Uddhava Geetaa in Malayalam:
॥ ഉദ്ധവഗീതാ ॥
ശ്രീരാധാകൃഷ്ണാഭ്യാം നമഃ ।
ശ്രീമദ്ഭാഗവതപുരാണം ।
ഏകാദശഃ സ്കന്ധഃ । ഉദ്ധവ ഗീതാ ।
അഥ പ്രഥമോഽധ്യായഃ ।
ശ്രീബാദരായണിഃ ഉവാച ।
കൃത്വാ ദൈത്യവധം കൃഷ്ണഃ സരമഃ യദുഭിഃ വൃതഃ ।
ഭുവഃ അവതാരവത് ഭാരം ജവിഷ്ഠൻ ജനയൻ കലിം ॥ 1 ॥
യേ കോപിതാഃ സുബഹു പാണ്ഡുസുതാഃ സപത്നൈഃ
ദുർദ്യൂതഹേലനകചഗ്രഹണ ആദിഭിഃ താൻ ।
കൃത്വാ നിമിത്തം ഇതര ഇതരതഃ സമേതാൻ
ഹത്വാ നൃപാൻ നിരഹരത് ക്ഷിതിഭാരം ഈശഃ ॥ 2 ॥
ഭൂഭാരരാജപൃതനാ യദുഭിഃ നിരസ്യ
ഗുപ്തൈഃ സ്വബാഹുഭിഃ അചിന്തയത് അപ്രമേയഃ ।
മന്യേ അവനേഃ നനു ഗതഃ അപി അഗതം ഹി ഭാരം
യത് യാദവം കുലം അഹോ ഹി അവിഷഹ്യം ആസ്തേ ॥ 3 ॥
ന ഏവ അന്യതഃ പരിഭവഃ അസ്യ ഭവേത് കഥഞ്ചിത്
മത് സംശ്രയസ്യ വിഭവ ഉന്നഹൻ അസ്യ നിത്യം ।
അന്തഃകലിം യദുകുലസ്യ വിധ്ഹായ വേണുഃ
തംബസ്യ വഹ്നിം ഇവ ശാന്തിം ഉപൈമി ധാമ ॥ 4 ॥
ഏവം വ്യവസിതഃ രാജൻ സത്യസങ്കൽപഃ ഈശ്വരഃ ।
ശാപവ്യാജേന വിപ്രാണാം സഞ്ജഹ്വേ സ്വകുലം വിഭുഃ ॥ 5 ॥
സ്വമൂർത്യാ ലോകലാവണ്യനിർമുക്ത്യാ ലോചനം നൃണാം ।
ഗീർഭിഃ താഃ സ്മരതാം ചിത്തം പദൈഃ താൻ ഈക്ഷതാം ക്രിയാ ॥ 6 ॥
ആച്ഛിദ്യ കീർതിം സുശ്ലോകാം വിതത്യ ഹി അഞ്ജസാ നു കൗ ।
തമഃ അനയാ തരിഷ്യന്തി ഇതി അഗാത് സ്വം പദം ഈശ്വരഃ ॥ 7 ॥
രാജാ ഉവാച ।
ബ്രഹ്മണ്യാനാം വദാന്യാനാം നിത്യം വൃദ്ധൗപസേവിനാം ।
വിപ്രശാപഃ കഥം അഭൂത് വൃഷ്ണീനാം കൃഷ്ണചേതസാം
॥ 8 ॥
യത് നിമിത്തഃ സഃ വൈ ശാപഃ യാദൃശഃ ദ്വിജസത്തമ ।
കഥം ഏകാത്മനാം ഭേദഃ ഏതത് സർവം വദസ്വ മേ ॥ 9 ॥
ശ്രീശുകഃ ഉവാച ।
ബിഭ്രത് വപുഃ സകലസുന്ദരസംനിവേശം
കർമാചരൻ ഭുവി സുമംഗലം ആപ്തകാമഃ ।
ആസ്ഥായ ധാമ രമമാണഃ ഉദാരകീർതിഃ
സംഹർതും ഐച്ഛത കുലം സ്ഥിതകൃത്യശേഷഃ ॥ 10 ॥
കർമാണി പുണ്യനിവഹാനി സുമംഗലാനി
ഗായത് ജഗത് കലിമലാപഹരാണി കൃത്വാ ।
കാല ആത്മനാ നിവസതാ യദുദേവഗേഹേ
പിണ്ഡാരകം സമഗമൻ മുനയഃ നിസൃഷ്ടാഃ ॥ 11 ॥
വിശ്വാമിത്രഃ അസിതഃ കണ്വഃ ദുർവാസാഃ ഭൃഗുഃ അംഗിരാഃ ।
കശ്യപഃ വാമദേവഃ അത്രിഃ വസിഷ്ഠഃ നാരദ ആദയഃ ॥ 12 ॥
ക്രീഡന്തഃ താൻ ഉപവ്രജ്യ കുമാരാഃ യദുനന്ദനാഃ ।
ഉപസംഗൃഹ്യ പപ്രച്ഛുഃ അവിനീതാ വിനീതവത് ॥ 13 ॥
തേ വേഷയിത്വാ സ്ത്രീവേഷൈഃ സാംബം ജാംബവതീസുതം ।
ഏഷാ പൃച്ഛതി വഃ വിപ്രാഃ അന്തർവത് ന്യസിത ഈക്ഷണാ ॥ 14 ॥
പ്രഷ്ടും വിലജ്ജതി സാക്ഷാത് പ്രബ്രൂത അമോഘദർശനാഃ ।
പ്രസോഷ്യന്തി പുത്രകാമാ കിംസ്വിത് സഞ്ജനയിഷ്യതി ॥ 15 ॥
ഏവം പ്രലബ്ധ്വാ മുനയഃ താൻ ഊചുഃ കുപിതാ നൃപ ।
ജനയിഷ്യതി വഃ മന്ദാഃ മുസലം കുലനാശനം ॥ 16 ॥
തത് ശൃത്വാ തേ അതിസന്ത്രസ്താഃ വിമുച്യ സഹസോദരം ।
സാംബസ്യ ദദൃശുഃ തസ്മിൻ മുസലം ഖലു അയസ്മയം ॥ 17 ॥
കിം കൃതം മന്ദഭാഗ്യൈഃ കിം വദിഷ്യന്തി നഃ ജനാഃ ।
ഇതി വിഹ്വലിതാഃ ഗേഹാൻ ആദായ മുസലം യയുഃ ॥ 18 ॥
തത് ച ഉപനീയ സദസി പരിമ്ലാനമുഖശ്രിയഃ ।
രാജ്ഞഃ ആവേദയാൻ ചക്രുഃ സർവയാദവസംനിധൗ ॥ 19 ॥
ശ്രുത്വാ അമോഘം വിപ്രശാപം ദൃഷ്ട്വാ ച മുസലം നൃപ ।
വിസ്മിതാഃ ഭയസന്ത്രസ്താഃ ബഭൂവുഃ ദ്വാരകൗകസഃ ॥ 20 ॥
തത് ചൂർണയിത്വാ മുസലം യദുരാജഃ സഃ ആഹുകഃ ।
സമുദ്രസലിലേ പ്രാസ്യത് ലോഹം ച അസ്യ അവശേഷിതം ॥ 21 ॥
കശ്ചിത് മത്സ്യഃ അഗ്രസീത് ലോഹം ചൂർണാനി തരലൈഃ തതഃ ।
ഉഹ്യമാനാനി വേലായാം ലഗ്നാനി ആസൻ കില ഐരികാഃ ॥ 22 ॥
മത്സ്യഃ ഗൃഹീതഃ മത്സ്യഘ്നൈഃ ജാലേന അന്യൈഃ സഹ അർണവേ ।
തസ്യ ഉദരഗതം ലോഹം സഃ ശല്യേ ലുബ്ധകഃ അകരോത് ॥ 23 ॥
ഭഗവാൻ ജ്ഞാതസർവാർഥഃ ഈശ്വരഃ അപി തദന്യഥാ ।
കർതും ന ഐച്ഛത് വിപ്രശാപം കാലരൂപീ അന്വമോദത ॥ 24 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ വിപ്രശാപോ നാമ പ്രഥമോഽധ്യായഃ
॥ 1 ॥
അഥ ദ്വിതീയോഽധ്യായഃ ।
ശ്രീശുകഃ ഉവാച ।
ഗോവിന്ദഭുജഗുപ്തായാം ദ്വാരവത്യാം കുരൂദ്വഹ ।
അവാത്സീത് നാരദഃ അഭീക്ഷ്ണം കൃഷ്ണൗപാസനലാലസഃ ॥ 1 ॥
കോ നു രാജൻ ഇന്ദ്രിയവാൻ മുകുന്ദചരണാംബുജം ।
ന ഭജേത് സർവതഃ മൃത്യുഃ ഉപാസ്യം അമരൗത്തമൈഃ ॥ 2 ॥
തം ഏകദാ ദേവർഷിം വസുദേവഃ ഗൃഹ ആഗതം ।
അർചിതം സുഖം ആസീനം അഭിവാദ്യ ഇദം അബ്രവീത് ॥ 3 ॥
വസുദേവഃ ഉവാച ।
ഭഗവൻ ഭവതഃ യാത്രാ സ്വസ്തയേ സർവദേഹിനാം ।
കൃപണാനാം യഥാ പിത്രോഃ ഉത്തമശ്ലോകവർത്മനാം ॥ 4 ॥
ഭൂതാനാം ദേവചരിതം ദുഃഖായ ച സുഖായ ച ।
സുഖായ ഏവ ഹി സാധൂനാം ത്വാദൃശാം അച്യുത ആത്മനാം ॥
5 ॥
ഭജന്തി യേ യഥാ ദേവാൻ ദേവാഃ അപി തഥാ ഏവ താൻ ।
ഛായാ ഇവ കർമസചിവാഃ സാധവഃ ദീനവത്സലാഃ ॥ 6 ॥
ബ്രഹ്മൻ തഥാ അപി പൃച്ഛാമഃ ധർമാൻ ഭാഗവതാൻ തവ ।
യാൻ ശ്രുത്വാ ശ്രദ്ധയാ മർത്യഃ മുച്യതേ സർവതഃ ഭയാത് ॥ 7 ॥
അഹം കില പുരാ അനന്തം പ്രജാർഥഃ ഭുവി മുക്തിദം ।
അപൂജയം ന മോക്ഷായ മോഹിതഃ ദേവമായയാ ॥ 8 ॥
യയാ വിചിത്രവ്യസനാത് ഭവദ്ഭിഃ വിശ്വതഃ ഭയാത് ।
മുച്യേമ ഹി അഞ്ജസാ ഏവ അദ്ധാ തഥാ നഃ ശാധി സുവ്രത ॥ 9 ॥
ശ്രീശുകഃ ഉവാച ।
രാജൻ ഏവം കൃതപ്രശ്നഃ വസുദേവേന ധീമതാ ।
പ്രീതഃ തം ആഹ ദേവർഷിഃ ഹരേഃ സംസ്മാരിതഃ ഗുണൈഃ ॥ 10 ॥
നാരദഃ ഉവാച ।
സമ്യക് ഏതത് വ്യവസിതം ഭവതാ സാത്വതർഷഭ ।
യത് പൃച്ഛസേ ഭാഗവതാൻ ധർമാൻ ത്വം വിശ്വഭാവനാൻ ॥
11 ॥
ശ്രുതഃ അനുപഠിതഃ ധ്യാതഃ ആദൃതഃ വാ അനുമോദിതഃ ।
സദ്യഃ പുനാതി സദ്ധർമഃ ദേവവിശ്വദ്രുഹഃ അപി ॥ 12 ॥
ത്വയാ പരമകല്യാണഃ പുണ്യശ്രവണകീർതനഃ ।
സ്മാരിതഃ ഭഗവാൻ അദ്യ ദേവഃ നാരായണഃ മമ ॥ 13 ॥
അത്ര അപി ഉദാഹരന്തി ഇമം ഇതിഹാസം പുരാതനം ।
ആർഷഭാണാം ച സംവാദം വിദേഹസ്യ മഹാത്മനഃ ॥ 14 ॥
പ്രിയവ്രതഃ നാമ സുതഃ മനോഃ സ്വായംഭുവസ്യ യഃ ।
തസ്യ അഗ്നീധ്രഃ തതഃ നാഭിഃ ഋഷഭഃ തത് സുതഃ സ്മൃതഃ ॥ 15 ॥
തം ആഹുഃ വാസുദേവാംശം മോക്ഷധർമവിവക്ഷയാ ।
അവതീർണം സുതശതം തസ്യ ആസീത് വേദപാരഗം ॥ 16 ॥
തേഷാം വൈ ഭരതഃ ജ്യേഷ്ഠഃ നാരായണപരായണഃ ।
വിഖ്യാതം വർഷം ഏതത് യത് നാമ്നാ ഭാരതം അദ്ഭുതം ॥ 17 ॥
സഃ ഭുക്തഭോഗാം ത്യക്ത്വാ ഇമാം നിർഗതഃ തപസാ ഹരിം ।
ഉപാസീനഃ തത് പദവീം ലേഭേ വൈ ജന്മഭിഃ ത്രിഭിഃ ॥ 18 ॥
തേഷാം നവ നവദ്വീപപതയഃ അസ്യ സമന്തതഃ ।
കർമതന്ത്രപ്രണേതാരഃ ഏകാശീതിഃ ദ്വിജാതയഃ ॥ 19 ॥
നവ അഭവൻ മഹാഭാഗാഃ മുനയഃ ഹി അർഥശംസിനഃ ।
ശ്രമണാഃ വാതഃ അശനാഃ ആത്മവിദ്യാവിശാരദാഃ ॥ 20 ॥
കവിഃ ഹരിഃ അന്തരിക്ഷഃ പ്രബുദ്ധഃ പിപ്പലായനഃ ।
ആവിർഹോത്രഃ അഥ ദ്രുമിലഃ ചമസഃ കരഭാജനഃ ॥ 21 ॥
ഏതേ വൈ ഭഗവദ്രൂപം വിശ്വം സദസദ് ആത്മകം ।
ആത്മനഃ അവ്യതിരേകേണ പശ്യന്തഃ വ്യചരത് മഹീം ॥ 22 ॥
അവ്യാഹത ഇഷ്ടഗതയാഃ സുരസിദ്ധസിദ്ധസാധ്യ
ഗന്ധർവയക്ഷനരകിന്നരനാഗലോകാൻ ।
മുക്താഃ ചരന്തി മുനിചാരണഭൂതനാഥ
വിദ്യാധരദ്വിജഗവാം ഭുവനാനി കാമം ॥ 23 ॥
തഃ ഏകദാ നിമേഃ സത്രം ഉപജഗ്മുഃ യത് ഋച്ഛയാ ।
വിതായമാനം ഋഷിഭിഃ അജനാഭേ മഹാത്മനഃ ॥ 24 ॥
താൻ ദൃഷ്ട്വാ സൂര്യസങ്കാശാൻ മഹാഭഗവതാൻ നൃപഃ ।
യജമാനഃ അഗ്നയഃ വിപ്രാഃ സർവഃ ഏവ ഉപതസ്ഥിരേ ॥ 25 ॥
വിദേഹഃ താൻ അഭിപ്രേത്യ നാരായണപരായണാൻ ।
പ്രീതഃ സമ്പൂജയാൻ ചക്രേ ആസനസ്ഥാൻ യഥാ അർഹതഃ ॥ 26 ॥
താൻ രോചമാനാൻ സ്വരുചാ ബ്രഹ്മപുത്രൗപമാൻ നവ ।
പപ്രച്ഛ പരമപ്രീതഃ പ്രശ്രയ അവനതഃ നൃപഃ ॥ 27 ॥
വിദേഹഃ ഉവാച ।
മന്യേ ഭഗവതഃ സാക്ഷാത് പാർഷദാൻ വഃ മധുദ്വിഷഃ ।
വിഷ്ണോഃ ഭൂതാനി ലോകാനാം പാവനായ ചരന്തി ഹി ॥ 28 ॥
ദുർലഭഃ മാനുഷഃ ദേഹഃ ദേഹിനാം ക്ഷണഭംഗുരഃ ।
തത്ര അപി ദുർലഭം മന്യേ വൈകുണ്ഠപ്രിയദർശനം ॥ 29 ॥
അതഃ ആത്യന്തികം കഹേമം പൃച്ഛാമഃ ഭവതഃ അനഘാഃ ।
സംസാരേ അസ്മിൻ ക്ഷണാർധഃ അപി സത്സംഗഃ ശേവധിഃ നൃണാം ॥
30 ॥
ധർമാൻ ഭാഗവതാൻ ബ്രൂത യദി നഃ ശ്രുതയേ ക്ഷമം ।
യൈഃ പ്രസന്നഃ പ്രപന്നായ ദാസ്യതി ആത്മാനം അപി അജഃ ॥ 31 ॥
ശ്രീനാരദഃ ഉവാച ।
ഏവം തേ നിമിനാ പൃഷ്ടാ വസുദേവ മഹത്തമാഃ ।
പ്രതിപൂജ്യ അബ്രുവൻ പ്രീത്യാ സസദസി ഋത്വിജം നൃപം ॥ 32 ॥
കവിഃ ഉവാച ।
മന്യേ അകുതശ്ചിത് ഭയം അച്യുതസ്യ
പാദാംബുജൗപാസനം അത്ര നിത്യം ।
ഉദ്വിഗ്നബുദ്ധേഃ അസത് ആത്മഭാവാത്
വിശ്വആത്മനാ യത്ര നിവർതതേ ഭീഃ ॥ 33 ॥
യേ വൈ ഭഗവതാ പ്രോക്താഃ ഉപായാഃ ഹി ആത്മലബ്ധയേ ।
അഞ്ജഃ പുംസാം അവിദുഷാം വിദ്ധി ഭാഗവതാൻ ഹി താൻ ॥ 34 ॥
യാൻ ആസ്ഥായ നരഃ രാജൻ ന പ്രമാദ്യേത കർഹിചിത് ।
ധാവൻ നിമീല്യ വാ നേത്രേ ന സ്ഖലേന പതേത് ഇഹ ॥ 35 ॥
കായേന വാചാ മനസാ ഇന്ദ്രിയൈഃ വാ
ബുദ്ധ്യാ ആത്മനാ വാ അനുസൃതസ്വഭാവാത് ।
കരോതി യത് യത് സകലം പരസ്മൈ
നാരായണായ ഇതി സമർപയേത് തത് ॥ 36 ॥
ഭയം ദ്വിതീയാഭിനിവേശതഃ സ്യാത്
ഈശാത് അപേതസ്യ വിപര്യയഃ അസ്മൃതിഃ ।
തത് മായയാ അതഃ ബുധഃ ആഭജേത് തം
ഭക്ത്യാ ഏക ഈശം ഗുരുദേവതാത്മാ ॥ 37.
അവിദ്യമാനഃ അപി അവഭാതി ഹി ദ്വയോഃ
ധ്യാതുഃ ധിയാ സ്വപ്നമനോരഥൗ യഥാ ।
തത് കർമസങ്കൽപവികൽപകം മനഃ
ബുധഃ നിരുന്ധ്യാത് അഭയം തതഃ സ്യാത് ॥ 38 ॥
ശ്രുണ്വൻ സുഭദ്രാണി രഥാംഗപാണേഃ
ജന്മാനി കർമാണി ച യാനി ലോകേ ।
ഗീതാനി നാമാനി തത് അർഥകാനി
ഗായൻ വിലജ്ജഃ വിചരേത് അസംഗഃ ॥ 39 ॥
ഏവം വ്രതഃ സ്വപ്രിയനാമകീർത്യാ
ജാതാനുരാഗഃ ദ്രുതചിത്തഃ ഉച്ചൈഃ ।
ഹസതി അഥഃ രോദിതി രൗതി ഗായതി
ഉന്മാദവത് നൃത്യതി ലോകബാഹ്യഃ ॥ 40 ॥
ഖം വായും അഗ്നിം സലിലം മഹീം ച
ജ്യോതീംഷി സത്ത്വാനി ദിശഃ ദ്രുമആദീൻ ।
സരിത് സമുദ്രാൻ ച ഹരേഃ ശരീരം
യത്കിഞ്ച ഭൂതം പ്രണമേത് അനന്യഃ ॥ 41 ॥
ഭക്തിഃ പരേശ അനുഭവഃ വിരക്തിഃ
അന്യത്ര ഏഷ ത്രികഃ ഏകകാലഃ ।
പ്രപദ്യമാനസ്യ യഥാ അശ്നതഃ സ്യുഃ
തുഷ്ടിഃ പുഷ്ടിഃ ക്ഷുത് അപായഃ അനുഘാസം ॥ 42 ॥
ഇതി അച്യുത അംഘ്രിം ഭജതഃ അനുവൃത്ത്യാ
ഭക്തിഃ വിരക്തിഃ ഭഗവത് പ്രബോധഃ ।
ഭവന്തി വൈ ഭാഗവതസ്യ രാജൻ
തതഃ പരാം ശാന്തിം ഉപൈതി സാക്ഷാത് ॥ 43 ॥
രാജാ ഉവാച ।
അഥ ഭാഗവതം ബ്രൂത യത് ധർമഃ യാദൃശഃ നൃണാം ।
യഥാ ചരതി യത് ബ്രൂതേ യൈഃ ലിംഗൈഃ ഭഗവത് പ്രിയഃ ॥ 44 ॥
ഹരിഃ ഉവാച ।
സർവഭൂതേഷു യഃ പശ്യേത് ഭഗവത് ഭാവ ആത്മനഃ ।
ഭൂതാനി ഭാഗവതി ആത്മനി ഏഷ ഭാഗവതൗത്തമഃ ॥ 45 ॥
ഈശ്വരേ തത് അധീനേഷു ബാലിശേഷു ദ്വിഷത്സു ച ।
പ്രേമമൈത്രീകൃപാഉപേക്ഷാ യഃ കരോതി സ മധ്യമഃ ॥ 46 ॥
അർചായാം ഏവ ഹരയേ പൂജാം യഃ ശ്രദ്ധയാ ഈഹതേ ।
ന തത് ഭക്തേഷു ച അന്യേഷു സഃ ഭക്തഃ പ്രാകൃതഃ സ്മൃതഃ ॥
47 ॥
ഗൃഹീത്വാ അപി ഇന്ദ്രിയൈഃ അർഥാന്യഃ ന ദ്വേഷ്ടി ന ഹൃഷ്യതി ।
വിഷ്ണോഃ മായാം ഇദം പശ്യൻ സഃ വൈ ഭാഗവത ഉത്തമഃ ॥ 48 ॥
ദേഹൈന്ദ്രിയപ്രാണമനഃധിയാം യഃ
ജന്മാപിഅയക്ഷുത് ഭയതർഷകൃച്ഛ്രൈഃ ।
സംസാരധർമൈഃ അവിമുഹ്യമാനഃ
സ്മൃത്യാ ഹരേഃ ഭാഗവതപ്രധാനഃ ॥ 49 ॥
ന കാമകർമബീജാനാം യസ്യ ചേതസി സംഭവഃ ।
വാസുദേവഏകനിലയഃ സഃ വൈ ഭാഗവത ഉത്തമഃ ॥ 50 ॥
ന യസ്യ ജന്മകർമഭ്യാം ന വർണാശ്രമജാതിഭിഃ ।
സജ്ജതേ അസ്മിൻ അഹംഭാവഃ ദേഹേ വൈ സഃ ഹരേഃ പ്രിയഃ ॥ 51 ॥
ന യസ്യ സ്വഃ പരഃ ഇതി വിത്തേഷു ആത്മനി വാ ഭിദാ ।
സർവഭൂതസമഃ ശാന്തഃ സഃ വൗ ഭാഗവത ഉത്തമഃ ॥ 52 ॥
ത്രിഭുവനവിഭവഹേതവേ അപി അകുണ്ഠസ്മൃതിഃ
അജിതആത്മസുരആദിഭിഃ വിമൃഗ്യാത് ।
ന ചലതി ഭഗവത് പദ അരവിന്ദാത്
ലവനിമിഷ അർധം അപി യഃ സഃ വൈഷ്ണവ അഗ്ര്യഃ ॥ 53 ॥
ഭഗവതഃ ഉരുവിക്രമ അംഘ്രിശാഖാ
നഖമണിചന്ദ്രികയാ നിരസ്തതാപേ ।
ഹൃദി കഥം ഉപസീദതാം പുനഃ സഃ
പ്രഭവതി ചന്ദ്രഃ ഇവ ഉദിതേ അർകതാപഃ ॥ 54 ॥
വിസൃജതി ഹൃദയം ന യസ്യ സാക്ഷാത്
ഹരിഃ അവശ അഭിഹിതഃ അപി അഘൗഘനാശഃ ।
പ്രണയഃ അശനയാ ധൃത അംഘ്രിപദ്മഃ
സഃ ഭവതി ഭാഗവതപ്രധാനഃ ഉക്തഃ ॥ 55 ॥
ഇതി ശ്രീമത് ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാം ഏകാദശസ്കന്ധേ നിമിജായന്തസംവാദേ ദ്വിതീയഃ
അധ്യായഃ ॥ 2 ॥
അഥ തൃതീയോഽധ്യായഃ ।
പരസ്യ വിഷ്ണോഃ ഈശസ്യ മായിനാമ അപി മോഹിനീം ।
മായാം വേദിതും ഇച്ഛാമഃ ഭഗവന്തഃ ബ്രുവന്തു നഃ ॥ 1 ॥
ന അനുതൃപ്യേ ജുഷൻ യുഷ്മത് വചഃ ഹരികഥാ അമൃതം ।
സംസാരതാപനിഃതപ്തഃ മർത്യഃ തത് താപ ഭേഷജം ॥ 2 ॥
അന്തരിക്ഷഃ ഉവാച ।
ഏഭിഃ ഭൂതാനി ഭൂതാത്മാ മഹാഭൂതൈഃ മഹാഭുജ ।
സസർജോത് ച അവചാനി ആദ്യഃ സ്വമാത്രപ്രസിദ്ധയേ ॥ 3 ॥
ഏവം സൃഷ്ടാനി ഭൂതാനി പ്രവിഷ്ടഃ പഞ്ചധാതുഭിഃ ।
ഏകധാ ദശധാ ആത്മാനം വിഭജൻ ജുഷതേ ഗുണാൻ ॥ 4 ॥
ഗുണൈഃ ഗുണാൻ സഃ ഭുഞ്ജാനഃ ആത്മപ്രദ്യോദിതൈഃ പ്രഭുഃ ।
മന്യമാനഃ ഇദം സൃഷ്ടം ആത്മാനം ഇഹ സജ്ജതേ ॥ 5 ॥
കർമാണി കർമഭിഃ കുർവൻ സനിമിത്താനി ദേഹഭൃത് ।
തത് തത് കർമഫലം ഗൃഹ്ണൻ ഭ്രമതി ഇഹ സുഖൈതരം ॥ 6 ॥
ഇത്ഥം കർമഗതീഃ ഗച്ഛൻ ബഹ്വഭദ്രവഹാഃ പുമാൻ ।
ആഭൂതസമ്പ്ലവാത് സർഗപ്രലയൗ അശ്നുതേ അവശഃ ॥ 7 ॥
ധാതു ഉപപ്ലവഃ ആസന്നേ വ്യക്തം ദ്രവ്യഗുണാത്മകം ।
അനാദിനിധനഃ കാലഃ ഹി അവ്യക്തായ അപകർഷതി ॥ 8 ॥
ശതവർഷാഃ ഹി അനാവൃഷ്ടിഃ ഭവിഷ്യതി ഉൽബണാ ഭുവി ।
തത് കാല ഉപചിത ഉഷ്ണ അർകഃ ലോകാൻ ത്രീൻ പ്രതപിഷ്യതി
॥9 ॥
പാതാലതലം ആരഭ്യ സങ്കർഷണമുഖ അനലഃ ।
ദഹൻ ഊർധ്വശിഖഃ വിഷ്വക് വർധതേ വായുനാ ഈരിതഃ ॥ 10 ॥
സാംവർതകഃ മേഘഗണഃ വർഷതി സ്മ ശതം സമാഃ ।
ധാരാഭിഃ ഹസ്തിഹസ്താഭിഃ ലീയതേ സലിലേ വിരാട് ॥ 11 ॥
തതഃ വിരാജം ഉത്സൃജ്യ വൈരാജഃ പുരുഷഃ നൃപ ।
അവ്യക്തം വിശതേ സൂക്ഷ്മം നിരിന്ധനഃ ഇവ അനലഃ ॥ 12 ॥
വായുനാ ഹൃതഗന്ധാ ഭൂഃ സലിലത്വായ കൽപതേ ।
സലിലം തത് ധൃതരസം ജ്യോതിഷ്ട്വായ ഉപകൽപതേ ॥ 13 ॥
ഹൃതരൂപം തു തമസാ വായൗ ജ്യോതിഃ പ്രലീയതേ ।
ഹൃതസ്പർശഃ അവകാശേന വായുഃ നഭസി ലീയതേ ।
കാലാത്മനാ ഹൃതഗുണം നവഃ ആത്മനി ലീയതേ ॥ 14 ॥
ഇന്ദ്രിയാണി മനഃ ബുദ്ധിഃ സഹ വൈകാരികൈഃ നൃപ ।
പ്രവിശന്തി ഹി അഹങ്കാരം സ്വഗുണൈഃ അഹം ആത്മനി ॥ 15 ॥
ഏഷാ മായാ ഭഗവതഃ സർഗസ്ഥിതി അന്തകാരിണീ ।
ത്രിവർണാ വർണിതാ അസ്മാഭിഃ കിം ഭൂയഃ ശ്രോതും ഇച്ഛസി ॥ 16 ॥
രാജാ ഉവാച ।
യഥാ ഏതാം ഐശ്വരീം മായാം ദുസ്തരാം അകൃതാത്മഭിഃ ।
തരന്തി അഞ്ജഃ സ്ഥൂലധിയഃ മഹർഷഃ ഇദം ഉച്യതാം ॥ 17 ॥
പ്രബുദ്ധഃ ഉവാച ।
കർമാണി ആരഭമാണാനാം ദുഃഖഹത്യൈ സുഖായ ച ।
പശ്യേത് പാകവിപര്യാസം മിഥുനീചാരിണാം നൃണാം ॥ 18 ॥
നിത്യാർതിദേന വിത്തേന ദുർലഭേന ആത്മമൃത്യുനാ ।
ഗൃഹ അപത്യആപ്തപശുഭിഃ കാ പ്രീതിഃ സാധിതൈഃ ചലൈഃ ॥
19 ॥
ഏവം ലോകം പരം വിദ്യാത് നശ്വരം കർമനിർമിതം ।
സതുല്യ അതിശയ ധ്വംസം യഥാ മണ്ഡലവർതിനാം ॥ 20 ॥
തസ്മാത് ഗുരും പ്രപദ്യേത ജിജ്ഞാസുഃ ശ്രേയഃ ഉത്തമം ।
ശാബ്ദേ പരേ ച നിഷ്ണാതം ബ്രഹ്മണി ഉപശമആശ്രയം ॥ 21 ॥
തത്ര ഭാഗവതാൻ ധർമാൻ ശിക്ഷേത് ഗുരുആത്മദൈവതഃ ।
അമായയാ അനുവൃത്യാ യൈഃ തുഷ്യേത് ആത്മാ ആത്മദഃ ഹരിഃ ॥ 22 ॥
സർവതഃ മനസഃ അസംഗം ആദൗ സംഗം ച സാധുഷു ।
ദയാം മൈത്രീം പ്രശ്രയം ച ഭൂതേഷു അദ്ധാ യഥാ ഉചിതം
॥ 23 ॥
ശൗചം തപഃ തിതിക്ഷാം ച മൗനം സ്വാധ്യായം ആർജവം ।
ബ്രഹ്മചര്യം അഹിംസാം ച സമത്വം ദ്വന്ദ്വസഞ്ജ്ഞയോഃ ॥ 24 ॥
സർവത്ര ആത്മേശ്വര അന്വീക്ഷാം കൈവല്യം അനികേതതാം ।
വിവിക്തചീരവസനം സന്തോഷം യേന കേനചിത് ॥ 25 ॥
ശ്രദ്ധാം ഭാഗവതേ ശാസ്ത്രേ അനിന്ദാം അന്യത്ര ച അപി ഹി ।
മനോവാക് കർമദണ്ഡം ച സത്യം ശമദമൗ അപി ॥ 26 ॥
ശ്രവണം കീർതനം ധ്യാനം ഹരേഃ അദ്ഭുതകർമണഃ ।
ജന്മകർമഗുണാനാം ച തദർഥേ അഖിലചേഷ്ടിതം ॥ 27 ॥
ഇഷ്ടം ദത്തം തപഃ ജപ്തം വൃത്തം യത് ച ആത്മനഃ പ്രിയം ।
ദാരാൻ സുതാൻ ഗൃഹാൻ പ്രാണാൻ യത് പരസ്മൈ നിവേദനം ॥ 28 ॥
ഏവം കൃഷ്ണആത്മനാഥേഷു മനുഷ്യേഷു ച സൗഹൃദം ।
പരിചര്യാം ച ഉഭയത്ര മഹത്സു നൃഷു സാധുഷു ॥ 29 ॥
പരസ്പര അനുകഥനം പാവനം ഭഗവത് യശഃ ।
മിഥഃ രതിഃ മിഥഃ തുഷ്ടിഃ നിവൃത്തിഃ മിഥഃ ആത്മനഃ ॥ 30 ॥
സ്മരന്തഃ സ്മാരയന്തഃ ച മിഥഃ അഘൗഘഹരം ഹരിം ।
ഭക്ത്യാ സഞ്ജാതയാ ഭക്ത്യാ ബിഭ്രതി ഉത്പുലകാം തനും ॥ 31 ॥
ക്വചിത് രുദന്തി അച്യുതചിന്തയാ ക്വചിത്
ഹസന്തി നന്ദന്തി വദന്തി അലൗകികാഃ ।
നൃത്യന്തി ഗായന്തി അനുശീലയന്തി
അജം ഭവന്തി തൂഷ്ണീം പരം ഏത്യ നിർവൃതാഃ ॥ 32 ॥
ഇതി ഭാഗവതാൻ ധർമാൻ ശിക്ഷൻ ഭക്ത്യാ തദുത്ഥയാ ।
നാരായണപരഃ മായം അഞ്ജഃ തരതി ദുസ്തരാം ॥ 33 ॥
രാജാ ഉവാച ।
നാരായണ അഭിധാനസ്യ ബ്രഹ്മണഃ പരമാത്മനഃ ।
നിഷ്ഠാം അർഹഥ നഃ വക്തും യൂയം ഹി ബ്രഹ്മവിത്തമാഃ ॥ 34 ॥
പിപ്പലായനഃ ഉവാച ।
സ്ഥിതി ഉദ്ഭവപ്രലയഹേതുഃ അഹേതുഃ അസ്യ
യത് സ്വപ്നജാഗരസുഷുപ്തിഷു സത് ബഹിഃ ച ।
ദേഹ ഇന്ദ്രിയാസുഹൃദയാനി ചരന്തി യേന
സഞ്ജീവിതാനി തത് അവേഹി പരം നരേന്ദ്ര ॥ 35 ॥
ന ഏതത് മനഃ വിശതി വാഗുത ചക്ഷുഃ ആത്മാ
പ്രാണേന്ദ്രിയാണി ച യഥാ അനലം അർചിഷഃ സ്വാഃ ।
ശബ്ദഃ അപി ബോധകനിഷേധതയാ ആത്മമൂലം
അർഥ ഉക്തം ആഹ യദൃതേ ന നിഷേധസിദ്ധിഃ ॥ 36 ॥
സത്വം രജഃ തമഃ ഇതി ത്രിവൃദേകം ആദൗ
സൂത്രം മഹാൻ അഹം ഇതി പ്രവദന്തി ജീവം ।
ജ്ഞാനക്രിയാ അർഥഫലരൂപതയോഃ ഉശക്തി
ബ്രഹ്മ ഏവ ഭാതി സത് അസത് ച തയോഃ പരം യത് ॥ 37 ॥
ന ആത്മാ ജജാന ന മരിഷ്യതി ന ഏധതേ അസൗ
ന ക്ഷീയതേ സവനവിത് വ്യഭിചാരിണാം ഹി ।
സർവത്ര ശസ്വദനപായി ഉപലബ്ധിമാത്രം
പ്രാണഃ യഥാ ഇന്ദ്രിയവലേന വികൽപിതം സത് ॥ 38 ॥
അണ്ഡേഷു പേശിഷു തരുഷു അവിനിശ്ചിതേഷു
പ്രാണഃ ഹി ജീവം ഉപധാവതി തത്ര തത്ര ।
സന്നേ യത് ഇന്ദ്രിയഗണേ അഹമി ച പ്രസുപ്തേ
കൂടസ്ഥഃ ആശയമൃതേ തത് അനുസ്മൃതിഃ നഃ ॥ 39 ॥
യഃ ഹി അബ്ജ നാഭ ചരണ ഏഷണയോഃ ഉഭക്ത്യാ
ചേതോമലാനി വിധമേത് ഗുണകർമജാനി ।
തസ്മിൻ വിശുദ്ധഃ ഉപലഭ്യതഃ ആത്മതത്ത്വം
സാക്ഷാത് യഥാ അമലദൃശഃ സവിതൃപ്രകാശഃ ॥ 40 ॥
കർമയോഗം വദത നഃ പുരുഷഃ യേന സംസ്കൃതഃ ।
വിധൂയ ഇഹ ആശു കർമാണി നൈഷ്കർമ്യം വിന്ദതേ പരം ॥ 41 ॥
ഏവം പ്രശ്നം ഋഷിൻ പൂർവം അപൃച്ഛം പിതുഃ അന്തികേ ।
ന അബ്രുവൻ ബ്രഹ്മണഃ പുത്രാഃ തത്ര കാരണം ഉച്യതാം ॥ 42 ॥
ആവിർഹോത്രഃ ഉവാച ।
കർമ അകർമവികർമ ഇതി വേദവാദഃ ന ലൗകികഃ ।
വേദസ്യ ച ഈശ്വരആത്മത്വാത് തത്ര മുഹ്യന്തി സൂരയഃ ॥ 43 ॥
പരോക്ഷവാദഃ വേദഃ അയം ബാലാനാം അനുശാസനം ।
കർമമോക്ഷായ കർമാണി വിധത്തേ ഹി അഗദം യഥാ ॥ 44 ॥
ന ആചരേത് യഃ തു വേദ ഉക്തം സ്വയം അജ്ഞഃ അജിതേന്ദ്രിയഃ ।
വികർമണാ ഹി അധർമേണ മൃത്യോഃ മൃത്യും ഉപൈതി സഃ ॥ 45 ॥
വേദ ഉക്തം ഏവ കുർവാണഃ നിഃസംഗഃ അർപിതം ഈശ്വരേ ।
നൈഷ്കർമ്യാം ലഭതേ സിദ്ധിം രോചനാർഥാ ഫലശ്രുതിഃ ॥ 46 ॥
യഃ ആശു ഹൃദയഗ്രന്ഥിം നിർജിഹീഷുഃ പരാത്മനഃ ।
വിധിനാ ഉപചരേത് ദേവം തന്ത്ര ഉക്തേന ച കേശവം ॥ 47 ॥
ലബ്ധ അനുഗ്രഹഃ ആചാര്യാത് തേന സന്ദർശിതആഗമഃ ।
മഹാപുരുഷം അഭ്യർചേത് മൂർത്യാ അഭിമതയാ ആത്മനഃ ॥ 48 ॥
ശുചിഃ സംമുഖം ആസീനഃ പ്രാണസംയമനആദിഭിഃ ।
പിണ്ഡം വിശോധ്യ സംന്യാസകൃതരക്ഷഃ അർചയേത് ഹരിം ॥ 49 ॥
അർചആദൗ ഹൃദയേ ച അപി യഥാലബ്ധ ഉപചാരകൈഃ ।
ദ്രവ്യക്ഷിതിആത്മലിംഗാനി നിഷ്പാദ്യ പ്രോക്ഷ്യ ച ആസനം
॥ 50 ॥
പാദ്യആദീൻ ഉപകൽപ്യാ അഥ സംനിധാപ്യ സമാഹിതഃ ।
ഹൃത് ആദിഭിഃ കൃതന്യാസഃ മൂലമന്ത്രേണ ച അർചയേത് ॥ 51 ॥
സാംഗോപാംഗാം സപാർഷദാം താം താം മൂർതിം സ്വമന്ത്രതഃ ।
പാദ്യ അർഘ്യആചമനീയആദ്യൈഃ സ്നാനവാസഃവിഭൂഷണൈഃ
॥ 52 ॥
ഗന്ധമാല്യാക്ഷതസ്രഗ്ഭിഃ ധൂപദീപഹാരകൈഃ ।
സാംഗം സമ്പൂജ്യ വിധിവത് സ്തവൈഃ സ്തുത്വാ നമേത് ഹരിം ॥ 53 ॥
ആത്മാം തന്മയം ധ്യായൻ മൂർതിം സമ്പൂജയേത് ഹരേഃ ।
ശേഷാം ആധായ ശിരസി സ്വധാമ്നി ഉദ്വാസ്യ സത്കൃതം ॥ 54 ॥
ഏവം അഗ്നി അർകതോയആദൗ അതിഥൗ ഹൃദയേ ച യഃ ।
യജതി ഈശ്വരം ആത്മാനം അചിരാത് മുച്യതേ ഹി സഃ ॥ 55 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ നിമിജായന്തസംവാദേ
മായാകർമബ്രഹ്മനിരൂപണം തൃതീയോഽധ്യായഃ ॥ 3 ॥
അഥ ചതുർഥോഽധ്യായഃ ।
രാജാ ഉവാച ।
യാനി യാനി ഇഹ കർമാണി യൈഃ യൈഃ സ്വച്ഛന്ദജന്മഭിഃ ।
ചക്രേ കരോതി കർതാ വാ ഹരിഃ താനി ബ്രുവന്തു നഃ ॥ 1 ॥
ദ്രുമിലഃ ഉവാച ।
യഃ വാ അനന്തസ്യ ഗുണാൻ അനന്താൻ
അനുക്രമിഷ്യൻ സഃ തു ബാലബുദ്ധിഃ ।
രജാംസി ഭൂമേഃ ഗണയേത് കഥഞ്ചിത്
കാലേന ന ഏവ അഖിലശക്തിധാമ്നഃ ॥ 2 ॥
ഭൂതൈഃ യദാ പഞ്ചഭിഃ ആത്മസൃഷ്ടൈഃ
പുരം വിരാജം വിരചയ്യ തസ്മിൻ ।
സ്വാംശേന വിഷ്ടഃ പുരുഷാഭിധാന
മവാപ നാരായണഃ ആദിദേവഃ ॥ 3 ॥
യത് കായഃ ഏഷഃ ഭുവനത്രയസംനിവേശഃ
യസ്യ ഇന്ദ്രിയൈഃ തനുഭൃതാം ഉഭയൈന്ദ്രിയാണി ।
ജ്ഞാനം സ്വതഃ ശ്വസനതഃ ബലം ഓജഃ ഈഹാ
സത്ത്വആദിഭിഃ സ്ഥിതിലയൗദ്ഭവഃ ആദികർതാ ॥ 4 ॥
ആദൗ അഭൂത് ശതധൃതീ രജസ അസ്യ സർഗേ
വിഷ്ണു സ്ഥിതൗ ക്രതുപതിഃ ദ്വിജധർമസേതുഃ ।
രുദ്രഃ അപി അയായ തമസാ പുരുഷഃ സഃ ആദ്യഃ
ഇതി ഉദ്ഭവസ്ഥിതിലയാഃ സതതം പ്രജാസു ॥ 5 ॥
ധർമസ്യ ദക്ഷദുഹിതര്യജനിഷ്ടഃ മൂർത്യാ
നാരായണഃ നരഃ ഋഷിപ്രവരഃ പ്രശാന്തഃ ।
നൈഷ്കർമ്യലക്ഷണം ഉവാച ചചാര കർമ
യഃ അദ്യ അപി ച ആസ്ത ഋഷിവര്യനിഷേവിതാംഘ്രിഃ ॥ 6 ॥
ഇന്ദ്രഃ വിശങ്ക്യ മമ ധാമ ജിഘൃക്ഷതി ഇതി
കാമം ന്യയുങ്ക്ത സഗണം സഃ ബദരിഉപാഖ്യം ।
ഗത്വാ അപ്സരോഗണവസന്തസുമന്ദവാതൈഃ
സ്ത്രീപ്രേക്ഷണ ഇഷുഭിഃ അവിധ്യതത് മഹിജ്ഞഃ ॥ 7 ॥
വിജ്ഞായ ശക്രകൃതം അക്രമം ആദിദേവഃ
പ്രാഹ പ്രഹസ്യ ഗതവിസ്മയഃ ഏജമാനാൻ ।
മാ ഭൈഷ്ട ഭോ മദന മാരുത ദേവവധ്വഃ
ഗൃഹ്ണീത നഃ ബലിം അശൂന്യം ഇമം കുരുധ്വം ॥ 8 ॥
ഇത്ഥം ബ്രുവതി അഭയദേ നരദേവ ദേവാഃ
സവ്രീഡനമ്രശിരസഃ സഘൃണം തം ഊചുഃ ।
ന ഏതത് വിഭോ ത്വയി പരേ അവികൃതേ വിചിത്രം
സ്വാരാമധീഃ അനികരാനതപാദപദ്മേ ॥ 9 ॥
ത്വാം സേവതാം സുരകൃതാ ബഹവഃ അന്തരായാഃ
സ്വൗകോ വിലംഘ്യ പരമം വ്രജതാം പദം തേ ।
ന അന്യസ്യ ബർഹിഷി ബലീൻ ദദതഃ സ്വഭാഗാൻ
ധത്തേ പദം ത്വം അവിതാ യദി വിഘ്നമൂർധ്നി ॥ 10 ॥
ക്ഷുത് തൃട്ത്രികാലഗുണമാരുതജൈവ്ഹ്യശൈശ്ന്യാൻ
അസ്മാൻ അപാരജലധീൻ അതിതീര്യ കേചിത് ।
ക്രോധസ്യ യാന്തി വിഫലസ്യ വശ പദേ ഗോഃ
മജ്ജന്തി ദുശ്ചരതപഃ ച വൃഥാ ഉത്സൃജന്തി ॥ 11 ॥
ഇതി പ്രഗൃണതാം തേഷാം സ്ത്രിയഃ അതി അദ്ഭുതദർശനാഃ ।
ദർശയാമാസ ശുശ്രൂഷാം സ്വർചിതാഃ കുർവതീഃ വിഭുഃ ॥ 12 ॥
തേ ദേവ അനുചരാഃ ദൃഷ്ട്വാ സ്ത്രിയഃ ശ്രീഃ ഇവ രൂപിണീഃ ।
ഗന്ധേന മുമുഹുഃ താസാം രൂപ ഔദാര്യഹതശ്രിയഃ ॥ 13 ॥
താൻ ആഹ ദേവദേവ ഈശഃ പ്രണതാൻ പ്രഹസൻ ഇവ ।
ആസാം ഏകതമാം വൃംഗ്ധ്വം സവർണാം സ്വർഗഭൂഷണാം ॥
14 ॥
ഓം ഇതി ആദേശം ആദായ നത്വാ തം സുരവന്ദിനഃ ।
ഉർവശീം അപ്സരഃശ്രേഷ്ഠാം പുരസ്കൃത്യ ദിവം യയുഃ ॥ 15 ॥
ഇന്ദ്രായ ആനമ്യ സദസി ശ്രുണ്വതാം ത്രിദിവൗകസാം ।
ഊചുഃ നാരായണബലം ശക്രഃ തത്ര ആസ വിസ്മിതഃ ॥ 16 ॥
ഹംസസ്വരൂപീ അവദദത് അച്യുതഃ ആത്മയോഗം
ദത്തഃ കുമാര ഋഷഭഃ ഭഗവാൻ പിതാ നഃ ।
വിഷ്ണുഃ ശിവായ ജഗതാം കലയാ അവതീർണഃ
തേന ആഹൃതാഃ മധുഭിദാ ശ്രുതയഃ ഹയാസ്യേ ॥ 17 ॥
ഗുപ്തഃ അപി അയേ മനുഃ ഇലാ ഓഷധയഃ ച മാത്സ്യേ
ക്രൗഡേ ഹതഃ ദിതിജഃ ഉദ്ധരതാ അംഭസഃ ക്ഷ്മാം ।
കൗർമേ ധൃതഃ അദ്രിഃ അമൃത ഉന്മഥനേ സ്വപൃഷ്ഠേ
ഗ്രാഹാത് പ്രപന്നമിഭരാജം അമുഞ്ചത് ആർതം ॥ 18 ॥
സംസ്തുന്വതഃ അബ്ധിപതിതാൻ ശ്രമണാൻ ഋഷീം ച
ശക്രം ച വൃത്രവധതഃ തമസി പ്രവിഷ്ടം ।
ദേവസ്ത്രിയഃ അസുരഗൃഹേ പിഹിതാഃ അനാഥാഃ
ജഘ്നേ അസുരേന്ദ്രം അഭയായ സതാം നൃസിംഹേ ॥ 19 ॥
ദേവ അസുരേ യുധി ച ദൈത്യപതീൻ സുരാർഥേ
ഹത്വാ അന്തരേഷു ഭുവനാനി അദധാത് കലാഭിഃ ।
ഭൂത്വാ അഥ വാമനഃ ഇമാം അഹരത് ബലേഃ ക്ഷ്മാം
യാഞ്ചാച്ഛലേന സമദാത് അദിതേഃ സുതേഭ്യഃ ॥ 20 ॥
നിഃക്ഷത്രിയാം അകൃത ഗാം ച ത്രിഃസപ്തകൃത്വഃ
രാമഃ തു ഹൈഹയകുല അപി അയഭാർഗവ അഗ്നിഃ ।
സഃ അബ്ധിം ബബന്ധ ദശവക്ത്രം അഹൻ സലങ്കം
സീതാപതിഃ ജയതി ലോകം അലഘ്നകീർതിഃ ॥ 21 ॥
ഭൂമേഃ ഭര അവതരണായ യദുഷി അജന്മാ ജാതഃ
കരിഷ്യതി സുരൈഃ അപി ദുഷ്കരാണി ।
വാദൈഃ വിമോഹയതി യജ്ഞകൃതഃ അതദർഹാൻ
ശൂദ്രാം കലൗ ക്ഷിതിഭുജഃ ന്യഹനിഷ്യദന്തേ ॥ 22 ॥
ഏവംവിധാനി കർമാണി ജന്മാനി ച ജഗത് പതേഃ ।
ഭൂരീണി ഭൂരിയശസഃ വർണിതാനി മഹാഭുജ ॥ 23 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ നിമിജായന്തസംവാദേ
ചതുർഥോഽധ്യായഃ ॥ 4 ॥
അഥ പഞ്ചമോഽധ്യായഃ ।
രാജാ ഉവാച ।
ഭഗവന്തം ഹരിം പ്രായഃ ന ഭജന്തി ആത്മവിത്തമാഃ ।
തേഷാം അശാന്തകാമാനാം കാ നിഷ്ഠാ അവിജിതാത്മനാം ॥ 1 ॥
ചമസഃ ഉവാച ।
മുഖബാഹൂരൂപആദേഭ്യഃ പുരുഷസ്യ ആശ്രമൈഃ സഹ ।
ചത്വാരഃ ജജ്ഞിരേ വർണാഃ ഗുണൈഃ വിപ്രആദയഃ പൃഥക് ॥ 2 ॥
യഃ ഏഷാം പുരുഷം സാക്ഷാത് ആത്മപ്രഭവം ഈശ്വരം ।
ന ഭജന്തി അവജാനന്തി സ്ഥാനാത് ഭ്രഷ്ടാഃ പതന്തി അധഃ ॥ 3 ॥
ദൂരേ ഹരികഥാഃ കേചിത് ദൂരേ ച അച്യുതകീര്ര്തനാഃ ।
സ്ത്രിയഃ ശൂദ്രആദയഃ ച ഏവ തേ അനുകമ്പ്യാ ഭവാദൃശാം ॥ 4 ॥
വിപ്രഃ രാജന്യവൈശ്യൗ ച ഹരേഃ പ്രാപ്താഃ പദാന്തികം ।
ശ്രൗതേന ജന്മനാ അഥ അപി മുഹ്യന്തി ആമ്നായവാദിനഃ ॥ 5 ॥
കർമണി അകോവിദാഃ സ്തബ്ധാഃ മൂർഖാഃ പണ്ഡിതമാനിനഃ ।
വദന്തി ചാടുകാത് മൂഢാഃ യയാ മാധ്വ്യാ ഗിര ഉത്സുകാഃ ॥ 6 ॥
രജസാ ഘോരസങ്കൽപാഃ കാമുകാഃ അഹിമന്യവഃ ।
ദാംഭികാഃ മാനിനഃ പാപാഃ വിഹസന്തി അച്യുതപ്രിയാൻ ॥ 7 ॥
വദന്തി തേ അന്യോന്യം ഉപാസിതസ്ത്രിയഃ
ഗൃഹേഷു മൈഥുന്യസുഖേഷു ച ആശിഷഃ ।
യജന്തി അസൃഷ്ടാൻ അവിധാൻ അദക്ഷിണം
വൃത്ത്യൈ പരം ഘ്നന്തി പശൂൻ അതദ്വിദഃ ॥ 8 ॥
ശ്രിയാ വിഭൂത്യാ അഭിജനേന വിദ്യയാ
ത്യാഗേന രൂപേണ ബലേന കർമണാ
സതഃ അവമന്യന്തി ഹരിപ്രിയാൻ ഖലാഃ ॥ 9 ॥
സർവേഷു ശശ്വത് തനുഭൃത് സ്വവസ്ഥിതം
യഥാ സ്വം ആത്മാനം അഭീഷ്ടം ഈശ്വരം ।
വേദോപഗീതം ച ന ശ്രുണ്വതേ അബുധാഃ
മനോരഥാനാം പ്രവദന്തി വാർതയാ ॥ 10 ॥
ലോകേ വ്യവായ ആമിഷം അദ്യസേവാ
നിത്യാഃ തു ജന്തോഃ ന ഹി തത്ര ചോദനാ ।
വ്യവസ്ഥിതിഃ തേഷു വിവാഹയജ്ഞ
സുരാഗ്രഹൈഃ ആസു നിവൃത്തിഃ ഇഷ്ടാ ॥ 11 ॥
ധനം ച ധർമഏകഫലം യതഃ വൈ
ജ്ഞാനം സവിജ്ഞാനം അനുപ്രശാന്തി ।
ഗൃഹേഷു യുഞ്ജന്തി കലേവരസ്യ
മൃത്യും ന പശ്യന്തി ദുരന്തവീര്യം ॥ 12 ॥
യത് ഘ്രാണഭക്ഷഃ വിഹിതഃ സുരായാഃ
തഥാ പശോഃ ആലഭനം ന ഹിംസാ ।
ഏവം വ്യവായഃ പ്രജയാ ന രത്യാ
ഇഅമം വിശുദ്ധം ന വിദുഃ സ്വധർമം ॥ 13 ॥
യേ തു അനേവംവിദഃ അസന്തഃ സ്തബ്ധാഃ സത് അഭിമാനിനഃ ।
പശൂൻ ദ്രുഹ്യന്തി വിസ്രബ്ധാഃ പ്രേത്യ ഖാദന്തി തേ ച താൻ ॥ 14 ॥
ദ്വിഷന്തഃ പരകായേഷു സ്വാത്മാനം ഹരിം ഈശ്വരം ।
മൃതകേ സാനുബന്ധേ അസ്മിൻ ബദ്ധസ്നേഹാഃ പതന്തി അധഃ ॥ 15 ॥
യേ കൈവല്യം അസമ്പ്രാപ്താഃ യേ ച അതീതാഃ ച മൂഢതാം ।
ത്രൈവർഗികാഃ ഹി അക്ഷണികാഃ ആത്മാനം ഘാതയന്തി തേ ॥ 16 ॥
ഏതഃ ആത്മഹനഃ അശാന്താഃ അജ്ഞാനേ ജ്ഞാനമാനിനഃ ।
സീദന്തി അകൃതകൃത്യാഃ വൈ കാലധ്വസ്തമനോരഥാഃ ॥ 17 ॥
ഹിത്വാ ആത്യായ അസരചിതാഃ ഗൃഹ അപത്യസുഹൃത് ശ്രിയഃ ।
തമഃ വിശന്തി അനിച്ഛന്തഃ വാസുദേവപരാങ്മുഖാഃ ॥ 18 ॥
രാജാ ഉവാച ।
കസ്മിൻ കാലേ സഃ ഭഗവാൻ കിം വർണഃ കീദൃശഃ നൃഭിഃ ।
നാമ്നാ വാ കേന വിധിനാ പൂജ്യതേ തത് ഇഹ ഉച്യതാം ॥ 19 ॥
കരഭാജനഃ ഉവാച ।
കൃതം ത്രേതാ ദ്വാപരം ച കലിഃ ഇത്യേഷു കേശവഃ ।
നാനാവർണ അഭിധആകാരഃ നാനാ ഏവ വിധിനാ ഇജ്യതേ ॥ 20 ॥
കൃതേ ശുക്ലഃ ചതുർബാഹുഃ ജടിലഃ വൽകലാംബരഃ ।
കൃഷ്ണാജിനൗപവീതാക്ഷാൻ ബിഭ്രത് ദണ്ഡകമണ്ഡലൂൻ ॥ 21 ॥
മനുഷ്യാഃ തു തദാ ശാന്താഃ നിർവൈരാഃ സുഹൃദഃ സമാഃ ।
യജന്തി തപസാ ദേവം ശമേന ച ദമേന ച ॥ 22 ॥
ഹംസഃ സുപർണഃ വൈകുണ്ഠഃ ധർമഃ യോഗേശ്വരഃ അമലഃ ।
ഈശ്വരഃ പുരുഷഃ അവ്യക്തഃ പരമാത്മാ ഇതി ഗീയതേ ॥ 23 ॥
ത്രേതായാം രക്തവർണഃ അസൗ ചതുർബാഹുഃ ത്രിമേഖലഃ ।
ഹിരണ്യകേശഃ ത്രയീ ആത്മാ സ്രുക്സ്രുവആദി ഉപലക്ഷണഃ ॥ 24 ॥
തം തദാ മനുജാ ദേവം സർവദേവമയം ഹരിം ।
യജന്തി വിദ്യയാ ത്രയ്യാ ധർമിഷ്ഠാഃ ബ്രഹ്മവാദിനഃ ॥ 25 ॥
വിഷ്ണുഃ യജ്ഞഃ പൃഷ്ണിഗർഭഃ സർവദേവഃ ഉരുക്രമഃ ।
വൃഷാകപിഃ ജയന്തഃ ച ഉരുഗായ ഇതി ഈര്യതേ ॥ 26 ॥
ദ്വാപരേ ഭഗവാൻ ശ്യാമഃ പീതവാസാ നിജായുധഃ ।
ശ്രീവത്സആദിഭിഃ അങ്കൈഃ ച ലക്ഷണൈഃ ഉപലക്ഷിതഃ ॥ 27 ॥
തം തദാ പുരുഷം മർത്യാ മഹാരാജൗപലക്ഷണം ।
യജന്തി വേദതന്ത്രാഭ്യാം പരം ജിജ്ഞാസവഃ നൃപ ॥ 28 ॥
നമഃ തേ വാസുദേവായ നമഃ സങ്കർഷണായ ച ।
പ്രദ്യുമ്നായ അനിരുദ്ധായ തുഭ്യം ഭഗവതേ നമഃ ॥ 29 ॥
നാരായണായ ഋഷയേ പുരുഷായ മഹാത്മനേ ।
വിശ്വേശ്വരായ വിശ്വായ സർവഭൂതആത്മനേ നമഃ ॥ 30 ॥
ഇതി ദ്വാപരഃ ഉർവീശ സ്തുവന്തി ജഗദീശ്വരം ।
നാനാതന്ത്രവിധാനേന കലൗ അപി യഥാ ശ്രുണു ॥ 31 ॥
കൃഷ്ണവർണം ത്വിഷാകൃഷ്ണം സാംഗൗപാംഗാസ്ത്ര
പാർഷദം ।
യജ്ഞൈഃ സങ്കീർതനപ്രായൈഃ യജന്തി ഹി സുമേധസഃ ॥ 32 ॥
ധ്യേയം സദാ പരിഭവഘ്നം അഭീഷ്ടദോഹം
തീർഥാസ്പദം ശിവവിരിഞ്ചിനുതം ശരണ്യം ।
ഭൃത്യാർതിഹൻ പ്രണതപാല ഭവാബ്ധിപോതം
വന്ദേ മഹാപുരുഷ തേ ചരണാരവിന്ദം ॥ 33 ॥
ത്യക്ത്വാ സുദുസ്ത്യജസുരൈപ്സിതരാജ്യലക്ഷ്മീം
ധർമിഷ്ഠഃ ആര്യവചസാ യത് അഗാത് അരണ്യം ।
മായാമൃഗം ദയിതയാ ഇപ്സിതം അന്വധാവത്
വന്ദേ മഹാപുരുഷ തേ ചരണാരവിന്ദം ॥ 34 ॥
ഏവം യുഗാനുരൂപാഭ്യാം ഭഗവാൻ യുഗവർതിഭിഃ ।
മനുജൈഃ ഇജ്യതേ രാജൻ ശ്രേയസാം ഈശ്വരഃ ഹരിഃ ॥ 35 ॥
കലിം സഭാജയന്തി ആര്യാ ഗുണജ്ഞാഃ സാരഭാഗിനഃ ।
യത്ര സങ്കീർതനേന ഏവ സർവഃ സ്വാർഥഃ അഭിലഭ്യതേ ॥ 36 ॥
ന ഹി അതഃ പരമഃ ലാഭഃ ദേഹിനാം ഭ്രാമ്യതാം ഇഹ ।
യതഃ വിന്ദേത പരമാം ശാന്തിം നശ്യതി സംസൃതിഃ ॥ 37 ॥
കൃതആദിഷു പ്രജാ രാജൻ കലൗ ഇച്ഛന്തി സംഭവം ।
കലൗ ഖലു ഭവിഷ്യന്തി നാരായണപരായണാഃ ॥ 38 ॥
ക്വചിത് ക്വചിത് മഹാരാജ ദ്രവിഡേഷു ച ഭൂരിശഃ ।
താമ്രപർണീ നദീ യത്ര കൃതമാലാ പയസ്വിനീ ॥ 39 ॥
കാവേരീ ച മഹാപുണ്യാ പ്രതീചീ ച മഹാനദീ ।
യേ പിബന്തി ജലം താസാം മനുജാ മനുജേശ്വര ।
പ്രായഃ ഭക്താഃ ഭഗവതി വാസുദേവഃ അമല ആശയാഃ ॥ 40 ॥
ദേവർഷിഭൂതആപ്തനൃണാ പിതൄണാം
ന കിങ്കരഃ ന അയം ഋണീ ച രാജൻ ।
സർവആത്മനാ യഃ ശരണം ശരണ്യം
ഗതഃ മുകുന്ദം പരിഹൃത്യ കർതും ॥ 41 ॥
സ്വപാദമൂലം ഭജതഃ പ്രിയസ്യ
ത്യക്താന്യഭാവസ്യ ഹരിഃ പരേശഃ ।
വികർമ യത് ച ഉത്പതിതം കഥഞ്ചിത്
ധുനോതി സർവം ഹൃദി സംനിവിഷ്ടഃ ॥ 42 ॥
നാരദഃ ഉവാച ।
ധർമാൻ ഭാഗവതാൻ ഇത്ഥം ശ്രുത്വാ അഥ മിഥിലേശ്വരഃ ।
ജായന്ത ഇയാൻ മുനീൻ പ്രീതഃ സോപാധ്യായഃ ഹി അപൂജയത് ॥ 43 ॥
തതഃ അന്തഃ ദധിരേ സിദ്ധാഃ സർവലോകസ്യ പശ്യതഃ ।
രാജാ ധർമാൻ ഉപാതിഷ്ഠൻ അവാപ പരമാം ഗതിം ॥ 44 ॥
ത്വം അപി ഏതാൻ മഹാഭാഗ ധർമാൻ ഭാഗവതാൻ ശ്രുതാൻ ।
ആസ്ഥിതഃ ശ്രദ്ധയാ യുക്തഃ നിഃസംഗഃ യാസ്യസേ പരം ॥ 45 ॥
യുവയോഃ ഖലു ദമ്പത്യോഃ യശസാ പൂരിതം ജഗത് ।
പുത്രതാം അഗമത് യത് വാം ഭഗവാൻ ഈശ്വരഃ ഹരിഃ ॥ 46 ॥
ദർശനആലിംഗനആലാപൈഃ ശയനആസനഭോജനൈഃ ।
ആത്മാ വാം പാവിതഃ കൃഷ്ണേ പുത്രസ്നേഹ പ്രകുർവതോഃ ॥ 47 ॥
വൈരേണ യം നൃപതയഃ ശിശുപാലപൗണ്ഡ്ര
ശാൽവആദയഃ ഗതിവിലാസവിലോകനആദയൈഃ ।
ധ്യായന്തഃ ആകൃതധിയഃ ശയനആസനആദൗ
തത് സാമ്യം ആപുഃ അനുരക്തധിയാം പുനഃ കിം ॥ 48 ॥
മാ അപത്യബുദ്ധിം അകൃഥാഃ കൃഷ്ണേ സർവആത്മനഈശ്വരേ ।
മായാമനുഷ്യഭാവേന ഗൂഢ ഐശ്വര്യേ പരേ അവ്യയേ ॥ 49 ॥
ഭൂഭാരരാജന്യഹന്തവേ ഗുപ്തയേ സതാം ।
അവതീർണസ്യ നിർവൃത്യൈ യശഃ ലോകേ വിതന്യതേ ॥ 50 ॥
ശ്രീശുകഃ ഉവാച ।
ഏതത് ശ്രുത്വാ മഹാഭാഗഃ വസുദേവഃ അതിവിസ്മിതഃ ।
ദേവകീ ച മഹാഭാഗാഃ ജഹതുഃ മോഹം ആത്മനഃ ॥ 51 ॥
ഇതിഹാസം ഇമം പുണ്യം ധാരയേത് യഃ സമാഹിതഃ ।
സഃ വിധൂയ ഇഹ ശമലം ബ്രഹ്മഭൂയായ കൽപതേ ॥ 52 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ വസുദേവനാരദസംവാദേ
പഞ്ചമോഽധ്യായഃ ॥ 5 ॥
അഥ ഷഷ്ഠോഽധ്യായഃ ।
ശ്രീശുകഃ ഉവാച ।
അഥ ബ്രഹ്മാ ആത്മജൈഃ ദേവൈഃ പ്രജേശൈഃ ആവൃതഃ അഭ്യഗാത് ।
ഭവഃ ച ഭൂതഭവ്യഈശഃ യയൗ ഭൂതഗണൈഃ വൃതഃ ॥ 1 ॥
ഇന്ദ്രഃ മരുദ്ഭിഃ ഭഗവാൻ ആദിത്യാഃ വസവഃ അശ്വിനൗ ।
ഋഭവഃ അംഗിരസഃ രുദ്രാഃ വിശ്വേ സാധ്യാഃ ച ദേവതാഃ ॥ 2 ॥
ഗന്ധർവാപ്സരസഃ നാഗാഃ സിദ്ധചാരണഗുഹ്യകാഃ ।
ഋഷയഃ പിതരഃ ച ഏവ സവിദ്യാധരകിന്നരാഃ ॥ 3 ॥
ദ്വാരകാം ഉപസഞ്ജഗ്മുഃ സർവേ കൃഷ്ണആദിദൃക്ഷവഃ ।
വപുഷാ യേന ഭഗവാൻ നരലോകമനോരമഃ ।
യശഃ വിതേനേ ലോകേഷു സർവലോകമലാപഹം ॥ 4 ॥
തസ്യാം വിഭ്രാജമാനായാം സമൃദ്ധായാം മഹർധിഭിഃ ।
വ്യചക്ഷത അവിതൃപ്താക്ഷാഃ കൃഷ്ണം അദ്ഭുതദർശനം ॥
5 ॥
സ്വർഗൗദ്യാനൗഅപഗൈഃ മാല്യൈഃ ഛാദയന്തഃ യദു ഉത്തമം ।
ഗീർഭിഃ ചിത്രപദാർഥാഭിഃ തുഷ്ടുവുഃ ജഗത് ഈശ്വരം ॥6 ॥
ദേവാഃ ഊചുഃ ।
നതാഃ സ്മ തേ നാഥ പദാരവിന്ദം
ബുദ്ധീന്ദ്രിയപ്രാണമനോവചോഭിഃ ।
യത് ചിന്ത്യതേ അന്തർഹൃദി ഭാവയുക്തൈഃ
മുമുക്ഷുഭിഃ കർമമയ ഊരുപാശാത് ॥ 7 ॥
ത്വം മായയാ ത്രിഗുണയാ ആത്മനി ദുർവിഭാവ്യം
വ്യക്തം സൃജസി അവസി ലുമ്പസി തത് ഗുണസ്ഥഃ ।
ന ഏതൈഃ ഭവാൻ അജിത കർമഭിഃ അജ്യതേ വൈ
യത് സ്വേ സുഖേ അവ്യവഹിതേ അഭിരതഃ അനവദ്യഃ ॥ 8 ॥
ശുദ്ധിഃ നൃണാം ന തു തഥാ ഈഡ്യ ദുരാശയാനാം
വിദ്യാശ്രുതാധ്യയനദാനതപക്രിയാഭിഃ ।
സത്ത്വആത്മനാം ഋഷഭ തേ യശസി പ്രവൃദ്ധ
സത് ശ്രദ്ധയാ ശ്രവണസംഭൃതയാ യഥാ സ്യാത് ॥ 9 ॥
സ്യാത് നഃ തവ അംഘ്രിഃ അശുഭാശയധൂമകേതുഃ
ക്ഷേമായ യഃ മുനിഭിഃ ആർദ്രഹൃദൗഹ്യമാനഃ ।
യഃ സാത്വതൈഃ സമവിഭൂതയഃ ആത്മവദ്ഭിഃ
വ്യൂഹേ അർചിതഃ സവനശഃ സ്വഃ അതിക്രമായ ॥ 10 ॥
യഃ ചിന്ത്യതേ പ്രയതപാണിഭിഃ അധ്വരാഗ്നൗ
ത്രയ്യാ നിരുക്തവിധിനാ ഈശ ഹവിഃ ഗൃഹീത്വാ ।
അധ്യാത്മയോഗഃ ഉത യോഗിഭിഃ ആത്മമായാം
ജിജ്ഞാസുഭിഃ പരമഭാഗവതൈഃ പരീഷ്ടഃ ॥ 11 ॥
പര്യുഷ്ടയാ തവ വിഭോ വനമാലയാ ഇയം
സംസ്പർധിനീ ഭഗവതീ പ്രതിപത്നിവത് ശ്രീഃ ।
യഃ സുപ്രണീതം അമുയാർഹണം ആദത് അന്നഃ
ഭൂയാത് സദാ അംഘ്രിഃ അശുഭആശയധൂമകേതുഃ ॥ 12 ॥
കേതുഃ ത്രിവിക്രമയുതഃ ത്രിപത് പതാകഃ
യഃ തേ ഭയാഭയകരഃ അസുരദേവചമ്വോഃ ।
സ്വർഗായ സാധുഷു ഖലു ഏഷു ഇതരായ ഭൂമൻ
പാദഃ പുനാതു ഭഗവൻ ഭജതാം അധം നഃ ॥ 13 ॥
നസ്യോതഗാവഃ ഇവ യസ്യ വശേ ഭവന്തി
ബ്രഹ്മആദയഃ അനുഭൃതഃ മിഥുരർദ്യമാനാഃ ।
കാലസ്യ തേ പ്രകൃതിപൂരുഷയഓഃ പരസ്യ
ശം നഃ തനോതു ചരണഃ പുരുഷോത്തമസ്യ ॥ 14 ॥
അസ്യ അസി ഹേതുഃ ഉദയസ്ഥിതിസംയമാനാം
അവ്യക്തജീവമഹതാം അപി കാലം ആഹുഃ ।
സഃ അയം ത്രിണാഭിഃ അഖില അപചയേ പ്രവൃത്തഃ
കാലഃ ഗഭീരരയഃ ഉത്തമപൂരുഷഃ ത്വം ॥ 15 ॥
ത്വത്തഃ പുമാൻ സമധിഗമ്യ യയാ സ്വവീര്യ
ധത്തേ മഹാന്തം ഇവ ഗർഭം അമോഘവീര്യഃ ।
സഃ അയം തയാ അനുഗതഃ ആത്മനഃ ആണ്ഡകോശം
ഹൈമം സസർജ ബഹിഃ ആവരണൈഃ ഉപേതം ॥ 16 ॥
തത്തസ്ഥുഷഃ ച ജഗതഃ ച ഭവാൻ അധീശഃ
യത് മായയാ ഉത്ഥഗുണവിക്രിയയാ ഉപനീതാൻ ।
അർഥാൻ ജുഷൻ അപി ഹൃഷീകപതേ ന ലിപ്തഃ
യേ അന്യേ സ്വതഃ പരിഹൃതാത് അപി ബിഭ്യതി സ്മ ॥ 17 ॥
സ്മായാ അവലോകലവദർശിതഭാവഹാരി
ഭ്രൂമണ്ഡലപ്രഹിതസൗരതമന്ത്രശൗണ്ഡൈഃ ।
പത്ന്യഃ തു ഷോഡശസഹസ്രം അനംഗബാണൈഃ
യസ്യ ഇന്ദ്രിയം വിമഥിതും കരണൈഃ വിഭ്വ്യഃ ॥ 18 ॥
വിഭ്വ്യഃ തവ അമൃതകഥാ ഉദവഹാഃ ത്രിലോക്യാഃ
പാദൗ അനേജസരിതഃ ശമലാനി ഹന്തും ।
ആനുശ്രവം ശ്രുതിഭിഃ അംഘ്രിജം അംഗസംഗൈഃ
തീർഥദ്വയം ശുചിഷദസ്തഃ ഉപസ്പൃശന്തി ॥ 19 ॥
ബാദരായണിഃ ഉവാച ।
ഇതി അഭിഷ്ടൂയ വിബുധൈഃ സേശഃ ശതധൃതിഃ ഹരിം ।
അഭ്യഭാഷത ഗോവിന്ദം പ്രണമ്യ അംബരം ആശ്രിതഃ ॥ 20 ॥
ബ്രഹ്മ ഉവാച ।
ഭൂമേഃ ഭാര അവതാരായ പുരാ വിജ്ഞാപിതഃ പ്രഭോ ।
ത്വം അസ്മാഭിഃ അശേഷആത്മൻ തത് തഥാ ഏവ ഉപപാദിതം ॥ 21 ॥
ധർമഃ ച സ്ഥാപിതഃ സത്സു സത്യസന്ധേഷു വൈ ത്വയാ ।
കീർതിഃ ച ദിക്ഷു വിക്ഷിപ്താ സർവലോകമലആപഹാ ॥ 22 ॥
അവതീര്യ യദോഃ വംശേ ബിഭ്രത് രൂപം അനുത്തമം ।
കർമാണി ഉദ്ദാമവൃത്താനി ഹിതായ ജഗതഃ അകൃഥാഃ ॥ 23 ॥
യാനി തേ ചരിതാനി ഈശ മനുഷ്യാഃ സാധവഃ കലൗ ।
ശൃണ്വന്തഃ കീർതയന്തഃ ച തരിഷ്യന്തി അഞ്ജസാ തമഃ ॥ 24 ॥
യദുവംശേ അവതീർണസ്യ ഭവതഃ പുരുഷോത്തമ ।
ശരത് ശതം വ്യതീയായ പഞ്ചവിംശ അധികം പ്രഭോഃ ॥ 25 ॥
ന അധുനാ തേ അഖില ആധാര ദേവകാര്യ അവശേഷിതം ।
കുലം ച വിപ്രശാപേന നഷ്ടപ്രായം അഭൂത് ഇദം ॥ 26 ॥
തതഃ സ്വധാമ പരമം വിശസ്വ യദി മന്യസേ ।
സലോകാൻ ലോകപാലാൻ നഃ പാഹി വൈകുണ്ഠകിങ്കരാൻ ॥ 27 ॥
ശ്രീ ഭഗവാൻ ഉവാച ।
അവധാരിതം ഏതത് മേ യദാത്ഥ വിബുധേശ്വര ।
കൃതം വഃ കാര്യം അഖിലം ഭൂമേഃ ഭാരഃ അവതാരിതഃ ॥ 28 ॥
തത് ഇദം യാദവകുലം വീര്യശൗര്യശ്രിയോദ്ധതം ।
ലോകം ജിഘൃക്ഷത് രുദ്ധം മേ വേലയാ ഇവ മഹാർണവഃ ॥ 29 ॥
യദി അസംഹൃത്യ ദൃപ്താനാം യദുനാം വിപുലം കുലം ।
ഗന്താസ്മി അനേന ലോകഃ അയം ഉദ്വേലേന വിനങ്ക്ഷ്യതി ॥ 30 ॥
ഇദാനീം നാശഃ ആരബ്ധഃ കുലസ്യ ദ്വിജശാപതഃ ।
യാസ്യാമി ഭവനം ബ്രഹ്മൻ ന ഏതത് അന്തേ തവ ആനഘ ॥ 31 ॥
ശ്രീ ശുകഃ ഉവാച ।
ഇതി ഉക്തഃ ലോകനാഥേന സ്വയംഭൂഃ പ്രണിപത്യ തം ।
സഹ ദേവഗണൈഃ ദേവഃ സ്വധാമ സമപദ്യത ॥ 32 ॥
അഥ തസ്യാം മഹോത്പാതാൻ ദ്വാരവത്യാം സമുത്ഥിതാൻ ।
വിലോക്യ ഭഗവാൻ ആഹ യദുവൃദ്ധാൻ സമാഗതാൻ ॥ 33 ॥
ശ്രീ ഭഗവാൻ ഉവാച ।
ഏതേ വൈ സുമഹോത്പാതാഃ വ്യുത്തിഷ്ഠന്തി ഇഹ സർവതഃ ।
ശാപഃ ച നഃ കുലസ്യ ആസീത് ബ്രാഹ്മണേഭ്യഃ ദുരത്യയഃ ॥ 34 ॥
ന വസ്തവ്യം ഇഹ അസ്മാഭിഃ ജിജീവിഷുഭിഃ ആര്യകാഃ ।
പ്രഭാസം സുമഹത് പുണ്യം യാസ്യാമഃ അദ്യ ഏവ മാ ചിരം ॥ 35 ॥
യത്ര സ്നാത്വാ ദക്ഷശാപാത് ഗൃഹീതഃ യക്ഷ്മണൗഡുരാട് ।
വിമുക്തഃ കിൽബിഷാത് സദ്യഃ ഭേജേ ഭൂയഃ കലോദയം ॥ 36 ॥
വയം ച തസ്മിൻ ആപ്ലുത്യ തർപയിത്വാ പിതൄൻസുരാൻ ।
ഭോജയിത്വാ ഉശിജഃ വിപ്രാൻ നാനാഗുണവതാ അന്ധസാ ॥ 37 ॥
തേഷു ദാനാനി പാത്രേഷു ശ്രദ്ധയാ ഉപ്ത്വാ മഹാന്തി വൈ ।
വൃജിനാനി തരിഷ്യാമഃ ദാനൈഃ നൗഭിഃ ഇവ അർണവം ॥ 38 ॥
ശ്രീ ശുകഃ ഉവാച ।
ഏവം ഭഗവതാ ആദിഷ്ടാഃ യാദവാഃ കുലനന്ദന ।
ഗന്തും കൃതധിയഃ തീർഥം സ്യന്ദനാൻ സമയൂയുജൻ ॥ 39 ॥
തത് നിരീക്ഷ്യ ഉദ്ധവഃ രാജൻ ശ്രുത്വാ ഭഗവതാ ഉദിതം ।
ദൃഷ്ട്വാ അരിഷ്ടാനി ഘോരാണി നിത്യം കൃഷ്ണം അനുവ്രതഃ ॥ 40 ॥
വിവിക്തഃ ഉപസംഗമ്യ ജഗതാം ഈശ്വരേശ്വരം ।
പ്രണമ്യ ശിരസാ പാദൗ പ്രാഞ്ജലിഃ തം അഭാഷത ॥ 41 ॥
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
ദേവദേവേശ യോഗേശ പുണ്യശ്രവണകീർതന ।
സംഹൃത്യ ഏതത് കുലം നൂനം ലോകം സന്ത്യക്ഷ്യതേ ഭവാൻ ।
വിപ്രശാപം സമർഥഃ അപി പ്രത്യഹൻ ന യദി ഈശ്വരഃ ॥ 42 ॥
ന അഹം തവ അംഘ്രികമലം ക്ഷണാർധം അപി കേശവ ।
ത്യക്തും സമുത്സഹേ നാഥ സ്വധാമ നയ മാം അപി ॥ 43 ॥
തവ വിക്രീഡിതം കൃഷ്ണ നൃണാം പരമമംഗലം ।
കർണപീയൂഷം ആസ്വാദ്യ ത്യജതി അന്യസ്പൃഹാം ജനഃ ॥ 44 ॥
ശയ്യആസനാടനസ്ഥാനസ്നാനക്രീഡാശനആദിഷു ।
കഥം ത്വാം പ്രിയം ആത്മാനം വയം ഭക്താഃ ത്യജേമഹി ॥ 45 ॥
ത്വയാ ഉപഭുക്തസ്രക്ഗന്ധവാസഃ അലങ്കാരചർചിതാഃ ।
ഉച്ഛിഷ്ടഭോജിനഃ ദാസാഃ തവ മായാം ജയേമഹി ॥ 46 ॥
വാതാശനാഃ യഃ ഋഷയഃ ശ്രമണാ ഊർധ്വമന്ഥിനഃ ।
ബ്രഹ്മആഖ്യം ധാമ തേ യാന്തി ശാന്താഃ സംന്യാസിനഃ അമലാഃ ॥
47 ॥
വയം തു ഇഹ മഹായോഗിൻ ഭ്രമന്തഃ കർമവർത്മസു ।
ത്വത് വാർതയാ തരിഷ്യാമഃ താവകൈഃ ദുസ്തരം തമഃ ॥ 48 ॥
സ്മരന്തഃ കീർതയന്തഃ തേ കൃതാനി ഗദിതാനി ച ।
ഗതിഉത്സ്മിതഈക്ഷണക്ഷ്വേലി യത് നൃലോകവിഡംബനം ॥ 49 ॥
ശ്രീ ശുകഃ ഉവാച ।
ഏവം വിജ്ഞാപിതഃ രാജൻ ഭഗവാൻ ദേവകീസുതഃ ।
ഏകാന്തിനം പ്രിയം ഭൃത്യം ഉദ്ധവം സമഭാഷത ॥ 50 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ദേവസ്തുത്യുദ്ധ്വവിജ്ഞാപനം നാമ
ഷഷ്ഠോഽധ്യായഃ ॥ 6 ॥
അഥ സപ്തമോഽധ്യായഃ ।
ശ്രീ ഭഗവാൻ ഉവാച ।
യത് ആത്ഥ മാം മഹാഭാഗ തത് ചികീർഷിതം ഏവ മേ ।
ബ്രഹ്മാ ഭവഃ ലോകപാലാഃ സ്വർവാസം മേ അഭികാങ്ക്ഷിണഃ ॥ 1 ॥
മയാ നിഷ്പാദിതം ഹി അത്ര ദേവകാര്യം അശേഷതഃ ।
യദർഥം അവതീർണഃ അഹം അംശേന ബ്രഹ്മണാർഥിതഃ ॥ 2 ॥
കുലം വൈ ശാപനിർദഗ്ധം നങ്ക്ഷ്യതി അന്യോന്യവിഗ്രഹാത് ।
സമുദ്രഃ സപ്തമേ അഹ്ന്ഹ്യേതാം പുരീം ച പ്ലാവയിഷ്യതി ॥ 3 ॥
യഃ ഹി ഏവ അയം മയാ ത്യക്തഃ ലോകഃ അയം നഷ്ടമംഗലഃ ।
ഭവിഷ്യതി അചിരാത് സാധോ കലിനാഽപി നിരാകൃതഃ ॥ 4 ॥
ന വസ്തവ്യം ത്വയാ ഏവ ഇഹ മയാ ത്യക്തേ മഹീതലേ ।
ജനഃ അധർമരുചിഃ ഭദ്രഃ ഭവിഷ്യതി കലൗ യുഗേ ॥ 5 ॥
ത്വം തു സർവം പരിത്യജ്യ സ്നേഹം സ്വജനബന്ധുഷു ।
മയി ആവേശ്യ മനഃ സമ്യക് സമദൃക് വിചരസ്വ ഗാം ॥ 6 ॥
യത് ഇദം മനസാ വാചാ ചക്ഷുർഭ്യാം ശ്രവണആദിഭിഃ ।
നശ്വരം ഗൃഹ്യമാണം ച വിദ്ധി മായാമനോമയം ॥ 7 ॥
പുംസഃ അയുക്തസ്യ നാനാർഥഃ ഭ്രമഃ സഃ ഗുണദോഷഭാക് ।
കർമാകർമവികർമ ഇതി ഗുണദോഷധിയഃ ഭിദാ ॥ 8 ॥
തസ്മാത് യുക്തൈന്ദ്രിയഗ്രാമഃ യുക്തചിത്തഃ ഇദം ജഗത് ।
ആത്മനി ഈക്ഷസ്വ വിതതം ആത്മാനം മയി അധീശ്വരേ ॥ 9 ॥
ജ്ഞാനവിജ്ഞാനസംയുക്തഃ ആത്മഭൂതഃ ശരീരിണാം ।
ആത്മാനുഭവതുഷ്ടആത്മാ ന അന്തരായൈഃ വിഹന്യസേ ॥ 10 ॥
ദോഷബുദ്ധ്യാ ഉഭയാതീതഃ നിഷേധാത് ന നിവർതതേ ।
ഗുണബുദ്ധ്യാ ച വിഹിതം ന കരോതി യഥാ അർഭകഃ ॥ 11 ॥
സർവഭൂതസുഹൃത് ശാന്തഃ ജ്ഞാനവിജ്ഞാനനിശ്ചയഃ ।
പശ്യൻ മദാത്മകം വിശ്വം ന വിപദ്യേത വൈ പുനഃ ॥ 12 ॥
ശ്രീ ശുകഃ ഉവാച ।
ഇതി ആദിഷ്ടഃ ഭഗവതാ മഹാഭാഗവതഃ നൃപ ।
ഉദ്ധവഃ പ്രണിപത്യ ആഹ തത്ത്വജിജ്ഞാസുഃ അച്യുതം ॥ 13 ॥
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
യോഗേശ യോഗവിന്ന്യാസ യോഗാത്മ യോഗസംഭവ ।
നിഃശ്രേയസായ മേ പ്രോക്തഃ ത്യാഗഃ സംന്യാസലക്ഷണഃ ॥ 14 ॥
ത്യാഗഃ അയം ദുഷ്കരഃ ഭൂമൻ കാമാനാം വിഷയആത്മഭിഃ ।
സുതരാം ത്വയി സർവആത്മൻ ന അഭക്തൈഃ ഇതി മേ മതിഃ ॥ 15 ॥
സഃ അഹം മമ അഹം ഇതി മൂഢമതിഃ വിഗാഢഃ
ത്വത് മായയാ വിരചിത ആത്മനി സാനുബന്ധേ ।
തത് തു അഞ്ജസാ നിഗദിതം ഭവതാ യഥാ അഹം
സംസാധയാമി ഭഗവൻ അനുശാധി ഭൃത്യം ॥ 16 ॥
സത്യസ്യ തേ സ്വദൃശഃ ആത്മനഃ ആത്മനഃ അന്യം
വക്താരം ഈശ വിബുധേഷു അപി ന അനുചക്ഷേ ।
സർവേ വിമോഹിതധിയഃ തവ മായയാ ഇമേ
ബ്രഹ്മആദയഃ തനുഭൃതഃ ബഹിഃ അർഥഭാവഃ ॥ 17 ॥
തസ്മാത് ഭവന്തം അനവദ്യം അനന്തപാരം
സർവജ്ഞം ഈശ്വരം അകുണ്ഠവികുണ്ഠധിഷ്ണി അയം ।
നിർവിണ്ണധീഃ അഹം ഉ ഹ വൃജനാഭിതപ്തഃ
നാരായണം നരസഖം ശരണം പ്രപദ്യേ ॥ 18 ॥
ശ്രീ ഭഗവാൻ ഉവാച ।
പ്രായേണ മനുജാ ലോകേ ലോകതത്ത്വവിചക്ഷണാഃ ।
സമുദ്ധരന്തി ഹി ആത്മാനം ആത്മനാ ഏവ അശുഭആശയാത് ॥ 19 ॥
ആത്മനഃ ഗുരുഃ ആത്മാ ഏവ പുരുഷസ്യ വിശേഷതഃ ।
യത് പ്രത്യക്ഷ അനുമാനാഭ്യാം ശ്രേയഃ അസൗ അനുവിന്ദതേ ॥ 20 ॥
പുരുഷത്വേ ച മാം ധീരാഃ സാംഖ്യയോഗവിശാരദാഃ ।
ആവിസ്തരാം പ്രപശ്യന്തി സർവശക്തി ഉപബൃംഹിതം ॥ 21 ॥
ഏകദ്വിത്രിചതുഷ്പാദഃ ബഹുപാദഃ തഥാ അപദഃ ।
ബഹ്വ്യഃ സന്തി പുരഃ സൃഷ്ടാഃ താസാം മേ പൗരുഷീ പ്രിയാ ॥ 22 ॥
അത്ര മാം മാർഗയന്ത്യദ്ധാഃ യുക്താഃ ഹേതുഭിഃ ഈശ്വരം ।
ഗൃഹ്യമാണൈഃ ഗുണൈഃ ലിംഗൈഃ അഗ്രാഹ്യം അനുമാനതഃ ॥ 23 ॥
അത്ര അപി ഉദാഹരന്തി ഇമം ഇതിഹാസം പുരാതനം ।
അവധൂതസ്യ സംവാദം യദോഃ അമിതതേജസഃ ॥ 24 ॥
(അഥ അവധൂതഗീതം ।)
അവധൂതം ദ്വിജം കഞ്ചിത് ചരന്തം അകുതോഭയം ।
കവിം നിരീക്ഷ്യ തരുണം യദുഃ പപ്രച്ഛ ധർമവിത് ॥ 25 ॥
യദുഃ ഉവാച ।
കുതഃ ബുദ്ധിഃ ഇയം ബ്രഹ്മൻ അകർതുഃ സുവിശാരദാ ।
യാം ആസാദ്യ ഭവാൻ ലോകം വിദ്വാൻ ചരതി ബാലവത് ॥ 26 ॥
പ്രായഃ ധർമാർഥകാമേഷു വിവിത്സായാം ച മാനവാഃ ।
ഹേതുനാ ഏവ സമീഹന്തേ ആയുഷഃ യശസഃ ശ്രിയഃ ॥ 27 ॥
ത്വം തു കൽപഃ കവിഃ ദക്ഷഃ സുഭഗഃ അമൃതഭാഷണഃ ।
ന കർതാ നേഹസേ കിഞ്ചിത് ജഡൗന്മത്തപിശാചവത് ॥ 28 ॥
ജനേഷു ദഹ്യമാനേഷു കാമലോഭദവാഗ്നിനാ ।
ന തപ്യസേ അഗ്നിനാ മുക്തഃ ഗംഗാംഭസ്ഥഃ ഇവ ദ്വിപഃ ॥ 29 ॥
ത്വം ഹി നഃ പൃച്ഛതാം ബ്രഹ്മൻ ആത്മനി ആനന്ദകാരണം ।
ബ്രൂഹി സ്പർശവിഹീനസ്യ ഭവതഃ കേവല ആത്മനഃ ॥ 30 ॥
ശ്രീ ഭഗവാൻ ഉവാച ।
യദുനാ ഏവം മഹാഭാഗഃ ബ്രഹ്മണ്യേന സുമേധസാ ।
പൃഷ്ടഃ സഭാജിതഃ പ്രാഹ പ്രശ്രയ അവനതം ദ്വിജഃ ॥ 31 ॥
ബ്രാഹ്മണഃ ഉവാച ।
സന്തി മേ ഗുരവഃ രാജൻ ബഹവഃ ബുദ്ധ്യാ ഉപാശ്രിതാഃ ।
യതഃ ബുദ്ധിം ഉപാദായ മുക്തഃ അടാമി ഇഹ താൻ ശ്രുണു ॥ 32 ॥
പൃഥിവീ വായുഃ ആകാശം ആപഃ അഗ്നിഃ ചന്ദ്രമാ രവിഃ ।
കപോതഃ അജഗരഃ സിന്ധുഃ പതംഗഃ മധുകൃദ് ഗജഃ ॥ 33 ॥
മധുഹാ ഹരിണഃ മീനഃ പിംഗലാ കുരരഃ അർഭകഃ ।
കുമാരീ ശരകൃത് സർപഃ ഊർണനാഭിഃ സുപേശകൃത് ॥ 34 ॥
ഏതേ മേ ഗുരവഃ രാജൻ ചതുർവിംശതിഃ ആശ്രിതാഃ ।
ശിക്ഷാ വൃത്തിഭിഃ ഏതേഷാം അന്വശിക്ഷം ഇഹ ആത്മനഃ ॥ 35 ॥
യതഃ യത് അനുശിക്ഷാമി യഥാ വാ നാഹുഷആത്മജ ।
തത് തഥാ പുരുഷവ്യാഘ്ര നിബോധ കഥയാമി തേ ॥ 36 ॥
ഭൂതൈഃ ആക്രമാണഃ അപി ധീരഃ ദൈവവശാനുഗൈഃ ।
തത് വിദ്വാൻ ന ചലേത് മാർഗാത് അന്വശിക്ഷം ക്ഷിതേഃ വ്രതം ॥ 37 ॥
ശശ്വത് പരാർഥസർവേഹഃ പരാർഥ ഏകാന്തസംഭവഃ ।
സാധുഃ ശിക്ഷേത ഭൂഭൃത്തഃ നഗശിഷ്യഃ പരാത്മതാം ॥
38 ॥
പ്രാണവൃത്ത്യാ ഏവ സന്തുഷ്യേത് മുനിഃ ന ഏവ ഇന്ദ്രിയപ്രിയൈഃ ।
ജ്ഞാനം യഥാ ന നശ്യേത ന അവകീര്യേത വാങ്മനഃ ॥ 39 ॥
വിഷയേഷു ആവിശൻ യോഗീ നാനാധർമേഷു സർവതഃ ।
ഗുണദോഷവ്യപേത ആത്മാ ന വിഷജ്ജേത വായുവത് ॥ 40 ॥
പാർഥിവേഷു ഇഹ ദേഹേഷു പ്രവിഷ്ടഃ തത് ഗുണആശ്രയഃ ।
ഗുണൈഃ ന യുജ്യതേ യോഗീ ഗന്ധൈഃ വായുഃ ഇവ ആത്മദൃക് ॥ 41 ॥
അന്തഃ ഹിതഃ ച സ്ഥിരജംഗമേഷു
ബ്രഹ്മ ആത്മഭാവേന സമന്വയേന ।
വ്യാപ്ത്യ അവച്ഛേദം അസംഗം ആത്മനഃ
മുനിഃ നഭഃ ത്വം വിതതസ്യ ഭാവയേത് ॥ 42 ॥
തേജഃ അബന്നമയൈഃ ഭാവൈഃ മേഘ ആദ്യൈഃ വായുനാ ഈരിതൈഃ ।
ന സ്പൃശ്യതേ നഭഃ തദ്വത് കാലസൃഷ്ടൈഃ ഗുണൈഃ പുമാൻ ॥
43 ॥
സ്വച്ഛഃ പ്രകൃതിതഃ സ്നിഗ്ധഃ മാധുര്യഃ തീർഥഭൂഃ നൃണാം ।
മുനിഃ പുനാതി അപാം മിത്രം ഈക്ഷ ഉപസ്പർശകീർതനൈഃ ॥ 44 ॥
തേജസ്വീ തപസാ ദീപ്തഃ ദുർധർഷൗദരഭാജനഃ ।
സർവഭക്ഷഃ അപി യുക്ത ആത്മാ ന ആദത്തേ മലം അഗ്നിവത് ॥ 45 ॥
ക്വചിത് ശന്നഃ ക്വചിത് സ്പഷ്ടഃ ഉപാസ്യഃ ശ്രേയഃ ഇച്ഛതാം ।
ഭുങ്ക്തേ സർവത്ര ദാതൄണാം ദഹൻ പ്രാക് ഉത്തര അശുഭം ॥
46 ॥
സ്വമായയാ സൃഷ്ടം ഇദം സത് അസത് ലക്ഷണം വിഭുഃ ।
പ്രവിഷ്ടഃ ഈയതേ തത് തത് സ്വരൂപഃ അഗ്നിഃ ഇവ ഏധസി ॥ 47 ॥
വിസർഗാദ്യാഃ ശ്മശാനാന്താഃ ഭാവാഃ ദേഹസ്യ ന ആത്മനഃ ।
കലാനാം ഇവ ചന്ദ്രസ്യ കാലേന അവ്യക്തവർത്മനാ ॥ 48 ॥
കാലേന ഹി ഓഘവേഗേന ഭൂതാനാം പ്രഭവ അപി അയൗ ।
നിത്യൗ അപി ന ദൃശ്യേതേ ആത്മനഃ അഗ്നേഃ യഥാ അർചിഷാം ॥ 49 ॥
ഗുണൈഃ ഗുണാൻ ഉപാദത്തേ യഥാകാലം വിമുഞ്ചതി ।
ന തേഷു യുജ്യതേ യോഗീ ഗോഭിഃ ഗാഃ ഇവ ഗോപതിഃ ॥ 50 ॥
ബുധ്യതേ സ്വേന ഭേദേന വ്യക്തിസ്ഥഃ ഇവ തത് ഗതഃ ।
ലക്ഷ്യതേ സ്ഥൂലമതിഭിഃ ആത്മാ ച അവസ്ഥിതഃ അർകവത് ॥ 51 ॥
ന അതിസ്നേഹഃ പ്രസംഗഃ വാ കർതവ്യഃ ക്വ അപി കേനചിത് ।
കുർവൻ വിന്ദേത സന്താപം കപോതഃ ഇവ ദീനധീഃ ॥ 52 ॥
കപോതഃ കശ്ചന അരണ്യേ കൃതനീഡഃ വനസ്പതൗ ।
കപോത്യാ ഭാര്യയാ സാർധം ഉവാസ കതിചിത് സമാഃ ॥ 53 ॥
കപോതൗ സ്നേഹഗുണിതഹൃദയൗ ഗൃഹധർമിണൗ ।
ദൃഷ്ടിം ദൃഷ്ട്യാംഗം അംഗേന ബുദ്ധിം ബുദ്ധ്യാ ബബന്ധതുഃ ॥
54 ॥
ശയ്യാസനാടനസ്ഥാനവാർതാക്രീഡാശനആദികം ।
മിഥുനീഭൂയ വിസ്രബ്ധൗ ചേരതുഃ വനരാജിഷു ॥ 55 ॥
യം യം വാഞ്ഛതി സാ രാജൻ തർപയന്തി അനുകമ്പിതാ ।
തം തം സമനയത് കാമം കൃച്ഛ്രേണ അപി അജിതൈന്ദ്രിയഃ ॥ 56 ॥
കപോതീ പ്രഥമം ഗർഭം ഗൃഹ്ണതി കാലഃ ആഗതേ ।
അണ്ഡാനി സുഷുവേ നീഡേ സ്വപത്യുഃ സംനിധൗ സതീ ॥ 57 ॥
തേഷൂ കാലേ വ്യജായന്ത രചിതാവയവാ ഹരേഃ ।
ശക്തിഭിഃ ദുർവിഭാവ്യാഭിഃ കോമലാംഗതനൂരുഹാഃ ॥ 58 ॥
പ്രജാഃ പുപുഷതുഃ പ്രീതൗ ദമ്പതീ പുത്രവത്സലൗ ।
ശൃണ്വന്തൗ കൂജിതം താസാം നിർവൃതൗ കലഭാഷിതൈഃ ॥ 59 ॥
താസാം പതത്രൈഃ സുസ്പർശൈഃ കൂജിതൈഃ മുഗ്ധചേഷ്ടിതൈഃ ।
പ്രത്യുദ്ഗമൈഃ അദീനാനാം പിതരൗ മുദം ആപതുഃ ॥ 60 ॥
സ്നേഹാനുബദ്ധഹൃദയൗ അന്യോന്യം വിഷ്ണുമായയാ ।
വിമോഹിതൗ ദീനധിയൗ ശിശൂൻ പുപുഷതുഃ പ്രജാഃ ॥ 61 ॥
ഏകദാ ജഗ്മതുഃ താസാം അന്നാർഥം തൗ കുടുംബിനൗ ।
പരിതഃ കാനനേ തസ്മിൻ അർഥിനൗ ചേരതുഃ ചിരം ॥ 62 ॥
ദൃഷ്ട്വാ താൻ ലുബ്ധകഃ കശ്ചിത് യദൃച്ഛ അതഃ വനേചരഃ ।
ജഗൃഹേ ജാലം ആതത്യ ചരതഃ സ്വാലയാന്തികേ ॥ 63 ॥
കപോതഃ ച കപോതീ ച പ്രജാപോഷേ സദാ ഉത്സുകൗ ।
ഗതൗ പോഷണം ആദായ സ്വനീഡം ഉപജഗ്മതുഃ ॥ 64 ॥
കപോതീ സ്വാത്മജാൻ വീക്ഷ്യ ബാലകാൻ ജാലസംവൃതാൻ ।
താൻ അഭ്യധാവത് ക്രോശന്തീ ക്രോശതഃ ഭൃശദുഃഖിതാ ॥ 65 ॥
സാ അസകൃത് സ്നേഹഗുണിതാ ദീനചിത്താ അജമായയാ ।
സ്വയം ച അബധ്യത ശിചാ ബദ്ധാൻ പശ്യന്തി അപസ്മൃതിഃ ॥ 66 ॥
കപോതഃ ച ആത്മജാൻ ബദ്ധാൻ ആത്മനഃ അപി അധികാൻ പ്രിയാൻ ।
ഭാര്യാം ച ആത്മസമാം ദീനഃ വിലലാപ അതിദുഃഖിതഃ ॥ 67 ॥
അഹോ മേ പശ്യത അപായം അൽപപുണ്യസ്യ ദുർമതേഃ ।
അതൃപ്തസ്യ അകൃതാർഥസ്യ ഗൃഹഃ ത്രൈവർഗികഃ ഹതഃ ॥ 68 ॥
അനുരൂപാ അനുകൂലാ ച യസ്യ മേ പതിദേവതാ ।
ശൂന്യേ ഗൃഹേ മാം സന്ത്യജ്യ പുത്രൈഃ സ്വര്യാതി സാധുഭിഃ ॥ 69 ॥
സഃ അഹം ശൂന്യേ ഗൃഹേ ദീനഃ മൃതദാരഃ മൃതപ്രജഃ ।
ജിജീവിഷേ കിമർഥം വാ വിധുരഃ ദുഃഖജീവിതഃ ॥ 70 ॥
താൻ തഥാ ഏവ ആവൃതാൻ ശിഗ്ഭിഃ മൃത്യുഗ്രസ്താൻ വിചേഷ്ടതഃ ।
സ്വയം ച കൃപണഃ ശിക്ഷു പശ്യൻ അപി അബുധഃ അപതത് ॥ 71 ॥
തം ലബ്ധ്വാ ലുബ്ധകഃ ക്രൂരഃ കപോതം ഗൃഹമേധിനം ।
കപോതകാൻ കപോതീം ച സിദ്ധാർഥഃ പ്രയയൗ ഗൃഹം ॥ 72 ॥
ഏവം കുടുംബീ അശാന്ത ആത്മാ ദ്വന്ദ്വ ആരാമഃ പതത് ത്രിവത് ।
പുഷ്ണൻ കുടുംബം കൃപണഃ സാനുബന്ധഃ അവസീദതി ॥ 73 ॥
യഃ പ്രാപ്യ മാനുഷം ലോകം മുക്തിദ്വാരം അപാവൃതം ।
ഗൃഹേഷു ഖഗവത് സക്തഃ തം ആരൂഢച്യുതം വിദുഃ ॥ 74 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
യദ്വധൂതേതിഹാസേ സപ്തമോഽധ്യായഃ ॥ 7 ॥
അഥാസ്ശ്ടമോഽധ്യായഃ ।
സുഖം ഐന്ദ്രിയകം രാജൻ സ്വർഗേ നരകഃ ഏവ ച ।
ദേഹിനഃ യത് യഥാ ദുഃഖം തസ്മാത് ന ഇച്ഛേത തത് ബുധാഃ ॥ 1 ॥
ഗ്രാസം സുമൃഷ്ടം വിരസം മഹാന്തം സ്തോകം ഏവ വാ ।
യദൃച്ഛയാ ഏവ അപതിതം ഗ്രസേത് ആജഗരഃ അക്രിയഃ ॥ 2 ॥
ശയീത അഹാനി ഭൂരീണി നിരാഹാരഃ അനുപക്രമഃ ।
യദി ന ഉപനമേത് ഗ്രാസഃ മഹാഹിഃ ഇവ ദിഷ്ടഭുക് ॥ 3 ॥
ഓജഃ സഹോബലയുതം ബിഭ്രത് ദേഹം അകർമകം ।
ശയാനഃ വീതനിദ്രഃ ച നേഹേത ഇന്ദ്രിയവാൻ അപി ॥ 4 ॥
മുനിഃ പ്രസന്നഗംഭീരഃ ദുർവിഗാഹ്യഃ ദുരത്യയഃ ।
അനന്തപാരഃ ഹി അക്ഷോഭ്യഃ സ്തിമിത ഉദഃ ഇവ അർണവഃ ॥ 5 ॥
സമൃദ്ധകാമഃ ഹീനഃ വാ നാരായണപരഃ മുനിഃ ।
ന ഉത്സർപേത ന ശുഷ്യേത സരിദ്ഭിഃ ഇവ സാഗരഃ ॥ 6 ॥
ദൃഷ്ട്വാ സ്ത്രിയം ദേവമായാം തത് ഭാവൈഃ അജിതേന്ദ്രിയഃ ।
പ്രലോഭിതഃ പതതി അന്ധേ തമസി അഗ്നൗ പതംഗവത് ॥ 7 ॥
യോഷിത് ഹിരണ്യ ആഭരണ അംബരാദി
ദ്രവ്യേഷു മായാരചിതേഷു മൂഢഃ ।
പ്രലോഭിതാത്മാ ഹി ഉപഭോഗബുദ്ധ്യാ
പതംഗവത് നശ്യതി നഷ്ടദൃഷ്ടിഃ ॥ 8 ॥
സ്തോകം സ്തോകം ഗ്രസേത് ഗ്രാസം ദേഹഃ വർതേത യാവതാ ।
ഗൃഹാൻ അഹിംസത് ന ആതിഷ്ഠേത് വൃത്തിം മാധുകരീം മുനിഃ ॥ 9 ॥
അണുഭ്യഃ ച മഹദ്ഭ്യഃ ച ശാസ്ത്രേഭ്യഃ കുശലഃ നരഃ ।
സർവതഃ സാരം ആദദ്യാത് പുഷ്പേഭ്യഃ ഇവ ഷട്പദഃ ॥ 10 ॥
സായന്തനം ശ്വസ്തനം വാ ന സംഗൃഹ്ണീത ഭിക്ഷിതം ।
പാണിപാത്ര ഉദരാമത്രഃ മക്ഷികാ ഇവ ന സംഗ്രഹീ ॥ 11 ॥
സായന്തനം ശ്വസ്തനം വാ ന സംഗൃഹ്ണീത ഭിക്ഷുകഃ ।
മക്ഷികാഃ ഇവ സംഗൃഹ്ണൻ സഹ തേന വിനശ്യതി ॥ 12 ॥
പദ അപി യുവതീം ഭിക്ഷുഃ ന സ്പൃശേത് ദാരവീം അപി ।
സ്പൃശൻ കരീവ ബധ്യേത കരിണ്യാ അംഗസംഗതഃ ॥ 13 ॥
ന അധിഗച്ഛേത് സ്ത്രിയം പ്രാജ്ഞഃ കർഹിചിത് മൃത്യും ആത്മനഃ ।
ബല അധികൈഃ സ ഹന്യേത ഗജൈഃ അന്യൈഃ ഗജഃ യഥാ ॥ 14 ॥
ന ദേയം ന ഉപഭോഗ്യം ച ലുബ്ധൈഃ യത് ദുഃഖ സഞ്ചിതം ।
ഭുങ്ക്തേ തത് അപി തത് ച അന്യഃ മധുഹേവ അർഥവിത് മധു ॥ 15 ॥
സുഖ ദുഃഖ ഉപാർജിതൈഃ വിത്തൈഃ ആശാസാനാം ഗൃഹ ആശിഷഃ ।
മധുഹേവ അഗ്രതഃ ഭുങ്ക്തേ യതിഃ വൈ ഗൃഹമേധിനാം ॥ 16 ॥
ഗ്രാമ്യഗീതം ന ശ്രുണുയാത് യതിഃ വനചരഃ ക്വചിത് ।
ശിഖേത ഹരിണാത് വദ്ധാത് മൃഗയോഃ ഗീതമോഹിതാത് ॥ 17 ॥
നൃത്യവാദിത്രഗീതാനി ജുഷൻ ഗ്രാമ്യാണി യോഷിതാം ।
ആസാം ക്രീഡനകഃ വശ്യഃ ഋഷ്യശൃംഗഃ മൃഗീസുതഃ ॥ 18 ॥
ജിഹ്വയാ അതിപ്രമാഥിന്യാ ജനഃ രസവിമോഹിതഃ ।
മൃത്യും ഋച്ഛതി അസത് ബുദ്ധിഃ മീനഃ തു ബഡിശൈഃ യഥാ ॥ 19 ॥
ഇന്ദ്രിയാണി ജയന്തി ആശുഃ നിരാഹാരാഃ മനീഷിണഃ ।
വർജയിത്വാ തു രസനം തത് നിരന്നസ്യ വർധതേ ॥ 20 ॥
താവത് ജിതേന്ദ്രിയഃ ന സ്യാത് വിജിതാനി ഇന്ദ്രിയഃ പുമാൻ ।
ന ജയേത് രസനം യാവത് ജിതം സർവം ജിതേ രസേ ॥ 21 ॥
പിംഗലാ നാമ വേശ്യാ ആസീത് വിദേഹനഗരേ പുരാ ।
തസ്യാ മേ ശിക്ഷിതം കിഞ്ചിത് നിബോധ നൃപനന്ദന ॥ 22 ॥
സാ സ്വൈരിണ്യേകദാ കാന്തം സങ്കേത ഉപനേഷ്യതീ ।
അഭൂത്കാലേ ബഹിർദ്വാരി ബിഭ്രതീ രൂപമുത്തമം ॥ 23 ॥
മാർഗ ആഗച്ഛതോ വീക്ഷ്യ പുരുഷാൻപുരുഷർഷഭ ।
താൻ ശുൽകദാന്വിത്തവതഃ കാന്താന്മേനേഽർഥകാമുകാ ॥ 24 ॥
ആഗതേഷ്വപയാതേഷു സാ സങ്കേതോപജീവനീ ।
അപ്യന്യോ വിത്തവാൻകോഽപി മാമുപൈഷ്യതി ഭൂരിദഃ ॥ 25 ॥
ഏഅവം ദുരാശയാ ധ്വസ്തനിദ്രാ ദ്വാര്യവലംബതീ ।
നിർഗച്ഛന്തീ പ്രവിശതീ നിശീഥം സമപദ്യത ॥ 26 ॥
തസ്യാ വിത്താശയാ ശുഷ്യദ്വക്ത്രായാ ദീനചേതസഃ ।
നിർവേദഃ പരമോ ജജ്ഞേ ചിന്താഹേതുഃ സുഖാവഹഃ ॥ 27 ॥
തസ്യാ നിർവിണ്ണചിത്തായാ ഗീതം ശ്രുണു യഥാ മമ ।
നിർവേദ ആശാപാശാനാം പുരുഷസ്യ യഥാ ഹ്യസിഃ ॥ 28 ॥
ന ഹി അംഗാജാതനിർവേദഃ ദേഹബന്ധം ജിഹാസതി ।
യഥാ വിജ്ഞാനരഹിതഃ മനുജഃ മമതാം നൃപ ॥ 29 ॥
പിംഗലാ ഉവാച ।
അഹോ മേ മോഹവിതതിം പശ്യത അവിജിത ആത്മനഃ ।
യാ കാന്താത് അസതഃ കാമം കാമയേ യേന ബാലിശാ ॥ 30 ॥
സന്തം സമീപേ രമണം രതിപ്രദം
വിത്തപ്രദം നിത്യം ഇമം വിഹായ ।
അകാമദം ദുഃഖഭയ ആദി ശോക
മോഹപ്രദം തുച്ഛം അഹം ഭജേ അജ്ഞാ ॥ 31 ॥
അഹോ മയാത്മാ പരിതാപിതോ വൃഥാ
സാങ്കേത്യവൃത്ത്യാഽതിവിഗർഹ്യവാർതയാ ।
സ്ത്രൈണാന്നരാദ്യാഽർഥതൃഷോഽനുശോച്യാ
ത്ക്രീതേന വിത്തം രതിമാത്മനേച്ഛതീ ॥ 32 ॥
യദസ്ഥിഭിർനിർമിതവംശവംശ്യ
സ്ഥൂണം ത്വചാ രോമനഖൈഃ പിനദ്ധം ।
ക്ഷരന്നവദ്വാരമഗാരമേതദ്
വിൺമൂത്രപൂർണം മദുപൈതി കാന്യാ ॥ 33 ॥
വിദേഹാനാം പുരേ ഹ്യസ്മിന്നഹമേകൈവ മൂഢധീഃ ।
യാഽന്യസ്മിച്ഛന്ത്യസത്യസ്മാദാത്മദാത്കാമമച്യുതാത് ॥ 34 ॥
സുഹൃത്പ്രേഷ്ഠതമോ നാഥ ആത്മാ ചായം ശരീരിണാം ।
തം വിക്രീയാത്മനൈവാഹം രമേഽനേന യഥാ രമാ ॥ 35 ॥
കിയത്പ്രിയം തേ വ്യഭജൻകാമാ യേ കാമദാ നരാഃ ।
ആദ്യന്തവന്തോ ഭാര്യായാ ദേവാ വാ കാലവിദ്രുതാഃ ॥ 36 ॥
നൂനം മേ ഭഗവാൻ പ്രീതഃ വിഷ്ണുഃ കേന അപി കർമണാ ।
നിർവേദഃ അയം ദുരാശായാ യത് മേ ജാതഃ സുഖാവഹഃ ॥ 37 ॥
മൈവം സ്യുർമന്ദഭഗ്യായാഃ ക്ലേശാ നിർവേദഹേതവഃ ।
യേനാനുബന്ധം നിഹൃത്യ പുരുഷഃ ശമമൃച്ഛതി ॥ 38 ॥
തേന ഉപകൃതം ആദായ ശിരസാ ഗ്രാമ്യസംഗതാഃ ।
ത്യക്ത്വാ ദുരാശാഃ ശരണം വ്രജാമി തം അധീശ്വരം ॥ 39 ॥
സന്തുഷ്ടാ ശ്രദ്ദധത്യേതദ്യഥാലാഭേന ജീവതീ ।
വിഹരാമ്യമുനൈവാഹമാത്മനാ രമണേന വൈ ॥ 40 ॥
സംസാരകൂപേ പതിതം വിഷയൈർമുഷിതേക്ഷണം ।
ഗ്രസ്തം കാലാഹിനാഽഽത്മാനം കോഽന്യസ്ത്രാതുമധീശ്വരഃ ॥ 41 ॥
ആത്മാ ഏവ ഹി ആത്മനഃ ഗോപ്താ നിർവിദ്യേത യദാഖിലാത് ।
അപ്രമത്തഃ ഇദം പശ്യത് ഗ്രസ്തം കാലാഹിനാ ജഗത് ॥ 42 ॥
ബ്രാഹ്മണ ഉവാച ।
ഏഅവം വ്യവസിതമതിർദുരാശാം കാന്തതർഷജാം ।
ഛിത്വോപശമമാസ്ഥായ ശയ്യാമുപവിവേശ സാ ॥ 43 ॥
ആശാ ഹി പരമം ദുഃഖം നൈരാശ്യം പരമം സുഖം ।
യഥാ സഞ്ഛിദ്യ കാന്താശാം സുഖം സുഷ്വാപ പിംഗലാ ॥ 44 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ പിംഗലോപാഖ്യാഽനേഷ്ടമോഽധ്യായഃ
॥ 8 ॥
അഥ നവമോഽധ്യായഃ ।
ബ്രാഹ്മണഃ ഉവാച ।
പരിഗ്രഹഃ ഹി ദുഃഖായ യത് യത് പ്രിയതമം നൃണാം ।
അനന്തം സുഖം ആപ്നോതി തത് വിദ്വാൻ യഃ തു അകിഞ്ചനഃ ॥ 1 ॥
സാമിഷം കുരരം ജഘ്നുഃ ബലിനഃ യേ നിരാമിഷാഃ ।
തത് ആമിഷം പരിത്യജ്യ സഃ സുഖം സമവിന്ദത ॥ 2 ॥
ന മേ മാനാവമാനൗ സ്തഃ ന ചിന്താ ഗേഹപുത്രിണാം ।
ആത്മക്രീഡഃ ആത്മരതിഃ വിചരാമി ഇഹ ബാലവത് ॥ 3 ॥
ദ്വൗ ഏവ ചിന്തയാ മുക്തൗ പരമ ആനന്ദഃ ആപ്ലുതൗ ।
യഃ വിമുഗ്ധഃ ജഡഃ ബാലഃ യഃ ഗുണേഭ്യഃ പരം ഗതഃ ॥ 4 ॥
ക്വചിത് കുമാരീ തു ആത്മാനം വൃണാനാൻ ഗൃഹം ആഗതാൻ ।
സ്വയം താൻ അർഹയാമാസ ക്വാപി യാതേഷു ബന്ധുഷു ॥ 5 ॥
തേഷം അഭ്യവഹാരാർഥം ശാലീൻ രഹസി പാർഥിവ ।
അവഘ്നന്ത്യാഃ പ്രകോഷ്ഠസ്ഥാഃ ചക്രുഃ ശംഖാഃ സ്വനം മഹത് ॥
6 ॥
സാ തത് ജുഗുപ്സിതം മത്വാ മഹതീ വ്രീഡിതാ തതഃ ।
ബഭഞ്ജ ഏകൈകശഃ ശംഖാൻ ദ്വൗ ദ്വൗ പാണ്യോഃ അശേഷയത് ॥
7 ॥
ഉഭയോഃ അപി അഭൂത് ഘോഷഃ ഹി അവഘ്നന്ത്യാഃ സ്മ ശംഖയോഃ ।
തത്ര അപി ഏകം നിരഭിദത് ഏകസ്മാൻ ന അഭവത് ധ്വനിഃ ॥ 8 ॥
അന്വശിക്ഷം ഇമം തസ്യാഃ ഉപദേശം അരിന്ദമ ।
ലോകാൻ അനുചരൻ ഏതാൻ ലോകതത്ത്വവിവിത്സയാ ॥ 9 ॥
വാസേ ബഹൂനാം കലഹഃ ഭവേത് വാർതാ ദ്വയോഃ അപി ।
ഏകഃ ഏവ ചരേത് തസ്മാത് കുമാര്യാഃ ഇവ കങ്കണഃ ॥ 10 ॥
മനഃ ഏകത്ര സംയുജ്യാത് ജിതശ്വാസഃ ജിത ആസനഃ ।
വൈരാഗ്യാഭ്യാസയോഗേന ധ്രിയമാണം അതന്ദ്രിതഃ ॥ 11 ॥
യസ്മിൻ മനഃ ലബ്ധപദം യത് ഏതത്
ശനൈഃ ശനൈഃ മുഞ്ചതി കർമരേണൂൻ ।
സത്ത്വേന വൃദ്ധേന രജഃ തമഃ ച
വിധൂയ നിർവാണം ഉപൈതി അനിന്ധനം ॥ 12 ॥
തത് ഏവം ആത്മനി അവരുദ്ധചിത്തഃ
ന വേദ കിഞ്ചിത് ബഹിഃ അന്തരം വാ ।
യഥാ ഇഷുകാരഃ നൃപതിം വ്രജന്തം
ഇഷൗ ഗതാത്മാ ന ദദർശ പാർശ്വേ ॥ 13 ॥
ഏകചാര്യനികേതഃ സ്യാത് അപ്രമത്തഃ ഗുഹാശയഃ ।
അലക്ഷ്യമാണഃ ആചാരൈഃ മുനിഃ ഏകഃ അൽപഭാഷണഃ ॥ 14 ॥
ഗൃഹാരംഭഃ അതിദുഃഖായ വിഫലഃ ച അധ്രുവാത്മനഃ ।
സർപഃ പരകൃതം വേശ്മ പ്രവിശ്യ സുഖം ഏധതേ ॥ 15 ॥
ഏകോ നാരായണോ ദേവഃ പൂർവസൃഷ്ടം സ്വമായയാ ।
സംഹൃത്യ കാലകലയാ കൽപാന്ത ഇദമീശ്വരഃ ॥ 16 ॥
ഏക ഏവാദ്വിതീയോഽഭൂദാത്മാധാരോഽഖിലാശ്രയഃ ।
കാലേനാത്മാനുഭാവേന സാമ്യം നീതാസു ശക്തിഷു ।
സത്ത്വാദിഷ്വാദിപുഏരുഷഃ പ്രധാനപുരുഷേശ്വരഃ ॥ 17 ॥
പരാവരാണാം പരമ ആസ്തേ കൈവല്യസഞ്ജ്ഞിതഃ ।
കേവലാനുഭവാനന്ദസന്ദോഹോ നിരുപാധികഃ ॥ 18 ॥
കേവലാത്മാനുഭാവേന സ്വമായാം ത്രിഗുണാത്മികാം ।
സങ്ക്ഷോഭയൻസൃജത്യാദൗ തയാ സൂത്രമരിന്ദമ ॥ 19 ॥
താമാഹുസ്ത്രിഗുണവ്യക്തിം സൃജന്തീം വിശ്വതോമുഖം ।
യസ്മിൻപ്രോതമിദം വിശ്വം യേന സംസരതേ പുമാൻ ॥ 20 ॥
യഥാ ഊർണനാഭിഃ ഹൃദയാത് ഊർണാം സന്തത്യ വക്ത്രതഃ ।
തയാ വിഹൃത്യ ഭൂയസ്താം ഗ്രസതി ഏവം മഹേശ്വരഃ ॥ 21 ॥
യത്ര യത്ര മനഃ ദേഹീ ധാരയേത് സകലം ധിയാ ।
സ്നേഹാത് ദ്വേഷാത് ഭയാത് വാ അപി യാതി തത് തത് സരൂപതാം ॥ 22 ॥
കീടഃ പേശസ്കൃതം ധ്യായൻ കുഡ്യാം തേന പ്രവേശിതഃ ।
യാതി തത് സ്സത്മതാം രാജൻ പൂർവരൂപം അസന്ത്യജൻ ॥ 23 ॥
ഏവം ഗുരുഭ്യഃ ഏതേഭ്യഃ ഏഷ മേ ശിക്ഷിതാ മതിഃ ।
സ്വാത്മാ ഉപശിക്ഷിതാം ബുദ്ധിം ശ്രുണു മേ വദതഃ പ്രഭോ ॥ 24 ॥
ദേഹഃ ഗുരുഃ മമ വിരക്തിവിവേകഹേതുഃ
ബിഭ്രത് സ്മ സത്ത്വനിധനം സതത അർത്യുത് അർകം ।
തത്ത്വാനി അനേന വിമൃശാമി യഥാ തഥാ അപി
പാരക്യം ഇതി അവസിതഃ വിചരാമി അസംഗഃ ॥ 25 ॥
ജായാത്മജാർഥപശുഭൃത്യഗൃഹാപ്തവർഗാൻ
പുഷ്ണാതി യത് പ്രിയചികീർഷയാ വിതന്വൻ ॥
സ്വാന്തേ സകൃച്ഛ്രം അവരുദ്ധധനഃ സഃ ദേഹഃ
സൃഷ്ട്വാ അസ്യ ബീജം അവസീദതി വൃക്ഷധർമാ ॥ 26 ॥
ജിഹ്വാ ഏകതഃ അമും അവകർഷതി കർഹി തർഷാ
ശിശ്നഃ അന്യതഃ ത്വക് ഉദരം ശ്രവണം കുതശ്ചിത് ।
ഗ്രാണഃ അന്യതഃ ചപലദൃക് ക്വ ച കർമശക്തിഃ
ബഹ്വ്യഃ സപത്ന്യഃ ഇവ ഗേഹപതിം ലുനന്തി ॥ 27 ॥
സൃഷ്ട്വാ പുരാണി വിവിധാനി അജയാ ആത്മശക്ത്യാ
വൃക്ഷാൻ സരീസൃപപശൂൻഖഗദംശമത്സ്യാൻ ।
തൈഃ തൈഃ അതുഷ്ടഹൃദയഃ പുരുഷം വിധായ
ബ്രഹ്മാവലോകധിഷണം മുദമാപ ദേവഃ ॥ 28 ॥
ലബ്ധ്വാ സുദുർലഭം ഇദം ബഹുസംഭവാന്തേ
മാനുഷ്യമർഥദമനിത്യമപീഹ ധീരഃ ।
തൂർണം യതേത ന പതേത് അനുമൃത്യുഃ യാവത്
നിഃശ്രേയസായ വിഷയഃ ഖലു സർവതഃ സ്യാത് ॥ 29 ॥
ഏവം സഞ്ജാതവൈരാഗ്യഃ വിജ്ഞാനലോക ആത്മനി ।
വിചരാമി മഹീം ഏതാം മുക്തസംഗഃ അനഹങ്കൃതിഃ ॥ 30 ॥
ന ഹി ഏകസ്മാത് ഗുരോഃ ജ്ഞാനം സുസ്ഥിരം സ്യാത് സുപുഷ്കലം ।
ബ്രഹ്മ ഏതത് അദ്വിതീയം വൈ ഗീയതേ ബഹുധാ ഋഷിഭിഃ ॥ 31 ॥
ശ്രീഭഗവാനുവാച ।
ഇത്യുക്ത്വാ സ യദും വിപ്രസ്തമാമന്ത്രയ ഗഭീരധീഃ ।
വന്ദിതോ.ആഭ്യർഥിതോ രാജ്ഞാ യയൗ പ്രീതോ യഥാഗതം ॥ 32 ॥
അവധൂതവചഃ ശ്രുത്വാ പൂർവേഷാം നഃ സ പൂർവജഃ ।
സർവസംഗവിനിർമുക്തഃ സമചിത്തോ ബഭൂവ ഹ ॥ 33 ॥
(ഇതി അവധൂതഗീതം ।)
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ഭഗവദുദ്ധവസംവാദേ
നവമോഽധ്യായഃ ॥ 9 ॥
അഥ ദശമോഽധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
മയാ ഉദിതേഷു അവഹിതഃ സ്വധർമേഷു മദാശ്രയഃ ।
വർണാശ്രമകുല ആചാരം അകാമാത്മാ സമാചരേത് ॥ 1 ॥
അന്വീക്ഷേത വിശുദ്ധാത്മാ ദേഹിനാം വിഷയാത്മനാം ।
ഗുണേഷു തത്ത്വധ്യാനേന സർവാരംഭവിപര്യയം ॥ 2 ॥
സുപ്തസ്യ വിഷയാലോകഃ ധ്യായതഃ വാ മനോരഥഃ ।
നാനാമകത്വാത് വിഫലഃ തഥാ ഭേദാത്മദീഃ ഗുണൈഃ ॥ 3 ॥
നിവൃത്തം കർമ സേവേത പ്രവൃത്തം മത്പരഃ ത്യജേത് ।
ജിജ്ഞാസായാം സമ്പ്രവൃത്തഃ ന അദ്രിയേത് കർമ ചോദനാം ॥ 4 ॥
യമാനഭീക്ഷ്ണം സേവേത നിയമാൻ മത്പരഃ ക്വചിത് ।
മദഭിജ്ഞം ഗുർം ശാന്തം ഉപാസീത മദാത്മകം ॥ 5 ॥
അമാന്യമത്സരഃ ദക്ഷഃ നിർമമഃ ദൃഢസൗഹൃദഃ ।
അസത്വരഃ അർഥജിജ്ഞാസുഃ അനസൂയൗഃ അമോഘവാക് ॥ 6 ॥
ജായാപത്യഗൃഹക്ഷേത്രസ്വജനദ്രവിണ ആദിഷു ।
ഉദാസീനഃ സമം പശ്യൻ സർവേഷു അർഥം ഇവ ആത്മനഃ ॥ 7 ॥
വിലക്ഷണഃ സ്ഥൂലസൂക്ഷ്മാത് ദേഹാത് ആത്മേക്ഷിതാ സ്വദൃക് ।
യഥാഗ്നിഃ ദാരുണഃ ദാഹ്യാത് ദാഹകഃ അന്യഃ പ്രകാശകഃ ॥ 8 ॥
നിരോധ ഉത്പത്തി അണു ബൃഹൻ നാനാത്വം തത്കൃതാൻ ഗുണാൻ ।
അന്തഃ പ്രവിഷ്ടഃ ആധത്തഃ ഏവം ദേഹഗുണാൻ പരഃ ॥ 9 ॥
യഃ അസൗ ഗുണൈഃ വിരചിതഃ ദേഹഃ അയം പുരുഷസ്യ ഹി ।
സംസാരഃ തത് നിബന്ധഃ അയം പുംസഃ വിദ്യാത് ഛിദാത്മനഃ ॥ 10 ॥
തസ്മാത് ജിജ്ഞാസയാ ആത്മാനം ആത്മസ്ഥം പരം ।
സംഗമ്യ നിരസേത് ഏതത് വസ്തുബുദ്ധിം യഥാക്രമം ॥ 11 ॥
ആചാര്യഃ അരണിഃ ആദ്യഃ സ്യാത് അന്തേവാസി ഉത്തര അരണിഃ ।
തത് സന്ധാനം പ്രവചനം വിദ്യാ സന്ധിഃ സുഖാവഹഃ ॥ 12 ॥
വൈശാരദീ സാ അതിവിശുദ്ധബുദ്ധിഃ
ധുനോതി മായാം ഗുണസമ്പ്രസൂതാം ।
ഗുണാൻ ച സന്ദഹ്യ യത് ആത്മം ഏതത്
സ്വയം ച ശാമ്യതി അസമിദ് യഥാ അഗ്നിഃ ॥ 13 ॥
അഥ ഏഷാം കർമകർതൄണാം ഭോക്തൄണാം സുഖദുഃഖയോഃ ।
നാനാത്വം അഥ നിത്യത്വം ലോകകാലാഗമ ആത്മനാം ॥ 14 ॥
മന്യസേ സർവഭാവാനാം സംസ്ഥാ ഹി ഔത്പത്തികീ യഥാ ।
തത് തത് ആകൃതിഭേദേന ജായതേ ഭിദ്യതേ ച ധീഃ ॥ 15 ॥
ഏവം അപി അംഗ സർവേഷാം ദേഹിനാം ദേഹയോഗതഃ ।
കാല അവയവതഃ സന്തി ഭാവാ ജന്മാദയോഃ അസകൃത് ॥ 16 ॥
അത്ര അപി കർമണാം കർതുഃ അസ്വാതന്ത്ര്യം ച ലക്ഷ്യതേ ।
ഭോക്തുഃ ച ദുഃഖസുഖയോഃ കഃ അന്വർഥഃ വിവശം ഭജേത് ॥ 17 ॥
ന ദേഹിനാം സുഖം കിഞ്ചിത് വിദ്യതേ വിദുഷാം അപി ।
തഥാ ച ദുഃഖം മൂഢാനാം വൃഥാ അഹങ്കരണം പരം ॥ 18 ॥
യദി പ്രാപ്തിം വിഘാതം ച ജാനന്തി സുഖദുഃഖയോഃ ।
തേ അപി അദ്ധാ ന വിദുഃ യോഗം മൃത്യുഃ ന പ്രഭവേത് യഥാ ॥ 19 ॥
കഃ അന്വർഥഃ സുഖയതി ഏനം കാമഃ വാ മൃത്യുഃ അന്തികേ ।
ആഘാതം നീയമാനസ്യ വധ്യസി ഏവ ന തുഷ്ടിദഃ ॥ 20 ॥
ശ്രുതം ച ദൃഷ്ടവത് ദുഷ്ടം സ്പർധാ അസൂയാ അത്യയവ്യയൈഃ ।
ബഹു അന്തരായ കാമത്വാത് കൃഷിവത് ച അപി നിഷ്ഫലം ॥ 21 ॥
അന്തരായൈഃ അവിഹതഃ യദി ധർമഃ സ്വനുഷ്ഠിതഃ ।
തേനാപി നിർജിതം സ്ഥാനം യഥാ ഗച്ഛതി തത് ശ്രുണു ॥ 22 ॥
ഇഷ്ത്വാ ഇഹ ദേവതാഃ യജ്ഞൈഃ സ്വർലോകം യാതി യാജ്ഞികഃ ।
ഭുഞ്ജീത ദേവവത് തത്ര ഭോഗാൻ ദിവ്യാൻ നിജ അർജിതാൻ ॥ 23 ॥
സ്വപുണ്യ ഉപചിതേ ശുഭ്രേ വിമാനഃ ഉപഗീയതേ ।
ഗന്ധർവൈഃ വിഹരന്മധ്യേ ദേവീനാം ഹൃദ്യവേഷധൃക് ॥ 24 ॥
സ്ത്രീഭിഃ കാമഗയാനേന കിങ്കിണീജാലമാലിനാ ।
ക്രീഡൻ ന വേദ ആത്മപാതം സുരാക്രീഡേഷു നിർവൃതഃ ॥ 25 ॥
താവത് പ്രമോദതേ സ്വർഗേ യാവത് പുണ്യം സമാപ്യതേ ।
ക്ഷീണപുണ്യഃ പതതി അർവാക് അനിച്ഛൻ കാലചാലിതഃ ॥ 26 ॥
യദി അധർമരതഃ സംഗാത് അസതാം വാ അജിതേന്ദ്രിയഃ ।
കാമാത്മാ കൃപണഃ ലുബ്ധഃ സ്ത്രൈണഃ ഭൂതവിഹിംസകഃ ॥ 27 ॥
പശൂൻ അവിധിനാ ആലഭ്യ പ്രേതഭൂതഗണാൻ യജൻ ।
നരകാൻ അവശഃ ജന്തുഃ ഗത്വാ യാതി ഉൽബണം തമഃ ॥ 28 ॥
കർമാണി ദുഃഖ ഉദർകാണി കുർവൻ ദേഹേന തൈഃ പുനഃ ।
ദേഹം ആഭജതേ തത്ര കിം സുഖം മർത്യധർമിണഃ ॥ 29 ॥
ലോകാനാം ലോക പാലാനാം മദ്ഭയം കൽപജീവിനാം ।
ബ്രഹ്മണഃ അപി ഭയം മത്തഃ ദ്വിപരാധപര ആയുഷഃ ॥ 30 ॥
ഗുണാഃ സൃജന്തി കർമാണി ഗുണഃ അനുസൃജതേ ഗുണാൻ ।
ജീവഃ തു ഗുണസംയുക്തഃ ഭുങ്ക്തേ കർമഫലാനി അസൗ ॥ 31 ॥
യാവത് സ്യാത് ഗുണവൈഷമ്യം താവത് നാനാത്വം ആത്മനഃ ।
നാനാത്വം ആത്മനഃ യാവത് പാരതന്ത്ര്യം തദാ ഏവ ഹി ॥ 32 ॥
യാവത് അസ്യ അസ്വതന്ത്രത്വം താവത് ഈശ്വരതഃ ഭയം ।
യഃ ഏതത് സമുപാസീരൻ തേ മുഹ്യന്തി ശുചാർപിതാഃ ॥ 33 ॥
കാലഃ ആത്മാ ആഗമഃ ലോകഃ സ്വഭാവഃ ധർമഃ ഏവ ച ।
ഇതി മാം ബഹുധാ പ്രാഹുഃ ഗുണവ്യതികരേ സതി ॥ 34 ॥
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
ഗുണേഷു വർതമാനഃ അപി ദേഹജേഷു അനപാവൃതാഃ ।
ഗുണൈഃ ന ബധ്യതേ ദേഹീ ബധ്യതേ വാ കഥം വിഭോ ॥ 35 ॥
കഥം വർതേത വിഹരേത് കൈഃ വാ ജ്ഞായേത ലക്ഷണൈഃ ।
കിം ഭുഞ്ജീത ഉത വിസൃജേത് ശയീത ആസീത യാതി വാ ॥ 36 ॥
ഏതത് അച്യുത മേ ബ്രൂഹി പ്രശ്നം പ്രശ്നവിദാം വര ।
നിത്യമുക്തഃ നിത്യബദ്ധഃ ഏകഃ ഏവ ഇതി മേ ഭ്രമഃ ॥ 37 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ഭഗവദുദ്ധവസംവാദേ
ദശമോഽധ്യായഃ ॥ 10 ॥
അഥ ഏകാദശോഽധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
ബദ്ധഃ മുക്തഃ ഇതി വ്യാഖ്യാ ഗുണതഃ മേ ന വസ്തുതഃ ।
ഗുണസ്യ മായാമൂലത്വാത് ന മേ മോക്ഷഃ ന ബന്ധനം ॥ 1 ॥
ശോകമോഹൗ സുഖം ദുഃഖം ദേഹാപത്തിഃ ച മായയാ ।
സ്വപ്നഃ യഥാ ആത്മനഃ ഖ്യാതിഃ സംസൃതിഃ ന തു വാസ്തവീ ॥ 2 ॥
വിദ്യാ അവിദ്യേ മമ തനൂ വിദ്ധി ഉദ്ധവ ശരീരിണാം ।
മോക്ഷബന്ധകരീ ആദ്യേ മായയാ മേ വിനിർമിതേ ॥ 3 ॥
ഏകസ്യ ഏവ മമ അംശസ്യ ജീവസ്യ ഏവ മഹാമതേ ।
ബന്ധഃ അസ്യ അവിദ്യയാ അനാദിഃ വിദ്യയാ ച തഥാ ഇതരഃ ॥ 4 ॥
അഥ ബദ്ധസ്യ മുക്തസ്യ വൈലക്ഷണ്യം വദാമി തേ ।
വിരുദ്ധധർമിണോഃ താത സ്ഥിതയോഃ ഏകധർമിണി ॥ 5 ॥
സുപർണൗ ഏതൗ സദൃശൗ സഖായൗ
യദൃച്ഛയാ ഏതൗ കൃതനീഡൗ ച വൃക്ഷേ ।
ഏകഃ തയോഃ ഖാദതി പിപ്പലാന്നം
അന്യഃ നിരന്നഃ അപി ബലേന ഭൂയാൻ ॥ 6 ॥
ആത്മാനം അന്യം ച സഃ വേദ വിദ്വാൻ
അപിപ്പലാദഃ ന തു പിപ്പലാദഃ ।
യഃ അവിദ്യയാ യുക് സ തു നിത്യബദ്ധഃ
വിദ്യാമയഃ യഃ സ തു നിത്യമുക്തഃ ॥ 7 ॥
ദേഹസ്ഥഃ അപി ന ദേഹസ്ഥഃ വിദ്വാൻ സ്വപ്നാത് യഥാ ഉത്ഥിതഃ ।
അദേഹസ്ഥഃ അപി ദേഹസ്ഥഃ കുമതിഃ സ്വപ്നദൃക് യഥാ ॥ 8 ॥
ഇന്ദ്രിയൈഃ ഇന്ദ്രിയാർഥേഷു ഗുണൈഃ അപി ഗുണേഷു ച ।
ഗൃഹ്യമാണേഷു അഹങ്കുര്യാത് ന വിദ്വാൻ യഃ തു അവിക്രിയഃ ॥ 9 ॥
ദൈവാധീനേ ശരീരേ അസ്മിൻ ഗുണഭാവ്യേന കർമണാ ।
വർതമാനഃ അബുധഃ തത്ര കർതാ അസ്മി ഇതി നിബധ്യതേ ॥ 10 ॥
ഏവം വിരക്തഃ ശയനഃ ആസനാടനമജ്ജനേ ।
ദർശനസ്പർശനഘ്രാണഭോജനശ്രവണആദിഷു ॥ 11 ॥
ന തഥാ ബധ്യതേ വിദ്വാൻ തത്ര തത്ര ആദയൻ ഗുണാൻ ।
പ്രകൃതിസ്ഥഃ അപി അസംസക്തഃ യഥാ ഖം സവിതാ അനിലഃ ॥ 12 ॥
വൈശാരദ്യേക്ഷയാ അസംഗശിതയാ ഛിന്നസംശയഃ ।
പ്രതിബുദ്ധഃ ഇവ സ്വപ്നാത് നാനാത്വാത് വിനിവർതതേ ॥ 13 ॥
യസ്യ സ്യുഃ വീതസങ്കൽപാഃ പ്രാണേന്ദ്രിയമനോധിയാം ।
വൃത്തയഃ സഃ വിനിർമുക്തഃ ദേഹസ്ഥഃ അപി ഹി തത് ഗുണൈഃ ॥ 14 ॥
യസ്യ ആത്മാ ഹിംസ്യതേ ഹിംസ്ര്യൈഃ യേന കിഞ്ചിത് യദൃച്ഛയാ ।
അർച്യതേ വാ ക്വചിത് തത്ര ന വ്യതിക്രിയതേ ബുധഃ ॥ 15 ॥
ന സ്തുവീത ന നിന്ദേത കുർവതഃ സാധു അസാധു വാ ।
വദതഃ ഗുണദോഷാഭ്യാം വർജിതഃ സമദൃക് മുനിഃ ॥ 16 ॥
ന കുര്യാത് ന വദേത് കിഞ്ചിത് ന ധ്യായേത് സാധു അസാധു വാ ।
ആത്മാരാമഃ അനയാ വൃത്ത്യാ വിചരേത് ജഡവത് മുനിഃ ॥ 17 ॥
ശബ്ദബ്രഹ്മണി നിഷ്ണാതഃ ന നിഷ്ണായാത് പരേ യദി ।
ശ്രമഃ തസ്യ ശ്രമഫലഃ ഹി അധേനും ഇവ രക്ഷതഃ ॥ 18 ॥
ഗാം ദുഗ്ധദോഹാം അസതീം ച ഭാര്യാം
ദേഹം പരാധീനം അസത്പ്രജാം ച ।
വിത്തം തു അതീർഥീകൃതം അംഗ വാചം
ഹീനാം മയാ രക്ഷതി ദുഃഖദുഃഖീ ॥ 19 ॥
യസ്യാം ന മേ പാവനം അംഗ കർമ
സ്ഥിതിഉദ്ഭവപ്രാണ നിരോധനം അസ്യ ।
ലീലാവതാരഈപ്സിതജന്മ വാ സ്യാത്
ബന്ധ്യാം ഗിരം താം ബിഭൃയാത് ന ധീരഃ ॥ 20 ॥
ഏവം ജിജ്ഞാസയാ അപോഹ്യ നാനാത്വഭ്രമം ആത്മനി ।
ഉപാരമേത വിരജം മനഃ മയി അർപ്യ സർവഗേ ॥ 21 ॥
യദി അനീശഃ ധാരയിതും മനഃ ബ്രഹ്മണി നിശ്ചലം ।
മയി സർവാണി കർമാണി നിരപേക്ഷഃ സമാചര ॥ 22 ॥
ശ്രദ്ധാലുഃ മേ കഥാഃ ശൃണ്വൻ സുഭദ്രാ ലോകപാവനീഃ ।
ഗായൻ അനുസ്മരൻ കർമ ജന്മ ച അഭിനയൻ മുഹുഃ ॥ 23 ॥
മദർഥേ ധർമകാമാർഥാൻ ആചരൻ മദപാശ്രയഃ ।
ലഭതേ നിശ്ചലാം ഭക്തിം മയി ഉദ്ധവ സനാതനേ ॥ 24 ॥
സത്സംഗലബ്ധയാ ഭക്ത്യാ മയി മാം സഃ ഉപാസിതാ ।
സഃ വൈ മേ ദർശിതം സദ്ഭിഃ അഞ്ജസാ വിന്ദതേ പദം ॥ 25 ॥
ഉദ്ധവ ഉവാച ।
സാധുഃ തവ ഉത്തമശ്ലോക മതഃ കീദൃഗ്വിധഃ പ്രഭോ ।
ഭക്തിഃ ത്വയി ഉപയുജ്യേത കീദൃശീ സദ്ഭിഃ ആദൃതാ ॥ 26 ॥
ഏതത് മേ പുരുഷാധ്യക്ഷ ലോകാധ്യക്ഷ ജഗത് പ്രഭോ ।
പ്രണതായ അനുരക്തായ പ്രപന്നായ ച കഥ്യതാം ॥ 27 ॥
ത്വം ബ്രഹ്മ പരമം വ്യോമ പുരുഷഃ പ്രകൃതേഃ പരഃ ।
അവതീർണഃ അസി ഭഗവൻ സ്വേച്ഛാഉപാത്തപൃഥക് വപുഃ ॥ 28 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
കൃപാലുഃ അകൃതദ്രോഹഃ തിതിക്ഷുഃ സർവദേഹിനാം ।
സത്യസാരഃ അനവദ്യാത്മാ സമഃ സർവോപകാരകഃ ॥ 29 ॥
കാമൈഃ അഹതധീഃ ദാന്തഃ മൃദുഃ ശുചിഃ അകിഞ്ചനഃ ।
അനീഹഃ മിതഭുക് ശാന്തഃ സ്ഥിരഃ മത് ശരണഃ മുനിഃ ॥ 30 ॥
അപ്രമത്തഃ ഗഭീരാത്മാ ധൃതിമാഞ്ജിതഷഡ്ഗുണഃ ।
അമാനീ മാനദഃ കൽപഃ മൈത്രഃ കാരുണികഃ കവിഃ ॥ 31 ॥
ആജ്ഞായ ഏവം ഗുണാൻ ദോഷാന്മയാദിഷ്ടാൻ അപി സ്വകാൻ ।
ധർമാൻ സന്ത്യജ്യ യഃ സർവാൻ മാം ഭജേത സഃ സത്തമഃ ॥ 32 ॥
ജ്ഞാത്വാ അജ്ഞാത്വാ അഥ യേ വൈ മാം യാവാൻ യഃ ച അസ്മി
യാദൃശഃ ।
ഭജന്തി അനന്യഭാവേന തേ മേ ഭക്തതമാഃ മതാഃ ॥ 33 ॥
മല്ലിംഗമദ്ഭക്തജനദർശനസ്പർശനാർചനം ।
പരിചര്യാ സ്തുതിഃ പ്രഹ്വഗുണകർമ അനുകീർതനം ॥ 34 ॥
മത്കഥാശ്രവണേ ശ്രദ്ധാ മത് അനുധ്യാനം ഉദ്ധവ ।
സർവലാഭ ഉപഹരണം ദാസ്യേന ആത്മനിവേദനം ॥ 35 ॥
മജ്ജന്മകർമകഥനം മമ പർവാനുമോദനം ।
ഗീതതാണ്ഡവവാദിത്രഗോഷ്ഠീഭിഃ മദ്ഗൃഹ ഉത്സവഃ ॥ 36 ॥
യാത്രാ ബലിവിധാനം ച സർവവാർഷികപർവസു ।
വൈദികീ താന്ത്രികീ ദീക്ഷാ മദീയവ്രതധാരണം ॥ 37 ॥
മമ അർചാസ്ഥാപനേ ശ്രദ്ധാ സ്വതഃ സംഹത്യ ച ഉദ്യമഃ ।
ഉദ്യാന ഉപവനാക്രീഡപുരമന്ദിരകർമണി । 38 ॥
സംമാർജന ഉപലേപാഭ്യാം സേകമണ്ഡലവർതനൈഃ ।
ഗൃഹശുശ്രൂഷണം മഹ്യം ദാസവദ്യദമായയാ ॥ 39 ॥
അമാനിത്വം അദംഭിത്വം കൃതസ്യ അപരികീർതനം ।
അപി ദീപാവലോകം മേ ന ഉപയുഞ്ജ്യാത് നിവേദിതം ॥ 40 ॥
യത് യത് ഇഷ്ടതമം ലോകേ യത് ച അതിപ്രിയം ആത്മനഃ ।
തത് തത് നിവേദയേത് മഹ്യം തത് ആനന്ത്യായ കൽപതേ ॥ 41 ॥
സൂര്യഃ അഗ്നിഃ ബ്രാഹ്മണഃ ഗാവഃ വൈഷ്ണവഃ ഖം മരുത് ജലം ।
ഭൂഃ ആത്മാ സർവഭൂതാനി ഭദ്ര പൂജാപദാനി മേ ॥ 42 ॥
സൂര്യേ തു വിദ്യയാ ത്രയ്യാ ഹവിഷാഗ്നൗ യജേത മാം ।
ആതിഥ്യേന തു വിപ്രാഗ്ര്യഃ ഗോഷ്വംഗ യവസാദിനാ ॥ 43 ॥
വൈഷ്ണവേ ബന്ധുസത്കൃത്യാ ഹൃദി ഖേ ധ്യാനനിഷ്ഠയാ ।
വായൗ മുഖ്യധിയാ തോയേ ദ്രവ്യൈഃ തോയപുരസ്കൃതൈഃ ॥ 44 ॥
സ്ഥണ്ഡിലേ മന്ത്രഹൃദയൈഃ ഭോഗൈഃ ആത്മാനം ആത്മനി ।
ക്ഷേത്രജ്ഞം സർവഭൂതേഷു സമത്വേന യജേത മാം ॥ 45 ॥
ധിഷ്ണ്യേഷു ഏഷു ഇതി മദ്രൂപം ശംഖചക്രഗദാംബുജൈഃ ।
യുക്തം ചതുർഭുജം ശാന്തം ധ്യായൻ അർചേത് സമാഹിതഃ ॥ 46 ॥
ഇഷ്ടാപൂർതേന മാം ഏവം യഃ യജേത സമാഹിതഃ ।
ലഭതേ മയി സദ്ഭക്തിം മത്സ്മൃതിഃ സാധുസേവയാ ॥ 47 ॥
പ്രായേണ ഭക്തിയോഗേന സത്സംഗേന വിനാ ഉദ്ധവ ।
ന ഉപായഃ വിദ്യതേ സധ്ര്യങ് പ്രായണം ഹി സതാം അഹം ॥ 48 ॥
അഥ ഏതത് പരമം ഗുഹ്യം ശ്രുണ്വതഃ യദുനന്ദന ।
സുഗോപ്യം അപി വക്ഷ്യാമി ത്വം മേ ഭൃത്യഃ സുഹൃത് സഖാ ॥ 49 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
ഏകാദശപൂജാവിധാനയോഗോ നാമ ഏകാദശോഽധ്യായഃ ॥ 11 ॥
അഥ ദ്വാദശോഽധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
ന രോധയതി മാം യോഗഃ ന സ്സാംഖ്യം ധർമഃ ഏവ ച ।
ന സ്വാധ്യായഃ തപഃ ത്യാഗഃ ന ഇഷ്ടാപൂർതം ന ദക്ഷിണാ ॥ 1 ॥
വ്രതാനി യജ്ഞഃ ഛന്ദാംസി തീർഥാനി നിയമാഃ യമാഃ ।
യഥാ അവരുന്ധേ സത്സംഗഃ സർവസംഗ അപഹഃ ഹി മാം ॥ 2 ॥
സത്സംഗേന ഹി ദൈതേയാ യാതുധാനഃ മൃഗാഃ ഖഗാഃ ।
ഗന്ധർവ അപ്സരസഃ നാഗാഃ സിദ്ധാഃ ചാരണഗുഹ്യകാഃ ॥ 3 ॥
വിദ്യാധരാഃ മനുഷ്യേഷു വൈശ്യാഃ ശൂദ്രാഃ സ്ത്രിയഃ അന്ത്യജാഃ ।
രജഃ തമഃ പ്രകൃതയഃ തസ്മിൻ തസ്മിൻ യുഗേ അനഘ ॥ 4 ॥
ബഹവഃ മത്പദം പ്രാപ്താഃ ത്വാഷ്ട്രകായാധവാദയഃ ।
വൃഷപർവാ ബലിഃ വാണഃ മയഃ ച അഥ വിഭീഷണഃ ॥ 5 ॥
സുഗ്രീവഃ ഹനുമാൻ ഋക്ഷഃ ഗജഃ ഗൃധ്രഃ വണിക്പഥഃ ।
വ്യാധഃ കുബ്ജാ വ്രജേ ഗോപ്യഃ യജ്ഞപത്ന്യഃ തഥാ അപരേ ॥ 6 ॥
തേ ന അധിതശ്രുതിഗണാഃ ന ഉപാസിതമഹത്തമാഃ ।
അവ്രതാതപ്തതപസഃ മത്സംഗാത് മാം ഉപാഗതാഃ ॥ 7 ॥
കേവലേന ഹി ഭാവേന ഗോപ്യഃ ഗാവഃ നഗാഃ മൃഗാഃ ।
യേ അന്യേ മൂഢധിയഃ നാഗാഃ സിദ്ധാഃ മാം ഈയുഃ അഞ്ജസാ ॥ 8 ॥
യം ന യോഗേന സാംഖ്യേന ദാനവ്രതതപഃ അധ്വരൈഃ ।
വ്യാഖ്യാഃ സ്വാധ്യായസംന്യാസൈഃ പ്രാപ്നുയാത് യത്നവാൻ അപി ॥ 9 ॥
രാമേണ സാർധം മഥുരാം പ്രണീതേ
ശ്വാഫൽകിനാ മയി അനുരക്തചിത്താഃ ।
വിഗാഢഭാവേന ന മേ വിയോഗ
തീവ്രാധയഃ അന്യം ദദൃശുഃ സുഖായ ॥ 10 ॥
താഃ താഃ ക്ഷപാഃ പ്രേഷ്ഠതമേന നീതാഃ
മയാ ഏവ വൃന്ദാവനഗോചരേണ ।
ക്ഷണാർധവത് താഃ പുനരംഗ താസാം
ഹീനാ മായാ കൽപസമാ ബഭൂവുഃ ॥ 11 ॥
താഃ ന അവിദൻ മയി അനുഷംഗബദ്ധ
ധിയഃ സ്വമാത്മാനം അദഃ തഥാ ഇദം ।
യഥാ സമാധൗ മുനയഃ അബ്ധിതോയേ
നദ്യഃ പ്രവിഷ്ടാഃ ഇവ നാമരൂപേ ॥ 12 ॥
മത്കാമാ രമണം ജാരം അസ്വരൂപവിദഃ അബലാഃ ।
ബ്രഹ്മ മാം പരമം പ്രാപുഃ സംഗാത് ശതസഹസ്രശഃ ॥ 13 ॥
തസ്മാത് ത്വം ഉദ്ധവ ഉത്സൃജ്യ ചോദനാം പ്രതിചോദനാം ।
പ്രവൃത്തം ച നിവൃത്തം ച ശ്രോതവ്യം ശ്രുതം ഏവ ച ॥ 14 ॥
മാം ഏകം ഏവ ശരണം ആത്മാനം സർവദേഹിനാം ।
യാഹി സർവാത്മഭാവേന മയാ സ്യാഃ ഹി അകുതോഭയഃ ॥ 15 ॥
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
സംശയഃ ശ്രുണ്വതഃ വാചം തവ യോഗേശ്വര ഈശ്വര ।
ന നിവർതതഃ ആത്മസ്ഥഃ യേന ഭ്രാമ്യതി മേ മനഃ ॥ 16 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
സഃ ഏഷ ജീവഃ വിവരപ്രസൂതിഃ
പ്രാണേന ഘോഷേണ ഗുഹാം പ്രവിഷ്ടഃ ।
മനോമയം സൂക്ഷ്മം ഉപേത്യ രൂപം
മാത്രാ സ്വരഃ വർണഃ ഇതി സ്ഥവിഷ്ഠഃ ॥ 17 ॥
യഥാ അനലഃ ഖേ അനിലബന്ധുഃ ഊഷ്മാ
ബലേന ദാരുണ്യധിമഥ്യമാനഃ ।
അണുഃ പ്രജാതഃ ഹവിഷാ സമിധ്യതേ
തഥാ ഏവ മേ വ്യക്തിഃ ഇയം ഹി വാണീ ॥ 18 ॥
ഏവം ഗദിഃ കർമഗതിഃ വിസർഗഃ
ഘ്രാണഃ രസഃ ദൃക് സ്പർശഃ ശ്രുതിഃ ച ।
സങ്കൽപവിജ്ഞാനം അഥ അഭിമാനഃ
സൂത്രം രജഃ സത്ത്വതമോവികാരഃ ॥ 19 ॥
അയം ഹി ജീവഃ ത്രിവൃത് അബ്ജയോനിഃ
അവ്യക്തഃ ഏകഃ വയസാ സഃ ആദ്യഃ ।
വിശ്ലിഷ്ടശക്തിഃ ബഹുധാ ഏവ ഭാതി
ബീജാനി യോനിം പ്രതിപദ്യ യദ്വത് ॥ 20 ॥
യസ്മിൻ ഇദം പ്രോതം അശേഷം ഓതം
പടഃ യഥാ തന്തുവിതാനസംസ്ഥഃ ।
യഃ ഏഷ സംസാരതരുഃ പുരാണഃ
കർമാത്മകഃ പുഷ്പഫലേ പ്രസൂതേ ॥ 21 ॥
ദ്വേ അസ്യ ബീജേ ശതമൂലഃ ത്രിനാലഃ
പഞ്ചസ്കന്ധഃ പഞ്ചരസപ്രസൂതിഃ ।
ദശ ഏകശാഖഃ ദ്വിസുപർണനീഡഃ
ത്രിവൽകലഃ ദ്വിഫലഃ അർകം പ്രവിഷ്ടഃ ॥ 22 ॥
അദന്തി ച ഏകം ഫലം അസ്യ ഗൃധ്രാ
ഗ്രാമേചരാഃ ഏകം അരണ്യവാസാഃ ।
ഹംസാഃ യഃ ഏകം ബഹുരൂപം ഇജ്യൈഃ
മായാമയം വേദ സഃ വേദ വേദം ॥ 23 ॥
ഏവം ഗുരു ഉപാസനയാ ഏകഭക്ത്യാ
വിദ്യാകുഠാരേണ ശിതേന ധീരഃ ।
വിവൃശ്ച്യ ജീവാശയം അപ്രമത്തഃ
സമ്പദ്യ ച ആത്മാനം അഥ ത്യജ അസ്ത്രം ॥ 24 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
ദ്വാദശോഽധ്യായഃ ॥ 12 ॥
അഥ ത്രയോദശോഽധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
സത്ത്വം രജഃ തമഃ ഇതി ഗുണാഃ ബുദ്ധേഃ ന ച ആത്മനഃ ।
സത്ത്വേന അന്യതമൗ ഹന്യാത് സത്ത്വം സത്ത്വേന ച ഏവ ഹി ॥ 1 ॥
സത്ത്വാത് ധർമഃ ഭവേത് വൃദ്ധാത് പുംസഃ മദ്ഭക്തിലക്ഷണഃ ।
സാത്വിക ഉപാസയാ സത്ത്വം തതഃ ധർമഃ പ്രവർതതേ ॥ 2 ॥
ധർമഃ രജഃ തമഃ ഹന്യാത് സത്ത്വവൃദ്ധിഃ അനുത്തമഃ ।
ആശു നശ്യതി തത് മൂലഃ ഹി അധർമഃ ഉഭയേ ഹതേ ॥ 3 ॥
ആഗമഃ അപഃ പ്രജാ ദേശഃ കാലഃ കർമ ച ജന്മ ച ।
ധ്യാനം മന്ത്രഃ അഥ സംസ്കാരഃ ദശ ഏതേ ഗുണഹേതവഃ ॥ 4 ॥
തത് തത് സാത്വികം ഏവ ഏഷാം യത് യത് വൃദ്ധാഃ പ്രചക്ഷതേ ।
നിന്ദന്തി താമസം തത് തത് രാജസം തത് ഉപേക്ഷിതം ॥ 5 ॥
സാത്ത്വികാനി ഏവ സേവേത പുമാൻ സത്ത്വവിവൃദ്ധയേ ।
തതഃ ധർമഃ തതഃ ജ്ഞാനം യാവത് സ്മൃതിഃ അപോഹനം ॥ 6 ॥
വേണുസംഘർഷജഃ വഹ്നിഃ ദഗ്ധ്വാ ശാമ്യതി തത് വനം ।
ഏവം ഗുണവ്യത്യയജഃ ദേഹഃ ശാമ്യതി തത് ക്രിയഃ ॥ 7 ॥
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
വിദന്തി മർത്യാഃ പ്രായേണ വിഷയാൻ പദം ആപദാം ।
തഥാ അപി ഭുഞ്ജതേ കൃഷ്ണ തത് കഥം ശ്വ ഖര അജാവത് ॥ 8 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
അഹം ഇതി അന്യഥാബുദ്ധിഃ പ്രമത്തസ്യ യഥാ ഹൃദി ।
ഉത്സർപതി രജഃ ഘോരം തതഃ വൈകാരികം മനഃ ॥ 9 ॥
രജോയുക്തസ്യ മനസഃ സങ്കൽപഃ സവികൽപകഃ ।
തതഃ കാമഃ ഗുണധ്യാനാത് ദുഃസഹഃ സ്യാത് ഹി ദുർമതേഃ ॥ 10 ॥
കരോതി കാമവശഗഃ കർമാണി അവിജിതേന്ദ്രിയഃ ।
ദുഃഖോദർകാണി സമ്പശ്യൻ രജോവേഗവിമോഹിതഃ ॥ 11.
രജഃ തമോഭ്യാം യത് അപി വിദ്വാൻ വിക്ഷിപ്തധീഃ പുനഃ ।
അതന്ദ്രിതഃ മനഃ യുഞ്ജൻ ദോഷദൃഷ്ടിഃ ന സജ്ജതേ ॥ 12 ॥
അപ്രമത്തഃ അനുയുഞ്ജീതഃ മനഃ മയി അർപയൻ ശനൈഃ ।
അനിർവിണ്ണഃ യഥാകാലം ജിതശ്വാസഃ ജിതാസനഃ ॥ 13 ॥
ഏതാവാൻ യോഗഃ ആദിഷ്ടഃ മത് ശിഷ്യൈഃ സനക ആദിഭിഃ ।
സർവതഃ മനഃ ആകൃഷ്യ മയ്യദ്ധാ ആവേശ്യതേ യഥാ ॥ 14 ॥
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
യദാ ത്വം സനക ആദിഭ്യഃ യേന രൂപേണ കേശവ ।
യോഗം ആദിഷ്ടവാൻ ഏതത് രൂപം ഇച്ഛാമി വേദിതും ॥ 15 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
പുത്രാഃ ഹിരണ്യഗർഭസ്യ മാനസാഃ സനക ആദയഃ ।
പപ്രച്ഛുഃ പിതരം സൂക്ഷ്മാം യോഗസ്യ ഐകാന്തികീം ഗതിം ॥
16 ॥
സനക ആദയഃ ഊചുഃ ।
ഗുണേഷു ആവിശതേ ചേതഃ ഗുണാഃ ചേതസി ച പ്രഭോ ।
കഥം അന്യോന്യസന്ത്യാഗഃ മുമുക്ഷോഃ അതിതിതീർഷോഃ ॥ 17 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
ഏവം പൃഷ്ടഃ മഹാദേവഃ സ്വയംഭൂഃ ഭൂതഭാവനഃ ।
ധ്യായമാനഃ പ്രശ്നബീജം ന അഭ്യപദ്യത കർമധീഃ ॥ 18 ॥
സഃ മാം അചിന്തയത് ദേവഃ പ്രശ്നപാരതിതീർഷയാ ।
തസ്യ അഹം ഹംസരൂപേണ സകാശം അഗമം തദാ ॥ 19 ॥
ദൃഷ്ട്വാ മാം ത ഉപവ്രജ്യ കൃത്വാ പാദ അഭിവന്ദനം ।
ബ്രഹ്മാണം അഗ്രതഃ കൃത്വാ പപ്രച്ഛുഃ കഃ ഭവാൻ ഇതി ॥ 20 ॥
ഇതി അഹം മുനിഭിഃ പൃഷ്ടഃ തത്ത്വജിജ്ഞാസുഭിഃ തദാ ।
യത് അവോചം അഹം തേഭ്യഃ തത് ഉദ്ധവ നിബോധ മേ ॥ 21 ॥
വസ്തുനഃ യദി അനാനാത്വം ആത്മനഃ പ്രശ്നഃ ഈദൃശഃ ।
കഥം ഘടേത വഃ വിപ്രാഃ വക്തുഃ വാ മേ കഃ ആശ്രയഃ ॥ 22 ॥
പഞ്ചാത്മകേഷു ഭൂതേഷു സമാനേഷു ച വസ്തുതഃ ।
കഃ ഭവാൻ ഇതി വഃ പ്രശ്നഃ വാചാരംഭഃ ഹി അനർഥകഃ ॥ 23 ॥
മനസാ വചസാ ദൃഷ്ട്യാ ഗൃഹ്യതേ അന്യൈഃ അപി ഇന്ദ്രിയൈഃ ।
അഹം ഏവ ന മത്തഃ അന്യത് ഇതി ബുധ്യധ്വം അഞ്ജസാ ॥ 24 ॥
ഗുണേഷു ആവിശതേ ചേതഃ ഗുണാഃ ചേതസി ച പ്രജാഃ ।
ജീവസ്യ ദേഹഃ ഉഭയം ഗുണാഃ ചേതഃ മത് ആത്മനഃ ॥ 25 ॥
ഗുണേഷു ച ആവിശത് ചിത്തം അഭീക്ഷ്ണം ഗുണസേവയാ ।
ഗുണാഃ ച ചിത്തപ്രഭവാഃ മത് രൂപഃ ഉഭയം ത്യജേത് ॥ 26 ॥
ജാഗ്രത് സ്വപ്നഃ സുഷുപ്തം ച ഗുണതഃ ബുദ്ധിവൃത്തയഃ ।
താസാം വിലക്ഷണഃ ജീവഃ സാക്ഷിത്വേന വിനിശ്ചിതഃ ॥ 27 ॥
യഃ ഹി സംസൃതിബന്ധഃ അയം ആത്മനഃ ഗുണവൃത്തിദഃ ।
മയി തുര്യേ സ്ഥിതഃ ജഹ്യാത് ത്യാഗഃ തത് ഗുണചേതസാം ॥ 28 ॥
അഹങ്കാരകൃതം ബന്ധം ആത്മനഃ അർഥവിപര്യയം ।
വിദ്വാൻ നിർവിദ്യ സംസാരചിന്താം തുര്യേ സ്ഥിതഃ ത്യജേത് ॥ 29 ॥
യാവത് നാനാർഥധീഃ പുംസഃ ന നിവർതേത യുക്തിഭിഃ ।
ജാഗർതി അപി സ്വപൻ അജ്ഞഃ സ്വപ്നേ ജാഗരണം യഥാ ॥ 30 ॥
അസത്ത്വാത് ആത്മനഃ അന്യേഷാം ഭാവാനാം തത് കൃതാ ഭിദാ ।
ഗതയഃ ഹേതവഃ ച അസ്യ മൃഷാ സ്വപ്നദൃശഃ യഥാ ॥ 31 ॥
യോ ജാഗരേ ബഹിഃ അനുക്ഷണധർമിണഃ അർഥാൻ
ഭുങ്ക്തേ സമസ്തകരണൈഃ ഹൃദി തത് സദൃക്ഷാൻ ।
സ്വപ്നേ സുഷുപ്തഃ ഉപസംഹരതേ സഃ ഏകഃ
സ്മൃതി അന്വയാത് ത്രിഗുണവൃത്തിദൃക് ഇന്ദ്രിയ ഈശഃ ॥ 32 ॥
ഏവം വിമൃശ്യ ഗുണതഃ മനസഃ ത്ര്യവസ്ഥാ
മത് മായയാ മയി കൃതാ ഇതി നിശ്ചിതാർഥാഃ ।
സഞ്ഛിദ്യ ഹാർദം അനുമാനസ്ത് ഉക്തിതീക്ഷ്ണ
ജ്ഞാനാസിനാ ഭജതഃ മാ അഖിലസംശയാധിം ॥ 33 ॥
ഈക്ഷേത വിഭ്രമം ഇദം മനസഃ വിലാസം
ദൃഷ്ടം വിനഷ്ടം അതിലോലം അലാതചക്രം ।
വിജ്ഞാനം ഏകം ഉരുധാ ഇവ വിഭാതി മായാ
സ്വപ്നഃ ത്രിധാ ഗുണവിസർഗകൃതഃ വികൽപഃ ॥ 34 ॥
ദൃഷ്ടിം തതഃ പ്രതിനിവർത്യ നിവൃത്തതൃഷ്ണഃ
തൂഷ്ണീം ഭവേത് നിജസുഖ അനുഭവഃ നിരീഹഃ ।
സന്ദൃശ്യതേ ക്വ ച യദി ഇദം അവസ്തുബുദ്ധ്യാ
ത്യക്തം ഭ്രമായ ന ഭവേത് സ്മൃതിഃ ആനിപാതാത് ॥ 35 ॥
ദേഹം ച നശ്വരം അവസ്ഥിതം ഉത്ഥിതം വാ
സിദ്ധഃ ന പശ്യതി യതഃ അധ്യഗമത്സ്വരൂപം ।
ദൈവാത് അപേതം ഉത ദൈവശാത് ഉപേതം
വാസഃ യഥാ പരികൃതം മദിരാമദാന്ധഃ ॥ 36 ॥
ദേഹഃ അപി ദൈവവശഗഃ ഖലു കർമ യാവത്
സ്വാരംഭകം പ്രതിസമീക്ഷതഃ ഏവ സാസുഃ ।
തം അപ്രപഞ്ചം അധിരൂഢസമാധിയോഗഃ
സ്വാപ്നം പുനഃ ന ഭജതേ പ്രതിബുദ്ധവസ്തുഃ ॥ 37 ॥
മയാ ഏതത് ഉക്തം വഃ വിപ്രാഃ ഗുഹ്യം യത് സാംഖ്യയോഗയോഃ ।
ജാനീതം ആഗതം യജ്ഞം യുഷ്മത് ധർമവിവക്ഷയാ ॥ 38 ॥
അഹം യോഗസ്യ സാംഖ്യസ്യ സത്യസ്യർതസ്യ തേജസഃ ।
പരായണം ദ്വിജശ്രേഷ്ഠാഃ ശ്രിയഃ കീർതേഃ ദമസ്യ ച ॥ 39 ॥
മാം ഭജന്തി ഗുണാഃ സർവേ നിർഗുണം നിരപേക്ഷകം ।
സുഹൃദം പ്രിയം ആത്മാനം സാമ്യ അസംഗ ആദയഃ ഗുണാഃ ॥ 40 ॥
ഇതി മേ ഛിന്നസന്ദേഹാഃ മുനയഃ സനക ആദയഃ ।
സഭാജയിത്വാ പരയാ ഭക്ത്യാ അഗൃണത സംസ്തവൈഃ ॥ 41 ॥
തൈഃ അഹം പൂജിതഃ സമ്യക് സംസ്തുതഃ പരമ ഋഷിഭിഃ ।
പ്രത്യേയായ സ്വകം ധാമ പശ്യതഃ പരമേഷ്ഠിനഃ ॥ 42 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
ഹംസഗീതാനിരൂപണം നാമ ത്രയോദശോഽധ്യായഃ ॥ 13 ॥
അഥ ചതുർദശോഽധ്യായഃ ।
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
വദന്തി കൃഷ്ണ ശ്രേയാംസി ബഹൂനി ബ്രഹ്മവാദിനഃ ।
തേഷാം വികൽപപ്രാധാന്യം ഉത അഹോ ഏകമുഖ്യതാ ॥ 1 ॥
ഭവത് ഉദാഹൃതഃ സ്വാമിൻ ഭക്തിയോഗഃ അനപേക്ഷിതഃ ।
നിരസ്യ സർവതഃ സംഗം യേന ത്വയി ആവിശേത് മനഃ ॥ 2 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
കാലേന നഷ്ടാ പ്രലയേ വാണീയം വേദസഞ്ജ്ഞിതാ ।
മയാ ആദൗ ബ്രഹ്മണേ പ്രോക്താ ധർമഃ യസ്യാം മദാത്മകഃ ॥ 3 ॥
തേന പ്രോക്താ ച പുത്രായ മനവേ പൂർവജായ സാ ।
തതഃ ഭൃഗു ആദയഃ അഗൃഹ്ണൻ സപ്തബ്രഹ്മമഹർഷയഃ ॥ 4 ॥
തേഭ്യഃ പിതൃഭ്യഃ തത് പുത്രാഃ ദേവദാനവഗുഹ്യകാഃ ।
മനുഷ്യാഃ സിദ്ധഗന്ധർവാഃ സവിദ്യാധരചാരണാഃ ॥ 5 ॥
കിന്ദേവാഃ കിന്നരാഃ നാഗാഃ രക്ഷഃ കിമ്പുരുഷ ആദയഃ ।
ബഹ്വ്യഃ തേഷാം പ്രകൃതയഃ രജഃസത്ത്വതമോഭുവഃ ॥ 6 ॥
യാഭിഃ ഭൂതാനി ഭിദ്യന്തേ ഭൂതാനാം മതയഃ തഥാ ।
യഥാപ്രകൃതി സർവേഷാം ചിത്രാഃ വാചഃ സ്രവന്തി ഹി ॥ 7 ॥
ഏവം പ്രകൃതിവൈചിത്ര്യാത് ഭിദ്യന്തേ മതയഃ നൃണാം ।
പാരമ്പര്യേണ കേഷാഞ്ചിത് പാഖണ്ഡമതയഃ അപരേ ॥ 8 ॥
മന്മായാമോഹിതധിയഃ പുരുഷാഃ പുരുഷർഷഭ ।
ശ്രേയഃ വദന്തി അനേകാന്തം യഥാകർമ യഥാരുചി ॥ 9 ॥
ധർമം ഏകേ യശഃ ച അന്യേ കാമം സത്യം ദമം ശമം ।
അന്യേ വദന്തി സ്വാർഥം വാ ഐശ്വര്യം ത്യാഗഭോജനം ।
കേചിത് യജ്ഞതപോദാനം വ്രതാനി നിയമ അന്യമാൻ ॥ 10 ॥
ആദി അന്തവന്തഃ ഏവ ഏഷാം ലോകാഃ കർമവിനിർമിതാഃ ।
ദുഃഖ ഉദർകാഃ തമോനിഷ്ഠാഃ ക്ഷുദ്ര ആനന്ദാഃ ശുച അർപിതാഃ ॥
11 ॥
മയി അർപിത മനഃ സഭ്യ നിരപേക്ഷസ്യ സർവതഃ ।
മയാ ആത്മനാ സുഖം യത് തത് കുതഃ സ്യാത് വിഷയ ആത്മനാം ॥
12 ॥
അകിഞ്ചനസ്യ ദാന്തസ്യ ശാന്തസ്യ സമചേതസഃ ।
മയാ സന്തുഷ്ടമനസഃ സർവാഃ സുഖമയാഃ ദിശഃ ॥ 13 ॥
ന പാരമേഷ്ഠ്യം ന മഹേന്ദ്രധിഷ്ണ്യം
ന സാർവഭൗമം ന രസാധിപത്യം ।
ന യോഗസിദ്ധീഃ അപുനർഭവം വാ
മയി അർപിത ആത്മാ ഇച്ഛതി മത് വിനാ അന്യത് ॥ 14 ॥
ന തഥാ മേ പ്രിയതമഃ ആത്മയോനിഃ ന ശങ്കരഃ ।
ന ച സങ്കർഷണഃ ന ശ്രീഃ ന ഏവ ആത്മാ ച യഥാ ഭവാൻ
॥ 15 ॥
നിരപേക്ഷം മുനിം ശാതം നിർവൈരം സമദർശനം ।
അനുവ്രജാമി അഹം നിത്യം പൂയേയേതി അംഘ്രിരേണുഭിഃ ॥ 16 ॥
നിഷ്കിഞ്ചനാ മയി അനുരക്തചേതസഃ
ശാന്താഃ മഹാന്തഃ അഖിലജീവവത്സലാഃ ।
കാമൈഃ അനാലബ്ധധിയഃ ജുഷന്തി യത്
തത് നൈരപേക്ഷ്യം ന വിദുഃ സുഖം മമ ॥ 17 ॥
ബാധ്യമാനഃ അപി മദ്ഭക്തഃ വിഷയൈഃ അജിതേന്ദ്രിയഃ ।
പ്രായഃ പ്രഗൽഭയാ ഭക്ത്യാ വിഷയൈഃ ന അഭിഭൂയതേ ॥ 18 ॥
യഥാ അഗ്നിഃ സുസമൃദ്ധ അർചിഃ കരോതി ഏധാംസി ഭസ്മസാത് ।
തഥാ മദ്വിഷയാ ഭക്തിഃ ഉദ്ധവ ഏനാംസി കൃത്സ്നശഃ ॥ 19 ॥
ന സാധയതി മാം യോഗഃ ന സാംഖ്യം ധർമഃ ഉദ്ധവ ।
ന സ്വാധ്യായഃ തപഃ ത്യാഗഃ യഥാ ഭക്തിഃ മമ ഊർജിതാ ॥ 20 ॥
ഭക്ത്യാ അഹം ഏകയാ ഗ്രാഹ്യഃ ശ്രദ്ധയാ ആത്മാ പ്രിയഃ സതാം ।
ഭക്തിഃ പുനാതി മന്നിഷ്ഠാ ശ്വപാകാൻ അപി സംഭവാത് ॥ 21 ॥
ധർമഃ സത്യദയാ ഉപേതഃ വിദ്യാ വാ തപസാന്വിതാ ।
മദ്ഭ്ക്ത്യാപേതം ആത്മാനം ന സമ്യക് പ്രപുനാതി ഹി ॥ 22 ॥
കഥം വിനാ രോമഹർഷം ദ്രവതാ ചേതസാ വിനാ ।
വിനാനന്ദ അശ്രുകലയാ ശുധ്യേത് ഭക്ത്യാ വിനാശയഃ ॥ 23 ॥
വാക് ഗദ്ഗദാ ദ്രവതേ യസ്യ ചിത്തം
രുദതി അഭീക്ഷ്ണം ഹസതി ക്വചിത് ച ।
വിലജ്ജഃ ഉദ്ഗായതി നൃത്യതേ ച
മദ്ഭക്തിയുക്തഃ ഭുവനം പുനാതി ॥ 24 ॥
യഥാ അഗ്നിനാ ഹേമ മലം ജഹാതി
ധ്മാതം പുനഃ സ്വം ഭജതേ ച രൂപം ।
ആത്മാ ച കർമാനുശയം വിധൂയ
മദ്ഭക്തിയോഗേന ഭജതി അഥഃ മാം ॥ 25 ॥
യഥാ യഥാ ആത്മാ പരിമൃജ്യതേ അസൗ
മത്പുണ്യഗാഥാശ്രവണ അഭിധാനൈഃ ।
തഥാ തഥാ പശ്യതി വസ്തു സൂക്ഷ്മം
ചക്ഷുഃ യഥാ ഏവ അഞ്ജനസമ്പ്രയുക്തം ॥ 26 ॥
വിഷയാൻ ധ്യായതഃ ചിത്തം വിഷയേഷു വിഷജ്ജതേ ।
മാം അനുസ്മരതഃ ചിത്തം മയി ഏവ പ്രവിലീയതേ ॥ 27 ॥
തസ്മാത് അസത് അഭിധ്യാനം യഥാ സ്വപ്നമനോരഥം ।
ഹിത്വാ മയി സമാധത്സ്വ മനഃ മദ്ഭാവഭാവിതം ॥ 28 ॥
സ്ത്രീണാം സ്ത്രീസംഗിനാം സംഗം ത്യക്ത്വാ ദൂരതഃ ആത്മവാൻ ।
ക്ഷേമേ വിവിക്തഃ ആസീനഃ ചിന്തയേത് മാം അതന്ദ്രിതഃ ॥ 29 ॥
ന തഥാ അസ്യ ഭവേത് ക്ലേശഃ ബന്ധഃ ച അന്യപ്രസംഗതഃ ।
യോഷിത് സംഗാത് യഥാ പുംസഃ യഥാ തത് സംഗിസംഗതഃ ॥ 30 ॥
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
യഥാ ത്വാം അരവിന്ദാക്ഷ യാദൃശം വാ യദാത്മകം ।
ധ്യായേത് മുമുക്ഷുഃ ഏതത് മേ ധ്യാനം മേ വക്തും അർഹസി ॥ 31 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
സമഃ ആസനഃ ആസീനഃ സമകായഃ യഥാസുഖം ।
ഹസ്തൗ ഉത്സംഗഃ ആധായ സ്വനാസാഗ്രകൃത ഈക്ഷണഃ । 32 ॥
പ്രാണസ്യ ശോധയേത് മാർഗം പൂരകുംഭകരേചകൈഃ ।
വിപര്യയേണ അപി ശനൈഃ അഭ്യസേത് നിർജിതേന്ദ്രിയഃ ॥ 33 ॥
ഹൃദി അവിച്ഛിന്നം ഓങ്കാരം ഘണ്ടാനാദം ബിസോർണവത് ।
പ്രാണേന ഉദീര്യ തത്ര അഥ പുനഃ സംവേശയേത് സ്വരം ॥ 34 ॥
ഏവം പ്രണവസംയുക്തം പ്രാണം ഏവ സമഭ്യസേത് ।
ദശകൃത്വഃ ത്രിഷവണം മാസാത് അർവാക് ജിത അനിലഃ ॥35 ॥
ഹൃത്പുണ്ഡരീകം അന്തസ്ഥം ഊർധ്വനാലം അധോമുഖം ।
ധ്യാത്വാ ഊർധ്വമുഖം ഉന്നിദ്രം അഷ്ടപത്രം സകർണികം ॥ 36 ॥
കർണികായാം ന്യസേത് സൂര്യസോമാഗ്നീൻ ഉത്തരോത്തരം ।
വഹ്നിമധ്യേ സ്മരേത് രൂപം മമ ഏതത് ധ്യാനമംഗലം ॥ 37 ॥
സമം പ്രശാന്തം സുമുഖം ദീർഘചാരുചതുർഭുജം ।
സുചാരുസുന്ദരഗ്രീവം സുകപോലം ശുചിസ്മിതം ॥ 38 ॥
സമാന കർണ വിന്യസ്ത സ്ഫുരൻ മകര കുണ്ഡലം ।
ഹേമ അംബരം ഘനശ്യാമം ശ്രീവത്സ ശ്രീനികേതനം ॥ 39 ॥
ശംഖ ചക്ര ഗദാ പദ്മ വനമാലാ വിഭൂഷിതം ।
നൂപുരൈഃ വിലസത് പാദം കൗസ്തുഭ പ്രഭയാ യുതം ॥ 40 ॥
ദ്യുമത് കിരീട കടക കടിസൂത്ര അംഗദ അയുതം ।
സർവാംഗ സുന്ദരം ഹൃദ്യം പ്രസാദ സുമുഖ ഈക്ഷണം ॥ 41 ॥
സുകുമാരം അഭിധ്യായേത് സർവാംഗേഷു മനഃ ദധത് ।
ഇന്ദ്രിയാണി ഇന്ദ്രിയേഭ്യഃ മനസാ ആകൃഷ്യ തത് മനഃ ।
ബുദ്ധ്യാ സാരഥിനാ ധീരഃ പ്രണയേത് മയി സർവതഃ ॥ 42 ॥
തത് സർവ വ്യാപകം ചിത്തം ആകൃഷ്യ ഏകത്ര ധാരയേത് ।
ന അന്യാനി ചിന്തയേത് ഭൂയഃ സുസ്മിതം ഭാവയേത് മുഖം ॥ 43 ॥
തത്ര ലബ്ധപദം ചിത്തം ആകൃഷ്യ വ്യോമ്നി ധാരയേത് ।
തത് ച ത്യക്ത്വാ മദാരോഹഃ ന കിഞ്ചിത് അപി ചിന്തയേത് ॥ 44 ॥
ഏവം സമാഹിതമതിഃ മാം ഏവ ആത്മാനം ആത്മനി ।
വിചഷ്ടേ മയി സർവാത്മത് ജ്യോതിഃ ജ്യോതിഷി സംയുതം ॥ 45 ॥
ധ്യാനേന ഇത്ഥം സുതീവ്രേണ യുഞ്ജതഃ യോഗിനഃ മനഃ ।
സംയാസ്യതി ആശു നിർവാണം ദ്രവ്യ ജ്ഞാന ക്രിയാ ഭ്രമഃ ॥ 46 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
ഭക്തിരഹസ്യാവധാരണയോഗോ നാമ ചതുർദശോഽധ്യായഃ ॥ 14 ॥
അഥ പഞ്ചദശോഽധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
ജിതേന്ദ്രിയസ്യ യുക്തസ്യ ജിതശ്വാസസ്യ യോഗിനഃ
മയി ധാരയതഃ ചേതഃ ഉപതിഷ്ഠന്തി സിദ്ധയഃ ॥ 1 ॥
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
കയാ ധാരണയാ കാസ്വിത് കഥംസ്വിത് സിദ്ധിഃ അച്യുത ।
കതി വാ സിദ്ധയഃ ബ്രൂഹി യോഗിനാം സിദ്ധിദഃ ഭവാൻ ॥ 2 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
സിദ്ധയഃ അഷ്ടാദശ പ്രോക്താ ധാരണായോഗപാരഗൈഃ ।
താസാം അഷ്ടൗ മത് പ്രധാനാഃ ദശഃ ഏവ ഗുണഹേതവഃ ॥ 3 ॥
അണിമാ മഹിമാ മൂർതേഃ ലഘിമാ പ്രാപ്തിഃ ഇന്ദ്രിയൈഃ ।
പ്രാകാമ്യം ശ്രുതദൃഷ്ടേഷു ശക്തിപ്രേരണം ഈശിതാ ॥ 4 ॥
ഗുണേഷു അസംഗഃ വശിതാ യത് കാമഃ തത് അവസ്യതി ।
ഏതാഃ മേ സിദ്ധയഃ സൗമ്യ അഷ്ടൗ ഉത്പത്തികാഃ മതാഃ ॥ 5 ॥
അനൂർമിമത്ത്വം ദേഹേ അസ്മിൻ ദൂരശ്രവണദർശനം ।
മനോജവഃ കാമരൂപം പരകായപ്രവേശനം ॥ 6 ॥
സ്വച്ഛന്ദമൃത്യുഃ ദേവാനാം സഹക്രീഡാനുദർശനം ।
യഥാസങ്കൽപസംസിദ്ധിഃ ആജ്ഞാപ്രതിഹതാ ഗതിഃ ॥ 7 ॥
ത്രികാലജ്ഞത്വം അദ്വന്ദ്വം പരചിത്താദി അഭിജ്ഞതാ ।
അഗ്നി അർക അംബു വിഷ ആദീനാം പ്രതിഷ്ടംഭഃ അപരാജയഃ ॥ 8 ॥
ഏതാഃ ച ഉദ്ദേശതഃ പ്രോക്താ യോഗധാരണസിദ്ധയഃ ।
യയാ ധാരണയാ യാ സ്യാത് യഥാ വാ സ്യാത് നിബോധ മേ ॥ 9 ॥
ഭൂതസൂക്ഷ്മ ആത്മനി മയി തന്മാത്രം ധാരയേത് മനഃ ।
അണിമാനം അവാപ്നോതി തന്മാത്ര ഉപാസകഃ മമ ॥ 10 ॥
മഹതി ആത്മൻ മയി പരേ യഥാസംസ്ഥം മനഃ ദധത് ।
മഹിമാനം അവാപ്നോതി ഭൂതാനാം ച പൃഥക് പൃഥക് ॥ 11 ॥
പരമാണുമയേ ചിത്തം ഭൂതാനാം മയി രഞ്ജയൻ ।
കാലസൂക്ഷ്മാത്മതാം യോഗീ ലഘിമാനം അവാപ്നുയാത് ॥ 12 ॥
ധാരയൻ മയി അഹന്തത്ത്വേ മനഃ വൈകാരികേ അഖിലം ।
സർവേന്ദ്രിയാണാം ആത്മത്വം പ്രാപ്തിം പ്രാപ്നോതി മന്മനാഃ ॥ 13 ॥
മഹതി ആത്മനി യഃ സൂത്രേ ധാരയേത് മയി മാനസം ।
പ്രാകാമ്യം പാരമേഷ്ഠ്യം മേ വിന്ദതേ അവ്യക്തജന്മനഃ ॥ 14 ॥
വിഷ്ണൗ ത്ര്യധി ഈശ്വരേ ചിത്തം ധാരയേത് കാലവിഗ്രഹേ ।
സഃ ഈശിത്വം അവാപ്നോതി ക്ഷേത്രക്ഷേത്രജ്ഞചോദനാം ॥ 15 ॥
നാരായണേ തുരീയാഖ്യേ ഭഗവത് ശബ്ദശബ്ദിതേ ।
മനഃ മയി ആദധത് യോഗീ മത് ധർമാഃ വഹിതാം ഇയാത് ॥ 16 ॥
നിർഗുണേ ബ്രഹ്മണി മയി ധാരയൻ വിശദം മനഃ ।
പരമാനന്ദം ആപ്നോതി യത്ര കാമഃ അവസീയതേ ॥ 17 ॥
ശ്വേതദീപപതൗ ചിത്തം ശുദ്ധേ ധർമമയേ മയി ।
ധാരയൻ ശ്വേതതാം യാതി ഷഡൂർമിരഹിതഃ നരഃ ॥ 18 ॥
മയി ആകാശ ആത്മനി പ്രാണേ മനസാ ഘോഷം ഉദ്വഹൻ ।
തത്ര ഉപലബ്ധാ ഭൂതാനാം ഹംസഃ വാചഃ ശ്രുണോതി അസൗ ॥ 19 ॥
ചക്ഷുഃ ത്വഷ്ടരി സംയോജ്യ ത്വഷ്ടാരം അപി ചക്ഷുഷി ।
മാം തത്ര മനസാ ധ്യായൻ വിശ്വം പശ്യതി സൂക്ഷ്മദൃക് ॥ 20 ॥
മനഃ മയി സുസംയോജ്യ ദേഹം തദനു വായുനാ ।
മദ്ധാരണ അനുഭാവേന തത്ര ആത്മാ യത്ര വൈ മനഃ ॥ 21 ॥
യദാ മനഃ ഉപാദായ യത് യത് രൂപം ബുഭൂഷതി ।
തത് തത് ഭവേത് മനോരൂപം മദ്യോഗബലം ആശ്രയഃ ॥ 22 ॥
പരകായം വിശൻ സിദ്ധഃ ആത്മാനം തത്ര ഭാവയേത് ।
പിണ്ഡം ഹിത്വാ വിശേത് പ്രാണഃ വായുഭൂതഃ ഷഡംഘ്രിവത് ॥ 23 ॥
പാർഷ്ണ്യാ ആപീഡ്യ ഗുദം പ്രാണം ഹൃത് ഉരഃ കണ്ഠ മൂർധസു ।
ആരോപ്യ ബ്രഹ്മരന്ധ്രേണ ബ്രഹ്മ നീത്വാ ഉത്സൃജേത് തനും ॥ 24 ॥
വിഹരിഷ്യൻ സുരാക്രീഡേ മത്സ്ഥം സത്ത്വം വിഭാവയേത് ।
വിമാനേന ഉപതിഷ്ഠന്തി സത്ത്വവൃത്തീഃ സുരസ്ത്രിയഃ ॥ 25 ॥
യഥാ സങ്കൽപയേത് ബുദ്ധ്യാ യദാ വാ മത്പരഃ പുമാൻ ।
മയി സത്യേ മനഃ യുഞ്ജൻ തഥാ തത് സമുപാശ്നുതേ ॥ 26 ॥
യഃ വൈ മദ്ഭാവം ആപന്നഃ ഈശിതുഃ വശിതുഃ പുമാൻ ।
കുതശ്ചിത് ന വിഹന്യേത തസ്യ ച ആജ്ഞാ യഥാ മമ ॥ 27 ॥
മദ്ഭക്ത്യാ ശുദ്ധസത്ത്വസ്യ യോഗിനഃ ധാരണാവിദഃ ।
തസ്യ ത്രൈകാലികീ ബുദ്ധിഃ ജന്മ മൃത്യു ഉപബൃംഹിതാ ॥ 28 ॥
അഗ്നി ആദിഭിഃ ന ഹന്യേത മുനേഃ യോഗം അയം വപുഃ ।
മദ്യോഗശ്രാന്തചിത്തസ്യ യാദസാം ഉദകം യഥാ ॥ 29 ॥
മദ്വിഭൂതിഃ അഭിധ്യായൻ ശ്രീവത്സ അസ്ത്രബിഭൂഷിതാഃ ।
ധ്വജാതപത്രവ്യജനൈഃ സഃ ഭവേത് അപരാജിതഃ ॥ 30 ॥
ഉപാസകസ്യ മാം ഏവം യോഗധാരണയാ മുനേഃ ।
സിദ്ധയഃ പൂർവകഥിതാഃ ഉപതിഷ്ഠന്തി അശേഷതഃ ॥ 31 ॥
ജിതേന്ദ്രിയസ്യ ദാന്തസ്യ ജിതശ്വാസ ആത്മനഃ മുനേഃ ।
മദ്ധാരണാം ധാരയതഃ കാ സാ സിദ്ധിഃ സുദുർലഭാ ॥ 32 ॥
അന്തരായാൻ വദന്തി ഏതാഃ യുഞ്ജതഃ യോഗം ഉത്തമം ।
മയാ സമ്പദ്യമാനസ്യ കാലക്ഷേപണഹേതവഃ ॥ 33 ॥
ജന്മ ഓഷധി തപോ മന്ത്രൈഃ യാവതീഃ ഇഹ സിദ്ധയഃ ।
യോഗേന ആപ്നോതി താഃ സർവാഃ ന അന്യൈഃ യോഗഗതിം വ്രജേത് ॥ 34 ॥
സർവാസാം അപി സിദ്ധീനാം ഹേതുഃ പതിഃ അഹം പ്രഭുഃ ।
അഹം യോഗസ്യ സാംഖ്യസ്യ ധർമസ്യ ബ്രഹ്മവാദിനാം ॥ 35 ॥
അഹം ആത്മാ അന്തരഃ ബാഹ്യഃ അനാവൃതഃ സർവദേഹിനാം ।
യഥാ ഭൂതാനി ഭൂതേഷു ബഹിഃ അന്തഃ സ്വയം തഥാ ॥ 36 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
സിദ്ധനിരൂപണയോഗോ നാമ പഞ്ചദശോഽധ്യായഃ ॥ 15 ॥
അഥ ഷോഡശോഽധ്യായഃ ।
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
ത്വം ബ്രഹ്മ പരമം സാക്ഷാത് അനാദി അനന്തം അപാവൃതം ।
സർവേഷാം അപി ഭാവാനാം ത്രാണസ്ഥിതി അപ്യയ ഉദ്ഭവഃ ॥ 1 ॥
ഉച്ചാവചേഷു ഭൂതേഷു ദുർജ്ഞേയം അകൃത ആത്മഭിഃ ।
ഉപാസതേ ത്വാം ഭഗവൻ യാഥാതഥ്യേന ബ്രാഹ്മണാഃ ॥ 2 ॥
യേഷു യേഷു ച ഭാവേഷു ഭക്ത്യാ ത്വാം പരമർഷയഃ ।
ഉപാസീനാഃ പ്രപദ്യന്തേ സംസിദ്ധിം തത് വദസ്വ മേ ॥ 3 ॥
ഗൂഢഃ ചരസി ഭൂതാത്മാ ഭൂതാനാം ഭൂതഭാവന ।
ന ത്വാം പശ്യന്തി ഭൂതാനി പശ്യന്തം മോഹിതാനി തേ ॥ 4 ॥
യാഃ കാഃ ച ഭൂമൗ ദിവി വൈ രസായാം
വിഭൂതയഃ ദിക്ഷു മഹാവിഭൂതേ ।
താഃ മഹ്യം ആഖ്യാഹി അനുഭാവിതാഃ തേ
നമാമി തേ തീർഥ പദ അംഘ്രിപദ്മം ॥ 5 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
ഏവം ഏതത് അഹം പൃഷ്ടഃ പ്രശ്നം പ്രശ്നവിദാം വര ।
യുയുത്സുനാ വിനശനേ സപത്നൈഃ അർജുനേന വൈ ॥ 6 ॥
ജ്ഞാത്വാ ജ്ഞാതിവധം ഗർഹ്യം അധർമം രാജ്യഹേതുകം ।
തതഃ നിവൃത്തഃ ഹന്താ അഹം ഹതഃ അയം ഇതി ലൗകികഃ ॥ 7 ॥
സഃ തദാ പുരുഷവ്യാഘ്രഃ യുക്ത്യാ മേ പ്രതിബോധിതഃ ।
അഭ്യഭാഷത മാം ഏവം യഥാ ത്വം രണമൂർധനി ॥ 8 ॥
അഹം ആത്മാ ഉദ്ധവ ആമീഷാം ഭൂതാനാം സുഹൃത് ഈശ്വരഃ ।
അഹം സർവാണി ഭൂതാനി തേഷാം സ്ഥിതി ഉദ്ഭവ അപ്യയഃ ॥ 9 ॥
അഹം ഗതിഃ ഗതിമതാം കാലഃ കലയതാം അഹം ।
ഗുണാനാം ച അപി അഹം സാമ്യം ഗുണിന്യാ ഉത്പത്തികഃ ഗുണഃ ॥ 10 ॥
ഗുണിനാം അപി അഹം സൂത്രം മഹതാം ച മഹാൻ അഹം ।
സൂക്ഷ്മാണാം അപി അഹം ജീവഃ ദുർജയാനാം അഹം മനഃ ॥ 11 ॥
ഹിരണ്യഗർഭഃ വേദാനാം മന്ത്രാണാം പ്രണവഃ ത്രിവൃത് ।
അക്ഷരാണാം അകാരഃ അസ്മി പദാനി ഛന്ദസാം അഹം ॥ 12 ॥
ഇന്ദ്രഃ അഹം സർവദേവാനാം വസൂനാമസ്മി ഹവ്യവാട് ।
ആദിത്യാനാം അഹം വിഷ്ണൂ രുദ്രാണാം നീലലോഹിതഃ ॥ 13 ॥
ബ്രഹ്മർഷീണാം ഭൃഗുഃ അഹം രാജർഷീണാം അഹം മനുഃ ।
ദേവർഷിണാം നാരദഃ അഹം ഹവിർധാനി അസ്മി ധേനുഷു ॥ 14 ॥
സിദ്ധേശ്വരാണാം കപിലഃ സുപർണഃ അഹം പതത്രിണാം ।
പ്രജാപതീനാം ദക്ഷഃ അഹം പിതൄണാം അഹം അര്യമാ ॥ 15 ॥
മാം വിദ്ധി ഉദ്ധവ ദൈത്യാനാം പ്രഹ്ലാദം അസുരേശ്വരം ।
സോമം നക്ഷത്ര ഓഷധീനാം ധനേശം യക്ഷരക്ഷസാം ॥ 16 ॥
ഐരാവതം ഗജേന്ദ്രാണാം യാദസാം വരുണം പ്രഭും ।
തപതാം ദ്യുമതാം സൂര്യം മനുഷ്യാണാം ച ഭൂപതിം ॥ 17 ॥
ഉച്ചൈഃശ്രവാഃ തുരംഗാണാം ധാതൂനാം അസ്മി കാഞ്ചനം ।
യമഃ സംയമതാം ച അഹം സർപാണാം അസ്മി വാസുകിഃ ॥ 18 ॥
നാഗേന്ദ്രാണാം അനന്തഃ അഹം മൃഗേന്ദ്രഃ ശൃംഗിദംഷ്ട്രിണാം ।
ആശ്രമാണാം അഹം തുര്യഃ വർണാനാം പ്രഥമഃ അനഘ ॥ 19 ॥
തീർഥാനാം സ്രോതസാം ഗംഗാ സമുദ്രഃ സരസാം അഹം ।
ആയുധാനാം ധനുഃ അഹം ത്രിപുരഘ്നഃ ധനുഷ്മതാം ॥ 20 ॥
ധിഷ്ണ്യാനാം അസ്മി അഹം മേരുഃ ഗഹനാനാം ഹിമാലയഃ ।
വനസ്പതീനാം അശ്വത്ഥഃ ഓഷധീനാം അഹം യവഃ ॥ 21 ॥
പുരോധസാം വസിഷ്ഠഃ അഹം ബ്രഹ്മിഷ്ഠാനാം ബൃഹസ്പതിഃ ।
സ്കന്ദഃ അഹം സർവസേനാന്യാം അഗ്രണ്യാം ഭഗവാൻ അജഃ ॥ 22 ॥
യജ്ഞാനാം ബ്രഹ്മയജ്ഞഃ അഹം വ്രതാനാം അവിഹിംസനം ।
വായു അഗ്നി അർക അംബു വാക് ആത്മാ ശുചീനാം അപി അഹം ശുചിഃ ॥ 23 ॥
യോഗാനാം ആത്മസംരോധഃ മന്ത്രഃ അസ്മി വിജിഗീഷതാം ।
ആന്വീക്ഷികീ കൗശലാനാം വികൽപഃ ഖ്യാതിവാദിനാം ॥ 24 ॥
സ്ത്രീണാം തു ശതരൂപാ അഹം പുംസാം സ്വായംഭുവഃ മനുഃ ।
നാരായണഃ മുനീനാം ച കുമാരഃ ബ്രഹ്മചാരിണാം ॥ 25 ॥
ധർമാണാം അസ്മി സംന്യാസഃ ക്ഷേമാണാം അബഹിഃ മതിഃ ।
ഗുഹ്യാനാം സൂനൃതം മൗനം മിഥുനാനാം അജഃ തു അഹം ॥ 26 ॥
സംവത്സരഃ അസ്മി അനിമിഷാം ഋതൂനാം മധുമാധവൗ ।
മാസാനാം മാർഗശീർഷഃ അഹം നക്ഷത്രാണാം തഥാ അഭിജിത്
॥ 27 ॥
അഹം യുഗാനാം ച കൃതം ധീരാണാം ദേവലഃ അസിതഃ ।
ദ്വൈപായനഃ അസ്മി വ്യാസാനാം കവീനാം കാവ്യഃ ആത്മവാൻ ॥ 28 ॥
വാസുദേവഃ ഭഗവതാം ത്വം ഭാഗവതേഷു അഹം ।
കിമ്പുരുഷാണാം ഹനുമാൻ വിദ്യാഘ്രാണാം സുദർശനഃ ॥ 29 ॥
രത്നാനാം പദ്മരാഗഃ അസ്മി പദ്മകോശഃ സുപേശസാം ।
കുശഃ അസ്മി ദർഭജാതീനാം ഗവ്യം ആജ്യം ഹവിഷ്ഷു അഹം ॥
30 ॥
വ്യവസായിനാം അഹം ലക്ഷ്മീഃ കിതവാനാം ഛലഗ്രഹഃ ।
തിതിക്ഷാ അസ്മി തിതിക്ഷണാം സത്ത്വം സത്ത്വവതാം അഹം ॥ 31 ॥
ഓജഃ സഹോബലവതാം കർമ അഹം വിദ്ധി സാത്ത്വതാം ।
സാത്ത്വതാം നവമൂർതീനാം ആദിമൂർതിഃ അഹം പരാ ॥ 32 ॥
വിശ്വാവസുഃ പൂർവചിത്തിഃ ഗന്ധർവ അപ്സരസാം അഹം ।
ഭൂധരാണാം അഹം സ്ഥൈര്യം ഗന്ധമാത്രം അഹം ഭുവഃ ॥ 33 ॥
അപാം രസഃ ച പരമഃ തേജിഷ്ഠാനാം വിഭാവസുഃ ।
പ്രഭാ സൂര്യ ഇന്ദു താരാണാം ശബ്ദഃ അഹം നഭസഃ പരഃ ॥ 34 ॥
ബ്രഹ്മണ്യാനാം ബലിഃ അഹം വിരാണാം അഹം അർജുനഃ ।
ഭൂതാനാം സ്ഥിതിഃ ഉത്പത്തിഃ അഹം വൈ പ്രതിസങ്ക്രമഃ ॥ 35 ॥
ഗതി ഉക്തി ഉത്സർഗ ഉപാദാനം ആനന്ദ സ്പർശ ലക്ഷണം ।
ആസ്വാദ ശ്രുതി അവഘ്രാണം അഹം സർവേന്ദ്രിയ ഇന്ദ്രിയം ॥ 36 ॥
പൃഥിവീ വായുഃ ആകാശഃ ആപഃ ജ്യോതിഃ അഹം മഹാൻ ।
വികാരഃ പുരുഷഃ അവ്യക്തം രജഃ സത്ത്വം തമഃ പരം ।
അഹം ഏതത് പ്രസംഖ്യാനം ജ്ഞാനം സത്ത്വവിനിശ്ചയഃ ॥ 37 ॥
മയാ ഈശ്വരേണ ജീവേന ഗുണേന ഗുണിനാ വിനാ ।
സർവാത്മനാ അപി സർവേണ ന ഭാവഃ വിദ്യതേ ക്വചിത് ॥ 38 ॥
സംഖ്യാനം പരമാണൂനാം കാലേന ക്രിയതേ മയാ ।
ന തഥാ മേ വിഭൂതീനാം സൃജതഃ അണ്ഡാനി കോടിശഃ ॥ 39 ॥
തേജഃ ശ്രീഃ കീർതിഃ ഐശ്വര്യം ഹ്രീഃ ത്യാഗഃ സൗഭഗം ഭഗഃ ।
വീര്യം തിതിക്ഷാ വിജ്ഞാനം യത്ര യത്ര സ മേ അംശകഃ ॥ 40 ॥
ഏതാഃ തേ കീർതിതാഃ സർവാഃ സങ്ക്ഷേപേണ വിഭൂതയഃ ।
മനോവികാരാഃ ഏവ ഏതേ യഥാ വാചാ അഭിധീയതേ ॥ 41 ॥
വാചം യച്ഛ മനഃ യച്ഛ പ്രാണാനി യച്ഛ ഇന്ദ്രിയാണി ച ।
ആത്മാനം ആത്മനാ യച്ഛ ന ഭൂയഃ കൽപസേ അധ്വനേ ॥ 42 ॥
യഃ വൈ വാക് മനസി സമ്യക് അസംയച്ഛൻ ധിയാ യതിഃ ।
തസ്യ വ്രതം തപഃ ദാനം സ്രവത്യാമഘടാംബുവത് ॥ 43 ॥
തസ്മാത് മനഃ വചഃ പ്രാണാൻ നിയച്ഛേത് മത് പരായണഃ ।
മത് ഭക്തി യുക്തയാ ബുദ്ധ്യാ തതഃ പരിസമാപ്യതേ ॥ 44 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
വിഭൂതിയോഗോ നാമ ഷോഡശോഽധ്യായഃ ॥ 16 ॥
അഥ സപ്തദശോഽധ്യായഃ ।
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
യഃ ത്വയാ അഭിതഃ പൂർവം ധർമഃ ത്വത് ഭക്തിലക്ഷണഃ ।
വർണാശ്രമ ആചാരവതാം സർവേഷാം ദ്വിപദാം അപി ॥ 1 ॥
യഥാ അനുഷ്ഠീയമാനേന ത്വയി ഭക്തിഃ നൃണാം ഭവേത് ।
സ്വധർമേണ അരവിന്ദാക്ഷ തത് സമാഖ്യാതും അർഹസി ॥ 2 ॥
പുരാ കില മഹാബാഹോ ധർമം പരമകം പ്രഭോ ।
യത് തേന ഹംസരൂപേണ ബ്രഹ്മണേ അഭ്യാത്ഥ മാധവ ॥ 3 ॥
സഃ ഇദാനീം സുമഹതാ കാലേന അമിത്രകർശന ।
ന പ്രായഃ ഭവിതാ മർത്യലോകേ പ്രാക് അനുശാസിതഃ ॥ 4 ॥
വക്താ കർതാ അവിതാ ന അന്യഃ ധർമസ്യ അച്യുത തേ ഭുവി ।
സഭായാം അപി വൈരിഞ്ച്യാം യത്ര മൂർതിധരാഃ കലാഃ ॥ 5 ॥
കർത്രാ അവിത്രാ പ്രവക്ത്രാ ച ഭവതാ മധുസൂദന ।
ത്യക്തേ മഹീതലേ ദേവ വിനഷ്ടം കഃ പ്രവക്ഷ്യതി ॥ 6 ॥
തത്ത്വം നഃ സർവധർമജ്ഞ ധർമഃ ത്വത് ഭക്തിലക്ഷണഃ ।
യഥാ യസ്യ വിധീയേത തഥാ വർണയ മേ പ്രഭോ ॥ 7 ॥
ശ്രീശുകഃ ഉവാച ।
ഇത്ഥം സ്വഭൃത്യമുഖ്യേന പൃഷ്ടഃ സഃ ഭഗവാൻ ഹരിഃ ।
പ്രീതഃ ക്ഷേമായ മർത്യാനാം ധർമാൻ ആഹ സനാതനാൻ ॥ 8 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
ധർമ്യഃ ഏഷ തവ പ്രശ്നഃ നൈഃശ്രേയസകരഃ നൃണാം ।
വർണാശ്രമ ആചാരവതാം തം ഉദ്ധവ നിബോധ മേ ॥ 9 ॥
ആദൗ കൃതയുഗേ വർണഃ നൃണാം ഹംസഃ ഇതി സ്മൃതഃ ।
കൃതകൃത്യാഃ പ്രജാഃ ജാത്യാഃ തസ്മാത് കൃതയുഗം വിദുഃ ॥ 10 ॥
വേദഃ പ്രണവഃ ഏവ അഗ്രേ ധർമഃ അഹം വൃഷരൂപധൃക് ।
ഉപാസതേ തപോനിഷ്ഠാം ഹംസം മാം മുക്തകിൽബിഷാഃ ॥ 11 ॥
ത്രേതാമുഖേ മഹാഭാഗ പ്രാണാത് മേ ഹൃദയാത് ത്രയീ ।
വിദ്യാ പ്രാദുഃ അഭൂത് തസ്യാഃ അഹം ആസം ത്രിവൃന്മഖഃ ॥ 12 ॥
വിപ്ര ക്ഷത്രിയ വിട് ശൂദ്രാഃ മുഖ ബാഹു ഉരു പാദജാഃ ।
വൈരാജാത് പുരുഷാത് ജാതാഃ യഃ ആത്മാചാരലക്ഷണാഃ ॥ 13 ॥
ഗൃഹാശ്രമഃ ജഘനതഃ ബ്രഹ്മചര്യം ഹൃദഃ മമ ।
വക്ഷഃസ്ഥാനാത് വനേ വാസഃ ന്യാസഃ ശീർഷണി സംസ്ഥിതഃ ॥ 14 ॥
വർണാനാം ആശ്രമാണാം ച ജന്മഭൂമി അനുസാരിണീഃ ।
ആസൻ പ്രകൃതയഃ നൄണാം നീചൈഃ നീച ഉത്തമ ഉത്തമാഃ ॥ 15 ॥
ശമഃ ദമഃ തപഃ ശൗചം സന്തോഷഃ ക്ഷാന്തിഃ ആർജവം ।
മദ്ഭക്തിഃ ച ദയാ സത്യം ബ്രഹ്മപ്രകൃതയഃ തു ഇമാഃ ॥ 16 ॥
തേജഃ ബലം ധൃതിഃ ശൗര്യം തിതിക്ഷാ ഔദാര്യം ഉദ്യമഃ ।
സ്ഥൈര്യം ബ്രഹ്മണി അത ഐശ്വര്യം ക്ഷത്രപ്രകൃതയഃ തു ഇമാഃ ॥
17 ॥
ആസ്തിക്യം ദാനനിഷ്ഠാ ച അദംഭഃ ബ്രഹ്മസേവനം ।
അതുഷ്ടിഃ അർഥ ഉപചയൈഃ വൈശ്യപ്രകൃതയഃ തു ഇമാഃ ॥ 18 ॥
ശുശ്രൂഷണം ദ്വിജഗവാം ദേവാനാം ച അപി അമായയാ ।
തത്ര ലബ്ധേന സന്തോഷഃ ശൂദ്രപ്രകൃതയഃ തു ഇമാഃ ॥ 19 ॥
അശൗചം അനൃതം സ്തേയം നാസ്തിക്യം ശുഷ്കവിഗ്രഹഃ ।
കാമഃ ക്രോധഃ ച തർഷഃ ച സ്വഭാവഃ അന്തേവസായിനാം ॥ 20 ॥
അഹിംസാ സത്യം അസ്തേയം അകാമക്രോധലോഭതാ ।
ഭൂതപ്രിയഹിതേഹാ ച ധർമഃ അയം സാർവവർണികഃ ॥ 21 ॥
ദ്വിതീയം പ്രാപ്യ അനുപൂർവ്യാത് ജന്മ ഉപനയനം ദ്വിജഃ ।
വസൻ ഗുരുകുലേ ദാന്തഃ ബ്രഹ്മ അധീയീത ച ആഹുതഃ ॥ 22 ॥
മേഖലാ അജിന ദണ്ഡ അക്ഷ ബ്രഹ്മസൂത്ര കമണ്ഡലൂൻ ।
ജടിലഃ അധൗതദദ്വാസഃ അരക്തപീഠഃ കുശാൻ ദധത് ॥ 23 ॥
സ്നാന ഭോജന ഹോമേഷു ജപ ഉച്ചാരേ ച വാഗ്യതഃ ।
ന ച്ഛിന്ദ്യാത് നഖ രോമാണി കക്ഷ ഉപസ്ഥഗതാനി അപി ॥ 24 ॥
രേതഃ ന അവരികേത് ജാതു ബ്രഹ്മവ്രതധരഃ സ്വയം ।
അവകീർണേ അവഗാഹ്യ അപ്സു യതാസുഃ ത്രിപദീം ജപേത് ॥ 25 ॥
അഗ്നി അർക ആചാര്യ ഗോ വിപ്ര ഗുരു വൃദ്ധ സുരാൻ ശുചിഃ ।
സമാഹിതഃ ഉപാസീത സന്ധ്യേ ച യതവാക് ജപൻ ॥ 26 ॥
ആചാര്യം മാം വിജാനീയാത് ന അവമന്യേത കർഹിചിത് ।
ന മർത്യബുദ്ധി ആസൂയേത സർവദേവമയഃ ഗുരുഃ ॥ 27 ॥
സായം പ്രാതഃ ഉപാനീയ ഭൈക്ഷ്യം തസ്മൈ നിവേദയേത് ।
യത് ച അന്യത് അപി അനുജ്ഞാതം ഉപയുഞ്ജീത സംയതഃ ॥ 28 ॥
ശുശ്രൂഷമാണഃ ആചാര്യം സദാ ഉപാസീത നീചവത് ।
യാന ശയ്യാ ആസന സ്ഥാനൈഃ ന അതിദൂരേ കൃതാഞ്ജലിഃ ॥ 29 ॥
ഏവംവൃത്തഃ ഗുരുകുലേ വസേത് ഭോഗവിവർജിതഃ ।
വിദ്യാ സമാപ്യതേ യാവത് ബിഭ്രത് വ്രതം അഖണ്ഡിതം ॥ 30 ॥
യദി അസൗ ഛന്ദസാം ലോകം ആരോക്ഷ്യൻ ബ്രഹ്മവിഷ്ടപം ।
ഗുരവേ വിന്യസേത് ദേഹം സ്വാധ്യായാർഥം വൃഹത് വ്രതഃ ॥ 31 ॥
അഗ്നൗ ഗുരൗ ആത്മനി ച സർവഭൂതേഷു മാം പരം ।
അപൃഥക് ധീഃ ഉപാസീത ബ്രഹ്മവർചസ്വീ അകൽമഷഃ ॥ 32 ॥
സ്ത്രീണാം നിരീക്ഷണ സ്പർശ സംലാപ ക്ഷ്വേലന ആദികം ।
പ്രാണിനഃ മിഥുനീഭൂതാൻ അഗൃഹസ്ഥഃ അഗ്രതഃ ത്യജേത് ॥ 33 ॥
ശൗചം ആചമനം സ്നാനം സന്ധ്യാ ഉപാസനം ആർജവം ।
തീർഥസേവാ ജപഃ അസ്പൃശ്യ അഭക്ഷ്യ അസംഭാഷ്യ വർജനം ॥
34 ॥
സർവ ആശ്രമ പ്രയുക്തഃ അയം നിയമഃ കുലനന്ദന.
മദ്ഭാവഃ സർബഭൂതേഷു മനോവാക്കായ സംയമഃ ॥ 35 ॥
ഏവം ബൃഹത് വ്രതധരഃ ബ്രാഹ്മണഃ അഗ്നിഃ ഇവ ജ്വലൻ ।
മദ്ഭക്തഃ തീവ്രതപസാ ദഗ്ധകർമ ആശയഃ അമലഃ ॥ 36 ॥
അഥ അനന്തരം ആവേക്ഷ്യൻ യഥാ ജിജ്ഞാസിത ആഗമഃ ।
ഗുരവേ ദക്ഷിണാം ദത്ത്വാ സ്നായത് ഗുരു അനുമോദിതഃ ॥ 37 ॥
ഗൃഹം വനം വാ ഉപവിശേത് പ്രവ്രജേത് വാ ദ്വിജ ഉത്തമഃ ।
ആശ്രമാത് ആശ്രമം ഗച്ഛേത് ന അന്യഥാ മത്പരഃ ചരേത് ॥ 38 ॥
ഗൃഹാർഥീ സദൃശീം ഭാര്യാം ഉദ്വഹേത് അജുഗുപ്സിതാം ।
യവീയസീം തു വയസാ യാം സവർണാം അനുക്രമാത് ॥ 39 ॥
ഇജ്യ അധ്യയന ദാനാനി സർവേഷാം ച ദ്വിജന്മനാം ।
പ്രതിഗ്രഹഃ അധ്യാപനം ച ബ്രാഹ്മണസ്യ ഏവ യാജനം ॥ 40 ॥
പ്രതിഗ്രഹം മന്യമാനഃ തപഃ തേജോയശോനുദം ।
അന്യാഭ്യാം ഏവ ജീവേത ശിലൈഃ വാ ദോഷദൃക് തയോഃ ॥ 41 ॥
ബ്രാഹ്മണസ്യ ഹി ദേഹഃ അയം ക്ഷുദ്രകാമായ ന ഇഷ്യതേ ।
കൃച്ഛ്രായ തപസേ ച ഇഹ പ്രേത്യ അനന്തസുഖായ ച ॥ 42 ॥
ശിലോഞ്ഛവൃത്ത്യാ പരിതുഷ്ടചിത്തഃ
ധർമം മഹാന്തം വിരജം ജുഷാണഃ ।
മയി അർപിതാത്മാ ഗൃഹഃ ഏവ തിഷ്ഠൻ
ന അതിപ്രസക്തഃ സമുപൈതി ശാന്തിം ॥ 43 ॥
സമുദ്ധരന്തി യേ വിപ്രം സീദന്തം മത്പരായണം ।
താൻ ഉദ്ധരിഷ്യേ ന ചിരാത് ആപദ്ഭ്യഃ നൗഃ ഇവ അർണവാത് ॥ 44 ॥
സർവാഃ സമുദ്ധരേത് രാജാ പിതാ ഇവ വ്യസനാത് പ്രജാഃ ।
ആത്മാനം ആത്മനാ ധീരഃ യഥാ ഗജപതിഃ ഗജാൻ ॥ 45 ॥
ഏവംവിധഃ നരപതിഃ വിമാനേന അർകവചസാ ।
വിധൂയ ഇഹ അശുഭം കൃത്സ്നം ഇന്ദ്രേണ സഹ മോദതേ ॥ 46 ॥
സീദൻ വിപ്രഃ വണിക് വൃത്ത്യാ പണ്യൈഃ ഏവ ആപദം തരേത് ।
ഖഡ്ഗേന വാ ആപദാക്രാന്തഃ ന ശ്വവൃത്ത്യാ കഥഞ്ചന ॥ 47 ॥
വൈശ്യവൃത്ത്യാ തു രാജൻ യഃ ജീവേത് മൃഗയയാ ആപദി ।
ചരേത് വാ വിപ്രരൂപേണ ന ശ്വവൃത്ത്യാ കഥഞ്ചന ॥ 48 ॥
ശൂദ്രവൃത്തിം ഭജേത് വൈശ്യഃ ശൂദ്രഃ കാരുകടപ്രിയാം ।
കൃച്ഛ്രാത് മുക്തഃ ന ഗർഹ്യേണ വൃത്തിം ലിപ്സേത കർമണാ ॥ 49 ॥
വേദ അധ്യായ സ്വധാ സ്വാഹാ ബലി അന്ന ആദ്യൈഃ യഥാ ഉദയം ।
ദേവർഷി പിതൃഭൂതാനി മദ്രൂപാണി അന്വഹം യജേത് ॥ 50 ॥
യദൃച്ഛയാ ഉപപന്നേന ശുക്ലേന ഉപാർജിതേന വാ ।
ധനേന അപീഡയൻ ഭൃത്യാൻ ന്യായേന ഏവ ആഹരേത് ക്രതൂൻ ॥ 51 ॥
കുടുംബേഷു ന സജ്ജേത ന പ്രമാദ്യേത് കുടുംബി അപി ।
വിപശ്ചിത് നശ്വരം പശ്യേത് അദൃഷ്ടം അപി ദൃഷ്ടവത് ॥ 52 ॥
പുത്ര ദാരാ ആപ്ത ബന്ധൂനാം സംഗമഃ പാന്ഥസംഗമഃ ।
അനുദേഹം വിയന്തി ഏതേ സ്വപ്നഃ നിദ്രാനുഗഃ യഥാ ॥ 53 ॥
ഇത്ഥം പരിമൃശൻ മുക്തഃ ഗൃഹേഷു അതിഥിവത് വസൻ ।
ന ഗൃഹൈഃ അനുബധ്യേത നിർമമഃ നിരഹങ്കൃതഃ ॥ 54 ॥
കർമഭിഃ ഗൃഹം ഏധീയൈഃ ഇഷ്ട്വാ മാം ഏവ ഭക്തിമാൻ ।
തിഷ്ഠേത് വനം വാ ഉപവിശേത് പ്രജാവാൻ വാ പരിവ്രജേത് ॥ 55 ॥
യഃ തു ആസക്തം അതിഃ ഗേഹേ പുത്ര വിത്തൈഷണ ആതുരഃ ।
സ്ത്രൈണഃ കൃപണധീഃ മൂഢഃ മമ അഹം ഇതി ബധ്യതേ ॥ 56 ॥
അഹോ മേ പിതരൗ വൃദ്ധൗ ഭാര്യാ ബാലാത്മജാ ആത്മജാഃ ।
അനാഥാഃ മാം ഋതേ ദീനാഃ കഥം ജീവന്തി ദുഃഖിതാഃ ॥ 57 ॥
ഏവം ഗൃഹ ആശയ ആക്ഷിപ്ത ഹൃദയഃ മൂഢധീഃ അയം ।
അതൃപ്തഃ താൻ അനുധ്യായൻ മൃതഃ അന്ധം വിശതേ തമഃ ॥ 58 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
ബ്രഹ്മചര്യഗൃഹസ്ഥകർമധർമനിരൂപണേ സപ്തദശോഽധ്യായഃ ॥
17 ॥
അഥ അഷ്ടാദശോഽധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
വനം വിവിക്ഷുഃ പുത്രേഷു ഭാര്യാം ന്യസ്യ സഹ ഏവ വാ ।
വനഃ ഏവ വസേത് ശാന്തഃ തൃതീയം ഭാഗം ആയുഷഃ ॥ 1 ॥
കന്ദമൂലഫലൈഃ വന്യൈഃ മേധ്യൈഃ വൃത്തിം പ്രകൽപയേത് ।
വസീത വൽകലം വാസഃ തൃണപർണ അജിനാനി ച ॥ 2 ॥
കേശരോമനഖശ്മശ്രുമലാനി ബിഭൃയാത് അതഃ ।
ന ധാവേത് അപ്സു മജ്ജേത ത്രികാലം സ്ഥണ്ഡിലേശയഃ ॥ 3 ॥
ഗ്രീഷ്മേ തപ്യേത പഞ്ചാഗ്നീൻ വർഷാസ്വാസാരഷാഡ് ജലേ ।
ആകണ്ഠമഗ്നഃ ശിശിരഃ ഏവംവൃത്തഃ തപശ്ചരേത് ॥ 4 ॥
അഗ്നിപക്വം സമശ്നീയാത് കാലപക്വം അഥ അപി വാ ।
ഉലൂഖല അശ്മകുട്ടഃ വാ ദന്ത ഉലൂഖലഃ ഏവ വാ ॥ 5 ॥
സ്വയം സഞ്ചിനുയാത് സർവം ആത്മനഃ വൃത്തികാരണം ।
ദേശകാലബല അഭിജ്ഞഃ ന ആദദീത അന്യദാ ആഹൃതം ॥ 6 ॥
വന്യൈഃ ചരുപുരോഡാശൈഃ നിർവപേത് കാലചോദിതാൻ ।
ന തു ശ്രൗതേന പശുനാ മാം യജേത വനാശ്രമീ ॥ 7 ॥
അഗ്നിഹോത്രം ച ദർശഃ ച പൂർണമാസഃ ച പൂർവവത് ।
ചാതുർമാസ്യാനി ച മുനേഃ ആമ്നാതാനി ച നൈഗമൈഃ ॥ 8 ॥
ഏവം ചീർണേന തപസാ മുനിഃ ധമനിസന്തതഃ ।
മാം തപോമയം ആരാധ്യ ഋഷിലോകാത് ഉപൈതി മാം ॥ 9 ॥
യഃ തു ഏതത് കൃച്ഛ്രതഃ ചീർണം തപഃ നിഃശ്രേയസം മഹത് ।
കാമായ അൽപീയസേ യുഞ്ജ്യാത് വാലിശഃ കഃ അപരഃ തതഃ ॥ 10 ॥
യദാ അസൗ നിയമേ അകൽപഃ ജരയാ ജാതവേപഥുഃ ।
ആത്മനി അഗ്നീൻ സമാരോപ്യ മച്ചിത്തഃ അഗ്നിം സമാവിശേത് ॥ 11 ॥
യദാ കർമവിപാകേഷു ലോകേഷു നിരയ ആത്മസു ।
വിരാഗഃ ജായതേ സമ്യക് ന്യസ്ത അഗ്നിഃ പ്രവ്രജേത് തതഃ ॥ 12 ॥
ഇഷ്ട്വാ യഥാ ഉപദേശം മാം ദത്ത്വാ സർവസ്വം ഋത്വിജേ ।
അഗ്നീൻ സ്വപ്രാണഃ ആവേശ്യ നിരപേക്ഷഃ പരിവ്രജേത് ॥ 13 ॥
വിപ്രസ്യ വൈ സംന്യസതഃ ദേവാഃ ദാരാദിരൂപിണഃ ।
വിഘ്നാൻ കുർവന്തി അയം ഹി അസ്മാൻ ആക്രമ്യ സമിയാത് പരം ॥ 14 ॥
ബിഭൃയാത് ചേത് മുനിഃ വാസഃ കൗപീന ആച്ഛാദനം പരം ।
ത്യക്തം ന ദണ്ഡപാത്രാഭ്യാം അന്യത് കിഞ്ചിത് അനാപദി ॥ 15 ॥
ദൃഷ്ടിപൂതം ന്യസേത് പാദം വസ്ത്രപൂതം പിബേത് ജലം ।
സത്യപൂതാം വദേത് വാചം മനഃപൂതം സമാചരേത് ॥ 16 ॥
മൗന അനീഹാ അനില ആയാമാഃ ദണ്ഡാഃ വാക് ദേഹ ചേതസാം ।
നഹി ഏതേ യസ്യ സന്തി അംഗഃ വേണുഭിഃ ന ഭവേത് യതിഃ ॥ 17 ॥
ഭിക്ഷാം ചതുഷു വർണേഷു വിഗർഹ്യാൻ വർജയൻ ചരേത് ।
സപ്താഗാരാൻ അസങ്ക്ലൃപ്താൻ തുഷ്യേത് ലബ്ധേന താവതാ ॥ 18 ॥
ബഹിഃ ജലാശയം ഗത്വാ തത്ര ഉപസ്പൃശ്യ വാഗ്യതഃ ।
വിഭജ്യ പാവിതം ശേഷം ഭുഞ്ജീത അശേഷം ആഹൃതം ॥ 19 ॥
ഏകഃ ചരേത് മഹീം ഏതാം നിഃസംഗഃ സംയതേന്ദ്രിയഃ ।
ആത്മക്രീഡഃ ആത്മരതഃ ആത്മവാൻ സമദർശനഃ ॥ 20 ॥
വിവിക്തക്ഷേമശരണഃ മദ്ഭാവവിമലാശയഃ ।
ആത്മാനം ചിന്തയേത് ഏകം അഭേദേന മയാ മുനിഃ ॥ 21 ॥
അന്വീക്ഷേത ആത്മനഃ ബന്ധം മോക്ഷം ച ജ്ഞാനനിഷ്ഠയാ ।
ബന്ധഃ ഇന്ദ്രിയവിക്ഷേപഃ മോക്ഷഃ ഏഷാം ച സംയമഃ ॥ 22 ॥
തസ്മാത് നിയമ്യ ഷഡ്വർഗം മദ്ഭാവേന ചരേത് മുനിഃ ।
വിരക്തഃ ക്ഷുല്ലകാമേഭ്യഃ ലബ്ധ്വാ ആത്മനി സുഖം മഹത് ॥ 23 ॥
പുരഗ്രാമവ്രജാൻ സാർഥാൻ ഭിക്ഷാർഥം പ്രവിശൻ ചരേത് ।
പുണ്യദേശസരിത് ശൈലവന ആശ്രമവതീം മഹീം ॥ 24 ॥
വാനപ്രസ്ഥ ആശ്രമ പദേഷു അഭീക്ഷ്ണം ഭൈക്ഷ്യം ആചരേത് ।
സംസിധ്യത്യാശ്വസംമോഹഃ ശുദ്ധസത്ത്വഃ ശിലാന്ധസാ ॥ 25 ॥
ന ഏതത് വസ്തുതയാ പശ്യേത് ദൃശ്യമാനം വിനശ്യതി ।
അസക്തചിത്തഃ വിരമേത് ഇഹ അമുത്ര ചികീർഷിതാത് ॥ 26 ॥
യത് ഏതത് ആത്മനി ജഗത് മനോവാക്പ്രാണസംഹതം ।
സർവം മായാ ഇതി തർകേണ സ്വസ്ഥഃ ത്യക്ത്വാ ന തത് സ്മരേത് ॥ 27 ॥
ജ്ഞാനനിഷ്ഠഃ വിരക്തഃ വാ മദ്ഭക്തഃ വാ അനപേക്ഷകഃ ।
സലിംഗാൻ ആശ്രമാം ത്യക്ത്വാ ചരേത് അവിധിഗോചരഃ ॥ 28 ॥
ബുധഃ ബാലകവത് ക്രീഡേത് കുശലഃ ജഡവത് ചരേത് ।
വദേത് ഉന്മത്തവത് വിദ്വാൻ ഗോചര്യാം നൈഗമഃ ചരേത് ॥ 29 ॥
വേദവാദരതഃ ന സ്യാത് ന പാഖണ്ഡീ ന ഹൈതുകഃ ।
ശുഷ്കവാദവിവാദേ ന കഞ്ചിത് പക്ഷം സമാശ്രയേത് ॥ 30 ॥
ന ഉദ്വിജേത ജനാത് ധീരഃ ജനം ച ഉദ്വേജയേത് ന തു ।
അതിവാദാൻ തിതിക്ഷേത ന അവമന്യേത കഞ്ചന ।
ദേഹം ഉദ്ദിശ്യ പശുവത് വൈരം കുര്യാത് ന കേനചിത് ॥ 31 ॥
ഏകഃ ഏവ പരഃ ഹി ആത്മാ ഭൂതേഷു ആത്മനി അവസ്ഥിതഃ ।
യഥാ ഇന്ദുഃ ഉദപാത്രേഷു ഭൂതാനി ഏകാത്മകാനി ച ॥ 32 ॥
അലബ്ധ്വാ ന വിഷീദേത കാലേ കാലേ അശനം ക്വചിത് ।
ലബ്ധ്വാ ന ഹൃഷ്യേത് ധൃതിം ആനുഭയം ദൈവതന്ത്രിതം ॥ 33 ॥
ആഹാരാർഥം സമീഹേത യുക്തം തത് പ്രാണധാരണം ।
തത്ത്വം വിമൃശ്യതേ തേന തത് വിജ്ഞായ വിമുച്യതേ ॥ 34 ॥
യത് ഋച്ഛയാ ഉപപന്നാത് അന്നം അദ്യാത് ശ്രേഷ്ഠം ഉത അപരം ।
തഥാ വാസഃ തഥാ ശയ്യാം പ്രാപ്തം പ്രാപ്തം ഭജേത് മുനിഃ ॥ 35 ॥
ശൗചം ആചമനം സ്നാനം ന തു ചോദനയാ ചരേത് ।
അന്യാൻ ച നിയമാൻ ജ്ഞാനീ യഥാ അഹം ലീലയാ ഈശ്വരഃ ॥ 36 ॥
നഹി തസ്യ വികൽപാഖ്യാ യാ ച മദ്വീക്ഷയാ ഹതാ ।
ആദേഹാന്താത് ക്വചിത് ഖ്യാതിഃ തതഃ സമ്പദ്യതേ മയാ ॥ 37 ॥
ദുഃഖ ഉദർകേഷു കാമേഷു ജാതനിർവേദഃ ആത്മവാൻ ।
അജിജ്ഞാസിത മദ്ധർമഃ ഗുരും മുനിം ഉപാവ്രജേത് ॥ 38 ॥
താവത് പരിചരേത് ഭക്തഃ ശ്രദ്ധാവാൻ അനസൂയകഃ ।
യാവത് ബ്രഹ്മ വിജാനീയാത് മാം ഏവ ഗുരും ആദൃതഃ ॥ 39 ॥
യഃ തു അസംയത ഷഡ്വർഗഃ പ്രചണ്ഡ ഇന്ദ്രിയ സാരഥിഃ ।
ജ്ഞാന വൈരാഗ്യ രഹിതഃ ത്രിദണ്ഡം ഉപജീവതി ॥ 40 ॥
സുരാൻ ആത്മാനം ആത്മസ്ഥം നിഹ്നുതേ മാം ച ധർമഹാ ।
അവിപക്വ കഷായഃ അസ്മാത് ഉഷ്മാത് ച വിഹീയതേ ॥ 41 ॥
ഭിക്ഷോഃ ധർമഃ ശമഃ അഹിംസാ തപഃ ഈക്ഷാ വനൗകസഃ ।
ഗൃഹിണഃ ഭൂതരക്ഷ ഇജ്യാഃ ദ്വിജസ്യ ആചാര്യസേവനം ॥ 42 ॥
ബ്രഹ്മചര്യം തപഃ ശൗചം സന്തോഷഃ ഭൂതസൗഹൃദം ।
ഗൃഹസ്ഥസ്യ അപി ഋതൗ ഗന്തുഃ സർവേഷാം മദുപാസനം ॥ 43 ॥
ഇതി മാം യഃ സ്വധർമേണ ഭജൻ നിത്യം അനന്യഭാക് ।
സർവഭൂതേഷു മദ്ഭാവഃ മദ്ഭക്തിം വിന്ദതേ അചിരാത് ॥ 44 ॥
ഭക്ത്യാ ഉദ്ധവ അനപായിന്യാ സർവലോകമഹേശ്വരം ।
സർവ ഉത്പത്തി അപി അയം ബ്രഹ്മ കാരണം മാ ഉപയാതി സഃ ॥ 45 ॥
ഇതി സ്വധർമ നിർണിക്ത സത്ത്വഃ നിർജ്ഞാത് മദ്ഗതിഃ ।
ജ്ഞാന വിജ്ഞാന സമ്പന്നഃ ന ചിരാത് സമുപൈതി മാം ॥ 46 ॥
വർണാശ്രമവതാം ധർമഃ ഏഷഃ ആചാരലക്ഷണഃ ।
സഃ ഏവ മദ്ഭക്തിയുതഃ നിഃശ്രേയസകരഃ പരഃ ॥ 47 ॥
ഏതത് തേ അഭിഹിതം സാധോ ഭവാൻ പൃച്ഛതി യത് ച മാം ।
യഥാ സ്വധർമസംയുക്തഃ ഭക്തഃ മാം സമിയാത് പരം ॥ 48 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
വാനപ്രസ്ഥസംന്യാസധർമനിരൂപണം നാമാഷ്ടാദശോഽധ്യായഃ
॥ 18 ॥
അഥ ഏകോനവിംശഃ അധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
യഃ വിദ്യാശ്രുതസമ്പന്നഃ ആത്മവാൻ ന അനുമാനികഃ ।
മായാമാത്രം ഇദം ജ്ഞാത്വാ ജ്ഞാനം ച മയി സംന്യസേത് ॥ 1 ॥
ജ്ഞാനിനഃ തു അഹം ഏവ ഇഷ്ടഃ സ്വാർഥഃ ഹേതുഃ ച സംമതഃ ।
സ്വർഗഃ ച ഏവ അപവർഗഃ ച ന അന്യഃ അർഥഃ മദൃതേ പ്രിയഃ ॥ 2 ॥
ജ്ഞാനവിജ്ഞാനസംസിദ്ധാഃ പദം ശ്രേഷ്ഠം വിദുഃ മമ ।
ജ്ഞാനീ പ്രിയതമഃ അതഃ മേ ജ്ഞാനേന അസൗ ബിഭർതി മാം ॥ 3 ॥
തപഃ തീർഥം ജപഃ ദാനം പവിത്രാണി ഇതരാണി ച ।
ന അലം കുർവന്തി താം സിദ്ധിം യാ ജ്ഞാനകലയാ കൃതാ ॥ 4 ॥
തസ്മാത് ജ്ഞാനേന സഹിതം ജ്ഞാത്വാ സ്വാത്മാനം ഉദ്ധവ ।
ജ്ഞാനവിജ്ഞാനസമ്പന്നഃ ഭജ മാം ഭക്തിഭാവതഃ ॥ 5 ॥
ജ്ഞാനവിജ്ഞാനയജ്ഞേന മാം ഇഷ്ട്വാ ആത്മാനം ആത്മനി ।
സർവയജ്ഞപതിം മാം വൈ സംസിദ്ധിം മുനയഃ അഗമൻ ॥ 6 ॥
ത്വയി ഉദ്ധവ ആശ്രയതി യഃ ത്രിവിധഃ വികാരഃ
മായാന്തരാ ആപതതി ന ആദി അപവർഗയോഃ യത് ।
ജന്മാദയഃ അസ്യ യത് അമീ തവ തസ്യ കിം സ്യുഃ
ആദി അന്തയോഃ യത് അസതഃ അസ്തി തത് ഏവ മധ്യേ ॥ 7 ॥
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
ജ്ഞാനം വിശുദ്ധം വിപുലം യഥാ ഏതത്
വൈരാഗ്യവിജ്ഞാനയുതം പുരാണം ।
ആഖ്യാഹി വിശ്വേശ്വര വിശ്വമൂർതേ
ത്വത് ഭക്തിയോഗം ച മഹത് വിമൃഗ്യം ॥ 8 ॥
താപത്രയേണ അഭിഹതസ്യ ഘോരേ
സന്തപ്യമാനസ്യ ഭവാധ്വനീശ ।
പശ്യാമി ന അന്യത് ശരണം തവാംഘ്രി
ദ്വന്ദ്വ ആതപത്രാത് അമൃത അഭിവർഷാത് ॥ 9 ॥
ദഷ്ടം ജനം സമ്പതിതം ബിലേ അസ്മിൻ
കാലാഹിനാ ക്ഷുദ്രസുഖോഃ ഉതർഷം ।
സമുദ്ധര ഏനം കൃപയാ അപവർഗ്യൈഃ
വചോഭിഃ ആസിഞ്ച മഹാനുഭാവ ॥ 10 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
ഇത്ഥം ഏതത് പുരാ രാജാ ഭീഷ്മം ധർമഭൃതാം വരം ।
അജാതശത്രുഃ പപ്രച്ഛ സർവേഷാം നഃ അനുശ്രുണ്വതാം ॥ 11 ॥
നിവൃത്തേ ഭാരതേ യുദ്ധേ സുഹൃത് നിധനവിഹ്വലഃ ।
ശ്രുത്വാ ധർമാൻ ബഹൂൻ പശ്ചാത് മോക്ഷധർമാൻ അപൃച്ഛത ॥
12 ॥
താൻ അഹം തേ അഭിധാസ്യാമി ദേവവ്രതമുഖാത് ശ്രുതാൻ ।
ജ്ഞാനവൈരാഗ്യവിജ്ഞാനശ്രദ്ധാഭക്തി ഉപബൃംഹിതാൻ ॥ 13 ॥
നവ ഏകാദശ പഞ്ച ത്രീൻ ഭാവാൻ ഭൂതേഷു യേന വൈ ।
ഈക്ഷേത അഥ ഏകം അപി ഏഷു തത് ജ്ഞാനം മമ നിശ്ചിതം ॥ 14 ॥
ഏതത് ഏവ ഹി വിജ്ഞാനം ന തഥാ ഏകേന യേന യത് ।
സ്ഥിതി ഉത്പത്തി അപി അയാൻ പശ്യേത് ഭാവാനാം ത്രിഗുണ ആത്മനാം ॥
15 ॥
ആദൗ അന്തേ ച മധ്യേ ച സൃജ്യാത് സൃജ്യം യത് അന്വിയാത് ।
പുനഃ തത് പ്രതിസങ്ക്രാമേ യത് ശിഷ്യേത തത് ഏവ സത് ॥ 16 ॥
ശ്രുതിഃ പ്രത്യക്ഷം ഐതിഹ്യം അനുമാനം ചതുഷ്ടയം ।
പ്രമാണേഷു അനവസ്ഥാനാത് വികൽപാത് സഃ വിരജ്യതേ ॥ 17 ॥
കർമണാം പരിണാമിത്വാത് ആവിരിഞ്ചാത് അമംഗലം ।
വിപശ്ചിത് നശ്വരം പശ്യേത് അദൃഷ്ടം അപി ദൃഷ്ടവത് ॥ 18 ॥
ഭക്തിയോഗഃ പുരാ ഏവ ഉക്തഃ പ്രീയമാണായ തേ അനഘ ।
പുനഃ ച കഥയിഷ്യാമി മദ്ഭക്തേഃ കാരണം പരം ॥ 19 ॥
ശ്രദ്ധാ അമൃതകഥായാം മേ ശശ്വത് മത് അനുകീർതനം ।
പരിനിഷ്ഠാ ച പൂജായാം സ്തുതിഭിഃ സ്തവനം മമ ॥ 20 ॥
ആദരഃ പരിചര്യായാം സർവാംഗൈഃ അഭിവന്ദനം ।
മദ്ഭക്തപൂജാഭ്യധികാ സർവഭൂതേഷു മന്മതിഃ ॥ 21 ॥
മദർഥേഷു അംഗചേഷ്ടാ ച വചസാ മദ്ഗുണേരണം ।
മയ്യർപണം ച മനസഃ സർവകാമവിവർജനം ॥ 22 ॥
മദർഥേ അർഥ പരിത്യാഗഃ ഭോഗസ്യ ച സുഖസ്യ ച ।
ഇഷ്ടം ദത്തം ഹുതം ജപ്തം മദർഥം യത് വ്രതം തപഃ ॥ 23 ॥
ഏവം ധർമൈഃ മനുഷ്യാണാം ഉദ്ധവ ആത്മനിവേദിനാം ।
മയി സഞ്ജായതേ ഭക്തിഃ കഃ അന്യഃ അർഥഃ അസ്യ അവശിഷ്യതേ ॥ 24 ॥
യദാ ആത്മനി അർപിതം ചിത്തം ശാന്തം സത്ത്വ ഉപബൃംഹിതം ।
ധർമം ജ്ഞാനം സവൈരാഗ്യം ഐശ്വര്യം ച അഭിപദ്യതേ ॥ 25 ॥
യത് അർപിതം തത് വികൽപേ ഇന്ദ്രിയൈഃ പരിധാവതി ।
രജസ്വലം ച ആസൻ നിഷ്ഠം ചിത്തം വിദ്ധി വിപര്യയം ॥ 26 ॥
ധർമഃ മദ്ഭക്തികൃത് പ്രോക്തഃ ജ്ഞാനം ച ഏകാത്മ്യദർശനം ।
ഗുണേഷു അസംഗഃ വൈരാഗ്യം ഐശ്വര്യം ച അണിം ആദയഃ ॥ 27 ॥
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
യമഃ കതിവിധഃ പ്രോക്തഃ നിയമഃ വാ അരികർശന ।
കഃ ശമഃ കഃ ദമഃ കൃഷ്ണ കാ തിതിക്ഷാ ധൃതിഃ പ്രഭോ ॥ 28 ॥
കിം ദാനം കിം തപഃ ശൗര്യം കിം സത്യം ഋതം ഉച്യതേ ।
കഃ ത്യാഗഃ കിം ധനം ചേഷ്ടം കഃ യജ്ഞഃ കാ ച ദക്ഷിണാ ॥
29 ॥
പുംസഃ കിംസ്വിത് ബലം ശ്രീമൻ ഭഗഃ ലാഭഃ ച കേശവ ।
കാ വിദ്യാ ഹ്രീഃ പരാ കാ ശ്രീഃ കിം സുഖം ദുഃഖം ഏവ ച ॥
30 ॥
കഃ പണ്ഡിതഃ കഃ ച മൂർഖഃ കഃ പന്ഥാഃ ഉത്പഥഃ ച കഃ ।
കഃ സ്വർഗഃ നരകഃ കഃ സ്വിത് കഃ ബന്ധുഃ ഉത കിം ഗൃഹം ॥ 31 ॥
കഃ ആഢ്യഃ കഃ ദരിദ്രഃ വാ കൃപണഃ കഃ ഈശ്വരഃ ।
ഏതാൻ പ്രശ്നാൻ മമ ബ്രൂഹി വിപരീതാൻ ച സത്പതേ ॥ 32 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
അഹിംസാ സത്യം അസ്തേയം അസംഗഃ ഹ്രീഃ അസഞ്ചയഃ ।
ആസ്തിക്യം ബ്രഹ്മചര്യം ച മൗനം സ്ഥൈര്യം ക്ഷമാ അഭയം ॥
33.
ശൗചം ജപഃ തപഃ ഹോമഃ ശ്രദ്ധാ ആതിഥ്യം മത് അർചനം ।
തീർഥാടനം പരാർഥേഹാ തുഷ്ടിഃ ആചാര്യസേവനം ॥ 34 ॥
ഏതേ യമാഃ സനിയമാഃ ഉഭയോഃ ദ്വാദശ സ്മൃതാഃ ।
പുംസാം ഉപാസിതാഃ താത യഥാകാമം ദുഹന്തി ഹി ॥ 35 ॥
ശമഃ മത് നിഷ്ഠതാ ബുദ്ധേഃ ദമഃ ഇന്ദ്രിയസംയമഃ ।
തിതിക്ഷാ ദുഃഖസംമർഷഃ ജിഹ്വാ ഉപസ്ഥജയഃ ധൃതിഃ ॥ 36 ॥
ദണ്ഡന്യാസഃ പരം ദാനം കാമത്യാഗഃ തപഃ സ്മൃതം ।
സ്വഭാവവിജയഃ ശൗര്യം സത്യം ച സമദർശനം ॥ 37 ॥
ഋതം ച സൂനൃതാ വാണീ കവിഭിഃ പരികീർതിതാ ।
കർമസ്വസംഗമഃ ശൗചം ത്യാഗഃ സംന്യാസഃ ഉച്യതേ ॥ 38 ॥
ധർമഃ ഇഷ്ടം ധനം നൄണാം യജ്ഞഃ അഹം ഭഗവത്തമഃ ।
ദക്ഷിണാ ജ്ഞാനസന്ദേശഃ പ്രാണായാമഃ പരം ബലം ॥ 39 ॥
ഭഗഃ മേ ഐശ്വരഃ ഭാവഃ ലാഭഃ മദ്ഭക്തിഃ ഉത്തമഃ ।
വിദ്യാ ആത്മനി ഭിദ അബാധഃ ജുഗുപ്സാ ഹ്രീഃ അകർമസു ॥ 40 ॥
ശ്രീഃ ഗുണാഃ നൈരപേക്ഷ്യ ആദ്യാഃ സുഖം ദുഃഖസുഖ അത്യയഃ ।
ദുഃഖം കാമസുഖ അപേക്ഷാ പണ്ഡിതഃ ബന്ധമോക്ഷവിത് ॥ 41 ॥
മൂർഖഃ ദേഹ ആദി അഹം ബുദ്ധിഃ പന്ഥാഃ മത് നിഗമഃ സ്മൃതഃ ।
ഉത്പഥഃ ചിത്തവിക്ഷേപഃ സ്വർഗഃ സത്ത്വഗുണ ഉഅദയഃ ॥ 42 ॥
നരകഃ തമഃ ഉന്നഹഃ ബന്ധുഃ ഗുരുഃ അഹം സഖേ ।
ഗൃഹം ശരീരം മാനുഷ്യം ഗുണാഢ്യഃ ഹി ആഢ്യഃ ഉച്യതേ ॥ 43 ॥
ദരിദ്രഃ യഃ തു അസന്തുഷ്ടഃ കൃപണഃ യഃ അജിതേന്ദ്രിയഃ ।
ഗുണേഷു അസക്തധീഃ ഈശഃ ഗുണസംഗഃ വിപര്യയഃ ॥ 44 ॥
ഏതഃ ഉദ്ധവ തേ പ്രശ്നാഃ സർവേ സാധു നിരൂപിതാഃ ।
കിം വർണിതേന ബഹുനാ ലക്ഷണം ഗുണദോഷയോഃ ।
ഗുണദോഷ ദൃശിഃ ദോഷഃ ഗുണഃ തു ഉഭയവർജിതഃ ॥ 45 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ഭഗവദുധവസംവാദേ
ഏകോനവിംശോഽധ്യായഃ ॥ 19 ॥
അഥ വിംശഃ അധ്യായഃ ।
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
വിധിഃ ച പ്രതിഷേധഃ ച നിഗമഃ ഹി ഈശ്വരസ്യ തേ ।
അവേക്ഷതേ അരവിന്ദാക്ഷ ഗുണം ദോഷം ച കർമണാം ॥ 1 ॥
വർണാശ്രമ വികൽപം ച പ്രതിലോമ അനുലോമജം ।
ദ്രവ്യ ദേശ വയഃ കാലാൻ സ്വർഗം നരകം ഏവ ച ॥ 2 ॥
ഗുണ ദോഷ ഭിദാ ദൃഷ്ടിം അന്തരേണ വചഃ തവ ।
നിഃശ്രേയസം കഥം നൄണാം നിഷേധ വിധി ലക്ഷണം ॥ 3 ॥
പിതൃദേവമനുഷ്യാണാം വേദഃ ചക്ഷുഃ തവ ഈശ്വര ।
ശ്രേയഃ തു അനുപലബ്ധേ അർഥേ സാധ്യസാധനയോഃ അപി ॥ 4 ॥
ഗുണദോഷഭിദാദൃഷ്ടിഃ നിഗമാത് തേ ന ഹി സ്വതഃ ।
നിഗമേന അപവാദഃ ച ഭിദായാഃ ഇതി ഹി ഭ്രമഃ ॥ 5 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
യോഗാഃ ത്രയഃ മയാ പ്രോക്താ നൄണാം ശ്രേയോവിധിത്സയാ ।
ജ്ഞാനം കർമ ച ഭക്തിഃ ച ന ഉപായഃ അന്യഃ അസ്തി കുത്രചിത് ॥
6 ॥
നിർവിണ്ണാനാം ജ്ഞാനയോഗഃ ന്യാസിനാം ഇഹ കർമസു ।
തേഷു അനിർവിണ്ണചിത്താനാം കർമയോഗഃ തി കാമിനാം ॥ 7 ॥
യദൃച്ഛയാ മത് കഥാ ആദൗ ജാതശ്രദ്ധഃ തു യഃ പുമാൻ ।
ന നിർവിണ്ണഃ ന അതിസക്തഃ ഭക്തിയോഗഃ അസ്യ സിദ്ധിദഃ ॥ 8 ॥
താവത് കർമാണി കുർവീത ന നിർവിദ്യേത യാവതാ ।
മത് കഥാശ്രവണ ആദൗ വാ ശ്രദ്ധാ യാവത് ന ജായതേ ॥ 9 ॥
സ്വധർമസ്ഥഃ യജന്യജ്ഞൈഃ അനാശീഃ കാമഃ ഉദ്ധവ ।
ന യാതി സ്വർഗനരകൗ യദി അന്യത്ര സമാചരേത് ॥ 10 ॥
അസ്മിൻ ലോകേ വർതമാനഃ സ്വധർമസ്ഥഃ അനഘഃ ശുചിഃ ।
ജ്ഞാനം വിശുദ്ധം ആപ്നോതി മദ്ഭക്തിം വാ യദൃച്ഛയാ ॥ 11 ॥
സ്വർഗിണഃ അപി ഏതം ഇച്ഛന്തി ലോകം നിരയിണഃ തഥാ ।
സാധകം ജ്ഞാനഭക്തിഭ്യാം ഉഭയം തത് അസാധകം ॥ 12 ॥
ന നരഃ സ്വർഗതിം കാങ്ക്ഷേത് നാരകീം വാ വിചക്ഷണഃ ।
ന ഇമം ലോകം ച കാങ്ക്ഷേത ദേഹ ആവേശാത് പ്രമാദ്യതി ॥ 13 ॥
ഏതത് വിദ്വാൻ പുരാ മൃത്യോഃ അഭവായ ഘടേത സഃ ।
അപ്രമത്തഃ ഇദം ജ്ഞാത്വാ മർത്യം അപി അർഥസിദ്ധിദം ॥ 14 ॥
ഛിദ്യമാനം യമൈഃ ഏതൈഃ കൃതനീഡം വനസ്പതിം ।
ഖഗഃ സ്വകേതം ഉത്സൃജ്യ ക്ഷേമം യാതി ഹി അലമ്പടഃ ॥ 15 ॥
അഹോരാത്രൈഃ ഛിദ്യമാനം ബുദ്ധ്വായുഃ ഭയവേപഥുഃ ।
മുക്തസംഗഃ പരം ബുദ്ധ്വാ നിരീഹ ഉപശാമ്യതി ॥ 16 ॥
നൃദേഹം ആദ്യം സുലഭം സുദുർലഭം
പ്ലവം സുകൽപം ഗുരുകർണധാരം ।
മയാ അനുകൂലേന നഭസ്വതേരിതം
പുമാൻ ഭവാബ്ധിം ന തരേത് സഃ ആത്മഹാ ॥ 17 ॥
യദാ ആരംഭേഷു നിർവിണ്ണഃ വിരക്തഃ സംയതേന്ദ്രിയഃ ।
അഭ്യാസേന ആത്മനഃ യോഗീ ധാരയേത് അചലം മനഃ ॥ 18 ॥
ധാര്യമാണം മനഃ യഃ ഹി ഭ്രാമ്യദാശു അനവസ്ഥിതം ।
അതന്ദ്രിതഃ അനുരോധേന മാർഗേണ ആത്മവശം നയേത് ॥ 19 ॥
മനോഗതിം ന വിസൃജേത് ജിതപ്രാണഃ ജിതേന്ദ്രിയഃ ।
സത്ത്വസമ്പന്നയാ ബുദ്ധ്യാ മനഃ ആത്മവശം നയേത് ॥ 20 ॥
ഏഷഃ വൈ പരമഃ യോഗഃ മനസഃ സംഗ്രഹഃ സ്മൃതഃ ।
ഹൃദയജ്ഞത്വം അന്വിച്ഛൻ ദമ്യസ്യ ഏവ അർവതഃ മുഹുഃ ॥ 21 ॥
സാംഖ്യേന സർവഭാവാനാം പ്രതിലോമ അനുലോമതഃ ।
ഭവ അപി അയൗ അനുധ്യയേത് മനഃ യാവത് പ്രസീദതി ॥ 22 ॥
നിർവിണ്ണസ്യ വിരക്തസ്യ പുരുഷസ്യ ഉക്തവേദിനഃ ।
മനഃ ത്യജതി ദൗരാത്മ്യം ചിന്തിതസ്യ അനുചിന്തയാ ॥ 23 ॥
യമ ആദിഭിഃ യോഗപഥൈഃ ആന്വീക്ഷിക്യാ ച വിദ്യയാ ।
മമ അർചോപാസനാഭിഃ വാ ന അന്യൈഃ യോഗ്യം സ്മരേത് മനഃ ॥ 24 ॥
യദി കുര്യാത് പ്രമാദേന യോഗീ കർമ വിഗർഹിതം ।
യോഗേന ഏവ ദഹേത് അംഹഃ ന അന്യത് തത്ര കദാചന ॥ 25 ॥
സ്വേ സ്വേ അധികാരേ യാ നിഷ്ഠാ സഃ ഗുണഃ പരികീർതിതഃ ।
കർമണാം ജാതി അശുദ്ധാനാം അനേന നിയമഃ കൃതഃ ।
ഗുണദോഷവിധാനേന സംഗാനാം ത്യാജനേച്ഛയാ ॥ 26 ॥
ജാതശ്രദ്ദഃ മത്കഥാസു നിർവിണ്ണഃ സർവകർമസു ।
വേദ ദുഃഖാത്മകാൻ കാമാൻ പരിത്യാഗേ അപി അനീശ്വരഃ ॥ 27 ॥
തതഃ ഭജേത മാം പ്രീതഃ ശ്രദ്ധാലുഃ ദൃഢനിശ്ചയഃ ।
ജുഷമാണഃ ച താൻ കാമാൻ ദുഃഖ ഉദർകാൻ ച ഗർഹയൻ ॥ 28 ॥
പ്രോക്തേന ഭക്തിയോഗേന ഭജതഃ മാ അസകൃത് മുനേഃ ।
കാമാഃ ഹൃദയ്യാഃ നശ്യന്തി സർവേ മയി ഹൃദി സ്ഥിതേ ॥ 29 ॥
ഭിദ്യതേ ഹൃദയഗ്രന്ഥിഃ ഛിദ്യന്തേ സർവസംശയാഃ ।
ക്ഷീയന്തേ ച അസ്യ കർമാണി മയി ദൃഷ്ടേ അഖില ആത്മനി ॥ 30 ॥
തസ്മാത് മദ്ഭക്തിയുക്തസ്യ യോഗിനഃ വൈ മത് ആത്മനഃ ।
ന ജ്ഞാനം ന ച വൈരാഗ്യം പ്രായഃ ശ്രേയഃ ഭവേത് ഇഹ ॥ 31 ॥
യത് കർമഭിഃ യത് തപസാ ജ്ഞാനവൈരാഗ്യതഃ ച യത് ।
യോഗേന ദാനധർമേണ ശ്രേയോഭിഃ ഇതരൈഃ അപി ॥ 32 ॥
സർവം മദ്ഭക്തിയോഗേന മദ്ഭക്തഃ ലഭതേ അഞ്ജസാ ।
സ്വർഗ അപവർഗം മത് ധാമ കഥഞ്ചിത് യദി വാഞ്ഛതി ॥ 33 ॥
ന കിഞ്ചിത് സാധവഃ ധീരാഃ ഭക്താഃ ഹി ഏകാന്തിനഃ മമ ।
വാഞ്ഛതി അപി മയാ ദത്തം കൈവല്യം അപുനർഭവം ॥ 34 ॥
നൈരപേക്ഷ്യം പരം പ്രാഹുഃ നിഃശ്രേയസം അനൽപകം ।
തസ്മാത് നിരാശിഷഃ ഭക്തിഃ നിരപേക്ഷസ്യ മേ ഭവേത് ॥ 35 ॥
ന മയി ഏകാന്തഭക്താനാം ഗുണദോഷ ഉദ്ഭവാഃ ഗുണാഃ ।
സാധൂനാം സമചിത്താനാം ബുദ്ധേഃ പരം ഉപേയുഷാം ॥ 36 ॥
ഏവം ഏതത് മയാ ആദിഷ്ടാൻ അനുതിഷ്ഠന്തി മേ പഥഃ ।
ക്ഷേമം വിന്ദന്തി മത് സ്ഥാനം യത് ബ്രഹ്മ പരമം വിദുഃ ॥ 37 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ഭഗവദുദ്ധവസംവാദേ
വേദത്രയീവിഭാഗയോഗോ നാമ വിംശോഽധ്യായഃ ॥ 20 ॥
അഥ ഏകവിംശഃ അധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
യഃ ഏതാൻ മത്പഥഃ ഹിത്വാ ഭക്തിജ്ഞാനക്രിയാത്മകാൻ ।
ക്ഷുദ്രാൻ കാമാൻ ചലൈഃ പ്രാണൈഃ ജുഷന്തഃ സംസരന്തി തേ ॥ 1 ॥
സ്വേ സ്വേ അധികാരേ യാ നിഷ്ഠാ സഃ ഗുണഃ പരികീർതിതഃ ।
വിപര്യയഃ തു ദോഷഃ സ്യാത് ഉഭയോഃ ഏഷഃ നിശ്ചയഃ ॥ 2 ॥
ശുദ്ധി അശുദ്ധീ വിധീയേതേ സമാനേഷു അപി വസ്തുഷു ।
ദ്രവ്യസ്യ വിചികിത്സാർഥം ഗുണദോഷൗ ശുഭ അശുഭൗ ॥ 3 ॥
ധർമാർഥം വ്യവഹാരാർഥം യാത്രാർഥം ഇതി ച അനഘ ।
ദർശിതഃ അയം മയാ ആചാരഃ ധർമം ഉദ്വഹതാം ധുരം ॥ 4 ॥
ഭൂമി അംബു അഗ്നി അനില ആകാശാഃ ഭൂതാനാം പഞ്ച ധാതവഃ ।
ആബ്രഹ്മ സ്ഥാവര ആദീനാം ശരീരാഃ ആത്മസംയുതാഃ ॥ 5 ॥
വേദേന നാമരൂപാണി വിഷമാണി സമേഷു അപി ।
ധാതുഷു ഉദ്ധവ കൽപ്യന്തഃ ഏതേഷാം സ്വാർഥസിദ്ധയേ ॥ 6 ॥
ദേശ കാല ആദി ഭാവാനാം വസ്തൂനാം മമ സത്തമ ।
ഗുണദോഷൗ വിധീയേതേ നിയമാർഥം ഹി കർമണാം ॥ 7 ॥
അകൃഷ്ണസാരഃ ദേശാനാം അബ്രഹ്മണ്യഃ അശുചിഃ ഭവേത് ।
കൃഷ്ണസാരഃ അപി അസൗവീര കീകട അസംസ്കൃതേരിണം ॥ 8 ॥
കർമണ്യഃ ഗുണവാൻ കാലഃ ദ്രവ്യതഃ സ്വതഃ ഏവ വാ ।
യതഃ നിവർതതേ കർമ സഃ ദോഷഃ അകർമകഃ സ്മൃതഃ ॥ 9 ॥
ദ്രവ്യസ്യ ശുദ്ധി അശുദ്ധീ ച ദ്രവ്യേണ വചനേന ച ।
സംസ്കാരേണ അഥ കാലേന മഹത്ത്വ അൽപതയാ അഥവാ ॥ 10 ॥
ശക്ത്യാ അശക്ത്യാ അഥവാ ബുദ്ധ്യാ സമൃദ്ധ്യാ ച യത് ആത്മനേ ।
അഘം കുർവന്തി ഹി യഥാ ദേശ അവസ്ഥാ അനുസാരതഃ ॥ 11 ॥
ധാന്യ ദാരു അസ്ഥി തന്തൂനാം രസ തൈജസ ചർമണാം ।
കാല വായു അഗ്നി മൃത്തോയൈഃ പാർഥിവാനാം യുത അയുതൈഃ ॥ 12 ॥
അമേധ്യലിപ്തം യത് യേന ഗന്ധം ലേപം വ്യപോഹതി ।
ഭജതേ പ്രകൃതിം തസ്യ തത് ശൗചം താവത് ഇഷ്യതേ ॥ 13 ॥
സ്നാന ദാന തപഃ അവസ്ഥാ വീര്യ സംസ്കാര കർമഭിഃ ।
മത് സ്മൃത്യാ ച ആത്മനഃ ശൗചം ശുദ്ധഃ കർമ ആചരേത് ദ്വിജഃ
॥ 14 ॥
മന്ത്രസ്യ ച പരിജ്ഞാനം കർമശുദ്ധിഃ മദർപണം ।
ധർമഃ സമ്പദ്യതേ ഷഡ്ഭിഃ അധർമഃ തു വിപര്യയഃ ॥ 15 ॥
ക്വചിത് ഗുണഃ അപി ദോഷഃ സ്യാത് ദോഷഃ അപി വിധിനാ ഗുണഃ ।
ഗുണദോഷാർഥനിയമഃ തത് ഭിദാം ഏവ ബാധതേ ॥ 16 ॥
സമാനകർമ ആചരണം പതിതാനാം ന പാതകം ।
ഔത്പത്തികഃ ഗുണഃ സംഗഃ ന ശയാനഃ പതതി അധഃ ॥ 17 ॥
യതഃ യതഃ നിവർതേത വിമുച്യേത തതഃ തതഃ ।
ഏഷഃ ധർമഃ നൄണാം ക്ഷേമഃ ശോകമോഹഭയ അപഹഃ ॥ 18 ॥
വിഷയേഷു ഗുണാധ്യാസാത് പുംസഃ സംഗഃ തതഃ ഭവേത് ।
സംഗാത് തത്ര ഭവേത് കാമഃ കാമാത് ഏവ കലിഃ നൄണാം ॥ 19 ॥
കലേഃ ദുർവിഷഹഃ ക്രോധഃ തമഃ തം അനുവർതതേ ।
തമസാ ഗ്രസ്യതേ പുംസഃ ചേതനാ വ്യാപിനീ ദ്രുതം ॥ 20 ॥
തയാ വിരഹിതഃ സാധോ ജന്തുഃ ശൂന്യായ കൽപതേ ।
തതഃ അസ്യ സ്വാർഥവിഭ്രംശഃ മൂർച്ഛിതസ്യ മൃതസ്യ ച ॥ 21 ॥
വിഷയാഭിനിവേശേന ന ആത്മാനം വേദ ന അപരം ।
വൃക്ഷജീവികയാ ജീവൻ വ്യർഥം ഭസ്ത്ര ഇവ യഃ ശ്വസൻ ॥ 22 ॥
ഫലശ്രുതിഃ ഇയം നൄണാം ന ശ്രേയഃ രോചനം പരം ।
ശ്രേയോവിവക്ഷയാ പ്രോക്തം യഥാ ഭൈഷജ്യരോചനം ॥ 23 ॥
ഉത്പത്തി ഏവ ഹി കാമേഷു പ്രാണേഷു സ്വജനേഷു ച ।
ആസക്തമനസഃ മർത്യാ ആത്മനഃ അനർഥഹേതുഷു ॥ 24 ॥
ന താൻ അവിദുഷഃ സ്വാർഥം ഭ്രാമ്യതഃ വൃജിനാധ്വനി ।
കഥം യുഞ്ജ്യാത് പുനഃ തേഷു താൻ തമഃ വിശതഃ ബുധഃ ॥ 25 ॥
ഏവം വ്യവസിതം കേചിത് അവിജ്ഞായ കുബുദ്ധയഃ ।
ഫലശ്രുതിം കുസുമിതാം ന വേദജ്ഞാഃ വദന്തി ഹി ॥ 26 ॥
കാമിനഃ കൃപണാഃ ലുബ്ധാഃ പുഷ്പേഷു ഫലബുദ്ധയഃ ।
അഗ്നിമുഗ്ധാ ധുമതാന്താഃ സ്വം ലോകം ന വിന്ദന്തി തേ ॥ 27 ॥
ന തേ മാം അംഗഃ ജാനന്തി ഹൃദിസ്ഥം യഃ ഇദം യതഃ ।
ഉക്ഥശസ്ത്രാഃ ഹി അസുതൃപഃ യഥാ നീഹാരചക്ഷുഷഃ ॥ 28 ॥
തേ മേ മതം അവിജ്ഞായ പരോക്ഷം വിഷയാത്മകാഃ ।
ഹിംസായാം യദി രാഗഃ സ്യാത് യജ്ഞഃ ഏവ ന ചോദനാ ॥ 29 ॥
ഹിംസാവിഹാരാഃ ഹി അലബ്ധൈഃ പശുഭിഃ സ്വസുഖഏച്ഛയാ ।
യജന്തേ ദേവതാഃ യജ്ഞൈഃ പിതൃഭൂതപതീൻ ഖലാഃ ॥ 30 ॥
സ്വപ്ന് ഉപമം അമും ലോകം അസന്തം ശ്രവണപ്രിയം ।
ആശിഷഃ ഹൃദി സങ്കൽപ്യ ത്യജന്തി അർഥാൻ യഥാ വണിക് ॥ 31 ॥
രജഃസത്ത്വതമോനിഷ്ഠാഃ രജഃസത്ത്വതമോജുഷഃ ।
ഉപാസതഃ ഇന്ദ്രമുഖ്യാൻ ദേവാദീൻ ന തഥാ ഏവ മാം ॥ 32 ॥
ഇഷ്ട്വാ ഇഹ ദേവതാഃ യജ്ഞൈഃ ഗത്വാ രംസ്യാമഹേ ദിവി ।
തസ്യ അന്തഃ ഇഹ ഭൂയാസ്മഃ മഹാശാലാ മഹാകുലാഃ ॥ 33 ॥
ഏവം പുഷ്പിതയാ വാചാ വ്യാക്ഷിപ്തമനസാം നൄണാം ।
മാനിനാൻ ച അതിസ്തബ്ധാനാം മദ്വാർതാ അപി ന രോചതേ ॥ 34 ॥
വേദാഃ ബ്രഹ്മാത്മവിഷയാഃ ത്രികാണ്ഡവിഷയാഃ ഇമേ ।
പരോക്ഷവാദാഃ ഋഷയഃ പരോക്ഷം മമ ച പ്രിയം ॥ 35 ॥
ശബ്ദബ്രഹ്മ സുദുർബോധം പ്രാണ ഇന്ദ്രിയ മനോമയം ।
അനന്തപാരം ഗംഭീരം ദുർവിഗാഹ്യം സമുദ്രവത് ॥ 36 ॥
മയാ ഉപബൃംഹിതം ഭൂമ്നാ ബ്രഹ്മണാ അനന്തശക്തിനാ ।
ഭൂതേഷു ഘോഷരൂപേണ ബിസേഷു ഊർണ ഇവ ലക്ഷ്യതേ ॥ 37 ॥
യഥാ ഊർണനാഭിഃ ഹൃദയാത് ഊർണാം ഉദ്വമതേ മുഖാത് ।
ആകാശാത് ഘോഷവാൻ പ്രാണഃ മനസാ സ്പർശരൂപിണാ ॥ 38 ॥
ഛന്ദോമയഃ അമൃതമയഃ സഹസ്രപദവീം പ്രഭുഃ ।
ഓങ്കാരാത് വ്യഞ്ജിത സ്പർശ സ്വര ഉഷ്മ അന്തസ്ഥ ഭൂഷിതാം ॥
39 ॥
വിചിത്രഭാഷാവിതതാം ഛന്ദോഭിഃ ചതുര ഉത്തരൈഃ ।
അനന്തപാരാം ബൃഹതീം സൃജതി ആക്ഷിപതേ സ്വയം ॥ 40 ॥
ഗായത്രീ ഉഷ്ണിക് അനുഷ്ടുപ് ച ബൃഹതീ പങ്ക്തിഃ ഏവ ച ।
ത്രിഷ്ടുപ് ജഗതീ അതിച്ഛന്ദഃ ഹി അത്യഷ്ടി അതിജഗത് വിരാട് ॥ 41 ॥
കിം വിധത്തേ കിം ആചഷ്ടേ കിം അനൂദ്യ വികൽപയേത് ।
ഇതി അസ്യാഃ ഹൃദയം ലോകേ ന അന്യഃ മത് വേദ കശ്ചന ॥42 ॥
മാം വിധത്തേ അഭിധത്തേ മാം വികൽപ്യ അപോഹ്യതേ തു അഹം ।
ഏതാവാൻ സർവവേദാർഥഃ ശബ്ദഃ ആസ്ഥായ മാം ഭിദാം ।
മായാമാത്രം അനൂദ്യ അന്തേ പ്രതിഷിധ്യ പ്രസീദതി ॥ 43 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ഭഗവദ്ദ്ധവസംവാദേ
വേദത്രയവിഭാഗനിരൂപണം നാമ ഏകവിംശോഽധ്യായഃ ॥ 21 ॥
അഥ ദ്വാവിംശഃ അധ്യായഃ ।
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
കതി തത്ത്വാനി വിശ്വേശ സംഖ്യാതാനി ഋഷിഭിഃ പ്രഭോ ।
നവ ഏകാദശ പഞ്ച ത്രീണി ആത്ഥ ത്വം ഇഹ ശുശ്രുമ ॥ 1 ॥
കേചിത് ഷഡ്വിംശതിം പ്രാഹുഃ അപരേ പഞ്ചവിംശതിം ।
സപ്ത ഏകേ നവ ഷട് കേചിത് ചത്വാരി ഏകാദശ അപരേ ।
കേചിത് സപ്തദശ പ്രാഹുഃ ഷോഡശ ഏകേ ത്രയോദശ ॥ 2 ॥
ഏതാവത് ത്വം ഹി സംഖ്യാനാം ഋഷയഃ യത് വിവക്ഷയാ ।
ഗായന്തി പൃഥക് ആയുഷ്മൻ ഇദം നഃ വക്തും അർഹസി ॥ 3 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
യുക്തം ച സന്തി സർവത്ര ഭാഷന്തേ ബ്രാഹ്മണാഃ യഥാ ।
മായാം മദീയാം ഉദ്ഗൃഹ്യ വദതാം കിം നു ദുർഘടം ॥ 4 ॥
ന ഏതത് ഏവം യഥാ ആത്ഥ ത്വം യത് അഹം വച്മി തത് തഥാ ।
ഏവം വിവദതാം ഹേതും ശക്തയഃ മേ ദുരത്യയാഃ ॥ 5 ॥
യാസാം വ്യതികരാത് ആസീത് വികൽപഃ വദതാം പദം ।
പ്രാപ്തേ ശമദമേ അപി ഏതി വാദസ്തമനു ശാമ്യതി ॥ 6 ॥
പരസ്പരാൻ അനുപ്രവേശാത് തത്ത്വാനാം പുരുഷർഷഭ ।
പൗർവ അപര്യ പ്രസംഖ്യാനം യഥാ വക്തുഃ വിവക്ഷിതം ॥ 7 ॥
ഏകസ്മിൻ അപി ദൃശ്യന്തേ പ്രവിഷ്ടാനി ഇതരാണി ച ।
പൂർവസ്മിൻ വാ പരസ്മിൻ വാ തത്ത്വേ തത്ത്വാനി സർവശഃ ॥ 8 ॥
പൗർവ അപര്യം അതഃ അമീഷാം പ്രസംഖ്യാനം അഭീപ്സതാം ।
യഥാ വിവിക്തം യത് വക്ത്രം ഗൃഹ്ണീമഃ യുക്തിസംഭവാത് ॥ 9 ॥
അനാദി അവിദ്യായുക്തസ്യ പുരുഷസ്യ ആത്മവേദനം ।
സ്വതഃ ന സംഭവാത് അന്യഃ തത്ത്വജ്ഞഃ ജ്ഞാനദഃ ഭവേത് ॥ 10 ॥
പുരുഷ ഈശ്വരയോഃ അത്ര ന വൈലക്ഷണ്യം അണു അപി ।
തത് അന്യകൽപനാപാർഥാ ജ്ഞാനം ച പ്രകൃതേഃ ഗുണഃ ॥ 11 ॥
പ്രകൃതിഃ ഗുണസാമ്യം വൈ പ്രകൃതേഃ ന ആത്മനഃ ഗുണാഃ ।
സത്ത്വം രജഃ തമഃ ഇതി സ്ഥിതി ഉത്പത്തി അന്തഹേതവഃ ॥ 12 ॥
സത്ത്വം ജ്ഞാനം രജഃ കർമ തമഃ അജ്ഞാനം ഇഹ ഉച്യതേ ।
ഗുണവ്യതികരഃ കാലഃ സ്വഭാവഃ സൂത്രം ഏവ ച ॥ 13 ॥
പുരുഷഃ പ്രകൃതിഃ വ്യക്തം അഹങ്കാരഃ നഭഃ അനിലഃ ।
ജ്യോതിഃ ആപഃ ക്ഷിതിഃ ഇതി തത്ത്വാനി ഉക്താനി മേ നവ ॥ 14 ॥
ശ്രോത്രം ത്വക് ദർശനം ഘ്രാണഃ ജിഹ്വാ ഇതി ജ്ഞാനശക്തയഃ ।
വാക് പാണി ഉപസ്ഥ പായു അംഘ്രിഃ കർമാണ്യംഗ ഉഭയം മനഃ ॥ 15 ॥
ശബ്ദഃ സ്പർശഃ രസഃ ഗന്ധഃ രൂപം ച ഇതി അർഥജാതയഃ ।
ഗതി ഉക്തി ഉത്സർഗ ശിൽപാനി കർമ ആയതന സിദ്ധയഃ ॥ 16 ॥
സർഗ ആദൗ പ്രകൃതിഃ ഹി അസ്യ കാര്യ കാരണ രൂപിണീ ।
സത്ത്വ ആദിഭിഃ ഗുണൈഃ ധത്തേ പുരുഷഃ അവ്യക്തഃ ഈക്ഷതേ ॥ 17 ॥
വ്യക്ത ആദയഃ വികുർവാണാഃ ധാതവഃ പുരുഷ ഈക്ഷയാ ।
ലബ്ധവീര്യാഃ സൃജന്തി അണ്ഡം സംഹതാഃ പ്രകൃതേഃ ബലാത് ॥ 18 ॥
സപ്ത ഏവ ധാതവഃ ഇതി തത്ര അർഥാഃ പഞ്ച ഖാദയഃ ।
ജ്ഞാനം ആത്മാ ഉഭയ ആധാരഃ തതഃ ദേഹ ഇന്ദ്രിയ ആസവഃ ॥ 19 ॥
ഷഡ് ഇതി അത്ര അപി ഭൂതാനി പഞ്ച ഷഷ്ഠഃ പരഃ പുമാൻ ।
തൈഃ യുക്തഃ ആത്മസംഭൂതൈഃ സൃഷ്ട്വാ ഇദം സമുപാവിശത് ॥ 20 ॥
ചത്വാരി ഏവ ഇതി തത്ര അപി തേജഃ ആപഃ അന്നം ആത്മനഃ ।
ജാതാനി തൈഃ ഇദം ജാതം ജന്മ അവയവിനഃ ഖലു ॥ 21 ॥
സംഖ്യാനേ സപ്തദശകേ ഭൂതമാത്ര ഇന്ദ്രിയാണി ച ।
പഞ്ചപഞ്ച ഏക മനസാ ആത്മാ സപ്തദശഃ സ്മൃതഃ ॥ 22 ॥
തദ്വത് ഷോഡശസംഖ്യാനേ ആത്മാ ഏവ മനഃ ഉച്യതേ ।
ഭൂതേന്ദ്രിയാണി പഞ്ച ഏവ മനഃ ആത്മാ ത്രയോദശഃ ॥ 23 ॥
ഏകാദശത്വഃ ആത്മാ അസൗ മഹാഭൂതേന്ദ്രിയാണി ച ।
അഷ്ടൗ പ്രകൃതയഃ ച ഏവ പുരുഷഃ ച നവ ഇതി അഥ ॥ 24 ॥
ഇതി നാനാ പ്രസംഖ്യാനം തത്ത്വാനാം ഋഷിഭിഃ കൃതം ।
സർവം ന്യായ്യം യുക്തിമത്വാത് വിദുഷാം കിം അശോഭനം ॥ 25 ॥
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
പ്രകൃതിഃ പുരുഷഃ ച ഉഭൗ യദി അപി ആത്മവിലക്ഷണൗ ।
അന്യോന്യ അപാശ്രയാത് കൃഷ്ണ ദൃശ്യതേ ന ഭിദാ തയോഃ ।
പ്രകൃതൗ ലക്ഷ്യതേ ഹി ആത്മാ പ്രകൃതിഃ ച തഥാ ആത്മനി ॥ 26 ॥
ഏവം മേ പുണ്ഡരീകാക്ഷ മഹാന്തം സംശയം ഹൃദി ।
ഛേത്തും അർഹസി സർവജ്ഞ വചോഭിഃ നയനൈപുണൈഃ ॥ 27 ॥
ത്വത്തഃ ജ്ഞാനം ഹി ജീവാനാം പ്രമോഷഃ തേ അത്ര ശക്തിതഃ ।
ത്വം ഏവ ഹി ആത്മ മായായാ ഗതിം വേത്ഥ ന ച അപരഃ ॥ 28 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
പ്രകൃതിഃ പുരുഷഃ ച ഇതി വികൽപഃ പുരുഷർഷഭ ।
ഏഷഃ വൈകാരികഃ സർഗഃ ഗുണവ്യതികരാത്മകഃ ॥ 29 ॥
മമ അംഗ മായാ ഗുണമയീ അനേകധാ
വികൽപബുദ്ധീഃ ച ഗുണൈഃ വിധത്തേ ।
വൈകാരികഃ ത്രിവിധഃ അധ്യാത്മം ഏകം
അഥ അധിദൈവം അധിഭൂതം അന്യത് ॥ 30 ॥
ദൃക് രൂപം ആർകം വപുഃ അത്ര രന്ധ്രേ
പരസ്പരം സിധ്യതി യഃ സ്വതഃ ഖേ ।
ആത്മാ യത് ഏഷം അപരഃ യഃ ആദ്യഃ
സ്വയാ അനുഭൂത്യ അഖിലസിദ്ധസിദ്ധിഃ ।
ഏവം ത്വക് ആദി ശ്രവണാദി ചക്ഷുഃ
ജിഹ്വ ആദി നാസ ആദി ച ചിത്തയുക്തം ॥ 31 ॥
യഃ അസൗ ഗുണക്ഷോഭകൃതൗ വികാരഃ
പ്രധാനമൂലാത് മഹതഃ പ്രസൂതഃ ।
അഹം ത്രിവൃത് മോഹവികൽപഹേതുഃ
വൈകാരികഃ താമസഃ ഐന്ദ്രിയഃ ച ॥ 32 ॥
ആത്മാപരിജ്ഞാനമയഃ വിവാദഃ
ഹി അസ്തി ഇതി ന അസ്തി ഇതി ഭിദാർഥനിഷ്ഠഃ ।
വ്യർഥഃ അപി ന ഏവ ഉപരമേത പുംസാം
മത്തഃ പരാവൃത്തധിയാം സ്വലോകാത് ॥ 33 ॥
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
ത്വത്തഃ പരാവൃത്തധിയഃ സ്വകൃതൈഃ കർമഭിഃ പ്രഭോ ।
ഉച്ച അവചാൻ യഥാ ദേഹാൻ ഗൃഹ്ണന്തി വിസൃജന്തി ച ॥ 34 ॥
തത് മമ ആഖ്യാഹി ഗോവിന്ദ ദുർവിഭാവ്യം അനാത്മഭിഃ ।
ന ഹി ഏതത് പ്രായശഃ ലോകേ വിദ്വാംസഃ സന്തി വഞ്ചിതാഃ ॥ 35 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
മനഃ കർമമയം നൃണാം ഇന്ദ്രിയൈഃ പഞ്ചഭിഃ യുതം ।
ലോകാത് ലോകം പ്രയാതി അന്യഃ ആത്മാ തത് അനുവർതതേ ॥ 36 ॥
ധ്യായൻ മനഃ അനുവിഷയാൻ ദൃഷ്ടാൻ വാ അനുശ്രുതാൻ അഥ ।
ഉദ്യത് സീദത് കർമതന്ത്രം സ്മൃതിഃ തത് അനുശാമ്യതി ॥ 37 ॥
വിഷയ അഭിനിവേശേന ന ആത്മാനം യത് സ്മരേത് പുനഃ ।
ജന്തോഃ വൈ കസ്യചിത് ഹേതോഃ മൃത്യുഃ അത്യന്തവിസ്മൃതിഃ ॥ 38 ॥
ജന്മ തു ആത്മതയാ പുംസഃ സർവഭാവേന ഭൂരിദ ।
വിഷയ സ്വീകൃതിം പ്രാഹുഃ യഥാ സ്വപ്നമനോരഥഃ ॥ 39 ॥
സ്വപ്നം മനോരഥം ച ഇത്ഥം പ്രാക്തനം ന സ്മരതി അസൗ ।
തത്ര പൂർവം ഇവ ആത്മാനം അപൂർവം ച അനുപശ്യതി ॥ 40 ॥
ഇന്ദ്രിയ ആയന സൃഷ്ട്യാ ഇദം ത്രൈവിധ്യം ഭാതി വസ്തുനി ।
ബഹിഃ അന്തഃ ഭിദാഹേതുഃ ജനഃ അസത് ജനകൃത് യഥാ ॥ 41 ॥
നിത്യദാ ഹി അംഗഃ ഭൂതാനി ഭവന്തി ന ഭവന്തി ച ।
കാലേന അൽക്ഷ്യവേഗേന സൂക്ഷ്മത്വാത് തത് ന ദൃശ്യതേ ॥ 42 ॥
യഥാ അർചിഷാം സ്രോതസാം ച ഫലാനാം വാ വനസ്പതേഃ ।
തഥാ ഏവ സർവഭൂതാനാം വയഃ അവസ്ഥാ ആദയഃ കൃതാഃ ॥ 43 ॥
സഃ അയം ദീപഃ അർചിഷാം യദ്വത് സ്രോതസാം തത് ഇദം ജലം ।
സഃ അയം പുമാൻ ഇതി നൃണാം മൃഷാഃ ഗീഃ ധീഃ മൃഷാ
ആയുഷാം ॥ 44 ॥
മാ സ്വസ്യ കർമബീജേന ജായതേ സഃ അപി അയം പുമാൻ ।
മ്രിയതേ വാമരഃ ഭ്രാന്ത്യാ യഥാ അഗ്നിഃ ദാരു സംയുതഃ ॥ 45 ॥
നിഷേകഗർഭജന്മാനി ബാല്യകൗമാരയൗവനം ।
വയോമധ്യം ജരാ മൃത്യുഃ ഇതി അവസ്ഥാഃ തനോഃ നവ ॥ 46 ॥
ഏതാഃ മനോരഥമയീഃ ഹി അന്യസ്യ ഉച്ചാവചാഃ തനൂഃ ।
ഗുണസംഗാത് ഉപാദത്തേ ക്വചിത് കശ്ചിത് ജഹാതി ച ॥ 47 ॥
ആത്മനഃ പിതൃപുത്രാഭ്യാം അനുമേയൗ ഭവാപ്യയൗ ।
ന ഭവാപ്യയവസ്തൂനാം അഭിജ്ഞഃ ദ്വയലക്ഷണഃ ॥ 48 ॥
തരോഃ ബീജവിപാകാഭ്യാം യഃ വിദ്വാത് ജന്മസംയമൗ ।
തരോഃ വിലക്ഷണഃ ദ്രഷ്ടാ ഏവം ദ്രഷ്ടാ തനോഃ പൃഥക് ॥ 49 ॥
പ്രകൃതേഃ ഏവം ആത്മാനം അവിവിച്യ അബുധഃ പുമാൻ ।
തത്ത്വേന സ്പർശസംമൂഢഃ സംസാരം പ്രതിപദ്യതേ ॥ 50 ॥
സത്ത്വസംഗാത് ഋഷീൻ ദേവാൻ രജസാ അസുരമാനുഷാൻ ।
തമസാ ഭൂതതിര്യക്ത്വം ഭ്രാമിതഃ യാതി കർമഭിഃ ॥ 51 ॥
നൃത്യതഃ ഗായതഃ പശ്യൻ യഥാ ഏവ അനുകരോതി താൻ ।
ഏവം ബുദ്ധിഗുണാൻ പശ്യൻ അനീഹഃ അപി അനുകാര്യതേ ॥ 52 ॥
യഥാ അംഭസാ പ്രചലതാ തരവഃ അപി ചലാഃ ഇവ ।
ചക്ഷുഷാ ഭ്രാമ്യമാണേന ദൃശ്യതേ ഭ്രമതി ഇവ ഭൂഃ ॥ 53 ॥
യഥാ മനോരഥധിയഃ വിഷയാനുഭവഃ മൃഷാ ।
സ്വപ്നദൃഷ്ടാഃ ച ദാശാർഹ തഥാ സംസാരഃ ആത്മനഃ ॥ 54 ॥
അർഥേ ഹി അവിദ്യമാനേ അപി സംസൃതിഃ ന നിവർതതേ ।
ധ്യായതഃ വിഷയാൻ അസ്യ സ്വപ്നേ അനർഥ ആഗമഃ യഥാ ॥ 55 ॥
തസ്മാത് ഉദ്ധവ മാ ഭുങ്ക്ഷ്വ വിഷയാൻ അസത് ഇന്ദ്രിയൈഃ ।
ആത്മാ അഗ്രഹണനിർഭാതം പശ്യ വൈകൽപികം ഭ്രമം ॥ 56 ॥
ക്ഷിപ്തഃ അവമാനിതഃ അസദ്ഭിഃ പ്രലബ്ധഃ അസൂയിതഃ അഥവാ ।
താഡിതഃ സംനിബദ്ധഃ വാ വൃത്ത്യാ വാ പരിഹാപിതഃ ॥ 57 ॥
നിഷ്ഠിതഃ മൂത്രിതഃ ബഹുധാ ഏവം പ്രകമ്പിതഃ ।
ശ്രേയസ്കാമഃ കൃച്ഛ്രഗതഃ ആത്മനാ ആത്മാനം ഉദ്ധരേത് ॥ 58 ॥
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
യഥാ ഏവം അനുബുദ്ധ്യേയം വദ നഃ വദതാം വര ।
സുദുഃസഹം ഇമം മന്യഃ ആത്മനി അസത് അതിക്രമം ॥ 59 ॥
വിദുഷം അപി വിശ്വാത്മൻ പ്രകൃതിഃ ഹി ബലീയസീ ।
ഋതേ ത്വത് ധർമനിരതാൻ ശാന്താഃ തേ ചരണാലയാൻ ॥ 60 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ഭഗവദുദ്ധവസംവാദേ
ദ്വാവിംശോഽധ്യായഃ ॥ 22 ॥
അഥ ത്രയോവിംശഃ അധ്യായഃ ।
ബാദരായണിഃ ഉവാച ।
സഃ ഏവം ആശംസിതഃ ഉദ്ധവേന
ഭാഗവതമുഖ്യേന ദാശാർഹമുഖ്യഃ ।
സഭാജയൻ ബൃത്യവചഃ മുകുന്ദഃ
തം ആബഭാഷേ ശ്രവണീയവീര്യഃ ॥ 1 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
ബർഹസ്പത്യ സഃ വൈ ന അത്ര സാധുഃ വൈ ദുർജൻ ഈരിതൈഃ ।
ദുരുക്തൈഃ ഭിന്നം ആത്മാനം യഃ സമാധാതും ഈശ്വരഃ ॥ 2 ॥
ന തഥാ തപ്യതേ വിദ്ധഃ പുമാൻ ബാണൈഃ സുമർമഗൈഃ ।
യഥാ തുദന്തി മർമസ്ഥാഃ ഹി അസതാം പരുഷേഷവഃ ॥ 3 ॥
കഥയന്തി മഹത്പുണ്യം ഇതിഹാസം ഇഹ ഉദ്ധവ ।
തം അഹം വർണയിഷ്യാമി നിബോധ സുസമാഹിതഃ ॥ 4 ॥
കേനചിത് ഭിക്ഷുണാ ഗീതം പരിഭൂതേന ദുർജനൈഃ ।
സ്മരതാഃ ധൃതിയുക്തേന വിപാകം നിജകർമണാം ॥ 5 ॥
അവനിഷു ദ്വിജഃ കശ്ചിത് ആസീത് ആഢ്യതമഃ ശ്രിയാ ।
വാർതാവൃത്തിഃ കദര്യഃ തു കാമീ ലുബ്ധഃ അതികോപനഃ ॥ 6 ॥
ജ്ഞാതയഃ അതിഥയഃ തസ്യ വാങ്മാത്രേണ അപി ന അർചിതാഃ ।
ശൂന്യ അവസഥഃ ആത്മാ അപി കാലേ കാമൈഃ അനർചിതഃ ॥ 7 ॥
ദുഃശീലസ്യ കദര്യസ്യ ദ്രുഹ്യന്തേ പുത്രബാന്ധവാഃ ।
ദാരാ ദുഹിതരഃ ഭൃത്യാഃ വിഷണ്ണാഃ ന ആചരൻ പ്രിയം ॥ 8 ॥
തസ്യ ഏവം യക്ഷവിത്തസ്യ ച്യുതസ്യ ഉഭയലോകതഃ ।
ധർമകാമവിഹീനസ്യ ചുക്രുധുഃ പഞ്ചഭാഗിനഃ ॥ 9 ॥
തത് അവധ്യാന വിസ്രസ്ത പുണ്യ സ്കന്ധസ്യ ഭൂരിദ ।
അർഥഃ അപി അഗച്ഛൻ നിധനം ബഹു ആയാസ പരിശ്രമഃ ॥ 10 ॥
ജ്ഞാതയഃ ജഗൃഹുഃ കിഞ്ചിത് കിഞ്ചിത് അസ്യവഃ ഉദ്ധവ ।
ദൈവതഃ കാലതഃ കിഞ്ചിത് ബ്രഹ്മബന്ധോഃ നൃപാർഥിവാത് ॥ 11 ॥
സഃ ഏവം ദ്രവിണേ നഷ്ടേ ധർമകാമവിവർജിതഃ ।
ഉപേക്ഷിതഃ ച സ്വജനൈഃ ചിന്താം ആപ ദുരത്യയാം ॥ 12 ॥
തസ്യ ഏവം ധ്യായതഃ ദീർഘം നഷ്ടരായഃ തപസ്വിനഃ ।
ഖിദ്യതഃ ബാഷ്പകണ്ഠസ്യ നിർവേദഃ സുമഹാൻ അഭൂത് ॥ 13 ॥
സഃ ച ആഹ ഇദം അഹോ കഷ്ടം വൃഥാ ആത്മാ മേ അനുതാപിതഃ ।
ന ധർമായ ന കാമായ യസ്യ അർഥ ആയാസഃ ഈദൃശഃ ॥ 14 ॥
പ്രായേണ അർഥാഃ കദര്യാണാം ന സുഖായ കദാചന ।
ഇഹ ച ആത്മോപതാപായ മൃതസ്യ നരകായ ച ॥ 15 ॥
യശഃ യശസ്വിനാം ശുദ്ധം ശ്ലാഘ്യാഃ യേ ഗുണിനാം ഗുണാഃ ।
ലോഭഃ സ്വൽപഃ അപി താൻ ഹന്തി ശ്വിത്രഃ രൂപം ഇവ ഇപ്സിതം ॥ 16 ॥
അർഥസ്യ സാധനേ സിദ്ധഃ ഉത്കർഷേ രക്ഷണേ വ്യയേ ।
നാശ ഉപഭോഗഃ ആയാസഃ ത്രാസഃ ചിന്താ ഭ്രമഃ നൃണാം ॥ 17 ॥
സ്തേയം ഹിംസാ അനൃതം ദംഭഃ കാമഃ ക്രോധഃ സ്മയഃ മദഃ ।
ഭേദഃ വൈരം അവിശ്വാസഃ സംസ്പർധാ വ്യസനാനി ച ॥ 18 ॥
ഏതേ പഞ്ചദശാൻ അർഥാഃ ഹി അർഥമൂലാഃ മതാഃ നൃണാം ।
തസ്മാത് അനർഥം അർഥാഖ്യം ശ്രേയഃ അർഥീ ദൂരതഃ ത്യജേത് ॥ 19 ॥
ഭിദ്യന്തേ ഭ്രാതരഃ ദാരാഃ പിതരഃ സുഹൃദഃ തഥാ ।
ഏകാസ്നിഗ്ധാഃ കാകിണിനാ സദ്യഃ സർവേ അരയഃ കൃതാഃ ॥ 20 ॥
അർഥേന അൽപീയസാ ഹി ഏതേ സംരബ്ധാ ദീപ്തം അന്യവഃ ।
ത്യജന്തി ആശു സ്പൃധഃ ഘ്നന്തി സഹസാ ഉത്സൃജ്യ സൗഹൃദം ॥
21 ॥
ലബ്ധ്വാ ജന്മ അമരപ്രാർഥ്യം മാനുഷ്യം തത് ദ്വിജ അഗ്ര്യതാം ।
തത് അനാദൃത്യ യേ സ്വാർഥം ഘ്നന്തി യാന്തി അശുഭാം ഗതിം ॥
22 ॥
സ്വർഗ അപവർഗയോഃ ദ്വാരം പ്രാപ്യ ലോകം ഇമം പുമാൻ ।
ദ്രവിണേ കഃ അനൂഷജ്ജേത മർത്യഃ അനർഥസ്യ ധാമനി ॥ 23 ॥
ദേവർഷി പിതൃ ഭൂതാനി ജ്ഞാതീൻ ബന്ധൂൻ ച ഭാഗിനഃ ।
അസംവിഭജ്യ ച ആത്മാനം യക്ഷവിത്തഃ പതതി അധഃ ॥ 24 ॥
വ്യർഥയാ അർഥേഹയാ വിത്തം പ്രമത്തസ്യ വയഃ ബലം ।
കുശലാഃ യേന സിധ്യന്തി ജരഠഃ കിം നു സാധയേ ॥ 25 ॥
കസ്മാത് സങ്ക്ലിശ്യതേ വിദ്വാൻ വ്യർഥയാ അർഥേഹയാ അസകൃത് ।
കസ്യചിത് മായയാ നൂനം ലോകഃ അയം സുവിമോഹിതഃ ॥ 26 ॥
കിം ധനൈഃ ധനദൈഃ വാ കിം കാമൈഃ വാ കാമദൈഃ ഉത ।
മൃത്യുനാ ഗ്രസ്യമാനസ്യ കർമഭിഃ വാ ഉത ജന്മദൈഃ ॥ 27 ॥
നൂനം മേ ഭഗവാൻ തുഷ്ടഃ സർവദേവമയഃ ഹരിഃ ।
യേന നീതഃ ദശാം ഏതാം നിർവേദഃ ച ആത്മനഃ പ്ലവഃ ॥ 28 ॥
സഃ അഹം കലൗ അശേഷേണ ശോഷയിഹ്ഹ്യേ അംഗം ആത്മനഃ ।
അപ്രമത്തഃ അഖിലസ്വാർഥേ യദി സ്യാത് സിദ്ധഃ ആത്മനി ॥ 29 ॥
തത്ര മാം അനുമോദേരൻ ദേവാഃ ത്രിഭുവനേശ്വരാഃ ।
മുഹൂർതേന ബ്രഹ്മലോകം ഖട്വാംഗഃ സമസാധയത് ॥ 30 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
ഇതി അഭിപ്രേത്യ മനസാ ഹി ആവന്ത്യഃ ദ്വിജസത്തമഃ ।
ഉന്മുച്യ ഹൃദയഗ്രന്ഥീൻ ശാന്തഃ ഭിക്ഷുഃ അഭൂത് മുനിഃ ॥ 31 ॥
സഃ ചചാര മഹീം ഏതാം സംയത ആത്മേന്ദ്രിയ അനിലഃ ।
ഭിക്ഷാർഥം നഗര ഗ്രാമാൻ അസംഗഃ അലക്ഷിതഃ അവിശത് ॥ 32 ॥
തം വൈ പ്രവയസം ഭിക്ഷും അവധൂതം അസജ്ജനാഃ ।
ദൃഷ്ട്വാ പര്യഭവൻ ഭദ്രഃ ബഹ്വീഭിഃ പരിഭൂതിഭിഃ ॥ 33 ॥
കേചിത് ത്രിവേണും ജഗൃഹുഃ ഏകേ പാത്രം കമണ്ഡലും ।
പീഠം ച ഏകേ അക്ഷസൂത്രം ച കന്ഥാം ചീരാണി കേചന ॥ 34 ॥
പ്രദായ ച പുനഃ താനി ദർശിതാനി ആദദുഃ മുനേഃ ।
അന്നം ച ഭൈക്ഷ്യസമ്പന്നം ഭുഞ്ജാനസ്യ സരിത് തടേ ॥ 35 ॥
മൂത്രയന്തി ച പാപിഷ്ഠാഃ ഷ്ഠീവന്തി അസ്യ ച മൂർധനി ।
യതവാചം വാചയന്തി താഡയന്തി ന വക്തി ചേത് ॥ 36 ॥
തർജയന്തി അപരേ വാഗ്ഭിഃ സ്തേനഃ അയം ഇതി വാദിനഃ ।
ബധ്നന്തി രജ്ജ്വാ തം കേചിത് ബധ്യതാം ബധ്യതാം ഇതി ॥ 37 ॥
ക്ഷിപന്തി ഏകേ അവജാനന്തഃ ഏഷഃ ധർമധ്വജഃ ശഠഃ ।
ക്ഷീണവിത്തഃ ഇമാം വൃത്തിം അഗ്രഹീത് സ്വജന ഉജ്ഝിതഃ ॥ 38 ॥
അഹോ ഏഷഃ മഹാസാരഃ ധൃതിമാൻ ഗിരിഃ ആഡിവ ।
മൗനേന സാധയതി അർഥം ബകവത് ദൃഢനിശ്ചയഃ ॥ 39 ॥
ഇതി ഏകേ വിഹസന്തി ഏനം ഏകേ ദുർവാതയന്തി ച ।
തം ബബന്ധുഃ നിരുരുധുഃ യഥാ ക്രീഡനകം ദ്വിജം ॥ 40 ॥
ഏവം സഃ ഭൗതികം ദുഃഖം ദൈവികം ദൈഹികം ച യത് ।
ഭോക്തവ്യം ആത്മനഃ ദിഷ്ടം പ്രാപ്തം പ്രാപ്തം അബുധ്യത ॥ 41 ॥
പരിഭൂതഃ ഇമാം ഗാഥാം അഗായത നരാധമൈഃ ।
പാതയദ്ഭിഃ സ്വധർമസ്ഥഃ ധൃതിം ആസ്ഥായ സാത്വികീം ॥ 42 ॥
ദ്വിജഃ ഉവാച ।
ന അയം ജനഃ മേ സുഖദുഃഖഹേതുഃ
ന ദേവതാത്മാ ഗ്രഹകർമകാലാഃ ।
മനഃ പരം കാരണം ആമനന്തി
സംസാരചക്രം പരിവർതയേത് യത് ॥ 43 ॥
മനഃ ഗുണാൻ വൈ സൃജതേ ബലീയഃ
തതഃ ച കർമാണി വിലക്ഷണാനി ।
ശുക്ലാനി കൃഷ്ണാനി അഥ ലോഹിതാനി
തേഭ്യഃ സവർണാഃ സൃതയഃ ഭവന്തി ॥ 44 ॥
അനീഹഃ ആത്മാ മനസാ സമീഹതാ
ഹിരൺമയഃ മത്സഖഃ ഉദ്വിചഷ്ടേ ।
മനഃ സ്വലിംഗം പരിഗൃഹ്യ കാമാൻ
ജുഷൻ നിബദ്ധഃ ഗുണസംഗതഃ അസൗ ॥ 45 ॥
ദാനം സ്വധർമഃ നിയമഃ യമഃ ച
ശ്രുതം ച കർമാണി ച സദ്വ്രതാനി ।
സർവേ മനോനിഗ്രഹലക്ഷണാന്താഃ
പരഃ ഹി യോഗഃ മനസഃ സമാധി ॥ 46 ॥
സമാഹിതം യസ്യ മനഃ പ്രശാന്തം
ദാനാദിഭിഃ കിം വദ തസ്യ കൃത്യം ।
അസംയതം യസ്യ മനഃ വിനശ്യത്
ദാനാദിഭിഃ ചേത് അപരം കിമേഭിഃ ॥ 47 ॥
മനോവശേ അന്യേ ഹി അഭവൻ സ്മ ദേവാഃ
മനഃ ച ന അന്യസ്യ വശം സമേതി ।
ഭീഷ്മഃ ഹി ദേവഃ സഹസഃ സഹീയാൻ
യുഞ്ജ്യാത് വശേ തം സഃ ഹി ദേവദേവഃ ॥ 48 ॥
തം ദുർജയം ശത്രും അസഹ്യവേഗം
മരുന്തുദം തത് ന വിജിത്യ കേചിത് ।
കുർവന്തി അസത് വിഗ്രഹം അത്ര മർത്യൈഃ
മിത്രാണി ഉദാസീന രിപൂൻ വിമൂഢാഃ ॥ 49 ॥
ദേഹം മനോമാത്രം ഇമം ഗൃഹീത്വാ
മമ അഹം ഇതി അന്ധ ധിയഃ മനുഷ്യാഃ ।
ഏഷഃ അഹം അന്യഃ അയം ഇതി ഭ്രമേണ
ദുരന്തപാരേ തമസി ഭ്രമന്തി ॥ 50 ॥
ജനഃ തു ഹേതുഃ സുഖദുഃഖയോഃ ചേത്
കിം ആത്മനഃ ച അത്ര ഹ ഭൗമയോഃ തത് ।
ജിഹ്വാം ക്വചിത് സന്ദശതി സ്വദദ്ഭിഃ
തത് വേദനായാം കതമായ കുപ്യേത് ॥ 51 ॥
ദുഃഖസ്യ ഹേതുഃ യദി ദേവതാഃ തു
കിം ആത്മനഃ തത്ര വികാരയോഃ തത് ।
യത് അംഗം അംഗേന നിഹന്യതേ ക്വചിത്
ക്രുധ്യേത കസ്മൈ പുരുഷഃ സ്വദേഹേ ॥ 52 ॥
ആത്മാ യദി സ്യാത് സുഖദുഃഖഹേതുഃ
കിം അന്യതഃ തത്ര നിജസ്വഭാവഃ ।
ന ഹി ആത്മനഃ അന്യത് യദി തത് മൃഷാ സ്യാത്
ക്രുധ്യേത കസ്മാത് ന സുഖം ന ദുഃഖം ॥ 53 ॥
ഗ്രഹാഃ നിമിത്തം സുഖദുഃഖയോഃ ചേത്
കിം ആത്മനഃ അജസ്യ ജനസ്യ തേ വൈ ।
ഗ്രഹൈഃ ഗ്രഹസ്യ ഏവ വദന്തി പീഡാം
ക്രുധ്യേത കസ്മൈ പുരുഷഃ തതഃ അന്യഃ ॥ 54 ॥
കർമാഃ തു ഹേതുഃ സുഖദുഃഖയോഃ ചേത്
കിം ആത്മനഃ തത് ഹി ജഡാജഡത്വേ ।
ദേഹഃ തു അചിത്പുരുഷഃ അയം സുപർണഃ
ക്രുധ്യേത കസ്മൈ ന ഹി കർമമൂലം ॥ 55 ॥
കാലഃ തു ഹേതുഃ സുഖദുഃഖയോഃ ചേത്
കിം ആത്മനഃ തത്ര തത് ആത്മകഃ അസൗ ।
ന അഗ്നേഃ ഹി താപഃ ന ഹിമസ്യ തത് സ്യാത്
ക്രുധ്യേത കസ്മൈ ന പരസ്യ ദ്വന്ദ്വം ॥ 56 ॥
ന കേനചിത് ക്വ അപി കഥഞ്ചന അസ്യ
ദ്വന്ദ്വ ഉപരാഗഃ പരതഃ പരസ്യ ।
യഥാഹമഃ സംസൃതിരൂപിണഃ സ്യാത്
ഏവം പ്രബുദ്ധഃ ന ബിഭേതി ഭൂതൈഃ ॥ 57 ॥
ഏതാം സഃ ആസ്ഥായ പരാത്മനിഷ്ഠാം
അധ്യാസിതാം പൂർവതമൈഃ മഹർഷിഭിഃ ।
അഹം തരിഷ്യാമി ദുരന്തപാരം
തമഃ മുകുന്ദ അംഘ്രിനിഷേവയാ ഏവ ॥ 58 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
നിർവിദ്യ നഷ്ടദ്രവിണഃ ഗതക്ലമഃ
പ്രവ്രജ്യ ഗാം പര്യടമാനഃ ഇത്ഥം ।
നിരാകൃതഃ അസദ്ഭിഃ അപി സ്വധർമാത്
അകമ്പിതഃ അമും മുനിഃ ആഹ ഗാഥാം ॥ 59 ॥
സുഖദുഃഖപ്രദഃ ന അന്യഃ പുരുഷസ്യ ആത്മവിഭ്രമഃ ।
മിത്ര ഉദാസീനരിപവഃ സംസാരഃ തമസഃ കൃതഃ ॥ 60 ॥
തസ്മാത് സർവാത്മനാ താത നിഗൃഹാണ മനോ ധിയാ ।
മയി ആവേശിതയാ യുക്തഃ ഏതാവാൻ യോഗസംഗ്രഹഃ ॥ 61 ॥
യഃ ഏതാം ഭിക്ഷുണാ ഗീതാം ബ്രഹ്മനിഷ്ഠാം സമാഹിതഃ ।
ധാരയൻ ശ്രാവയൻ ശ്രുണ്വൻ ദ്വന്ദ്വൈഃ ന ഏവ അഭിഭൂയതേ ॥ 62 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ഭഗവദുദ്ധവസംവാദേ
ബിക്ഷുഗീതനിരൂപണം നാമ ത്രയോവിംശോഽധ്യായഃ ॥ 23 ॥
അഥ ചതുർവിംശോഽധ്യാഃ ।
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
അഥ തേ സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി സാംഖ്യം പൂർവൈഃ വിനിശ്ചിതം ।
യത് വിജ്ഞായ പുമാൻ സദ്യഃ ജഹ്യാത് വൈകൽപികം ഭ്രമം ॥ 1 ॥
ആസീത് ജ്ഞാനം അഥഃ ഹി അർഥഃ ഏകം ഏവ അവികൽപിതം ।
യദാ വിവേകനിപുണാഃ ആദൗ കൃതയുഗേ അയുഗേ ॥ 2 ॥
തത് മായാഫലരൂപേണ കേവലം നിർവികൽപിതം ।
വാങ്മനഃ അഗോചരം സത്യം ദ്വിധാ സമഭവത് ബൃഹത് ॥ 3 ॥
തയോഃ ഏകതരഃ ഹി അർഥഃ പ്രകൃതിഃ സോഭയാത്മികാ ।
ജ്ഞാനം തു അന്യതരഃ ഭാവഃ പുരുഷഃ സഃ അഭിധീയതേ ॥ 4 ॥
തമഃ രജഃ സത്ത്വം ഇതി പ്രകൃതേഃ അഭവൻ ഗുണാഃ ।
മയാ പ്രക്ഷോഭ്യമാണായാഃ പുരുഷ അനുമതേന ച ॥ 5 ॥
തേഭ്യഃ സമഭവത് സൂത്രം മഹാൻ സൂത്രേണ സംയുതഃ ।
തതഃ വികുർവതഃ ജാതഃ യഃ അഹങ്കാരഃ വിമോഹനഃ ॥ 6 ॥
വൈകാരികഃ തൈജസഃ ച താമസഃ ച ഇതി അഹം ത്രിവൃത് ।
തന്മാത്ര ഇന്ദ്രിയ മനസാം കാരണം ചിത് അചിത് മയഃ ॥ 7 ॥
അർഥഃ തന്മാത്രികാത് ജജ്ഞേ താമസാത് ഇന്ദ്രിയാണി ച ।
തൈജസാത് ദേവതാഃ ആസൻ ഏകാദശ ച വൈകൃതാത് ॥ 8 ॥
മയാ സഞ്ചോദിതാഃ ഭാവാഃ സർവേ സംഹതി അകാരിണഃ ।
അണ്ഡം ഉത്പാദയാമാസുഃ മമ ആയതനം ഉത്തമം ॥ 9 ॥
തസ്മിൻ അഹം സമഭവം അണ്ഡേ സലിലസംസ്ഥിതൗ ।
മമ നാഭ്യാം അഭൂത് പദ്മം വിശ്വാഖ്യം തത്ര ച ആത്മഭൂഃ ॥
10 ॥
സഃ അസൃജത് തപസാ യുക്തഃ രജസാ മത് അനുഗ്രഹാത് ।
ലോകാൻ സപാലാൻ വിശ്വാത്മാ ഭൂഃ ഭുവഃ സ്വഃ ഇതി ത്രിധാ ॥ 11 ॥
ദേവാനാം ഓകഃ ആസീത് സ്വഃ ഭൂതാനാം ച ഭുവഃ പദം ।
മർത്യ ആദീനാം ച ഭൂഃ ലോകഃ സിദ്ധാനാം ത്രിതയാത് പരം ॥
12 ॥
അധഃ അസുരാണാം നാഗാനാം ഭൂമേഃ ഓകഃ അസൃജത് പ്രഭുഃ ।
ത്രിലോക്യാം ഗതയഃ സർവാഃ കർമണാം ത്രിഗുണ ആത്മനാം ॥ 13 ॥
യോഗസ്യ തപസഃ ച ഏവ ന്യാസസ്യ ഗതയഃ അമലാഃ ।
മഹഃ ജനഃ തപഃ സത്യം ഭക്തിയോഗസ്യ മദ്ഗതിഃ ॥ 14 ॥
മയാ കാലാത്മനാ ധാത്രാ കർമയുക്തം ഇദം ജഗത് ।
ഗുണപ്രവാഹഃ ഏതസ്മിൻ ഉന്മജ്ജതി നിമജ്ജതി ॥ 15 ॥
അണുഃ ബൃഹത് കൃശഃ സ്ഥൂലഃ യഃ യഃ ഭാവഃ പ്രസിധ്യതി ।
സർവഃ അപി ഉഭയസംയുക്തഃ പ്രകൃത്യാ പുരുഷേണ ച ॥ 16 ॥
യഃ തു യസ്യ ആദിഃ അന്തഃ ച സഃ വൈ മധ്യം ച തസ്യ സൻ ।
വികാരഃ വ്യവഹാരാർഥഃ യഥാ തൈജസ പാർഥിവാഃ ॥ 17 ॥
യത് ഉപാദായ പൂർവഃ തു ഭാവഃ വികുരുതേ അപരം ।
ആദിഃ അന്തഃ യദാ യസ്യ തത് സത്യം അഭിധീയതേ ॥ 18 ॥
പ്രകൃതിഃ ഹി അസ്യ ഉപാദാനം ആധാരഃ പുരുഷഃ പരഃ ।
സതഃ അഭിവ്യഞ്ജകഃ കാലഃ ബ്രഹ്മ തത് ത്രിതയം തു അഹം ॥ 19 ॥
സർഗഃ പ്രവർതതേ താവത് പൗർവ അപര്യേണ നിത്യശഃ ।
മഹാൻ ഗുണവിസർഗ അർഥഃ സ്ഥിതി അന്തഃ യാവത് ഈക്ഷണം ॥ 20 ॥
വിരാട് മയാ ആസാദ്യമാനഃ ലോകകൽപവികൽപകഃ ।
പഞ്ചത്വായ വിശേഷായ കൽപതേ ഭുവനൈഃ സഹ ॥ 21 ॥
അന്നേ പ്രലീയതേ മർത്യം അന്നം ധാനാസു ലീയതേ ।
ധാനാഃ ഭൂമൗ പ്രലീയന്തേ ഭൂമിഃ ഗന്ധേ പ്രലീയതേ ॥ 22 ॥
അപ്സു പ്രലീയന്തേ ഗന്ധഃ ആപഃ ച സ്വഗുണേ രസേ ।
ലീയതേ ജ്യോതിഷി രസഃ ജ്യോതീ രൂപേ പ്രലീയതേ ॥ 23 ॥
രൂപം വായൗ സഃ ച സ്പർശേ ലീയതേ സഃ അപി ച അംബരേ ।
അംബരം ശബ്ദതന്മാത്രഃ ഇന്ദ്രിയാണി സ്വയോനിഷു ॥ 24 ॥
യോനിഃ വൈകാരികേ സൗമ്യ ലീയതേ മനസി ഈശ്വരേ ।
ശബ്ദഃ ഭൂതാദിം അപി ഏതി ഭൂതാദിഃ മഹതി പ്രഭുഃ ॥ 25 ॥
സഃ ലീയതേ മഹാൻ സ്വേഷു ഗുണേഷു ഗുണവത്തമഃ ।
തേ അവ്യക്തേ സമ്പ്രലീയന്തേ തത്കലേ ലീയതേ അവ്യയേ ॥ 26 ॥
കാലഃ മായാമയേ ജീവേ ജീവഃ ആത്മനി മയി അജേ ।
ആത്മാ കേവലഃ ആത്മസ്ഥഃ വികൽപ അപായ ലക്ഷണഃ ॥ 27 ॥
ഏവം അന്വീക്ഷമാണസ്യ കഥം വൈകൽപികഃ ഭ്രമഃ ।
മനസഃ ഹൃദി തിഷ്ഠേത വ്യോമ്നി ഇവ അർക ഉദയേ തമഃ ॥ 28 ॥
ഏഷഃ സാംഖ്യവിധിഃ പ്രോക്തഃ സംശയഗ്രന്ഥിഭേദനഃ ।
പ്രതിലോമ അനുലോമാഭ്യാം പരാവരദൃശാ മയാ ॥ 29 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
പ്രകൃതിപുരുഷസാംഖ്യയോഗോ നാമ ചതുർവിംശോഽധ്യായഃ ॥ 24 ॥
അഥ പഞ്ചവിംശോഽധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാനുവാച ।
ഗുണാനാം അസമിശ്രാണാം പുമാന്യേന യഥാ ഭവേത് ।
തന്മേ പുരുഷവര്യ ഇഅദം ഉപധാരയ ശംസതഃ ॥ 1 ॥
സമഃ ദമഃ തിതിക്ഷാ ഈക്ഷാ തപഃ സത്യം ദയാ സ്മൃതിഃ ।
തുഷ്ടിഃ ത്യാഗഃ അസ്പൃഹാ ശ്രദ്ധാ ഹ്രീഃ ദയാ ആദിഃ സ്വനിർവൃതിഃ
॥ 2 ॥
കാമഃ ഈഹാ മദഃ തൃഷ്ണാ സ്തംഭഃ ആശീഃ ഭിദാ സുഖം ।
മദ ഉത്സാഹഃ യശഃ പ്രീതിഃ ഹാസ്യം വീര്യം ബല ഉദ്യമഃ ॥ 3 ॥
ക്രോധഃ ലോഭഃ അനൃതം ഹിംസാ യാഞ്ചാ ദംഭഃ ക്ലമഃ കലിഃ ।
ശോകമോഹൗ വിഷാദാർതീ നിദ്രാ ആശാ ഭീഃ അനുദ്യമഃ ॥ 4 ॥
സത്ത്വസ്യ രജസഃ ച ഏതാഃ തമസഃ ച അനുമൂർവശഃ ।
വൃത്തയഃ വർണിതപ്രായാഃ സംനിപാതം അഥഃ ശ്രുണു ॥ 5 ॥
സംനിപാതഃ തു അഹം ഇതി മമ ഇതി ഉദ്ധവ യാ മതിഃ ।
വ്യവഹാരഃ സംനിപാതഃ മനോമാത്ര ഇന്ദ്രിയാസുഭിഃ ॥ 6 ॥
ധർമേ ച അർഥേ ച കാമേ ച യദാ അസൗ പരിനിഷ്ഠിതഃ ।
ഗുണാനാം സംനികർഷഃ അയം ശ്രദ്ധാഃ അതിധനാവഹഃ ॥ 7 ॥
പ്രവൃത്തിലക്ഷണേ നിഷ്ഠാ പുമാൻ യഃ ഹി ഗൃഹാശ്രമേ ।
സ്വധർമേ ച അനുതിഷ്ഠേത ഗുണാനാം സമിതിഃ ഹി സാ ॥ 8 ॥
പുരുഷം സത്ത്വസംയുക്തം അനുമീയാത് ശമ ആദിഭിഃ ।
കാമാദിഭീ രജോയുക്തം ക്രോധാദ്യൈഃ തമസാ യുതം ॥ 9 ॥
യദാ ഭജതി മാം ഭക്ത്യാ നിരപേക്ഷഃ സ്വകർമഭിഃ ।
തം സത്ത്വപ്രകൃതിം വിദ്യാത് പുരുഷം സ്ത്രിയം ഏവ വാ ॥ 10 ॥
യദാ ആശിഷഃ ആശാസ്യ മാം ഭജേത സ്വകർമഭിഃ ।
തം രജഃപ്രകൃതിം വിദ്യാത് ഹിംസാം ആശാസ്യ താമസം ॥ 11 ॥
സത്ത്വം രജഃ തമഃ ഇതി ഗുണാഃ ജീവസ്യ ന ഏവ മേ ।
ചിത്തജാ യൈഃ തു ഭൂതാനാം സജ്ജമാനഃ നിബധ്യതേ ॥ 12 ॥
യദേതരൗ ജയേത് സത്ത്വം ഭാസ്വരം വിശദം ശിവം ।
തദാ സുഖേന യുജ്യേത ധർമജ്ഞാന ആദിഭിഃ പുമാൻ ॥ 13 ॥
യദാ ജയേത് തമഃ സത്ത്വം രജഃ സംഗം ഭിദാ ചലം ।
തദാ ദുഃഖേന യുജ്യേത കർമണാ യശസാ ശ്രിയാ ॥ 14 ॥
യദാ ജയേത് രജഃ സത്ത്വം തമഃ മൂഢഃ ലയം ജഡം ।
യുജ്യേത ശോകമോഹാഭ്യാം നിദ്രയാ ഹിംസയാ ആശയാ ॥ 15 ॥
യദാ ചിത്തം പ്രസീദേത ഇന്ദ്രിയാണാം ച നിർവൃതിഃ ।
ദേഹേ അഭയം മനോസംഗം തത് സത്ത്വം വിദ്ധി മത്പദം ॥ 16 ॥
വികുർവൻ ക്രിയയാ ച അധീര നിർവൃതിഃ ച ചേതസാം ।
ഗാത്രാസ്വാസ്ഥ്യം മനഃ ഭ്രാന്തം രജഃ ഏതൈഃ നിശാമയ ॥ 17 ॥
സീദത് ചിത്തം വിലീയേത ചേതസഃ ഗ്രഹണേ അക്ഷമം ।
മനഃ നഷ്ടം തമഃ ഗ്ലാനിഃ തമഃ തത് ഉപധാരയ ॥ 18 ॥
ഏധമാനേ ഗുണേ സത്ത്വേ ദേവാനാം ബലം ഏധതേ ।
അസുരാണാം ച രജസി തമസി ഉദ്ധവ രക്ഷസാം ॥ 19 ॥
സത്ത്വാത് ജഗരണം വിദ്യാത് രജസാ സ്വപ്നം ആദിശേത് ।
പ്രസ്വാപം തമസാ ജന്തോഃ തുരീയം ത്രിഷു സന്തതം ॥ 20 ॥
ഉപര്യുപരി ഗച്ഛന്തി സത്ത്വേന ആബ്രഹ്മണഃ ജനാഃ ।
തമസാ അധഃ അധഃ ആമുഖ്യാത് രജസാ അന്തരചാരിണഃ ॥ 21 ॥
സത്ത്വേ പ്രലീനാഃ സ്വഃ യാന്തി നരലോകം രജോലയാഃ ।
തമോലയാഃ തു നിരയം യാന്തി മാം ഏവ നിർഗുണാഃ ॥ 22 ॥
മദർപണം നിഷ്ഫലം വാ സാത്വികം നിജകർമ തത് ।
രാജസം ഫലസങ്കൽപം ഹിംസാപ്രായാദി താമസം ॥ 23 ॥
കൈവല്യം സാത്വികം ജ്ഞാനം രജഃ വൈകൽപികം ച യത് ।
പ്രാകൃതം താമസം ജ്ഞാനം മന്നിഷ്ഠം നിർഗുണം സ്മൃതം
॥ 24 ॥
വനം തു സാത്വികഃ വാസഃ ഗ്രാമഃ രാജസഃ ഉച്യതേ ।
താമസം ദ്യൂതസദനം മന്നികേതനം തു നിർഗുണം ॥ 25 ॥
സാത്വികഃ കാരകഃ അസംഗീ രാഗാന്ധഃ രാജസഃ സ്മൃതഃ ।
താമസഃ സ്മൃതിവിഭ്രഷ്ടഃ നിർഗുണഃ മദപാശ്രയഃ ॥ 26 ॥
സാത്ത്വികീ ആധ്യാത്മികീ ശ്രദ്ധാ കർമശ്രദ്ധാ തു രാജസീ ।
താമസ്യധർമേ യാ ശ്രദ്ധാ മത്സേവായാം തു നിർഗുണാ ॥ 27 ॥
പഥ്യം പൂതം അനായഃ തം ആഹാര്യം സാത്ത്വികം സ്മൃതം ।
രാജസം ച ഇന്ദ്രിയപ്രേഷ്ഠം താമസം ച ആർതിദ അശുചി ॥ 28 ॥
സാത്ത്വികം സുഖം ആത്മോത്ഥം വിഷയോത്ഥം തു രാജസം ।
താമസം മോഹദൈനോത്ഥം നിർഗുണം മദപാശ്രയം ॥ 29 ॥
ദ്രവ്യം ദേശഃ ഫലം കാലഃ ജ്ഞാനം കർമ ച കാരകാഃ ।
ശ്രദ്ധാ അവസ്ഥാ ആകൃതിഃ നിഷ്ഠാ ത്രൈഗുണ്യഃ സർവഃ ഏവ ഹി ॥
30 ॥
സർവേ ഗുണമയാഃ ഭാവാഃ പുരുഷ അവ്യക്ത ധിഷ്ഠിതാഃ ॥ 31 ॥
ഏതാഃ സംസൃതയഃ പുംസഃ ഗുണകർമനിബന്ധനാഃ ।
യേന ഇമേ നിർജിതാഃ സൗമ്യ ഗുണാഃ ജീവേന ചിത്തജാഃ ।
ഭക്തിയോഗേന മന്നിഷ്ഠഃ മദ്ഭാവായ പ്രപദ്യതേ ॥ 32 ॥
തസ്മാത് അഹം ഇമം ലബ്ധ്വാ ജ്ഞാനവിജ്ഞാനസംഭവം ।
ഗുണസംഗം വിനിർധൂയ മാം ഭജന്തു വിചക്ഷണാഃ ॥ 33 ॥
നിഃസംഗഃ മാം ഭജേത് വിദ്വാൻ അപ്രമത്തഃ ജിതേന്ദ്രിയഃ ।
രജഃ തമഃ ച അഭിജയേത് സത്ത്വസംസേവയാ മുനിഃ ॥ 34 ॥
സത്ത്വം ച അഭിജയേത് യുക്തഃ നൈരപേക്ഷ്യേണ ശാന്തധീഃ ।
സമ്പദ്യതേ ഗുണൈഃ മുക്തഃ ജീവഃ ജീവം വിഹായ മാം ॥ 35 ॥
ജീവഃ ജീവവിനിർമുക്തഃ ഗുണൈഃ ച ആശയസംഭവൈഃ ।
മയാ ഏവ ബ്രഹ്മണാ പൂർണഃ ന ബഹിഃ ന അന്തരഃ ചരേത് ॥ 36 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
ഗുണനിർഗുണനിരൂപണം നാമ പഞ്ചവിംശോഽധ്യായഃ ॥ 25 ॥
അഥ ഷഡ്വിംശോഽധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
മത് ലക്ഷണം ഇമം കായം ലബ്ധ്വാ മദ്ധർമഃ ആസ്ഥിതഃ ।
ആനന്ദം പരമാത്മാനം ആത്മസ്ഥം സമുപൈതി മാം ॥1 ॥
ഗുണമയ്യാഃ ജീവയോന്യാഃ വിമുക്തഃ ജ്ഞാനനിഷ്ഠയാ ।
ഗുണേഷു മായാമാത്രേഷു ദൃശ്യമാനേഷു അവസ്തുതഃ ।
വർതമാനഃ അപി ന പുമാൻ യുജ്യതേ അവസ്തുഭിഃ ഗുണൈഃ ॥ 2 ॥
സംഗം ന കുര്യാത് അസതാം ശിശ്ന ഉദര തൃപാം ക്വചിത് ।
തസ്യ അനുഗതഃ തമസി അന്ധേ പതതി അന്ധ അനുഗാന്ധവത് ॥ 3 ॥
ഐലഃ സമ്രാട് ഇമാം ഗാഥാം അഗായത ബൃഹച്ഛ്രവാഃ ।
ഉർവശീ വിരഹാത് മുഹ്യൻ നിർവിണ്ണഃ ശോകസംയമേ ॥ 4 ॥
ത്യക്ത്വാ ആത്മാനം വ്രജന്തീം താം നഗ്നഃ ഉന്മത്തവത് നൃപഃ ।
വിലപൻ അന്വഗാത് ജായേ ഘോരേ തിഷ്ഠ ഇതി വിക്ലവഃ ॥ 5 ॥
കാമാൻ അതൃപ്തഃ അനുജുഷൻ ക്ഷുല്ലകാൻ വർഷയാമിനീഃ ।
ന വേദ യാന്തീഃ ന അയാന്തീഃ ഉർവശീ ആകൃഷ്ടചേഅതനഃ ॥ 6 ॥
ഐലഃ ഉവാച ।
അഹോ മേ മോഹവിസ്താരഃ കാമകഷ്മലചേതസഃ ।
ദേവ്യാഃ ഗൃഹീതകണ്ഠസ്യ ന ആയുഃഖണ്ഡാഃ ഇമേ സ്മൃതാഃ ॥ 7 ॥
ന അഹം വേദ അഭിനിർമുക്തഃ സൂര്യഃ വാ അഭ്യുദിതഃ അമുയാ ।
മുഷിതഃ വർഷപൂഗാനാം ബത അഹാനി ഗതാനി ഉത ॥ 8 ॥
അഹോ മേ ആത്മസംമോഹഃ യേന ആത്മാ യോഷിതാം കൃതഃ ।
ക്രീഡാമൃഗഃ ചക്രവർതീ നരദേവശിഖാമണിഃ ॥ 9 ॥
സപരിച്ഛദം ആത്മാനം ഹിത്വാ തൃണം ഇവ ഈശ്വരം ।
യാന്തീം സ്ത്രിയം ച അന്വഗമം നഗ്നഃ ഉന്മത്തവത് രുദൻ ॥ 10 ॥
കുതഃ തസ്യ അനുഭാവഃ സ്യാത് തേജഃ ഈശത്വം ഏവ വാ ।
യഃ അന്വഗച്ഛം സ്ത്രിയം യാന്തീം ഖരവത് പാദതാഡിതഃ ॥ 11 ॥
കിം വിദ്യയാ കിം തപസാ കിം ത്യാഗേന ശ്രുതേന വാ ।
കിം വിവിക്തേന മൗനേന സ്ത്രീഭിഃ യസ്യ മനഃ ഹൃതം ॥ 12 ॥
സ്വാർഥസ്യ അകോവിദം ധിങ് മാം മൂർഖം പണ്ഡിത മാനിനം ।
യഃ അഹം ഈശ്വരതാം പ്രാപ്യ സ്ത്രീഭിഃ ഗോ ഖരവത് ജിതഃ ॥ 13 ॥
സേവതഃ വർഷപൂഗാത് മേ ഉർവശ്യഃ അധരാസവം ।
ന തൃപ്യതി ആത്മഭൂഃ കാമഃ വഹ്നിഃ ആഹുതിഭിഃ യഥാ ॥ 14 ॥
പുംശ്ചല്യാ അപഹൃതം ചിത്തം കോന്വന്യഃ മോചിതും പ്രഭുഃ ।
ആത്മാരാമേശ്വരം ഋതേ ഭഗവന്തം അധോക്ഷജം ॥ 15 ॥
ബോധിതസ്യ അപി ദേവ്യാ മേ സൂക്തവാക്യേന ദുർമതേഃ ।
മനോഗതഃ മഹാമോഹഃ ന അപയാതി അജിതാത്മനഃ ॥ 16 ॥
കിം ഏതയാ നഃ അപകൃതം രജ്ജ്വാ വാ സർപചേതസഃ ।
രജ്ജുസ്വരൂപ അവിദുഷഃ യഃ അഹം യത് അജിതേന്ദ്രിയഃ ॥ 17 ॥
ക്വ അയം മലോമസഃ കായഃ ദൗർഗന്ധി ആദി ആത്മകഃ അശുചിഃ ।
ക്വ ഗുണാഃ സൗമനസ്യ ആദ്യാഃ ഹി അധ്യാസഃ അവിദ്യയാ കൃതഃ ॥ 18 ॥
പിത്രോഃ കിം സ്വം നു ഭാര്യായാഃ സ്വാമിനഃ അഗ്നേഃ ശ്വഗൃധ്രയോഃ ।
കിം ആത്മനഃ കിം സുഹൃദാം ഇതി യഃ ന അവസീയതേ ॥ 19 ॥
തസ്മിൻ കലേവരേ അമേധ്യേ തുച്ഛനിഷ്ഠേ വിഷജ്ജതേ ।
അഹോ സുഭദ്രം സുനസം സുസ്മിതം ച മുഖം സ്ത്രിയഃ ॥ 20 ॥
ത്വങ് മാംസ രുധിര സ്നായു മേദോ മജ്ജാ അസ്ഥി സംഹതൗ ।
വിൺമൂത്രപൂയേ രമതാം കൃമീണാം കിയത് അന്തരം ॥ 21 ॥
അഥ അപി ന ഉപസജ്ജേത സ്ത്രീഷു സ്ത്രൈണേഷു ച അർഥവിത് ।
വിഷയ ഇന്ദ്രിയ സംയോഗാത് മനഃ ക്ഷുഭ്യതി ന അന്യഥാ ॥ 22 ॥
അദൃഷ്ടാത് അശ്രുതാത് ഭാവാത് ന ഭാവഃ ഉപജായതേ ।
അസമ്പ്രയുഞ്ജതഃ പ്രാണാൻ ശാമ്യതി സ്തിമിതം മനഃ ॥ 23 ॥
തസ്മാത് സംഗഃ ന കർതവ്യഃ സ്ത്രീഷു സ്ത്രൈണേഷു ച ഇന്ദ്രിയൈഃ ।
വിദുഷാം ച അപി അവിശ്രബ്ധഃ ഷഡ്വർഗഃ കിമു മാദൃശാം ॥
24 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
ഏവം പ്രഗായൻ നൃപദേവദേവഃ
സഃ ഉർവശീലോകം അഥഃ വിഹായ ।
ആത്മാനം ആത്മനി അവഗമ്യ മാം വൈ
ഉപാരമത് ജ്ഞാനവിധൂതമോഹഃ ॥ 25 ॥
തതഃ ദുഃസംഗം ഉത്സൃജ്യ സത്സു സജ്ജേത ബുദ്ധിമാൻ ।
സന്തഃ ഏതസ്യ ഛിന്ദന്തി മനോവ്യാസംഗമുക്തിഭിഃ ॥ 26 ॥
സന്തഃ അനപേക്ഷാഃ മച്ചിത്താഃ പ്രശാന്താഃ സമദർശിനഃ ।
നിർമമാഃ നിരഹങ്കാരാഃ നിർദ്വന്ദ്വാഃ നിഷ്പരിഗ്രഹാഃ ॥ 27 ॥
തേഷു നിത്യം മഹാഭാഗഃ മഹാഭാഗേഷു മത്കഥാഃ ।
സംഭവന്തി ഹിതാ നൄണാം ജുഷതാം പ്രപുനന്തി അഘം ॥ 28 ॥
താഃ യേ ശ്രുണ്വന്തി ഗായന്തി ഹി അനുമോദന്തി ച അദൃതാഃ ।
മത്പരാഃ ശ്രദ്ദധാനാഃ ച ഭക്തിം വിന്ദന്തി തേ മയി ॥ 29 ॥
ഭക്തിം ലബ്ധവതഃ സാധോഃ കിം അന്യത് അവശിഷ്യതേ ।
മയി അനന്തഗുണേ ബ്രഹ്മണി ആനന്ദ അനുഭവ ആത്മനി ॥ 30 ॥
യഥാ ഉപശ്രയമാണസ്യ ഭഗവന്തം വിഭാവസും ।
ശീതം ഭയം തമഃ അപി ഏതി സാധൂൻ സംസേവതഃ തഥാ ॥ 31 ॥
നിമജ്ജ്യ ഉന്മജ്ജ്യതാം ഘോരേ ഭവാബ്ധൗ പരമ അയനം ।
സന്തഃ ബ്രഹ്മവിദഃ ശാന്താഃ നൗഃ ദൃഢ ഇവ അപ്സു മജ്ജതാം ॥ 32 ॥
അന്നം ഹി പ്രാണിനാം പ്രാണഃ ആർതാനാം ശരണം തു അഹം ।
ധർമഃ വിത്തം നൃണാം പ്രേത്യ സന്തഃ അർവാക് ബിഭ്യതഃ അരണം ॥
33 ॥
സന്തഃ ദിശന്തി ചക്ഷൂംഷി ബഹിഃ അർകഃ സമുത്ഥിതഃ ।
ദേവതാഃ ബാന്ധവാഃ സന്തഃ സന്തഃ ആത്മാ അഹം ഏവ ച ॥ 34 ॥
വൈതസേനഃ തതഃ അപി ഏവം ഉർവശ്യാ ലോകനിഃസ്പൃഹഃ ।
മുക്തസംഗഃ മഹീം ഏതാം ആത്മാരാമഃ ചചാര ഹ ॥ 35 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
ഐലഗീതം നാമ ഷഡ്വിംശോഽധ്യായഃ ॥ 26 ॥
അഥ സപ്തവിംശോഽധ്യായഃ ।
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
ക്രിയായോഗം സമാചക്ഷ്വ ഭവത് ആരാധനം പ്രഭോ ।
യസ്മാത് ത്വാം യേ യഥാ അർചന്തി സാത്വതാഃ സാത്വതർഷഭ ॥ 1 ॥
ഏതത് വദന്തി മുനയഃ മുഹുഃ നിഃശ്രേയസം നൃണാം ।
നാരദഃ ഭഗവാൻ വ്യാസഃ ആചാര്യഃ അംഗിരസഃ സുതഃ ॥ 2 ॥
നിഃസൃതം തേ മുഖാംഭോജാദ്യത് ആഹ ഭഗവാൻ അജഃ ।
പുത്രേഭ്യഃ ഭൃഗുമുഖ്യേഭ്യഃ ദേവ്യൈ ച ഭഗവാൻ ഭവഃ ॥ 3 ॥
ഏതത് വൈ സർവവർണാനാം ആശ്രമാണാം ച സംമതം ।
ശ്രേയസാം ഉത്തമം മന്യേ സ്ത്രീശൂദ്രാണാം ച മാനദ ॥ 4 ॥
ഏതത് കമലപത്രാക്ഷ കർമബന്ധവിമോചനം ।
ഭക്തായ ച അനുരക്തായ ബ്രൂഹി വിശ്വേശ്വര ഈശ്വര ॥ 5 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
നഹി അന്തഃ അനന്തപാരസ്യ കർമകാണ്ഡസ്യ ച ഉദ്ധവ ।
സങ്ക്ഷിപ്തം വർണയിഷ്യാമി യഥാവത് അനുപൂർവശഃ ॥ 6 ॥
വൈദികഃ താന്ത്രികഃ മിശ്രഃ ഇതി മേ ത്രിവിധഃ മഖഃ ।
ത്രയാണാം ഈപ്സിതേന ഏവ വിധിനാ മാം സമർചയേത് ॥ 7 ॥
യദാ സ്വനിഗമേന ഉക്തം ദ്വിജത്വം പ്രാപ്യ പൂരുഷഃ ।
യഥാ യജേത മാം ഭക്ത്യാ ശ്രദ്ധയാ തത് നിബോധ മേ ॥ 8 ॥
അർചായാം സ്ഥണ്ഡിലേ അഗ്നൗ വാ സൂര്യേ വാ അപ്സു ഹൃദി ദ്വിജഃ ।
ദ്രവ്യേണ ഭക്തിയുക്തഃ അർചേത് സ്വഗുരും മാം അമായയാ ॥ 9 ॥
പൂർവം സ്നാനം പ്രകുർവീത ധൗതദന്തഃ അംഗശുദ്ധയേ ।
ഉഭയൈഃ അപി ച സ്നാനം മന്ത്രൈഃ മൃദ്ഗ്രഹണാദിനാ ॥ 10 ॥
സന്ധ്യാ ഉപാസ്തി ആദി കർമാണി വേദേന അചോദിതാനി മേ ।
പൂജാം തൈഃ കൽപയേത് സമ്യക് സങ്കൽപഃ കർമപാവനീം ॥ 11 ॥
ശൈലീ ദാരുമയീ ലൗഹീ ലേപ്യാ ലേഖ്യാ ച സൈകതീ ।
മനോമയീ മണിമയീ പ്രതിമാ അഷ്ടവിധാ സ്മൃതാ ॥ 12 ॥
ചല അചല ഇതി ദ്വിവിധാ പ്രതിഷ്ഠാ ജീവമന്ദിരം ।
ഉദ്വാസ ആവാഹനേ ന സ്തഃ സ്ഥിരായാം ഉദ്ധവ അർചനേ ॥ 13 ॥
അസ്ഥിരായാം വികൽപഃ സ്യാത് സ്ഥണ്ഡിലേ തു ഭവേത് ദ്വയം ।
സ്നപനം തു അവിലേപ്യായാം അന്യത്ര പരിമാർജനം ॥ 14 ॥
ദ്രവ്യൈഃ പ്രസിദ്ധ്യൈഃ മത് യാഗഃ പ്രതിമാദിഷു അമായിനഃ ।
ഭക്തസ്യ ച യഥാലബ്ധൈഃ ഹൃദി ഭാവേന ച ഏവ ഹി ॥ 15 ॥
സ്നാന അലങ്കരണം പ്രേഷ്ഠം അർചായാം ഏവ തു ഉദ്ധവ ।
സ്ഥണ്ഡിലേ തത്ത്വവിന്യാസഃ വഹ്നൗ ആജ്യപ്ലുതം ഹവിഃ ॥ 16 ॥
സൂര്യേ ച അഭ്യർഹണം പ്രേഷ്ഠം സലിലേ സലില ആദിഭിഃ ।
ശ്രദ്ധയാ ഉപാഹൃതം പ്രേഷ്ഠം ഭക്തേന മമ വാരി അപി ॥ 17 ॥
ഭൂര്യപി അഭക്ത ഉപഹൃതം ന മേ തോഷായ കൽപതേ ।
ഗന്ധഃ ധൂപഃ സുമനസഃ ദീപഃ അന്ന ആദ്യ ച കിം പുനഃ ॥ 18 ॥
ശുചിഃ സംഭൃതസംഭാരഃ പ്രാക് ദർഭൈഃ കൽപിത ആസനഃ ।
ആസീനഃ പ്രാക് ഉദക് വാ അർചേത് അർചായാം അഥ സംമുഖഃ ॥ 19 ॥
കൃതന്യാസഃ കൃതന്യാസാം മദർചാം പാണിനാ മൃജേത് ।
കലശം പ്രോക്ഷണീയം ച യഥാവത് ഉപസാധയേത് ॥ 20 ॥
തത് അദ്ഭിഃ ദേവയജനം ദ്രവ്യാണി ആത്മാനം ഏവ ച ।
പ്രോക്ഷ്യ പാത്രാണി ത്രീണി അദ്ഭിഃ തൈഃ തൈഃ ദ്രവ്യൈഃ ച സാധയേത്
॥ 21 ॥
പാദ്യ അർഘ ആചമനീയാർഥം ത്രീണി പാത്രാണി ദൈശികഃ ।
ഹൃദാ ശീർഷ്ണാ അഥ ശിഖയാ ഗായത്ര്യാ ച അഭിമന്ത്രയേത് ॥
22 ॥
പിണ്ഡേ വായു അഗ്നി സംശുദ്ധേ ഹൃത്പദ്മസ്ഥാം പരാം മമ ।
അണ്വീം ജീവകലാം ധ്യായേത് നാദ അന്തേ സിദ്ധഭാവിതാം ॥ 23 ॥
തയാ ആത്മഭൂതയാ പിണ്ഡേ വ്യാപ്തേ സമ്പൂജ്യ തന്മയഃ ।
ആവാഹ്യ അർച ആദിഷു സ്ഥാപ്യ ന്യസ്ത അംഗം മാം പ്രപൂജയേത് ॥
24 ॥
പാദ്യ ഉപസ്പർശ അർഹണ ആദീൻ ഉപചാരാൻ പ്രകൽപയേത് ।
ധർമാദിഭിഃ ച നവഭിഃ കൽപയിത്വാ ആസനം മമ ॥ 25 ॥
പദ്മം അഷ്ടദലം തത്ര കർണികാകേസര ഉജ്ജ്വലം ।
ഉഭാഭ്യാം വേദതന്ത്രാഭ്യാം മഹ്യം തു ഉഭയസിദ്ധയേ ॥ 26 ॥
സുദർശനം പാഞ്ചജന്യം ഗദാസീഷുധനുഃ ഹലാൻ ।
മുസലം കൗസ്തുഭം മാലാം ശ്രീവത്സം ച അനുപൂജയേത് ॥ 27 ॥
നന്ദം സുനന്ദം ഗരുഡം പ്രചണ്ഡം ചണ്ഡം ഏവ ച ।
മഹാബലം ബലം ച ഏവ കുമുദം കുമുദേക്ഷണം ॥ 28 ॥
ദുർഗാം വിനായകം വ്യാസം വിഷ്വക്സേനം ഗുരൂൻ സുരാൻ ।
സ്വേ സ്വേ സ്ഥാനേ തു അഭിമുഖാൻ പൂജയേത് പ്രോക്ഷണ ആദിഭിഃ ॥ 29 ॥
ചന്ദന ഉശീര കർപൂര കുങ്കുമ അഗരു വാസിതൈഃ ।
സലിലൈഃ സ്നാപയേത് മന്ത്രൈഃ നിത്യദാ വിഭവേ സതി ॥ 30 ॥
സ്വർണഘർമ അനുവാകേന മഹാപുരുഷവിദ്യയാ ।
പൗരുഷേണ അപി സൂക്തേന സാമഭീഃ രാജനാദിഭിഃ ॥ 31 ॥
വസ്ത്ര ഉപവീത ആഭരണ പത്ര സ്രക് ഗന്ധ ലേപനൈഃ ।
അലങ്കുർവീത സപ്രേമ മദ്ഭക്തഃ മാം യഥാ ഉചിതം ॥ 32 ॥
പാദ്യം ആചമനീയം ച ഗന്ധം സുമനസഃ അക്ഷതാൻ ।
ധൂപ ദീപ ഉപഹാര്യാണി ദദ്യാത് മേ ശ്രദ്ധയാ അർചകഃ ॥ 33 ॥
ഗുഡപായസസർപീംഷി ശഷ്കുലി ആപൂപ മോദകാൻ ।
സംയാവ ദധി സൂപാം ച നൈവേദ്യം സതി കൽപയേത് ॥ 34 ॥
അഭ്യംഗ ഉന്മർദന ആദർശ ദന്തധൗ അഭിഷേചനം ।
അന്നദ്യ ഗീത നൃത്യാദി പർവണി സ്യുഃ ഉതാന്വഹം ॥ 35 ॥
വിധിനാ വിഹിതേ കുണ്ഡേ മേഖലാഗർതവേദിഭിഃ ।
അഗ്നിം ആധായ പരിതഃ സമൂഹേത് പാണിനാ ഉദിതം ॥ 36 ॥
പരിസ്തീര്യ അഥ പര്യുക്ഷേത് അന്വാധായ യഥാവിധി ।
പ്രോക്ഷണ്യാ ആസാദ്യ ദ്രവ്യാണി പ്രോക്ഷ്യാഗ്നൗ ഭാവയേത മാം ॥ 37 ॥
തപ്തജാംബൂനദപ്രഖ്യം ശംഖചക്രഗദാംബുജൈഃ ।
ലസത് ചതുർഭുജം ശാന്തം പദ്മകിഞ്ജൽകവാസസം ॥ 38 ॥
സ്ഫുരത് കിരീട കടക കടിസൂത്രവര അംഗദം ।
ശ്രീവത്സവക്ഷസം ഭ്രാജത് കൗസ്തുഭം വനമാലിനം ॥ 39 ॥
ധ്യായൻ അഭ്യർച്യ ദാരൂണി ഹവിഷാ അഭിഘൃതാനി ച ।
പ്രാസ്യ ആജ്യഭാഗൗ ആഘാരൗ ദത്ത്വാ ച ആജ്യപ്ലുതം ഹവിഃ ॥ 40 ॥
ജുഹുയാത് മൂലമന്ത്രേണ ഷോഡശർച അവദാനതഃ ।
ധർമാദിഭ്യഃ യഥാന്യായം മന്ത്രൈഃ സ്വിഷ്ടികൃതം ബുധഃ ॥ 41 ॥
അഭ്യർച്യ അഥ നമസ്കൃത്യ പാർഷദേഭ്യഃ ബലിം ഹരേത് ।
മൂലമന്ത്രം ജപേത് ബ്രഹ്മ സ്മരൻ നാരായണ ആത്മകം ॥ 42 ॥
ദത്ത്വാ ആചമനം ഉച്ഛേഷം വിഷ്വക്സേനായ കൽപയേത് ।
മുഖവാസം സുരഭിമത് താംബൂലാദ്യം അഥ അർഹയേത് ॥ 42 ॥
ഉപഗായൻ ഗൃണൻ നൃത്യൻ കർമാണി അഭിനയൻ മമ ।
മത്കഥാഃ ശ്രാവയൻ ശ്രുണ്വൻ മുഹൂർതം ക്ഷണികഃ ഭവേത് ॥ 44.
സ്തവൈഃ ഉച്ചാവചൈഃ സ്തോത്രൈഃ പൗരാണൈഃ പ്രകൃതൈഃ അപി ।
സ്തുത്വാ പ്രസീദ ഭഗവൻ ഇതി വന്ദേത ദണ്ഡവത് ॥ 45 ॥
ശിരഃ മത് പാദയോഃ കൃത്വാ ബാഹുഭ്യാം ച പരസ്പരം ।
പ്രപന്നം പാഹി മാം ഈശ ഭീതം മൃത്യുഗ്രഹ അർണവാത് ॥ 46 ॥
ഇതി ശേഷാം മയാ ദത്താം ശിരസി ആധായ സാദരം ।
ഉദ്വാസയേത് ചേത് ഉദ്വാസ്യം ജ്യോതിഃ ജ്യോതിഷി തത് പുനഃ ॥ 47 ॥
അർചാദിഷു യദാ യത്ര ശ്രദ്ധാ മാം തത്ര ച അർചയേത് ।
സർവഭൂതേഷു ആത്മനി ച സർവ ആത്മാ അഹം അവസ്ഥിതഃ ॥ 48 ॥
ഏവം ക്രിയായോഗപഥൈഃ പുമാൻ വൈദികതാന്ത്രികൈഃ ।
അർചൻ ഉഭയതഃ സിദ്ധിം മത്തഃ വിന്ദതി അഭീപ്സിതാം ॥ 49 ॥
മദർചാം സമ്പ്രതിഷ്ഠാപ്യ മന്ദിരം കാരയേത് ദൃഢം ।
പുഷ്പ ഉദ്യാനാനി രമ്യാണി പൂജാ യാത്രാ ഉത്സവ ആശ്രിതാൻ ॥ 50 ॥
പൂജാദീനാം പ്രവാഹാർഥം മഹാപർവസു അഥ അന്വഹം ।
ക്ഷേത്രാപണപുരഗ്രാമാൻ ദത്ത്വാ മത് സാർഷ്ടിതാം ഇയാത് ॥ 51 ॥
പ്രതിഷ്ഠയാ സാർവഭൗമംസദ്മനാ ഭുവനത്രയം ।
പൂജാദിനാ ബ്രഹ്മലോകം ത്രിഭിഃ മത് സാമ്യതാം ഇയാത് ॥ 52 ॥
മാം ഏവ നൈരപേക്ഷ്യേണ ഭക്തിയോഗേന വിന്ദതി ।
ഭക്തിയോഗം സഃ ലഭതേ ഏവം യഃ പൂജയേത മാം ॥ 53 ॥
യഃ സ്വദത്താം പരൈഃ ദത്തം ഹരേത സുരവിപ്രയോഃ ।
വൃത്തിം സഃ ജായതേ വിഡ്ഭുക് വർഷാണാം അയുതായുതം ॥ 54 ॥
കർതുഃ ച സാരഥേഃ ഹേതോഃ അനുമോദിതുഃ ഏവ ച ।
കർമണാം ഭാഗിനഃ പ്രേത്യ ഭൂയഃ ഭൂയസി തത്ഫലം ॥ 55 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ശ്രീകൃഷ്ണോദ്ധവസംവാദേ
സപ്തവിംശോഽധ്യായഃ ॥ 27 ॥
അഥ അഷ്ടവിംശഃ അധ്യായഃ ।
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
പരസ്വഭാവകർമാണി ന പ്രശംസേത് ന ഗർഹയേത് ।
വിശ്വം ഏകാത്മകം പശ്യൻ പ്രകൃത്യാ പുരുഷേണ ച ॥ 1 ॥
പരസ്വഭാവകർമാണി യഃ പ്രശംസതി നിന്ദതി ।
സഃ ആശു ഭ്രശ്യതേ സ്വാർഥാത് അസത്യ അഭിനിവേശതഃ ॥ 2 ॥
തൈജസേ നിദ്രയാ ആപന്നേ പിണ്ഡസ്ഥഃ നഷ്ടചേതനഃ ।
മായാം പ്രാപ്നോതി മൃത്യും വാ തദ്വത് നാനാർഥദൃക് പുമാൻ ॥ 3 ॥
കിം ഭദ്രം കിം അഭദ്രം വാ ദ്വൈതസ്യ അവസ്തുനഃ കിയത് ।
വാചാ ഉദിതം തത് അനൃതം മനസാ ധ്യാതം ഏവ ച ॥ 4 ॥
ഛായാപ്രത്യാഹ്വയാഭാസാ ഹി അസന്തഃ അപി അർഥകാരിണഃ ।
ഏവം ദേഹാദയഃ ഭാവാഃ യച്ഛന്തി ആമൃത്യുതഃ ഭയം ॥ 5 ॥
ആത്മാ ഏവ തത് ഇദം വിശ്വം സൃജ്യതേ സൃജതി പ്രഭുഃ ।
ത്രായതേ ത്രാതി വിശ്വാത്മാ ഹ്രിയതേ ഹരതി ഈശ്വരഃ ॥ 6 ॥
തസ്മാത് നഹി ആത്മനഃ അന്യസ്മാത് അന്യഃ ഭാവഃ നിരൂപിതഃ ।
നിരൂപിതേയം ത്രിവിധാ നിർമൂലാ ഭാതിഃ ആത്മനി ।
ഇദം ഗുണമയം വിദ്ധി ത്രിവിധം മായയാ കൃതം ॥ 7 ॥
ഏതത് വിദ്വാൻ മദുദിതം ജ്ഞാനവിജ്ഞാനനൈപുണം ।
ന നിന്ദതി ന ച സ്തൗതി ലോകേ ചരതി സൂര്യവത് ॥ 8 ॥
പ്രത്യക്ഷേണ അനുമാനേന നിഗമേന ആത്മസംവിദാ ।
ആദി അന്തവത് അസത് ജ്ഞാത്വാ നിഃസംഗഃ വിചരേത് ഇഹ ॥ 9 ॥
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
ന ഏവ ആത്മനഃ ന ദേഹസ്യ സംസൃതിഃ ദ്രഷ്ടൃദൃശ്യയോഃ ।
അനാത്മസ്വദൃശോഃ ഈശ കസ്യ സ്യാത് ഉപലഭ്യതേ ॥ 10 ॥
ആത്മാ അവ്യയഃ അഗുണഃ ശുദ്ധഃ സ്വയഞ്ജ്യോതിഃ അനാവൃതഃ ।
അഗ്നിവത് ദാരുവത് ദേഹഃ കസ്യ ഇഹ സംസൃതിഃ ॥ 11 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
യാവത് ദേഹ ഇന്ദ്രിയ പ്രാണൈഃ ആത്മനഃ സംനികർഷണം ।
സംസാരഃ ഫലവാൻ താവത് അപാർഥഃ അപി അവിവേകിനഃ ॥ 12 ॥
അർഥേ ഹി അവിദ്യമാനേ അപി സംസൃതിഃ ന നിവർതതേ ।
ധ്യായതഃ വിഷയാൻ അസ്യ സ്വപ്നേ അനർഥ ആഗമഃ യഥാ ॥ 13 ॥
യഥാ ഹി അപ്രതിബുദ്ധസ്യ പ്രസ്വാപഃ ബഹു അനർഥഭൃത് ।
സഃ ഏവ പ്രതിബുദ്ധസ്യ ന വൈ മോഹായ കൽപതേ ॥ 14 ॥
ശോക ഹർഷ ഭയ ക്രോധ ലോഭ മോഹ സ്പൃഹാദയഃ ।
അഹങ്കാരസ്യ ദൃശ്യന്തേ ജന്മ മൃത്യുഃ ച ന ആത്മനഃ ॥ 15 ॥
ദേഹ ഇന്ദ്രിയ പ്രാണ മനഃ അഭിമാനഃ
ജീവഃ അന്തരാത്മാ ഗുണകർമ മൂർതിഃ ।
സൂത്രം മഹാൻ ഇതി ഉരുധാ ഇവ ഗീതഃ
സംസാരഃ ആധാവതി കാലതന്ത്രഃ ॥ 16 ॥
അമൂലം ഏതത് ബഹുരൂപ രൂപിതം
മനോവചഃപ്രാണശരീരകർമ ।
ജ്ഞാനാസിനാ ഉപാസനയാ ശിതേന
ഛിത്ത്വാ മുനിഃ ഗാം വിചരതി അതൃഷ്ണഃ ॥ 17 ॥
ജ്ഞാനം വിവേകഃ നിഗമഃ തപഃ ച
പ്രത്യക്ഷം ഐതിഹ്യം അഥ അനുമാനം ।
ആദി അന്തയോഃ അസ്യ യത് ഏവ കേവലം
കാലഃ ച ഹേതുഃ ച തത് ഏവ മധ്യേ ॥ 18 ॥
യഥാ ഹിരണ്യം സ്വകൃതം പുരസ്താത്
പശ്ചാത് ച സർവസ്യ ഹിരൺമയസ്യ ।
തത് ഏവ മധ്യേ വ്യവഹാര്യമാണം
നാനാപദേശൈഃ അഹം അസ്യ തദ്വത് ॥ 19 ॥
വിജ്ഞാനം ഏതത് ത്രിയവസ്തം അംഗ
ഗുണത്രയം കാരണ കാര്യ കർതൃ ।
സമന്വയേന വ്യതിരേകതഃ ച
യേന ഏവ തുര്യേണ തത് ഏവ സത്യം ॥ 20 ॥
ന യത് പുരസ്താത് ഉത യത് ന പശ്ചാത്
മധ്യേ ച തത് ന വ്യപദേശമാത്രം ।
ഭൂതം പ്രസിദ്ധം ച പരേണ യദ്യത്
തത് ഏവ തത് സ്യാത് ഇതി മേ മനീഷാ ॥ 21 ॥
അവിദ്യമാനഃ അപി അവഭാസതേ യഃ
വൈകാരികഃ രാജസസർഗഃ ഏഷഃ ।
ബ്രഹ്മ സ്വയഞ്ജ്യോതിഃ അതഃ വിഭാതി
ബ്രഹ്മ ഇന്ദ്രിയ അർഥ ആത്മ വികാര ചിത്രം ॥ 22 ॥
ഏവം സ്ഫുടം ബ്രഹ്മവിവേകഹേതുഭിഃ
പരാപവാദേന വിശാരദേന ।
ഛിത്ത്വാ ആത്മസന്ദേഹം ഉപാരമേത
സ്വാനന്ദതുഷ്ടഃ അഖില കാമുകേഭ്യഃ ॥ 23 ॥
ന ആത്മാ വപുഃ പാർഥിവം ഇന്ദ്രിയാണി
ദേവാഃ ഹി അസുഃ വായുജലം ഹുതാശഃ ।
മനഃ അന്നമാത്രം ധിഷണാ ച സത്ത്വം
അഹങ്കൃതിഃ ഖം ക്ഷിതിഃ അർഥസാമ്യം ॥ 24 ॥
സമാഹിതൈഃ കഃ കരണൈഃ ഗുണാത്മഭിഃ
ഗുണഃ ഭവേത് മത്സുവിവിക്തധാമ്നഃ ।
വിക്ഷിപ്യമാണൈഃ ഉത കിം ന ദൂഷണം
ഘനൈഃ ഉപേതൈഃ വിഗതൈഃ രവേഃ കിം ॥ 25 ॥
യഥാ നഭഃ വായു അനല അംബു ഭൂ ഗുണൈഃ
ഗതാഗതൈഃ വർതുഗുണൈഃ ന സജ്ജതേ ।
തഥാ അക്ഷരം സത്ത്വ രജഃ തമഃ മലൈഃ
അഹംമതേഃ സംസൃതിഹേതുഭിഃ പരം ॥ 26 ॥
തഥാപി സംഗഃ പരിവർജനീയഃ
ഗുണേഷു മായാരചിതേഷു താവത് ।
മദ്ഭക്തിയോഗേന ദൃഢേന യാവത്
രജഃ നിരസ്യേത മനഃകഷായഃ ॥ 27 ॥
യഥാ ആമയഃ അസാധു ചികിത്സിതഃ നൃണാം
പുനഃ പുനഃ സന്തുദതി പ്രരോഹൻ ।
ഏവം മനഃ അപക്വ കഷയ കർമ
കുയോഗിനം വിധ്യതി സർവസംഗം ॥ 28 ॥
കുയോഗിനഃ യേ വിഹിത അന്തരായൈഃ
മനുഷ്യഭൂതൈഃ ത്രിദശ ഉപസൃഷ്ടൈഃ ।
തേ പ്രാക്തന അഭ്യാസബലേന ഭൂയഃ
യുഞ്ജന്തി യോഗം ന തു കർമതന്ത്രം ॥ 29 ॥
കരോതി കർമ ക്രിയതേ ച ജന്തുഃ
കേനാപി അസൗ ചോദിതഃ ആനിപാതാത് ।
ന തത്ര വിദ്വാൻപ്രകൃതൗ സ്ഥിതഃ അപി
നിവൃത്ത തൃഷ്ണഃ സ്വസുഖ അനുഭൂത്യാ ॥ 30 ॥
തിഷ്ഠന്തം ആസീനം ഉത വ്രജന്തം
ശയാനം ഉക്ഷന്തം അദന്തം അന്നം ।
സ്വഭാവം അന്യത് കിം അപി ഇഹമാനം
ആത്മാനം ആത്മസ്ഥമതിഃ ന വേദ ॥ 31 ॥
യദി സ്മ പശ്യതി അസത് ഇന്ദ്രിയ അഥ
നാനാ അനുമാനേന വിരുദ്ധം അന്യത് ।
ന മന്യതേ വസ്തുതയാ മനീഷീ
സ്വാപ്നം യഥാ ഉത്ഥായ തിരോദധാനം ॥ 32 ॥
പൂർവം ഗൃഹീതം ഗുണകർമചിത്രം
അജ്ഞാനം ആത്മനി അവിവിക്തം അംഗ ।
നിവർതതേ തത് പുനഃ ഈക്ഷയാ ഏവ
ന ഗൃഹ്യതേ ന അപി വിസൃജ്യ ആത്മാ ॥ 33 ॥
യഥാ ഹി ഭാനോഃ ഉദയഃ നൃചക്ഷുഷാം
തമഃ നിഹന്യാത് ന തു സദ്വിധത്തേ ।
ഏവം സമീക്ഷാ നിപുണാ സതീ മേ
ഹന്യാത് തമിസ്രം പുരുഷസ്യ ബുദ്ധേഃ ॥ 34 ॥
ഏഷഃ സ്വയഞ്ജ്യോതിഃ അജഃ അപ്രമേയഃ
മഹാനുഭൂതിഃ സകലാനുഭൂതിഃ ।
ഏകഃ അദ്വിതീയഃ വചസാം വിരാമേ
യേന ഈശിതാ വാക് അസവഃ ചരന്തി ॥ 35 ॥
ഏതാവാൻ ആത്മസംമോഹഃ യത് വികൽപഃ തു കേവലേ ।
ആത്മൻ നൃതേ സ്വമാത്മാനം അവലംബഃ ന യസ്യ ഹി ॥36 ॥
യത് നാമ ആകൃതിഭിഃ ഗ്രാഹ്യം പഞ്ചവർണം അബാധിതം ।
വ്യർഥേന അപി അർഥവാദഃ അയം ദ്വയം പണ്ഡിതമാനിനാം ॥ 37 ॥
യോഗിനഃ അപക്വയോഗസ്യ യുഞ്ജതഃ കായഃ ഉത്ഥിതൈഃ ।
ഉപസർഗൈഃ വിഹന്യേത തത്ര അയം വിഹിതഃ വിധിഃ ॥ 38 ॥
യോഗധാരണയാ കാംശ്ചിത് ആസനൈഃ ധാരണ അന്വിതൈഃ ।
തപോമന്ത്രൗഷധൈഃ കാംശ്ചിത് ഉപസർഗാൻ വിനിർദഹേത് ॥ 39 ॥
കാംശ്ചിത് മമ അനുധ്യാനേന നാമസങ്കീർതന ആദിഭിഃ ।
യോഗേശ്വര അനുവൃത്ത്യാ വാ ഹന്യാത് അശുഭദാൻ ശനൈഃ ॥ 40 ॥
കേചിത് ദേഹം ഇമം ധീരാഃ സുകൽപം വയസി സ്ഥിരം ।
വിധായ വിവിധ ഉപായൈഃ അഥ യുഞ്ജന്തി സിദ്ധയേ ॥ 41 ॥
ന ഹി തത് കുശലാത് ദൃത്യം തത് ആയാസഃ ഹി അപാർഥകഃ ।
അന്തവത്ത്വാത് ശരീരസ്യ ഫലസ്യ ഇവ വനസ്പതേഃ ॥ 42 ॥
യോഗം നിഷേവതഃ നിത്യം കായഃ ചേത് കൽപതാം ഇയാത് ।
തത് ശ്രദ്ദധ്യാത് ന മതിമാൻ യോഗം ഉത്സൃജ്യ മത്പരഃ ॥ 43 ॥
യോഗചര്യാം ഇമാം യോഗീ വിചരൻ മത് വ്യപാശ്രയഃ ।
ന അന്തരായൈഃ വിഹന്യേത നിഃസ്പൃഹഃ സ്വസുഖാനുഭൂഃ ॥ 44 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ഭഗവദുദ്ധവസംവാദേ
പരമാർഥനിർണയോ നാമ അഷ്ടാവിംശോഽധ്യായഃ ॥ 28 ॥
അഥ ഏകോനത്രിംശഃ അധ്യായഃ ।
സുദുസ്തരാം ഇമാം മന്യേ യോഗചര്യാം അനാത്മനഃ ।
യഥാ അഞ്ജസാ പുമാൻ സിഹ്യേത് തത് മേ ബ്രൂഹി അഞ്ജസാ അച്യുത ॥ 1 ॥
പ്രായശഃ പുണ്ഡരീകാക്ഷ യുഞ്ജന്തഃ യോഗിനഃ മനഃ ।
വിഷീദന്തി അസമാധാനാത് മനോനിഗ്രഹകർശിതാഃ ॥ 2 ॥
അഥ അതഃ ആനന്ദദുഘം പദാംബുജം
ഹംസാഃ ശ്രയേരൻ അരവിന്ദലോചന ।
സുഖം നു വിശ്വേശ്വര യോഗകർമഭിഃ
ത്വത് മായയാ അമീ വിഹതാഃ ന മാനിനഃ ॥ 3 ॥
കിം ചിത്രം അച്യുത തവ ഏതത് അശേഷബന്ധഃ
ദാസേഷു അനന്യശരണേഷു യത് ആത്മ സാത്ത്വം ।
യഃ അരോചയത്സഹ മൃഗൈഃ സ്വയം ഈശ്വരാണാം
ശ്രീമത് കിരീട തട പീഡിത പാദ പീഠഃ ॥ 4 ॥
തം ത്വാ അഖില ആത്മദയിത ഈശ്വരം ആശ്രിതാനാം
സർവ അർഥദം സ്വകൃതവിത് വിസൃജേത കഃ നു ।
കഃ വാ ഭജേത് കിം അപി വിസ്മൃതയേ അനു ഭൂത്യൈ
കിം വാ ഭവേത് ന തവ പാദരജോജുഷാം നഃ ॥ 5 ॥
ന ഏവ ഉപയന്തി അപചിതിം കവയഃ തവ ഈശ
ബ്രഹ്മായുഷാ അപി കൃതം ഋധമുദഃ സ്മരന്തഃ ।
യഃ അന്തർബഹിഃ തനുഭൃതാം അശുഭം വിധുന്വൻ
ആചാര്യചൈത്യവപുഷാ സ്വഗത്ം വ്യനക്തി ॥ 6 ॥
ശ്രീശുകഃ ഉവാച ।
ഇതി ഉദ്ധവേന അതി അനുരക്ത ചേതസാ
പൃഷ്ടഃ ജഗത്ക്രീഡനകഃ സ്വശക്തിഭിഃ ।
ഗൃഹീത മൂർതിത്രയഃ ഈശ്വര ഈശ്വരഃ
ജഗാദ സപ്രേമ മനോഹരസ്മിതഃ ॥ 7 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
ഹന്ത തേ കഥയിഷ്യാമി മമ ധർമാൻ സുമംഗലാം ।
യാൻ ശ്രദ്ധയാ ആചരൻ മർത്യഃ മൃത്യും ജയതി ദുർജയം ॥ 8 ॥
കുര്യാത് സർവാണി കർമാണി മദർഥം ശനകൈഃ സ്മരൻ ।
മയി അർപിത മനഃ ചിത്തഃ മത് ധർമ ആത്മമനോരതിഃ ॥ 9 ॥
ദേശാൻ പുണ്യാൻ ആശ്രയേത മദ്ഭക്തൈഃ സാധുഭിഃ ശ്രിതാൻ ।
ദേവ ആസുര മനുഷ്യേഷു മദ്ഭക്ത ആചരിതാനി ച ॥ 10 ॥
പൃഥക് സത്രേണ വാ മഹ്യം പർവയാത്രാ മഹോത്സവാൻ ।
കാരയേത് ഗീതനൃത്യ ആദ്യൈഃ മഹാരാജ വിഭൂതിഭിഃ ॥ 11 ॥
മാം ഏവ സർവഭൂതേഷു ബഹിഃ അന്തഃ അപാവൃതം ।
ഈക്ഷേത ആത്മനി ച ആത്മാനം യഥാ ഖം അമല ആശയഃ ॥ 12 ॥
ഇതി സർവാണി ഭൂതാനി മദ്ഭാവേന മഹാദ്യുതേ ।
സഭാജയൻ മന്യമാനഃ ജ്ഞാനം കേവലം ആശ്രിതഃ ॥ 13 ॥
ബ്രാഹ്മണേ പുൽകസേ സ്തേനേ ബ്രഹ്മണ്യേ അർകേ സ്ഫുലിംഗകേ ।
അക്രൂരേ ക്രൂരകേ ച ഏവ സമദൃക് പണ്ഡിതഃ മതഃ ॥ 14 ॥
നരേഷു അഭീക്ഷ്ണം മദ്ഭാവം പുംസഃ ഭാവയതഃ അചിരാത് ।
സ്പർധാ അസൂയാ തിരസ്കാരാഃ സാഹങ്കാരാഃ വിയന്തി ഹി ॥ 15 ॥
വിസൃജ്യ സ്മയമാനാൻ സ്വാൻ ദൃശം വ്രീഡാം ച ദൈഹികീം ।
പ്രണമേത് ദണ്ഡവത് ഭൂമൗ ആശ്വ ചാണ്ഡാല ഗോ ഖരം ॥ 16 ॥
യാവത് സർവേഷു ഭൂതേഷു മദ്ഭാവഃ ന ഉപജായതേ ।
താവത് ഏവം ഉപാസീത വാങ് മന കായ വൃത്തിഭിഃ ॥ 17 ॥
സർവം ബ്രഹ്മാത്മകം തസ്യ വിദ്യയാ ആത്മ മനീഷയാ ।
പരിപശ്യൻ ഉപരമേത് സർവതഃ മുക്ത സംശയഃ ॥ 18 ॥
അയം ഹി സർവകൽപാനാം സധ്രീചീനഃ മതഃ മമ ।
മദ്ഭാവഃ സർവഭൂതേഷു മനോവാക്കായവൃത്തിഭിഃ ॥ 19 ॥
ന ഹി അംഗ ഉപക്രമേ ധ്വംസഃ മദ്ധർമസ്യ ഉദ്ധവ അണു അപി ।
മയാ വ്യവസിതഃ സമ്യക് നിർഗുണത്വാത് അനാശിഷഃ ॥ 20 ॥
യഃ യഃ മയി പരേ ധർമഃ കൽപ്യതേ നിഷ്ഫലായ ചേത് ।
തത് ആയാസഃ നിരർഥഃ സ്യാത് ഭയാദേഃ ഇവ സത്ത്മ ॥ 21 ॥
ഏഷാ ബുദ്ധിമതാം ബുദ്ധിഃ മനീഷാ ച മനീഷിണാം ।
യത് സത്യം അനൃതേന ഇഹ മർത്യേന ആപ്നോതി മാ അമൃതം ॥ 22 ॥
ഏഷ തേ അഭിഹിതഃ കൃത്സ്നഃ ബ്രഹ്മവാദസ്യ സംഗ്രഹഃ ।
സമാസവ്യാസവിധിനാ ദേവാനാം അപി ദുർഗമഃ ॥ 23 ॥
അഭീക്ഷ്ണശഃ തേ ഗദിതം ജ്ഞാനം വിസ്പഷ്ടയുക്തിമത് ।
ഏതത് വിജ്ഞായ മുച്യേത പുരുഷഃ നഷ്ടസംശയഃ ॥ 24 ॥
സുവിവിക്തം തവ പ്രശ്നം മയാ ഏതത് അപി ധാരയേത് ।
സനാതനം ബ്രഹ്മഗുഹ്യം പരം ബ്രഹ്മ അധിഗച്ഛതി ॥ 25 ॥
യഃ ഏതത് മമ ഭക്തേഷു സമ്പ്രദദ്യാത് സുപുഷ്കലം ।
തസ്യ അഹം ബ്രഹ്മദായസ്യ ദദാമി ആത്മാനം ആത്മനാ ॥ 26 ॥
യഃ ഏതത് സമധീയീത പവിത്രം പരമം ശുചി ।
സഃ പൂയേത അഹഃ അഹഃ മാം ജ്ഞാനദീപേന ദർശയൻ ॥ 27 ॥
യഃ ഏതത് ശ്രദ്ധയാ നിത്യം അവ്യഗ്രഃ ശ്രുണുയാത് നരഃ ।
മയി ഭക്തിം പരാം കുർവൻ കർമഭിഃ ന സഃ ബധ്യതേ ॥ 28 ॥
അപി ഉദ്ധവ ത്വയാ ബ്രഹ്മ സഖേ സമവധാരിതം ।
അപി തേ വിഗതഃ മോഹഃ ശോകഃ ച അസൗ മനോഭവഃ ॥ 29 ॥
ന ഏതത് ത്വയാ ദാംഭികായ നാസ്തികായ ശഠായ ച ।
അശുശ്രൂഷോഃ അഭക്തായ ദുർവിനീതായ ദീയതാം ॥ 30 ॥
ഏതൈഃ ദോഷൈഃ വിഹീനായ ബ്രഹ്മണ്യായ പ്രിയായ ച ।
സാധവേ ശുചയേ ബ്രൂയാത് ഭക്തിഃ സ്യാത് ശൂദ്ര യോഷിതാം ॥ 31 ॥
ന ഏതത് വിജ്ഞായ ജിജ്ഞാസോഃ ജ്ഞാതവ്യം അവശിഷ്യതേ ।
പീത്വാ പീയൂഷം അമൃതം പാതവ്യം ന അവശിഷ്യതേ ॥ 32 ॥
ജ്ഞാനേ കർമണി യോഗേ ച വാർതായാം ദണ്ഡധാരണേ ।
യാവാൻ അർഥഃ നൃണാം താത താവാൻ തേ അഹം ചതുർവിധഃ ॥ 33 ॥
മർത്യഃ യദാ ത്യക്ത സമസ്തകർമാ
നിവേദിതാത്മാ വിചികീർഷിതഃ മേ ।
തദാ അമൃതത്വം പ്രതിപദ്യമാനഃ
മയാ ആത്മഭൂയായ ച കൽപതേ വൈ ॥ 34 ॥
ശ്രീശുകഃ ഉവാച ।
സഃ ഏവം ആദർശിത യോഗമാർഗഃ
തദാ ഉത്തമ ശ്ലോകവചഃ നിശമ്യ ।
ബദ്ധ അഞ്ജലിഃ പ്രീതി ഉപരുദ്ധ കണ്ഠഃ
ന കിഞ്ചിത് ഊചേഃ അശ്രു പരിപ്ലുത അക്ഷഃ ॥ 35 ॥
വിഷ്ടഭ്യ ചിത്തം പ്രണയ അവഘൂർണം
ധൈര്യേണ രാജൻ ബഹു മന്യമാനഃ ।
കൃതാഞ്ജലിഃ പ്രാഹ യദുപ്രവീരം
ശീർഷ്ണാ സ്പൃശൻ തത് ചരണ അരവിന്ദം ॥ 36 ॥
ഉദ്ധവഃ ഉവാച ।
വിദ്രാവിതഃ മോഹ മഹാ അന്ധകാരഃ
യഃ ആശ്രിതഃ മേ തവ സന്നിധാനാത് ।
വിഭാവസോഃ കിം നു സമീപഗസ്യ
ശീതം തമഃ ഭീഃ പ്രഭവന്തി അജ അദ്യ ॥ 37 ॥
പ്രത്യർപിതഃ മേ ഭവതാ അനുകമ്പിനാ
ഭൃത്യായ വിജ്ഞാനമയഃ പ്രദീപഃ ।
ഹിത്വാ കൃതജ്ഞഃ തവ പാദമൂലം
കഃ അന്യത് സമീയാത് ശരണം ത്വദീയം ॥ 38 ॥
വൃക്ണഃ ച മേ സുദൃഢഃ സ്നേഹപാശഃ
ദാശാർഹ വൃഷ്ണി അന്ധക സാത്വതേഷു ।
പ്രസാരിതഃ സൃഷ്ടിവിവൃദ്ധയേ ത്വയാ
സ്വമായയാ ഹി ആത്മ സുബോധ ഹേതിനാ ॥ 39 ॥
നമഃ അസ്തു തേ മഹായോഗിൻ പ്രപന്നം അനുശാധി മാം ।
യഥാ ത്വത് ചരണ അംഭോജേ രതിഃ സ്യാത് അനപായിനീ ॥ 40 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
ഗച്ഛ ഉദ്ധവ മയാ ആദിഷ്ടഃ ബദരി ആഖ്യം മമ ആശ്രമം ।
തത്ര മത് പാദ തീർഥോദേ സ്നാന ഉപസ്പർശനൈഃ ശുചിഃ ॥ 41 ॥
ഈക്ഷയാ അലകനന്ദായാ വിധൂത അശേഷ കൽമഷഃ ।
വസാനഃ വൽകലാനി അംഗ വന്യഭുക് സുഖ നിഃസ്പൃഹഃ ॥ 42 ॥
തിതിക്ഷൗഃ ദ്വന്ദ്വമാത്രാണാം സുശീലഃ സംയതേന്ദ്രിയഃ ।
ശാന്തഃ സമാഹിതധിയാ ജ്ഞാനവിജ്ഞാനസംയുതഃ ॥ 43 ॥
മത്തഃ അനുശിക്ഷിതം യത് തേ വിവിക്തമനുഭാവയൻ ।
മയി ആവേശിത വാക് ചിത്തഃ മദ്ധർമ നിരതഃ ഭവ ।
അതിവ്രജ്യ ഗതീഃ തിസ്രഃ മാം ഏഷ്യസി തതഃ പരം ॥ 44 ॥
ശ്രീശുകഃ ഉവാച ।
സഃ ഏവം ഉക്തഃ ഹരിമേധസാ ഉദ്ധവഃ
പ്രദക്ഷിണം തം പരിസൃത്യ പാദയോഃ ।
ശിരഃ നിധായ അശ്രുകലാഭിഃ ആർദ്രധീഃ
ന്യഷിഞ്ചത് അദ്വന്ദ്വപരഃ അപി ഉപക്രമേ ॥ 45 ॥
സുദുസ്ത്യജ സ്നേഹ വിയോഗ കാതരഃ
ന ശക്നുവൻ തം പരിഹാതും ആതുരഃ ।
കൃച്ഛ്രം യയൗ മൂർധനി ഭർതൃപാദുകേ
ബിഭ്രൻ നമസ്കൃത്യ യയൗ പുനഃ പുനഃ ॥ 46 ॥
തതഃ തം അന്തർഹൃദി സംനിവേശ്യ
ഗതഃ മഹാഭാഗവതഃ വിശാലാം ।
യഥാ ഉപദിഷ്ടാം ജഗത് ഏകബന്ധുനാ
തതഃ സമാസ്ഥായ ഹരേഃ അഗാത് ഗതിം ॥ 47 ॥
യഃ ഏഅതത് ആനന്ദ സമുദ്ര സംഭൃതം
ജ്ഞാനാമൃതം ഭാഗവതായ ഭാഷിതം ।
കൃഷ്ണേണ യോഗേശ്വര സേവിതാംഘ്രിണാ
സച്ഛ്രദ്ധയാ ആസേവ്യ ജഗത് വിമുച്യതേ ॥ 48 ॥
ഭവഭയ അപഹന്തും ജ്ഞാനവിജ്ഞാനസാരം
നിഗമകൃത് ഉപജഹേ ഭൃംഗവത് വേദസാരം ।
അമൃതം ഉദധിതഃ ച അപായയത് ഭൃത്യവർഗാൻ
പുരുഷം ഋഷഭം ആദ്യം കൃഷ്ണസഞ്ജ്ഞം നതഃ അസ്മി
॥ 49 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ ഭഗവദുദ്ധവസംവാദേ
പരമാർഥപ്രാപ്തിസുഗമോപായകഥനോദ്ധവബദരികാശ്രമപ്രവേശോ
നാമ ഏകോനത്രിംശോഽധ്യായഃ ॥ 29 ॥
അഥ ത്രിംശഃ അധ്യായഃ ।
രാജാ ഉവാച ।
തതഃ മഹാഭാഗവതേ ഉദ്ധവേ നിർഗതേ വനം ।
ദ്വാരവത്യാം കിം അകരോത് ഭഗവാൻ ഭൂതഭാവനഃ ॥ 1 ॥
ബ്രഹ്മശാപ ഉപസംസൃഷ്ടേ സ്വകുലേ യാദവർഷഭഃ ।
പ്രേയസീം സർവനേത്രാണാം തനും സഃ കഥം അത്യജത് ॥ 2 ॥
പ്രത്യാക്രഷ്ടും നയനം അബലാ യത്ര ലഗ്നം ന ശേകുഃ
കർണാവിഷ്ടം ന സരതി തതഃ യത് സതാം ആത്മലഗ്നം ।
യത് ശ്രീഃ വാചാം ജനയതി രതിം കിം നു മാനം കവീനാം
ദൃഷ്ട്വാ ജിഷ്ണോഃ യുധി രഥഗതം യത് ച തത് സാമ്യം
ഈയുഃ ॥ 3 ॥
ഋഷിഃ ഉവാച ।
ദിവി ഭുവി അന്തരിക്ഷേ ച മഹോത്പാതാൻ സമുത്ഥിതാൻ ।
ദൃഷ്ട്വാ ആസീനാൻ സുധർമായാം കൃഷ്ണഃ പ്രാഹ യദൂൻ ഇദം
॥ 4 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
ഏതേ ഘോരാഃ മഹോത്പാതാഃ ദ്വാർവത്യാം യമകേതവഃ ।
മുഹൂർതം അപി ന സ്ഥേയം അത്ര നഃ യദുപുംഗവാഃ ॥ 5 ॥
സ്ത്രിയഃ ബാലാഃ ച വൃദ്ധാഃ ച ശംഖോദ്ധാരം വ്രജന്ത്വിതഃ ।
വയം പ്രഭാസം യാസ്യാമഃ യത്ര പ്രത്യക് സരസ്വതീ ॥ 6 ॥
തത്ര അഭിഷിച്യ ശുചയ ഉപോഷ്യ സുസമാഹിതാഃ ।
ദേവതാഃ പൂജയിഷ്യാമഃ സ്നപന ആലേപന അർഹണൈഃ ॥7 ॥
ബ്രാഹ്മണാൻ തു മഹാഭാഗാൻ കൃതസ്വസ്ത്യയനാ വയം ।
ഗോ ഭൂ ഹിരണ്യ വാസോഭിഃ ഗജ അശ്വരഥ വേശ്മഭിഃ ॥ 8 ॥
വിധിഃ ഏഷഃ ഹി അരിഷ്ടഘ്നഃ മംഗല ആയനം ഉത്തമം ।
ദേവ ദ്വിജ ഗവാം പൂജാ ഭൂതേഷു പരമഃ ഭവഃ ॥ 9 ॥
ഇതി സർവേ സമാകർണ്യ യദുവൃദ്ധാഃ മധുദ്വിഷഃ ।
തഥാ ഇതി നൗഭിഃ ഉത്തീര്യ പ്രഭാസം പ്രയയൂ രഥൈഃ ॥ 10 ॥
തസ്മിൻ ഭഗവതാ ആദിഷ്ടം യദുദേവേന യാദവാ ।
ചക്രുഃ പരഭയാ ഭക്ത്യാ സർവശ്രേയ ഉപബൃംഹിതം ॥ 11 ॥
തതഃ തസ്മിൻ മഹാപാനം പപുഃ മൈരേയകം മധു ।
ദിഷ്ട വിഭ്രംശിത ധിയഃ യത് ദ്രവൈഃ ഭ്രശ്യതേ മതിഃ ॥ 12 ॥
മഹാപാന അഭിമത്താനാം വീരാണാം ദൃപ്തചേതസാം ।
കൃഷ്ണമായാ വിമൂഢാനാം സംഘർഷഃ സുമഹാൻ അഭൂത് ॥ 13 ॥
യുയുധുഃ ക്രോധസംരബ്ധാ വേലായാം ആതതായിനഃ ।
ധനുഭിഃ അസിഭിഃ മല്ലൈഃ ഗദാഭിഃ താം അരർഷ്ടിഭിഃ ॥ 14 ॥
പതത്പതാകൈ രഥകുഞ്ജരാദിഭിഃ
ഖര ഉഷ്ട്ര ഗോഭിഃ മഹിഷൈഃ നരൈഃ അപി ।
മിഥഃ സമേത്യ അശ്വതരൈഃ സുദുർമദാ
ന്യഹൻ ശരർദദ്ഭിഃ ഇവ ദ്വിപാ വനേ ॥ 15 ॥
പ്രദ്യുമ്ന സാംബൗ യുധി രൂഢമത്സരൗ
അക്രൂര ഭോജൗ അനിരുദ്ധ സാത്യകീ ।
സുഭദ്ര സംഗ്രാമജിതൗ സുദാരുണൗ
ഗദൗ സുമിത്രാ സുരഥൗ സമീയതുഃ ॥ 16 ॥
അന്യേ ച യേ വൈ നിശഠ ഉൽമുക ആദയഃ
സഹസ്രജിത് ശതജിത് ഭാനു മുഖ്യാഃ ।
അന്യോന്യം ആസാദ്യ മദാന്ധകാരിതാ
ജഘ്നുഃ മുകുന്ദേന വിമോഹിതാ ഭൃശം ॥ 17 ॥
ദാശാർഹ വൃഷ്ണി അന്ധക ഭോജ സാത്വതാ
മധു അർബുദാ മാഥുരശൂരസേനാഃ ।
വിസർജനാഃ കുകുരാഃ കുന്തയഃ ച
മിഥഃ തതഃ തേ അഥ വിസൃജ്യ സൗഹൃദം ॥ 18 ॥
പുത്രാഃ അയുധ്യൻ പിതൃഭിഃ ഭ്രാതൃഭിഃ ച
സ്വസ്ത്രീയ ദൗഹിത്ര പിതൃവ്യമാതുലൈഃ ।
മിത്രാണി മിത്രൈഃ സുഹൃദഃ സുഹൃദ്ഭിഃ
ജ്ഞാതീംസ്ത്വഹൻ ജ്ഞാതയഃ ഏവ മൂഢാഃ ॥ 19 ॥
ശരേഷു ക്ഷീയമാണേഷു ഭജ്യമാനേഷു ധന്വസു ।
ശസ്ത്രേഷു ക്ഷീയമാണേഷു മുഷ്ടിഭിഃ ജഹ്രുഃ ഏരകാഃ ॥ 20 ॥
താഃ വജ്രകൽപാഃ ഹി അഭവൻ പരിഘാഃ മുഷ്ടിനാഃ ഭൃതാഃ ।
ജഘ്നുഃ ദ്വിഷഃ തൈഃ കൃഷ്ണേന വാര്യമാണാഃ തു തം ച തേ ॥ 21 ॥
പ്രത്യനീകം മന്യമാനാഃ ബലഭദ്രം ച മോഹിതാഃ ।
ഹന്തും കൃതധിയഃ രാജൻ ആപന്നാഃ ആതതായിനഃ ॥ 22 ॥
അഥ തൗ അപി സങ്ക്രുദ്ധൗ ഉദ്യമ്യ കുരുനന്ദന ।
ഏരകാ മുഷ്ടി പരിഘൗ ജരന്തൗ ജഘ്നതുഃ യുധി ॥ 23 ॥
ബ്രഹ്മശാപ ഉപസൃഷ്ടാനാം കൃഷ്ണമായാവൃത ആത്മനാം ।
സ്പർധാക്രോധഃ ക്ഷയം നിന്യേ വൈണവഃ അഗ്നിഃ യഥാ വനം ॥ 24 ॥
ഏവം നഷ്ടേഷു സർവേഷു കുലേഷു സ്വേഷു കേശവഃ ।
അവതാരിതഃ ഭുവഃ ഭാരഃ ഇതി മേനേ അവശേഷിതഃ ॥ 25 ॥
രാമഃ സമുദ്രവേലായാം യോഗം ആസ്ഥായ പൗരുഷം ।
തത് ത്യാജ ലോകം മാനുഷ്യം സംയോജ്യ ആത്മാനം ആത്മനി ॥ 26 ॥
രാമനിര്യാണം ആലോക്യ ഭഗവാൻ ദേവകീസുതഃ ।
നിഷസാദ ധരോപസ്ഥേ തൂഷ്ണീം ആസാദ്യ പിപ്പലം ॥ 27 ॥
ബിഭ്രത് ചതുർഭുജം രൂപം ഭ്രാജിഷ്ണു പ്രഭയാ സ്വയാ ।
ദിശഃ വിതിമാരാഃ കുർവൻ വിധൂമഃ ഇവ പാവകഃ ॥ 28 ॥
ശ്രീവത്സാങ്കം ഘനശ്യാമം തപ്ത ഹാടക വർചസം ।
കൗശേയ അംബര യുഗ്മേന പരിവീതം സുമംഗലം ॥ 29 ॥
സുന്ദര സ്മിത വക്ത്ര അബ്ജം നീല കുന്തല മണ്ഡിതം ।
പുണ്ഡരീക അഭിരാമാക്ഷം സ്ഫുരൻ മകര കുണ്ഡലം ॥ 30 ॥
കടിസൂത്ര ബ്രഹ്മസൂത്ര കിരീട കടക അംഗദൈഃ ।
ഹാര നൂപുര മുദ്രാഭിഃ കൗസ്തുഭേന വിരാജിതം ॥ 31 ॥
വനമാലാ പരീതാംഗം മൂർതിമദ്ഭിഃ നിജ ആയുധൈഃ ।
കൃത്വാ ഉരൗ ദക്ഷിണേ പാദം ആസീനം പങ്കജ അരുണം ॥ 32 ॥
മുസലൗ അശേഷായഃ ഖണ്ഡകൃതേഷുഃ ലുബ്ധകഃ ജരാഃ ।
മൃഗാസ്യ ആകാരം തത് ചരണം വിവ്യാധ മൃഗശങ്കയാ ॥ 33 ॥
ചതുർഭുജം തം പുരുഷം ദൃഷ്ട്വാ സഃ കൃത കിൽബിഷഃ ।
ഭീതഃ പപാത ശിരസാ പാദയോഃ അസുരദ്വിഷഃ ॥ 34 ॥
അജാനതാ കൃതം ഇദം പാപേന മധുസൂദന ।
ക്ഷന്തും അർഹസി പാപസ്യ ഉത്തമശ്ലോകഃ മേ അനഘ ॥ 35 ॥
യസ്യ അനുസ്മരണം നൄണാം അജ്ഞാന ധ്വാന്ത നാശനം ।
വദന്തി തസ്യ തേ വിഷ്ണോ മയാ അസാധു കൃതം പ്രഭോ ॥ 36 ॥
തത് മാ ആശു ജഹി വൈകുണ്ഠ പാപ്മാനം മൃഗ ലുബ്ധകം ।
യഥാ പുനഃ അഹം തു ഏവം ന കുര്യാം സത് അതിക്രമം ॥ 37 ॥
യസ്യ ആത്മ യോഗ രചിതം ന വിദുഃ വിരിഞ്ചഃ
രുദ്ര ആദയഃ അസ്യ തനയാഃ പതയഃ ഗിരാം യേ ।
ത്വത് മായയാ പിഹിത ദൃഷ്ടയഃ ഏതത് അഞ്ജഃ
കിം തസ്യ തേ വയം അസത് ഗതയഃ ഗൃണീമഃ ॥ 38 ॥
ശ്രീഭഗവാൻ ഉവാച ।
മാ ഭൈഃ ജരേ ത്വം ഉത്തിഷ്ഠ കാമഃ ഏഷഃ കൃതഃ ഹി മേ ।
യാഹി ത്വം മത് അനുജ്ഞാതഃ സ്വർഗം സുകൃതിനാം പദം ॥ 39 ॥
ഇതി ആദിഷ്ടഃ ഭഗവതാ കൃഷ്ണേന ഇച്ഛാ ശരീരിണാ ।
ത്രിഃ പരിക്രമ്യ തം നത്വാ വിമാനേന ദിവം യയൗ ॥ 40 ॥
ദാരുകഃ കൃഷ്ണപദവീം അന്വിച്ഛൻ അധിഗമ്യതാം ।
വായും തുലസികാമോദം ആഘ്രായ അഭിമുഖം യയൗ ॥ 41 ॥
തം തത്ര തിഗ്മദ്യുഭിഃ ആയുധൈഃ വൃതം
ഹി അശ്വത്ഥമൂലേ കൃതകേതനം പതിം ।
സ്നേഹപ്ലുതാത്മാ നിപപാത പാദയോ
രഥാത് അവപ്ലുത്യ സബാഷ്പലോചനഃ ॥ 42 ॥
അപശ്യതഃ ത്വത് ചരണ അംബുജം പ്രഭോ
ദൃഷ്ടിഃ പ്രണഷ്ടാ തമസി പ്രവിഷ്ടാ ।
ദിശഃ ന ജാനേ ന ലഭേ ച ശാന്തിം
യഥാ നിശായം ഉഡുപേ പ്രണഷ്ടേ ॥ 43 ॥
ഇതി ബ്രുവതേ സൂതേ വൈ രഥഃ ഗരുഡലാഞ്ഛനഃ ।
ഖം ഉത്പപാത രാജേന്ദ്ര സാശ്വധ്വജഃ ഉദീക്ഷതഃ ॥ 44 ॥
തം അന്വഗച്ഛൻ ദിവ്യാനി വിഷ്ണുപ്രഹരണാനി ച ।
തേന അതി വിസ്മിത ആത്മാനം സൂതം ആഹ ജനാർദനഃ ॥ 45 ॥
ഗച്ഛ ദ്വാരവതീം സൂത ജ്ഞാതീനാം നിധനം മിഥഃ ।
സങ്കർഷണസ്യ നിര്യാണം ബന്ധുഭ്യഃ ബ്രൂഹി മത് ദശാം ॥ 46 ॥
ദ്വാരകായാം ച ന സ്ഥേയം ഭവദ്ഭിഃ ച സ്വബന്ധുഭിഃ ।
മയാ ത്യക്താം യദുപുരീം സമുദ്രഃ പ്ലാവയിഷ്യതി ॥ 47 ॥
സ്വം സ്വം പരിഗ്രഹം സർവേ ആദായ പിതരൗ ച നഃ ।
അർജുനേന ആവിതാഃ സർവ ഇന്ദ്രപ്രസ്ഥം ഗമിഷ്യഥ ॥ 48 ॥
ത്വം തു മത് ധർമം ആസ്ഥായ ജ്ഞാനനിഷ്ഠഃ ഉപേക്ഷകഃ ।
മന്മായാ രചനാം ഏതാം വിജ്ഞായ ഉപശമം വ്രജ ॥ 49 ॥
ഇതി ഉക്തഃ തം പരിക്രമ്യ നമസ്കൃത്യ പുനഃ പുനഃ ।
തത് പാദൗ ശീർഷ്ണി ഉപാധായ ദുർമനാഃ പ്രയയൗ പുരീം ॥ 50 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ യദുകുലസങ്ക്ഷയോ നാമ
ത്രിംശോഽധ്യായഃ ॥ 30 ॥
അഥ ഏകത്രിംശഃ അധ്യായഃ ।
ശ്രീശുകഃ ഉവാച ।
അഥ തത്ര ആഗമത് ബ്രഹ്മാ ഭവാന്യാ ച സമം ഭവഃ ।
മഹേന്ദ്രപ്രമുഖാഃ ദേവാഃ മുനയഃ സപ്രജേശ്വരാഃ ॥ 1 ॥
പിതരഃ സിദ്ധഗന്ധർവാഃ വിദ്യാധര മഹോരഗാഃ ।
ചാരണാഃ യക്ഷരക്ഷാംസി കിംനര അപ്സരസഃ ദ്വിജാഃ ॥ 2 ॥
ദ്രഷ്ടുകാമാഃ ഭഗവതഃ നിർവാണം പരമ ഉത്സുകാഃ ।
ഗായന്തഃ ച ഗൃണന്തഃ ച ശൗരേഃ കർമാണി ജന്മ ച ॥ 3 ॥
വവർഷുഃ പുഷ്പവർഷാണി വിമാന ആവലിഭിഃ നഭഃ ।
കുർവന്തഃ സങ്കുലം രാജൻ ഭക്ത്യാ പരമയാ യുതാഃ ॥ 4 ॥
ഭഗവാൻ പിതാമഹം വീക്ഷ്യ വിഭൂതിഃ ആത്മനഃ വിഭുഃ ।
സംയോജ്യ ആത്മനി ച ആത്മാനം പദ്മനേത്രേ ന്യമീലയത് ॥ 5 ॥
ലോകാഭിരാമാം സ്വതനും ധാരണാ ധ്യാന മംഗലം ।
യോഗധാരണയാ ആഗ്നേയ്യാ അദഗ്ധ്വാ ധാമ ആവിശത് സ്വകം ॥ 6 ॥
ദിവി ദുന്ദുഭയഃ നേദുഃ പേതുഃ സുമനഃ ച ഖാത് ।
സത്യം ധർമഃ ധൃതിഃ ഭൂമേഃ കീർതിഃ ശ്രീഃ ച അനു തം വയുഃ
॥ 7 ॥
ദേവ ആദയഃ ബ്രഹ്മമുഖ്യാഃ ന വിശന്തം സ്വധാമനി ।
അവിജ്ഞാതഗതിം കൃഷ്ണം ദദൃശുഃ ച അതിവിസ്മിതാഃ ॥ 8 ॥
സൗദാമന്യാഃ യഥാ ആകാശേ യാന്ത്യാഃ ഹിത്വാ അഭ്രമണ്ഡലം ।
ഗതിഃ ന ലക്ഷ്യതേ മർത്യൈഃ തഥാ കൃഷ്ണസ്യ ദൈവതൈഃ ॥ 9 ॥
ബ്രഹ്മ രുദ്ര ആദയഃ തേ തു ദൃഷ്ട്വാ യോഗഗതിം ഹരേഃ ।
വിസ്മിതാഃ താം പ്രശംസന്തഃ സ്വം സ്വം ലോകം യയുഃ തദാ ॥ 10 ॥
രാജൻ പരസ്യ തനുഭൃത് ജനനാപ്യയേഹാ
മായാവിഡംബനം അവേഹി യഥാ നടസ്യ ।
സൃഷ്ട്വാ ആത്മനാ ഇദം അനുവിശ്യ വിഹൃത്യ ച അന്തേ
സംഹൃത്യ ച ആത്മ മഹിനാ ഉപരതഃ സഃ ആസ്തേ ॥ 11 ॥
മർത്യേന യഃ ഗുരുസുതം യമലോകനീതം
ത്വാം ച ആനയത് ശരണദഃ പരമ അസ്ത്ര ദഗ്ധം ।
ജിഗ്യേ അന്തക അന്തകം അപി ഈശം അസൗ അവനീശഃ
കിം സ്വാവനേ സ്വരനയൻ മൃഗയും സദേഹം ॥ 12 ॥
തഥാ അപി അശേശാ സ്ഥിതി സംഭവ അപി
അയേഷു അനന്യ ഹേതുഃ യത് അശേഷ ശക്തിധൃക് ।
ന ഇച്ഛത് പ്രണേതും വപുഃ അത്ര ശേഷിതം
മർത്യേന കിം സ്വസ്ഥഗതിം പ്രദർശയൻ ॥ 13 ॥
യഃ ഏതാം പ്രാതഃ ഉത്ഥായ കൃഷ്ണസ്യ പദവീം പരാം ।
പ്രയതഃ കീർതയേത് ഭക്ത്യാ താം ഏവ ആപ്നോതി അനുത്തമാം ॥ 14 ॥
ദാരുകഃ ദ്വാരകാം ഏത്യ വസുദേവ ഉഗ്രസേനയോഃ ।
പതിത്വാ ചരണാവസ്രൈഃ ന്യഷിഞ്ചത് കൃഷ്ണവിച്യുതഃ ॥ 15 ॥
കഥയാമാസ നിധനം വൃഷ്ണീനാം കൃത്സ്നശഃ നൃപ ।
തത് ശ്രുത്വാ ഉദ്വിഗ്ന ഹൃദയാഃ ജനാഃ ശോക വിമൂർച്ഛിതാഃ ॥ 16 ॥
തത്ര സ്മ ത്വരിതാ ജഗ്മുഃ കൃഷ്ണ വിശ്ലേഷ വിഹ്വലാഃ ।
വ്യസവാഃ ശേരതേ യത്ര ജ്ഞാതയഃ ഘ്നന്തഃ ആനനം ॥ 17 ॥
ദേവകീ രോഹിണീ ച ഏവ വസുദേവഃ തഥാ സുതൗ ।
കൃഷ്ണ രാമ അവപശ്യന്തഃ ശോക ആർതാഃ വിജഹുഃ സ്മൃതിം ॥ 18 ॥
പ്രാണാൻ ച വിജഹുഃ തത്ര ഭഗവത് വിരഹ ആതുരാഃ ।
ഉപഗുഹ്യ പതീൻ താത ചിതാം ആരുരുഹുഃ സ്ത്രിയഃ ॥ 19 ॥
രാമപത്ന്യഃ ച തത് ദേഹം ഉപഗുഹ്യ അഗ്നിം ആവിശൻ ।
വസുദേവപത്ന്യഃ തത് ഗാത്രം പ്രദ്യുമ്ന ആദീൻ ഹരേഃ സ്നുഷാഃ ।
കൃഷ്ണപത്ന്യഃ ആവിശൻ അഗ്നിം രുക്മിണി ആദ്യാഃ തദാത്മികാഃ ॥ 20 ॥
അർജുനഃ പ്രേയസഃ സഖ്യുഃ കൃഷ്ണസ്യ വിരഹ ആതുരഃ ।
ആത്മാനം സാന്ത്വയാമാസ കൃഷ്ണഗീതൈഃ സദുക്തിഭിഃ ॥ 21 ॥
ബന്ധൂനാം നഷ്ടഗോത്രാണാം അർജുനഃ സാമ്പരായികം ।
ഹതാനാം കാരയാമാസ യഥാവത് അനുപൂർവശഃ ॥ 22 ॥
ദ്വാരകാം ഹരിണാ ത്യക്താ സമുദ്രഃ അപ്ലാവയത് ക്ഷണാത് ।
വർജയിത്വാ മഹാരാജ ശ്രീമത് ഭഗവത് ആലയം ॥ 23 ॥
നിത്യം സംനിഹിതഃ തത്ര ഭഗവാൻ മധുസൂദനഃ ।
സ്മൃത്യാ അശേഷാ അശുഭഹരം സർവ മംഗലം അമംഗലം ॥ 24 ॥
സ്ത്രീ ബാല വൃദ്ധാൻ ആദായ ഹതശേഷാൻ ധനഞ്ജയഃ ।
ഇന്ദ്രപ്രസ്ഥം സമാവേശ്യ വജ്ര തത്ര അഭ്യഷേചയത് ॥ 25 ॥
ശ്രുത്വാ സുഹൃത് വധം രാജൻ അർജുനാത് തേ പിതാമഹാഃ ।
ത്വാം തു വംശധരം കൃത്വാ ജഗ്മുഃ സർവേ മഹാപഥം ॥ 26 ॥
യഃ ഏതത് ദേവദേവസ്യ വിഷ്ണോഃ കർമാണി ജന്മ ച ।
കീർതയേത് ശ്രദ്ധയാ മർത്യഃ സർവപാപൈഃ പ്രമുച്യതേ ॥ 27 ॥
ഇത്ഥം ഹരേഃ ഭഗവതഃ രുചിര അവതാര
വീര്യാണി ബാലചരിതാനി ച ശന്തമാനി ।
അന്യത്ര ച ഇഹ ച ശ്രുതാനി ഗൃണൻ മനുഷ്യഃ
ഭക്തിം പരാം പരമഹംസഗതൗ ലഭേത ॥ 28 ॥
ഇതി ശ്രീമദ്ഭാഗവതേ മഹാപുരാണേ പാരമഹംസ്യാം
സംഹിതായാമേകാദശസ്കന്ധേ മൗസലോപാഖ്യാനം നാമ
ഏകത്രിംശോഽധ്യായഃ ॥ 31 ॥
॥ ഇതി ഉദ്ധവഗീതാ നാമ ഏകാദശസ്കന്ധഃ സമാപ്തഃ ॥
Also Read:
Uddhava Gita in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil
