતાન્ ।
દૃષ્ટ્વા આસીનાન્ સુધર્માયાં કૃષ્ણઃ પ્રાહ યદૂન્ ઇદમ્
॥ ૪ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
એતે ઘોરાઃ મહોત્પાતાઃ દ્વાર્વત્યાં યમકેતવઃ ।
મુહૂર્તમ્ અપિ ન સ્થેયમ્ અત્ર નઃ યદુપુઙ્ગવાઃ ॥ ૫ ॥
સ્ત્રિયઃ બાલાઃ ચ વૃદ્ધાઃ ચ શઙ્ખોદ્ધારં વ્રજન્ત્વિતઃ ।
વયં પ્રભાસં યાસ્યામઃ યત્ર પ્રત્યક્ સરસ્વતી ॥ ૬ ॥
તત્ર અભિષિચ્ય શુચય ઉપોષ્ય સુસમાહિતાઃ ।
દેવતાઃ પૂજયિષ્યામઃ સ્નપન આલેપન અર્હણૈઃ ॥ ૭ ॥
બ્રાહ્મણાન્ તુ મહાભાગાન્ કૃતસ્વસ્ત્યયના વયમ્ ।
ગો ભૂ હિરણ્ય વાસોભિઃ ગજ અશ્વરથ વેશ્મભિઃ ॥ ૮ ॥
વિધિઃ એષઃ હિ અરિષ્ટઘ્નઃ મઙ્ગલ આયનમ્ ઉત્તમમ્ ।
દેવ દ્વિજ ગવાં પૂજા ભૂતેષુ પરમઃ ભવઃ ॥ ૯ ॥
ઇતિ સર્વે સમાકર્ણ્ય યદુવૃદ્ધાઃ મધુદ્વિષઃ ।
તથા ઇતિ નૌભિઃ ઉત્તીર્ય પ્રભાસં પ્રયયૂ રથૈઃ ॥ ૧૦ ॥
તસ્મિન્ ભગવતા આદિષ્ટં યદુદેવેન યાદવા ।
ચક્રુઃ પરભયા ભક્ત્યા સર્વશ્રેય ઉપબૃંહિતમ્ ॥ ૧૧ ॥
તતઃ તસ્મિન્ મહાપાનં પપુઃ મૈરેયકં મધુ ।
દિષ્ટ વિભ્રંશિત ધિયઃ યત્ દ્રવૈઃ ભ્રશ્યતે મતિઃ ॥ ૧૨ ॥
મહાપાન અભિમત્તાનાં વીરાણાં દૃપ્તચેતસામ્ ।
કૃષ્ણમાયા વિમૂઢાનાં સઙ્ઘર્ષઃ સુમહાન્ અભૂત્ ॥ ૧૩ ॥
યુયુધુઃ ક્રોધસંરબ્ધા વેલાયામ્ આતતાયિનઃ ।
ધનુભિઃ અસિભિઃ મલ્લૈઃ ગદાભિઃ તામ્ અરર્ષ્ટિભિઃ ॥ ૧૪ ॥
પતત્પતાકૈ રથકુઞ્જરાદિભિઃ
ખર ઉષ્ટ્ર ગોભિઃ મહિષૈઃ નરૈઃ અપિ ।
મિથઃ સમેત્ય અશ્વતરૈઃ સુદુર્મદા
ન્યહન્ શરર્દદ્ભિઃ ઇવ દ્વિપા વને ॥ ૧૫ ॥
પ્રદ્યુમ્ન સામ્બૌ યુધિ રૂઢમત્સરૌ
અક્રૂર ભોજૌ અનિરુદ્ધ સાત્યકી ।
સુભદ્ર સઙ્ગ્રામજિતૌ સુદારુણૌ
ગદૌ સુમિત્રા સુરથૌ સમીયતુઃ ॥ ૧૬ ॥
અન્યે ચ યે વૈ નિશઠ ઉલ્મુક આદયઃ
સહસ્રજિત્ શતજિત્ ભાનુ મુખ્યાઃ ।
અન્યોન્યમ્ આસાદ્ય મદાન્ધકારિતા
જઘ્નુઃ મુકુન્દેન વિમોહિતા ભૃશમ્ ॥ ૧૭ ॥
દાશાર્હ વૃષ્ણિ અન્ધક ભોજ સાત્વતા
મધુ અર્બુદા માથુરશૂરસેનાઃ ।
વિસર્જનાઃ કુકુરાઃ કુન્તયઃ ચ
મિથઃ તતઃ તે અથ વિસૃજ્ય સૌહૃદમ્ ॥ ૧૮ ॥
પુત્રાઃ અયુધ્યન્ પિતૃભિઃ ભ્રાતૃભિઃ ચ
સ્વસ્ત્રીય દૌહિત્ર પિતૃવ્યમાતુલૈઃ ।
મિત્રાણિ મિત્રૈઃ સુહૃદઃ સુહૃદ્ભિઃ
જ્ઞાતીંસ્ત્વહન્ જ્ઞાતયઃ એવ મૂઢાઃ ॥ ૧૯ ॥
શરેષુ ક્ષીયમાણેષુ ભજ્યમાનેષુ ધન્વસુ ।
શસ્ત્રેષુ ક્ષીયમાણેષુ મુષ્ટિભિઃ જહ્રુઃ એરકાઃ ॥ ૨૦ ॥
તાઃ વજ્રકલ્પાઃ હિ અભવન્ પરિઘાઃ મુષ્ટિનાઃ ભૃતાઃ ।
જઘ્નુઃ દ્વિષઃ તૈઃ કૃષ્ણેન વાર્યમાણાઃ તુ તં ચ તે ॥ ૨૧ ॥
પ્રત્યનીકં મન્યમાનાઃ બલભદ્રં ચ મોહિતાઃ ।
હન્તું કૃતધિયઃ રાજન્ આપન્નાઃ આતતાયિનઃ ॥ ૨૨ ॥
અથ તૌ અપિ સઙ્ક્રુદ્ધૌ ઉદ્યમ્ય કુરુનન્દન ।
એરકા મુષ્ટિ પરિઘૌ જરન્તૌ જઘ્નતુઃ યુધિ ॥ ૨૩ ॥
બ્રહ્મશાપ ઉપસૃષ્ટાનાં કૃષ્ણમાયાવૃત આત્મનામ્ ।
સ્પર્ધાક્રોધઃ ક્ષયં નિન્યે વૈણવઃ અગ્નિઃ યથા વનમ્ ॥ ૨૪ ॥
એવં નષ્ટેષુ સર્વેષુ કુલેષુ સ્વેષુ કેશવઃ ।
અવતારિતઃ ભુવઃ ભારઃ ઇતિ મેને અવશેષિતઃ ॥ ૨૫ ॥
રામઃ સમુદ્રવેલાયાં યોગમ્ આસ્થાય પૌરુષમ્ ।
તત્ ત્યાજ લોકં માનુષ્યં સંયોજ્ય આત્માનમ્ આત્મનિ ॥ ૨૬ ॥
રામનિર્યાણમ્ આલોક્ય ભગવાન્ દેવકીસુતઃ ।
નિષસાદ ધરોપસ્થે તૂષ્ણીમ્ આસાદ્ય પિપ્પલમ્ ॥ ૨૭ ॥
બિભ્રત્ ચતુર્ભુજં રૂપં ભ્રાજિષ્ણુ પ્રભયા સ્વયા ।
દિશઃ વિતિમારાઃ કુર્વન્ વિધૂમઃ ઇવ પાવકઃ ॥ ૨૮ ॥
શ્રીવત્સાઙ્કં ઘનશ્યામં તપ્ત હાટક વર્ચસમ્ ।
કૌશેય અમ્બર યુગ્મેન પરિવીતં સુમઙ્ગલમ્ ॥ ૨૯ ॥
સુન્દર સ્મિત વક્ત્ર અબ્જં નીલ કુન્તલ મણ્ડિતમ્ ।
પુણ્ડરીક અભિરામાક્ષં સ્ફુરન્ મકર કુણ્ડલમ્ ॥ ૩૦ ॥
કટિસૂત્ર બ્રહ્મસૂત્ર કિરીટ કટક અઙ્ગદૈઃ ।
હાર નૂપુર મુદ્રાભિઃ કૌસ્તુભેન વિરાજિતમ્ ॥ ૩૧ ॥
વનમાલા પરીતાઙ્ગં મૂર્તિમદ્ભિઃ નિજ આયુધૈઃ ।
કૃત્વા ઉરૌ દક્ષિણે પાદમ્ આસીનં પઙ્કજ અરુણમ્ ॥ ૩૨ ॥
મુસલૌ અશેષાયઃ ખણ્ડકૃતેષુઃ લુબ્ધકઃ જરાઃ ।
મૃગાસ્ય આકારં તત્ ચરણં વિવ્યાધ મૃગશઙ્કયા ॥ ૩૩ ॥
ચતુર્ભુજં તં પુરુષં દૃષ્ટ્વા સઃ કૃત કિલ્બિષઃ ।
ભીતઃ પપાત શિરસા પાદયોઃ અસુરદ્વિષઃ ॥ ૩૪ ॥
અજાનતા કૃતમ્ ઇદં પાપેન મધુસૂદન ।
ક્ષન્તુમ્ અર્હસિ પાપસ્ય ઉત્તમશ્લોકઃ મે અનઘ ॥ ૩૫ ॥
યસ્ય અનુસ્મરણં નૄણામ્ અજ્ઞાન ધ્વાન્ત નાશનમ્ ।
વદન્તિ તસ્ય તે વિષ્ણો મયા અસાધુ કૃતં પ્રભો ॥ ૩૬ ॥
તત્ મા આશુ જહિ વૈકુણ્ઠ પાપ્માનં મૃગ લુબ્ધકમ્ ।
યથા પુનઃ અહં તુ એવં ન કુર્યાં સત્ અતિક્રમમ્ ॥ ૩૭ ॥
યસ્ય આત્મ યોગ રચિતં ન વિદુઃ વિરિઞ્ચઃ
રુદ્ર આદયઃ અસ્ય તનયાઃ પતયઃ ગિરાં યે ।
ત્વત્ માયયા પિહિત દૃષ્ટયઃ એતત્ અઞ્જઃ
કિં તસ્ય તે વયમ્ અસત્ ગતયઃ ગૃણીમઃ ॥ ૩૮ ॥
શ્રીભગવાન્ ઉવાચ ।
મા ભૈઃ જરે ત્વમ્ ઉત્તિષ્ઠ કામઃ એષઃ કૃતઃ હિ મે ।
યાહિ ત્વં મત્ અનુજ્ઞાતઃ સ્વર્ગં સુકૃતિનાં પદમ્ ॥ ૩૯ ॥
ઇતિ આદિષ્ટઃ ભગવતા કૃષ્ણેન ઇચ્છા શરીરિણા ।
ત્રિઃ પરિક્રમ્ય તં નત્વા વિમાનેન દિવં યયૌ ॥ ૪૦ ॥
દારુકઃ કૃષ્ણપદવીમ્ અન્વિચ્છન્ અધિગમ્યતામ્ ।
વાયું તુલસિકામોદમ્ આઘ્રાય અભિમુખં યયૌ ॥ ૪૧ ॥
તં તત્ર તિગ્મદ્યુભિઃ આયુધૈઃ વૃતમ્
હિ અશ્વત્થમૂલે કૃતકેતનં પતિમ્ ।
સ્નેહપ્લુતાત્મા નિપપાત પાદયો
રથાત્ અવપ્લુત્ય સબાષ્પલોચનઃ ॥ ૪૨ ॥
અપશ્યતઃ ત્વત્ ચરણ અમ્બુજં પ્રભો
દૃષ્ટિઃ પ્રણષ્ટા તમસિ પ્રવિષ્ટા ।
દિશઃ ન જાને ન લભે ચ શાન્તિમ્
યથા નિશાયમ્ ઉડુપે પ્રણષ્ટે ॥ ૪૩ ॥
ઇતિ બ્રુવતે સૂતે વૈ રથઃ ગરુડલાઞ્છનઃ ।
ખમ્ ઉત્પપાત રાજેન્દ્ર સાશ્વધ્વજઃ ઉદીક્ષતઃ ॥ ૪૪ ॥
તમ્ અન્વગચ્છન્ દિવ્યાનિ વિષ્ણુપ્રહરણાનિ ચ ।
તેન અતિ વિસ્મિત આત્માનં સૂતમ્ આહ જનાર્દનઃ ॥ ૪૫ ॥
ગચ્છ દ્વારવતીં સૂત જ્ઞાતીનાં નિધનં મિથઃ ।
સઙ્કર્ષણસ્ય નિર્યાણં બન્ધુભ્યઃ બ્રૂહિ મત્ દશામ્ ॥ ૪૬ ॥
દ્વારકાયાં ચ ન સ્થેયં ભવદ્ભિઃ ચ સ્વબન્ધુભિઃ ।
મયા ત્યક્તાં યદુપુરીં સમુદ્રઃ પ્લાવયિષ્યતિ ॥ ૪૭ ॥
સ્વં સ્વં પરિગ્રહં સર્વે આદાય પિતરૌ ચ નઃ ।
અર્જુનેન આવિતાઃ સર્વ ઇન્દ્રપ્રસ્થં ગમિષ્યથ ॥ ૪૮ ॥
ત્વં તુ મત્ ધર્મમ્ આસ્થાય જ્ઞાનનિષ્ઠઃ ઉપેક્ષકઃ ।
મન્માયા રચનામ્ એતાં વિજ્ઞાય ઉપશમં વ્રજ ॥ ૪૯ ॥
ઇતિ ઉક્તઃ તં પરિક્રમ્ય નમસ્કૃત્ય પુનઃ પુનઃ ।
તત્ પાદૌ શીર્ષ્ણિ ઉપાધાય દુર્મનાઃ પ્રયયૌ પુરીમ્ ॥ ૫૦ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે યદુકુલસઙ્ક્ષયો નામ
ત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥ ૩૦ ॥
અથ એકત્રિંશઃ અધ્યાયઃ ।
શ્રીશુકઃ ઉવાચ ।
અથ તત્ર આગમત્ બ્રહ્મા ભવાન્યા ચ સમં ભવઃ ।
મહેન્દ્રપ્રમુખાઃ દેવાઃ મુનયઃ સપ્રજેશ્વરાઃ ॥ ૧ ॥
પિતરઃ સિદ્ધગન્ધર્વાઃ વિદ્યાધર મહોરગાઃ ।
ચારણાઃ યક્ષરક્ષાંસિ કિંનર અપ્સરસઃ દ્વિજાઃ ॥ ૨ ॥
દ્રષ્ટુકામાઃ ભગવતઃ નિર્વાણં પરમ ઉત્સુકાઃ ।
ગાયન્તઃ ચ ગૃણન્તઃ ચ શૌરેઃ કર્માણિ જન્મ ચ ॥ ૩ ॥
વવર્ષુઃ પુષ્પવર્ષાણિ વિમાન આવલિભિઃ નભઃ ।
કુર્વન્તઃ સઙ્કુલં રાજન્ ભક્ત્યા પરમયા યુતાઃ ॥ ૪ ॥
ભગવાન્ પિતામહં વીક્ષ્ય વિભૂતિઃ આત્મનઃ વિભુઃ ।
સંયોજ્ય આત્મનિ ચ આત્માનં પદ્મનેત્રે ન્યમીલયત્ ॥ ૫ ॥
લોકાભિરામાં સ્વતનું ધારણા ધ્યાન મઙ્ગલમ્ ।
યોગધારણયા આગ્નેય્યા અદગ્ધ્વા ધામ આવિશત્ સ્વકમ્ ॥ ૬ ॥
દિવિ દુન્દુભયઃ નેદુઃ પેતુઃ સુમનઃ ચ ખાત્ ।
સત્યં ધર્મઃ ધૃતિઃ ભૂમેઃ કીર્તિઃ શ્રીઃ ચ અનુ તં વયુઃ
॥ ૭ ॥
દેવ આદયઃ બ્રહ્મમુખ્યાઃ ન વિશન્તં સ્વધામનિ ।
અવિજ્ઞાતગતિં કૃષ્ણં દદૃશુઃ ચ અતિવિસ્મિતાઃ ॥ ૮ ॥
સૌદામન્યાઃ યથા આકાશે યાન્ત્યાઃ હિત્વા અભ્રમણ્ડલમ્ ।
ગતિઃ ન લક્ષ્યતે મર્ત્યૈઃ તથા કૃષ્ણસ્ય દૈવતૈઃ ॥ ૯ ॥
બ્રહ્મ રુદ્ર આદયઃ તે તુ દૃષ્ટ્વા યોગગતિં હરેઃ ।
વિસ્મિતાઃ તાં પ્રશંસન્તઃ સ્વં સ્વં લોકં યયુઃ તદા ॥ ૧૦ ॥
રાજન્ પરસ્ય તનુભૃત્ જનનાપ્યયેહા
માયાવિડમ્બનમ્ અવેહિ યથા નટસ્ય ।
સૃષ્ટ્વા આત્મના ઇદમ્ અનુવિશ્ય વિહૃત્ય ચ અન્તે
સંહૃત્ય ચ આત્મ મહિના ઉપરતઃ સઃ આસ્તે ॥ ૧૧ ॥
મર્ત્યેન યઃ ગુરુસુતં યમલોકનીતમ્
ત્વાં ચ આનયત્ શરણદઃ પરમ અસ્ત્ર દગ્ધમ્ ।
જિગ્યે અન્તક અન્તકમ્ અપિ ઈશમ્ અસૌ અવનીશઃ
કિં સ્વાવને સ્વરનયન્ મૃગયું સદેહમ્ ॥ ૧૨ ॥
તથા અપિ અશેશા સ્થિતિ સમ્ભવ અપિ
અયેષુ અનન્ય હેતુઃ યત્ અશેષ શક્તિધૃક્ ।
ન ઇચ્છત્ પ્રણેતું વપુઃ અત્ર શેષિતમ્
મર્ત્યેન કિં સ્વસ્થગતિં પ્રદર્શયન્ ॥ ૧૩ ॥
યઃ એતાં પ્રાતઃ ઉત્થાય કૃષ્ણસ્ય પદવીં પરામ્ ।
પ્રયતઃ કીર્તયેત્ ભક્ત્યા તામ્ એવ આપ્નોતિ અનુત્તમામ્ ॥ ૧૪ ॥
દારુકઃ દ્વારકામ્ એત્ય વસુદેવ ઉગ્રસેનયોઃ ।
પતિત્વા ચરણાવસ્રૈઃ ન્યષિઞ્ચત્ કૃષ્ણવિચ્યુતઃ ॥ ૧૫ ॥
કથયામાસ નિધનં વૃષ્ણીનાં કૃત્સ્નશઃ નૃપ ।
તત્ શ્રુત્વા ઉદ્વિગ્ન હૃદયાઃ જનાઃ શોક વિમૂર્ચ્છિતાઃ ॥ ૧૬ ॥
તત્ર સ્મ ત્વરિતા જગ્મુઃ કૃષ્ણ વિશ્લેષ વિહ્વલાઃ ।
વ્યસવાઃ શેરતે યત્ર જ્ઞાતયઃ ઘ્નન્તઃ આનનમ્ ॥ ૧૭ ॥
દેવકી રોહિણી ચ એવ વસુદેવઃ તથા સુતૌ ।
કૃષ્ણ રામ અવપશ્યન્તઃ શોક આર્તાઃ વિજહુઃ સ્મૃતિમ્ ॥ ૧૮ ॥
પ્રાણાન્ ચ વિજહુઃ તત્ર ભગવત્ વિરહ આતુરાઃ ।
ઉપગુહ્ય પતીન્ તાત ચિતામ્ આરુરુહુઃ સ્ત્રિયઃ ॥ ૧૯ ॥
રામપત્ન્યઃ ચ તત્ દેહમ્ ઉપગુહ્ય અગ્નિમ્ આવિશન્ ।
વસુદેવપત્ન્યઃ તત્ ગાત્રં પ્રદ્યુમ્ન આદીન્ હરેઃ સ્નુષાઃ ।
કૃષ્ણપત્ન્યઃ આવિશન્ અગ્નિં રુક્મિણિ આદ્યાઃ તદાત્મિકાઃ ॥ ૨૦ ॥
અર્જુનઃ પ્રેયસઃ સખ્યુઃ કૃષ્ણસ્ય વિરહ આતુરઃ ।
આત્માનં સાન્ત્વયામાસ કૃષ્ણગીતૈઃ સદુક્તિભિઃ ॥ ૨૧ ॥
બન્ધૂનાં નષ્ટગોત્રાણામ્ અર્જુનઃ સામ્પરાયિકમ્ ।
હતાનાં કારયામાસ યથાવત્ અનુપૂર્વશઃ ॥ ૨૨ ॥
દ્વારકાં હરિણા ત્યક્તા સમુદ્રઃ અપ્લાવયત્ ક્ષણાત્ ।
વર્જયિત્વા મહારાજ શ્રીમત્ ભગવત્ આલયમ્ ॥ ૨૩ ॥
નિત્યં સંનિહિતઃ તત્ર ભગવાન્ મધુસૂદનઃ ।
સ્મૃત્યા અશેષા અશુભહરં સર્વ મઙ્ગલમ્ અમઙ્ગલમ્ ॥ ૨૪ ॥
સ્ત્રી બાલ વૃદ્ધાન્ આદાય હતશેષાન્ ધનઞ્જયઃ ।
ઇન્દ્રપ્રસ્થં સમાવેશ્ય વજ્ર તત્ર અભ્યષેચયત્ ॥ ૨૫ ॥
શ્રુત્વા સુહૃત્ વધં રાજન્ અર્જુનાત્ તે પિતામહાઃ ।
ત્વાં તુ વંશધરં કૃત્વા જગ્મુઃ સર્વે મહાપથમ્ ॥ ૨૬ ॥
યઃ એતત્ દેવદેવસ્ય વિષ્ણોઃ કર્માણિ જન્મ ચ ।
કીર્તયેત્ શ્રદ્ધયા મર્ત્યઃ સર્વપાપૈઃ પ્રમુચ્યતે ॥ ૨૭ ॥
ઇત્થં હરેઃ ભગવતઃ રુચિર અવતાર
વીર્યાણિ બાલચરિતાનિ ચ શન્તમાનિ ।
અન્યત્ર ચ ઇહ ચ શ્રુતાનિ ગૃણન્ મનુષ્યઃ
ભક્તિં પરાં પરમહંસગતૌ લભેત ॥ ૨૮ ॥
ઇતિ શ્રીમદ્ભાગવતે મહાપુરાણે પારમહંસ્યાં
સંહિતાયામેકાદશસ્કન્ધે મૌસલોપાખ્યાનં નામ
એકત્રિંશોઽધ્યાયઃ ॥ ૩૧ ॥
॥ ઇતિ ઉદ્ધવગીતા નામ એકાદશસ્કન્ધઃ સમાપ્તઃ ॥
Also Read:
Uddhava Gita in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil
