Adhyaya numbering is different from Gautami mahatma with 105 Adhyayas are inserted from 70th Adhyaya in the encoding.
Vyasagita from Brahma Purana in Gujarati:
॥ વ્યાસગીતા બ્રહ્મપુરાણે ॥
અધ્યાયઃ ૨૩૪ (૧૨૬)
આત્યન્તિકલયનિરૂપણમ્
વ્યાસ ઉવાચ
આધ્યાત્મિકાદિ ભો વિપ્રા જ્ઞાત્વા તાપત્રયં બુધઃ ।
ઉત્પન્નજ્ઞાનવૈરાગ્યઃ પ્રાપ્નોત્યાત્યન્તિકં લયમ્ ॥ ૨૩૪.૧ ॥
આધ્યાત્મિકોઽપિ દ્વિવિધા શારીરો માનસસ્તથા ।
શારીરો બહુભિર્ભેદૈર્ભિદ્યતે શ્રૂયતાં ચ સઃ ॥ ૨૩૪.૨ ॥
શિરોરોગપ્રતિશ્યાયજ્વરશૂલભગંદરૈઃ ।
ગુલ્માર્શઃશ્વયથુશ્વાસચ્છર્દ્યાદિભિરનેકધા ॥ ૨૩૪.૩ ॥
તથાઽક્ષિરોગાતીસારકુષ્ઠાઙ્ગામયસંજ્ઞકૈઃ ।
ભિદ્યતે દેહજસ્તાપો માનસં શ્રોતુમર્હથ ॥ ૨૩૪.૪ ॥
કામક્રોધભદ્વેષલોભમોહવિષાદજઃ ।
શોકાસૂયાવમાનેર્ષ્યામાત્સર્યાભિભવસ્તથા ॥ ૨૩૪.૫ ॥
માનસોઽપિ દ્વિજશ્રેષ્ઠાસ્તાપો ભવતિ નૈકધા ।
ઇત્યેવમાદિભિર્ભેદૈસ્તાપો હ્યાધ્યાત્મિકઃ સ્મૃતઃ ॥ ૨૩૪.૬ ॥
મૃગપક્ષિમનુષ્યાદ્યૈઃ પિશાચોરગરાક્ષસૈઃ ।
સરીસૃપાદ્યૈશ્ચ નૃણાં જન્યતે ચાઽઽધિભૌતિકઃ ॥ ૨૩૪.૭ ॥
શીતોષ્ણવાતવર્ષામ્બુવૈદ્યુતાદિસમુદ્ભવઃ ।
તાપો દ્વિજવરશ્રેષ્ઠાઃ કથ્યતે ચાઽઽધિદૈવિકઃ ॥ ૨૩૪.૮ ॥
ગર્ભજન્મજરાજ્ઞાનમૃત્યુનારકજં તથા ।
દુઃખં સહસ્રશો ભેદૈર્ભિદ્યતે મુનિસત્તમાઃ ॥ ૨૩૪.૯ ॥
સુકુમારતનુર્ગર્ભે જન્તુર્બહુમલાવૃતે ।
ઉલ્બસંવેષ્ટિતો ભગ્નપૃષ્ઠગ્રીવાસ્થિસંહતિઃ ॥ ૨૩૪.૧૦ ॥
અત્યમ્લકટુતીક્ષ્ણોષ્ણલવણૈર્માતૃભોજનૈઃ ।
અતિતાપિભિરત્યર્થં બાધ્યમાનોઽતિવેદનઃ ॥ ૨૩૪.૧૧ ॥
પ્રસારણાકુઞ્ચનાદૌ નાગા(ઙ્ગા)નાં પ્રભુરાત્મનઃ ।
શકૃન્મૂત્રમહાપઙ્કશાયી સર્વત્ર પીડિતઃ ॥ ૨૩૪.૧૨ ॥
નિરુચ્છ્વાસઃ સચૈતન્યઃ સ્મરઞ્જન્મશતાન્યથ ।
આસ્તે ગર્ભેઽતિદુઃખેન નિજકર્મનિબન્ધનઃ ॥ ૨૩૪.૧૩ ॥
જાયમાનઃ પુરીષાસૃઙ્મૂત્રશુક્રાવિલાનનઃ ।
પ્રાજાપત્યેન વાતેન પીડ્યમાનાસ્થિબન્ધનઃ ॥ ૨૩૪.૧૪ ॥
અધોમુખસ્તૈઃ ક્રિયતે પ્રબલૈઃ સૂતિમારુતૈઃ ।
ક્લેશૈર્નિષ્ક્રાન્તિમાપ્નોતિ જઠરાન્માતુરાતુરઃ ॥ ૨૩૪.૧૫ ॥
મૂર્ચ્છામવાપ્ય મહતીં સંસ્પૃષ્ટો બાહ્યવાયુના ।
વિજ્ઞાનભ્રંસમાપ્નોતિ જાતસ્તુ મુનિસત્તમાઃ ॥ ૨૩૪.૧૬ ॥
કણ્ટકૈરિવ તુન્નાઙ્ગઃ ક્રકચૈરિવ દારિતઃ ।
પૂતિવ્રણાન્નિપતિતો ધરણ્યાં ક્રિમિકો યથા ॥ ૨૩૪.૧૭ ॥
કણ્ડૂયનેઽપિ ચાશક્તઃ પરિવર્તેઽપ્યનીશ્વરઃ ।
સ્તનપાનાદિકાહારમવાપ્નોતિ પરેચ્છયા ॥ ૨૩૪.૧૮ ॥
અશુચિસ્રસ્તરે સુપ્તઃ કીટદંશાદિભિસ્તથા ।
ભક્ષ્યમાણોઽપિ નૈવૈષાં સમર્થો વિનિવારણે ॥ ૨૩૪.૧૯ ॥
જન્મદુઃખાન્યનેકાનિ જન્મનોઽનન્તરાણિ ચ ।
બાલભાવે યદાપ્નોતિ આધિભૂતાદિકાનિ ચ ॥ ૨૩૪.૨૦ ॥
અજ્ઞાનતમસા છન્નો મૂઢાન્તઃ કરણો નરઃ ।
ન જાનાતિ કુતઃ કોઽહં કુત્ર ગન્તા કિમાત્મકઃ ॥ ૨૩૪.૨૧ ॥
કેન બન્ધેન બદ્ધોઽહં કારણં કિમકારણમ્ ।
કિં કાર્યં કિમકાર્યં વા કિં વાચ્યં કિં ન ચોચ્યતે ॥ ૨૩૪.૨૨ ॥
કો ધર્મઃ કશ્ચ વાઽધર્મઃ કસ્મિન્વર્તેત વૈ કથમ્ ।
કિં કર્તવ્યમકર્તવ્યં કિં વા કિં ગુણદોષવત્ ॥ ૨૩૪.૨૩ ॥
એવં પશુસમૈર્મૂઢૈરજ્ઞાનપ્રભવં મહત્ ।
અવાપ્યતે નરૈર્દુઃખં શિશ્નોદરપરાયણૈઃ ॥ ૨૩૪.૨૪ ॥
અજ્ઞાનં તામસો ભાવઃ કાર્યારમ્ભપ્રવૃત્તયઃ ।
અજ્ઞાનિનાં પ્રવર્તન્તે કર્મલોપસ્તતો દ્વિજાઃ ॥ ૨૩૪.૨૫ ॥
નરકં કર્મણાં લોપાત્ફલમાહુર્મહર્ષયઃ ।
તસ્માદજ્ઞાનિનાં દુઃખમિહ ચામુત્ર ચોત્તમમ્ ॥ ૨૩૪.૨૬ ॥
જરાજર્જરદેહશ્ચ શિથિલાવયવઃ પુમાન્ ।
વિચલચ્છીર્ણદશનો વલિસ્નાયુશિરાવૃતઃ ॥ ૨૩૪.૨૭ ॥
દૂરપ્રનષ્ટનયનો વ્યોમાન્તર્ગતતારકઃ ।
નાસાવિવરનિર્યાતરોમપુઞ્જશ્ચલદ્વપુઃ ॥ ૨૩૪.૨૮ ॥
પ્રકટીભૂતસર્વાસ્થિર્નતપૃષ્ઠાસ્થિસંહતિઃ ।
ઉત્સન્નજઠરાગ્નિત્વાદલ્પાહારોલ્પચેષ્ટિતઃ ॥ ૨૩૪.૨૯ ॥
કૃચ્છ્રચંક્રમણોત્થાનશયનાસનચેષ્ટિતઃ ।
મન્દીભવચ્છ્રોત્રનેત્રગલલ્લાલાવિલાનનઃ ॥ ૨૩૪.૩૦ ॥
અનાયત્તૈઃ સમસ્તૈશ્ચ કરણૈર્મરણોન્મુખઃ ।
તત્ક્ષણેઽપ્યનુભૂતાનામસ્મર્તાઽખિલવસ્તુનામ્ ॥ ૨૩૪.૩૧ ॥
સકૃદુચ્ચારિતે વાક્યે સમુદ્ભૂતમહાશ્રમઃ ।
શ્વાસકાસામયાયાસસમુદ્ભૂતપ્રજાગરઃ ॥ ૨૩૪.૩૨ ॥
અન્યેનોત્થાપ્યતેઽન્યેન તથા સંવેશ્યતે જરી ।
ભૃત્યાત્મપુત્રદારાણામપમાનપરાકૃતઃ ॥ ૨૩૪.૩૩ ॥
પ્રક્ષીણાખિલશૌચશ્ચ વિહારાહારસંસ્પૃહઃ ।
હાસ્યઃ પરિજનસ્યાપિ નિર્વિણ્ણાશેષબાન્ધવઃ ॥ ૨૩૪.૩૪ ॥
અનુભૂતમિવાન્યસ્મિઞ્જન્મન્યાત્મવિચેષ્ટિતમ્ ।
સંસ્મરન્યૌવને દીર્ઘં નિઃશ્વસિત્યતિતાપિતઃ ॥ ૨૩૪.૩૫ ॥
એવમાદીનિ દુઃખાનિ જરાયામનુભૂય ચ ।
મરણે યાનિ દુઃખાનિ પ્રાપ્નોતિ શૃણુ તાન્યપિ ॥ ૨૩૪.૩૬ ॥
શ્લથગ્રીવાઙ્ઘ્રિહસ્તોઽથ પ્રાપ્તો વેપથુના નરઃ ।
મુહુર્ગ્લાનિપરશ્ચાસૌ મુહુર્જ્ઞાનબલન્વિતઃ ॥ ૨૩૪.૩૭ ॥
હિરણ્યધાન્યતયભાર્યાભૃત્યગૃહાદિષુ ।
એતે કથં ભવિષ્યન્તીત્યતીવમમતાકુલઃ ॥ ૨૩૪.૩૮ ॥
મર્મવિદ્ભિર્મહારોગૈઃ ક્રકચૈરિવ દારુણૈઃ ।
શરૈરિવાન્તકસ્યોગ્રૈશ્છિદ્યમાનાસ્થિબન્ધનઃ ॥ ૨૩૪.૩૯ ॥
પરિવર્તમાનતારાક્ષિહસ્તપાદં મુહુઃ ક્ષિપન્ ।
સંશુષ્યમાણતાલ્વોષ્ઠકણ્ઠો ઘુરઘુરાયતે ॥ ૨૩૪.૪૦ ॥
નિરુદ્ધકણ્ઠદેશીઽપિ ઉદાનશ્વાસપીડિતઃ ।
તાપેન મહતા વ્યાપ્તસ્તૃષા વ્યાપ્તસ્તથા ક્ષુધા ॥ ૨૩૪.૪૧ ॥
ક્લેશાદુત્ક્રાન્તિમાપ્નોતિ યામ્યકિંકરપીડિતઃ ।
તાપેન મહાત વ્યાપ્તસ્તૃષા વ્યાપ્તસ્તથા ક્ષુધા ॥ ૨૩૪.૪૨ ॥
એતાન્યન્યાનિ ચોગ્રાણિ દુઃખાનિ મરણે નૃણામ્ ।
શૃણુધ્વં દર્શં યાનિ પ્રાપ્યન્તે પુરુષૈર્મૃતૈઃ ॥ ૨૩૪.૪૩ ॥
યામ્યકિંકરપાશાદિગ્રહણં દણ્ડતાડનમ્ ।
યમસ્ય દર્શનં ચોગ્રમુગ્રમાર્ગવિલોકનમ્ ॥ ૨૩૪.૪૪ ॥
કરમ્ભવાલુકાવિહ્નિયન્ત્રશસ્ત્રાદિભીષણે ।
પ્રત્યેકં યાતનાયાશ્ચ યાતનાદિ દ્વિજોત્તમાઃ ॥ ૨૩૪.૪૫ ॥
ક્રકચૈઃપીડ્યમાનાનાંમૃ(મૂ)ષાયાં ચાપિ ધ્માપ્યતામ્ ।
કુઠારૈઃ પાટ્યમાનાનાંભૂમૌ ચાપિ નિખન્યતામ્ ॥ ૨૩૪.૪૬ ॥
શૂલેષ્વારોપ્યમાણાનાં વ્યાઘ્રવક્ત્રે પ્રવેશ્યતામ્ ।
ગૃધ્રૈઃ સંભક્ષ્યમાણાનાં દ્વીપિભિશ્ચોપભુજ્યતામ્ ॥ ૨૩૪.૪૭ ॥
ક્વથ્યતાં તૈલમધ્યે ચ ક્લિદ્યતાં ક્ષારકર્દમે ।
ઉચ્ચન્નિપાત્યમાનાનાં ક્ષિપ્યતાં ક્ષેપયન્ત્રકૈઃ ॥ ૨૩૪.૪૮ ॥
નરકે યાનિ દુઃખાનિ પાપહેતૂદ્ભવાનિ વૈ ।
પ્રાપ્યન્તે નારકૈર્વિપ્રાસ્તેષાં સંખ્યા ન વિદ્યતે ॥ ૨૩૪.૪૯ ॥
ન કેવલં દ્વિજશ્રેષ્ઠા નરકે દુઃખપદ્ધતિઃ ।
સ્વર્ગેઽપિ પાતભીતસ્ય ક્ષયિષ્ણોર્નાસ્તિ નિર્વૃતિઃ ॥ ૨૩૪.૫૦ ॥
પુનશ્ચ ગર્ભો ભવતિ જાયતે ચ પુનર્નરઃ ।
ગર્ભે વિલીયતે ભૂયો જાયમાનોઽસ્તમેતિ ચ ॥ ૨૩૪.૫૧ ॥
જાતમાત્રશ્ચ મ્રિયતે બાલભાવે ચ યૌવને ।
યદ્યત્પ્રીતિકરં પુંસાં વસ્તુ વિપ્રાઃ પ્રજાયતે ॥ ૨૩૪.૫૨ ॥
તદેવ દુઃખવૃક્ષસ્ય બીજત્વમુપગચ્છતિ ।
કલત્રપુત્રમિત્રાદિગૃહક્ષેત્રધનાદિકૈઃ ॥ ૨૩૪.૫૩ ॥
ક્રિયતે ન તથા ભૂરિ સુખં પુંસાં યથાઽસુખમ્ ।
ઇતિ સંસારદુઃખાર્કતાપતાપિતચેતસામ્ ॥ ૨૩૪.૫૪ ॥
વિમુક્તિપાદપચ્છાયામૃતે કુત્ર સુખં નૃણામ્ ।
તદસ્ય ત્રિવિધસ્યાપિ દુઃખજાતસ્ય પણ્ડિતૈઃ ॥ ૨૩૪.૫૫ ॥
ગર્ભજન્મજરાદ્યેષુ સ્થાનેષુ પ્રભવિષ્યતઃ ।
નિરસ્તાતિશયાહ્લાદં સુખભાવૈકલક્ષણમ્ ॥ ૨૩૪.૫૬ ॥
ભેષજં ભગવત્પ્રાપ્તિરેકા ચાઽઽત્યન્તિકી મતા ।
તસ્માત્તત્પ્રાપ્તયે યત્નઃ કર્તવ્યઃ પણ્ડિતૈર્નરૈઃ ॥ ૨૩૪.૫૭ ॥
તત્પ્રાપ્તિહેતુર્જ્ઞાનં ચ કર્મ ચોક્તં દ્વિજોત્તમાઃ ।
આગમોત્થં વિવેકાચ્ચ દ્વિધા જ્ઞાનં તથોચ્યતે ॥ ૨૩૪.૫૮ ॥
શબ્દબ્રહ્માઽઽગમમયં પરં બ્રહ્મ વિવેકજમ્ ।
અન્ધં તમ ઇવાજ્ઞાનં દીપવચ્ચેન્દ્રિયોદ્ભવમ્ ॥ ૨૩૪.૫૯ ॥
યથા સૂર્યસ્તથા જ્ઞાનં યદ્વૈ વિપ્રા વિવેકજમ્ ।
મનુરપ્યાહ વેદાર્થં સ્મૃત્વા યન્મુનિસત્તમાઃ ॥ ૨૩૪.૬૦ ॥
તદેતચ્છ્રુયતામત્ર સંબન્ધે ગદતો મમ ।
દ્વે બ્રહ્મણી વેદિતવ્યે શબ્દબ્રહ્મ પરં ચ યત્ ॥ ૨૩૪.૬૧ ॥
શબ્દબ્રહ્મણિ નિષ્ણાતઃ પરં બ્રહ્મધિગચ્છતિ ।
દ્વે વિદ્યે વેદિતવ્યે ઇતિ ચાઽઽથર્વણી શ્રુતિઃ ॥ ૨૩૪.૬૨ ॥
પરયા હ્યક્ષરપ્રાપ્તિરૃગ્વેદાદિમયાઽપરા ।
યત્તદવ્યક્તમજરમચિન્ત્યમજમવ્યયમ્ ॥ ૨૩૪.૬૩ ॥
અનિર્દેશ્યમરૂપં ચ પાણિપાદાદ્યસંયુતમ્ ।
વિત્તં સર્વગતં નિત્યં ભૂતયોનિમકારણમ્ ॥ ૨૩૪.૬૪ ॥
વ્યાપ્યં વ્યાપ્યં યતઃ સર્વં તદ્વૈ પશ્યન્તિ સૂરયઃ ।
તદ્બ્રહ્મ પરમં ધામ તદ્વ્યેયં મોક્ષકાઙ્ક્ષિભિઃ ॥. ૨૩૪.૬૫ ॥
શ્રુતિવાક્યોદિતં સૂક્ષ્મં તદ્વિષ્ણોઃ પરમં પદમ્ ।
ઉત્પત્તિં પ્રલયં ચૈવ ભૂતાનામગતિં ગતિમ્ ॥ ૨૩૪.૬૬ ॥
વેત્તિ વિદ્યામવિદ્યાં ચ સ વાચ્યો ભગવાનિતિ ।
જ્ઞાનશક્તિબલવૈશ્વર્યવીર્યતેજાંસ્યશેષતઃ ॥ ૨૩૪.૬૭ ॥
ભગવચ્છબ્દવાચ્યાનિ ચ સ વાચ્યો ભગવાનિતિ ।
જ્ઞાનશક્તિબલૈશ્વર્યવીર્યતેજાંસ્યશેષતઃ ॥ ૨૩૪.૬૮ ॥
ભૂતેષુ ચ સ સર્વાત્મા વાસુદેવસ્તતઃ સ્મૃતઃ ।
ઉવાચેદં મહર્ષિભ્યઃ પુરા પૃષ્ટઃ પ્રજાપતિઃ ॥ ૨૩૪.૬૯ ॥
નામાવ્યાખ્યામનન્તસ્ય વાસુદેવસ્ય તત્ત્વતઃ ।
ભૂતેષુ વસતે યોઽન્તર્વસન્ત્યત્ર ચ તાનિ યત્ ॥
ધાતા વિધાતા જગતાં વાસુદેવસ્તતઃ પ્રભુઃ ॥ ૨૩૪.૭૦ ॥
સસર્વભૂતપ્રકૃતિર્ગુણાંશ્ચ, દોષાંશ્ચ સર્વાન્સ(ન)ગુણો હ્યતીતઃ ।
અતીતસર્વાવરણોઽખિલાત્મા, તેનાઽઽવૃતં યદ્ભવનાન્તરાલમ્ ॥ ૨૩૪.૭૧ ॥
સમસ્તકલ્યાણગુણાત્મકો હિ, સ્વશક્તિલેશાદૃતભૂતસર્ગઃ ।
ઇચ્છાગૃહીતાભિમતોરુદેહઃ, સંસાધિતાશેષજગદ્ધિતોઽસૌ ॥ ૨૩૪.૭૨ ॥
તેજોબલૈશ્વર્યમહાવરોધઃ, સ્વવીર્યશક્ત્યાદિગુણૈકરાશિઃ ।
પરઃ પરાણાં સકલા ન યત્ર, ક્લેશાદયઃ સન્તિ પરાપરેશે ॥ ૨૩૪.૭૩ ॥
સ ઈશ્વરો વ્યષ્ટિસમષ્ટિરૂપોઽવ્યક્તસ્વરૂપઃ પ્રકટસ્વરૂપઃ ।
સર્વેશ્વરઃ સર્વદૃક્સર્વવેત્તા, સમસ્તશક્તિઃ પરમેશ્વરાખ્યઃ ॥ ૨૩૪.૭૪ ॥
સંજ્ઞાયતે યેન તદસ્તદોષં શુદ્ધં પરં નિર્મલમેકરૂપમ્ ।
સંદૃશ્યતે વાઽઽપ્યથ ગમ્યતે વા,તજ્જ્ઞાનમજ્ઞાનમતોઽન્યદુક્તમ્ ॥ ૨૩૪.૭૫ ॥
ઇતિ શ્રીમહાપુરાણે આદિબ્રાહ્મે વ્યાસર્ષિસંવાદ આત્યન્તિકલયનિરૂપણં નામ
ચતુસ્ત્રિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ ॥ ૨૩૪ ॥
અધ્યાયઃ ૨૩૫ (૧૨૭)
યોગાભ્યાસનિરૂપણમ્
મુનય ઊચુઃ
ઇદાનીં બ્રૂહિ યોગં ચ દુઃખસંયોગભેષજમ્ ।
યં વિદિત્વાઽવ્યયં તત્ર યુઞ્જામઃ પુરુષોત્તમમ્ ॥ ૨૩૫.૧ ॥
શ્રુત્વા સ વચનં તેષાં કુષ્ણદ્વૈપાયનસ્તદા ।
અબ્રવીત્પરમપ્રીતો યોગી યોગવિદાં વરઃ ॥ ૨૩૫.૨ ॥
યોગં વક્ષ્યામિ ભો વિપ્રાઃ શૃણુધ્વં ભવનાશનમ્ ।
યમભ્યસ્યાઽઽપ્નુ યાદ્યોગી મોક્ષં પરમદુર્લભમ્ ॥ ૨૩૫.૩ ॥
શ્રુત્વાઽઽદૌ યોગશાસ્ત્રાણિ ગુરુમારાધ્ય ભક્તિતઃ ।
ઇતિહાસં પુરાણં ચ વેદાંશ્ચૈવ વિચક્ષણઃ ॥ ૨૩૫.૪ ।
આહારં યોગદોષાંશ્ચ દેશકાલં ચ બુદ્ધિમાન્ ।
જ્ઞાત્વા સમભ્યસેદ્યોગં નિર્દ્વદ્વો નિષ્પરિગ્રહઃ ॥ ૨૩૫.૫ ॥
ભુઞ્જન્સક્તું યવાગૂં ચ તક્રમૂલફલં પયઃ ।
યાવકં કણપિણ્યાકમાહારં યોગસાધનમ્ ॥ ૨૩૫.૬ ॥
ન મનોવિકલે ધ્માતે ન શ્રાન્તે ક્ષુધિતે તથા ।
ન દ્વંદ્વે ન ચ શીતે ચ ન ચોષ્ણે નાનિલાત્મકે ॥ ૨૩૫.૭ ॥
સશબ્દે ન જલાભ્યાસે જીર્ણગોષ્ઠે ચતુષ્પથે ।
સરીસૃપે શ્મશાને ચ ન નદ્યન્તેઽગ્નિસંનિધૌ ॥ ૨૩૫.૮ ॥
ન ચૈત્યે ન ચ વલ્મીકે સભયે કૂપસંનિધૈ ।
ન શુષ્કપર્ણનિચયે યોગં યુઞ્જીત કર્હિચિત્ ॥ ૨૩૫.૯ ॥
દેશાનેતાનનાદૃત્ય મૂઢત્વાદ્યો યુનક્તિ વૈ ।
પ્રવક્ષ્યે તસ્ય યે દોષા જાયન્તે વિઘ્નકારકાઃ ॥ ૨૩૫.૧૦ ॥
બાધિર્યં જડતા લોપઃ સ્મૃતેર્મૂકત્વમન્ધતા ।
જ્વરશ્ચ જાયતે સદ્યસ્તદ્વદજ્ઞાનસંભવઃ ॥ ૨૩૫.૧૧ ॥
તસ્માત્સર્વાત્મના કાર્યા રક્ષા યોગવિદા સદા ।
ધર્માર્થકામમોક્ષણાં શરીરં સાધનં યતઃ ॥ ૨૩૫.૧૨ ॥
આશ્રમે વિજને ગુહ્યે નિઃશબ્દે નિર્ભયે નગે ।
શૂન્યાગારે શુચૌરમ્યે ચૈકાન્તે દેવતાલયે ॥ ૨૩૫.૧૩ ॥
રજન્યાઃ પશ્ચિમે યામે પૂર્વે ચ સુસમાહિતઃ ।
પૂર્વાહ્ણે મધ્યમે ચાહ્નિ યુક્તાહારો જિતેન્દ્રિયઃ ॥ ૨૩૫.૧૪ ॥
આસીનઃ પ્રાઙ્મુખો રમ્ય આસને સુખનિશ્ચલે ।
નાતિનીચે ન ચોચ્છ્રિતે નિસ્પૃહઃ સત્યવાક્ષુચિઃ ॥ ૨૩૫.૧૫ ॥
યુક્તનિદ્રો જિતક્રોધઃ સર્વભૂતહિતે રતઃ ।
સર્વદ્વંદ્વસહો ધીરઃ સમકાયાઙ્ઘ્રિમસ્તકઃ ॥ ૨૩૫.૧૬ ॥
નાભૌ નિધાય હસ્તૌ દ્વૌ શાન્તઃ પદ્માસને સ્થિતઃ ।
સંસ્થાપ્ય દૃષ્ટિં નાસાગ્રે પ્રાણાનાયમ્ય વાગ્યતઃ ॥ ૨૩૫.૧૭ ॥
સમાહૃત્યેન્દ્રિયગ્રામં મનસા હૃદયે મુનિઃ ।
પ્રણવં દીર્ઘમુદ્યમ્ય સંવૃતાસ્યઃ સુનિશ્ચલઃ ॥ ૨૩૫.૧૮ ॥
રજસા તમસો વૃત્તિં સત્ત્વેન રજસસ્તથા ।
સંછાદ્ય નિર્મલં શાન્તે સ્થિતઃ સંવૃતલોચનઃ ॥ ૨૩૫.૧૯ ॥
હૃત્પદ્મકોટરે લીનં સર્વવ્યાપિ નિરઞ્જનમ્ ।
યુઞ્જીત શાન્તે સ્થિતઃ સંવૃતલોચનઃ ॥ ૨૩૫.૨૦ ॥
કરણેન્દ્રિયભૂતાનિ ક્ષેત્રજ્ઞે પ્રથમં ન્યસેત્ ।
ક્ષેત્રજ્ઞશ્ચ પરે યોજ્યસ્તતો યુઞ્જતિ યોગવિત્ ॥ ૨૩૫.૨૧ ॥
મનો યસ્યાન્તમભ્યેતિ પરમાત્મનિ ચઞ્ચલમ્ ।
સંત્યજ્ય વિષયાંસ્તસ્ય યોગસિદ્ધિઃ પ્રકાશિતા ॥ ૨૩૫.૨૨ ॥
યદા નિર્વિષયં ચિત્તં પરે બ્રહ્મણિ લીયતે ।
સમાધૌ યોગયુક્તસ્ય તદાઽભ્યેતિ પરં પદમ્ ॥ ૨૩૫.૨૩ ॥
અસંસક્તં યદા ચિત્તં યોગિનઃ સર્વકર્મસુ ।
ભવત્યાનન્દમાસાદ્ય તદા નિર્વાણમૃચ્છતિ ॥ ૨૩૫.૨૪ ॥
શુદ્ધં ધામત્રયાતીતં તુર્યાખ્યં પુરુષોત્તમમ્ ।
પ્રાપ્ય યોગબલાદ્યોગી મુચ્યતે નાત્ર સંશયઃ ॥ ૨૩૫.૨૫ ॥
નિઃસ્પૃહઃ સર્વકામેભ્યઃ સર્વત્ર પ્રિયદર્શનઃ ।
સર્વત્રાનિત્યબુદ્ધિસ્તુ યોગી મુચ્યેત નાન્યથા ॥ ૨૩૫.૨૬ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ ન સેવેન વૈરાગ્યેણ ચ યોગવિત્ ।
સદા ચાભ્યાસયોગેન મુચ્યતે નાત્ર સંશયઃ ॥ ૨૩૫.૨૭ ॥
ન ચ પદ્માસનાદ્યોગો ન નાસાગ્રનિરીક્ષણાત્ ।
મનસશ્ચેન્દ્રિયાણાં ચ સંયોગો યોગ ઉચ્યતે ॥ ૨૩૫.૨૮ ॥
એવં મયા મુનિશ્રેષ્ઠા યોગઃ પ્રોક્તો વિમુક્તિદઃ ।
સંસારમોક્ષહેતુશ્ચ કિમન્યચ્છ્રોતુમિચ્છથ ॥ ૨૩૫.૨૯ ॥
લોમહર્ષણ ઉવાચ
શ્રુત્વા તે વચનં તસ્ય સાધુ સાધ્વિતિ ચાબ્રુવન્ ।
વ્યાસં પ્રશસ્ય સમ્પૂજ્ય પુનઃ પ્રષ્ટું સમુદ્યતાઃ ॥ ૨૩૫.૩૦ ॥
ઇતિ શ્રીમહાપુરાણે આદિબ્રાહ્મે વ્યાસર્ષિસંવાદે યોગાભ્યાસનિરૂપણં નામ
પઞ્ચત્રિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ ॥ ૨૩૫ ॥
અધ્યાયઃ ૨૩૬ (૧૨૮)
સાંખ્યયોગનિરૂપણમ્
મુનય ઊચુઃ
તવ વક્ત્રાબ્ધિસંભૂતમમૃતં વાઙ્મયં મુને ।
પિબતાં નો દ્વિજશ્રેષ્ઠ ન નૃપ્તિરિહ દૃશ્યતે ॥ ૨૩૬.૧ ॥
તસ્માદ્યોગં મુને બ્રૂહિ વિસ્તરેણ વિમુક્તિદમ્ ।
સાંખ્યં ચ દ્વિપદાં શ્રેષ્ઠ શ્રોતુમિચ્છામહે વયમ્ ॥ ૨૩૬.૨ ॥
પ્રજ્ઞાવાઞ્શ્રોત્રિયો યજ્વા ખ્યાતઃ પ્રાજ્ઞોઽનસૂયકઃ ।
સત્યધર્મમતિર્બ્રહ્મન્કથં બ્રહ્માધિગચ્છતિ ॥ ૨૩૬.૩ ॥
તપસા બ્રહ્મચર્યેણ સર્વત્યાગેન મેધયા ।
સાંખ્યે વા યદિ વા યોગ એતત્પૃષ્ટો વદસ્વ નઃ ॥ ૨૩૬.૪ ॥
મનસશ્ચેન્દ્રિયાણાં ચ યથૈકાગય્રમવાપ્યતે ।
યેનોપાયેન પુરુષસ્તત્ત્વં વ્યાખ્યાતુમર્હસિ ॥ ૨૩૬.૫ ॥
વ્યાસ ઉવાચ
નાન્યત્ર જ્ઞાનતપસોર્નાન્યત્રેન્દ્રિયનિગ્રહાત્ ।
નાન્યત્ર સર્વસંત્યાગાત્સિદ્ધિં વિન્દતિ કશ્ચન ॥ ૨૩૬.૬ ॥
મહાભૂતાનિ સર્વાણિ પૂર્વસૃષ્ટિઃ સ્વયંભુવઃ ।
ભૂયિષ્ઠં પ્રાણભૃદ્ગ્રામે નિવિષ્ટાનિ શરીરિષુ ॥ ૨૩૬.૭ ॥
ભૂમેર્દેહો જલાત્સ્નેહો જ્યોતિષશ્ચક્ષુષી સ્મૃતે ।
પ્રાણાપાનાશ્રયો વાયુઃકોષ્ઠાકાશં શરીરિણામ્ ॥ ૨૩૬.૮ ॥
ક્રાન્તૌ વિષ્ણુર્બલે શક્રઃ કોષ્ઠેઽગ્નિર્ભોક્તુમિચ્છતિ ।
કર્ણયોઃ પ્રદિશઃ શ્રોત્રે જિહ્વાયાં વાક્સરસ્વતી ॥ ૨૩૬.૯ ॥
કર્ણૌ ત્વક્ચક્ષુષી જિહ્વા નાસિકા ચૈવ પઞ્ચમી ।
દશ તાનીન્દ્રિયોક્તાનિ દ્વારાણ્યાહારસિદ્ધયે ॥ ૨૩૬.૧૦ ॥
શબ્દસ્પર્શૌ તથા રૂપં રસં ગન્ધં ચ પઞ્ચમમ્ ।
ઇન્દ્રિયાર્થાન્પૃથગ્વિદ્યાદિન્દ્રિયેભ્યસ્તુ નિત્યદા ॥ ૨૩૬.૧૧ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ મનો યુઙ્ક્તે અવશ્યા(શા)નિવ રાજિનઃ(લઃ) ।
મનશ્ચાપિ સદા યુઙ્ક્તે ભૂતાત્મા હૃદયાશ્રિતઃ ॥ ૨૩૬.૧૨ ॥
ઇન્દ્રિયાણાં તથૈવૈષાં સર્વેષામીશ્વરં મનઃ ।
નિયમે ચ વિસર્ગે ચ ભૂતાત્મા મનસસ્તથા ॥ ૨૩૬.૧૩ ॥
ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થશ્ચ સ્વભાવશ્ચેતના મનઃ ।
પ્રાણાપાનૌ ચ જીવશ્ચ નિત્યં દેહેષુ દેહિનામ્ ॥ ૨૩૬.૧૪ ॥
આશ્રયો નાસ્તિ સત્ત્વસ્ય ગુણશબ્દો ન ચેતનાઃ ।
સત્ત્વં હિ તેજઃ સૃજતિ ન ગુણાન્વૈ કથંચન ॥ ૨૩૬.૧૫ ॥
એવં સપ્તદશં દેહં વૃતં ષોડશભિર્ગુણૈઃ ।
મનીષી મનસા વિપ્રાઃ પશ્યત્યાત્માનમાત્મનિ ॥ ૨૩૬.૧૬ ॥
ન હ્યં ચક્ષુષા દુશ્યો ન ચ સર્વૈરપીન્દ્રિયૈઃ ।
મનસા તુ પ્રદીપ્તેન મહાનાત્મા પ્રકશતે ॥ ૨૩૬.૧૭ ॥
અશબ્દસ્પર્શરૂપં તચ્ચ(ચ્ચા)રસાગન્ધમવ્યયમ્ ।
અશરીરં શરીરે સ્વે નિરીક્ષેત નિરિન્દ્રિયમ્ ॥ ૨૩૬.૧૮ ॥
અવ્યક્તં સર્વદેહેષુ મર્ત્યેષુ પરમાર્ચિતમ્ ।
યોઽનુપશ્યતિ સ પ્રેત્ય કલ્પતે બ્રહ્મભૂયતઃ ॥ ૨૩૬.૧૯ ॥
વિદ્યાવિનયસમ્પન્નબ્રાહ્મણે ગવિ હસ્તિનિ ।
શુનિ ચૈવ શ્વપાકે ચ પણ્ડિતાઃ સમદર્શિનઃ ॥ ૨૩૬.૨૦ ॥
સ હિ સર્વેષુ ભૂતેષુ જઙ્ગમેષુ ધ્રુવેષુ ચ ।
વસત્યેકો મહાનાત્મા યેન સર્વમિદં તતમ્ ॥ ૨૩૬.૨૧ ॥
સર્વભૂતેષુ ચાઽઽત્માનં સર્વભૂતાનિ ચાઽઽત્મનિ ।
યદા પશ્યતિ ભૂતાત્મા બ્રહ્મ સમ્પદ્યતે તદા ॥ ૨૩૬.૨૨ ॥
યાવાનાત્મનિ વેદાઽઽત્મા તાવાનાત્મા પરાત્મનિ ।
ય એવં સતતં વેદ સોઽમૃતત્વાય કલ્પતે ॥ ૨૩૬.૨૩ ॥
સર્વભૂતાત્મભૂતસ્ય સર્વભૂતહિતસ્ય ચ ।
દેવાપિ માર્ગે મુહ્યન્તિ અપદસ્ય પદૈષિણઃ ॥ ૨૩૬.૨૪ ॥
શકુન્તાનામિવાઽઽકાશે મત્સ્યાનામિવ ચોદકે ।
યથા ગતિર્ન દૃશ્યેન તથા જ્ઞાનવિદાં ગતિઃ ॥ ૨૩૬.૨૫ ॥
કાલઃ પચતિ ભૂતાનિ સર્વાણ્યેવાઽઽત્મનાઽઽત્મનિ ।
યસ્મિસ્તુ પચ્યતે કાલસ્તન્ન વેદેહ કશ્ચન ॥ ૨૩૬.૨૬ ॥
ન તદુર્ધ્વં ન તિર્યક્ચ નાધો ન ચ પુનઃ પુનઃ ।
ન મધ્યે પ્રતિગૃહ્ણીતે નૈવ કિંચિન્ન કશ્ચન ॥ ૨૩૬.૨૭ ॥
સર્વે તત્સ્થા ઇમે લોકા બાહ્યમેષાં ન કિંચન ।
યદ્યપ્યગ્રે સમાગચ્છેદ્યતા બાણો ગુણચ્યુતઃ ॥ ૨૩૬.૨૮ ॥
નૈવાન્તં કારણસ્યેયાદ્યદ્યપિ સ્યાન્મનોજવઃ ।
તસ્માત્સૂક્ષ્મતરં નાસ્તિ નાસ્તિ સ્થૂલતરં તથા ॥ ૨૩૬.૨૯ ॥
સર્વતઃ પાણિપાદં તત્સર્વતોઽક્ષિશિરોમુખમ્ ।
સર્વતઃશ્રુતિમલ્લોકે સર્વમાવૃત્ય તિષ્ઠતિ ॥ ૨૩૬.૩૦ ॥
તદેવાણોરણુતરં તન્મહદ્ભ્યો મહત્તરમ્ ।
તદન્તઃ સર્વભૂતાનાં ધ્રુવં તિષ્ઠન્ન દૃશ્યતે ॥ ૨૩૬.૩૧ ॥
અક્ષરં ચ ક્ષરં ચૈવ દ્વેધા ભાવોઽયમાત્મનઃ ।
ક્ષકઃ સર્વેષુ ભૂતેષુ દિવ્યં ત્વમૃતમક્ષરમ્ ॥ ૨૩૬.૩૨ ॥
નવદ્વારં પુરં કૃત્વા હંસો હિ નિયતો વશી ।
ઈદૃશઃ સર્વભૂતસ્ય સ્થાવરસ્ય ચરસ્ય ચ ॥ ૨૩૬.૩૩ ॥
હાનેનાભિવિકલ્પાનાં નરાણાં સંચયેન ચ ।
શરીરાણામજસ્યાઽઽહુર્હંસત્વં પારદર્શિનઃ ॥ ૨૩૬.૩૪ ॥
હંસોક્તં ચ ક્ષરં ચૈવ કૂટસ્થં યત્તદક્ષરમ્ ।
તદ્વિદ્વાનક્ષરં પ્રાપ્ય જહાતિ પ્રાણજન્મની ॥ ૨૩૬.૩૫ ॥
વ્યાસ ઉવાચ
ભવતાં પૃચ્છતાં વિપ્રા યથાવદિહ તત્ત્વતઃ ।
સાંખ્યં જ્ઞાનેન સંયુક્તં તદેતત્કીર્તિતં મયા ॥ ૨૩૬.૩૬ ॥
યોગકૃત્યં તુ ભો વિપ્રાઃ કીર્તયિષ્યામ્યતઃ પરમ્ ।
એકત્વં બુદ્ધિમનસોરિન્દ્રિયાણાં ચ સર્વશઃ ॥ ૨૩૬.૩૭ ॥
આત્મનો વ્યાપિનો જ્ઞાનં જ્ઞાનમેતદત્તુમમ્ ।
તદેતદુપશાન્તેન દાન્તેનાધ્યાત્મશીલિના ॥ ૨૩૬.૩૮ ॥
આત્મારામેણ બુદ્ધેન બોદ્ધવ્યં શુચિકર્મણા ।
યોગદોષાન્સમુચ્છિદ્ય પઞ્ચ યાન્કવયો વિદુઃ ॥ ૨૩૬.૩૯ ॥
કામં ક્રોદં ચ લોભં ચ ભયં સ્વપ્નં પઞ્ચમમ્ ।
ક્રોધં શમેન જયતિ કામં સંકલ્પવર્જનાત્ ॥ ૨૩૬.૪૦ ॥
સત્ત્વસંસેવનાદ્ધીરો નિદ્રામુચ્છેત્તુમર્હતિ ।
ધૃત્યા શિશ્નોદરં રક્ષેત્પાણિપાદં ચ ચક્ષુષા ॥ ૨૩૬.૪૧ ॥
ચક્ષુઃ શ્રોત્રં ચ મનસા મનો વાચં ચ કર્મણા ।
અપ્રમાદાદ્ભયં જહ્યદ્દમ્ભં પ્રાજ્ઞોપસેવનાત્ ॥ ૨૩૬.૪૨ ॥
એવમેતાન્યોગદોષાઞ્જયેન્નિત્યમતન્દ્રિતઃ ।
અગ્નીંશ્ચ બ્રાહ્મણાંશ્ચાથ દેવતાઃ પ્રણમેત્સદા ॥ ૨૩૬.૪૩ ॥
વર્જયેદુદ્ધતાં વાચં હિંસાયુક્તાં મનોનુગામ્ ।
બ્રહ્મતેજોમયં શુક્રં યસ્ય સર્વમિદં જગત્ ॥ ૨૩૬.૪૪ ॥
એતસ્ય ભૂતભૂતસ્ય દૃષ્ટં સ્થાવરજઙ્ગમમ્ ।
ધ્યાયનમધ્યયનં દાનં સત્યં હ્રીરાર્જવં ક્ષમા ॥ ૨૩૬.૪૫ ॥
શૌચં ચૈવાઽઽત્મનઃ શુદ્ધિરિન્દ્રયાણાં ચ નિગ્રહઃ ।
એતૈર્વિવર્ઘતે તેજઃ પાપ્માનં ચાપકર્ષતિ ॥ ૨૩૬.૪૬ ॥
સમઃ સર્વેષુ ભૂતેષુ લભ્યાલભ્યેન વર્તયન્
ધૂતપાપ્મા તુ તેજસ્વી લઘ્વાહારો જિતેન્દ્રિયઃ ॥ ૨૩૬.૪૭ ॥
તામત્રધૌ વશે કૃત્વા નિષેવેદ્બ્રહ્મણઃ પદમ્ ।
મનસશ્ચેન્દ્રિયાણાં ચ કૃત્વૈકાગ્રયં સમાહિતઃ ॥ ૨૩૬.૪૮ ॥
પૂર્વરાત્રે પરાર્ધે ચ ધારયેન્મન આત્મનઃ ।
જન્તોઃ પઞ્ચેન્દ્રિયસ્યાસ્ય યદ્યેકં ક્લિન્નમિન્દ્રિયમ્ ॥ ૨૩૬.૪૯ ॥
તતોઽસ્ય સ્રવતિ પ્રજ્ઞા ગિરેઃ પાદાદિવોદકમ્ ।
મનસઃ પૂર્વમાદદ્યાત્કૂર્માણામિવ મત્સ્યહા ॥ ૨૩૬.૫૦ ॥
તતઃ શ્રોત્રં તતશ્ચક્ષુર્જિહ્વા ઘ્રાણં ચ યોગવિત્ ।
તત એતાનિ સંયમ્ય મનસિ સ્થાપયેદ્યદિ ॥ ૨૩૬.૫૧ ॥
તથૈવાપોહ્ય સંકલ્પાન્મનો હ્યાત્મનિ ધારયેત્ ।
પઞ્ચેન્દ્રિયાણિ મનસિ હૃદિ સંસ્થાપયેદ્યદિ ॥ ૨૩૬.૫૨ ॥
યદૈતાન્યવતિષ્ઠન્તે મનઃ ષષ્ઠાનિ ચાઽઽત્મનિ ।
પ્રસીદન્તિ ચ સંસ્થાયાં તદા બ્રહ્મ પ્રકાશતે ॥ ૨૩૬.૫૩ ॥
વિધૂમ ઇવ દીપ્તાર્ચિરાગત્ય ઇવ દીપ્તિમાન્ ।
વૈદ્યુતોઽગ્નિરિવાઽઽકાશે પશ્યન્ત્યાત્માનમાત્મનિ ॥ ૨૩૬.૫૪ ॥
સર્વ તત્ર તુ સર્વત્ર વ્યાપકત્વાચ્ચ દૃશ્યતે ।
તં પશ્યન્તિ મહાત્માનો બ્રાહ્મણા યે મનીષિણઃ ॥ ૨૩૬.૫૫ ॥
ધૃતિમન્તો મહાપ્રાજ્ઞાઃ સર્વભૂતહિતે રતાઃ ।
એવં પરિમિતં કાલમાચરન્સંશિતવ્રતઃ ॥ ૨૩૬.૫૬ ॥
આસીનો હિ રહસ્યેકો ગચ્છેદક્ષરસામ્યતામ્ ।
પ્રમોહો ભ્રમ આવર્તો ઘ્રાણં શ્રવણદર્શને ॥ ૨૩૬.૫૭ ॥
અદ્ભુતાનિ રસઃ સ્પર્શઃ શીતોષ્ણમારુતાકૃતિઃ ।
પ્રતિભાનુપસર્ગાશ્ચ પ્રતિસંગૃહ્ય યોગતઃ ॥ ૨૩૬.૫૮ ॥
તાંસ્તત્ત્વવિદનાદૃત્ય સામ્યેનૈવ નિવર્તયેત્ ।
કુર્યાત્પરિચયં યોગે ત્રૈલોક્યે નિયતો મુનિઃ ॥ ૨૩૬.૫૯ ॥
ગિરિશૃઙ્ગે તથા ચૈત્યે વૃક્ષમૂલેષુ યોજયેત્ ।
સંનિયમ્યેન્દ્રિયગ્રામં કોષ્ઠે ભાણ્ડમના ઇવ ॥ ૨૩૬.૬૦ ॥
એકાગ્રં ચિન્તયેન્નિત્યં યોગાન્નોદ્વિજતે મનઃ ।
યેનોપયેન શક્યેત નિયન્તું ચઞ્ચલં મનઃ ॥ ૨૩૬.૬૧ ॥
તત્ર યુક્તો નિષેવેત ન ચૈવ વિચલેત્તતઃ ।
શૂન્યાગારાણિ ચૈકાગ્રો નિવાસાર્થમુપક્રમેત્ ॥ ૨૩૬.૬૨ ॥
નાતિવ્રજેત્પરં વાચા કર્મણા મનસાઽપિ વા ।
ઉપેક્ષકો યથાહારો લબ્ધાલબ્ધસમો ભવેત્ ॥ ૨૩૬.૬૩ ॥
યશ્ચૈનમભિનન્દેત યશ્ચૈનમભિવાદયેત્ ।
સમસ્તયોશ્ચાપ્યુભયોર્નાભિધ્યાયેચ્છુભાશુભમ્ ॥ ૨૩૬.૬૪ ॥
ન પ્રહૃષ્યેન લાભેષુ નાલાભેષુ ચ ચિન્તયેત્ ।
સમઃ સર્વેષુ ભૂતેષુ સધર્મા માતરિશ્વનઃ ॥ ૨૩૬.૬૫ ॥
એવં સ્વસ્થાત્મનઃ સાધોઃ સર્વત્ર સમદર્શિનઃ ।
ષણ્માસાન્નિત્યયુક્તસ્ય શબ્દબ્રહ્મભિવર્તતે ॥ ૨૩૬.૬૬ ॥
વેદનાર્તાન્પરાન્દૃષ્ટ્વા સમલષ્ટાશ્મકાઞ્ચનઃ ।
એવં તુ નિરતો માર્ગં વિરમેન્ન વિમીહિતઃ ॥ ૨૩૬.૬૭ ॥
અપિ વર્ણાવકૃષ્ટસ્તુ નારી વા ધર્મકાઙ્ક્ષિણી ।
તાવપ્યેતેન માર્ગેણ ગચ્છેતાં પરમાં ગતિમ્ ॥ ૨૩૬.૬૮ ॥
અજં પુરાણમજરં સનાતનં, યમિન્દ્રિયાતિગમગોચરં દ્વિજાઃ ।
અવેક્ષ્ય ચેમાં પરમેષ્ઠિસામ્યતાં, પ્રયાન્ત્યનાવૃત્તિગતિં મનીષિણઃ ॥ ૨૩૬.૬૯ ॥
ઇતિ શ્રીમહાપુરાણે આદિબ્રાહ્મે વ્યાસર્ષિસંવાદે સાંખ્યયોગનિરૂપણં નામ
પઞ્ચત્રિંશદધિકદ્વિશતતમોધ્યાયઃ ॥ ૨૩૬ ॥
અધ્યાયઃ ૨૩૭ (૧૨૯)
જ્ઞાનિનાં મોક્ષપ્રાપ્તિનિરૂપણમ્
મુનય ઊચુઃ
યદ્યેવં વેદવચનં કુરુ કર્મ ત્યજેતિ ચ ।
કાં દિશં વિદ્યયા યાન્તિ કાં ચ ગચ્છન્તિ કર્મણા ॥ ૨૩૭.૧ ॥
એતદ્વૈ શ્રોતુમિચ્છમસ્તદ્ભવાન્પ્રબ્રવીતુ નઃ ।
એતદન્યોન્યવૈરૂપ્યં વર્તતે પ્રતિકૂલતઃ ॥ ૨૩૭.૨ ॥
વ્યાસ ઉવાચ
શૃણુધ્વં મુનિશાર્દૂલા યત્પૃચ્છધ્વં સમાસતઃ ।
કર્મવિદ્યામયૌ ચૌભૌ વ્યાખ્યાસ્યામિ ક્ષરાક્ષરૌ ॥ ૨૩૭.૩ ॥
યાં દિશં વિદ્યયા યાન્તિ યાં ગચ્છન્તિ ચ કર્મણા ।
શૃણુધ્વં સાંપ્રતં વિપ્રા ગહનં હ્યેતદુત્તરમ્ ॥ ૨૩૭.૪ ॥
અસ્તિ ધર્મ ઇતિ યુક્તં નાસ્તિ તત્રૈવ યો વદેત્ ।
યક્ષસ્ય સાદૃશ્યમિદં યક્ષસ્યેદં ભવેદથ ॥ ૨૩૭.૫ ॥
દ્વાવિમાવથ પન્થાનૌ યત્ર વેદાઃ પ્રતિષ્ઠિતાઃ ।
પ્રવૃત્તિલક્ષણો ધર્મો નિવૃત્તો વા વિભાષિતઃ ॥ ૨૩૭.૬ ॥
કર્મણા બધ્યતે જન્તુર્વિદ્યયા ચ વિમુચ્યતે ।
તસ્માત્કર્મ ન કુર્વન્તિ યતયઃ પારદર્શિનઃ ॥ ૨૩૭.૭ ॥
કર્મણા જાયતે પ્રેત્ય મૂર્તિમાન્ષોડશાત્મકઃ ।
વિદ્યયા જાયતે નિત્યમવ્યક્તં હ્યક્ષરાત્મકમ્ ॥ ૨૩૭.૮ ॥
કર્મ ત્વેકે પ્રશંસન્તિ સ્વલ્પબુદ્ધિરતા નરાઃ ।
તેન તે દેહજાલેન રમયન્ત ઉપાસતે ॥ ૨૩૭.૯ ॥
યે તુ બુદ્ધિં પરાં પ્રાપ્તા ધર્મનૈપુણ્યદર્શિનઃ ।
ન તે કર્મ પ્રશંસન્તિ કૂપં નદ્યાં પિબન્નિવઃ ॥ ૨૩૭.૧૦ ॥
કર્મણાં ફલમાપ્નોતિ સુખદુઃખે ભવાભવૌ ।
વિદ્યયા તદવાપ્નોતિ યત્ર ગત્વા ન શોચતિ ॥ ૨૩૭.૧૧ ॥
ન મ્રિયતે યત્ર ગત્વા યત્ર ગત્વા ન જાયતે ।
ન જીર્યતે યત્ર ગત્વા યત્ર ગત્વા ન વર્ધતે ॥ ૨૩૭.૧૨ ॥
યત્ર તદ્બ્રહ્મ પરમમવ્યક્તમચલં ધ્રુવમ્ ।
અવ્યાકૃતમનાયામમમૃતં ચાધિયોગવિત્ ॥ ૨૩૭.૧૩ ॥
દ્વંદ્વૈર્ન યત્ર બાધ્યન્તે માનસેન ચ કર્મણા ।
સમાઃ સર્વત્ર મૈત્રાશ્ચ સર્વભૂતહિતે રતાઃ ॥ ૨૩૭.૧૪ ॥
વિદ્યામયોઽન્યઃ પુરુષો દ્વિજાઃ કર્મમયોઽપરઃ ।
વિપ્રાશ્ચન્દ્રસમસ્પર્શઃ સૂક્ષ્મયા કલયા સ્થિતઃ ॥ ૨૩૭.૧૫ ॥
તદેતદૃષિણા પ્રોક્તં વિસ્તરેણાનુગીયતે ।
ન વક્તું શક્યતે દ્રષ્ટું ચક્રતન્તુમિવામ્બરે ॥ ૨૩૭.૧૬ ॥
એકાદશવિકારાત્મા કલાસંભારસંભૃતઃ ।
મૂર્તિમાનિતિ તં વિદ્યાદ્વિપ્રાઃ કર્મગુણાત્મકમ્ ॥ ૨૩૭.૧૭ ॥
દેવો યઃ સંશ્રિતસ્તસ્મિન્બુદ્ધીન્દુરિવ પુષ્કરે ।
ક્ષેત્રજ્ઞં તં વિજાનીયાન્નિત્યં યોગજિતાત્મકમ્ ॥ ૨૩૭.૧૮ ॥
તમો રજશ્ચ સત્ત્વં ચ જ્ઞેયં જીવગુણાત્મકમ્ ।
જીવમાત્મગુણં વિદ્યાદાત્માનં પરમાત્મનઃ ॥ ૨૩૭.૧૯ ॥
સચેતનં જીવગુણં વદન્તિ, સ ચેષ્ટતે જીવગુણં ચ સર્વમ્ ।
તતઃ પરં ક્ષેત્રવિદો વદન્તિ, પ્રકલ્પયન્તો ભુવનાનિ સપ્ત ॥ ૨૩૭.૨૦ ॥
વ્યાસ ઉવાચ
પ્રકૃત્યાસ્તુ વિકારા યે ક્ષેત્રજ્ઞાસ્તે પરિશ્રુતાઃ ।
તે ચૈનં ન પ્રજાનન્તિ ન જાનાતિ સ તાનપિ ॥ ૨૩૭.૨૧ ॥
તૈશ્ચૈવ કુરુતે કાર્યં મનઃ ષષ્ઠૈરિહેન્દ્રિયૈઃ ।
સુદાન્તૈરિવ સંયન્તા દૃઢઃ પરમવાજિભિઃ ॥ ૨૩૭.૨૨ ॥
ઇન્દ્રિયેભ્યઃ પરા હ્યર્થા અર્થેભ્યઃ પરમં મનઃ ।
મનસસ્તુ પરા બુદ્ધિર્બુદ્ધેરાત્મા મહાન્પરઃ ॥ ૨૩૭.૨૩ ॥
મહતઃ પરમવ્યક્તમવ્યક્તાત્પરતોઽમૃતમ્ ।
અમૃતાન્ન પરં કિંચિત્સા કાષ્ઠા પરમા ગતિઃ ॥ ૨૩૭.૨૪ ॥
એવં સર્વેષુ ભૂતેષુ ગૂઢાત્મા ન પ્રકાશતે ।
દૃશ્યતે ત્વગય્રયા બુદ્ધ્યા સૂક્ષ્મયા સૂક્ષ્મદર્શિભિઃ ॥ ૨૩૭.૨૫ ॥
અન્તરાત્મનિ સંલીય મનઃષષ્ઠાનિ મેધયા ।
ઇન્દ્રિયૈરિન્દ્રિયાર્થાંશ્ચ બહુચિત્તમચિન્તયન્ ॥ ૨૩૭.૨૬ ॥
ધ્યાનેઽપિ પરમં કૃત્વા વિદ્યાસમ્પાદિતં મનઃ ।
અનીશ્વરઃ પ્રશાન્તાત્મા તતો ગચ્છેત્પરં પદમ્ ॥ ૨૩૭.૨૭ ॥
ઇન્દ્રિયાણાં તુ સર્વેષાં વશ્યાત્મા ચલિતસ્મૃતિઃ ।
આત્મનઃ સમ્પ્રદાનેન મર્ત્યો મૃત્યુમુપાશ્નુતે ॥ ૨૩૭.૨૮ ॥
વિહત્ય સર્વસંકલ્પાન્સત્ત્વે ચિત્તં નિવેશયેત્ ।
સત્ત્વે ચિત્તં સમાવેશ્ય તતઃ કાલંજરો ભવેત્ ॥ ૨૩૭.૨૯ ॥
ચિત્તપ્રસાદેન યતિર્જહાતીહ શુભાશુભમ્ ।
પ્રસન્નાત્માઽઽત્મનિ સ્થિત્વા સુખમત્યન્તમશ્નુતે ॥ ૨૩૭.૩૦ ॥
લક્ષણં તુ પ્રસાદસ્ય યથા સ્વપ્ને સુખં ભવેત્ ।
નિર્વાતે વા યથા દીપો દીપ્યમાનો ન કમ્પતે ॥ ૨૩૭.૩૧ ॥
એવં પૂર્વાપરે રાત્રે યુઞ્જન્નાત્માનમાત્મના ।
લઘ્વાહારો વિશુદ્ધાત્મા પશ્યત્યાત્માનમાત્મનિ ॥ ૨૩૭.૩૨ ॥
રહસ્યં સર્વવેદાનામનૈતિહ્યમનાગમમ્ ।
આત્મપ્રત્યાયકં શાસ્ત્રમિદં પુત્રાનુશાસનમ્ ॥ ૨૩૭.૩૩ ॥
ધર્માખ્યાનેષુ સર્વેષુ સત્યાખ્યાનેષુ યદ્વસુ ।
દશવર્ષસહસ્રાણિ નિર્મથ્યામૃતમુદ્ધૃતમ્ ॥ ૨૩૭.૩૪ ॥
નવનીતં યથા દધ્નઃ કાષ્ઠાદગ્નિર્યથૈવ ચ ।
તથૈવ વિદુષાં જ્ઞાનં મુક્તિહેતોઃ સમુદ્ધૃતમ્ ॥ ૨૩૭.૩૫ ॥
સ્નાતકાનામિદં શાસ્ત્રં વાચ્યં પુત્રાનુશાસનમ્ ।
તદિદં નાપ્રશાન્તાય નાદાન્તાય તપસ્વિને ॥ ૨૩૭.૩૬ ॥
નાવેદવિદુષે વાચ્યં તથા નાનુગતાય ચ ।
નાસૂયકાયાનૃજવે ન ચાનિર્દિષ્ટકારિણે ॥ ૨૩૭.૩૭ ॥
ન તર્કશાસ્ત્રદગ્ધાય તથૈવ પિશુનાય ચ ।
શ્લાઘિને શ્લાઘનીયાય પ્રશાન્તાય તપસ્વિને ॥ ૨૩૭.૩૮ ॥
ઇદં પ્રિયાય પુત્રાય શિષ્યાયાનુગતાય તુ ।
રહસ્યધર્મં વક્તવ્યં નાન્યસ્મૈ તુ કથંચન ॥ ૨૩૭.૩૯ ॥
યદપ્યસ્ય મહીં દદ્યાદ્રત્નપૂર્ણામિમાં નરઃ ।
ઇતમેવ તતઃ શ્રેય ઇતિ મન્યેત તત્ત્વવિત્ ॥ ૨૩૭.૪૦ ॥
અતો ગુહ્યતરાર્થં તદધ્યાત્મમતિમાનુષમ્ ।
યત્તન્મહર્ષિભિર્દુષ્ટં વેદાન્તેષુ ચ ગીયતે ॥ ૨૩૭.૪૧ ॥
તદ્યુષ્મભ્યં પ્રયચ્છામિ યન્માં પૃચ્છત સત્તમાઃ ।
યન્મે મનસિ વર્તેત યસ્તુ વો હૃદિ સંશયઃ ॥
શ્રુતં ભવદ્ભિસ્તત્સર્વં કિમન્યત્કથયામિ વઃ ॥ ૨૩૭.૪૨ ॥
મુનય ઊચુઃ
અધ્યાત્મં વિસ્તરેણેહ પુનરેવ વદસ્વ નઃ ।
યદધ્યાત્મં યથા વિદ્મો ભગવન્નૃષિસત્તમ ॥ ૨૩૭.૪૩ ॥
વ્યાસ ઉવાચ
અધ્યાત્મં યદિદં વિપ્રાઃ પુરુષસ્યેહ પઠ્યતે ।
યુષ્મભ્યં કથયિષ્યામિ તસ્ય વ્યાખ્યાઽવધાર્યતામ્ ॥ ૨૩૭.૪૪ ॥
ભીમિરાપસ્તથા જ્યોતિર્વાયુરાકાશમેવ ચ ।
મહાભૂતાનિ યશ્ચૈવ સર્વભૂતેષુ ભૂતકૃત્ ॥ ૨૩૭.૪૫ ॥
મુનય ઊચુઃ
આકારં તુ ભવેદ્યસ્ય યસ્મિન્દેહં ન પશ્યતિ ।
આકાસાદ્યં શરીરેષુ કથં તદુપવર્ણયેત્ ॥
ઇન્દ્રિયાણાં ગુણાઃ કેચિત્કથં તાનુપલક્ષયેત્ ॥ ૨૩૭.૪૬ ॥
વ્યાસ ઉવાચ
એતદ્વો વર્ણયિષ્યામિ યથાવદનુદર્શનમ્ ।
શૃણુધ્વં તદિહૈકાગ્ય્રા યથાતત્ત્વં યથા ચ તત્ ॥ ૨૩૭.૪૭ ॥
શબ્દઃ શ્રોત્રં તથા ખાનિ ત્રયમાકાશલક્ષણમ્ ।
પ્રાણશ્ચેષ્ટા તથા સ્પર્શ એતે વાયુગુણાસ્ત્રયઃ ॥ ૨૩૭.૪૮ ॥
રૂપં ચક્ષુર્વિપાકશ્ચ ત્રિધા જ્યોતિર્વિધીયતે ।
રસોઽથ રસનં સ્વેદો ગુણાસ્ત્વેતે ત્રયોઽમ્ભસામ્ ॥ ૨૩૭.૪૯ ॥
ઘ્રેયં ઘ્રાણં શરીરં ચ ભૂમેરેતે ગુણાસ્ત્રયઃ ।
એતાવાનિન્દ્રિયગ્રામો વ્યાખ્યાતઃ પાઞ્ચભૌતિકઃ ॥ ૨૩૭.૫૦ ॥
વાયોઃ સ્પર્શો રસોઽદ્ભ્યશ્ચ જ્યોતિષો રૂપમુચ્યતે ।
આકાશપ્રભવઃ શબ્દો ગન્ધો ભૂમિગુણઃ સ્મૃતઃ ॥ ૨૩૭.૫૧ ॥
મનો બુદ્ધિઃ સ્વભાવશ્ચ ગુણા એતે સ્વયોનિજાઃ ।
તે ગુણાનતિવર્તન્તે ગુણેભ્યઃ પરમા મતાઃ ॥ ૨૩૭.૫૨ ॥
યથા કુર્મ ઇવાઙ્ગાનિ પ્રસાર્ય સંનિયચ્છતિ ।
એવમેવેન્દ્રિયગ્રામં બુદ્ધિશ્રેષ્ઠો નિયચ્છતિ ॥ ૨૩૭.૫૩ ॥
યદૂર્ધ્વં પાદતલયોરવાર્કેર્દ્વં ચ(ગધશ્ચ)પશ્યતિ ।
એતસ્મિન્નેવ કૃત્યે સા વર્તતે બુદ્ધિરુત્તમા ॥ ૨૩૭.૫૪ ॥
ગુણૈસ્તુ નીયતે બુદ્ધિર્બુદ્ધિરેવેન્દ્રિયાણ્યપિ ।
મનઃષષ્ઠાનિ સર્વાણિ બુદ્ધ્યા ભવાત્કુતો ગૃણાઃ ॥ ૨૩૭.૫૫ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ નરૈઃ પઞ્ચ ષષ્ઠં તન્મન ઉચ્યતે ।
સપ્તમીં બુદ્ધિમેવાઽઽહુઃ ક્ષેત્રજ્ઞં વિદ્ધિ ચાષ્ટમમ્ ॥ ૨૩૭.૫૬ ॥
ચક્ષુરાલોકનાયૈવ સંશયં કુરુતે મનઃ ।
બુદ્ધિરધ્યવસાનાય સાક્ષી ક્ષેત્રજ્ઞ ઉચ્યતે ॥ ૨૩૭.૫૭ ॥
રજસ્તમશ્ચ સત્ત્વં ચ ત્રય એતે સ્વયોનિજાઃ ।
સમાઃ સર્વેષુ ભૂતેષુ તાન્ગુણાનુપલક્ષયેત્ ॥ ૨૩૭.૫૮ ॥
તત્ર યત્પ્રીતિસંયુક્તં કિંચિદાત્મનિ લક્ષયેત્ ।
પ્રશાન્તમિવ સંયુક્તં સત્ત્વં તદુપધારયેત્ ॥ ૨૩૭.૫૯ ॥
યત્તુ સંતાપસંયુક્તં કાયે મનસિ વા ભવેત્ ।
પ્રવૃત્તં રજ ઇત્યેવં તત્ર ચાપ્યુપલક્ષયેત્ ॥ ૨૩૭.૬૦ ॥
યત્તુ સંમોહસંયુક્તમવ્યક્તં વિષમં ભવેત્ ।
અપ્રતર્ક્યમવિજ્ઞેયં તમસ્તદુપદારયેત્ ॥ ૨૩૭.૬૧ ॥
પ્રહર્ષઃ પ્રીતિરાનન્દં સ્વામ્યં સ્વસ્થાત્મચિત્તતા ।
અકસ્માદ્યદિ વા કસ્માદ્વદન્તિ સાત્ત્વિકાન્ગુણાન્ ॥ ૨૩૭.૬૨ ॥
અભિમાનો મૃષાવાદો લોભો મહોસ્તથા ક્ષમા ।
લિઙ્ગાનિ રજસસ્તાનિ વર્તન્તે હેતુતત્ત્વતઃ ॥ ૨૩૭.૬૩ ॥
તથા મોહઃ પ્રમાદશ્ચ તન્દ્રી નિન્દ્રાઽપ્રબોધિતા ।
કથંચિદભિવર્તન્તે વિજ્ઞેયાસ્તામસા ગુણાઃ ॥ ૨૩૭.૬૪ ॥
મનઃ પ્રસૃજતે ભાવં બુદ્ધિરધ્યવસાયિની ।
હૃદયં પ્રિયમેવેહ ત્રિવિધા કર્મચોદના ॥ ૨૩૭.૬૫ ॥
ઇન્દ્રિયેભ્યઃ પરા હ્યર્થા અર્થેભ્યશ્ચ પરં મનઃ ।
મનસસ્તુ પરા બુદ્ધિર્બુદ્ધેરાત્મા પરઃ સ્મૃતઃ ॥ ૨૩૭.૬૬ ॥
બુદ્ધિરાત્મા મનુષ્યસ્ય બુદ્ધિરેવાઽઽમનાયિકા ।
યદા વિકુરુતે ભાવં તદા ભવતિ સા મનઃ ॥ ૨૩૭.૬૭ ॥
ઇન્દ્રિયાણાં પૃથગ્ભાવાદ્બુદ્ધિર્વિકુરુતે હ્યનુ ।
ક્ષૃણ્વતી ભવતિ શ્રોત્રં સ્પૃશતી સ્પર્શ ઉચ્યતે ॥ ૨૩૭.૬૮ ॥
પશ્યન્તિ ચ ભવેદ્દૃષ્ટી રસન્તી ભવેત્ ।
જિઘ્રન્તી ભવતિ ઘ્રાણં બુદ્ધિર્વિકુરુતે પૃથક્ ॥ ૨૩૭.૬૯ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ તુ તાન્યાહુસ્તેષાં વૃત્ત્યા વિતિષ્ઠતિ ।
તિષ્ઠતિ પુરુષે બુદ્ધિર્બુદ્ધિભાવવ્યવસ્થિતા ॥ ૨૩૭.૭૦ ॥
કદાચિલ્લભતે પ્રીતિં કદાચિદપિ શોચતિ ।
ન સુખેન ન દુઃખેન કદાચિદિહ મુહ્યતે ॥ ૨૩૭.૭૧ ॥
સ્વયં ભાવાત્મિકા ભાવાંસ્ત્રીનેતાનતિવર્તતે ।
સરિતાં સાગરો ભર્તા મહાવેલામિવોર્મિમાન્ ॥ ૨૩૭.૭૨ ॥
યદા પ્રાર્થયતે કિંચિત્તદા ભવતિ સા મનઃ ।
અધિષ્ઠાને ચ વૈ બુદ્ધ્યા પૃથગેતાનિ સંસ્મરેત્ ॥ ૨૩૭.૭૩ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ ચ મેધ્યાનિ વિચેતવ્યાનિ કૃત્સ્નશઃ ।
સર્વાણ્યેવાનુપૂર્વેણ યદ્યદા ચ વિધીયતે ॥ ૨૩૭.૭૪ ॥
અભિભાગમના બુદ્ધિર્ભાવો મનસિ વર્તતે ।
પ્રવર્તમાનસ્તુ રજઃ સત્ત્વમપ્યતિવર્તતે ॥ ૨૩૭.૭૫ ॥
યે વૈ ભાવેન વર્તન્તે સર્વેષ્વેતેષુ તે ત્રિષુ ।
અન્વર્થાન્સમ્પ્રવર્તન્તે રથનેમિમરા ઇવ ॥ ૨૩૭.૭૬ ॥
પ્રદીપાર્થં મનઃ કુર્યાદિન્દ્રિયૈર્બુદ્ધિસત્તમૈઃ ।
નિશ્ચરદ્ભિર્યથાયોગમુદાસીનૈર્યદૃચ્છયા ॥ ૨૩૭.૭૭ ॥
એવં સ્વભાવમેવેદમિતિ બુદ્ધ્વા ન મુહ્યતિ ।
અશોચન્સમ્પ્રહૃષ્યંશ્ચ નિત્ય વિગતમત્સરઃ ॥ ૨૩૭.૭૮ ॥
ન હ્યાત્મા શક્યતે દ્રષ્ટુમિન્દ્રિયૈઃ કામગોચરૈઃ ।
પ્રવર્તમાનૈરનેકૈર્કર્ધદુરૈરકૃતાત્મભિઃ ॥ ૨૩૭.૭૯ ॥
તેષાં તુ મનસા રશ્મીન્યદા સમ્યઙ્નિયચ્છતિ ।
તદા પ્રકાશતેઽસ્યાઽઽત્મા દીપદીપ્તા યથાઽઽકૃતિઃ ॥ ૨૩૭.૮૦ ॥
સર્વેષામેવ ભૂતાનાં તમસ્યુપગતે યથા ।
પ્રકાશં ભવતે સર્વં તથૈવમુપધાર્યતામ્ ॥ ૨૩૭.૮૧ ॥
યથા વારિચરઃ પક્ષી ન લિપ્યતિ જલે ચરન્ ।
વિમુક્તાત્મા તથા યોગી ગુણદોષૈર્ન લિપ્યતે ॥ ૨૩૭.૮૨ ॥
એવમેવ કૃતપ્રજ્ઞો ન દોષૈર્વિષયાંશ્ચરન્ ।
અસજ્જમાનઃ સર્વેષુ ન કથંચિત્પ્રલિપ્યતે ॥ ૨૩૭.૮૩ ॥
ત્યક્ત્વા પૂર્વકૃતં કર્મરતિર્યસ્ય સદાઽઽત્મનિ ।
સર્વભૂતાત્મભૂતસ્ય ગુણસઙ્ગેન સજ્જતઃ ॥ ૨૩૭.૮૪ ॥
સ્વયમાત્મા પ્રસવતિ ગુણેષ્વપિ કદાચન ।
ન ગુણા વિદુરાત્માનં ગુણાન્વેદ સ સર્વદા ॥ ૨૩૭.૮૫ ॥
પરિદધ્યાદ્ગુણાનાં સ દ્રષ્ટા ચૈવ યથાતથમ્ ।
સત્તવક્ષેત્રજ્ઞયોરેવમન્તરં લક્ષયેન્નરઃ ॥ ૨૩૭.૮૬ ॥
સૃજતે તુ ગુણાનેક એકો ન સૃજતે ગુણાન્ ।
પૃથગ્ભૂતૌ પ્રકૃત્યૈતૌ સમ્પ્રયુક્તૌ ચ સર્વદા ॥ ૨૩૭.૮૭ ॥
યથાઽશ્મના હિરણ્યસ્ય સમ્પ્રયુક્તૌ તથૈવ તૌ ।
મશકૌદુમ્બરૌ વાઽપિ સમ્પ્રયુક્તૌ યથા સહ ॥ ૨૩૭.૮૮ ॥
ઇષિકા વા યથા મુઞ્જે પૃથક્ચ સહ ચૈવાહ ।
તથૈવ સહિતાવેતૌ અન્યોન્યસ્મિન્પ્રતિષ્ઠિતૌ ॥ ૨૩૭.૮૯ ॥
ઇતિ શ્રીમહાપુરાણે આદિબ્રાહ્મે વ્યાસર્ષિસંવાદે
સપ્તત્રિંશદધિકદ્વિશતતમોધ્યાયઃ ॥ ૨૩૭ ॥
અધ્યાયઃ ૨૩૮ (૧૩૦)
ગુણસર્જનકથનમ્
વ્યાસ ઉવાચ
સૃજતે તુ ગુણાન્સત્ત્વે ક્ષેત્રજ્ઞસ્ત્વધિતિષ્ઠતિ ।
ગુણાન્વિક્રિયતઃ સર્વાનુદાસીનવદીશ્વરઃ ॥ ૨૩૮.૧ ॥
સ્વભાવયુક્તં તત્સર્વં યદિમાન્સૃજતે ગુણાન્ ।
ઊર્ણનાભિર્યથા સૂત્રં સૃજતે તદ્ગુણાંસ્તથા ॥ ૨૩૮.૨ ॥
પ્રવૃત્તા ન નિવર્તન્તે પ્રવૃત્તિર્નોપલભ્યતે ।
એવમેક વ્યવસ્યન્તિ નિવૃત્તિમિતિ ચાપરે ॥ ૨૩૮.૩ ॥
ઉભયં સમ્પ્રધાર્યૈતદધ્યવસ્યેદ્યથામતિ ।
અનેનૈવ વિધાનેન ભવેદ્વૈ સંશયો મહાન્ ॥ ૨૩૮.૪ ॥
અનાદિનિધનો હ્યાત્મા તં બુદ્ધ્વા વિહરેન્નરઃ ।
અક્રુધ્યન્નપ્રહૃષ્યંશ્ચ નિત્યં વિગતમત્સરઃ ॥ ૨૩૮.૫ ॥
ઇત્યેવં હૃદયે સર્વો બુદ્ધિચિન્તામયં દૃઢમ્ ।
અનિત્યં સુખમાસીનમશોચ્યં છિન્નસંશયઃ ॥ ૨૩૮.૬ ॥
તરયેત્પ્રચ્યુતાં પૃથ્વીં યથા પૂર્ણાં નદીં નરાઃ ।
અવગાહ્ય ચ વિદ્વાંસો વિપ્રા લોલમિમં તથા ॥ ૨૩૮.૭ ॥
ન તુ તપ્યતિ વૈ વિદ્વાન્સ્થલે ચરતિ તત્ત્વવિત્ ।
એવં વિચિન્ત્ય ચાઽઽત્માનં કેવલં જ્ઞાનમાત્મનઃ ॥ ૨૩૮.૮ ॥
તાં(તં)તુ બુદ્ધ્વા નરઃ સર્ગં ભૂતાનામાગતિં ગતિમ્ ।
સમચેષ્ટશ્ચ વૈ સમ્યગ્લભતે શમમુત્તમમ્ ॥ ૨૩૮.૯ ॥
એતદ્દ્વિજન્મસામગ્ય્રં બ્રાહ્મણસ્ય વિશેષતઃ ।
આત્મજ્ઞાનસમસ્નેહપર્યાપ્તં તત્પરાયણમ્ ॥ ૨૩૮.૧૦ ॥
ત્વં બુદ્ધ્વા ભવેદ્બુદ્ધઃ કિમન્યદ્બુદ્ધલક્ષણમ્ ।
વિજ્ઞાયૈતદ્વિમુચ્યન્તે કૃતકૃત્યા મનીષિણઃ ॥ ૨૩૮.૧૧ ॥
ન ભવતિ વિદુષાં મહદ્ભયં, યદવિદુષાં સુમહદ્ભયં પરત્ર ।
ન હિ ગતિરધિકાઽસ્તિ કસ્યચિદ્ભવતિ હિ યા વિદુષઃ સનાતની ॥ ૨૩૮.૧૨ ॥
લોકે માતરમસૂયતે નરસ્તત્ર દેવમનિરીક્ષ્ય શોચતે ।
તત્ર ચેત્કુશલો ન શોચતે, યે વિદુસ્તદુભયં કૃતાકૃતમ્ ॥ ૨૩૮.૧૩ ॥
યત્કરોત્યનભિસંધિપૂર્વકં, તચ્ચ નિન્દયતિ યત્પુરા કૃતમ્ ।
યત્પ્રિયં તદુભયં ન વાઽપ્રિયં, તસ્ય તજ્જનયતીહ કુર્વતઃ ॥ ૨૩૮.૧૪ ॥
મુનય ઊચુઃ
યસ્માદ્વર્માત્પરો ધર્મો વિદ્યતે નેહ કશ્ચન ।
યો વિશિષ્ટશ્ચ ભૂતેભ્યસ્તદ્ભવાન્પ્રબ્રવીતુ નઃ ॥ ૨૩૮.૧૫ ॥
વ્યાસ ઉવાચ
ધર્મં ચ સમ્પ્રવક્ષ્યામિ પુરાણમૃષિભિઃ સ્તુતમ્ ।
વિશિષ્ટં સર્વધર્મેભ્યઃ શૃણુધ્વં મુનિસત્તમાઃ ॥ ૨૩૮.૧૬ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ પ્રમાથીનિ બુદ્ધ્યા સંયમ્ય તત્ત્વતઃ ।
સર્વતઃ પ્રસૃતાનીહ પિતા બાલાનિવાઽઽત્મજાન્ ॥ ૨૩૮.૧૭ ॥
મનસશ્ચેન્દ્રિયાણાં ચાપ્યૈકાગ્રયં પરમં તપઃ ।
વિજ્ઞેયઃ સર્વધર્મેભ્યઃ સ ધર્મઃ પર ઉચ્યતે ॥ ૨૩૮.૧૮ ॥
તાનિ સર્વાણિ સંધાય મનઃ ષષ્ઠાનિ મેધયા ।
આત્મતૃપ્તઃ સ એવાઽઽસીદ્બહુચિન્ત્યમચિન્તયન્ ॥ ૨૩૮.૧૯ ॥
ગોચરેભ્યો નિવૃત્તાનિ યદા સ્થાસ્યન્તિ વેશ્મનિ ।
તદા ચૈવાઽઽત્મનાઽઽત્માનં પરં દ્રક્ષ્યથ શાશ્વતમ્ ॥ ૨૩૮.૨૦ ॥
સર્વાત્માનં મહાત્માનં વિધૂમમિવ પાવકમ્ ।
પ્રપશ્યન્તિ મહાત્માનં બ્રાહ્મણા યે મનીષિણઃ ॥ ૨૩૮.૨૧ ॥
યથા પુષ્પફલોપેતો બહુશાખો મહાદ્રુમઃ ।
આત્મનો નાભિજાનીતે ક્વ મે પુષ્પં ક્વ મે ફલમ્ ॥ ૨૩૮.૨૨ ॥
એવમાત્મા ન જાનીતે ક્વ ગમિષ્યે કુતોઽન્વહમ્ ।
અન્યો હ્યસ્યાન્તરાત્માઽસ્તિ યઃ સર્વમનુપશ્યતિ ॥ ૨૩૮.૨૩ ॥
જ્ઞાનદીપેન દીપ્તેમન પશ્યત્યાત્માનમાત્મના ।
દૃષ્ટ્વાઽઽત્માનં તથા યૂયં વિરાગા ભવત દ્વિજાઃ ॥ ૨૩૮.૨૪ ॥
વિમુક્તાઃ સર્વપાપેભ્યો મુક્તત્વચ ઇવોરગાઃ ।
પરાં બુદ્ધિમવાપ્યેહાપ્યચિન્તા વિગતજ્વરાઃ ॥ ૨૩૮.૨૫ ॥
સર્વતઃ સ્રોતસં ઘોરાં નદીં લોકપ્રવાહિણીમ્ ।
પઞ્ચેન્દ્રિયગ્રાહવતીં મનઃસંકલ્પરોધસમ્ ॥ ૨૩૮.૨૬ ॥
લોભમોહતૃણચ્છન્નાં કામક્રોધસરીસૃપામ્ ।
સત્યતીર્થાનૃતક્ષોભાં ક્રોધપઙ્કાં સરિદ્વરામ્ ॥ ૨૩૮.૨૭ ॥
અવ્યક્તપ્રભવાં શીઘ્રાં કામક્રોધસમાકુલામ્ ।
પ્રતરધ્વં નદીં બુદ્ધ્યા દુસ્તરામકૃતાત્મભિઃ ॥ ૨૩૮.૨૮ ॥
સંસારસાગરગમાં યોનિપાતાલદુસ્તરામ્ ।
આત્મજન્મોદ્ભવાં તાં તુ જિહ્વાવર્તદુરાસદામ્ ॥ ૨૩૮.૨૯ ॥
યાં તરન્તિ કૃતપ્રજ્ઞા ધૃતિમન્તો મનીષિણઃ ।
તાં તીર્ણઃ સર્વતો મુક્તો વિધૂતાત્માઽઽત્મવાઞ્શુચિઃ ॥ ૨૩૮.૩૦ ॥
ઉત્તમાં બુદ્ધિમાસ્થાય બ્રહ્મભૂયાય કલ્પતે ।
ઉત્તીર્ણઃ સર્વસંક્લેશાન્પ્રસન્નાત્મા વિક્લમષઃ ॥ ૨૩૮.૩૧ ॥
ભૂયિષ્ઠાનીવ ભૂતાનિ સર્વસ્થાનાન્નિરીક્ષ્ય ચ ।
અક્રુધ્યન્નપ્રસીદંશ્ચ નનૃશંસમતિસ્તથા ॥ ૨૩૮.૩૨ ॥
તતો દ્રક્ષ્યથ સર્વેષાં ભૂતાનાં પ્રભવાપ્યયાત્ ।
એતદ્વિ સર્વધર્મેભ્યો વિશિષ્ટં મેનિરે બુધાઃ ॥ ૨૩૮.૩૩ ॥
ધર્મં ધર્મભૃતાં શ્રેષ્ઠા મનુયઃ સત્યદર્શિનઃ ।
આત્માનો વ્યાપિનો વિપ્રા ઇતિ પુત્રાનુશાસનમ્ ॥ ૨૩૮.૩૪ ॥
પ્રયતાય પ્રવક્તવ્યં હિતાયાનુગતાય ચ ।
આત્મજ્ઞાનમિદં ગુહ્યં સર્વગુહ્યતમં મહત્ ॥ ૨૩૮.૩૫ ॥
અબ્રવં યદહં વિપ્રા આત્મસાક્ષિકમઞ્જસા ।
નૈવ સ્ત્રી ન પુમાનેવં ન ચૈવેદં નપુંસકમ્ ॥ ૨૩૮.૩૬ ॥
અદુઃ ખમસુખં બ્રહ્મ ભૂતભવ્યભવાત્મકમ્ ।
યથા મતાનિ સર્વાણિ તથૈતાનિ યથા તથા ।
કથિતાનિ મયા વિપ્રા ભવન્તિ ન ભવન્તિ ચ ॥ ૨૩૮.૩૭ ॥
યથા મતાનિ સર્વાણિ તથૈતાનિ યથા તથા ।
કથિતાનિ મયા વિપ્રા ભવન્તિ ન ભવન્તિ ચ ॥ ૨૩૮.૩૮ ॥
તત્પ્રીતિયુક્તેન ગુણાન્વિતેન, પુત્રેણ સત્પુત્રદયાન્વિતેન ।
દૃષ્ટ્વા હિતં પ્રીતમના યદર્થં, બ્રૂયાત્સુતસ્યેહ યદુક્તમેતત્ ॥ ૨૩૮.૩૯ ॥
મુનય ઊચુઃ
મોક્ષઃ પિતામહેનોક્ત ઉપાયાન્નાનુપાયતઃ ।
તમુપાયં યથાન્યાયં શ્રોતુમિચ્છામહે મુને ॥ ૨૩૮.૪૦ ॥
વ્યાસ ઉવાચ
અસ્માસુ તન્મહાપ્રાજ્ઞા યુક્તં નિપુણદર્શનમ્ ।
યદુપાયેન સર્વાર્થાન્મૃગયધ્વં સદાઽનઘાઃ ॥ ૨૩૮.૪૧ ॥
ઘટોપકરણે બુદ્ધિર્ઘટોત્પત્તૌ ન સા મતા ।
એવં ધર્માદ્યુપાયાર્થ નાન્યધર્મેષુ કારણમ્ ॥ ૨૩૮.૪૨ ॥
પૂર્વે સમુદ્રેયઃ પન્થા ન સ ગચ્છતિ પશ્ચિમમ્ ।
એકઃ પન્થા હિ મોક્ષસ્ય તચ્છૃણુધ્વં મમાનઘાઃ ॥ ૨૩૮.૪૩ ॥
ક્ષમયા ક્રોધમુચ્છિન્દ્યાત્કામં સંકલ્પવર્જનાત્ ।
સત્ત્વસંસેવનાદ્ધીરો નિદ્રામુચ્છેત્તુમર્હતિ ॥ ૨૩૮.૪૪ ॥
અપ્રમાદાદ્ભયં રક્ષેદ્રક્ષેત્ક્ષેત્રં ચ સંવિદમ્ ।
ઇચ્છાં દ્વેષં ચ કામં ચ ધૈર્યેણ વિનિવર્તયેત્ ॥ ૨૩૮.૪૫ ॥
નિદ્રાં ચ પ્રતિભાં ચૈવ જ્ઞાનાભ્યાસેન તત્ત્વવિત્ ।
ઉપદ્રવાંસ્તથા યોગી હિતજીર્ણમિતાશનાત્ ॥ ૨૩૮.૪૬ ॥
લોભં મોહં ચ સંતોષાદ્વિષયાંસ્તત્ત્વદર્શનાત્ ।
અનુક્રોશાદધર્મં ચ જયેદ્ધર્મમુપેક્ષયા ॥ ૨૩૮.૪૭ ॥
આયત્યા ચ જયેદાશાં સામર્થ્યં સઙ્ગવર્જનાત્ ।
અનિત્યત્વેન ચ સ્નેહં ક્ષુધાં યોગેન પણ્ડિતઃ ॥ ૨૩૮.૪૮ ॥
કારુણ્યેનાઽઽત્મનાઽઽત્માનં તૃષ્ણાં ચ પરિતોષતઃ ।
ઉત્થાનેન જયેત્તન્દ્રાં વિતર્કં નિશ્ચયાજ્જયેત્ ॥ ૨૩૮.૪૯ ॥
મૌનેન બહુભાષાં ચ શૌર્યેણ ચ ભયં જયેત્ ।
યચ્છેદ્વાઙ્મનસી બુદ્ધ્યા તાં યચ્છેજ્જ્ઞાનચક્ષુષા ॥ ૨૩૮.૫૦ ॥
જ્ઞાનમાત્મા મહાન્યચ્છેત્તં યચ્છેચ્છાન્તિરાત્મનઃ ।
તદેતદુપશાન્તેન બોદ્ધવ્યં શુચિકર્મણા ॥ ૨૩૮.૫૧ ॥
યોગદોષાન્સમુચ્છિદ્ય પઞ્ચ યાન્કવયો વિદુઃ ।
કામં ક્રોધં ચ લોભં ચ ભયં સ્વપ્નં ચ પઞ્ચમમ્ ॥ ૨૩૮.૫૨ ॥
પરિત્યજ્ય નિષેવેત યથાવદ્યોગસાધનાત્ ।
ધ્યાનમધ્યયનં દાનં સત્યં હ્રીરાર્જવં ક્ષમા ॥ ૨૩૮.૫૩ ॥
શૌચમાચારતઃ શુદ્ધિરિન્દ્રિયાણાં ચ સંયમઃ ।
એતૈર્વિવર્ધતે તેજઃ પાપ્માનમુપહન્તિ ચ ॥ ૨૩૮.૫૪ ॥
સિધ્યન્તિ ચાસ્ય સંકલ્પા વિજ્ઞાનં ચ પ્રવર્તતે ।
ધૂતપાતઃ સ તેજસ્વી લઘ્વાહારો જિતેન્દ્રિયઃ ॥ ૨૩૮.૫૫ ॥
કામક્રોધૌ વશે કૃત્વા નિર્વિશેદ્બ્રહ્મણઃ પદમ્ ।
અમૂઢત્વમસઙ્ગિત્વં કામક્રોધવિવર્જનમ્ ॥ ૨૩૮.૫૬ ॥
અદૈન્યમનુદીર્ણત્વમનુદ્વેગો હ્યવસ્થિતિઃ ।
એષ માર્ગો હિ મોક્ષસ્ય પ્રસન્નો વિમલઃ શુચિઃ ॥
તથા વાક્કાયમનસાં નિયમાઃ કામતોઽવ્યયાઃ ॥ ૨૩૮.૫૭ ॥
ઇતિ શ્રીમહાપુરાણે આદિબ્રાહ્મે સાંખ્યયોગનિરૂપણં નામ
અષ્ટાત્રિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ ॥ ૨૩૮ ॥
અધ્યાયઃ ૨૩૯ (૧૩૧)
યોગવિધિનિરૂપણમ્
મુનય ઊચુઃ
સાંખ્યં યોગસ્ય નો વિપ્ર વિશેષં વક્તુમર્હસિ ।
તવ ધર્મજ્ઞ સર્વં હિ વિદિતં મુનિસત્તમ ॥ ૨૩૯.૧ ॥
વ્યાસ ઉવાચ
સાંખ્યાં સાંખ્યં પ્રશંસન્તિ યોગાન્યોગવિદુત્તમાઃ ।
વદન્તિ કારણૈઃ શ્રેષ્ઠૈઃ સ્વપક્ષોદ્ભવનાય વૈ ॥ ૨૩૯.૨ ॥
અનીશ્વરઃ કથં મુચ્યેદિત્યેવં મુનિસત્તમાઃ ।
વદન્તિ કારણૈઃ શ્રેષ્ઠં યોગં સમ્યઙ્મનીષિણઃ ॥ ૨૩૯.૩ ॥
વદન્તિ કારણં વેદં સાંખ્યં સમ્યગ્દ્વિજાતયઃ ।
વિજ્ઞાયેહ ગતીઃ સર્વા વિરક્તો વિષયેષુ યઃ ॥ ૨૩૯.૪ ॥
ઊર્ધ્વં સ દેહાત્સુવ્યક્તં વિમુચ્યેદિતિ નાન્યથા ।
એતદાહુર્મહાપ્રાજ્ઞાઃ સાંખ્યં વૈ મોક્ષદર્શનમ્ ॥ ૨૩૯.૫ ॥
સ્વપક્ષે કારણં ગ્રાહ્યં સમર્થં વચનં હિતમ્ ।
શિષ્ટાનાં હિ મતં ગ્રાહ્યં ભવદ્ભિઃ શિષ્ટસંમતૈઃ ॥ ૨૩૯.૬ ॥
પ્રત્યક્ષં હેતવો યોગાઃ સાંખ્યાઃ શાસ્ત્રવિનિશ્ચયાઃ ।
ઉભે ચૈતે તત્ત્વે સમવેતે દ્વિજોત્તમાઃ ॥ ૨૩૯.૭ ॥
ઉભે ચૈતે મતે જ્ઞાતે મુનીન્દ્રાઃ શિષ્ટસંમતે ।
અનુષ્ઠિતે યથાશાસ્ત્રં નયેતાં પરમાં ગતિમ્ ॥ ૨૩૯.૮ ॥
તુલ્યં શૌચં તયોર્યુક્તં દયા ભૂતેષુ ચાનઘાઃ ।
વ્રતાનાં ધારણં તુલ્યં દર્શનં ત્વસમં તયોઃ ॥ ૨૩૯.૯ ॥
મુનય ઊચુઃ
યદિ તુલ્યં વ્રતં શૌચં દયા ચાત્ર મહામુને ।
તુલ્યં તદ્દર્શનં કસ્માત્તન્નૌ બ્રૂહિ દ્વિજોત્તમ ॥ ૨૩૯.૧૦ ॥
વ્યાસ ઉવાચ
રાગં મોહં તથા સ્નેહં કામં ક્રોધં ચ કેવલમ્ ।
યોગાસ્થિરોદિતાન્દોષાન્પઞ્ચૈતાન્પ્રાપ્નુવન્તિ તાન્ ॥ ૨૩૯.૧૧ ॥
યથા વાઽનિમિષાઃ સ્થૂલં જાલં છિત્ત્વા પુનર્જલમ્ ।
પ્રાપ્નુયુર્વિમલં માર્ગં વિમુક્તાઃ સર્વબન્ધનૈઃ ॥ ૨૩૯.૧૨ ॥
તથૈવ વાગુરાં છિત્ત્વા બલવન્તો યથા મૃગાઃ ।
પ્રાપ્નુયુર્વિમલં માર્ગં વિમુક્તાઃ સર્વબન્ધનૈઃ ॥ ૨૩૯.૧૩ ॥
લોભજાનિ તથા વિપ્રા બન્ધનાનિ બલાન્વિતઃ ।
છિત્ત્વા યોગાત્પરં માર્ગં ગચ્છન્તિ વિમલં શુભમ્ ॥ ૨૩૯.૧૪ ॥
અચલાસ્ત્વાવિલા વિપ્રા વાગુરાસુ તથાઽઽપરે ।
વિનશ્યન્તિ ન સંદેહસ્તદ્વદ્યોગબલાદૃતે ॥ ૨૩૯.૧૫ ॥
બલહીનાશ્ચ વિપ્રેન્દ્રા યથા જાલં ગતા દ્વિજાઃ ।
બન્ધં ન ગચ્છન્ત્યનઘા યોગાસ્તે તુ સુદુર્લભાઃ ॥ ૨૩૯.૧૬ ॥
યથા ચ શકુનાઃ સૂક્ષ્મં પ્રાપ્ય જાલમરિન્દમાઃ ।
તત્રાશક્તા વિપદ્યન્તે મુચ્યન્તે તુ બલાન્વિતાઃ ॥ ૨૩૯.૧૭ ॥
કર્મજૈર્બન્ધનૈર્બદ્ધાસ્તદ્વદ્યોગપરા દ્વિજાઃ ।
અબલા ન વિમુચ્યન્તે મુચ્યન્તે ચ બલાન્વિતાઃ ॥ ૨૩૯.૧૮ ॥
અલ્પકશ્ચ યથા વિપ્રા વહ્નિઃ શામ્યતિ દુર્બલઃ ।
આક્રાન્ત ઇન્ધનૈઃ સ્થૂલૈસ્તદ્વદ્યોગબલઃ સ્મૃતઃ ॥ ૨૩૯.૧૯ ॥
સ એવ ચ તદા વિપ્રા વહ્નિર્જાતબલઃ પુનઃ ।
સમીરણગતઃ કૃત્સ્નાં દહેત્ક્ષિપ્રં મહીમિમામ્ ॥ ૨૩૯.૨૦ ॥
તત્ત્વજ્ઞાનબલો વિપ્રા વહ્નિર્જાતબલઃ પુનઃ ।
સમીરણગતઃ કૃત્સ્નાં દહેત્ક્ષિપ્રં મહીમિમામ્ ॥ ૨૩૯.૨૧ ॥
દુર્બલશ્ચ યથા વિપ્રાઃ સ્રોતસા હ્રિયતે નરઃ ।
બલહીનસ્તથા યોગી વિષયૈર્હ્રિયતે ચ સઃ ॥ ૨૩૯.૨૨ ॥
તદેવ તુ યથા સ્રોતસા વિષ્કમ્ભયતિ વારણઃ ।
તદ્વદ્યોગબલં લબ્ધવા ન ભવેદ્વિષયૈર્હૃતઃ ॥ ૨૩૯.૨૩ ॥
વિશન્તિ વા વશાદ્વાઽથ યોગાદ્યોગબલન્વિતાઃ ।
પ્રજાપતીન્મનૂન્સર્વાન્મહાભૂતાનિ ચેશ્વરાઃ ॥ ૨૩૯.૨૪ ॥
ન યમો નાન્તકઃ ક્રુદ્ધો ન મૃત્યુર્ભીમવિક્રમઃ ।
વિશન્તે તદ્દ્વિજાઃ સર્વે યોગસ્યામિતતેજસઃ ॥ ૨૩૯.૨૫ ॥
આત્મનાં ચ સહસ્રાણિ બહૂનિ દ્વિજસત્તમાઃ ।
યોગં કુર્યાદ્બલં પ્રાપ્ય તૈશ્ચ સર્વૈર્મહીં ચરેત્ ॥ ૨૩૯.૨૬ ॥
પ્રાપ્નુયાદ્વિષયાન્કશ્ચિત્પુનશ્ચોગ્રં તપશ્ચરેત્ ।
સંક્ષિપ્યેચ્ચ પુનર્વિપ્રાઃ સૂર્યસ્તેજોગુણાનિવ ॥ ૨૩૯.૨૭ ॥
બલસ્થસ્ય હિ યોગસ્ય બલાર્થં મુનિસત્તમાઃ ।
વિમોક્ષપ્રભવં વિષ્ણુમુપપન્નમસંશયમ્ ॥ ૨૩૯.૨૮ ॥
બલાનિ યોગપ્રોક્તાનિ મયૈતાનિ દ્વિજોત્તમાઃ ।
નિદર્શનાર્થં સૂક્ષ્માણિ વક્ષ્યામિ ચ પુનર્દ્વિજાઃ ॥ ૨૩૯.૨૯ ॥
આત્મનશ્ચ સમાધાને ધારણાં પ્રતિ વા દ્વિજાઃ ।
નિદર્શનાનિ સૂક્ષ્માણિ સૂક્ષ્માણિ શૃણુધ્વં મુનિસત્તમાઃ ॥ ૨૩૯.૩૦ ॥
અપ્રમત્તો યથા ધન્વી લક્ષ્યં હન્તિ સમાહિતઃ ।
યુક્તઃ સમ્યક્તથા યોગી મોક્ષં પ્રાપ્નોત્યસંશયમ્ ॥ ૨૩૯.૩૧ ॥
સ્નેહપાત્રે યથા પૂર્ણે મન આધાય નિશ્ચલમ્ ।
પુરુષો યુક્ત આરોહેત્સોપાનં યુક્તમાનસઃ ॥ ૨૩૯.૩૨ ॥
મુક્તસ્તથાઽયમાત્માનં યોગં તદ્વત્સુનિશ્ચલમ્ ।
કરોત્યમલામાત્માનં ભાસ્કરોપમદર્શને ॥ ૨૩૯.૩૩ ॥
યથા ચ નાવં વિપ્રેન્દ્રાઃ કર્ણધારઃ સમાહિતઃ ।
મહાર્ણવગતાં શીઘ્રં નયેદ્વિપ્રાંસ્તુ પત્તનમ્ ॥ ૨૩૯.૩૪ ॥
તદ્વદાત્મસમાધાનં યુક્તો યોગેન યોગવિત્ ।
દુર્ગમં સ્થાનમાપ્નોતિ હિત્વા દેહમિમં દ્વિજાઃ ॥ ૨૩૯.૩૫ ॥
સારથિશ્ચ યથા યુક્તઃ સદશ્વાન્સુસમાહિતઃ ।
પ્રાપ્નોત્યાશુ પરં સ્થાનં લક્ષ્યમુક્ત ઇવાઽઽશુગઃ ॥ ૨૩૯.૩૬ ॥
તથૈવ ચ દ્વિજા યોગી ધારણાસુ સમાહિતઃ ।
પ્રાપ્નોત્યશુ પરં સ્થાનં લક્ષ્યમુક્ત ઇવાઽઽશુગઃ ॥ ૨૩૯.૩૭ ॥
આવિશ્યાઽઽત્મનિ ચાઽઽત્માનં યોઽવતિષ્ઠતિ સોઽચલઃ ।
પાશં વહત્વે મીનાનાં પદમાપ્નોતિ સોઽજરમ્ ॥ ૨૩૯.૩૮ ॥
નાભ્યાં શીર્ષે ચ કુક્ષૌ ચ હૃદિ વક્ષસિ પાર્શ્વયોઃ ।
દર્શને શ્રવણે વાઽપિ ઘ્રાણે ચામિતવિક્રમઃ ॥ ૨૩૯.૩૯ ॥
સ્થાનેષ્વેતેષુ યો યોગી મહાવ્રતસમાહિતઃ ।
આત્મના સૂક્ષ્મમાત્માનં યુઙ્ક્તે સમ્યગ્દ્વિજોત્તમાઃ ॥ ૨૩૯.૪૦ ॥
સુશીઘ્રમચલપ્રખ્યં કર્મ દગ્ધ્વા શુભાશુભમ્ ।
ઉત્તમં યોગમાસ્થાય યદીચ્છતિ વિમુચ્યતે ॥ ૨૩૯.૪૧ ॥
મુનય ઊચુઃ
આહારાન્કીદૃશાન્કૃત્વા કાનિ જિત્વા ચ સત્તમ ।
યોગી બલમવાપ્નોતિ તદ્ભવાન્વક્તુમર્હતિ ॥ ૨૩૯.૪૨ ॥
વ્યાસ ઉવાચ
કણાનાં ભક્ષણે યુક્તઃ પિણ્યાકસ્ય ચ ભો દ્વિજાઃ ।
સ્નેહાનાં વર્જને યુક્તો યોગી બલમવાપ્નુયાત્ ॥ ૨૩૯.૪૩ ॥
ભુઞ્જાનો યાવકં રૂક્ષં દીર્ઘકાલં દ્વિજોત્તમાઃ ।
એકાહારી વિશુદ્ધાત્મા યોગી બલમવાપ્નુયાત્ ॥ ૨૩૯.૪૪ ॥
પક્ષાન્માસાનૃતૂંશ્ચિત્રાન્સંચરંશ્ચ ગુહાસ્તથા ।
અપઃ પીત્વા પયોમિશ્રા યોગી બલમાવાપ્નુયાત્ ॥ ૨૩૯.૪૫ ॥
અખણ્ડમપિ વા માસં સતતં મુનિસત્તમાઃ ।
ઉપોષ્ય સમ્યક્ષુદ્ધાત્મા યોગી બલમવાપ્યનુયાત્ ॥ ૨૩૯.૪૬ ॥
કામં જિત્વા તથા ક્રોધં શીતોષ્ણં વર્ષમેવ ચ ।
ભયં શોકં તથા સ્વાપં પૌરુષીન્વિષયાંસ્તથા ॥ ૨૩૯.૪૭ ॥
અરતિં દુર્જયાં ચૈવ ઘોરાં દૃષ્ટ્વા ચ ભો દ્વિજાઃ ।
સ્પર્શં નિદ્રાં તથા તન્દ્રાં દુર્જયાં મુનિસત્તમાઃ ॥ ૨૩૯.૪૮ ॥
દીપયન્તિ મહાત્માનં સૂક્ષ્મમાત્માનમાત્મના ।
વીતરાગા મહાપ્રાજ્ઞા ધ્યાનાધ્યયનસમ્પદા ॥ ૨૩૯.૪૯ ॥
દુર્ગસ્ત્વેષ મતઃ પન્થા બ્રાહ્મણાનાં વિપશ્ચિતામ્ ।
યઃ કશ્ચિદ્વ્રજતિ ક્ષિપ્રં ક્ષેમેણ મુનિપુંગવાઃ ॥ ૨૩૯.૫૦ ॥
યથા કશ્ચિદ્વનં ઘોરં બહુસર્પસરીસૃપમ્ ।
શ્વભ્રવત્તોયહીનં ચ દુર્ગમં બહુકણ્ટકમ્ ॥ ૨૩૯.૫૧ ॥
અભક્તમટવીપ્રાયં દાવદગ્ધમહીરુહમ્ ।
પન્થાનં તસ્કરાકીર્ણં ક્ષેમેણાભિપતેત્તથા ॥ ૨૩૯.૫૨ ॥
યોગમાર્ગં સમાસાદ્ય યઃ કશ્ચિદ્વ્રજતે દ્વિજઃ ।
ક્ષેમેણોપરમેન્માર્ગાદ્બહુદોષોઽપિ સંમતઃ ॥ ૨૩૯.૫૩ ॥
આસ્થેયં ક્ષુરધારાસુ નિશિતાસુ દ્વિજોત્તમાઃ ।
ધારણા સા તુ યોગસ્ય દુર્ગેયમકૃતાત્મભિઃ ॥ ૨૩૯.૫૪ ॥
વિષમા ધારણા વિપ્રા યાન્તિ વૈન શુભાં ગતિમ્ ।
નેતૃહીના યથા નાવઃ પુરુષાણાં તુ વૈ દ્વિજાઃ ॥ ૨૩૯.૫૫ ॥
યસ્તુ તિષ્ઠતિ યોગાધૌ ધારણાસુ યથાવિધિ ।
મરણં જન્મદુઃખિત્વં સુખિત્વં સ વિશિષ્યતે ॥ ૨૩૯.૫૬ ॥
નાનાશાસ્ત્રેષુ નિયતં નાનામુનિનિષેવિતમ્ ।
પરં યોગસ્ય પન્થાનં નિશ્ચિતં તં દ્વિજાતિષુ ॥ ૨૩૯.૫૭ ॥
પરં હિ તદ્બ્રહ્મમયં મુનીન્દ્રા, બ્રહ્મણમીશં વરદં ચ વિષ્ણુમ્ ।
ભવં ચ ધર્મં ચ મહાનુભાવં યદ્બ્રહ્મપુત્રાન્સુમહાનુભાવાન્ ॥ ૨૩૯.૫૮ ॥
તમશ્ચ કષ્ટં સુમહદ્રજશ્ચ, સત્ત્વં ચ શુદ્ધં પ્રકૃતિં પરાં ચ ।
સિદ્ધિં ચ દેવીં વરુણસ્ય પત્નીં, તેજશ્ચ કૃત્સ્નં સુમહચ્ચ ધૈર્યમ્ ॥
૨૩૯.૫૯ ॥
તારાધિપં ખે વિમલં સુતારં, વિશ્વાંશ્ચ દેવાનુરગાન્પિતૄંશ્ચ ।
શૈલાંશ્ચ કૃત્સ્નાનુદધીંશ્ચ વાઽચલાન્નદીશ્ચ સર્વાઃ સનગાંશ્ચ
નાગાન્ ॥ ૨૩૯.૬૦ ॥
સાધ્યાંસ્તથા યક્ષગણાન્દિશશ્ચ, ગન્ધર્વસિદ્ધાન્પુરુષાન્સ્ત્રિયશ્ચ ।
પરસ્પરં પ્રાપ્ય મહાન્મહાત્મા વિશેત યોગી નચિરાદ્વિમુક્તઃ ॥ ૨૩૯.૬૧ ॥
કથા ચ યા વિપ્રવરાઃ પ્રસક્તા, દૈવે મહાવીર્યમતૌ શુભેયમ્ ।
યોગાન્સ સર્વાનનુભૂય મર્ત્યા, નારાયણં તં દ્રુતમાપ્નુવન્તિ ॥ ૨૩૯.૬૨ ॥
ઇતિ શ્રીમહાપુરાણે આદિબ્રાહ્મે વ્યાસર્ષિસંવાદે યોગવિધિનિરૂપણં નામ
એકોનચત્વારિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ ॥ ૨૩૯ ॥
અધ્યાયઃ ૨૪૦ (૧૩૨)
સાંખ્યવિધિનિરૂપણમ્
મુનય ઊચુઃ
સમ્યક્ક્રિયેયં વિપ્રેન્દ્ર વર્ણિતા શિષ્ટસંમતા ।
યોગમાર્ગો યથાન્યાયં શિષ્યાયેહ હિતષિણા ॥ ૨૪૦.૧ ॥
સાંખ્યે ત્વિદાનીં ધર્મસ્ય વિધિં પ્રબ્રૂહિ તત્ત્વતઃ ।
ત્રિષુ લોકેષુ યજ્જ્ઞાનં સર્વં તદ્વિદિતં હિ તે ॥ ૨૪૦.૨ ॥
વ્યાસ ઉવાચ
શૃણુધ્વં મુનયઃ સર્વમાખ્યાનં વિદિતાત્મનામ્ ।
વિહિતં યતિભિર્વૃદ્ધૈઃ કપિલાદિભિરીશ્વરૈઃ ॥ ૨૪૦.૩ ॥
યસ્મિન્સુવિભ્રામાઃ કેચિદ્દૃશ્યન્તે મુનિસત્તમાઃ ।
ગુણાશ્ચ યસ્મિન્બહવો દોષહાનિશ્ચ કેવલા ॥ ૨૪૦.૪ ॥
જ્ઞાનેન પરિસંખ્યાય સદોષાન્વિષયાન્દ્વિજાઃ ।
માનુષાન્દુર્જયાન્કૃત્સ્નાન્પૈશાચાન્વિષયાંસ્તથા ॥ ૨૪૦.૫ ॥
વિષયાનૌરગાઞ્જ્ઞાત્વા ગન્ધર્વવિષયાંસ્તથા ।
પિતૄણાં વિષયાઞ્જ્ઞાત્વા તિર્યક્ત્વં ચરતાં દ્વિજાઃ ॥ ૨૪૦.૬ ॥
સુપર્ણવિષયાઞ્જ્ઞાત્વા મરુતાં વિષયાંસ્તથા ।
મહર્ષિવિષયાંશ્ચૈવ રાજર્ષિવિષયાંસ્તથા ॥ ૨૪૦.૭ ॥
આસુરાન્વિષયાઞ્જ્ઞાત્વા વૈશ્વદેવાંસ્તથૈવ ચ ।
દેવર્ષિવિષયાઞ્જ્ઞાત્વા યોગાનામપિ વૈ પરાન્ ॥. ૨૪૦.૮ ॥
વિષયાંશ્ચ પ્રમાણસ્ય બ્રહ્મણો વિષયાંતથા ।
આયુષશ્ચ પરં કાલં લોકૈર્વિજ્ઞાય તત્ત્વતઃ ॥ ૨૪૦.૯ ॥
સુખસ્ય ચ પરં કાલં વિજ્ઞાય મુનિસત્તમાઃ ।
પ્રાપ્તકાલે ચ યદ્દુઃખં પતતાં વિષયૈષિણામ્ ॥ ૨૪૦.૧૦ ॥
તિર્યક્ત્વે પતતાં વિપ્રાસ્તથૈવ નરકેષુ યત્ ।
સ્વર્ગસ્ય ચ ગુણાઞ્જ્ઞાત્વા દોષાન્સર્વાંશ્ચ ભો દ્વિજાઃ ॥ ૨૪૦.૧૧ ॥
વેદવાદે ચ યે દોષા ગુણા યે ચાપિ વૈદિકાઃ ।
જ્ઞાનયોગે ચ યે દોષા જ્ઞાનયોગે ચ યે ગુણાઃ ॥ ૨૪૦.૧૨ ॥
સાંખ્યજ્ઞાને ચ યે દોષાંસ્તથૈવ ચ ગુણાં તથા ।
ષડ્ગુણં ચ નભો જ્ઞાત્વા તમશ્ચ ત્રિગુણં મહત્ ॥ ૨૪૦.૧૩ ॥
તમશ્ચાષ્ટગુણં જ્ઞાત્વા બુદ્ધિં સપ્તગુણાં તથા ।
ષડ્ગુણં ચ નભો જ્ઞાત્વા તપશ્ચ ત્રિગુણં મહત્ ॥ ૨૪૦.૧૪ ॥
દ્વિગુણં ચ રજો જ્ઞાત્વા સત્ત્વં ચૈકગુણં પુનઃ ।
માર્ગં વિજ્ઞાય તત્ત્વેન પ્રલયપ્રેક્ષણેન તુ ॥ ૨૪૦.૧૫ ॥
જ્ઞાનવિજ્ઞાનસમ્પન્નાઃ કારણૈર્ભાવિતાત્મભિઃ ।
પ્રાપ્નુવન્તિ શુભં મોક્ષં સૂક્ષ્મા ઇવ નભઃ પરમ્ ॥ ૨૪૦.૧૬ ॥
રૂપેણ દૃષ્ટિં સંયુક્તાં ઘ્રાણં ગન્ધગુણેન ચ ।
શબ્દગ્રાહ્યં તથા શ્રોત્રં જિહ્વાં રસગુણેન ચ ॥ ૨૪૦.૧૭ ॥
ત્વચં સ્પર્શં તથા શક્યં વાયું ચૈવ તદાશ્રિતમ્ ।
મોહં તમસિ સંયુક્તં લોભં મોહેષુ સંશ્રિતાઃ ॥ ૨૪૦.૧૮ ॥
વિષ્ણું ક્રાન્તે બલે શક્રં કોષ્ઠે સક્તં તથાઽનલમ્ ।
અપ્સુ દેવીં સમાયુક્તામાપસ્તેજસિ સંશ્રિતાઃ ॥ ૨૪૦.૧૯ ॥
તેજો વાયૌ તુ સંયુક્તં વાયું નભસિ ચાઽઽશ્રિતમ્ ।
નભો મહતિ સંયુક્તં તમો મહસિ સંસ્થિતમ્ ॥ ૨૪૦.૨૦ ॥
રજઃ સત્ત્વં તથા સક્તં સત્ત્વં સક્તં તથાઽઽત્મનિ ।
સક્તમાત્માનમીશે ચ દેવે નારાયણે તથા ॥ ૨૪૦.૨૧ ॥
દેવં મોક્ષે ચ સંયુક્તં તતો મોક્ષં ચ ન ક્વચિત્ ।
જ્ઞાત્વા સત્ત્વગુણં દેહં વૃતં ષોડશભિર્ગુણૈઃ ॥ ૨૪૦.૨૨ ॥
સ્વભાવં ભાવનાં ચૈવ જ્ઞાત્વા દેહસમાશ્રિતામ્ ।
મધ્યસ્થમિવ ચાઽઽત્માનં પાપં યસ્મિન્ન વિદ્યત ॥ ૨૪૦.૨૩ ॥
દ્વિતીયં કર્મ વૈ જ્ઞાત્વા વિપ્રેન્દ્રા વિષ્યૈષિણામ્ ।
ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થાંશ્ચ સર્વાનાત્મનિ સંશ્રિતાન્ ॥ ૨૪૦.૨૪ ॥
દુર્લભત્વં ચ મોક્ષસ્ય વિજ્ઞાય શ્રુતિપૂર્વકમ્ ।
પ્રાણાપાનૌ સમાનં ચ વ્યાનોદાનૌ ચ તત્ત્વતઃ ॥ ૨૪૦.૨૫ ॥
આદ્યં ચૈવાનિલં જ્ઞાત્વા પ્રભવં ચાનિલં પુનઃ ।
સપ્તધા તાંસ્તથા શેષાસપ્તધા વિધિવત્પુનઃ ॥ ૨૪૦.૨૬ ॥
પ્રજાપતીનૃષીંશ્ચૈવ સર્ગાંશ્ચ સુબહૂન્વરાન્ ।
સપ્તર્ષીશ્ચ બહૂઞ્જ્ઞાત્વા રાજર્ષીંશ્ચ પરંતપાન્ ॥ ૨૪૦.૨૭ ॥
સુરર્ષીન્મરુતશ્ચાન્યાન્બ્રહ્મર્ષીન્સૂર્યસંનિભાન્ ।
ઐશ્વર્યાચ્ચ્યાવિતાન્દૃષ્ટ્વા કાલેન મહતા દ્વિજાઃ ॥ ૨૪૦.૨૮ ॥
મહતાં ભૂતસંઘાનાં શ્રુત્વા નાશં ચ ભો દ્વિજાઃ ।
ગતિં વાચાં શુભાં જ્ઞાત્વા અર્ચાર્હાઃ પાપકર્મણામ્ ॥ ૨૪૦.૨૯ ॥
વૈતરણ્યાં ચ યદ્દુઃખં પતિતાનાં યમક્ષયે ।
યોનિષુ ચ વિચિત્રાસુ સંચારાનશુભાંસ્તથા ॥ ૨૪૦.૩૦ ॥
જઠરે ચાશુભે વાસં શોણિતોદકભાજને ।
શ્લેષ્મમૂત્રપુરીષે ચ તીવ્રગન્ધસમન્વિતે ॥ ૨૪૦.૩૧ ॥
શુક્રશોણિતસંઘાતે મજ્જાસ્નાયુપરિગ્રહે ।
શિરશતસમાકીર્ણે નવદ્વારે પુરેઽથ વૈ ॥ ૨૪૦.૩૨ ॥
વિજ્ઞાય હિતમાત્માનં યોગાંશ્ચ વિવિધાન્દ્વિજાઃ ।
તામસાનાં ચ જન્તૂનાં રમણીયાનૃતાત્મનામ્ ॥ ૨૪૦.૩૩ ॥
સાત્ત્વિકાનાં ચ જન્તૂનાં કુત્સિતં મુનિસત્તમાઃ ।
ગર્હિંતં મહાતામર્થે સાંખ્યાનાં વિદિતાત્મનામ્ ॥ ૨૪૦.૩૪ ॥
ઉપપ્લવાંસ્તથા ઘોરાઞ્શશિનસ્તેજસ્તથા ।
તારાણાં પતનં દૃષ્ટ્વા નક્ષત્રાણાં ચ પર્યયમ્ ॥ ૨૪૦.૩૫ ॥
દ્વંદ્વાનાં વિપ્રયોગં ચ વિજ્ઞાય કૃપણં દ્વિજાઃ ।
અન્યોન્યભક્ષણં દૃષ્ટ્વા ભૂતાનામપિ ચાશુભમ્ ॥ ૨૪૦.૩૬ ॥
બાલ્યે મોહં ચ વિજ્ઞાય પક્ષદેહસ્ય ચાશુભમ્ ।
રાગં મોહં ચ સમ્પ્રાપ્તં ક્વચિત્સત્ત્વં સમાશ્રિતમ્ ॥ ૨૪૦.૩૭ ॥
સહસ્રેષુ નરઃ કશ્ચિન્મોક્ષબુદ્ધિં સમાશ્રિતઃ ।
દુર્લભત્વં ચ મોક્ષસ્ય વિજ્ઞાનં શ્રુતિપૂર્વકમ્ ॥ ૨૪૦.૩૮ ॥
બહુમાનમલબ્ધેષુ લબ્ધે મધ્યસ્થતાં પુનઃ ।
વિષયાણાં ચ દૌરાત્મ્યં વિજ્ઞાય ચ પુનર્દ્વિજાઃ ॥ ૨૪૦.૩૯ ॥
ગતાસૂનાં ચ સત્ત્વાનાં દેહાન્ભિત્ત્વા તથા શુભાન્ ।
વાસં કુલેષુ જન્તૂનાં મરણાય ધૃતાત્મનામ્ ॥ ૨૪૦.૪૦ ॥
સાત્ત્વિકાનાં ચ જન્તૂનાં દુઃખં વિજ્ઞાય ભો દ્વિજાઃ ।
બ્રહ્મઘ્નાનાં ગતિં જ્ઞાત્વા પતિતાનાં સુદારુણામ્ ॥ ૨૪૦.૪૧ ॥
સુરાપાને ચ સક્તાનાં બ્રાહ્મણાનાં દુરાત્મનામ્ ।
ગુરુદારપ્રસક્તાનાં ગતિં વિજ્ઞાય ચાશુભામ્ ॥ ૨૪૦.૪૨ ॥
જનનીષુ ચ વર્તન્તે યેન સમ્યગ્દ્વિજોત્તમાઃ ।
સદેવકેષુ લોકેષુ યેન વર્તન્તિ માનવાઃ ॥ ૨૪૦.૪૩ ॥
તેન જ્ઞાનેન વિજ્ઞાય ગતિં ચાશુભકર્મણામ્ ।
તિર્યગ્યોનિગતાનાં ચ વિજ્ઞાય ચ ગતીઃ પૃથક્ ॥ ૨૪૦.૪૪ ॥
વેદવાદાંસ્તથા ચિત્રાનૃતૂનાં પર્યયાંસ્તથા ।
ક્ષયં સંવત્સરાણાં ચ માસાનાં ચ ક્ષયં તથા ॥ ૨૪૦.૪૫ ॥
પક્ષક્ષયં તથા દૃષ્ટ્વા દિવસાનાં ચ સંક્ષયમ્ ।
ક્ષય સંવત્સરાણાં ચ માસાનાં ચ ક્ષયં તથા ॥ ૨૪૦.૪૬ ॥
વૃદ્ધિં દૃષ્ટ્વા સમુદ્રાણાં ક્ષયં તેષાં તથા પુનઃ ।
ક્ષયં ધનાનાં દૃષ્ટ્વા ચ પુનર્વૃદ્ધિં તથૈવ ચ ॥ ૨૪૦.૪૭ ॥
સંયોગાનાં તથા દૃષ્ટ્વા યુગાનાં ચ વિશેષતઃ ।
દેહવૈક્લવ્યતાં ચૈવ સમ્યગ્વિજ્ઞાય તત્ત્વતઃ ॥ ૨૪૦.૪૮ ॥
આત્મદોષાંશ્ચ વિજ્ઞાય સર્વાનાત્મનિ સંસ્થિતાન્ ।
સ્વદેહાદુત્થિતાન્ગન્ધાંસ્તથા વિજ્ઞાય ચાશુભામ્ ॥ ૨૪૦.૪૯ ॥
મુનય ઊચુઃ
કાનુત્પાતભવાન્દોષાન્પશ્યતિ બ્રહ્મવિત્તમ ।
એતં નઃ સંશયં કૃત્સ્નં વક્તુમર્હસ્યશેષતઃ ॥ ૨૪૦.૫૦ ॥
વ્યાસ ઉવાચ
પઞ્ચ દોષાન્દ્વિજા દેહે પ્રવદન્તિ મનીષિણઃ ।
માર્ગજ્ઞાઃ કાપિલાઃ સાંખ્યાઃ શૃણુધ્વં મુનિસત્તમાઃ ॥ ૨૪૦.૫૧ ॥
કામક્રોધૌ ભયં નિદ્રા પઞ્ચમઃ શ્વાસ ઉચ્યતે ।
એતે દોષાઃ શરીરેષુ દૃશ્યન્તે સર્વદેહિનામ્ ॥ ૨૪૦.૫૨ ॥
છિન્દન્તિ ક્ષમયા ક્રોધં કામં સંકલ્પવર્જનાત્ ।
સત્ત્વસંસેવનાન્નિદ્રામપ્રમાદાદ્ભયં તથા ॥ ૨૪૦.૫૩ ॥
છિન્દન્તિ પઞ્ચમં શ્વાસમલ્પાહારતયા દ્વિજાઃ ।
ગુણાન્ગુણશતૈર્જ્ઞાત્વા દોષાન્દોષશતૈરપિ ॥ ૨૪૦.૫૪ ॥
હેતૂન્હેતુશતૈશ્ચિત્રૈશ્ચિત્રાન્વિજ્ઞાય તત્ત્વતઃ ।
અપાં ફેનોપમં લોકં વિષ્ણોર્માયાશતૈઃ કૃતમ્ ॥ ૨૪૦.૫૫ ॥
ચિત્રભિત્તિપ્રતીકાશં નલસારમનર્થકમ્ ।
તમઃ સંભ્રમિતં દૃષ્ટ્વા વર્ષબુદ્બુદસંનિભમ્ ॥ ૨૪૦.૫૬ ॥
નાશપ્રાયં સુખાધાનં નાશોત્તરમહાભયમ્ ।
રજસ્તમસિ સંમગ્નં પઙ્કે દ્વિપમિવાવશમ્ ॥ ૨૪૦.૫૭ ॥
સાંખ્યા વિપ્રા મહાપ્રાજ્ઞાસ્ત્યક્ત્વા સ્નેહં પ્રજાકૃતમ્ ।
જ્ઞાનજ્ઞેયેન સાંખ્યેન વ્યાપિના મહતા દ્વિજાઃ ॥ ૨૪૦.૫૮ ॥
રાજસાનશુભાન્ગન્ધાંસ્તામસાંશ્ચ તથાવિધાન્ ।
પુણ્યાંશ્ચ સાત્ત્વિકાન્ગન્ધાન્સ્પર્શજાન્દેહસંશ્રિતાન્ ॥ ૨૪૦.૫૯ ॥
છિત્ત્વાઽઽમજ્ઞાનશસ્ત્રેણ તપોદણ્ડેન સત્તમાઃ ।
તતો દુઃખાદિકં ઘોરં ચિન્તાશોકમહાહ્રદમ્ ॥ ૨૪૦.૬૦ ॥
વ્યાધિમત્યુમહાઘોરં મહાભયમહોરગમ્ ।
તતઃ કૂર્મં રજોમીનં પ્રજ્ઞયા સંતરન્ત્યુત ॥ ૨૪૦.૬૧ ॥
સ્નેહપઙ્કં જરાદુર્ગં સ્પર્શદ્વીપં દ્વિજોત્તમાઃ ।
કર્માગાધં સત્યતીરં સ્થિતં વ્રતમનીષિણઃ ॥ ૨૪૦.૬૨ ॥
હર્ષસંઘમહાવેગં નાનારસસમાકુલમ્ ।
નાનાપ્રીતિમહારત્નં દુઃખજ્વરસમીરિતમ્ ॥ ૨૪૦.૬૩ ॥
શોકતૃષ્ણામહાવર્તં તીક્ષ્ણવ્યાધિમહારુજમ્ ।
અસ્થિસંઘાતસંઘટ્ટં શ્લેષ્મયોગં દ્વિજોત્તમાઃ ॥ ૨૪૦.૬૪ ॥
દાનમુક્તાકરં ઘોરં શોણિતોદ્ગારવિદ્રુમમ્ ।
હસિતોત્ક્રુષ્ટનિર્ઘોષં નાનાજ્ઞાસુદુષ્કરમ્ ॥ ૨૪૦.૬૫ ॥
રોદનાશ્રુમલક્ષારં સઙ્ગયોગપરાયણમ્ ।
પ્રલબ્ધ્વા જન્મલોકો યં પુત્રબાન્ધવપત્તનમ્ ॥ ૨૪૦.૬૬ ॥
અહિંસાસત્યમર્યાદં પ્રાણયોગમયોર્મિલમ્ ।
વૃન્દાનુગામિનં ક્ષીરં સર્વભૂતપયોદધિમ્ ॥ ૨૪૦.૬૭ ॥
મોક્ષદુર્લભવિષયં વાડવાસુખસાગરમ્ ।
તરન્તિ યતયઃ સિદ્ધા જ્ઞાનયોગેન ચાનઘાઃ ॥ ૨૪૦.૬૮ ॥
તીર્ત્વા ચ દુસ્તરં જન્મ વિશન્તિ વિમલં નભઃ ।
તતસ્તાન્સુકૃતીઞ્જ્ઞાત્વા સૂર્યો વહતિરશ્મિભિઃ ॥ ૨૪૦.૬૯ ॥
પદ્મતન્તુવદાવિશ્ય પ્રવહન્વિષયાન્દ્વિજાઃ ।
તત્ર તાન્પ્રવહો વાયુઃ પ્રતિગૃહ્ણાતિ ચાનઘાઃ ॥ ૨૪૦.૭૦ ॥
વીતરાગાન્યતીન્સિદ્ધાન્વીર્યયુક્તાંસ્તપોધનાન્ ।
સૂક્ષ્મઃ શીતઃ સુગન્ધશ્ચ સુખસ્પર્શશ્ચ ભો દ્વિજાઃ ॥ ૨૪૦.૭૧ ॥
સપ્તાનાં મરુતાં શ્રેષ્ઠો લોકાન્ગચ્છતિ યઃ શુભાન્ ।
સ તાન્વહતિ વિપ્રેન્દ્રા નભસઃ પરમાં ગતિમ્ ॥ ૨૪૦.૭૨ ॥
નભો વહતિ લોકેશાન્રજસઃ પરમાં ગતિમ્ ।
રજો વહતિ વિપ્રેન્દ્રાઃ સત્ત્વસ્ય પરમાંગતિમ્ ॥ ૨૪૦.૭૩ ॥
સત્ત્વં વહતિ શુદ્ધાત્મા પરં નારાયણં પ્રભુમ્ ।
પ્રભુર્વહતિ શુદ્ધાત્મા પરમાત્માનમાત્મના ॥ ૨૪૦.૭૪ ॥
પરમાત્માનમાસાદ્ય તદ્ભૂતા યતયોઽમલાઃ ।
અમૃતત્વાય કલ્પન્તે ન નિવર્તન્તિ ચ દ્વિજાઃ ॥ ૨૪૦.૭૫ ॥
પરમા સા ગતિર્વિપ્રા નિર્દ્વન્દ્વાનાં મહાત્મનામ્ ।
સત્યાર્જવરતાનાં વૈ સર્વભૂતદયાવતામ્ ॥ ૨૪૦.૭૬ ॥
મુનય ઊચુઃ
સ્થાનમુત્તમમાસાદ્ય ભગવન્તં સ્થિરવ્રતાઃ ।
આજન્મમરણં વા તે રમન્તે તત્ર વા ન વા ॥ ૨૪૦.૭૭ ॥
યદત્ર તથ્યં તત્ત્વં નો યથાવદ્વક્તુમર્હસિ ।
ત્વદૃતે માનવં નાન્યં પ્રષ્ટુમર્હામ સત્તમ ॥ ૨૪૦.૭૮ ॥
મોક્ષદોષો મહાનેષ પ્રાપ્ય સિદ્ધિં ગતાનૃષીન્ ।
યદિ તત્રૈવ વિજ્ઞાને વર્તન્તે યતયઃ પરે ॥ ૨૪૦.૭૯ ॥
પ્રવૃત્તિલક્ષણં ધર્મં પશ્યામ પરમં દ્વિજ ।
મગ્નસ્ય હિ પરે જ્ઞાને કિંતુ દુઃખાન્તરં ભવેત્ ॥ ૨૪૦.૮૦ ॥
વ્યાસ ઉવાચ
યથાનાયાયં મુનિશ્રેષ્ઠાઃ પ્રશ્નઃ પૃષ્ટશ્ચ સંકટઃ ।
બુધાનામપિ સંમોહઃ પ્રશ્નેઽસ્મિન્મુનિસત્તમાઃ ॥ ૨૪૦.૮૧ ॥
અત્રાપિ તત્ત્વં પરમં શૃણુધ્વં વચનં મમ ।
બુદ્ધિશ્ચ પરમા યત્ર કપિલાનાં મહાત્મનામ્ ॥ ૨૪૦.૮૨ ॥
ઇન્દ્રિયાણ્યપિ બુધ્યન્તે સ્વદેહં દેહિનાં દ્વિજાઃ ।
કરણાન્યાત્મનસ્તાનિ સૂક્ષ્મં પશ્યન્તિ તૈસ્તુ સઃ ॥ ૨૪૦.૮૩ ॥
આત્મના વિપ્રહીણાનિ કાષ્ઠકુડ્યસમાનિ તુ ।
વિનશ્યન્તિ ન સંદેહો વેલા ઇવ મહાર્ણવે ॥ ૨૪૦.૮૪ ॥
ઇન્દ્રિયૈઃ સહ સુપ્તસ્ય દેહિનો દ્વિજસત્તમાઃ ।
સૂક્ષ્મશ્ચરતિ સર્વત્ર નભસીવ સમીરણઃ ॥ ૨૪૦.૮૫ ॥
સ પશ્યતિ યથાન્યાયં સ્મૃત્વા સ્પૃશતિ ચાનઘાઃ ।
બુધ્યમાનો યથાપૂર્વમખિલેનેહ ભો દ્વિજાઃ ॥ ૨૪૦.૮૬ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ હ સર્વાણિ સ્વે સ્વે સ્થાને યથાવિધિ ।
અનીશત્વાત્પ્રલીયન્તે સર્પા વિષહતા ઇવ ॥ ૨૪૦.૮૭ ॥
ઇન્દ્રિયાણિ હ સર્વાણિ સ્વસ્થાનેષ્વેવ સર્વશઃ ।
આક્રમ્ય ગતયઃ સૂક્ષ્માવ(શ્ચ)રત્યાત્મા ન સંશયઃ ॥ ૨૪૦.૮૮ ॥
સત્ત્વસ્ય ચ ગુણાન્કૃત્સ્નાન્રજસશ્ચ ગુણાન્પુનઃ ।
ગુણાંશ્ચ તમસઃ સર્વાન્ગુણાન્બુદ્ધેશ્ચ સત્તમાઃ ॥ ૨૪૦.૮૯ ॥
ગુણાંશ્ચ મનસશ્ચાપિ નભસશ્ચ ગુણાંસ્તથા ।
ગુણાન્વાયોશ્ચ સર્વજ્ઞાઃ સ્નેહજાંશ્ચ ગુણાન્પુનઃ ॥ ૨૪૦.૯૦ ॥
અપાં ગુણાસ્તથા વિપ્રાઃ પાર્થિવાંશ્ચ ગુણાનપિ ।
સર્વાનેવ ગુણૈર્વ્યાપ્ય ક્ષેત્રજ્ઞેષુ દ્વિજોત્તમાઃ ॥ ૨૪૦.૯૧ ॥
આત્મા ચરતિ ક્ષેત્રજ્ઞઃ કર્મણા ચ શુભાશુભે ।
શિષ્યા ઇવમહાત્માનમિન્દ્રિયાણિ ચ તં દ્વિજાઃ ॥ ૨૪૦.૯૨ ॥
પ્રકૃતિં ચાપ્યતિક્રમ્ય સુદ્ધં સૂક્ષ્મં પરાત્પરમ્ ।
નારાયણં મહાત્માનં નિર્વિકારં પરાત્પરમ્ ॥ ૨૪૦.૯૩ ॥
વિમુક્તં સર્વપાપેક્ષ્યઃ પ્રવિષ્ટં ચ હ્યનામયમ્ ।
પરમાત્માનમગુણં નિર્વૃતં તં ચ સપ્તમાઃ ॥ ૨૪૦.૯૪ ॥
શ્રેષ્ઠં તત્ર મનો વિપ્રા ઇન્દ્રિયાણિ ચ ભોઃ દ્વિજાઃ ।
આગચ્છન્તિ યથાકાલં ગુરોઃ સંદેશકારિણઃ ॥ ૨૪૦.૯૫ ॥
શક્યં વાઽલ્પેન કાલેન શાન્તિં પ્રાપ્તું ગુણાંસ્તથા ।
એવમુક્તેન વિપ્રેન્દ્રાઃ સાંખ્ય યોગેન મોક્ષિણીમ્ ॥ ૨૪૦.૯૬ ॥
સાંખ્યા વિપ્રા મહાપ્રાજ્ઞા ગચ્છન્તિ પરમાં ગતિમ્ ।
જ્ઞાનેનાનેન વિપ્રેન્દ્રાસ્તુલ્યં જ્ઞાનં ન વિદ્યતે ॥ ૨૪૦.૯૭ ॥
અત્ર વઃ સંશયો મા ભૂજ્જ્ઞાનં સાંખ્યં પરં મતમ્ ।
અક્ષરં ધ્રુવમેવોક્તં પૂર્વં બ્રહ્મ સનાતનમ્ ॥ ૨૪૦.૯૮ ॥
અનાદિમધ્યનિધનં નિર્દ્વંદ્વં કર્તૃ શાશ્વતમ્ ।
કૂટસ્થં ચૈવ નિત્યં ચ યદ્વદન્તિ શમાત્મકાઃ ॥ ૨૪૦.૯૯ ॥
યતઃ સર્વાઃ પ્રવર્તન્તે સર્ગપ્રલયવિક્રિયાઃ ।
એવં શંસન્તિ શાસ્ત્રેષુ પ્રવક્તારો મહર્ષયઃ ॥ ૨૪૦.૧૦૦ ॥
સર્વે વિપ્રાશ્ચ વેદાશ્ચ તથા સામવિદો જનાઃ ।
બ્રહ્મણ્યં પરમં દેવમનન્તં પરમાચ્યુતમ્ ॥ ૨૪૦.૧૦૧ ॥
પ્રર્થયન્તશ્ચ તં વિપ્રા વદન્તિ ગુણબુદ્ધયઃ ।
સમ્યગુક્તાસ્તથા યોગાઃ સાંખ્યાશ્ચામિતદર્શનાઃ ॥ ૨૪૦.૧૦૨ ॥
અમૂર્તિસ્તસ્ય વિપ્રેન્દ્રાઃ સાંખ્યં મૂર્તિરિતિ શ્રુતિઃ ।
અભિજ્ઞાનાનિ તસ્યાઽઽહુર્મહાન્તિ મુનિસત્તમાઃ ॥ ૨૪૦.૧૦૩ ॥
દ્વિવિધાનિ હિ ભૂતાનિ પૃથિવ્યાં દ્વિજસત્તમાઃ ।
અગમ્યગમ્યસંજ્ઞાનિ ગમ્યં તત્ર વિશિષ્યતે ॥ ૨૪૦.૧૦૪ ॥
જ્ઞાનં મહદ્વૈ મહતશ્ચ વિપ્રા, વેદેષુ સાંખ્યેષુ તથૈવ યોગે ।
યચ્ચાપિ દૃષ્ટં વિધિવત્પુરાણે, સાંખ્યાગતં તન્નિખિલં મુનીન્દ્રાઃ ॥ ૨૪૦.૧૦૫ ॥
યચ્ચેતિહાસેષુ મહત્સુ દૃષ્ટં, યથાર્થશાસ્ત્રેષુ વિશિષ્ટદૃષ્ટમ્ ।
જ્ઞાનં ચ લોકે યદિહાસ્તિ કિંચિત્સાંખ્યાગતં તચ્ચ મહામુનીન્દ્રાઃ ॥ ૨૪૦.૧૦૬ ॥
સમસ્તદૃષ્ટં પરમં બલં ચ, જ્ઞાનં ચ મોક્ષશ્ચ યથાવદુક્તમ્ ।
તપાંસિ સૂક્ષ્માણિ ચ યાનિ ચૈવ, સાંખ્યં યથાવદ્વિહિતાનિ વિપ્રાઃ ॥ ૨૪૦.૧૦૭ ॥
વિપર્યયં તસ્ય હિતં સદૈવ, ગચ્છન્તિ સાંખ્યાઃ સતતં સુખેન ।
તાંશ્ચાપિ સંધાર્ય તતઃ કૃતાર્થાઃ, પતન્તિ વિપ્રાયતનેષુ ભૂયઃ ॥ ૨૪૦.૧૦૮ ॥
હિત્વા ચ દેહં પ્રવિશન્તિ મોક્ષં દિવૌકસશ્ચાપિ ચ યોગસાંખ્યાઃ ।
અતોઽધિકં તેઽભિરતા મહાર્હે, સાખ્યે દ્વિજા ભો ઇહ શિષ્ટજુષ્ટે ॥ ૨૪૦.૧૦૯ ॥
તેષાં તુ તિર્યગ્ગમનં હિ દૃષ્ટં, નાધો ગતિઃ પાપકૃતાં નિવાસઃ ।
ન વા પ્રધાના અપિ તે દ્વિજાતયો, યે જ્ઞાનમેતન્મુનયો ન સક્તાઃ ॥ ૨૪૦.૧૧૦ ॥
સાંખ્યાં વિશાલં પરમં પુરાણં, મહાર્ણવં વિમલમુદારકાન્તમ્ ।
કૃત્સ્નં હિ સાંખ્યા મુનયા મહાત્મનારાયણે ધારયથાપ્રમેયમ્ ॥ ૨૪૦.૧૧૧ ॥
એતન્મયોક્તં પરમં હિ તત્ત્વં, નારાયણાદ્વિશ્વમિદં પુરાણમ્ ।
સ સર્ગકાલે ચ કરોતિ સર્ગં, સંહારકાલે ચ હરેત ભૂયઃ ॥ ૨૪૦.૧૧૨ ॥
ઇતિ શ્રીમહાપુરાણે આદિબ્રાહ્મે વ્યાસઋષિસંવાદે સાંખ્યવિધિનિરૂપણં
નામૈકોનચત્વારિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ ॥ ૨૪૦ ॥
અધ્યાયઃ ૨૪૧ (૧૩૩)
વસિષ્ઠકરાલજનકસંવાદે ક્ષરાક્ષરવિચારનિરૂપણમ્
મુનય ઊચુઃ
કિં તદક્ષરમિત્યુક્તં યસ્માન્નાઽઽવર્તતે પુનઃ ।
કિંસ્વિત્તત્ક્ષરમિત્યુક્તં યસ્માદાવર્તતે પુનઃ ॥ ૨૪૧.૧ ॥
અક્ષરાક્ષરયોર્વ્યક્તિં પૃચ્છામસ્ત્વાં મહામુને ।
ઉપલબ્ધું મુનિશ્રેષ્ઠ તત્ત્વેન મુનિપુંગવ ॥ ૨૪૧.૨ ॥
ત્વં હિ જ્ઞાનવિદાં શ્રેષ્ઠઃ પ્રોચ્યસે વેદપારગૈઃ ।
ઋષિભિશ્ચ મહાભાગૈર્યતિભિશ્ચ મહાત્મભિઃ ॥ ૨૪૧.૩ ॥
તદેતચ્છ્રોતુમિચ્છાસ્ત્વત્તઃ સર્વં મહામતે ।
ન તૃપ્તિમધિગચ્છામઃ શૃણ્વન્તોઽમૃતમુત્તમમ્ ॥ ૨૪૧.૪ ॥
વ્યાસ ઉવાચ
અત્ર વો વર્ણયિષ્યામિ ઇતિહાસં પુરાતનમ્ ।
વસિષ્ઠસ્ય ચ સંવાદં કરાલજનકસ્ય ચ ॥ ૨૪૧.૫ ॥
વસિષ્ઠં શ્રેષ્ઠમાસીનમૃષીણાં ભાસ્કરદ્યુતિમ્ ।
પપ્રચ્છ જનકો રાજા જ્ઞાનં નૈઃશ્રેયસં પરમ્ ॥ ૨૪૧.૬ ॥
પરમાત્મનિ કુશલમધ્યાત્મગતિનિશ્ચયમ્ ।
મૈત્રાવરુણમિમાસીનમભિવાદ્ય કૃતાઞ્જલિઃ ॥ ૨૪૧.૭ ॥
સ્વચ્છન્દં સુકૃતં ચૈવ મધુરં ચાપ્યનુલ્બણમ્ ।
પપ્રચ્છર્ષિવરં રાજા કરાલજનકઃ પુરા ॥ ૨૪૧.૮ ॥
કરાલજનક ઉવાચ
ભગવઞ્શ્રોતુમિચ્છામિ પરં બ્રહ્મ સનાતનમ્ ।
યસ્મિન્ન પુનરાવૃત્તિં પ્રાપ્નુવન્તિ મનીષિણઃ ॥ ૨૪૧.૯ ॥
યચ્ચ તત્ક્ષરમિત્યુક્તં યત્રેદં ક્ષરતે જગત્ ।
યચ્ચાક્ષરમિતિ પ્રોક્તં શિવં ક્ષેમમનામયમ્ ॥ ૨૪૧.૧૦ ॥
વસિષ્ઠ ઉવાચ
શ્રૂયતાં પૃથિવીપાલ ક્ષરતીદં યથા જગત્ ।
યત્ર ક્ષરતિ પૂર્વેણ યાવત્કાલેન ચાપ્યથ ॥ ૨૪૧.૧૧ ॥
યુગં દ્વાદશસાહસ્રં કલ્પં વિદ્ધિ ચતુર્યુગમ્ ।
દશકલ્પશતાવર્તંમહસ્તદ્બ્રાહ્મુચ્યતે ॥ ૨૪૧.૧૨ ॥
રાત્રિશ્ચૈતાવતી રાજન્યસ્યન્તે પ્રતિબુધ્યતે ।
સૃજત્યનન્તકર્માણિ મહાન્તં ભૂતમગ્રજમ્ ॥ ૨૪૧.૧૩ ॥
મૂર્તિમન્તમમૂર્તાત્મા વિશ્વં શંભુઃ સ્વયંભુવઃ ।
યત્રોત્પત્તિં પ્રવક્ષ્યામિ મૂલતો નૃપસત્તમ ॥ ૨૪૧.૧૪ ॥
અણિમા લઘિમા પ્રાપ્તિરીશાનં જ્યોતિરવ્યયમ્ ।
સર્વતઃપાણિપાદાન્તં સર્વતોઽક્ષિશિરોમુખમ્ ॥ ૨૪૧.૧૫ ॥
સર્વતઃશ્રુતિમલ્લોકે સર્વમાવૃત્ય તિષ્ઠતિ ।
હિરણ્યગર્ભો ભગવાનેષ બુદ્ધિરિતિ સ્મૃતિઃ ॥ ૨૪૧.૧૬ ॥
મહાનિતિ ચ યોગેષુ વિરિઞ્ચિરિતિ ચાપ્યથ ।
સાંખ્યે ચ પઠ્યતે શાસ્ત્રે નામભિર્બહુધાત્મકઃ ॥ ૨૪૧.૧૭ ॥
વિચિત્રરૂપો વિશ્વાત્મા એકાક્ષર ઇતિ શ્રુતઃ ।
ધૃતમેકાત્મકં યેન કૃત્સ્નં ત્રૈલોક્યમાત્મના ॥ ૨૪૧.૧૮ ॥
તથૈવ બહુરૂપત્વાદ્વિશ્વરૂપ ઇતિ શ્રુતઃ ।
એષ વૈ વિક્રિયાપન્નઃ સૃજત્યાત્માનમાત્મના ॥ ૨૪૧.૧૯ ॥
પ્રધાનં તસ્ય સંયોગાદુત્પન્નં સુમહત્પુરમ્ ।
અહંકારં મહાતેજાઃ પ્રજાપતિનમસ્કૃતમ્ ॥ ૨૪૧.૨૦ ॥
અવ્યક્તાદ્વ્યક્તિમાપન્નં વિદ્યાસર્ગં વદન્તિ તમ્ ।
મહાન્તં ચાપ્યહંકારમવિદ્યાસર્ગ એવ ચ ॥ ૨૪૧.૨૧ ॥
અચરશ્ચ ચરશ્ચૈવ સમુત્પન્નૌ તથૈકતઃ ।
વિદ્યાઽવિદ્યોતિ વિખ્યાતે શ્રુતિશાસ્ત્રાનુચિન્તકૈઃ ॥ ૨૪૧.૨૨ ॥
ભૂતસર્ગમહંકારત્તૃતીયં વિદ્ધિ પાર્થિવ ।
અહંકારેષુ નૃપતે ચતુર્થં વિદ્ધિ વૈકૃતમ્ ॥ ૨૪૧.૨૩ ॥
વાયુર્જ્યોતિરથાઽઽકાશમાપોઽથ પૃથિવી તથા ।
શબ્દસ્પર્શૌ ચ રૂપં ચ રસો ગન્ધસ્તથૈવ ચ ॥ ૨૪૧.૨૪ ॥
એવં યુગપદુત્પન્નં દશવર્ગમસંશયમ્ ।
પઞ્ચમં વિદ્ધિ રાજેન્દ્ર ભૌતિકં સર્ગમર્થકૃત્ ॥ ૨૪૧.૨૫ ॥
શ્રોત્રં ત્વક્ચક્ષુષી જિહ્વા ઘ્રાણમેવ ચ પઞ્ચમમ્ ।
વાઘસ્તૌ ચૈવ પાદૌ ચ પાયુર્મેઢ્રં તથૈવ ચ ॥ ૨૪૧.૨૬ ॥
બુદ્ધીન્દ્રિયાણિ ચૈતાનિ તથા કર્મેન્દ્રિયાણિ ચ ।
સંભૂતાનીહ યુગપન્મનસા સહ પાર્થિવ ॥ ૨૪૧.૨૭ ॥
એષા તત્ત્વચતુર્વિંશા સર્વાઽઽકૃતિઃ પ્રવર્તતે ।
યાં જ્ઞાત્વા નાભિશોચન્તિ બ્રાહ્મણાસ્તત્ત્વદર્શિનઃ ॥ ૨૪૧.૨૮ ॥
એવમેતત્સમુત્પન્નં ત્રૈલોક્યમિદમુત્તમમ્ ।
વેદિતવ્યં નરશ્રેષ્ઠ સદૈવ નરકાર્ણવે ॥ ૨૪૧.૨૯ ॥
સયક્ષભૂતગન્ધર્વે સકિંનરમહોરગે ।
સચારણપિશાચે વૈ સદેવર્ષિનિશાચરે ॥ ૨૪૧.૩૦ ॥
સદંશકીટમશકે સપૂતિકૃમિમૂષકે ।
શુનિ શ્વપાકે ચૈણેયે સચાણ્ડાલે સપુલ્કસે ॥ ૨૪૧.૩૧ ॥
હસ્ત્યશ્વખરશાર્દૂલે સવૃકે ગવિ ચૈવ હ ।
યા ચ મૂર્તિશ્ચ યત્કિંચિત્સર્વત્રૈતન્નિદર્શનમ્ ॥ ૨૪૧.૩૨ ॥
જલે ભુવિ તથાઽઽકાશે નાન્યત્રેતિ વિનિશ્ચયઃ ।
સ્થાનં દેહવતામાસીદિત્યેવનુશુશ્રુમ ॥ ૨૪૧.૩૩ ॥
કૃત્સ્નમેતાવતસ્તાત ક્ષરતે વ્યક્તસંજ્ઞકઃ ।
અહન્યહનિ ભૂતાત્મા યચ્ચાક્ષર ઇતિ સ્મૃતમ્ ॥ ૨૪૧.૩૪ ॥
તતસ્તત્ક્ષરમિત્યુક્તં ક્ષરતીદં યથા જગત્ ।
જગન્મોહાત્મકં ચાઽઽહુરવ્યક્તાદ્વ્યક્તસંજ્ઞકમ્ ॥ ૨૪૧.૩૫ ॥
મહાંશ્ચૈવાક્ષરો નિત્યમેતત્ક્ષરવિવર્જનમ્ ।
કથિતં તે મહારાજ યસ્માન્નાઽઽવર્તતે પુનઃ ॥ ૨૪૧.૩૬ ॥
પઞ્ચવિંશતિકોઽમૂર્તઃ સ નિત્યસ્તત્ત્વસંજ્ઞકઃ ।
સત્ત્વસંશ્રયણાત્તત્વં સત્ત્વમાહુર્મનીષિણઃ ॥ ૨૪૧.૩૭ ॥
યદમૂર્તિઃ સૃજદ્વ્યક્તં તન્મૂર્તિમધિતિષ્ઠતિ ।
ચતુર્વિંશતિમો વ્યક્તો હ્યમૂર્તિઃ પઞ્ચવિંશકઃ ॥ ૨૪૧.૩૮ ॥
સ એવ હૃદિ સર્વાસુ મૂર્તિષ્વાતિષ્ઠતાઽઽત્મવાન્ ।
ચેતયંશ્ચેતનીં નિત્યં સર્વમૂર્તિરમૂર્તિમાન્ ॥ ૨૪૧.૩૯ ॥
સર્ગપ્રલયધર્મેણ સ સર્ગપ્રલયાત્મકઃ ।
ગોચરે વર્તતે નિત્યં નિર્ગુણો ગુણસંજ્ઞિતઃ ॥ ૨૪૧.૪૦ ॥
એવમેષ મહાત્મા ચ સર્ગપ્રલયકોટિશઃ ।
વિકુર્વાણઃ પ્રકૃતિમાન્નાભિમન્યેત બુદ્ધિમાન્ ॥ ૨૪૧.૪૧ ॥
તમઃસત્ત્વરજોયુક્તસ્તાસુ તાસ્વિહ યોનિષુ ।
લીયતે પ્રતિબુદ્ધત્વાદબુદ્ધજનસેવનાત્ ॥ ૨૪૧.૪૨ ॥
સહવાસનિવાસત્વાદ્બાલોઽહમિતિ મન્યતે ।
યોઽહં ન સોઽહમિત્યુક્તે ગુણાનેવાનુવર્તતે ॥ ૨૪૧.૪૩ ॥
તમસા તામસાન્ભાવન્વિવિધાન્પ્રતિપદ્યતે ।
રજસા રાજસાંશ્ચૈવ સાત્ત્વિકાન્સત્ત્વસંક્ષયાત્ ॥ ૨૪૧.૪૪ ॥
શુક્લલોહિતકૃષ્ણાનિ રૂપાણ્યેતાનિ ત્રીણિ તુ ।
સર્વાણ્યેતાનિ રૂપાણિ જાનીહિ પ્રાકૃતાનિ તુ ॥ ૨૪૧.૪૫ ।
તામસા નિરયં યાન્તિ રાજસા માનુષાનથ ।
સાત્ત્વિકા દેવલોકાય ગચ્છન્તિ સુખભાગિનઃ ॥ ૨૪૧.૪૬ ॥
નિષ્કેવલેન પાપેન તિર્યગ્યોનિમવાપ્નુયાત્ ।
પુણ્યપાપેષુ માનુષ્યં પુણ્યમાત્રેણ દેવતાઃ ॥ ૨૪૧.૪૭ ॥
એવમવ્યક્તવિષયં મોક્ષમાહુર્મનીષિણઃ ।
પઞ્ચવિંશતિમો યોઽયં જ્ઞાનાદેવ પ્રવર્તતે ॥ ૨૪૧.૪૮ ॥
ઇતિ શ્રીમહાપુરાણે આદિબ્રાહ્મે વસિષ્ઠકરાલજનકસંવાદે
ક્ષરાક્ષરવિચારનિરૂપણં નામ એકચત્વારિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ ॥
૨૪૧ ॥
અધ્યાયઃ ૨૪૨ (૧૩૪)
વશિષ્ઠકરાલજનકસંવાદવર્ણનમ્
વસિષ્ઠ ઉવાચ
એવમપ્રતિબુદ્ધત્વાદબુદ્ધમનુવર્તતે ।
દેહાદ્દેહસહસ્રાણિ તથા ચ ન સ ભિદ્યતે ॥ ૨૪૨.૧ ॥
તિર્યગ્યોનિસહસ્રેષુ કદાચિદ્દેવતાસ્વપિ ।
ઉત્પદ્યતિ તપોયોગાદ્ગુણૈઃ સહ ગુણક્ષયાત્ ॥ ૨૪૨.૨ ॥
મનુષ્યત્વાદ્દિવં યાતિ દેવો માનુષ્યમેતિ ચ ।
માનુષ્યાન્નિરયસ્થાનમાલયં પ્રતિપદ્યતે ॥ ૨૪૨.૩ ॥
કોષકારો યથાઽઽત્માનં કીટઃ સમભિરુન્ધતિ ।
સૂત્રતન્તુગુણૈર્નિત્યં તથાઽયમગુણો ગુણૈઃ ॥ ૨૪૨.૪ ॥
દ્વંદ્વંમેતિ ચ નિર્દ્વંદ્વસ્તાસુ તાસ્વિહ યોનિષુ ।
શીર્ષરોગેઽક્ષિરોગે ચ દન્તશૂલે ગલગ્રહે ॥ ૨૪૨.૫ ॥
જલોદરેઽતિસારે ચ ગણ્ડમાલવિચર્ચિકે ।
શ્વત્રકુષ્ઠેઽગ્નિદગ્ધે ચ સિધ્માપસ્મારયોરપિ ॥ ૨૪૨.૬ ॥
યાનિ ચાન્યાનિ દ્વંદ્વાનિ પ્રાકૃતાનિ શરીરિણામ્ ।
ઉત્પદ્યન્તે વિચિત્રાણિ તાન્યેવાઽઽત્માઽભિમન્યતે ॥ ૨૪૨.૭ ॥
અભિમાનાતિમાનાનાં તથૈવ સુકૃતાન્યપિ ।
એકવાસાશ્ચતુર્વાસાઃ શાયી નિત્યમધસ્તથા ॥ ૨૪૨.૮ ॥
મણ્ડૂકશાયી ચ તથા વીરાસનગતસ્તથા ।
વીરમાસનમાકાશે તથા શયનમેવ ચ ॥ ૨૪૨.૯ ॥
ઇષ્ટકાપ્રસ્તરે ચૈવ ચક્રકપ્રસ્તરે તથા ।
ભસ્માપ્રસ્તરશાયી ચ ભૂમિશય્યાનુલેપનઃ ॥ ૨૪૨.૧૦ ॥
વીરસ્થાનામ્બુપાકે ચ શયનં ફલકેષુ ચ ।
વિવિધાસુ ચ શય્યાસુ ફલગૃહ્યાન્વિતાસુ ચ ॥ ૨૪૨.૧૧ ॥
ઉદ્યાને ખલલાગ્ને તુ ક્ષૌમકૃષ્ણાજિનાન્વિતઃ ।
મણિવાલપરીધાનો વ્યાઘ્રચર્મપરિચ્છદઃ ॥ ૨૪૨.૧૨ ॥
સિંહચર્મપરીધાનઃ પટ્ટવાસાસ્તથૈવ ચ ।
ફલકં(?)પરિધાનશ્ચ તથા કટકવસ્ત્રધૃક્ ॥ ૨૪૨.૧૩ ॥
કટૈકવસનશ્ચૈવ ચીરવાસાસ્તથૈવ ચ ।
વસ્ત્રાણિ ચાન્યાનિ બહૂન્યભિમત્ય ય બુદ્ધિમાન્ ॥ ૨૪૨.૧૪ ॥
ભોજનાનિ વિચિત્રાણિ રત્નાનિ વિવિધાનિ ચ ।
એકરાત્રાન્તરાશિત્વમેકકાલિભોજનમ્ ॥ ૨૪૨.૧૫ ॥
ચતુર્થાષ્ટમકાલં ચ ષષ્ઠકાલિકમેવ ચ ।
ષડ્રાત્રભોજનશ્ચૈવ તથા ચાષ્ટાહભોજનઃ ॥ ૨૪૨.૧૬ ॥
માસોપવાસી મૂલાશી ફલાહારસ્તથૈવ ચ ।
વાયુભક્ષશ્ચ પિણ્યાકદધિગોમયભોજનઃ ॥ ૨૪૨.૧૭ ॥
ગોમૂત્રભોજનશ્ચૈવ કાશપુષ્પાશનસ્તથા ।
શૈવાલભોજનશ્ચૈવ તથા ચાન્યેન વર્તયન્ ॥ ૨૪૨.૧૮ ॥
વર્તયઞ્શીર્મપર્ણૈશ્ચ પ્રકીર્ણફલભોજનઃ ।
વિવિધાનિ ચ કૃચ્છ્રાણિ સેવતે સિદ્ધિકાઙ્ક્ષયા ॥ ૨૪૨.૧૯ ॥
ચાન્દ્રાયણાનિ વિધિવલ્લિઙ્ગાનિ વિવિધાનિ ચ ।
ચાતુરાશ્રમ્યયુક્તાનિ ધર્માધર્માશ્રયાણ્યપિ ॥ ૨૪૨.૨૦ ॥
ઉપાશ્રયાનપ્યપરાન્પાખણ્ડાન્વિવિધાનપિ ।
વિવિક્તાશ્ચ શિલાછાયાસ્તથા પ્રસ્રવણાનિ ચ ॥ ૨૪૨.૨૧ ॥
પુલિનાનિ વિવિક્તાનિ વિવિધાનિ તપાંસિ ચ ।
યજ્ઞાંશ્ચ વિવિધાકારાન્વિદ્યાશ્ચ વિવિધાસ્તથા ॥ ૨૪૨.૨૨ ॥
નિયમાન્વિવિધાંશ્ચાપિ વિવિધાનિ તપાંસિ ચ ।
યજ્ઞાંશ્ચ વિવિધાકારાન્વિદ્યાશ્ચ વિવિધાસ્તથા ॥ ૨૪૨.૨૩ ॥
વણિક્પથં દ્વિજક્ષત્રવૈશ્યશૂદ્રાંસ્તથૈવ ચ ।
દાનાં ચ વિવિધાકારં દીનાન્ધકૃપણાદિષુ ॥ ૨૪૨.૨૪ ॥
અભિમન્યેત સંધાતું તથૈવ વિવિધાન્ગુણાન્ ।
સત્ત્વં રજસ્તમશ્ચૈવ ધર્માર્થૈ કામ એવ ચ ॥ ૨૪૨.૨૫ ॥
યજનાધ્યયને દાનં તથૈવાઽઽહુઃ પ્રતિગ્રહમ્ ।
યાજનાધ્યાપને ચૈવ તથાઽન્યદપિ કિંચન ॥ ૨૪૨.૨૬ ॥
યજનાધ્યયને દાનં તથૈવાઽઽહુઃ પ્રતિગ્રહમ્ ।
યાજનાધ્યાપને ચૈવ તથાઽન્યદપિ કિંચન ॥ ૨૪૨.૨૭ ॥
જન્મમૃત્યુવિધાનેન તથા વિશસનેન ચ ।
શુભાશુભમયં સર્વમેતદાહુઃ સનાતનમ્ ॥ ૨૪૨.૨૮ ॥
પ્રકૃતિઃ કુરુતે દેવી ભયં પ્રલયમેવ ચ ।
દિવસાન્તે ગુણાનેતાનતીત્યૈકોઽવતિષ્ઠતે ॥ ૨૪૨.૨૯ ॥
રશ્મિજાલમિવાઽઽદિત્યસ્તત્કાલં સંનિયચ્છતિ ।
એવમેવૈષ તત્સર્વં ક્રીડાર્થમભિમન્યતે ॥ ૨૪૨.૩૦ ॥
આત્મરૂપગુણાનેતાન્વિવિધાન્હૃદયપ્રિયાન્ ।
એવમેતાં પ્રકુર્વાણઃ સર્ગપ્રલયધર્મિણીમ્ ॥ ૨૪૨.૩૧ ॥
ક્રિયાં ક્રિયાપથે રક્તસ્ત્રિગુણસ્ત્રિગુણાધિપઃ ।
ક્રિયાક્રિયાપતોપેતસ્તથા તદિતિ મન્યતે ॥ ૨૪૨.૩૨ ॥
પ્રકૃત્યા સર્વમેવેદં જગદન્ધીકૃતં વિભો ।
રજસા તમસા ચૈવ વ્યાપ્તં સર્વમનેકધા ॥ ૨૪૨.૩૩ ॥
એવં દ્વંદ્વાન્યતીતાનિ મમ વર્તન્તિ નિત્યશઃ ।
મત્ત એતાનિ જાયન્તે પ્રલયે યાન્તિ મામપિ ॥ ૨૪૨.૩૪ ॥
નિસ્તર્તવ્યાણ્થૈતાનિ સર્વાણીતિ નરાધિપ ।
મન્યતે પક્ષબુદ્ધત્વાત્તથૈવ સુકૃતાન્યપિ ॥ ૨૪૨.૩૫ ॥
ભોક્તવ્યાનિ મમૈતાનિ વેવલોકગતેન વૈ ।
ઇહૈવ ચૈનં ભોક્ષ્યામિ શુભાસુભફલોદયમ્ ॥ ૨૪૨.૩૬ ॥
સુખમેવં તુ કર્તવ્યં સકૃત્કૃત્વા સુખં મમ ॥
યાવદેવ તુ મે સૌખ્યં જાત્યાં જાત્યાં ભવિષ્યતિ ॥ ૨૪૨.૩૭ ॥
ભવિષ્યતિ ન મે દુઃખં કૃતેનેહાપ્યનન્તકમ્ ।
સુખદુઃખં હિ માનુષ્યં નિરયે ચાપિ મજ્જનમ્ ॥ ૨૪૨.૩૮ ॥
નિરયાચ્ચાપિ માનુષ્યં કાલેનૈષ્યામ્યહં પુનઃ ।
મનુષ્યત્વાચ્ચ દેવત્વં દેવત્વાત્પૌરુષં પુનઃ ॥ ૨૪૨.૩૯ ॥
મનુષ્યત્વાચ્ચ નિરયં પર્યાયેણોપગચ્છતિ ।
એષ એવં દ્વિજાતીનામાત્મા વૈ સ ગુણૈર્વૃતઃ ॥ ૨૪૨.૪૦ ॥
તેન દેવમનુષ્યેષુ નિરયં ચોપપદ્યતે ।
મમત્વેનાઽઽવૃતો નિત્યં તત્રૈવ પરિવર્તતે ॥ ૨૪૨.૪૧ ॥
સર્ગકોટિસહસ્રાણિ મરણાન્તાસુ મૂર્તિષુ ।
ય એવં કુરુતે કર્મ શૂભાશુભફલાત્મકમ્ ॥ ૨૪૨.૪૨ ॥
સ એવ ફલમાપ્નોતિ ત્રિષુ લોકેષુ મૂર્તિમાન્ ।
પ્રકૃતિઃ કુરુતે કર્મશુભશુભફલાત્મકમ્ ॥ ૨૪૨.૪૩ ॥
પ્રકૃતિશ્વ તથાઽઽનોતિ ત્રિષુ લોકેષુ કામણા ।
તિર્યગ્યોનિમનુષ્યત્વલે દેવલોકે તથૈવ ચ ॥ ૨૪૨.૪૪ ॥
ત્રીણિ સ્થાનાનિ ચૈતાનિ જાનીયાત્પ્રાકૃતાનિ હ ।
અલિઙ્ગપ્રકૃતિત્વાચ્ચ લિઙ્ગૈરપ્યનુમીયતે ॥ ૨૪૨.૪૫ ॥
તથૈવ પૌરુષં લિઙ્ગમનુમાનાદ્ધિ મન્યતે ।
સ લિઙ્ગાન્તરમાસાદ્ય પ્રાકૃતં લિઙ્ગમવ્રણમ્ ॥ ૨૪૨.૪૬ ॥
વ્રણદ્વારાણ્યધિષ્ઠાય કર્માણ્યાત્મનિ મન્યતે ।
શ્રોત્રાદીનિ તુ સર્વાણિ પઞ્ચ કર્મેન્દ્રિયાણ્યથ ॥ ૨૪૨.૪૭ ॥
રાગાદીનિ પ્રવર્તન્તે ગુણેષ્વિહ ગુણૈઃ સહ ।
અહમેતાનિ વૈ કુર્વન્મમૈતાનીન્દ્રિયાણિહ ॥ ૨૪૨.૪૮ ॥
નિરિન્દ્રિયો હિ મન્યેત વ્રણવાનસ્મિ નિર્વ્રણઃ ।
અલિઙ્ગો લિઙ્ગમાત્માનમકાલં કાલમાત્મનઃ ॥ ૨૪૨.૪૯ ॥
અસત્ત્વં સત્ત્વમાત્માનમમૃતં મૃતમાત્મનઃ ।
અમૃત્યું મૃત્યુમાત્માત્માનમભવં ભવમાત્મનઃ ॥ ૨૪૨.૫૦ ॥
અક્ષેત્રં ક્ષેત્રમાત્માનમસઙ્ગં સઙ્ગમાત્મનઃ ।
અતત્ત્વં તત્ત્વમાત્માનમભવં ભવમાત્મનઃ ॥ ૨૪૨.૫૧ ॥
અક્ષરં ક્ષરમાત્માનમબુદ્ધત્વાદ્ધિ મન્યતે ।
એવમપ્રતિબુદ્ધત્વાદબુદ્ધજનસેવનાત્ ॥ ૨૪૨.૫૨ ॥
સર્ગકોટિસહસ્રાણિ પતનાન્તાનિ ગચ્છતિ ।
જન્માન્તરસહસ્રાણિ મરણાન્તાનિ ગચ્છતિ ॥ ૨૪૨.૫૩ ॥
તિર્યગ્યોનિમનુષ્યત્વે દેવલોકે તથૈવ ચ ।
ચન્દ્રમા ઇવ કોશાનાં પુનસ્તત્ર સહસ્રશઃ ॥ ૨૪૨.૫૪ ॥
નીયતેઽપ્રતિબુદ્ધત્વાદેવમેવ કુબુદ્ધિમાન્ ।
કલા પઞ્ચદશી યોનિસ્તદ્ધામ ઇતિ પઠ્યતે ॥ ૨૪૨.૫૫ ॥
નિત્યમેવ વિજાનીહિ સોમં વૈ ષોડશાંશકૈઃ ।
કલયા જાયતેઽજસ્રં પુનઃ પુનરબુદ્ધિમાન્ ॥ ૨૪૨.૫૬ ॥
ધીમાંશ્ચાયં ન ભવતિ નૃપ એવં હિ જાયતે ।
ષોડશી તુ કલા સૂક્ષ્મા સ સોમ ઉપધાર્યતામ્ ॥ ૨૪૨.૫૭ ॥
ન તૂપયૂજ્યતે દેવૈર્દૈવાનપિ યુનક્તિ સઃ ।
મમત્વં ક્ષપયિત્વા તુ જાયતે નૃપસત્તમ ॥
પ્રકૃતેસ્ત્રિગુણાયાસ્તુ સ એવ ત્રિગુણો ભવેત્ ॥ ૨૪૨.૫૮ ॥
ઇતિ શ્રીમહાપુરાણે આદિબ્રાહ્મે વસિષ્ઠકરાલજનકસંવાદે
દ્વિચત્વારિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ ॥ ૨૪૨ ॥
રહ્મપુરાણમ્
અધ્યાયઃ ૨૪૩ (૧૩૫)
વશિષ્ઠં પ્રતિ મોક્ષધર્મવિષયકો જનકપ્રશ્નઃ
જનક ઉવાચ
અક્ષરક્ષરયોરેષ દ્વયોઃ સંબન્ધ ઇષ્યતે ।
સ્ત્રીપુંસયોર્વા સમ્બન્ધ સ વૈ પુરુષ ઉચ્યતે ॥ ૨૪૩.૧ ॥
ઋતે તુ પુરુષં નેહ સ્ત્રી ગર્ભાન્ધારયત્યુત ।
ઋતે સ્ત્રિયં ન પુરુષો રૂપં નિર્વર્તતે તથા ॥ ૨૪૩.૨ ॥
અન્યોન્યસ્યાભિસંબન્ધાનયોન્યગુણસંશ્રયાત્ ।
રૂપં નિર્વર્તયેદેતદેવં સર્વાસુ યોનિષુ ॥ ૨૪૩.૩ ॥
રત્યર્થમતિસંયોગાદન્યોન્યગુમસંશ્રયાત્ ।
ઋતૌ નિર્વર્તતે રૂપં તદ્વક્ષ્યામિ નિદર્શનમ્ ॥ ૨૪૩.૪ ॥
યે ગુણાઃ પરુષસ્યેહ યે ચ માતુર્ગુણાસ્તથા ।
અસ્થિ સ્નાયુ ચ મજ્જા ચ જાનીમઃ પિતૃતો દ્વિજ ॥ ૨૪૩.૫ ॥
ત્વઙ્માસશોણિતં ચેતિ માતૃજાન્યનુશુશ્રુમ ।
એવમેતદ્દ્વિજશ્રેષ્ઠ વેદશાસ્ત્રેષુ પઠ્યતે ॥ ૨૪૩.૬ ॥
પ્રમાણં યચ્ચ વેદોક્તં શાસ્ત્રોક્તં યચ્ચ પઠ્યતે ।
વેદશાસ્ત્રપ્રમાણં ચ પ્રમાણં તત્સનાતનમ્ ॥ ૨૪૩.૭ ॥
એવમેવાભિસમ્બન્ધૌ નિત્યં પ્રકૃતિપૂરુષૌ ।
યચ્ચાપિ ભગવંસ્તસ્માન્મોક્ષધર્મો ન વિદ્યતે ॥ ૨૪૩.૮ ॥
અથવાઽનન્તરકૃતં કિંચિદેવ નિદર્શનમ્ ।
તન્મમાઽઽચક્ષ્વ તત્ત્વેન પ્રત્યક્ષો હ્યસિ સર્વદા ॥ ૨૪૩.૯ ॥
મોક્ષકામા વયં ચાપિ કાઙ્ક્ષામો યદનામયમ્ ।
અજેયમજરં નિત્યમતીન્દ્રિયમનીશ્વરમ્ ॥ ૨૪૩.૧૦ ॥
વસિષ્ઠ ઉવાચ
યદેતદુક્તં ભવતા વેદશાસ્ત્રનિદર્શનમ્ ।
એવમેતદ્યતા વક્ષ્યે તત્ત્વગ્રાહી યથા ભવાન્ ॥ ૨૪૩.૧૧ ॥
ધાર્યતે હિ ત્વાયા ગ્રન્થ ઉભયોર્વેદશાસ્ત્રયોઃ ।
ન ચ ગ્રન્થસ્ય તત્ત્વજ્ઞો યથાતત્ત્વં નરેશ્વર ॥ ૨૪૩.૧૨ ॥
યો હિ વેદે ચ શાસ્ત્રે ચ ગ્રાન્થધારણતત્પરઃ ।
ન ચ ગ્રન્તાર્થતત્ત્વજ્ઞસ્તસ્ય તદ્ધારણં વૃથા ॥ ૨૪૩.૧૩ ॥
ભારં સ વહતે તસ્ય ગ્રન્થસ્યાર્થં ન વેત્તિ યઃ ।
યસ્તુ ગ્રન્થાર્થતત્ત્વજ્ઞો નાસ્ય ગ્રન્થાગમો વૃથા ॥ ૨૪૩.૧૪ ॥
ગ્રન્થસ્યાર્થં સ પૃષ્ટસ્તુ માદૃશો વક્તુમર્હતિ ।
યથાતત્ત્વાભિગમનાદર્થં તસ્ય સ વિન્દતિ ॥ ૨૪૩.૧૫ ॥
ન યઃ સમુત્સુકઃ કશ્ચિદ્ગ્રન્થાર્થં સ્થૂલબુદ્ધિમાન્ ।
સ કથં મન્દવિજ્ઞાનો ગ્રન્થં વક્ષ્યતિ નિર્ણયાત્ ॥ ૨૪૩.૧૬ ॥
અજ્ઞાત્વા ગ્રન્થતત્ત્વાનિ વાદં યઃ કુરુતે નરઃ ।
લોભાદ્વાઽપ્યથવા દમ્ભાત્સ પાપી નરકં વ્રજેત્ ॥ ૨૪૩.૧૭ ॥
નિર્ણયં ચાપિ ચ્છિદ્રાત્મા ન તદ્વક્ષ્યતિ તત્ત્વતઃ ।
સોઽપીહાસ્યાર્થતત્ત્વજ્ઞો યસ્માન્નૈવાઽઽત્મવાનપિ ॥ ૨૪૩.૧૮ ॥
તસ્માત્ત્વં શૃણુ રાજેન્દ્ર યથૈતદનુદૃશ્યતે ।
યથા તત્ત્વેન સાંખ્યેષુ યોગેષુ ચ મહાત્મસુ ॥ ૨૪૩.૧૯ ॥
યદેવ યોગાઃ પશ્યન્તિ સાંખ્યં તદનુગમ્યતે ।
એકં સાંખ્યાં ચ યોગં ચ યઃ યપશ્યતિ સ બુદ્ધિમાન્ ॥ ૨૪૩.૨૦ ॥
ત્વઙ્માંસં રુધિરં મેદઃ પિત્તં મજ્જાઽસ્થિ સ્નાયુ ચ ।
એતદૈન્દ્રિયકં તાત યદ્ભવાનિત્થમાત્થ મામ્ ॥ ૨૪૩.૨૧ ॥
દ્રવ્યાદ્દ્રવ્યસ્ય નિર્વૃત્તિરિન્દ્રિયાદિન્દ્રિયં તથા ।
દેહાદ્દેહમવાપ્નોતિ બીજાદ્બીજં તથૈવ ચ ॥ ૨૪૩.૨૨ ॥
નિરિન્દ્રિયસ્ય બીજસ્ય નિર્દ્રવ્યસ્યાપિ દેહિનઃ ।
કથં ગુણા ભવિષ્યન્તિ નિર્ગુણત્વાન્મહાત્મનઃ ॥ ૨૪૩.૨૩ ॥
ગુણા ગુણેષુ જાયન્તે તત્રૈવ વિરમન્તિ ચ ।
એવં ગુણાઃ પ્રકૃતિજા જાયન્તે ન ચ યાન્તિ ચ ॥ ૨૪૩.૨૪ ॥
ત્વઙ્માંસં રુધિરં મેદઃ પિત્તં મજ્જાઽસ્તિ સ્નાયુ ચ ।
અષ્ટૌ તાન્યથ શુક્રેણ જાનીહિ પ્રાકૃતેન વૈ ॥ ૨૪૩.૨૫ ॥
પુમાંશ્ચૈવાપુમાંસ્ચૈવ સ્ત્રીલિઙ્ગં પ્રાકૃતં સ્મૃતમ્ ।
વાયુરેષ પુમાંશ્ચૈવ રસ ઇત્યભિધીયતે ॥ ૨૪૩.૨૬ ॥
અલિઙ્ગા પ્રકૃતિર્લિઙ્ગૈરુપલભ્યતિ સાઽઽત્મજૈઃ ।
યથા પુષ્પફલૈર્નિત્યં મૂર્તં ચામૂર્તયસ્તથા ॥ ૨૪૩.૨૭ ॥
એવમપ્યનુમાનેન સ લિઙ્ગમુપલભ્યતે ।
પઞ્ચવિંશતિકસ્તાત લિઙ્ગેષુ નિયતાત્મકઃ ॥ ૨૪૩.૨૮ ॥
અનાદિનિધનોઽનન્તઃ સર્વદર્શનકેવલઃ ।
કેવલં ત્વભિમાનિત્વાદ્ગુણેષુ ગુણ ઉચ્યતે ॥ ૨૪૩.૨૯ ॥
ગુણા ગુણવતઃ સન્તિ નિર્ગુણસ્ય કુતો ગુણાઃ ।
તસ્માદેવં વિજાનન્તિ યે જના ગુણદર્શિનઃ ॥ ૨૪૩.૩૦ ॥
યદા ત્વેષ ગુણાનેતાન્પ્રાકૃતાનભિમન્યતે ।
તદા સ ગુણવાનેવ ગુણભેદાન્પ્રપશ્યતિ ॥ ૨૪૩.૩૧ ॥
યત્તદ્બુદ્ધેઃ પરં પ્રાહુઃ સાંખ્યયોગં ચ સર્વશઃ ।
બુધ્યમાનં મહાપ્રાજ્ઞાઃ પ્રબુદ્ધપરિવર્જનાત્ ॥ ૨૪૩.૩૨ ॥
અપ્રબુદ્ધં યથા વ્યક્તં સ્વગુણૈઃ પ્રાહુરીશ્વરમ્ ।
નિર્ગુણં ચેશ્વરં નિત્યમધિષ્ઠાતારમેવ ચ ॥ ૨૪૩.૩૩ ॥
પ્રકૃતેશ્ચ ગુણાનાં ચ પઞ્ચવિંશતિકં બુધાઃ ।
સાંખ્યયોગે ચ કુશલા બુધ્યન્તે પરમૈષિણઃ ॥ ૨૪૩.૩૪ ॥
યદા પ્રબુદ્ધમવ્યક્તમવસ્થાત(પ)નની(ભી)રવઃ ।
બુધ્યમાનં ન બુધ્યન્તેઽવગચ્છન્તિ સમં તદા ॥ ૨૪૩.૩૫ ॥
એતન્નદર્શનં સમ્યઙ્ન સમ્યગનુદર્શનમ્ ।
બુધ્યમાનં પ્રબુધ્યન્તે દ્વાભ્યાં પૃથગરિંદમ ॥ ૨૪૩.૩૬ ॥
પરસ્પરેણૈતદુક્તં ક્ષરાક્ષરનિદર્શનમ્ ।
એકત્વદર્શનં ચાસ્ય નાનાત્વં ચાસ્ય દર્શનમ્ ॥ ૨૪૩.૩૭ ॥
પઞ્ચવિંશતિનિષ્ઠોઽયં તદા સમ્યક્પ્રચક્ષતે ।
એકત્વદર્શનં ચાસ્ય નાનાત્વં ચાસ્ય દર્શનમ્ ॥ ૨૪૩.૩૮ ॥
તત્ત્વવિત્તત્ત્વયોરેવ પૃથગેતન્નિદર્શનમ્ ।
પઞ્ચવિંસતિભિસ્તત્ત્વં તત્ત્વમાહુર્મનીષિણઃ ॥ ૨૪૩.૩૯ ॥
નિસ્તત્ત્વં પઞ્ચવિંશસ્ય પરમાહુર્મષિણઃ ।
વર્જ્યસ્ય વર્જ્યમાચારં તત્ત્વં તત્ત્વાત્સનાતનમ્ ॥ ૨૪૩.૪૦ ॥
કરાલજનક ઉવાચ
નાનાત્વૈકત્વમિત્યુક્તં ત્વયૈતદ્દ્વિજસત્તમ ।
પશ્યતસ્તદ્વિ સંદિગ્ધમેતયોર્વૈ નિદર્શનમ્ ॥ ૨૪૩.૪૧ ॥
તથા બુદ્ધપ્રબુદ્ધાભ્યાં બુધ્યમાનસ્ય ચાનઘ ।
સ્થૂલબુદ્ધ્યા ન પશ્યામિ તત્ત્વમેતન્ન સંશયઃ ॥ ૨૪૩.૪૨ ॥
અક્ષરક્ષરયોરુક્તં ત્વયા યદપિ કારણમ્ ।
તદપ્યસ્થિરબુદ્ધિત્વાત્પ્રનષ્ટમિવ મેઽનઘ ॥ ૨૪૩.૪૩ ॥
તદેતચ્છ્રોતુમિચ્છામિ નાનાત્વૈકત્વદર્શનમ્ ।
દ્વંદ્વં ચૈવાનિરુદ્ધં ચ બુધ્યમાનં ચ તત્ત્વતઃ ॥ ૨૪૩.૪૪ ॥
વિદ્યાવિદ્યે ચ ભગવન્નક્ષરં ક્ષરમેવ ચ ।
સાંખ્યયોગં ચ કૃત્સ્નેન બુદ્ધાબુદ્ધિં પૃથક્પૃથક્ ॥ ૨૪૩.૪૫ ॥
વસિષ્ઠ ઉવાચ
હન્ત તે સમ્પ્રવક્ષ્યામિ યદેતદનુપૃચ્છસિ ।
યોગકૃત્યં મહારાજ પૃથગેવ શૃણુષ્વ મે ॥ ૨૪૩.૪૬ ॥
યોગકૃત્યં તુ યોગાનાં ધ્યાનમેવ પરં બલમ્ ।
તચ્ચાપિ દ્વિવિધં ધ્યાનમાહુર્વિદ્યાવિદો જનાઃ ॥ ૨૪૩.૪૭ ॥
એકગ્રતા ચ મનસઃ પ્રાણાયામસ્તથૈવ ચ ।
પ્રાણાયામસ્તુ સગુણો નિર્ગુણો માનસસ્તથા ॥ ૨૪૩.૪૮ ॥
મૂત્રોત્સર્ગે પુરીષે ચ ભોજને ચ નરાધિપ(?) ।
દ્વિકાલં નોપભૃઞ્જીત શેષં ભુઞ્જીત તત્પરઃ ॥ ૨૪૩.૪૯ ॥
ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થેભ્યો નિવર્ત્ય મનસા મુનિઃ ।
દશદ્વાદશભિર્વાઽપિ ચતુર્વિંશાત્પરં યતઃ ॥ ૨૪૩.૫૦ ॥
સ ચોદનાભિર્મતિમાન્નાત્માનં ચોદયેદથ ।
તિષ્ઠન્તમજરં તં તુ યત્તદુક્તં મનીષિભિઃ ॥ ૨૪૩.૫૧ ॥
વિશ્વાત્મા સતતં જ્ઞેય ઇત્યેવમનુસુશ્રુમ ।
દ્રવ્યં હ્યહીનમનસો નાન્યથેતિ વિનિશ્ચયઃ ॥ ૨૪૩.૫૨ ॥
વિમુક્તઃ સર્વસઙ્ગેભ્યો લવાહારો જિતેન્દ્રિયઃ ।
પૂર્વરાત્રે પાર્ધે ચ ધારયીત મનો હૃદિ ॥ ૨૪૩.૫૩ ॥
સ્થિરીકૃત્યેન્દ્રિયગ્રામં મનસા મિથિલેશ્વર ।
મનો બુદ્ધ્યા સ્થિરં કૃત્વા પાષાણ ઇવ નિશ્ચલઃ ॥ ૨૪૩.૫૪ ॥
સ્થાણુવચ્ચાપ્યકમ્પ્યઃ સ્યાદ્દારુવચ્ચાપિ નિશ્ચલઃ ।
બુદ્ધ્યા વિધિવિધાનજ્ઞાસ્તતો યુક્તં પ્રચક્ષતે ॥ ૨૪૩.૫૫ ॥
ન શૃણોતિ ન ચાઽઽઘ્રાતિ ન ચ પશ્યતિ કિંચન ।
ન ચ સપર્શં વિજાનાતિ ન ચ સંકલ્પતે મનઃ ॥ ૨૪૩.૫૬ ॥
ન ચાપિ મન્યતે કિંચિન્ન ચ બુધ્યેત કાષ્ઠવત્ ।
તદા પ્રકૃતિમાપન્નં યુક્તમાહુર્મનીષિણઃ ॥ ૨૪૩.૫૭ ॥
ન ભાતિ હિ યથા દીપો દીપ્તિસ્તદ્વચ્ચ દૃશ્યતે ।
નિલિઙ્ગસ્ચાધશ્ચોર્ધ્વં ચ તિર્યગ્ગતિમવાપ્નુયાત્ ॥ ૨૪૩.૫૮ ॥
તદા તદુપપન્નશ્ચ યસ્મિન્દૃષ્ટે ચ કથ્યતે ।
હૃદયસ્થોઽન્તરાત્મેતિ જ્ઞેયો જ્ઞસ્તાત મદ્વિધૈઃ ॥ ૨૪૩.૫૯ ॥
નિર્ધૂમ ઇવ સપ્તાર્ચિરાદિત્ય ઇવ રશ્મિવાન્ ।
વૈદ્યુતોઽગ્નિરિવાઽકાશે પસ્યત્યાત્માનમાત્મનિ ॥ ૨૪૩.૬૦ ॥
યં પસ્યન્તિ મહાત્માનો ધૃતિમન્તો મનીષિણઃ ।
બ્રાહ્મણા બ્રહ્મયોનિસ્થા હ્યયોનિમમૃતાત્મકમ્ ॥ ૨૪૩.૬૧ ॥
તદેવાઽઽહુરણુભ્યોઽણુ તન્મહદ્ભ્યો મહત્તરમ્ ।
સર્વત્ર સર્વભૂતેષુ ધ્રુવં તિષ્ઠન્ન દૃશ્યતે ॥ ૨૪૩.૬૨ ॥
બુદ્ધિદ્રવ્યેણ દૃશ્યેન મનોદીપેન લોકકૃત્ ।
મહતસ્તમસસ્તતાત પારે તિષ્ઠન્ન તામસઃ ॥ ૨૪૩.૬૩ ॥
તમસો દૂર ઇત્યુક્તસ્તત્ત્વજ્ઞૈર્વેદપારગૈઃ ।
વિમલો વિમતશ્ચૈવ નિર્લિઙ્ગોઽલિઙ્ગસંજ્ઞકઃ ॥ ૨૪૩.૬૪ ॥
યોગ એષ હિ લોકાનાં કિમન્યદ્યોગલક્ષણમ્ ।
એવં પશ્યન્પ્રપશ્યેન આત્માનમજરં પરમ્ ॥ ૨૪૩.૬૫ ॥
યોગદર્શનમેતાવદુક્તં તે તત્ત્વતો મયા ।
સાંખ્યજ્ઞાનં પ્રવક્ષ્યામિ પરિસંખ્યાનિદર્શનમ્ ॥ ૨૪૩.૬૬ ॥
અવ્યક્તમાહુઃ પ્રખ્યાનં પરાં પ્રકૃતિમાત્મનઃ ।
તસ્માન્મહાત્સમુત્પન્નં દ્વિતીયં રાજસત્તમ ॥ ૨૪૩.૬૭ ॥
અહંકારસ્તુ મહતસ્તૃતીય ઇતિ નઃ શ્રુતમ્ ।
પઞ્ચભૂતાન્યહંકારાદાહુઃ સાંખ્યાત્મદર્શિનઃ ॥ ૨૪૩.૬૮ ॥
એતાઃ પ્રકૃતયસ્ત્વષ્ટૌ વિકારાશ્ચાપિ ષોડશ ।
પઞ્ચ ચૈવ વિશેષાશ્ચ તથા પઞ્ચેન્દ્રિયાણિ ચ ॥ ૨૪૩.૬૯ ॥
એતાવદેવ તત્ત્વાનાં સાંખ્યમાહુર્મનીષિણઃ ।
સાંખ્યે સાંખ્યવિધાનજ્ઞા નિત્યં સાંખ્યપથે સ્થિતાઃ ॥ ૨૪૩.૭૦ ॥
યસ્માદ્યદભિજાયેત તત્તત્રૈવ પ્રલીયતે ।
લીયન્તે પ્રતિલોમાનિ ગૃહ્યન્તે ચાન્તરાત્મના ॥ ૨૪૩.૭૧ ॥
આનુલોમ્યેન જાયન્તે લીયન્તે પ્રતિલોમતઃ ।
ગુણા ગુણેષુ સતતં સાગરસ્યોર્મયો યથા ॥ ૨૪૩.૭૨ ॥
સર્ગપ્રલય એતાવાન્પ્રકૃતેર્નૃપસત્તમ ।
એકત્વં પ્રલયે ચાસ્ય બહુત્વં ચ તથા સૃજિ ॥ ૨૪૩.૭૩ ॥
એવમેવ ચ રાજેન્દ્ર વિજ્ઞેયં જ્ઞાનકોવિદૈઃ ।
અધિષ્ઠાતારમવ્યક્તમસ્યાપ્યેતન્નિદર્શનમ્ ॥ ૨૪૩.૭૪ ॥
એકત્વં ચ બહુત્વં ચ પ્રકૃતેરનુતત્ત્વવાન્ ।
એક્તંવ પ્રલયે ચાસ્ય બહુત્વં ચ પ્રવર્તનાત્ ॥ ૨૪૩.૭૫ ॥
બહુલાઽઽત્મા રાજેન્દ્ર પ્રોચ્યતે યતિસત્તમૈઃ ।
અધિષ્ઠાનાદધિષ્ઠાતા ક્ષેત્રાણામિતિ નઃ શ્રુતમ્ ॥ ૨૪૩.૭૬ ॥
અધિષ્ઠાતેતિ રાજેન્દ્ર પ્રોચ્યતે યતિસત્તમૈઃ ।
અધિષ્ઠાનાદધિષ્ઠાતા ક્ષેત્રાણામિતિ નઃશ્રુતમ્ ॥ ૨૪૩.૭૭ ॥
ક્ષેત્રં જાનાતિ ચાવ્યક્તં જ્ઞેત્રજ્ઞ ઇતિ ચોચ્યતે ।
અવ્યક્તિકે પુરે શેતે પુરુષશ્ચેતિ કથ્યતે ॥ ૨૪૩.૭૮ ॥
અન્યદેવ ચ ક્ષેત્રં સ્યાદન્યઃ ક્ષેત્રજ્ઞ ઉચ્યતે ।
ક્ષેત્રમવ્યક્ત ઇત્યુક્તં જ્ઞાતારં પઞ્ચવિંશકમ્ ॥ ૨૪૩.૭૯ ॥
અન્યદેવ ચ જ્ઞાનં સ્યાદન્યજ્જ્ઞેયં તદુચ્યતે ।
જ્ઞાનમવ્યક્તમિત્યુક્તં જ્ઞેયો વૈ પઞ્ચવિંશકમ્ ॥ ૨૪૩.૮૦ ॥
અવ્યક્તં ક્ષેત્રમિત્યુક્તં તથા સત્ત્વં તથેશ્વરમ્ ।
અનીશ્વરમતત્ત્વં ચ તત્ત્વં તત્પઞ્ચવિંશકમ્ ॥ ૨૪૩.૮૧ ॥
સાંક્યદર્શનમેતાવત્પરિસંખ્યા ન વિદ્યતે ।
સંખ્યાં પ્રકુરુતે ચૈવ પ્રકૃતિં ચ પ્રવક્ષ્યતે ॥ ૨૪૩.૮૨ ॥
ચત્વારિંશચ્ચતુર્વિંશત્પ્રતિસંખ્યાય તત્ત્વતઃ ।
સંખ્યા સહસ્રકૃત્યા તુ નિસ્તત્ત્વઃ પઞ્ચવિંશકઃ ॥ ૨૪૩.૮૩ ॥
પઞ્ચવિંશત્પ્રબુદ્ધાત્મા બુધ્યમાન ઇતિ શ્રુતઃ ।
યદા બુધ્યતિ આત્માનં તદા ભવતિ કેવલઃ ॥ ૨૪૩.૮૪ ॥
સમ્યગ્દર્શનમેતાવદ્ભાષિતં તવ તત્ત્વતઃ ।
એવમેતદ્વિજાનન્તઃ સામ્યતાં પ્રતિયાન્ત્યુત ॥ ૨૪૩.૮૫ ॥
સમ્યઙ્નિદર્શનં નામ પ્રત્યક્ષં પ્રકૃતેસ્તથા ।
ગુણવત્ત્વાદ્યથૈતાનિ નિર્ગુણેભ્યસ્તથા ભવેત્ ॥ ૨૪૩.૮૬ ॥
સમ્યઙ્નિદર્શનં નામ પ્રત્યક્ષં પ્રકૃતેસ્તથા ।
ગુણવત્ત્વાદ્યથૈતાનિ નિર્ગુણેભ્યસ્તથા ભવેત્ ॥ ૨૪૩.૮૭ ॥
પશ્યન્ત્યમતયો યે નચ સમ્યક્તેષુ ચ દર્શનમ્ ।
તે વ્યક્તિં પ્રતિપદ્યન્તે પુનઃ પુનરરિંદમ ॥ ૨૪૩.૮૮ ॥
સર્વમેતદ્વિજાનન્તો ન સર્વસ્ય પ્રબોધનાત્ ।
વ્યક્તિભૂતા ભવિષ્યન્તિ વ્યક્તસ્યૈવાનુવર્તનાત્ ॥ ૨૪૩.૮૯ ॥
સર્વમવ્યક્તમિત્યુક્તમસર્વઃ પઞ્ચવિંશકઃ ।
ય એવમભિજાનન્તિ ન ભયં તેષુ વિદ્યતે ॥ ૨૪૩.૯૦ ॥
ઇતિ શ્રીમહાપુરાણે આદિબ્રાહ્મે વસિષ્ઠકરાલજનકસંવાદે
ત્રિચત્વારિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ ॥ ૨૪૩ ॥
અધ્યાયઃ ૨૪૪ (૧૩૬)
વિદ્યાવિદ્યયોઃસ્વરૂપકથનમ્
વસિષ્ઠ ઉવાચ
સાંખ્યદર્શનમેતાવદુક્તં તે નૃપસત્તમ ।
વિદ્યાવિદ્યે ત્વિદાનીં મે ત્વં નિબોધાનુપૂર્વશઃ ॥ ૨૪૪.૧ ॥
અભેદ્યમાહુરવ્યક્તં સર્ગપ્રલયધર્મિણઃ ।
સર્ગપ્રલય ઇત્યુક્તં વિદ્યાવિદ્યે ચ વિંશકઃ ॥ ૨૪૪.૨ ॥
પરસ્પરસ્ય વિદ્યા વૈ તન્નિબોધાનુપૂર્વશઃ ।
યથોક્તમૃષિભિસ્તાત સાંખ્યસ્યાતિનિદર્શનમ્ ॥ ૨૪૪.૩ ॥
કર્મેન્દ્રિયાણાં સર્વેષાં વિદ્યા બુદ્ધીન્દ્રિયં સ્મૃતમ્ ।
બુદ્ધીન્દ્રિયાણાં ચ તથા વિશષા ઇતિ નઃ શ્રુતમ્ ॥ ૨૪૪.૪ ॥
વિષયાણાં મનસ્તેષાં વિદ્યામાહુર્મનીષિણઃ ।
મનસઃ પઞ્ચ ભૂતાનિ વિદ્યા ઇત્યભિચક્ષતે ॥ ૨૪૪.૫ ॥
અહંકારસ્તુ ભૂતાનાં પઞ્ચાનાં નાત્ર સંશયઃ ।
અહંકારસ્તથા વિદ્યા બુદ્ધિર્વિદ્યા નરેશ્વર ॥ ૨૪૪.૬ ॥
બુદ્ધ્યા પ્રકૃતિરવ્યક્તં તત્ત્વાનાં પરમેશ્વરઃ ।
વિદ્યા જ્ઞેયા નરશ્રેષ્ઠ વિધિશ્ચ પરમઃ સ્મૃતઃ ॥ ૨૪૪.૭ ॥
અવ્યક્તમપરં પ્રાહુર્વિદ્યા વૈ પઞ્ચવિંશકઃ ।
સર્વસ્ય સર્વમિત્યુક્તં જ્ઞેયજ્ઞાનસ્ય પારગઃ ॥ ૨૪૪.૮ ॥
જ્ઞાનમવ્યક્તમિત્યુક્તં જ્ઞેયં વૈ પઞ્ચવિંસકમ્ ।
તથૈવ જ્ઞાનમવ્યક્તં વિજ્ઞાતા પઞ્ચવિંશકઃ ॥ ૨૪૪.૯ ॥
વિદ્યાવિદ્યે તુ તત્ત્વેન મયોક્તે વૈ વિશેષતઃ ।
અક્ષરં ચ ક્ષરં ચૈવ યદુક્તં તન્નિબોધ મે ॥ ૨૪૪.૧૦ ॥
ઉભાવેતૌ ક્ષરાવુક્તૌ ઉભાવેતાવન(થા)ક્ષરૌ ।
કારણં તુ પ્રવક્ષ્યામિ યથાજ્ઞાનં તુ જ્ઞાનતઃ ॥ ૨૪૪.૧૧ ॥
અનાદિનિધનાવેતૌ ઉભાવેવેશ્વરૌ મતૌ ।
તત્તવસંજ્ઞાવુભાવેવ પ્રોચ્યતે જ્ઞાનચિન્તકૈઃ ॥ ૨૪૪.૧૨ ॥
સર્ગપ્રલયધર્મિત્વાદવ્યક્તં પ્રાહુરવ્યયમ્ ।
તદેતદ્ગુણસર્ગાય વિકુર્વાણં પુનઃ પુનઃ ॥ ૨૪૪.૧૩ ॥
ગુણાનાં મહદાદીનામુત્પદ્યતિ પરસ્પરમ્ ।
અધિષ્ઠાનં ક્ષેત્રમાહુરેતદ્વૈ પઞ્ચવિંશકમ્ ॥ ૨૪૪.૧૪ ॥
યદન્તર્ગુણજાલં તુ તદ્વ્યક્તાત્મનિ સંક્ષિપેત્ ।
તદહં તદ્ગુણૈસ્તસ્તુ પઞ્ચવિંશે વિલીયતે ॥ ૨૪૪.૧૫ ॥
ગુણા ગુણેષુ લીયન્તે તદેકા પ્રકૃતિર્ભવેત્ ।
ક્ષેત્રજ્ઞોઽપિ તદા તાવત્ક્ષેત્રજ્ઞઃ સમ્પ્રણીયતે ॥ ૨૪૪.૧૬ ॥
યદાઽક્ષરં પ્રકૃતિર્યં ગચ્છતે ગુણસંજ્ઞિતા ।
નિર્ગુણત્વં ચ વૈ દેહે ગુણેષુ પરિવર્તનાત્ ॥ ૨૪૪.૧૭ ॥
એવમેવ ચ ક્ષેત્રજ્ઞઃ ક્ષેત્રજ્ઞાનપરિક્ષયાત્ ।
પ્રકૃત્યા નિર્ગુણસ્ત્વેષ ઇત્યેવમનુશુશ્રુમ ॥ ૨૪૪.૧૮ ॥
ક્ષરો ભવત્યેષ યદા ગુણવતી ગુણેષ્વથ ।
પ્રકૃતિં ત્વથ જનાતિ નિર્ગુણત્વં તથાત્મનઃ ॥ ૨૪૪.૧૯ ॥
તથા વિશુદ્ધો ભવતિ પ્રકૃતે પરિવર્જનાત્ ।
અન્યોઽહમન્યેયમિતિ યદા બુધ્યતિ બુદ્ધિમાન્ ॥ ૨૪૪.૨૦ ॥
તદૈષોઽવ્યથતામેતિ ન ચ મિશ્રત્વમાવ્રજેત્ ।
પ્રકૃત્યા ચૈષ રાજેન્દ્ર મિશ્રોઽન્યોઽન્યસ્ય દૃશ્યતે ॥ ૨૪૪.૨૧ ॥
યદા તુ ગુણજાલં તત્પ્રાકૃતં વિજુગુપ્સતે ।
પશ્યતે ચ પરં પશ્યંસ્તદા પશ્યંસ્તદા પશ્યન્નુ સંસૃજેત્ ॥ ૨૪૪.૨૨ ॥
કિં મયા કૃતમેતાવદ્યોઽહં કાલનિમજ્જનઃ ।
યથા મત્સ્યો હ્યભિજ્ઞાનાદનુવર્તિતવાઞ્જલમ્ ॥ ૨૪૪.૨૩ ॥
અહમેવ હિ સંમોહાદન્યમન્યં જનાજ્જનમ્ ।
મત્સ્યો યથોદકજ્ઞાનાદનુવર્તિતવાનિહ ॥ ૨૪૪.૨૪ ॥
મત્સ્યોઽન્યત્વમથાજ્ઞાનાદુદકાન્નાભિમન્યતે ।
આત્માનં તદવજ્ઞાનાદન્યં ચૈવ ન વેદ્મ્યહમ્ ॥ ૨૪૪.૨૫ ॥
મમાસ્તુ ધિક્કુબુદ્ધસ્ય યોઽહં મગ્ન ઇમં પુનઃ ।
અનુવર્તિતવાન્મોહાદન્યમન્યં જનાજ્જનમ્ ॥ ૨૪૪.૨૬ ॥
અયમનુભવેદ્બન્ધુરનેન સહ મે ભયમ્ ।
સામ્યમેકત્વાતં યાતો યાદૃશસ્તાદૃશસ્ત્વહમ્ ॥ ૨૪૪.૨૭ ॥
તુલ્યતામિહ પશ્યામિ સદૃશોઽહમનેન વૈ ।
અયં હિ વિમલો વ્યક્તમહમીદૃશકસ્તદા ॥ ૨૪૪.૨૮ ॥
યોઽહમજ્ઞાનસંમોહાદજ્ઞયા સમ્પ્રવૃત્તવાન્ ।
સંસર્ગાદતિસંસર્ગાત્સ્થિતઃ કાલમિમં ત્વહમ્ ॥ ૨૪૪.૨૯ ॥
સોઽહમેવં વશીભૂતઃ કાલમેતં ન બુદ્ધવાન્ ।
ઉત્તમાધમમધ્યાનાં તામહં કથમાવસે ॥ ૨૪૪.૩૦ ॥
સમાનમાયયા ચેહ સહવાસમહં કથમ્ ।
ગચ્છામ્યબુદ્ધભાવત્વાદિહેદીનીં સ્થિરો વ ॥ ૨૪૪.૩૧ ॥
સહવાસં ન યાસ્યામિ કાલમેતં વિવઞ્ચનાત્ ।
વઞ્ચિતો હ્યનયા યદ્ધિ નિર્વિકારો વિકારયા ॥ ૨૪૪.૩૨ ॥
ન તત્તદપરાદ્દં સ્યાદપરાધો હ્યયં મમ ।
યોઽહમત્રભવં સક્તઃ પરાઙ્મુખમુપસ્થિતઃ ॥ ૨૪૪.૩૩ ॥
તતોઽસ્મિન્બહુરૂપોઽથ સ્થિતો મૂર્તિરમૂર્તિમાન્ ।
અમૂર્તિશ્ચાપ્યમૂર્તાત્મા મમત્વેન પ્રધર્ષિતઃ ॥ ૨૪૪.૩૪ ॥
પ્રકૃત્યા ચ તયા તેન તાસુ તાસ્વિહ યોનિષુ ।
નિર્મમસ્ય મમત્વેન વિકૃતં તાસુ તાસુ ચ ॥ ૨૪૪.૩૫ ॥
યોનિષુ વર્તમાનેન નષ્ટસંજ્ઞેન ચેતસા ।
સમતા ન મયા કાચિદહંકારે કૃતા મયા ॥ ૨૪૪.૩૬ ॥
આત્માનં બહુધા કૃત્વા સોઽયં ભૂયો યુનક્તિ મામ્ ।
ઇદાનીમવબુદ્ધોઽસ્મિ નિર્મમો નિરહંકૃતઃ ॥ ૨૪૪.૩૭ ॥
મમત્વં મનસા નિત્યમહંકારકૃતાત્મકમ્ ।
અપલગ્નામિમાં હિત્વા સંશ્રયિષ્યે નિરામયમ્ ॥ ૨૪૪.૩૮ ॥
અનેન સામ્યં યાસ્યામિ નાનયાઽહમચેતસા ।
ક્ષેમં મમ સહાનેન નૈવૈકમનયા સહ ॥ ૨૪૪.૩૯ ॥
એવં પરમસંબોધાત્પઞ્ચવિંશોઽનુબુદ્ધવાન્ ।
અક્ષરત્વં નિગચ્છતિ ત્યક્ત્વા ક્ષરમનામયમ્ ॥ ૨૪૪.૪૦ ॥
અવ્યક્તં વ્યક્તધર્માણં સગુણં નિર્ગુણં તથા ।
નિર્ગુણં પ્રથમં દૃષ્ટ્વા તાદૃગ્ભવતિ મૈથિલ ॥ ૨૪૪.૪૧ ॥
અક્ષરક્ષરયોરેતદુક્તં તવ નિદર્શનમ્ ।
મયેહ જ્ઞાનસમ્પન્નં યથા શ્રુતિનિદ્રશનાત્ ॥ ૨૪૪.૪૨ ॥
નિઃસંદિગ્ધં ચ સૂક્ષ્મં ચ વિશુદ્ધં વિમલં તથા ।
પ્રવક્ષ્યામિ તુ તે ભૂયસ્તન્નિબોધ યથાશ્રુતમ્ ॥ ૨૪૪.૪૩ ॥
સાંખ્યયોગો મયા પ્રોક્તઃ શાસ્ત્રદ્વયનિદર્શનાત્ ।
યદેવ સાંક્યશાસ્ત્રોક્તં યોગદર્શનમેવ તત્ ॥ ૨૪૪.૪૪ ॥
પ્રબોધનપરં જ્ઞાનં સાંખ્યાનામવનીપતે ।
વિસ્પષ્ટં પ્રોચ્યતે તત્ર શિષ્યાણાં હિતકામ્યયા ॥ ૨૪૪.૪૫ ॥
બૃહચ્ચૈવમિદં શાસ્ત્રમિત્યાહુર્વિદુષો જનાઃ ।
અસ્મિંશ્ચ શાસ્ત્રે યોગાનાં પુનર્ભવપુરઃસરમ્ ॥ ૨૪૪.૪૬ ॥
પઞ્ચવિંશાત્પરં તત્ત્વં પઠ્યતે ચ નરાધિપ ।
સાંખ્યાનાં તુ પરં તત્ત્વં યથાવદનુવર્ણિતમ્ ॥ ૨૪૪.૪૭ ॥
બુદ્ધમપ્રતિબુદ્ધં ચ બુધ્યમાનં ચ તત્ત્વતઃ ।
બુધ્યમાનં ચ બુદ્ધત્વં પ્રાહુર્યોગનિદર્શનમ્ ॥ ૨૪૪.૪૮ ॥
બુદ્ધમપ્રતિબુદ્ધં ચ બુધ્યમાનં ચ તત્ત્વતઃ ।
બુધ્યમાનં ચ બુદ્ધત્વં પ્રાહુર્યોગનિદર્શનમ્ ॥ ૨૪૪.૪૯ ॥
ઇતિ શ્રીમહાપુરાણે આદિબ્રાહ્મે વસિષ્ઠકરાલજનકસંવાદે
ચતુશ્ચત્વારિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ ॥ ૨૪૪ ॥
અધ્યાયઃ ૨૪૫ (૧૩૭)
અજસ્યાપિ વિક્રિયયા નાનાભવનમ્
વસિષ્ઠ ઉવાચ
અપ્રબુદ્ધમથાવ્યક્તમિમં ગુણનિધિં સદા ।
ગુણાનાં ધાર્યતાં તત્ત્વં સૃજત્યાક્ષિપતે તથા ॥ ૨૪૫.૧ ॥
અજો હિ ક્રીડયા ભૂપ વિક્રિયાં પ્રાપ્ત ઇત્યુત ।
આત્માનં બહુધા કૃત્વા નાનેન પ્રતિચક્ષતે ॥ ૨૪૫.૨ ॥
એતદેવં વિકુર્વાણો બુધ્યમાનો ન બુધ્યતે ।
ગુણાનાચરતે હ્યેષ સૃજત્યાક્ષિપતે તથા ॥ ૨૪૫.૩ ॥
અવ્યક્તબોધનાચ્ચૈવ બુધ્યમાનં વદન્ત્યપિ ।
ન ત્વેવં બુધ્યતેઽવ્યક્તં સગુણં તાત નિર્ગુણમ્ ॥ ૨૪૫.૪ ॥
કદાચિત્ત્વેવ ખલ્વેતત્તદાહુઃ પ્રતિબુદ્ધકમ્ ।
બુધ્યતે યદિ ચાવ્યક્તમેતદ્વૈ પઞ્ચવિંશકમ્ ॥ ૨૪૫.૫ ॥
બુધ્યમાનો ભવત્યેષ મમાત્મક ઇતિ ક્ષુતઃ ।
અન્યોન્યપ્રતિબુદ્ધેન વદન્ત્યવ્યક્તમચ્યુતમ્ ॥ ૨૪૫.૬ ॥
અવ્યક્તબોધનાચ્ચૈવ બુધ્યમાનં વદન્ત્યુત ।
પઞ્ચવિંશં મહાત્મનાં ન ચાસાવપિ બુધ્યતે ॥ ૨૪૫.૭ ॥
ષડ્વિંશં વિમલં બુદ્ધમપ્રમેયં મહાદ્યુતે ।
સતતં પઞ્ચવિંશં તુ ચતુર્વિંશં વિબુધ્યતે ॥ ૨૪૫.૮ ॥
દૃશ્યાદૃશ્યે હ્યનુગતતત્સ્વભાવે મહાદ્યુતે ।
અવ્યક્તં ચૈવ તદ્બ્રહ્મ બુધ્યતે તાત કેવલમ્ ॥ ૨૪૫.૯ ॥
પઞ્ચવિંશં ચતુર્વિંશમાત્માનમનુપશ્યતિ ।
બુધ્યમાનો યદાઽઽત્માનમન્યાઽહમિતિ મન્યતે ॥ ૨૪૫.૧૦ ॥
તદા પ્રકૃતિમાનેષ ભવત્યવ્યક્તલોચનઃ ।
બુધ્યતે ચ પરાં બુદ્ધિં વિશુદ્ધામમલાં યથા(દા) ॥ ૨૪૫.૧૧ ॥
ષડ્વિંશં રાજશાર્દૂલ તદા બુદ્ધઃ કૃતો વ્રજેત્ ।
તતસ્ત્યજતિ સોઽવ્યક્તસર્ગપ્રલયધર્મિણમ્ ॥ ૨૪૫.૧૨ ॥
નિર્ગુણાં પ્રકૃતિં વેદ ગુણયુક્તામચેતનામ્ ।
તતઃ કેવલધર્માઽસૌ ભવત્યવ્યક્તદર્શનાત્ ॥ ૨૪૫.૧૩ ॥
કેવલેન સમાગમ્ય વિમુક્તાત્માનમાપ્નુયાત્ ।
એતત્તુ તત્ત્વમિત્યાહુર્નિસ્તત્ત્વમજરામરમ્ ॥ ૨૪૫.૧૪ ॥
તત્ત્વસંશ્રવણાદેવ તત્ત્વજ્ઞો જાયતે નૃપ ।
પઞ્ચવિંશતિતત્ત્વાનિ પ્રવદન્તિ મનીષિણઃ ॥ ૨૪૫.૧૫ ॥
ન ચૈવ તત્ત્વવાંસ્તાત સંસારેષુ નિમજ્જતિ ।
એષામુપૈતિ તત્ત્વં હિ ક્ષિપ્રં બુધ્યસ્વ લક્ષણમ્ ॥ ૨૪૫.૧૬ ॥
ષડ્વિંશોઽયમિતિ પ્રાજ્ઞો ગૃહ્યમાણોઽજરામરઃ ।
કેવલેન બલેનૈવ સમતાં યાત્યસંશયમ્ ॥ ૨૪૫.૧૭ ॥
ષડ્વિંશેન પ્રબુદ્ધેન બુધ્યમાનોઽપ્યબુદ્ધિમાન્ ।
એતન્નાનાત્વમિત્યુક્તં સાંખ્યશ્રુતિનિદર્શનાત્ ॥ ૨૪૫.૧૮ ॥
ચેતનેન સમેતસ્ય પઞ્ચવિંશતિકસ્ય હ ।
એકત્વં વૈ ભવેત્તસ્ય યદા બુદ્ધ્યાઽનુબુધ્યતે ॥ ૨૪૫.૧૯ ॥
બુધ્યમાનેન બુદ્ધેન સમતાં યાતિ મૈતિલ ।
સઙ્ગધર્મા ભવત્યેષ નિઃસઙ્ગાત્મા નરાધિપ ॥ ૨૪૫.૨૦ ॥
નિઃસઙ્ગાત્માનમાસાદ્ય ષડ્વિંશં કર્મજ વિદુઃ ।
વિભુસ્ત્યજતિ ચાવ્યક્તં યદા ત્વેતદ્વિબુધ્યતે ॥ ૨૪૫.૨૧ ॥
ચતુર્વિંશમગાધં ચ ષડ્વિંશસ્ય પ્રબોધનાત્ ।
એષ હ્યપ્રતિબુદ્ધશ્ચ બુધ્યમાનસ્તુ તેઽનઘ ॥ ૨૪૫.૨૨ ॥
ઉક્તો બુદ્ધશ્ચ તત્ત્વેન યથાશ્રુતિનિદર્શનાત્ ।
મશકોદુમ્બરે યદ્વદન્યત્વં તદ્વદેતયોઃ(કતા) ॥ ૨૪૫.૨૩ ॥
મત્સ્યોદકં યથા તદ્વદન્યત્પમુપલભ્યતે ।
એવમેવ ચ ગન્તવ્યં નાનાત્વૈકત્વમેતયોઃ ॥ ૨૪૫.૨૪ ॥
એતાવન્મોક્ષ ઇત્યુક્તો જ્ઞાનવિજ્ઞાનસંજ્ઞિતઃ ।
પઞ્ચવિંશતિકસ્યાઽઽશુ યોઽયં દેહે પ્રવર્તતે ॥ ૨૪૫.૨૫ ॥
એષ મોક્ષયિતવ્યેતિ પ્રાહુરવ્યક્તગોચરાત્ ।
સોઽયમેવં વિમુચ્યેત નાન્યથેતિ વિનિશ્ચયઃ ॥ ૨૪૫.૨૬ ॥
પરશ્ચ પરધર્મા ચ ભવત્યેવ સમેત્ય વૈ ।
વિશુદ્ધધર્માશુદ્ધેન નાશુદ્ધેન ચ બુદ્ધિમાન્ ॥ ૨૪૫.૨૭ ॥
વિમુક્તધર્મા બુદ્ધેન સમેત્ય પુરુષર્ષભ ।
વિયોગધર્મિણા ચૈવ વિમુક્તાત્મા ભવત્યથ ॥ ૨૪૫.૨૮ ॥
વિમોક્ષિણા વિમોક્ષશ્ચ સમેત્યેહ તથા ભવેત્ ।
શુચિકર્મા શુચિશ્ચૈવ ભવત્યમિતબુદ્ધિમાન્ ॥ ૨૪૫.૨૯ ॥
વિમલાત્મા ચ ભવતિ સમેત્ય વિમલાત્મના ।
કેવલાત્મા તથા ચૈવ કેવલેન સમેત્ય વૈ ॥
સ્વતન્ત્રશ્ચ સ્વતન્ત્રેણ સ્વતન્ત્રત્વમવાપ્યતે ॥ ૨૪૫.૩૦ ॥
એતાવદેતત્કથિતં મયા તે તથ્યં મહારાજ યથાર્થતત્ત્વમ્ ।
અમત્સરસ્ત્વં પ્રતિગૃહ્ય બુદ્ધ્યા, સનાતનં બ્રહ્મ વિશુદ્ધમાદ્યમ્ ॥ ૨૪૫.૩૧ ॥
તદ્વેદનિષ્ઠસ્ય જનસ્ય રાજન્, પ્રદેયમેતત્પરમં ત્વયા ભવેત્ ।
વિધિત્સામાનાય નિબોધકારકં, પ્રબોધહેતોઃ પ્રણતસ્ય શાસનમ્ ॥ ૨૪૫.૩૨ ॥
ન દેયમેતચ્ચ યથાઽનૃતાત્મને, શઠાય ક્લીબાય ન જિહ્મબુદ્ધયે ।
ન પણ્ડિતજ્ઞાનપરોપતાપિને, દેયં તથા શિષ્યવિબોધનાય ॥ ૨૪૫.૩૩ ॥
શ્રદ્ધાન્વિતાયાથ ગુણાન્વિતાય, પરાપવાદાદ્વિરતાય નિત્યમ્ ।
વિશુદ્ધયોગાય બુધાય ચૈવ, કૃપાવતેઽથ ક્ષમિણે હિતાય ॥ ૨૪૫.૩૪ ॥
વિવિક્તશીલાય વિધિપ્રિયયાય, વિવાદહીનાય બહુશ્રુતાય ।
વિનીતવેશાય નહૈતુકાત્મને, સદૈવ ગૃહ્યં ત્વિદમેવ દેયમ્ ॥ ૨૪૫.૩૫ ॥
એતૈર્ગુણૈર્હીનતમે ન દેયમેતત્પરં બ્રહ્મ વિશુદ્ધમાહુઃ ।
ન શ્રેયસે યોક્ષ્યતિ તાદૃશે કૃતં, ધર્મપ્રવક્તારમપાત્રદાનાત્ ॥ ૨૪૫.૩૬ ॥
પૃથ્વીમિમાં વા યદિ રત્નપૂર્ણાં,દદ્યાદદેયં ત્વિદમવ્રતાય ।
જિતેન્દ્રિયાય પ્રયતાય દેયં, દેયં પરં તત્ત્વવિદે નરેન્દ્ર ॥ ૨૪૫.૩૭ ॥
કરાલ મા તે ભયમસ્તિ કિંચિદેતચ્ચ્રુતં બ્રહ્મ પરં ત્વયાઽદ્ય ।
યથાવદુક્તં પરમં વપિત્રં, વિશોકમત્યન્તમનાદિમધ્યમ્ ॥ ૨૪૫.૩૮ ॥
અગાધમેતદજરામરં ચ, નિરામયં વીતભયં શિવં ચ ।
સમીક્ષ્ય મોહં પરવાદસંજ્ઞમેતસ્ય તત્ત્વાર્થમિમં વિદિત્વા ॥ ૨૪૫.૩૯ ॥
અવાપ્તમેતદ્ધિ પુરા સનાતનાદ્ધિરણ્યગર્ભાદ્ધિ તતો નરાધિપ ।
પ્રસાદ્ય યત્નેન તમુગ્રતેજસં, સનાતનં બ્રહ્મ યથા ત્વયૈતત્ ॥ ૨૪૫.૪૦ ॥
પૃષ્ટસ્ત્વયા ચાઽસ્મિ યથા નરેન્દ્ર, તથા મયેદં ત્વયિ નોક્તમન્યત્ ।
યથાઽવાપ્નં બ્રહ્મણો મે નરેન્દ્ર, મહાજ્ઞાનં મોક્ષવિદાં પરાયણમ્ ॥ ૨૪૫.૪૧ ॥
એતદુક્તં પરં બ્રહ્મ યસ્માન્નાઽવર્તતે પુનઃ ।
પઞ્ચવિશં મુનિશ્રેષ્ઠા વસિષ્ઠેન યથા પુરા ॥ ૨૪૫.૪૨ ॥
પુનરાવૃત્તિમાપ્નોતિ પરમં જ્ઞાનમવ્યયમ્ ।
નાતિ બુધ્યતિ તત્ત્વેન બુધ્યમાનોઽજરામરમ્ ॥ ૨૪૫.૪૩ ॥
એતન્નિઃશ્રેયસકરં જ્ઞાનં પરમં મયા ।
કથિતં તત્ત્વતો વિપ્રાઃ શ્રુત્વા દેવર્ષિતો દ્વિજાઃ ॥ ૨૪૫.૪૪ ॥
હિરણ્યગર્ભાદૃષિણા વસિષ્ઠેન સમાહૃતમ્ ।
વસિષ્ઠાદૃષિસાર્દૂલો નારદોઽવાપ્તવાનિદમ્ ॥ ૨૪૫.૪૫ ॥
નારદાદ્વિદિતં મહ્યમેતદુક્તં સનાતનમ્ ।
મા શુચધ્વં મુનિશ્રેષ્ઠાઃ શ્રુત્વૈતત્પરમં પદમ્ ॥ ૨૪૫.૪૬ ॥
યેન ક્ષરાક્ષરે ભિન્ને ન ભયં તસ્ય વિદ્યતે ।
વિદ્યતે તુ ભયં યસ્ય યો નૈનં વેત્તિ તત્ત્વતઃ ॥ ૨૪૫.૪૭ ॥
અવિજ્ઞાનાચ્ચ મૂઢાત્મા પુનઃ પુનરુપદ્રવાન્ ।
પ્રેત્ય જાતિસહસ્રાણિ મરણાન્તાન્યુપાશ્નુતે ॥ ૨૪૫.૪૮ ॥
દેવલોકં તથા તિર્યઙ્માનુષ્યમપિ ચાશ્નુતે ।
યદિ વા મુચ્યતે વાઽપિ તસ્માદજ્ઞાનસાગરાત્ ॥ ૨૪૫.૪૯ ॥
અજ્ઞાનસાગરે ઘોરે હ્યવ્યક્તાગાધ ઉચ્યતે ।
અહન્યહનિ મજ્જન્તિ યત્ર ભૂતાનિ ભો દ્વિજાઃ ॥ ૨૪૫.૫૦ ॥
તસ્માદગાધાદવ્યક્તાદુપક્ષીણાત્સનાતનાત્ ।
તસ્માદ્યુયં વિરજસકા વિતમસ્કાશ્ચ ભો દ્વિજાઃ ॥ ૨૪૫.૫૧ ॥
એવં મયા મુનિશ્રેષ્ઠાઃ સારાત્સારતરં પરમ્ ।
કથિતં પરમં મોક્ષં યં જ્ઞાત્વા ન નિવર્તતે ॥ ૨૪૫.૫૨ ॥
ન નાસ્તિકાય દાતવ્ય નાભક્તાય કદાચન ।
ન દુષ્ટમતયે વિપ્રા ન શ્રદ્ધાવિમુખાય ચ ॥ ૨૪૫.૫૩ ॥
ઇતિ શ્રીમહાપુરાણે આદિબ્રાહ્મે વસિષ્ઠકરાલજનકસંવાદસમાપ્તિનિરૂપણં નામ
પઞ્ચત્વારિંશદધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ ॥ ૨૪૫ ॥
Also Read:
Vyasagita from Brahma Purana Lyrics in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil
