Templesinindiainfo

Best Spiritual Website

Vyasagita from Brahma Purana Lyrics in Telugu

Adhyaya numbering is different from Gautami mahatma with 105 Adhyayas are inserted from 70th Adhyaya in the encoding.

Vyasagita from Brahma Purana in Telugu:

॥ వ్యాసగీతా బ్రహ్మపురాణే ॥

అధ్యాయః 234 (126)
ఆత్యంతికలయనిరూపణం
వ్యాస ఉవాచ
ఆధ్యాత్మికాది భో విప్రా జ్ఞాత్వా తాపత్రయం బుధః ।
ఉత్పన్నజ్ఞానవైరాగ్యః ప్రాప్నోత్యాత్యంతికం లయం ॥ 234.1 ॥

ఆధ్యాత్మికోఽపి ద్వివిధా శారీరో మానసస్తథా ।
శారీరో బహుభిర్భేదైర్భిద్యతే శ్రూయతాం చ సః ॥ 234.2 ॥

శిరోరోగప్రతిశ్యాయజ్వరశూలభగందరైః ।
గుల్మార్శఃశ్వయథుశ్వాసచ్ఛర్ద్యాదిభిరనేకధా ॥ 234.3 ॥

తథాఽక్షిరోగాతీసారకుష్ఠాంగామయసంజ్ఞకైః ।
భిద్యతే దేహజస్తాపో మానసం శ్రోతుమర్హథ ॥ 234.4 ॥

కామక్రోధభద్వేషలోభమోహవిషాదజః ।
శోకాసూయావమానేర్ష్యామాత్సర్యాభిభవస్తథా ॥ 234.5 ॥

మానసోఽపి ద్విజశ్రేష్ఠాస్తాపో భవతి నైకధా ।
ఇత్యేవమాదిభిర్భేదైస్తాపో హ్యాధ్యాత్మికః స్మృతః ॥ 234.6 ॥

మృగపక్షిమనుష్యాద్యైః పిశాచోరగరాక్షసైః ।
సరీసృపాద్యైశ్చ నృణాం జన్యతే చాఽఽధిభౌతికః ॥ 234.7 ॥

శీతోష్ణవాతవర్షాంబువైద్యుతాదిసముద్భవః ।
తాపో ద్విజవరశ్రేష్ఠాః కథ్యతే చాఽఽధిదైవికః ॥ 234.8 ॥

గర్భజన్మజరాజ్ఞానమృత్యునారకజం తథా ।
దుఃఖం సహస్రశో భేదైర్భిద్యతే మునిసత్తమాః ॥ 234.9 ॥

సుకుమారతనుర్గర్భే జంతుర్బహుమలావృతే ।
ఉల్బసంవేష్టితో భగ్నపృష్ఠగ్రీవాస్థిసంహతిః ॥ 234.10 ॥

అత్యమ్లకటుతీక్ష్ణోష్ణలవణైర్మాతృభోజనైః ।
అతితాపిభిరత్యర్థం బాధ్యమానోఽతివేదనః ॥ 234.11 ॥

ప్రసారణాకుంచనాదౌ నాగా(ఙ్గా)నాం ప్రభురాత్మనః ।
శకృన్మూత్రమహాపంకశాయీ సర్వత్ర పీడితః ॥ 234.12 ॥

నిరుచ్ఛ్వాసః సచైతన్యః స్మరంజన్మశతాన్యథ ।
ఆస్తే గర్భేఽతిదుఃఖేన నిజకర్మనిబంధనః ॥ 234.13 ॥

జాయమానః పురీషాసృఙ్మూత్రశుక్రావిలాననః ।
ప్రాజాపత్యేన వాతేన పీడ్యమానాస్థిబంధనః ॥ 234.14 ॥

అధోముఖస్తైః క్రియతే ప్రబలైః సూతిమారుతైః ।
క్లేశైర్నిష్క్రాంతిమాప్నోతి జఠరాన్మాతురాతురః ॥ 234.15 ॥

మూర్చ్ఛామవాప్య మహతీం సంస్పృష్టో బాహ్యవాయునా ।
విజ్ఞానభ్రంసమాప్నోతి జాతస్తు మునిసత్తమాః ॥ 234.16 ॥

కంటకైరివ తున్నాంగః క్రకచైరివ దారితః ।
పూతివ్రణాన్నిపతితో ధరణ్యాం క్రిమికో యథా ॥ 234.17 ॥

కండూయనేఽపి చాశక్తః పరివర్తేఽప్యనీశ్వరః ।
స్తనపానాదికాహారమవాప్నోతి పరేచ్ఛయా ॥ 234.18 ॥

అశుచిస్రస్తరే సుప్తః కీటదంశాదిభిస్తథా ।
భక్ష్యమాణోఽపి నైవైషాం సమర్థో వినివారణే ॥ 234.19 ॥

జన్మదుఃఖాన్యనేకాని జన్మనోఽనంతరాణి చ ।
బాలభావే యదాప్నోతి ఆధిభూతాదికాని చ ॥ 234.20 ॥

అజ్ఞానతమసా ఛన్నో మూఢాంతః కరణో నరః ।
న జానాతి కుతః కోఽహం కుత్ర గంతా కిమాత్మకః ॥ 234.21 ॥

కేన బంధేన బద్ధోఽహం కారణం కిమకారణం ।
కిం కార్యం కిమకార్యం వా కిం వాచ్యం కిం న చోచ్యతే ॥ 234.22 ॥

కో ధర్మః కశ్చ వాఽధర్మః కస్మిన్వర్తేత వై కథం ।
కిం కర్తవ్యమకర్తవ్యం కిం వా కిం గుణదోషవత్ ॥ 234.23 ॥

ఏవం పశుసమైర్మూఢైరజ్ఞానప్రభవం మహత్ ।
అవాప్యతే నరైర్దుఃఖం శిశ్నోదరపరాయణైః ॥ 234.24 ॥

అజ్ఞానం తామసో భావః కార్యారంభప్రవృత్తయః ।
అజ్ఞానినాం ప్రవర్తంతే కర్మలోపస్తతో ద్విజాః ॥ 234.25 ॥

నరకం కర్మణాం లోపాత్ఫలమాహుర్మహర్షయః ।
తస్మాదజ్ఞానినాం దుఃఖమిహ చాముత్ర చోత్తమం ॥ 234.26 ॥

జరాజర్జరదేహశ్చ శిథిలావయవః పుమాన్ ।
విచలచ్ఛీర్ణదశనో వలిస్నాయుశిరావృతః ॥ 234.27 ॥

దూరప్రనష్టనయనో వ్యోమాంతర్గతతారకః ।
నాసావివరనిర్యాతరోమపుంజశ్చలద్వపుః ॥ 234.28 ॥

ప్రకటీభూతసర్వాస్థిర్నతపృష్ఠాస్థిసంహతిః ।
ఉత్సన్నజఠరాగ్నిత్వాదల్పాహారోల్పచేష్టితః ॥ 234.29 ॥

కృచ్ఛ్రచంక్రమణోత్థానశయనాసనచేష్టితః ।
మందీభవచ్ఛ్రోత్రనేత్రగలల్లాలావిలాననః ॥ 234.30 ॥

అనాయత్తైః సమస్తైశ్చ కరణైర్మరణోన్ముఖః ।
తత్క్షణేఽప్యనుభూతానామస్మర్తాఽఖిలవస్తునాం ॥ 234.31 ॥

సకృదుచ్చారితే వాక్యే సముద్భూతమహాశ్రమః ।
శ్వాసకాసామయాయాససముద్భూతప్రజాగరః ॥ 234.32 ॥

అన్యేనోత్థాప్యతేఽన్యేన తథా సంవేశ్యతే జరీ ।
భృత్యాత్మపుత్రదారాణామపమానపరాకృతః ॥ 234.33 ॥

ప్రక్షీణాఖిలశౌచశ్చ విహారాహారసంస్పృహః ।
హాస్యః పరిజనస్యాపి నిర్విణ్ణాశేషబాంధవః ॥ 234.34 ॥

అనుభూతమివాన్యస్మింజన్మన్యాత్మవిచేష్టితం ।
సంస్మరన్యౌవనే దీర్ఘం నిఃశ్వసిత్యతితాపితః ॥ 234.35 ॥

ఏవమాదీని దుఃఖాని జరాయామనుభూయ చ ।
మరణే యాని దుఃఖాని ప్రాప్నోతి శృణు తాన్యపి ॥ 234.36 ॥

శ్లథగ్రీవాంఘ్రిహస్తోఽథ ప్రాప్తో వేపథునా నరః ।
ముహుర్గ్లానిపరశ్చాసౌ ముహుర్జ్ఞానబలన్వితః ॥ 234.37 ॥

హిరణ్యధాన్యతయభార్యాభృత్యగృహాదిషు ।
ఏతే కథం భవిష్యంతీత్యతీవమమతాకులః ॥ 234.38 ॥

మర్మవిద్భిర్మహారోగైః క్రకచైరివ దారుణైః ।
శరైరివాంతకస్యోగ్రైశ్ఛిద్యమానాస్థిబంధనః ॥ 234.39 ॥

పరివర్తమానతారాక్షిహస్తపాదం ముహుః క్షిపన్ ।
సంశుష్యమాణతాల్వోష్ఠకంఠో ఘురఘురాయతే ॥ 234.40 ॥

నిరుద్ధకంఠదేశీఽపి ఉదానశ్వాసపీడితః ।
తాపేన మహతా వ్యాప్తస్తృషా వ్యాప్తస్తథా క్షుధా ॥ 234.41 ॥

క్లేశాదుత్క్రాంతిమాప్నోతి యామ్యకింకరపీడితః ।
తాపేన మహాత వ్యాప్తస్తృషా వ్యాప్తస్తథా క్షుధా ॥ 234.42 ॥

ఏతాన్యన్యాని చోగ్రాణి దుఃఖాని మరణే నృణాం ।
శృణుధ్వం దర్శం యాని ప్రాప్యంతే పురుషైర్మృతైః ॥ 234.43 ॥

యామ్యకింకరపాశాదిగ్రహణం దండతాడనం ।
యమస్య దర్శనం చోగ్రముగ్రమార్గవిలోకనం ॥ 234.44 ॥

కరంభవాలుకావిహ్నియంత్రశస్త్రాదిభీషణే ।
ప్రత్యేకం యాతనాయాశ్చ యాతనాది ద్విజోత్తమాః ॥ 234.45 ॥

క్రకచైఃపీడ్యమానానాంమృ(మూ)షాయాం చాపి ధ్మాప్యతాం ।
కుఠారైః పాట్యమానానాంభూమౌ చాపి నిఖన్యతాం ॥ 234.46 ॥

శూలేష్వారోప్యమాణానాం వ్యాఘ్రవక్త్రే ప్రవేశ్యతాం ।
గృధ్రైః సంభక్ష్యమాణానాం ద్వీపిభిశ్చోపభుజ్యతాం ॥ 234.47 ॥

క్వథ్యతాం తైలమధ్యే చ క్లిద్యతాం క్షారకర్దమే ।
ఉచ్చన్నిపాత్యమానానాం క్షిప్యతాం క్షేపయంత్రకైః ॥ 234.48 ॥

నరకే యాని దుఃఖాని పాపహేతూద్భవాని వై ।
ప్రాప్యంతే నారకైర్విప్రాస్తేషాం సంఖ్యా న విద్యతే ॥ 234.49 ॥

న కేవలం ద్విజశ్రేష్ఠా నరకే దుఃఖపద్ధతిః ।
స్వర్గేఽపి పాతభీతస్య క్షయిష్ణోర్నాస్తి నిర్వృతిః ॥ 234.50 ॥

పునశ్చ గర్భో భవతి జాయతే చ పునర్నరః ।
గర్భే విలీయతే భూయో జాయమానోఽస్తమేతి చ ॥ 234.51 ॥

జాతమాత్రశ్చ మ్రియతే బాలభావే చ యౌవనే ।
యద్యత్ప్రీతికరం పుంసాం వస్తు విప్రాః ప్రజాయతే ॥ 234.52 ॥

తదేవ దుఃఖవృక్షస్య బీజత్వముపగచ్ఛతి ।
కలత్రపుత్రమిత్రాదిగృహక్షేత్రధనాదికైః ॥ 234.53 ॥

క్రియతే న తథా భూరి సుఖం పుంసాం యథాఽసుఖం ।
ఇతి సంసారదుఃఖార్కతాపతాపితచేతసాం ॥ 234.54 ॥

విముక్తిపాదపచ్ఛాయామృతే కుత్ర సుఖం నృణాం ।
తదస్య త్రివిధస్యాపి దుఃఖజాతస్య పండితైః ॥ 234.55 ॥

గర్భజన్మజరాద్యేషు స్థానేషు ప్రభవిష్యతః ।
నిరస్తాతిశయాహ్లాదం సుఖభావైకలక్షణం ॥ 234.56 ॥

భేషజం భగవత్ప్రాప్తిరేకా చాఽఽత్యంతికీ మతా ।
తస్మాత్తత్ప్రాప్తయే యత్నః కర్తవ్యః పండితైర్నరైః ॥ 234.57 ॥

తత్ప్రాప్తిహేతుర్జ్ఞానం చ కర్మ చోక్తం ద్విజోత్తమాః ।
ఆగమోత్థం వివేకాచ్చ ద్విధా జ్ఞానం తథోచ్యతే ॥ 234.58 ॥

శబ్దబ్రహ్మాఽఽగమమయం పరం బ్రహ్మ వివేకజం ।
అంధం తమ ఇవాజ్ఞానం దీపవచ్చేంద్రియోద్భవం ॥ 234.59 ॥

యథా సూర్యస్తథా జ్ఞానం యద్వై విప్రా వివేకజం ।
మనురప్యాహ వేదార్థం స్మృత్వా యన్మునిసత్తమాః ॥ 234.60 ॥

తదేతచ్ఛ్రుయతామత్ర సంబంధే గదతో మమ ।
ద్వే బ్రహ్మణీ వేదితవ్యే శబ్దబ్రహ్మ పరం చ యత్ ॥ 234.61 ॥

శబ్దబ్రహ్మణి నిష్ణాతః పరం బ్రహ్మధిగచ్ఛతి ।
ద్వే విద్యే వేదితవ్యే ఇతి చాఽఽథర్వణీ శ్రుతిః ॥ 234.62 ॥

పరయా హ్యక్షరప్రాప్తిరృగ్వేదాదిమయాఽపరా ।
యత్తదవ్యక్తమజరమచింత్యమజమవ్యయం ॥ 234.63 ॥

అనిర్దేశ్యమరూపం చ పాణిపాదాద్యసంయుతం ।
విత్తం సర్వగతం నిత్యం భూతయోనిమకారణం ॥ 234.64 ॥

వ్యాప్యం వ్యాప్యం యతః సర్వం తద్వై పశ్యంతి సూరయః ।
తద్బ్రహ్మ పరమం ధామ తద్వ్యేయం మోక్షకాంక్షిభిః ॥. 234.65 ॥

శ్రుతివాక్యోదితం సూక్ష్మం తద్విష్ణోః పరమం పదం ।
ఉత్పత్తిం ప్రలయం చైవ భూతానామగతిం గతిం ॥ 234.66 ॥

వేత్తి విద్యామవిద్యాం చ స వాచ్యో భగవానితి ।
జ్ఞానశక్తిబలవైశ్వర్యవీర్యతేజాంస్యశేషతః ॥ 234.67 ॥

భగవచ్ఛబ్దవాచ్యాని చ స వాచ్యో భగవానితి ।
జ్ఞానశక్తిబలైశ్వర్యవీర్యతేజాంస్యశేషతః ॥ 234.68 ॥

భూతేషు చ స సర్వాత్మా వాసుదేవస్తతః స్మృతః ।
ఉవాచేదం మహర్షిభ్యః పురా పృష్టః ప్రజాపతిః ॥ 234.69 ॥

నామావ్యాఖ్యామనంతస్య వాసుదేవస్య తత్త్వతః ।
భూతేషు వసతే యోఽన్తర్వసంత్యత్ర చ తాని యత్ ॥

ధాతా విధాతా జగతాం వాసుదేవస్తతః ప్రభుః ॥ 234.70 ॥

ససర్వభూతప్రకృతిర్గుణాంశ్చ, దోషాంశ్చ సర్వాన్స(న)గుణో హ్యతీతః ।
అతీతసర్వావరణోఽఖిలాత్మా, తేనాఽఽవృతం యద్భవనాంతరాలం ॥ 234.71 ॥

సమస్తకల్యాణగుణాత్మకో హి, స్వశక్తిలేశాదృతభూతసర్గః ।
ఇచ్ఛాగృహీతాభిమతోరుదేహః, సంసాధితాశేషజగద్ధితోఽసౌ ॥ 234.72 ॥

తేజోబలైశ్వర్యమహావరోధః, స్వవీర్యశక్త్యాదిగుణైకరాశిః ।
పరః పరాణాం సకలా న యత్ర, క్లేశాదయః సంతి పరాపరేశే ॥ 234.73 ॥

స ఈశ్వరో వ్యష్టిసమష్టిరూపోఽవ్యక్తస్వరూపః ప్రకటస్వరూపః ।
సర్వేశ్వరః సర్వదృక్సర్వవేత్తా, సమస్తశక్తిః పరమేశ్వరాఖ్యః ॥ 234.74 ॥

సంజ్ఞాయతే యేన తదస్తదోషం శుద్ధం పరం నిర్మలమేకరూపం ।
సందృశ్యతే వాఽఽప్యథ గమ్యతే వా,తజ్జ్ఞానమజ్ఞానమతోఽన్యదుక్తం ॥ 234.75 ॥

ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వ్యాసర్షిసంవాద ఆత్యంతికలయనిరూపణం నామ
చతుస్త్రింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥ 234 ॥

అధ్యాయః 235 (127)
యోగాభ్యాసనిరూపణం
మునయ ఊచుః
ఇదానీం బ్రూహి యోగం చ దుఃఖసంయోగభేషజం ।
యం విదిత్వాఽవ్యయం తత్ర యుంజామః పురుషోత్తమం ॥ 235.1 ॥

శ్రుత్వా స వచనం తేషాం కుష్ణద్వైపాయనస్తదా ।
అబ్రవీత్పరమప్రీతో యోగీ యోగవిదాం వరః ॥ 235.2 ॥

యోగం వక్ష్యామి భో విప్రాః శృణుధ్వం భవనాశనం ।
యమభ్యస్యాఽఽప్ను యాద్యోగీ మోక్షం పరమదుర్లభం ॥ 235.3 ॥

శ్రుత్వాఽఽదౌ యోగశాస్త్రాణి గురుమారాధ్య భక్తితః ।
ఇతిహాసం పురాణం చ వేదాంశ్చైవ విచక్షణః ॥ 235.4 ।
ఆహారం యోగదోషాంశ్చ దేశకాలం చ బుద్ధిమాన్ ।
జ్ఞాత్వా సమభ్యసేద్యోగం నిర్ద్వద్వో నిష్పరిగ్రహః ॥ 235.5 ॥

భుంజన్సక్తుం యవాగూం చ తక్రమూలఫలం పయః ।
యావకం కణపిణ్యాకమాహారం యోగసాధనం ॥ 235.6 ॥

న మనోవికలే ధ్మాతే న శ్రాంతే క్షుధితే తథా ।
న ద్వంద్వే న చ శీతే చ న చోష్ణే నానిలాత్మకే ॥ 235.7 ॥

సశబ్దే న జలాభ్యాసే జీర్ణగోష్ఠే చతుష్పథే ।
సరీసృపే శ్మశానే చ న నద్యంతేఽగ్నిసంనిధౌ ॥ 235.8 ॥

న చైత్యే న చ వల్మీకే సభయే కూపసంనిధై ।
న శుష్కపర్ణనిచయే యోగం యుంజీత కర్హిచిత్ ॥ 235.9 ॥

దేశానేతాననాదృత్య మూఢత్వాద్యో యునక్తి వై ।
ప్రవక్ష్యే తస్య యే దోషా జాయంతే విఘ్నకారకాః ॥ 235.10 ॥

బాధిర్యం జడతా లోపః స్మృతేర్మూకత్వమంధతా ।
జ్వరశ్చ జాయతే సద్యస్తద్వదజ్ఞానసంభవః ॥ 235.11 ॥

తస్మాత్సర్వాత్మనా కార్యా రక్షా యోగవిదా సదా ।
ధర్మార్థకామమోక్షణాం శరీరం సాధనం యతః ॥ 235.12 ॥

ఆశ్రమే విజనే గుహ్యే నిఃశబ్దే నిర్భయే నగే ।
శూన్యాగారే శుచౌరమ్యే చైకాంతే దేవతాలయే ॥ 235.13 ॥

రజన్యాః పశ్చిమే యామే పూర్వే చ సుసమాహితః ।
పూర్వాహ్ణే మధ్యమే చాహ్ని యుక్తాహారో జితేంద్రియః ॥ 235.14 ॥

ఆసీనః ప్రాఙ్ముఖో రమ్య ఆసనే సుఖనిశ్చలే ।
నాతినీచే న చోచ్ఛ్రితే నిస్పృహః సత్యవాక్షుచిః ॥ 235.15 ॥

యుక్తనిద్రో జితక్రోధః సర్వభూతహితే రతః ।
సర్వద్వంద్వసహో ధీరః సమకాయాంఘ్రిమస్తకః ॥ 235.16 ॥

నాభౌ నిధాయ హస్తౌ ద్వౌ శాంతః పద్మాసనే స్థితః ।
సంస్థాప్య దృష్టిం నాసాగ్రే ప్రాణానాయమ్య వాగ్యతః ॥ 235.17 ॥

సమాహృత్యేంద్రియగ్రామం మనసా హృదయే మునిః ।
ప్రణవం దీర్ఘముద్యమ్య సంవృతాస్యః సునిశ్చలః ॥ 235.18 ॥

రజసా తమసో వృత్తిం సత్త్వేన రజసస్తథా ।
సంఛాద్య నిర్మలం శాంతే స్థితః సంవృతలోచనః ॥ 235.19 ॥

హృత్పద్మకోటరే లీనం సర్వవ్యాపి నిరంజనం ।
యుంజీత శాంతే స్థితః సంవృతలోచనః ॥ 235.20 ॥

కరణేంద్రియభూతాని క్షేత్రజ్ఞే ప్రథమం న్యసేత్ ।
క్షేత్రజ్ఞశ్చ పరే యోజ్యస్తతో యుంజతి యోగవిత్ ॥ 235.21 ॥

మనో యస్యాంతమభ్యేతి పరమాత్మని చంచలం ।
సంత్యజ్య విషయాంస్తస్య యోగసిద్ధిః ప్రకాశితా ॥ 235.22 ॥

యదా నిర్విషయం చిత్తం పరే బ్రహ్మణి లీయతే ।
సమాధౌ యోగయుక్తస్య తదాఽభ్యేతి పరం పదం ॥ 235.23 ॥

అసంసక్తం యదా చిత్తం యోగినః సర్వకర్మసు ।
భవత్యానందమాసాద్య తదా నిర్వాణమృచ్ఛతి ॥ 235.24 ॥

శుద్ధం ధామత్రయాతీతం తుర్యాఖ్యం పురుషోత్తమం ।
ప్రాప్య యోగబలాద్యోగీ ముచ్యతే నాత్ర సంశయః ॥ 235.25 ॥

నిఃస్పృహః సర్వకామేభ్యః సర్వత్ర ప్రియదర్శనః ।
సర్వత్రానిత్యబుద్ధిస్తు యోగీ ముచ్యేత నాన్యథా ॥ 235.26 ॥

ఇంద్రియాణి న సేవేన వైరాగ్యేణ చ యోగవిత్ ।
సదా చాభ్యాసయోగేన ముచ్యతే నాత్ర సంశయః ॥ 235.27 ॥

న చ పద్మాసనాద్యోగో న నాసాగ్రనిరీక్షణాత్ ।
మనసశ్చేంద్రియాణాం చ సంయోగో యోగ ఉచ్యతే ॥ 235.28 ॥

ఏవం మయా మునిశ్రేష్ఠా యోగః ప్రోక్తో విముక్తిదః ।
సంసారమోక్షహేతుశ్చ కిమన్యచ్ఛ్రోతుమిచ్ఛథ ॥ 235.29 ॥

లోమహర్షణ ఉవాచ
శ్రుత్వా తే వచనం తస్య సాధు సాధ్వితి చాబ్రువన్ ।
వ్యాసం ప్రశస్య సంపూజ్య పునః ప్రష్టుం సముద్యతాః ॥ 235.30 ॥

ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వ్యాసర్షిసంవాదే యోగాభ్యాసనిరూపణం నామ
పంచత్రింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥ 235 ॥

అధ్యాయః 236 (128)
సాంఖ్యయోగనిరూపణం
మునయ ఊచుః
తవ వక్త్రాబ్ధిసంభూతమమృతం వాఙ్మయం మునే ।
పిబతాం నో ద్విజశ్రేష్ఠ న నృప్తిరిహ దృశ్యతే ॥ 236.1 ॥

తస్మాద్యోగం మునే బ్రూహి విస్తరేణ విముక్తిదం ।
సాంఖ్యం చ ద్విపదాం శ్రేష్ఠ శ్రోతుమిచ్ఛామహే వయం ॥ 236.2 ॥

ప్రజ్ఞావాఞ్శ్రోత్రియో యజ్వా ఖ్యాతః ప్రాజ్ఞోఽనసూయకః ।
సత్యధర్మమతిర్బ్రహ్మన్కథం బ్రహ్మాధిగచ్ఛతి ॥ 236.3 ॥

తపసా బ్రహ్మచర్యేణ సర్వత్యాగేన మేధయా ।
సాంఖ్యే వా యది వా యోగ ఏతత్పృష్టో వదస్వ నః ॥ 236.4 ॥

మనసశ్చేంద్రియాణాం చ యథైకాగయ్రమవాప్యతే ।
యేనోపాయేన పురుషస్తత్త్వం వ్యాఖ్యాతుమర్హసి ॥ 236.5 ॥

వ్యాస ఉవాచ
నాన్యత్ర జ్ఞానతపసోర్నాన్యత్రేంద్రియనిగ్రహాత్ ।
నాన్యత్ర సర్వసంత్యాగాత్సిద్ధిం విందతి కశ్చన ॥ 236.6 ॥

మహాభూతాని సర్వాణి పూర్వసృష్టిః స్వయంభువః ।
భూయిష్ఠం ప్రాణభృద్గ్రామే నివిష్టాని శరీరిషు ॥ 236.7 ॥

భూమేర్దేహో జలాత్స్నేహో జ్యోతిషశ్చక్షుషీ స్మృతే ।
ప్రాణాపానాశ్రయో వాయుఃకోష్ఠాకాశం శరీరిణాం ॥ 236.8 ॥

క్రాంతౌ విష్ణుర్బలే శక్రః కోష్ఠేఽగ్నిర్భోక్తుమిచ్ఛతి ।
కర్ణయోః ప్రదిశః శ్రోత్రే జిహ్వాయాం వాక్సరస్వతీ ॥ 236.9 ॥

కర్ణౌ త్వక్చక్షుషీ జిహ్వా నాసికా చైవ పంచమీ ।
దశ తానీంద్రియోక్తాని ద్వారాణ్యాహారసిద్ధయే ॥ 236.10 ॥

శబ్దస్పర్శౌ తథా రూపం రసం గంధం చ పంచమం ।
ఇంద్రియార్థాన్పృథగ్విద్యాదింద్రియేభ్యస్తు నిత్యదా ॥ 236.11 ॥

ఇంద్రియాణి మనో యుంక్తే అవశ్యా(శా)నివ రాజినః(లః) ।
మనశ్చాపి సదా యుంక్తే భూతాత్మా హృదయాశ్రితః ॥ 236.12 ॥

ఇంద్రియాణాం తథైవైషాం సర్వేషామీశ్వరం మనః ।
నియమే చ విసర్గే చ భూతాత్మా మనసస్తథా ॥ 236.13 ॥

ఇంద్రియాణీంద్రియార్థశ్చ స్వభావశ్చేతనా మనః ।
ప్రాణాపానౌ చ జీవశ్చ నిత్యం దేహేషు దేహినాం ॥ 236.14 ॥

ఆశ్రయో నాస్తి సత్త్వస్య గుణశబ్దో న చేతనాః ।
సత్త్వం హి తేజః సృజతి న గుణాన్వై కథంచన ॥ 236.15 ॥

ఏవం సప్తదశం దేహం వృతం షోడశభిర్గుణైః ।
మనీషీ మనసా విప్రాః పశ్యత్యాత్మానమాత్మని ॥ 236.16 ॥

న హ్యం చక్షుషా దుశ్యో న చ సర్వైరపీంద్రియైః ।
మనసా తు ప్రదీప్తేన మహానాత్మా ప్రకశతే ॥ 236.17 ॥

అశబ్దస్పర్శరూపం తచ్చ(చ్చా)రసాగంధమవ్యయం ।
అశరీరం శరీరే స్వే నిరీక్షేత నిరింద్రియం ॥ 236.18 ॥

అవ్యక్తం సర్వదేహేషు మర్త్యేషు పరమార్చితం ।
యోఽనుపశ్యతి స ప్రేత్య కల్పతే బ్రహ్మభూయతః ॥ 236.19 ॥

విద్యావినయసంపన్నబ్రాహ్మణే గవి హస్తిని ।
శుని చైవ శ్వపాకే చ పండితాః సమదర్శినః ॥ 236.20 ॥

స హి సర్వేషు భూతేషు జంగమేషు ధ్రువేషు చ ।
వసత్యేకో మహానాత్మా యేన సర్వమిదం తతం ॥ 236.21 ॥

సర్వభూతేషు చాఽఽత్మానం సర్వభూతాని చాఽఽత్మని ।
యదా పశ్యతి భూతాత్మా బ్రహ్మ సంపద్యతే తదా ॥ 236.22 ॥

యావానాత్మని వేదాఽఽత్మా తావానాత్మా పరాత్మని ।
య ఏవం సతతం వేద సోఽమృతత్వాయ కల్పతే ॥ 236.23 ॥

సర్వభూతాత్మభూతస్య సర్వభూతహితస్య చ ।
దేవాపి మార్గే ముహ్యంతి అపదస్య పదైషిణః ॥ 236.24 ॥

శకుంతానామివాఽఽకాశే మత్స్యానామివ చోదకే ।
యథా గతిర్న దృశ్యేన తథా జ్ఞానవిదాం గతిః ॥ 236.25 ॥

కాలః పచతి భూతాని సర్వాణ్యేవాఽఽత్మనాఽఽత్మని ।
యస్మిస్తు పచ్యతే కాలస్తన్న వేదేహ కశ్చన ॥ 236.26 ॥

న తదుర్ధ్వం న తిర్యక్చ నాధో న చ పునః పునః ।
న మధ్యే ప్రతిగృహ్ణీతే నైవ కించిన్న కశ్చన ॥ 236.27 ॥

సర్వే తత్స్థా ఇమే లోకా బాహ్యమేషాం న కించన ।
యద్యప్యగ్రే సమాగచ్ఛేద్యతా బాణో గుణచ్యుతః ॥ 236.28 ॥

నైవాంతం కారణస్యేయాద్యద్యపి స్యాన్మనోజవః ।
తస్మాత్సూక్ష్మతరం నాస్తి నాస్తి స్థూలతరం తథా ॥ 236.29 ॥

సర్వతః పాణిపాదం తత్సర్వతోఽక్షిశిరోముఖం ।
సర్వతఃశ్రుతిమల్లోకే సర్వమావృత్య తిష్ఠతి ॥ 236.30 ॥

తదేవాణోరణుతరం తన్మహద్భ్యో మహత్తరం ।
తదంతః సర్వభూతానాం ధ్రువం తిష్ఠన్న దృశ్యతే ॥ 236.31 ॥

అక్షరం చ క్షరం చైవ ద్వేధా భావోఽయమాత్మనః ।
క్షకః సర్వేషు భూతేషు దివ్యం త్వమృతమక్షరం ॥ 236.32 ॥

నవద్వారం పురం కృత్వా హంసో హి నియతో వశీ ।
ఈదృశః సర్వభూతస్య స్థావరస్య చరస్య చ ॥ 236.33 ॥

హానేనాభివికల్పానాం నరాణాం సంచయేన చ ।
శరీరాణామజస్యాఽఽహుర్హంసత్వం పారదర్శినః ॥ 236.34 ॥

హంసోక్తం చ క్షరం చైవ కూటస్థం యత్తదక్షరం ।
తద్విద్వానక్షరం ప్రాప్య జహాతి ప్రాణజన్మనీ ॥ 236.35 ॥

వ్యాస ఉవాచ
భవతాం పృచ్ఛతాం విప్రా యథావదిహ తత్త్వతః ।
సాంఖ్యం జ్ఞానేన సంయుక్తం తదేతత్కీర్తితం మయా ॥ 236.36 ॥

యోగకృత్యం తు భో విప్రాః కీర్తయిష్యామ్యతః పరం ।
ఏకత్వం బుద్ధిమనసోరింద్రియాణాం చ సర్వశః ॥ 236.37 ॥

ఆత్మనో వ్యాపినో జ్ఞానం జ్ఞానమేతదత్తుమం ।
తదేతదుపశాంతేన దాంతేనాధ్యాత్మశీలినా ॥ 236.38 ॥

ఆత్మారామేణ బుద్ధేన బోద్ధవ్యం శుచికర్మణా ।
యోగదోషాన్సముచ్ఛిద్య పంచ యాన్కవయో విదుః ॥ 236.39 ॥

కామం క్రోదం చ లోభం చ భయం స్వప్నం పంచమం ।
క్రోధం శమేన జయతి కామం సంకల్పవర్జనాత్ ॥ 236.40 ॥

సత్త్వసంసేవనాద్ధీరో నిద్రాముచ్ఛేత్తుమర్హతి ।
ధృత్యా శిశ్నోదరం రక్షేత్పాణిపాదం చ చక్షుషా ॥ 236.41 ॥

చక్షుః శ్రోత్రం చ మనసా మనో వాచం చ కర్మణా ।
అప్రమాదాద్భయం జహ్యద్దంభం ప్రాజ్ఞోపసేవనాత్ ॥ 236.42 ॥

ఏవమేతాన్యోగదోషాంజయేన్నిత్యమతంద్రితః ।
అగ్నీంశ్చ బ్రాహ్మణాంశ్చాథ దేవతాః ప్రణమేత్సదా ॥ 236.43 ॥

వర్జయేదుద్ధతాం వాచం హింసాయుక్తాం మనోనుగాం ।
బ్రహ్మతేజోమయం శుక్రం యస్య సర్వమిదం జగత్ ॥ 236.44 ॥

ఏతస్య భూతభూతస్య దృష్టం స్థావరజంగమం ।
ధ్యాయనమధ్యయనం దానం సత్యం హ్రీరార్జవం క్షమా ॥ 236.45 ॥

శౌచం చైవాఽఽత్మనః శుద్ధిరింద్రయాణాం చ నిగ్రహః ।
ఏతైర్వివర్ఘతే తేజః పాప్మానం చాపకర్షతి ॥ 236.46 ॥

సమః సర్వేషు భూతేషు లభ్యాలభ్యేన వర్తయన్
ధూతపాప్మా తు తేజస్వీ లఘ్వాహారో జితేంద్రియః ॥ 236.47 ॥

తామత్రధౌ వశే కృత్వా నిషేవేద్బ్రహ్మణః పదం ।
మనసశ్చేంద్రియాణాం చ కృత్వైకాగ్రయం సమాహితః ॥ 236.48 ॥

పూర్వరాత్రే పరార్ధే చ ధారయేన్మన ఆత్మనః ।
జంతోః పంచేంద్రియస్యాస్య యద్యేకం క్లిన్నమింద్రియం ॥ 236.49 ॥

తతోఽస్య స్రవతి ప్రజ్ఞా గిరేః పాదాదివోదకం ।
మనసః పూర్వమాదద్యాత్కూర్మాణామివ మత్స్యహా ॥ 236.50 ॥

తతః శ్రోత్రం తతశ్చక్షుర్జిహ్వా ఘ్రాణం చ యోగవిత్ ।
తత ఏతాని సంయమ్య మనసి స్థాపయేద్యది ॥ 236.51 ॥

తథైవాపోహ్య సంకల్పాన్మనో హ్యాత్మని ధారయేత్ ।
పంచేంద్రియాణి మనసి హృది సంస్థాపయేద్యది ॥ 236.52 ॥

యదైతాన్యవతిష్ఠంతే మనః షష్ఠాని చాఽఽత్మని ।
ప్రసీదంతి చ సంస్థాయాం తదా బ్రహ్మ ప్రకాశతే ॥ 236.53 ॥

విధూమ ఇవ దీప్తార్చిరాగత్య ఇవ దీప్తిమాన్ ।
వైద్యుతోఽగ్నిరివాఽఽకాశే పశ్యంత్యాత్మానమాత్మని ॥ 236.54 ॥

సర్వ తత్ర తు సర్వత్ర వ్యాపకత్వాచ్చ దృశ్యతే ।
తం పశ్యంతి మహాత్మానో బ్రాహ్మణా యే మనీషిణః ॥ 236.55 ॥

ధృతిమంతో మహాప్రాజ్ఞాః సర్వభూతహితే రతాః ।
ఏవం పరిమితం కాలమాచరన్సంశితవ్రతః ॥ 236.56 ॥

ఆసీనో హి రహస్యేకో గచ్ఛేదక్షరసామ్యతాం ।
ప్రమోహో భ్రమ ఆవర్తో ఘ్రాణం శ్రవణదర్శనే ॥ 236.57 ॥

అద్భుతాని రసః స్పర్శః శీతోష్ణమారుతాకృతిః ।
ప్రతిభానుపసర్గాశ్చ ప్రతిసంగృహ్య యోగతః ॥ 236.58 ॥

తాంస్తత్త్వవిదనాదృత్య సామ్యేనైవ నివర్తయేత్ ।
కుర్యాత్పరిచయం యోగే త్రైలోక్యే నియతో మునిః ॥ 236.59 ॥

గిరిశృంగే తథా చైత్యే వృక్షమూలేషు యోజయేత్ ।
సంనియమ్యేంద్రియగ్రామం కోష్ఠే భాండమనా ఇవ ॥ 236.60 ॥

ఏకాగ్రం చింతయేన్నిత్యం యోగాన్నోద్విజతే మనః ।
యేనోపయేన శక్యేత నియంతుం చంచలం మనః ॥ 236.61 ॥

తత్ర యుక్తో నిషేవేత న చైవ విచలేత్తతః ।
శూన్యాగారాణి చైకాగ్రో నివాసార్థముపక్రమేత్ ॥ 236.62 ॥

నాతివ్రజేత్పరం వాచా కర్మణా మనసాఽపి వా ।
ఉపేక్షకో యథాహారో లబ్ధాలబ్ధసమో భవేత్ ॥ 236.63 ॥

యశ్చైనమభినందేత యశ్చైనమభివాదయేత్ ।
సమస్తయోశ్చాప్యుభయోర్నాభిధ్యాయేచ్ఛుభాశుభం ॥ 236.64 ॥

న ప్రహృష్యేన లాభేషు నాలాభేషు చ చింతయేత్ ।
సమః సర్వేషు భూతేషు సధర్మా మాతరిశ్వనః ॥ 236.65 ॥

ఏవం స్వస్థాత్మనః సాధోః సర్వత్ర సమదర్శినః ।
షణ్మాసాన్నిత్యయుక్తస్య శబ్దబ్రహ్మభివర్తతే ॥ 236.66 ॥

వేదనార్తాన్పరాందృష్ట్వా సమలష్టాశ్మకాంచనః ।
ఏవం తు నిరతో మార్గం విరమేన్న విమీహితః ॥ 236.67 ॥

అపి వర్ణావకృష్టస్తు నారీ వా ధర్మకాంక్షిణీ ।
తావప్యేతేన మార్గేణ గచ్ఛేతాం పరమాం గతిం ॥ 236.68 ॥

అజం పురాణమజరం సనాతనం, యమింద్రియాతిగమగోచరం ద్విజాః ।
అవేక్ష్య చేమాం పరమేష్ఠిసామ్యతాం, ప్రయాంత్యనావృత్తిగతిం మనీషిణః ॥ 236.69 ॥

ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వ్యాసర్షిసంవాదే సాంఖ్యయోగనిరూపణం నామ
పంచత్రింశదధికద్విశతతమోధ్యాయః ॥ 236 ॥

అధ్యాయః 237 (129)
జ్ఞానినాం మోక్షప్రాప్తినిరూపణం
మునయ ఊచుః
యద్యేవం వేదవచనం కురు కర్మ త్యజేతి చ ।
కాం దిశం విద్యయా యాంతి కాం చ గచ్ఛంతి కర్మణా ॥ 237.1 ॥

ఏతద్వై శ్రోతుమిచ్ఛమస్తద్భవాన్ప్రబ్రవీతు నః ।
ఏతదన్యోన్యవైరూప్యం వర్తతే ప్రతికూలతః ॥ 237.2 ॥

వ్యాస ఉవాచ
శృణుధ్వం మునిశార్దూలా యత్పృచ్ఛధ్వం సమాసతః ।
కర్మవిద్యామయౌ చౌభౌ వ్యాఖ్యాస్యామి క్షరాక్షరౌ ॥ 237.3 ॥

యాం దిశం విద్యయా యాంతి యాం గచ్ఛంతి చ కర్మణా ।
శృణుధ్వం సాంప్రతం విప్రా గహనం హ్యేతదుత్తరం ॥ 237.4 ॥

అస్తి ధర్మ ఇతి యుక్తం నాస్తి తత్రైవ యో వదేత్ ।
యక్షస్య సాదృశ్యమిదం యక్షస్యేదం భవేదథ ॥ 237.5 ॥

ద్వావిమావథ పంథానౌ యత్ర వేదాః ప్రతిష్ఠితాః ।
ప్రవృత్తిలక్షణో ధర్మో నివృత్తో వా విభాషితః ॥ 237.6 ॥

కర్మణా బధ్యతే జంతుర్విద్యయా చ విముచ్యతే ।
తస్మాత్కర్మ న కుర్వంతి యతయః పారదర్శినః ॥ 237.7 ॥

కర్మణా జాయతే ప్రేత్య మూర్తిమాన్షోడశాత్మకః ।
విద్యయా జాయతే నిత్యమవ్యక్తం హ్యక్షరాత్మకం ॥ 237.8 ॥

కర్మ త్వేకే ప్రశంసంతి స్వల్పబుద్ధిరతా నరాః ।
తేన తే దేహజాలేన రమయంత ఉపాసతే ॥ 237.9 ॥

యే తు బుద్ధిం పరాం ప్రాప్తా ధర్మనైపుణ్యదర్శినః ।
న తే కర్మ ప్రశంసంతి కూపం నద్యాం పిబన్నివః ॥ 237.10 ॥

కర్మణాం ఫలమాప్నోతి సుఖదుఃఖే భవాభవౌ ।
విద్యయా తదవాప్నోతి యత్ర గత్వా న శోచతి ॥ 237.11 ॥

న మ్రియతే యత్ర గత్వా యత్ర గత్వా న జాయతే ।
న జీర్యతే యత్ర గత్వా యత్ర గత్వా న వర్ధతే ॥ 237.12 ॥

యత్ర తద్బ్రహ్మ పరమమవ్యక్తమచలం ధ్రువం ।
అవ్యాకృతమనాయామమమృతం చాధియోగవిత్ ॥ 237.13 ॥

ద్వంద్వైర్న యత్ర బాధ్యంతే మానసేన చ కర్మణా ।
సమాః సర్వత్ర మైత్రాశ్చ సర్వభూతహితే రతాః ॥ 237.14 ॥

విద్యామయోఽన్యః పురుషో ద్విజాః కర్మమయోఽపరః ।
విప్రాశ్చంద్రసమస్పర్శః సూక్ష్మయా కలయా స్థితః ॥ 237.15 ॥

తదేతదృషిణా ప్రోక్తం విస్తరేణానుగీయతే ।
న వక్తుం శక్యతే ద్రష్టుం చక్రతంతుమివాంబరే ॥ 237.16 ॥

ఏకాదశవికారాత్మా కలాసంభారసంభృతః ।
మూర్తిమానితి తం విద్యాద్విప్రాః కర్మగుణాత్మకం ॥ 237.17 ॥

దేవో యః సంశ్రితస్తస్మిన్బుద్ధీందురివ పుష్కరే ।
క్షేత్రజ్ఞం తం విజానీయాన్నిత్యం యోగజితాత్మకం ॥ 237.18 ॥

తమో రజశ్చ సత్త్వం చ జ్ఞేయం జీవగుణాత్మకం ।
జీవమాత్మగుణం విద్యాదాత్మానం పరమాత్మనః ॥ 237.19 ॥

సచేతనం జీవగుణం వదంతి, స చేష్టతే జీవగుణం చ సర్వం ।
తతః పరం క్షేత్రవిదో వదంతి, ప్రకల్పయంతో భువనాని సప్త ॥ 237.20 ॥

వ్యాస ఉవాచ
ప్రకృత్యాస్తు వికారా యే క్షేత్రజ్ఞాస్తే పరిశ్రుతాః ।
తే చైనం న ప్రజానంతి న జానాతి స తానపి ॥ 237.21 ॥

తైశ్చైవ కురుతే కార్యం మనః షష్ఠైరిహేంద్రియైః ।
సుదాంతైరివ సంయంతా దృఢః పరమవాజిభిః ॥ 237.22 ॥

ఇంద్రియేభ్యః పరా హ్యర్థా అర్థేభ్యః పరమం మనః ।
మనసస్తు పరా బుద్ధిర్బుద్ధేరాత్మా మహాన్పరః ॥ 237.23 ॥

మహతః పరమవ్యక్తమవ్యక్తాత్పరతోఽమృతం ।
అమృతాన్న పరం కించిత్సా కాష్ఠా పరమా గతిః ॥ 237.24 ॥

ఏవం సర్వేషు భూతేషు గూఢాత్మా న ప్రకాశతే ।
దృశ్యతే త్వగయ్రయా బుద్ధ్యా సూక్ష్మయా సూక్ష్మదర్శిభిః ॥ 237.25 ॥

అంతరాత్మని సంలీయ మనఃషష్ఠాని మేధయా ।
ఇంద్రియైరింద్రియార్థాంశ్చ బహుచిత్తమచింతయన్ ॥ 237.26 ॥

ధ్యానేఽపి పరమం కృత్వా విద్యాసంపాదితం మనః ।
అనీశ్వరః ప్రశాంతాత్మా తతో గచ్ఛేత్పరం పదం ॥ 237.27 ॥

ఇంద్రియాణాం తు సర్వేషాం వశ్యాత్మా చలితస్మృతిః ।
ఆత్మనః సంప్రదానేన మర్త్యో మృత్యుముపాశ్నుతే ॥ 237.28 ॥

విహత్య సర్వసంకల్పాన్సత్త్వే చిత్తం నివేశయేత్ ।
సత్త్వే చిత్తం సమావేశ్య తతః కాలంజరో భవేత్ ॥ 237.29 ॥

చిత్తప్రసాదేన యతిర్జహాతీహ శుభాశుభం ।
ప్రసన్నాత్మాఽఽత్మని స్థిత్వా సుఖమత్యంతమశ్నుతే ॥ 237.30 ॥

లక్షణం తు ప్రసాదస్య యథా స్వప్నే సుఖం భవేత్ ।
నిర్వాతే వా యథా దీపో దీప్యమానో న కంపతే ॥ 237.31 ॥

ఏవం పూర్వాపరే రాత్రే యుంజన్నాత్మానమాత్మనా ।
లఘ్వాహారో విశుద్ధాత్మా పశ్యత్యాత్మానమాత్మని ॥ 237.32 ॥

రహస్యం సర్వవేదానామనైతిహ్యమనాగమం ।
ఆత్మప్రత్యాయకం శాస్త్రమిదం పుత్రానుశాసనం ॥ 237.33 ॥

ధర్మాఖ్యానేషు సర్వేషు సత్యాఖ్యానేషు యద్వసు ।
దశవర్షసహస్రాణి నిర్మథ్యామృతముద్ధృతం ॥ 237.34 ॥

నవనీతం యథా దధ్నః కాష్ఠాదగ్నిర్యథైవ చ ।
తథైవ విదుషాం జ్ఞానం ముక్తిహేతోః సముద్ధృతం ॥ 237.35 ॥

స్నాతకానామిదం శాస్త్రం వాచ్యం పుత్రానుశాసనం ।
తదిదం నాప్రశాంతాయ నాదాంతాయ తపస్వినే ॥ 237.36 ॥

నావేదవిదుషే వాచ్యం తథా నానుగతాయ చ ।
నాసూయకాయానృజవే న చానిర్దిష్టకారిణే ॥ 237.37 ॥

న తర్కశాస్త్రదగ్ధాయ తథైవ పిశునాయ చ ।
శ్లాఘినే శ్లాఘనీయాయ ప్రశాంతాయ తపస్వినే ॥ 237.38 ॥

ఇదం ప్రియాయ పుత్రాయ శిష్యాయానుగతాయ తు ।
రహస్యధర్మం వక్తవ్యం నాన్యస్మై తు కథంచన ॥ 237.39 ॥

యదప్యస్య మహీం దద్యాద్రత్నపూర్ణామిమాం నరః ।
ఇతమేవ తతః శ్రేయ ఇతి మన్యేత తత్త్వవిత్ ॥ 237.40 ॥

అతో గుహ్యతరార్థం తదధ్యాత్మమతిమానుషం ।
యత్తన్మహర్షిభిర్దుష్టం వేదాంతేషు చ గీయతే ॥ 237.41 ॥

తద్యుష్మభ్యం ప్రయచ్ఛామి యన్మాం పృచ్ఛత సత్తమాః ।
యన్మే మనసి వర్తేత యస్తు వో హృది సంశయః ॥

శ్రుతం భవద్భిస్తత్సర్వం కిమన్యత్కథయామి వః ॥ 237.42 ॥

మునయ ఊచుః
అధ్యాత్మం విస్తరేణేహ పునరేవ వదస్వ నః ।
యదధ్యాత్మం యథా విద్మో భగవన్నృషిసత్తమ ॥ 237.43 ॥

వ్యాస ఉవాచ
అధ్యాత్మం యదిదం విప్రాః పురుషస్యేహ పఠ్యతే ।
యుష్మభ్యం కథయిష్యామి తస్య వ్యాఖ్యాఽవధార్యతాం ॥ 237.44 ॥

భీమిరాపస్తథా జ్యోతిర్వాయురాకాశమేవ చ ।
మహాభూతాని యశ్చైవ సర్వభూతేషు భూతకృత్ ॥ 237.45 ॥

మునయ ఊచుః
ఆకారం తు భవేద్యస్య యస్మిందేహం న పశ్యతి ।
ఆకాసాద్యం శరీరేషు కథం తదుపవర్ణయేత్ ॥

ఇంద్రియాణాం గుణాః కేచిత్కథం తానుపలక్షయేత్ ॥ 237.46 ॥

వ్యాస ఉవాచ
ఏతద్వో వర్ణయిష్యామి యథావదనుదర్శనం ।
శృణుధ్వం తదిహైకాగ్య్రా యథాతత్త్వం యథా చ తత్ ॥ 237.47 ॥

శబ్దః శ్రోత్రం తథా ఖాని త్రయమాకాశలక్షణం ।
ప్రాణశ్చేష్టా తథా స్పర్శ ఏతే వాయుగుణాస్త్రయః ॥ 237.48 ॥

రూపం చక్షుర్విపాకశ్చ త్రిధా జ్యోతిర్విధీయతే ।
రసోఽథ రసనం స్వేదో గుణాస్త్వేతే త్రయోఽమ్భసాం ॥ 237.49 ॥

ఘ్రేయం ఘ్రాణం శరీరం చ భూమేరేతే గుణాస్త్రయః ।
ఏతావానింద్రియగ్రామో వ్యాఖ్యాతః పాంచభౌతికః ॥ 237.50 ॥

వాయోః స్పర్శో రసోఽద్భ్యశ్చ జ్యోతిషో రూపముచ్యతే ।
ఆకాశప్రభవః శబ్దో గంధో భూమిగుణః స్మృతః ॥ 237.51 ॥

మనో బుద్ధిః స్వభావశ్చ గుణా ఏతే స్వయోనిజాః ।
తే గుణానతివర్తంతే గుణేభ్యః పరమా మతాః ॥ 237.52 ॥

యథా కుర్మ ఇవాంగాని ప్రసార్య సంనియచ్ఛతి ।
ఏవమేవేంద్రియగ్రామం బుద్ధిశ్రేష్ఠో నియచ్ఛతి ॥ 237.53 ॥

యదూర్ధ్వం పాదతలయోరవార్కేర్ద్వం చ(గధశ్చ)పశ్యతి ।
ఏతస్మిన్నేవ కృత్యే సా వర్తతే బుద్ధిరుత్తమా ॥ 237.54 ॥

గుణైస్తు నీయతే బుద్ధిర్బుద్ధిరేవేంద్రియాణ్యపి ।
మనఃషష్ఠాని సర్వాణి బుద్ధ్యా భవాత్కుతో గృణాః ॥ 237.55 ॥

ఇంద్రియాణి నరైః పంచ షష్ఠం తన్మన ఉచ్యతే ।
సప్తమీం బుద్ధిమేవాఽఽహుః క్షేత్రజ్ఞం విద్ధి చాష్టమం ॥ 237.56 ॥

చక్షురాలోకనాయైవ సంశయం కురుతే మనః ।
బుద్ధిరధ్యవసానాయ సాక్షీ క్షేత్రజ్ఞ ఉచ్యతే ॥ 237.57 ॥

రజస్తమశ్చ సత్త్వం చ త్రయ ఏతే స్వయోనిజాః ।
సమాః సర్వేషు భూతేషు తాన్గుణానుపలక్షయేత్ ॥ 237.58 ॥

తత్ర యత్ప్రీతిసంయుక్తం కించిదాత్మని లక్షయేత్ ।
ప్రశాంతమివ సంయుక్తం సత్త్వం తదుపధారయేత్ ॥ 237.59 ॥

యత్తు సంతాపసంయుక్తం కాయే మనసి వా భవేత్ ।
ప్రవృత్తం రజ ఇత్యేవం తత్ర చాప్యుపలక్షయేత్ ॥ 237.60 ॥

యత్తు సంమోహసంయుక్తమవ్యక్తం విషమం భవేత్ ।
అప్రతర్క్యమవిజ్ఞేయం తమస్తదుపదారయేత్ ॥ 237.61 ॥

ప్రహర్షః ప్రీతిరానందం స్వామ్యం స్వస్థాత్మచిత్తతా ।
అకస్మాద్యది వా కస్మాద్వదంతి సాత్త్వికాన్గుణాన్ ॥ 237.62 ॥

అభిమానో మృషావాదో లోభో మహోస్తథా క్షమా ।
లింగాని రజసస్తాని వర్తంతే హేతుతత్త్వతః ॥ 237.63 ॥

తథా మోహః ప్రమాదశ్చ తంద్రీ నింద్రాఽప్రబోధితా ।
కథంచిదభివర్తంతే విజ్ఞేయాస్తామసా గుణాః ॥ 237.64 ॥

మనః ప్రసృజతే భావం బుద్ధిరధ్యవసాయినీ ।
హృదయం ప్రియమేవేహ త్రివిధా కర్మచోదనా ॥ 237.65 ॥

ఇంద్రియేభ్యః పరా హ్యర్థా అర్థేభ్యశ్చ పరం మనః ।
మనసస్తు పరా బుద్ధిర్బుద్ధేరాత్మా పరః స్మృతః ॥ 237.66 ॥

బుద్ధిరాత్మా మనుష్యస్య బుద్ధిరేవాఽఽమనాయికా ।
యదా వికురుతే భావం తదా భవతి సా మనః ॥ 237.67 ॥

ఇంద్రియాణాం పృథగ్భావాద్బుద్ధిర్వికురుతే హ్యను ।
క్షృణ్వతీ భవతి శ్రోత్రం స్పృశతీ స్పర్శ ఉచ్యతే ॥ 237.68 ॥

పశ్యంతి చ భవేద్దృష్టీ రసంతీ భవేత్ ।
జిఘ్రంతీ భవతి ఘ్రాణం బుద్ధిర్వికురుతే పృథక్ ॥ 237.69 ॥

ఇంద్రియాణి తు తాన్యాహుస్తేషాం వృత్త్యా వితిష్ఠతి ।
తిష్ఠతి పురుషే బుద్ధిర్బుద్ధిభావవ్యవస్థితా ॥ 237.70 ॥

కదాచిల్లభతే ప్రీతిం కదాచిదపి శోచతి ।
న సుఖేన న దుఃఖేన కదాచిదిహ ముహ్యతే ॥ 237.71 ॥

స్వయం భావాత్మికా భావాంస్త్రీనేతానతివర్తతే ।
సరితాం సాగరో భర్తా మహావేలామివోర్మిమాన్ ॥ 237.72 ॥

యదా ప్రార్థయతే కించిత్తదా భవతి సా మనః ।
అధిష్ఠానే చ వై బుద్ధ్యా పృథగేతాని సంస్మరేత్ ॥ 237.73 ॥

ఇంద్రియాణి చ మేధ్యాని విచేతవ్యాని కృత్స్నశః ।
సర్వాణ్యేవానుపూర్వేణ యద్యదా చ విధీయతే ॥ 237.74 ॥

అభిభాగమనా బుద్ధిర్భావో మనసి వర్తతే ।
ప్రవర్తమానస్తు రజః సత్త్వమప్యతివర్తతే ॥ 237.75 ॥

యే వై భావేన వర్తంతే సర్వేష్వేతేషు తే త్రిషు ।
అన్వర్థాన్సంప్రవర్తంతే రథనేమిమరా ఇవ ॥ 237.76 ॥

ప్రదీపార్థం మనః కుర్యాదింద్రియైర్బుద్ధిసత్తమైః ।
నిశ్చరద్భిర్యథాయోగముదాసీనైర్యదృచ్ఛయా ॥ 237.77 ॥

ఏవం స్వభావమేవేదమితి బుద్ధ్వా న ముహ్యతి ।
అశోచన్సంప్రహృష్యంశ్చ నిత్య విగతమత్సరః ॥ 237.78 ॥

న హ్యాత్మా శక్యతే ద్రష్టుమింద్రియైః కామగోచరైః ।
ప్రవర్తమానైరనేకైర్కర్ధదురైరకృతాత్మభిః ॥ 237.79 ॥

తేషాం తు మనసా రశ్మీన్యదా సమ్యఙ్నియచ్ఛతి ।
తదా ప్రకాశతేఽస్యాఽఽత్మా దీపదీప్తా యథాఽఽకృతిః ॥ 237.80 ॥

సర్వేషామేవ భూతానాం తమస్యుపగతే యథా ।
ప్రకాశం భవతే సర్వం తథైవముపధార్యతాం ॥ 237.81 ॥

యథా వారిచరః పక్షీ న లిప్యతి జలే చరన్ ।
విముక్తాత్మా తథా యోగీ గుణదోషైర్న లిప్యతే ॥ 237.82 ॥

ఏవమేవ కృతప్రజ్ఞో న దోషైర్విషయాంశ్చరన్ ।
అసజ్జమానః సర్వేషు న కథంచిత్ప్రలిప్యతే ॥ 237.83 ॥

త్యక్త్వా పూర్వకృతం కర్మరతిర్యస్య సదాఽఽత్మని ।
సర్వభూతాత్మభూతస్య గుణసంగేన సజ్జతః ॥ 237.84 ॥

స్వయమాత్మా ప్రసవతి గుణేష్వపి కదాచన ।
న గుణా విదురాత్మానం గుణాన్వేద స సర్వదా ॥ 237.85 ॥

పరిదధ్యాద్గుణానాం స ద్రష్టా చైవ యథాతథం ।
సత్తవక్షేత్రజ్ఞయోరేవమంతరం లక్షయేన్నరః ॥ 237.86 ॥

సృజతే తు గుణానేక ఏకో న సృజతే గుణాన్ ।
పృథగ్భూతౌ ప్రకృత్యైతౌ సంప్రయుక్తౌ చ సర్వదా ॥ 237.87 ॥

యథాఽశ్మనా హిరణ్యస్య సంప్రయుక్తౌ తథైవ తౌ ।
మశకౌదుంబరౌ వాఽపి సంప్రయుక్తౌ యథా సహ ॥ 237.88 ॥

ఇషికా వా యథా ముంజే పృథక్చ సహ చైవాహ ।
తథైవ సహితావేతౌ అన్యోన్యస్మిన్ప్రతిష్ఠితౌ ॥ 237.89 ॥

ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వ్యాసర్షిసంవాదే
సప్తత్రింశదధికద్విశతతమోధ్యాయః ॥ 237 ॥

అధ్యాయః 238 (130)
గుణసర్జనకథనం
వ్యాస ఉవాచ
సృజతే తు గుణాన్సత్త్వే క్షేత్రజ్ఞస్త్వధితిష్ఠతి ।
గుణాన్విక్రియతః సర్వానుదాసీనవదీశ్వరః ॥ 238.1 ॥

స్వభావయుక్తం తత్సర్వం యదిమాన్సృజతే గుణాన్ ।
ఊర్ణనాభిర్యథా సూత్రం సృజతే తద్గుణాంస్తథా ॥ 238.2 ॥

ప్రవృత్తా న నివర్తంతే ప్రవృత్తిర్నోపలభ్యతే ।
ఏవమేక వ్యవస్యంతి నివృత్తిమితి చాపరే ॥ 238.3 ॥

ఉభయం సంప్రధార్యైతదధ్యవస్యేద్యథామతి ।
అనేనైవ విధానేన భవేద్వై సంశయో మహాన్ ॥ 238.4 ॥

అనాదినిధనో హ్యాత్మా తం బుద్ధ్వా విహరేన్నరః ।
అక్రుధ్యన్నప్రహృష్యంశ్చ నిత్యం విగతమత్సరః ॥ 238.5 ॥

ఇత్యేవం హృదయే సర్వో బుద్ధిచింతామయం దృఢం ।
అనిత్యం సుఖమాసీనమశోచ్యం ఛిన్నసంశయః ॥ 238.6 ॥

తరయేత్ప్రచ్యుతాం పృథ్వీం యథా పూర్ణాం నదీం నరాః ।
అవగాహ్య చ విద్వాంసో విప్రా లోలమిమం తథా ॥ 238.7 ॥

న తు తప్యతి వై విద్వాన్స్థలే చరతి తత్త్వవిత్ ।
ఏవం విచింత్య చాఽఽత్మానం కేవలం జ్ఞానమాత్మనః ॥ 238.8 ॥

తాం(తం)తు బుద్ధ్వా నరః సర్గం భూతానామాగతిం గతిం ।
సమచేష్టశ్చ వై సమ్యగ్లభతే శమముత్తమం ॥ 238.9 ॥

ఏతద్ద్విజన్మసామగ్య్రం బ్రాహ్మణస్య విశేషతః ।
ఆత్మజ్ఞానసమస్నేహపర్యాప్తం తత్పరాయణం ॥ 238.10 ॥

త్వం బుద్ధ్వా భవేద్బుద్ధః కిమన్యద్బుద్ధలక్షణం ।
విజ్ఞాయైతద్విముచ్యంతే కృతకృత్యా మనీషిణః ॥ 238.11 ॥

న భవతి విదుషాం మహద్భయం, యదవిదుషాం సుమహద్భయం పరత్ర ।
న హి గతిరధికాఽస్తి కస్యచిద్భవతి హి యా విదుషః సనాతనీ ॥ 238.12 ॥

లోకే మాతరమసూయతే నరస్తత్ర దేవమనిరీక్ష్య శోచతే ।
తత్ర చేత్కుశలో న శోచతే, యే విదుస్తదుభయం కృతాకృతం ॥ 238.13 ॥

యత్కరోత్యనభిసంధిపూర్వకం, తచ్చ నిందయతి యత్పురా కృతం ।
యత్ప్రియం తదుభయం న వాఽప్రియం, తస్య తజ్జనయతీహ కుర్వతః ॥ 238.14 ॥

మునయ ఊచుః
యస్మాద్వర్మాత్పరో ధర్మో విద్యతే నేహ కశ్చన ।
యో విశిష్టశ్చ భూతేభ్యస్తద్భవాన్ప్రబ్రవీతు నః ॥ 238.15 ॥

వ్యాస ఉవాచ
ధర్మం చ సంప్రవక్ష్యామి పురాణమృషిభిః స్తుతం ।
విశిష్టం సర్వధర్మేభ్యః శృణుధ్వం మునిసత్తమాః ॥ 238.16 ॥

ఇంద్రియాణి ప్రమాథీని బుద్ధ్యా సంయమ్య తత్త్వతః ।
సర్వతః ప్రసృతానీహ పితా బాలానివాఽఽత్మజాన్ ॥ 238.17 ॥

మనసశ్చేంద్రియాణాం చాప్యైకాగ్రయం పరమం తపః ।
విజ్ఞేయః సర్వధర్మేభ్యః స ధర్మః పర ఉచ్యతే ॥ 238.18 ॥

తాని సర్వాణి సంధాయ మనః షష్ఠాని మేధయా ।
ఆత్మతృప్తః స ఏవాఽఽసీద్బహుచింత్యమచింతయన్ ॥ 238.19 ॥

గోచరేభ్యో నివృత్తాని యదా స్థాస్యంతి వేశ్మని ।
తదా చైవాఽఽత్మనాఽఽత్మానం పరం ద్రక్ష్యథ శాశ్వతం ॥ 238.20 ॥

సర్వాత్మానం మహాత్మానం విధూమమివ పావకం ।
ప్రపశ్యంతి మహాత్మానం బ్రాహ్మణా యే మనీషిణః ॥ 238.21 ॥

యథా పుష్పఫలోపేతో బహుశాఖో మహాద్రుమః ।
ఆత్మనో నాభిజానీతే క్వ మే పుష్పం క్వ మే ఫలం ॥ 238.22 ॥

ఏవమాత్మా న జానీతే క్వ గమిష్యే కుతోఽన్వహం ।
అన్యో హ్యస్యాంతరాత్మాఽస్తి యః సర్వమనుపశ్యతి ॥ 238.23 ॥

జ్ఞానదీపేన దీప్తేమన పశ్యత్యాత్మానమాత్మనా ।
దృష్ట్వాఽఽత్మానం తథా యూయం విరాగా భవత ద్విజాః ॥ 238.24 ॥

విముక్తాః సర్వపాపేభ్యో ముక్తత్వచ ఇవోరగాః ।
పరాం బుద్ధిమవాప్యేహాప్యచింతా విగతజ్వరాః ॥ 238.25 ॥

సర్వతః స్రోతసం ఘోరాం నదీం లోకప్రవాహిణీం ।
పంచేంద్రియగ్రాహవతీం మనఃసంకల్పరోధసం ॥ 238.26 ॥

లోభమోహతృణచ్ఛన్నాం కామక్రోధసరీసృపాం ।
సత్యతీర్థానృతక్షోభాం క్రోధపంకాం సరిద్వరాం ॥ 238.27 ॥

అవ్యక్తప్రభవాం శీఘ్రాం కామక్రోధసమాకులాం ।
ప్రతరధ్వం నదీం బుద్ధ్యా దుస్తరామకృతాత్మభిః ॥ 238.28 ॥

సంసారసాగరగమాం యోనిపాతాలదుస్తరాం ।
ఆత్మజన్మోద్భవాం తాం తు జిహ్వావర్తదురాసదాం ॥ 238.29 ॥

యాం తరంతి కృతప్రజ్ఞా ధృతిమంతో మనీషిణః ।
తాం తీర్ణః సర్వతో ముక్తో విధూతాత్మాఽఽత్మవాఞ్శుచిః ॥ 238.30 ॥

ఉత్తమాం బుద్ధిమాస్థాయ బ్రహ్మభూయాయ కల్పతే ।
ఉత్తీర్ణః సర్వసంక్లేశాన్ప్రసన్నాత్మా విక్లమషః ॥ 238.31 ॥

భూయిష్ఠానీవ భూతాని సర్వస్థానాన్నిరీక్ష్య చ ।
అక్రుధ్యన్నప్రసీదంశ్చ ననృశంసమతిస్తథా ॥ 238.32 ॥

తతో ద్రక్ష్యథ సర్వేషాం భూతానాం ప్రభవాప్యయాత్ ।
ఏతద్వి సర్వధర్మేభ్యో విశిష్టం మేనిరే బుధాః ॥ 238.33 ॥

ధర్మం ధర్మభృతాం శ్రేష్ఠా మనుయః సత్యదర్శినః ।
ఆత్మానో వ్యాపినో విప్రా ఇతి పుత్రానుశాసనం ॥ 238.34 ॥

ప్రయతాయ ప్రవక్తవ్యం హితాయానుగతాయ చ ।
ఆత్మజ్ఞానమిదం గుహ్యం సర్వగుహ్యతమం మహత్ ॥ 238.35 ॥

అబ్రవం యదహం విప్రా ఆత్మసాక్షికమంజసా ।
నైవ స్త్రీ న పుమానేవం న చైవేదం నపుంసకం ॥ 238.36 ॥

అదుః ఖమసుఖం బ్రహ్మ భూతభవ్యభవాత్మకం ।
యథా మతాని సర్వాణి తథైతాని యథా తథా ।
కథితాని మయా విప్రా భవంతి న భవంతి చ ॥ 238.37 ॥

యథా మతాని సర్వాణి తథైతాని యథా తథా ।
కథితాని మయా విప్రా భవంతి న భవంతి చ ॥ 238.38 ॥

తత్ప్రీతియుక్తేన గుణాన్వితేన, పుత్రేణ సత్పుత్రదయాన్వితేన ।
దృష్ట్వా హితం ప్రీతమనా యదర్థం, బ్రూయాత్సుతస్యేహ యదుక్తమేతత్ ॥ 238.39 ॥

మునయ ఊచుః
మోక్షః పితామహేనోక్త ఉపాయాన్నానుపాయతః ।
తముపాయం యథాన్యాయం శ్రోతుమిచ్ఛామహే మునే ॥ 238.40 ॥

వ్యాస ఉవాచ
అస్మాసు తన్మహాప్రాజ్ఞా యుక్తం నిపుణదర్శనం ।
యదుపాయేన సర్వార్థాన్మృగయధ్వం సదాఽనఘాః ॥ 238.41 ॥

ఘటోపకరణే బుద్ధిర్ఘటోత్పత్తౌ న సా మతా ।
ఏవం ధర్మాద్యుపాయార్థ నాన్యధర్మేషు కారణం ॥ 238.42 ॥

పూర్వే సముద్రేయః పంథా న స గచ్ఛతి పశ్చిమం ।
ఏకః పంథా హి మోక్షస్య తచ్ఛృణుధ్వం మమానఘాః ॥ 238.43 ॥

క్షమయా క్రోధముచ్ఛింద్యాత్కామం సంకల్పవర్జనాత్ ।
సత్త్వసంసేవనాద్ధీరో నిద్రాముచ్ఛేత్తుమర్హతి ॥ 238.44 ॥

అప్రమాదాద్భయం రక్షేద్రక్షేత్క్షేత్రం చ సంవిదం ।
ఇచ్ఛాం ద్వేషం చ కామం చ ధైర్యేణ వినివర్తయేత్ ॥ 238.45 ॥

నిద్రాం చ ప్రతిభాం చైవ జ్ఞానాభ్యాసేన తత్త్వవిత్ ।
ఉపద్రవాంస్తథా యోగీ హితజీర్ణమితాశనాత్ ॥ 238.46 ॥

లోభం మోహం చ సంతోషాద్విషయాంస్తత్త్వదర్శనాత్ ।
అనుక్రోశాదధర్మం చ జయేద్ధర్మముపేక్షయా ॥ 238.47 ॥

ఆయత్యా చ జయేదాశాం సామర్థ్యం సంగవర్జనాత్ ।
అనిత్యత్వేన చ స్నేహం క్షుధాం యోగేన పండితః ॥ 238.48 ॥

కారుణ్యేనాఽఽత్మనాఽఽత్మానం తృష్ణాం చ పరితోషతః ।
ఉత్థానేన జయేత్తంద్రాం వితర్కం నిశ్చయాజ్జయేత్ ॥ 238.49 ॥

మౌనేన బహుభాషాం చ శౌర్యేణ చ భయం జయేత్ ।
యచ్ఛేద్వాఙ్మనసీ బుద్ధ్యా తాం యచ్ఛేజ్జ్ఞానచక్షుషా ॥ 238.50 ॥

జ్ఞానమాత్మా మహాన్యచ్ఛేత్తం యచ్ఛేచ్ఛాంతిరాత్మనః ।
తదేతదుపశాంతేన బోద్ధవ్యం శుచికర్మణా ॥ 238.51 ॥

యోగదోషాన్సముచ్ఛిద్య పంచ యాన్కవయో విదుః ।
కామం క్రోధం చ లోభం చ భయం స్వప్నం చ పంచమం ॥ 238.52 ॥

పరిత్యజ్య నిషేవేత యథావద్యోగసాధనాత్ ।
ధ్యానమధ్యయనం దానం సత్యం హ్రీరార్జవం క్షమా ॥ 238.53 ॥

శౌచమాచారతః శుద్ధిరింద్రియాణాం చ సంయమః ।
ఏతైర్వివర్ధతే తేజః పాప్మానముపహంతి చ ॥ 238.54 ॥

సిధ్యంతి చాస్య సంకల్పా విజ్ఞానం చ ప్రవర్తతే ।
ధూతపాతః స తేజస్వీ లఘ్వాహారో జితేంద్రియః ॥ 238.55 ॥

కామక్రోధౌ వశే కృత్వా నిర్విశేద్బ్రహ్మణః పదం ।
అమూఢత్వమసంగిత్వం కామక్రోధవివర్జనం ॥ 238.56 ॥

అదైన్యమనుదీర్ణత్వమనుద్వేగో హ్యవస్థితిః ।
ఏష మార్గో హి మోక్షస్య ప్రసన్నో విమలః శుచిః ॥

తథా వాక్కాయమనసాం నియమాః కామతోఽవ్యయాః ॥ 238.57 ॥

ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే సాంఖ్యయోగనిరూపణం నామ
అష్టాత్రింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥ 238 ॥

అధ్యాయః 239 (131)
యోగవిధినిరూపణం
మునయ ఊచుః
సాంఖ్యం యోగస్య నో విప్ర విశేషం వక్తుమర్హసి ।
తవ ధర్మజ్ఞ సర్వం హి విదితం మునిసత్తమ ॥ 239.1 ॥

వ్యాస ఉవాచ
సాంఖ్యాం సాంఖ్యం ప్రశంసంతి యోగాన్యోగవిదుత్తమాః ।
వదంతి కారణైః శ్రేష్ఠైః స్వపక్షోద్భవనాయ వై ॥ 239.2 ॥

అనీశ్వరః కథం ముచ్యేదిత్యేవం మునిసత్తమాః ।
వదంతి కారణైః శ్రేష్ఠం యోగం సమ్యఙ్మనీషిణః ॥ 239.3 ॥

వదంతి కారణం వేదం సాంఖ్యం సమ్యగ్ద్విజాతయః ।
విజ్ఞాయేహ గతీః సర్వా విరక్తో విషయేషు యః ॥ 239.4 ॥

ఊర్ధ్వం స దేహాత్సువ్యక్తం విముచ్యేదితి నాన్యథా ।
ఏతదాహుర్మహాప్రాజ్ఞాః సాంఖ్యం వై మోక్షదర్శనం ॥ 239.5 ॥

స్వపక్షే కారణం గ్రాహ్యం సమర్థం వచనం హితం ।
శిష్టానాం హి మతం గ్రాహ్యం భవద్భిః శిష్టసంమతైః ॥ 239.6 ॥

ప్రత్యక్షం హేతవో యోగాః సాంఖ్యాః శాస్త్రవినిశ్చయాః ।
ఉభే చైతే తత్త్వే సమవేతే ద్విజోత్తమాః ॥ 239.7 ॥

ఉభే చైతే మతే జ్ఞాతే మునీంద్రాః శిష్టసంమతే ।
అనుష్ఠితే యథాశాస్త్రం నయేతాం పరమాం గతిం ॥ 239.8 ॥

తుల్యం శౌచం తయోర్యుక్తం దయా భూతేషు చానఘాః ।
వ్రతానాం ధారణం తుల్యం దర్శనం త్వసమం తయోః ॥ 239.9 ॥

మునయ ఊచుః
యది తుల్యం వ్రతం శౌచం దయా చాత్ర మహామునే ।
తుల్యం తద్దర్శనం కస్మాత్తన్నౌ బ్రూహి ద్విజోత్తమ ॥ 239.10 ॥

వ్యాస ఉవాచ
రాగం మోహం తథా స్నేహం కామం క్రోధం చ కేవలం ।
యోగాస్థిరోదితాందోషాన్పంచైతాన్ప్రాప్నువంతి తాన్ ॥ 239.11 ॥

యథా వాఽనిమిషాః స్థూలం జాలం ఛిత్త్వా పునర్జలం ।
ప్రాప్నుయుర్విమలం మార్గం విముక్తాః సర్వబంధనైః ॥ 239.12 ॥

తథైవ వాగురాం ఛిత్త్వా బలవంతో యథా మృగాః ।
ప్రాప్నుయుర్విమలం మార్గం విముక్తాః సర్వబంధనైః ॥ 239.13 ॥

లోభజాని తథా విప్రా బంధనాని బలాన్వితః ।
ఛిత్త్వా యోగాత్పరం మార్గం గచ్ఛంతి విమలం శుభం ॥ 239.14 ॥

అచలాస్త్వావిలా విప్రా వాగురాసు తథాఽఽపరే ।
వినశ్యంతి న సందేహస్తద్వద్యోగబలాదృతే ॥ 239.15 ॥

బలహీనాశ్చ విప్రేంద్రా యథా జాలం గతా ద్విజాః ।
బంధం న గచ్ఛంత్యనఘా యోగాస్తే తు సుదుర్లభాః ॥ 239.16 ॥

యథా చ శకునాః సూక్ష్మం ప్రాప్య జాలమరిందమాః ।
తత్రాశక్తా విపద్యంతే ముచ్యంతే తు బలాన్వితాః ॥ 239.17 ॥

కర్మజైర్బంధనైర్బద్ధాస్తద్వద్యోగపరా ద్విజాః ।
అబలా న విముచ్యంతే ముచ్యంతే చ బలాన్వితాః ॥ 239.18 ॥

అల్పకశ్చ యథా విప్రా వహ్నిః శామ్యతి దుర్బలః ।
ఆక్రాంత ఇంధనైః స్థూలైస్తద్వద్యోగబలః స్మృతః ॥ 239.19 ॥

స ఏవ చ తదా విప్రా వహ్నిర్జాతబలః పునః ।
సమీరణగతః కృత్స్నాం దహేత్క్షిప్రం మహీమిమాం ॥ 239.20 ॥

తత్త్వజ్ఞానబలో విప్రా వహ్నిర్జాతబలః పునః ।
సమీరణగతః కృత్స్నాం దహేత్క్షిప్రం మహీమిమాం ॥ 239.21 ॥

దుర్బలశ్చ యథా విప్రాః స్రోతసా హ్రియతే నరః ।
బలహీనస్తథా యోగీ విషయైర్హ్రియతే చ సః ॥ 239.22 ॥

తదేవ తు యథా స్రోతసా విష్కంభయతి వారణః ।
తద్వద్యోగబలం లబ్ధవా న భవేద్విషయైర్హృతః ॥ 239.23 ॥

విశంతి వా వశాద్వాఽథ యోగాద్యోగబలన్వితాః ।
ప్రజాపతీన్మనూన్సర్వాన్మహాభూతాని చేశ్వరాః ॥ 239.24 ॥

న యమో నాంతకః క్రుద్ధో న మృత్యుర్భీమవిక్రమః ।
విశంతే తద్ద్విజాః సర్వే యోగస్యామితతేజసః ॥ 239.25 ॥

ఆత్మనాం చ సహస్రాణి బహూని ద్విజసత్తమాః ।
యోగం కుర్యాద్బలం ప్రాప్య తైశ్చ సర్వైర్మహీం చరేత్ ॥ 239.26 ॥

ప్రాప్నుయాద్విషయాన్కశ్చిత్పునశ్చోగ్రం తపశ్చరేత్ ।
సంక్షిప్యేచ్చ పునర్విప్రాః సూర్యస్తేజోగుణానివ ॥ 239.27 ॥

బలస్థస్య హి యోగస్య బలార్థం మునిసత్తమాః ।
విమోక్షప్రభవం విష్ణుముపపన్నమసంశయం ॥ 239.28 ॥

బలాని యోగప్రోక్తాని మయైతాని ద్విజోత్తమాః ।
నిదర్శనార్థం సూక్ష్మాణి వక్ష్యామి చ పునర్ద్విజాః ॥ 239.29 ॥

ఆత్మనశ్చ సమాధానే ధారణాం ప్రతి వా ద్విజాః ।
నిదర్శనాని సూక్ష్మాణి సూక్ష్మాణి శృణుధ్వం మునిసత్తమాః ॥ 239.30 ॥

అప్రమత్తో యథా ధన్వీ లక్ష్యం హంతి సమాహితః ।
యుక్తః సమ్యక్తథా యోగీ మోక్షం ప్రాప్నోత్యసంశయం ॥ 239.31 ॥

స్నేహపాత్రే యథా పూర్ణే మన ఆధాయ నిశ్చలం ।
పురుషో యుక్త ఆరోహేత్సోపానం యుక్తమానసః ॥ 239.32 ॥

ముక్తస్తథాఽయమాత్మానం యోగం తద్వత్సునిశ్చలం ।
కరోత్యమలామాత్మానం భాస్కరోపమదర్శనే ॥ 239.33 ॥

యథా చ నావం విప్రేంద్రాః కర్ణధారః సమాహితః ।
మహార్ణవగతాం శీఘ్రం నయేద్విప్రాంస్తు పత్తనం ॥ 239.34 ॥

తద్వదాత్మసమాధానం యుక్తో యోగేన యోగవిత్ ।
దుర్గమం స్థానమాప్నోతి హిత్వా దేహమిమం ద్విజాః ॥ 239.35 ॥

సారథిశ్చ యథా యుక్తః సదశ్వాన్సుసమాహితః ।
ప్రాప్నోత్యాశు పరం స్థానం లక్ష్యముక్త ఇవాఽఽశుగః ॥ 239.36 ॥

తథైవ చ ద్విజా యోగీ ధారణాసు సమాహితః ।
ప్రాప్నోత్యశు పరం స్థానం లక్ష్యముక్త ఇవాఽఽశుగః ॥ 239.37 ॥

ఆవిశ్యాఽఽత్మని చాఽఽత్మానం యోఽవతిష్ఠతి సోఽచలః ।
పాశం వహత్వే మీనానాం పదమాప్నోతి సోఽజరం ॥ 239.38 ॥

నాభ్యాం శీర్షే చ కుక్షౌ చ హృది వక్షసి పార్శ్వయోః ।
దర్శనే శ్రవణే వాఽపి ఘ్రాణే చామితవిక్రమః ॥ 239.39 ॥

స్థానేష్వేతేషు యో యోగీ మహావ్రతసమాహితః ।
ఆత్మనా సూక్ష్మమాత్మానం యుంక్తే సమ్యగ్ద్విజోత్తమాః ॥ 239.40 ॥

సుశీఘ్రమచలప్రఖ్యం కర్మ దగ్ధ్వా శుభాశుభం ।
ఉత్తమం యోగమాస్థాయ యదీచ్ఛతి విముచ్యతే ॥ 239.41 ॥

మునయ ఊచుః
ఆహారాన్కీదృశాన్కృత్వా కాని జిత్వా చ సత్తమ ।
యోగీ బలమవాప్నోతి తద్భవాన్వక్తుమర్హతి ॥ 239.42 ॥

వ్యాస ఉవాచ
కణానాం భక్షణే యుక్తః పిణ్యాకస్య చ భో ద్విజాః ।
స్నేహానాం వర్జనే యుక్తో యోగీ బలమవాప్నుయాత్ ॥ 239.43 ॥

భుంజానో యావకం రూక్షం దీర్ఘకాలం ద్విజోత్తమాః ।
ఏకాహారీ విశుద్ధాత్మా యోగీ బలమవాప్నుయాత్ ॥ 239.44 ॥

పక్షాన్మాసానృతూంశ్చిత్రాన్సంచరంశ్చ గుహాస్తథా ।
అపః పీత్వా పయోమిశ్రా యోగీ బలమావాప్నుయాత్ ॥ 239.45 ॥

అఖండమపి వా మాసం సతతం మునిసత్తమాః ।
ఉపోష్య సమ్యక్షుద్ధాత్మా యోగీ బలమవాప్యనుయాత్ ॥ 239.46 ॥

కామం జిత్వా తథా క్రోధం శీతోష్ణం వర్షమేవ చ ।
భయం శోకం తథా స్వాపం పౌరుషీన్విషయాంస్తథా ॥ 239.47 ॥

అరతిం దుర్జయాం చైవ ఘోరాం దృష్ట్వా చ భో ద్విజాః ।
స్పర్శం నిద్రాం తథా తంద్రాం దుర్జయాం మునిసత్తమాః ॥ 239.48 ॥

దీపయంతి మహాత్మానం సూక్ష్మమాత్మానమాత్మనా ।
వీతరాగా మహాప్రాజ్ఞా ధ్యానాధ్యయనసంపదా ॥ 239.49 ॥

దుర్గస్త్వేష మతః పంథా బ్రాహ్మణానాం విపశ్చితాం ।
యః కశ్చిద్వ్రజతి క్షిప్రం క్షేమేణ మునిపుంగవాః ॥ 239.50 ॥

యథా కశ్చిద్వనం ఘోరం బహుసర్పసరీసృపం ।
శ్వభ్రవత్తోయహీనం చ దుర్గమం బహుకంటకం ॥ 239.51 ॥

అభక్తమటవీప్రాయం దావదగ్ధమహీరుహం ।
పంథానం తస్కరాకీర్ణం క్షేమేణాభిపతేత్తథా ॥ 239.52 ॥

యోగమార్గం సమాసాద్య యః కశ్చిద్వ్రజతే ద్విజః ।
క్షేమేణోపరమేన్మార్గాద్బహుదోషోఽపి సంమతః ॥ 239.53 ॥

ఆస్థేయం క్షురధారాసు నిశితాసు ద్విజోత్తమాః ।
ధారణా సా తు యోగస్య దుర్గేయమకృతాత్మభిః ॥ 239.54 ॥

విషమా ధారణా విప్రా యాంతి వైన శుభాం గతిం ।
నేతృహీనా యథా నావః పురుషాణాం తు వై ద్విజాః ॥ 239.55 ॥

యస్తు తిష్ఠతి యోగాధౌ ధారణాసు యథావిధి ।
మరణం జన్మదుఃఖిత్వం సుఖిత్వం స విశిష్యతే ॥ 239.56 ॥

నానాశాస్త్రేషు నియతం నానామునినిషేవితం ।
పరం యోగస్య పంథానం నిశ్చితం తం ద్విజాతిషు ॥ 239.57 ॥

పరం హి తద్బ్రహ్మమయం మునీంద్రా, బ్రహ్మణమీశం వరదం చ విష్ణుం ।
భవం చ ధర్మం చ మహానుభావం యద్బ్రహ్మపుత్రాన్సుమహానుభావాన్ ॥ 239.58 ॥

తమశ్చ కష్టం సుమహద్రజశ్చ, సత్త్వం చ శుద్ధం ప్రకృతిం పరాం చ ।
సిద్ధిం చ దేవీం వరుణస్య పత్నీం, తేజశ్చ కృత్స్నం సుమహచ్చ ధైర్యం ॥

239.59 ॥

తారాధిపం ఖే విమలం సుతారం, విశ్వాంశ్చ దేవానురగాన్పితౄంశ్చ ।
శైలాంశ్చ కృత్స్నానుదధీంశ్చ వాఽచలాన్నదీశ్చ సర్వాః సనగాంశ్చ
నాగాన్ ॥ 239.60 ॥

సాధ్యాంస్తథా యక్షగణాందిశశ్చ, గంధర్వసిద్ధాన్పురుషాన్స్త్రియశ్చ ।
పరస్పరం ప్రాప్య మహాన్మహాత్మా విశేత యోగీ నచిరాద్విముక్తః ॥ 239.61 ॥

కథా చ యా విప్రవరాః ప్రసక్తా, దైవే మహావీర్యమతౌ శుభేయం ।
యోగాన్స సర్వాననుభూయ మర్త్యా, నారాయణం తం ద్రుతమాప్నువంతి ॥ 239.62 ॥

ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వ్యాసర్షిసంవాదే యోగవిధినిరూపణం నామ
ఏకోనచత్వారింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥ 239 ॥

అధ్యాయః 240 (132)
సాంఖ్యవిధినిరూపణం
మునయ ఊచుః
సమ్యక్క్రియేయం విప్రేంద్ర వర్ణితా శిష్టసంమతా ।
యోగమార్గో యథాన్యాయం శిష్యాయేహ హితషిణా ॥ 240.1 ॥

సాంఖ్యే త్విదానీం ధర్మస్య విధిం ప్రబ్రూహి తత్త్వతః ।
త్రిషు లోకేషు యజ్జ్ఞానం సర్వం తద్విదితం హి తే ॥ 240.2 ॥

వ్యాస ఉవాచ
శృణుధ్వం మునయః సర్వమాఖ్యానం విదితాత్మనాం ।
విహితం యతిభిర్వృద్ధైః కపిలాదిభిరీశ్వరైః ॥ 240.3 ॥

యస్మిన్సువిభ్రామాః కేచిద్దృశ్యంతే మునిసత్తమాః ।
గుణాశ్చ యస్మిన్బహవో దోషహానిశ్చ కేవలా ॥ 240.4 ॥

జ్ఞానేన పరిసంఖ్యాయ సదోషాన్విషయాంద్విజాః ।
మానుషాందుర్జయాన్కృత్స్నాన్పైశాచాన్విషయాంస్తథా ॥ 240.5 ॥

విషయానౌరగాంజ్ఞాత్వా గంధర్వవిషయాంస్తథా ।
పితౄణాం విషయాంజ్ఞాత్వా తిర్యక్త్వం చరతాం ద్విజాః ॥ 240.6 ॥

సుపర్ణవిషయాంజ్ఞాత్వా మరుతాం విషయాంస్తథా ।
మహర్షివిషయాంశ్చైవ రాజర్షివిషయాంస్తథా ॥ 240.7 ॥

ఆసురాన్విషయాంజ్ఞాత్వా వైశ్వదేవాంస్తథైవ చ ।
దేవర్షివిషయాంజ్ఞాత్వా యోగానామపి వై పరాన్ ॥. 240.8 ॥

విషయాంశ్చ ప్రమాణస్య బ్రహ్మణో విషయాంతథా ।
ఆయుషశ్చ పరం కాలం లోకైర్విజ్ఞాయ తత్త్వతః ॥ 240.9 ॥

సుఖస్య చ పరం కాలం విజ్ఞాయ మునిసత్తమాః ।
ప్రాప్తకాలే చ యద్దుఃఖం పతతాం విషయైషిణాం ॥ 240.10 ॥

తిర్యక్త్వే పతతాం విప్రాస్తథైవ నరకేషు యత్ ।
స్వర్గస్య చ గుణాంజ్ఞాత్వా దోషాన్సర్వాంశ్చ భో ద్విజాః ॥ 240.11 ॥

వేదవాదే చ యే దోషా గుణా యే చాపి వైదికాః ।
జ్ఞానయోగే చ యే దోషా జ్ఞానయోగే చ యే గుణాః ॥ 240.12 ॥

సాంఖ్యజ్ఞానే చ యే దోషాంస్తథైవ చ గుణాం తథా ।
షడ్గుణం చ నభో జ్ఞాత్వా తమశ్చ త్రిగుణం మహత్ ॥ 240.13 ॥

తమశ్చాష్టగుణం జ్ఞాత్వా బుద్ధిం సప్తగుణాం తథా ।
షడ్గుణం చ నభో జ్ఞాత్వా తపశ్చ త్రిగుణం మహత్ ॥ 240.14 ॥

ద్విగుణం చ రజో జ్ఞాత్వా సత్త్వం చైకగుణం పునః ।
మార్గం విజ్ఞాయ తత్త్వేన ప్రలయప్రేక్షణేన తు ॥ 240.15 ॥

జ్ఞానవిజ్ఞానసంపన్నాః కారణైర్భావితాత్మభిః ।
ప్రాప్నువంతి శుభం మోక్షం సూక్ష్మా ఇవ నభః పరం ॥ 240.16 ॥

రూపేణ దృష్టిం సంయుక్తాం ఘ్రాణం గంధగుణేన చ ।
శబ్దగ్రాహ్యం తథా శ్రోత్రం జిహ్వాం రసగుణేన చ ॥ 240.17 ॥

త్వచం స్పర్శం తథా శక్యం వాయుం చైవ తదాశ్రితం ।
మోహం తమసి సంయుక్తం లోభం మోహేషు సంశ్రితాః ॥ 240.18 ॥

విష్ణుం క్రాంతే బలే శక్రం కోష్ఠే సక్తం తథాఽనలం ।
అప్సు దేవీం సమాయుక్తామాపస్తేజసి సంశ్రితాః ॥ 240.19 ॥

తేజో వాయౌ తు సంయుక్తం వాయుం నభసి చాఽఽశ్రితం ।
నభో మహతి సంయుక్తం తమో మహసి సంస్థితం ॥ 240.20 ॥

రజః సత్త్వం తథా సక్తం సత్త్వం సక్తం తథాఽఽత్మని ।
సక్తమాత్మానమీశే చ దేవే నారాయణే తథా ॥ 240.21 ॥

దేవం మోక్షే చ సంయుక్తం తతో మోక్షం చ న క్వచిత్ ।
జ్ఞాత్వా సత్త్వగుణం దేహం వృతం షోడశభిర్గుణైః ॥ 240.22 ॥

స్వభావం భావనాం చైవ జ్ఞాత్వా దేహసమాశ్రితాం ।
మధ్యస్థమివ చాఽఽత్మానం పాపం యస్మిన్న విద్యత ॥ 240.23 ॥

ద్వితీయం కర్మ వై జ్ఞాత్వా విప్రేంద్రా విష్యైషిణాం ।
ఇంద్రియాణీంద్రియార్థాంశ్చ సర్వానాత్మని సంశ్రితాన్ ॥ 240.24 ॥

దుర్లభత్వం చ మోక్షస్య విజ్ఞాయ శ్రుతిపూర్వకం ।
ప్రాణాపానౌ సమానం చ వ్యానోదానౌ చ తత్త్వతః ॥ 240.25 ॥

ఆద్యం చైవానిలం జ్ఞాత్వా ప్రభవం చానిలం పునః ।
సప్తధా తాంస్తథా శేషాసప్తధా విధివత్పునః ॥ 240.26 ॥

ప్రజాపతీనృషీంశ్చైవ సర్గాంశ్చ సుబహూన్వరాన్ ।
సప్తర్షీశ్చ బహూంజ్ఞాత్వా రాజర్షీంశ్చ పరంతపాన్ ॥ 240.27 ॥

సురర్షీన్మరుతశ్చాన్యాన్బ్రహ్మర్షీన్సూర్యసంనిభాన్ ।
ఐశ్వర్యాచ్చ్యావితాందృష్ట్వా కాలేన మహతా ద్విజాః ॥ 240.28 ॥

మహతాం భూతసంఘానాం శ్రుత్వా నాశం చ భో ద్విజాః ।
గతిం వాచాం శుభాం జ్ఞాత్వా అర్చార్హాః పాపకర్మణాం ॥ 240.29 ॥

వైతరణ్యాం చ యద్దుఃఖం పతితానాం యమక్షయే ।
యోనిషు చ విచిత్రాసు సంచారానశుభాంస్తథా ॥ 240.30 ॥

జఠరే చాశుభే వాసం శోణితోదకభాజనే ।
శ్లేష్మమూత్రపురీషే చ తీవ్రగంధసమన్వితే ॥ 240.31 ॥

శుక్రశోణితసంఘాతే మజ్జాస్నాయుపరిగ్రహే ।
శిరశతసమాకీర్ణే నవద్వారే పురేఽథ వై ॥ 240.32 ॥

విజ్ఞాయ హితమాత్మానం యోగాంశ్చ వివిధాంద్విజాః ।
తామసానాం చ జంతూనాం రమణీయానృతాత్మనాం ॥ 240.33 ॥

సాత్త్వికానాం చ జంతూనాం కుత్సితం మునిసత్తమాః ।
గర్హింతం మహాతామర్థే సాంఖ్యానాం విదితాత్మనాం ॥ 240.34 ॥

ఉపప్లవాంస్తథా ఘోరాఞ్శశినస్తేజస్తథా ।
తారాణాం పతనం దృష్ట్వా నక్షత్రాణాం చ పర్యయం ॥ 240.35 ॥

ద్వంద్వానాం విప్రయోగం చ విజ్ఞాయ కృపణం ద్విజాః ।
అన్యోన్యభక్షణం దృష్ట్వా భూతానామపి చాశుభం ॥ 240.36 ॥

బాల్యే మోహం చ విజ్ఞాయ పక్షదేహస్య చాశుభం ।
రాగం మోహం చ సంప్రాప్తం క్వచిత్సత్త్వం సమాశ్రితం ॥ 240.37 ॥

సహస్రేషు నరః కశ్చిన్మోక్షబుద్ధిం సమాశ్రితః ।
దుర్లభత్వం చ మోక్షస్య విజ్ఞానం శ్రుతిపూర్వకం ॥ 240.38 ॥

బహుమానమలబ్ధేషు లబ్ధే మధ్యస్థతాం పునః ।
విషయాణాం చ దౌరాత్మ్యం విజ్ఞాయ చ పునర్ద్విజాః ॥ 240.39 ॥

గతాసూనాం చ సత్త్వానాం దేహాన్భిత్త్వా తథా శుభాన్ ।
వాసం కులేషు జంతూనాం మరణాయ ధృతాత్మనాం ॥ 240.40 ॥

సాత్త్వికానాం చ జంతూనాం దుఃఖం విజ్ఞాయ భో ద్విజాః ।
బ్రహ్మఘ్నానాం గతిం జ్ఞాత్వా పతితానాం సుదారుణాం ॥ 240.41 ॥

సురాపానే చ సక్తానాం బ్రాహ్మణానాం దురాత్మనాం ।
గురుదారప్రసక్తానాం గతిం విజ్ఞాయ చాశుభాం ॥ 240.42 ॥

జననీషు చ వర్తంతే యేన సమ్యగ్ద్విజోత్తమాః ।
సదేవకేషు లోకేషు యేన వర్తంతి మానవాః ॥ 240.43 ॥

తేన జ్ఞానేన విజ్ఞాయ గతిం చాశుభకర్మణాం ।
తిర్యగ్యోనిగతానాం చ విజ్ఞాయ చ గతీః పృథక్ ॥ 240.44 ॥

వేదవాదాంస్తథా చిత్రానృతూనాం పర్యయాంస్తథా ।
క్షయం సంవత్సరాణాం చ మాసానాం చ క్షయం తథా ॥ 240.45 ॥

పక్షక్షయం తథా దృష్ట్వా దివసానాం చ సంక్షయం ।
క్షయ సంవత్సరాణాం చ మాసానాం చ క్షయం తథా ॥ 240.46 ॥

వృద్ధిం దృష్ట్వా సముద్రాణాం క్షయం తేషాం తథా పునః ।
క్షయం ధనానాం దృష్ట్వా చ పునర్వృద్ధిం తథైవ చ ॥ 240.47 ॥

సంయోగానాం తథా దృష్ట్వా యుగానాం చ విశేషతః ।
దేహవైక్లవ్యతాం చైవ సమ్యగ్విజ్ఞాయ తత్త్వతః ॥ 240.48 ॥

ఆత్మదోషాంశ్చ విజ్ఞాయ సర్వానాత్మని సంస్థితాన్ ।
స్వదేహాదుత్థితాన్గంధాంస్తథా విజ్ఞాయ చాశుభాం ॥ 240.49 ॥

మునయ ఊచుః
కానుత్పాతభవాందోషాన్పశ్యతి బ్రహ్మవిత్తమ ।
ఏతం నః సంశయం కృత్స్నం వక్తుమర్హస్యశేషతః ॥ 240.50 ॥

వ్యాస ఉవాచ
పంచ దోషాంద్విజా దేహే ప్రవదంతి మనీషిణః ।
మార్గజ్ఞాః కాపిలాః సాంఖ్యాః శృణుధ్వం మునిసత్తమాః ॥ 240.51 ॥

కామక్రోధౌ భయం నిద్రా పంచమః శ్వాస ఉచ్యతే ।
ఏతే దోషాః శరీరేషు దృశ్యంతే సర్వదేహినాం ॥ 240.52 ॥

ఛిందంతి క్షమయా క్రోధం కామం సంకల్పవర్జనాత్ ।
సత్త్వసంసేవనాన్నిద్రామప్రమాదాద్భయం తథా ॥ 240.53 ॥

ఛిందంతి పంచమం శ్వాసమల్పాహారతయా ద్విజాః ।
గుణాన్గుణశతైర్జ్ఞాత్వా దోషాందోషశతైరపి ॥ 240.54 ॥

హేతూన్హేతుశతైశ్చిత్రైశ్చిత్రాన్విజ్ఞాయ తత్త్వతః ।
అపాం ఫేనోపమం లోకం విష్ణోర్మాయాశతైః కృతం ॥ 240.55 ॥

చిత్రభిత్తిప్రతీకాశం నలసారమనర్థకం ।
తమః సంభ్రమితం దృష్ట్వా వర్షబుద్బుదసంనిభం ॥ 240.56 ॥

నాశప్రాయం సుఖాధానం నాశోత్తరమహాభయం ।
రజస్తమసి సంమగ్నం పంకే ద్విపమివావశం ॥ 240.57 ॥

సాంఖ్యా విప్రా మహాప్రాజ్ఞాస్త్యక్త్వా స్నేహం ప్రజాకృతం ।
జ్ఞానజ్ఞేయేన సాంఖ్యేన వ్యాపినా మహతా ద్విజాః ॥ 240.58 ॥

రాజసానశుభాన్గంధాంస్తామసాంశ్చ తథావిధాన్ ।
పుణ్యాంశ్చ సాత్త్వికాన్గంధాన్స్పర్శజాందేహసంశ్రితాన్ ॥ 240.59 ॥

ఛిత్త్వాఽఽమజ్ఞానశస్త్రేణ తపోదండేన సత్తమాః ।
తతో దుఃఖాదికం ఘోరం చింతాశోకమహాహ్రదం ॥ 240.60 ॥

వ్యాధిమత్యుమహాఘోరం మహాభయమహోరగం ।
తతః కూర్మం రజోమీనం ప్రజ్ఞయా సంతరంత్యుత ॥ 240.61 ॥

స్నేహపంకం జరాదుర్గం స్పర్శద్వీపం ద్విజోత్తమాః ।
కర్మాగాధం సత్యతీరం స్థితం వ్రతమనీషిణః ॥ 240.62 ॥

హర్షసంఘమహావేగం నానారససమాకులం ।
నానాప్రీతిమహారత్నం దుఃఖజ్వరసమీరితం ॥ 240.63 ॥

శోకతృష్ణామహావర్తం తీక్ష్ణవ్యాధిమహారుజం ।
అస్థిసంఘాతసంఘట్టం శ్లేష్మయోగం ద్విజోత్తమాః ॥ 240.64 ॥

దానముక్తాకరం ఘోరం శోణితోద్గారవిద్రుమం ।
హసితోత్క్రుష్టనిర్ఘోషం నానాజ్ఞాసుదుష్కరం ॥ 240.65 ॥

రోదనాశ్రుమలక్షారం సంగయోగపరాయణం ।
ప్రలబ్ధ్వా జన్మలోకో యం పుత్రబాంధవపత్తనం ॥ 240.66 ॥

అహింసాసత్యమర్యాదం ప్రాణయోగమయోర్మిలం ।
వృందానుగామినం క్షీరం సర్వభూతపయోదధిం ॥ 240.67 ॥

మోక్షదుర్లభవిషయం వాడవాసుఖసాగరం ।
తరంతి యతయః సిద్ధా జ్ఞానయోగేన చానఘాః ॥ 240.68 ॥

తీర్త్వా చ దుస్తరం జన్మ విశంతి విమలం నభః ।
తతస్తాన్సుకృతీంజ్ఞాత్వా సూర్యో వహతిరశ్మిభిః ॥ 240.69 ॥

పద్మతంతువదావిశ్య ప్రవహన్విషయాంద్విజాః ।
తత్ర తాన్ప్రవహో వాయుః ప్రతిగృహ్ణాతి చానఘాః ॥ 240.70 ॥

వీతరాగాన్యతీన్సిద్ధాన్వీర్యయుక్తాంస్తపోధనాన్ ।
సూక్ష్మః శీతః సుగంధశ్చ సుఖస్పర్శశ్చ భో ద్విజాః ॥ 240.71 ॥

సప్తానాం మరుతాం శ్రేష్ఠో లోకాన్గచ్ఛతి యః శుభాన్ ।
స తాన్వహతి విప్రేంద్రా నభసః పరమాం గతిం ॥ 240.72 ॥

నభో వహతి లోకేశాన్రజసః పరమాం గతిం ।
రజో వహతి విప్రేంద్రాః సత్త్వస్య పరమాంగతిం ॥ 240.73 ॥

సత్త్వం వహతి శుద్ధాత్మా పరం నారాయణం ప్రభుం ।
ప్రభుర్వహతి శుద్ధాత్మా పరమాత్మానమాత్మనా ॥ 240.74 ॥

పరమాత్మానమాసాద్య తద్భూతా యతయోఽమలాః ।
అమృతత్వాయ కల్పంతే న నివర్తంతి చ ద్విజాః ॥ 240.75 ॥

పరమా సా గతిర్విప్రా నిర్ద్వంద్వానాం మహాత్మనాం ।
సత్యార్జవరతానాం వై సర్వభూతదయావతాం ॥ 240.76 ॥

మునయ ఊచుః
స్థానముత్తమమాసాద్య భగవంతం స్థిరవ్రతాః ।
ఆజన్మమరణం వా తే రమంతే తత్ర వా న వా ॥ 240.77 ॥

యదత్ర తథ్యం తత్త్వం నో యథావద్వక్తుమర్హసి ।
త్వదృతే మానవం నాన్యం ప్రష్టుమర్హామ సత్తమ ॥ 240.78 ॥

మోక్షదోషో మహానేష ప్రాప్య సిద్ధిం గతానృషీన్ ।
యది తత్రైవ విజ్ఞానే వర్తంతే యతయః పరే ॥ 240.79 ॥

ప్రవృత్తిలక్షణం ధర్మం పశ్యామ పరమం ద్విజ ।
మగ్నస్య హి పరే జ్ఞానే కింతు దుఃఖాంతరం భవేత్ ॥ 240.80 ॥

వ్యాస ఉవాచ
యథానాయాయం మునిశ్రేష్ఠాః ప్రశ్నః పృష్టశ్చ సంకటః ।
బుధానామపి సంమోహః ప్రశ్నేఽస్మిన్మునిసత్తమాః ॥ 240.81 ॥

అత్రాపి తత్త్వం పరమం శృణుధ్వం వచనం మమ ।
బుద్ధిశ్చ పరమా యత్ర కపిలానాం మహాత్మనాం ॥ 240.82 ॥

ఇంద్రియాణ్యపి బుధ్యంతే స్వదేహం దేహినాం ద్విజాః ।
కరణాన్యాత్మనస్తాని సూక్ష్మం పశ్యంతి తైస్తు సః ॥ 240.83 ॥

ఆత్మనా విప్రహీణాని కాష్ఠకుడ్యసమాని తు ।
వినశ్యంతి న సందేహో వేలా ఇవ మహార్ణవే ॥ 240.84 ॥

ఇంద్రియైః సహ సుప్తస్య దేహినో ద్విజసత్తమాః ।
సూక్ష్మశ్చరతి సర్వత్ర నభసీవ సమీరణః ॥ 240.85 ॥

స పశ్యతి యథాన్యాయం స్మృత్వా స్పృశతి చానఘాః ।
బుధ్యమానో యథాపూర్వమఖిలేనేహ భో ద్విజాః ॥ 240.86 ॥

ఇంద్రియాణి హ సర్వాణి స్వే స్వే స్థానే యథావిధి ।
అనీశత్వాత్ప్రలీయంతే సర్పా విషహతా ఇవ ॥ 240.87 ॥

ఇంద్రియాణి హ సర్వాణి స్వస్థానేష్వేవ సర్వశః ।
ఆక్రమ్య గతయః సూక్ష్మావ(శ్చ)రత్యాత్మా న సంశయః ॥ 240.88 ॥

సత్త్వస్య చ గుణాన్కృత్స్నాన్రజసశ్చ గుణాన్పునః ।
గుణాంశ్చ తమసః సర్వాన్గుణాన్బుద్ధేశ్చ సత్తమాః ॥ 240.89 ॥

గుణాంశ్చ మనసశ్చాపి నభసశ్చ గుణాంస్తథా ।
గుణాన్వాయోశ్చ సర్వజ్ఞాః స్నేహజాంశ్చ గుణాన్పునః ॥ 240.90 ॥

అపాం గుణాస్తథా విప్రాః పార్థివాంశ్చ గుణానపి ।
సర్వానేవ గుణైర్వ్యాప్య క్షేత్రజ్ఞేషు ద్విజోత్తమాః ॥ 240.91 ॥

ఆత్మా చరతి క్షేత్రజ్ఞః కర్మణా చ శుభాశుభే ।
శిష్యా ఇవమహాత్మానమింద్రియాణి చ తం ద్విజాః ॥ 240.92 ॥

ప్రకృతిం చాప్యతిక్రమ్య సుద్ధం సూక్ష్మం పరాత్పరం ।
నారాయణం మహాత్మానం నిర్వికారం పరాత్పరం ॥ 240.93 ॥

విముక్తం సర్వపాపేక్ష్యః ప్రవిష్టం చ హ్యనామయం ।
పరమాత్మానమగుణం నిర్వృతం తం చ సప్తమాః ॥ 240.94 ॥

శ్రేష్ఠం తత్ర మనో విప్రా ఇంద్రియాణి చ భోః ద్విజాః ।
ఆగచ్ఛంతి యథాకాలం గురోః సందేశకారిణః ॥ 240.95 ॥

శక్యం వాఽల్పేన కాలేన శాంతిం ప్రాప్తుం గుణాంస్తథా ।
ఏవముక్తేన విప్రేంద్రాః సాంఖ్య యోగేన మోక్షిణీం ॥ 240.96 ॥

సాంఖ్యా విప్రా మహాప్రాజ్ఞా గచ్ఛంతి పరమాం గతిం ।
జ్ఞానేనానేన విప్రేంద్రాస్తుల్యం జ్ఞానం న విద్యతే ॥ 240.97 ॥

అత్ర వః సంశయో మా భూజ్జ్ఞానం సాంఖ్యం పరం మతం ।
అక్షరం ధ్రువమేవోక్తం పూర్వం బ్రహ్మ సనాతనం ॥ 240.98 ॥

అనాదిమధ్యనిధనం నిర్ద్వంద్వం కర్తృ శాశ్వతం ।
కూటస్థం చైవ నిత్యం చ యద్వదంతి శమాత్మకాః ॥ 240.99 ॥

యతః సర్వాః ప్రవర్తంతే సర్గప్రలయవిక్రియాః ।
ఏవం శంసంతి శాస్త్రేషు ప్రవక్తారో మహర్షయః ॥ 240.100 ॥

సర్వే విప్రాశ్చ వేదాశ్చ తథా సామవిదో జనాః ।
బ్రహ్మణ్యం పరమం దేవమనంతం పరమాచ్యుతం ॥ 240.101 ॥

ప్రర్థయంతశ్చ తం విప్రా వదంతి గుణబుద్ధయః ।
సమ్యగుక్తాస్తథా యోగాః సాంఖ్యాశ్చామితదర్శనాః ॥ 240.102 ॥

అమూర్తిస్తస్య విప్రేంద్రాః సాంఖ్యం మూర్తిరితి శ్రుతిః ।
అభిజ్ఞానాని తస్యాఽఽహుర్మహాంతి మునిసత్తమాః ॥ 240.103 ॥

ద్వివిధాని హి భూతాని పృథివ్యాం ద్విజసత్తమాః ।
అగమ్యగమ్యసంజ్ఞాని గమ్యం తత్ర విశిష్యతే ॥ 240.104 ॥

జ్ఞానం మహద్వై మహతశ్చ విప్రా, వేదేషు సాంఖ్యేషు తథైవ యోగే ।
యచ్చాపి దృష్టం విధివత్పురాణే, సాంఖ్యాగతం తన్నిఖిలం మునీంద్రాః ॥ 240.105 ॥

యచ్చేతిహాసేషు మహత్సు దృష్టం, యథార్థశాస్త్రేషు విశిష్టదృష్టం ।
జ్ఞానం చ లోకే యదిహాస్తి కించిత్సాంఖ్యాగతం తచ్చ మహామునీంద్రాః ॥ 240.106 ॥

సమస్తదృష్టం పరమం బలం చ, జ్ఞానం చ మోక్షశ్చ యథావదుక్తం ।
తపాంసి సూక్ష్మాణి చ యాని చైవ, సాంఖ్యం యథావద్విహితాని విప్రాః ॥ 240.107 ॥

విపర్యయం తస్య హితం సదైవ, గచ్ఛంతి సాంఖ్యాః సతతం సుఖేన ।
తాంశ్చాపి సంధార్య తతః కృతార్థాః, పతంతి విప్రాయతనేషు భూయః ॥ 240.108 ॥

హిత్వా చ దేహం ప్రవిశంతి మోక్షం దివౌకసశ్చాపి చ యోగసాంఖ్యాః ।
అతోఽధికం తేఽభిరతా మహార్హే, సాఖ్యే ద్విజా భో ఇహ శిష్టజుష్టే ॥ 240.109 ॥

తేషాం తు తిర్యగ్గమనం హి దృష్టం, నాధో గతిః పాపకృతాం నివాసః ।
న వా ప్రధానా అపి తే ద్విజాతయో, యే జ్ఞానమేతన్మునయో న సక్తాః ॥ 240.110 ॥

సాంఖ్యాం విశాలం పరమం పురాణం, మహార్ణవం విమలముదారకాంతం ।
కృత్స్నం హి సాంఖ్యా మునయా మహాత్మనారాయణే ధారయథాప్రమేయం ॥ 240.111 ॥

ఏతన్మయోక్తం పరమం హి తత్త్వం, నారాయణాద్విశ్వమిదం పురాణం ।
స సర్గకాలే చ కరోతి సర్గం, సంహారకాలే చ హరేత భూయః ॥ 240.112 ॥

ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వ్యాసఋషిసంవాదే సాంఖ్యవిధినిరూపణం
నామైకోనచత్వారింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥ 240 ॥

అధ్యాయః 241 (133)
వసిష్ఠకరాలజనకసంవాదే క్షరాక్షరవిచారనిరూపణం
మునయ ఊచుః
కిం తదక్షరమిత్యుక్తం యస్మాన్నాఽఽవర్తతే పునః ।
కింస్విత్తత్క్షరమిత్యుక్తం యస్మాదావర్తతే పునః ॥ 241.1 ॥

అక్షరాక్షరయోర్వ్యక్తిం పృచ్ఛామస్త్వాం మహామునే ।
ఉపలబ్ధుం మునిశ్రేష్ఠ తత్త్వేన మునిపుంగవ ॥ 241.2 ॥

త్వం హి జ్ఞానవిదాం శ్రేష్ఠః ప్రోచ్యసే వేదపారగైః ।
ఋషిభిశ్చ మహాభాగైర్యతిభిశ్చ మహాత్మభిః ॥ 241.3 ॥

తదేతచ్ఛ్రోతుమిచ్ఛాస్త్వత్తః సర్వం మహామతే ।
న తృప్తిమధిగచ్ఛామః శృణ్వంతోఽమృతముత్తమం ॥ 241.4 ॥

వ్యాస ఉవాచ
అత్ర వో వర్ణయిష్యామి ఇతిహాసం పురాతనం ।
వసిష్ఠస్య చ సంవాదం కరాలజనకస్య చ ॥ 241.5 ॥

వసిష్ఠం శ్రేష్ఠమాసీనమృషీణాం భాస్కరద్యుతిం ।
పప్రచ్ఛ జనకో రాజా జ్ఞానం నైఃశ్రేయసం పరం ॥ 241.6 ॥

పరమాత్మని కుశలమధ్యాత్మగతినిశ్చయం ।
మైత్రావరుణమిమాసీనమభివాద్య కృతాంజలిః ॥ 241.7 ॥

స్వచ్ఛందం సుకృతం చైవ మధురం చాప్యనుల్బణం ।
పప్రచ్ఛర్షివరం రాజా కరాలజనకః పురా ॥ 241.8 ॥

కరాలజనక ఉవాచ
భగవఞ్శ్రోతుమిచ్ఛామి పరం బ్రహ్మ సనాతనం ।
యస్మిన్న పునరావృత్తిం ప్రాప్నువంతి మనీషిణః ॥ 241.9 ॥

యచ్చ తత్క్షరమిత్యుక్తం యత్రేదం క్షరతే జగత్ ।
యచ్చాక్షరమితి ప్రోక్తం శివం క్షేమమనామయం ॥ 241.10 ॥

వసిష్ఠ ఉవాచ
శ్రూయతాం పృథివీపాల క్షరతీదం యథా జగత్ ।
యత్ర క్షరతి పూర్వేణ యావత్కాలేన చాప్యథ ॥ 241.11 ॥

యుగం ద్వాదశసాహస్రం కల్పం విద్ధి చతుర్యుగం ।
దశకల్పశతావర్తంమహస్తద్బ్రాహ్ముచ్యతే ॥ 241.12 ॥

రాత్రిశ్చైతావతీ రాజన్యస్యంతే ప్రతిబుధ్యతే ।
సృజత్యనంతకర్మాణి మహాంతం భూతమగ్రజం ॥ 241.13 ॥

మూర్తిమంతమమూర్తాత్మా విశ్వం శంభుః స్వయంభువః ।
యత్రోత్పత్తిం ప్రవక్ష్యామి మూలతో నృపసత్తమ ॥ 241.14 ॥

అణిమా లఘిమా ప్రాప్తిరీశానం జ్యోతిరవ్యయం ।
సర్వతఃపాణిపాదాంతం సర్వతోఽక్షిశిరోముఖం ॥ 241.15 ॥

సర్వతఃశ్రుతిమల్లోకే సర్వమావృత్య తిష్ఠతి ।
హిరణ్యగర్భో భగవానేష బుద్ధిరితి స్మృతిః ॥ 241.16 ॥

మహానితి చ యోగేషు విరించిరితి చాప్యథ ।
సాంఖ్యే చ పఠ్యతే శాస్త్రే నామభిర్బహుధాత్మకః ॥ 241.17 ॥

విచిత్రరూపో విశ్వాత్మా ఏకాక్షర ఇతి శ్రుతః ।
ధృతమేకాత్మకం యేన కృత్స్నం త్రైలోక్యమాత్మనా ॥ 241.18 ॥

తథైవ బహురూపత్వాద్విశ్వరూప ఇతి శ్రుతః ।
ఏష వై విక్రియాపన్నః సృజత్యాత్మానమాత్మనా ॥ 241.19 ॥

ప్రధానం తస్య సంయోగాదుత్పన్నం సుమహత్పురం ।
అహంకారం మహాతేజాః ప్రజాపతినమస్కృతం ॥ 241.20 ॥

అవ్యక్తాద్వ్యక్తిమాపన్నం విద్యాసర్గం వదంతి తం ।
మహాంతం చాప్యహంకారమవిద్యాసర్గ ఏవ చ ॥ 241.21 ॥

అచరశ్చ చరశ్చైవ సముత్పన్నౌ తథైకతః ।
విద్యాఽవిద్యోతి విఖ్యాతే శ్రుతిశాస్త్రానుచింతకైః ॥ 241.22 ॥

భూతసర్గమహంకారత్తృతీయం విద్ధి పార్థివ ।
అహంకారేషు నృపతే చతుర్థం విద్ధి వైకృతం ॥ 241.23 ॥

వాయుర్జ్యోతిరథాఽఽకాశమాపోఽథ పృథివీ తథా ।
శబ్దస్పర్శౌ చ రూపం చ రసో గంధస్తథైవ చ ॥ 241.24 ॥

ఏవం యుగపదుత్పన్నం దశవర్గమసంశయం ।
పంచమం విద్ధి రాజేంద్ర భౌతికం సర్గమర్థకృత్ ॥ 241.25 ॥

శ్రోత్రం త్వక్చక్షుషీ జిహ్వా ఘ్రాణమేవ చ పంచమం ।
వాఘస్తౌ చైవ పాదౌ చ పాయుర్మేఢ్రం తథైవ చ ॥ 241.26 ॥

బుద్ధీంద్రియాణి చైతాని తథా కర్మేంద్రియాణి చ ।
సంభూతానీహ యుగపన్మనసా సహ పార్థివ ॥ 241.27 ॥

ఏషా తత్త్వచతుర్వింశా సర్వాఽఽకృతిః ప్రవర్తతే ।
యాం జ్ఞాత్వా నాభిశోచంతి బ్రాహ్మణాస్తత్త్వదర్శినః ॥ 241.28 ॥

ఏవమేతత్సముత్పన్నం త్రైలోక్యమిదముత్తమం ।
వేదితవ్యం నరశ్రేష్ఠ సదైవ నరకార్ణవే ॥ 241.29 ॥

సయక్షభూతగంధర్వే సకింనరమహోరగే ।
సచారణపిశాచే వై సదేవర్షినిశాచరే ॥ 241.30 ॥

సదంశకీటమశకే సపూతికృమిమూషకే ।
శుని శ్వపాకే చైణేయే సచాండాలే సపుల్కసే ॥ 241.31 ॥

హస్త్యశ్వఖరశార్దూలే సవృకే గవి చైవ హ ।
యా చ మూర్తిశ్చ యత్కించిత్సర్వత్రైతన్నిదర్శనం ॥ 241.32 ॥

జలే భువి తథాఽఽకాశే నాన్యత్రేతి వినిశ్చయః ।
స్థానం దేహవతామాసీదిత్యేవనుశుశ్రుమ ॥ 241.33 ॥

కృత్స్నమేతావతస్తాత క్షరతే వ్యక్తసంజ్ఞకః ।
అహన్యహని భూతాత్మా యచ్చాక్షర ఇతి స్మృతం ॥ 241.34 ॥

తతస్తత్క్షరమిత్యుక్తం క్షరతీదం యథా జగత్ ।
జగన్మోహాత్మకం చాఽఽహురవ్యక్తాద్వ్యక్తసంజ్ఞకం ॥ 241.35 ॥

మహాంశ్చైవాక్షరో నిత్యమేతత్క్షరవివర్జనం ।
కథితం తే మహారాజ యస్మాన్నాఽఽవర్తతే పునః ॥ 241.36 ॥

పంచవింశతికోఽమూర్తః స నిత్యస్తత్త్వసంజ్ఞకః ।
సత్త్వసంశ్రయణాత్తత్వం సత్త్వమాహుర్మనీషిణః ॥ 241.37 ॥

యదమూర్తిః సృజద్వ్యక్తం తన్మూర్తిమధితిష్ఠతి ।
చతుర్వింశతిమో వ్యక్తో హ్యమూర్తిః పంచవింశకః ॥ 241.38 ॥

స ఏవ హృది సర్వాసు మూర్తిష్వాతిష్ఠతాఽఽత్మవాన్ ।
చేతయంశ్చేతనీం నిత్యం సర్వమూర్తిరమూర్తిమాన్ ॥ 241.39 ॥

సర్గప్రలయధర్మేణ స సర్గప్రలయాత్మకః ।
గోచరే వర్తతే నిత్యం నిర్గుణో గుణసంజ్ఞితః ॥ 241.40 ॥

ఏవమేష మహాత్మా చ సర్గప్రలయకోటిశః ।
వికుర్వాణః ప్రకృతిమాన్నాభిమన్యేత బుద్ధిమాన్ ॥ 241.41 ॥

తమఃసత్త్వరజోయుక్తస్తాసు తాస్విహ యోనిషు ।
లీయతే ప్రతిబుద్ధత్వాదబుద్ధజనసేవనాత్ ॥ 241.42 ॥

సహవాసనివాసత్వాద్బాలోఽహమితి మన్యతే ।
యోఽహం న సోఽహమిత్యుక్తే గుణానేవానువర్తతే ॥ 241.43 ॥

తమసా తామసాన్భావన్వివిధాన్ప్రతిపద్యతే ।
రజసా రాజసాంశ్చైవ సాత్త్వికాన్సత్త్వసంక్షయాత్ ॥ 241.44 ॥

శుక్లలోహితకృష్ణాని రూపాణ్యేతాని త్రీణి తు ।
సర్వాణ్యేతాని రూపాణి జానీహి ప్రాకృతాని తు ॥ 241.45 ।
తామసా నిరయం యాంతి రాజసా మానుషానథ ।
సాత్త్వికా దేవలోకాయ గచ్ఛంతి సుఖభాగినః ॥ 241.46 ॥

నిష్కేవలేన పాపేన తిర్యగ్యోనిమవాప్నుయాత్ ।
పుణ్యపాపేషు మానుష్యం పుణ్యమాత్రేణ దేవతాః ॥ 241.47 ॥

ఏవమవ్యక్తవిషయం మోక్షమాహుర్మనీషిణః ।
పంచవింశతిమో యోఽయం జ్ఞానాదేవ ప్రవర్తతే ॥ 241.48 ॥

ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వసిష్ఠకరాలజనకసంవాదే
క్షరాక్షరవిచారనిరూపణం నామ ఏకచత్వారింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥ 241 ॥

అధ్యాయః 242 (134)
వశిష్ఠకరాలజనకసంవాదవర్ణనం
వసిష్ఠ ఉవాచ
ఏవమప్రతిబుద్ధత్వాదబుద్ధమనువర్తతే ।
దేహాద్దేహసహస్రాణి తథా చ న స భిద్యతే ॥ 242.1 ॥

తిర్యగ్యోనిసహస్రేషు కదాచిద్దేవతాస్వపి ।
ఉత్పద్యతి తపోయోగాద్గుణైః సహ గుణక్షయాత్ ॥ 242.2 ॥

మనుష్యత్వాద్దివం యాతి దేవో మానుష్యమేతి చ ।
మానుష్యాన్నిరయస్థానమాలయం ప్రతిపద్యతే ॥ 242.3 ॥

కోషకారో యథాఽఽత్మానం కీటః సమభిరుంధతి ।
సూత్రతంతుగుణైర్నిత్యం తథాఽయమగుణో గుణైః ॥ 242.4 ॥

ద్వంద్వంమేతి చ నిర్ద్వంద్వస్తాసు తాస్విహ యోనిషు ।
శీర్షరోగేఽక్షిరోగే చ దంతశూలే గలగ్రహే ॥ 242.5 ॥

జలోదరేఽతిసారే చ గండమాలవిచర్చికే ।
శ్వత్రకుష్ఠేఽగ్నిదగ్ధే చ సిధ్మాపస్మారయోరపి ॥ 242.6 ॥

యాని చాన్యాని ద్వంద్వాని ప్రాకృతాని శరీరిణాం ।
ఉత్పద్యంతే విచిత్రాణి తాన్యేవాఽఽత్మాఽభిమన్యతే ॥ 242.7 ॥

అభిమానాతిమానానాం తథైవ సుకృతాన్యపి ।
ఏకవాసాశ్చతుర్వాసాః శాయీ నిత్యమధస్తథా ॥ 242.8 ॥

మండూకశాయీ చ తథా వీరాసనగతస్తథా ।
వీరమాసనమాకాశే తథా శయనమేవ చ ॥ 242.9 ॥

ఇష్టకాప్రస్తరే చైవ చక్రకప్రస్తరే తథా ।
భస్మాప్రస్తరశాయీ చ భూమిశయ్యానులేపనః ॥ 242.10 ॥

వీరస్థానాంబుపాకే చ శయనం ఫలకేషు చ ।
వివిధాసు చ శయ్యాసు ఫలగృహ్యాన్వితాసు చ ॥ 242.11 ॥

ఉద్యానే ఖలలాగ్నే తు క్షౌమకృష్ణాజినాన్వితః ।
మణివాలపరీధానో వ్యాఘ్రచర్మపరిచ్ఛదః ॥ 242.12 ॥

సింహచర్మపరీధానః పట్టవాసాస్తథైవ చ ।
ఫలకం(?)పరిధానశ్చ తథా కటకవస్త్రధృక్ ॥ 242.13 ॥

కటైకవసనశ్చైవ చీరవాసాస్తథైవ చ ।
వస్త్రాణి చాన్యాని బహూన్యభిమత్య య బుద్ధిమాన్ ॥ 242.14 ॥

భోజనాని విచిత్రాణి రత్నాని వివిధాని చ ।
ఏకరాత్రాంతరాశిత్వమేకకాలిభోజనం ॥ 242.15 ॥

చతుర్థాష్టమకాలం చ షష్ఠకాలికమేవ చ ।
షడ్రాత్రభోజనశ్చైవ తథా చాష్టాహభోజనః ॥ 242.16 ॥

మాసోపవాసీ మూలాశీ ఫలాహారస్తథైవ చ ।
వాయుభక్షశ్చ పిణ్యాకదధిగోమయభోజనః ॥ 242.17 ॥

గోమూత్రభోజనశ్చైవ కాశపుష్పాశనస్తథా ।
శైవాలభోజనశ్చైవ తథా చాన్యేన వర్తయన్ ॥ 242.18 ॥

వర్తయఞ్శీర్మపర్ణైశ్చ ప్రకీర్ణఫలభోజనః ।
వివిధాని చ కృచ్ఛ్రాణి సేవతే సిద్ధికాంక్షయా ॥ 242.19 ॥

చాంద్రాయణాని విధివల్లింగాని వివిధాని చ ।
చాతురాశ్రమ్యయుక్తాని ధర్మాధర్మాశ్రయాణ్యపి ॥ 242.20 ॥

ఉపాశ్రయానప్యపరాన్పాఖండాన్వివిధానపి ।
వివిక్తాశ్చ శిలాఛాయాస్తథా ప్రస్రవణాని చ ॥ 242.21 ॥

పులినాని వివిక్తాని వివిధాని తపాంసి చ ।
యజ్ఞాంశ్చ వివిధాకారాన్విద్యాశ్చ వివిధాస్తథా ॥ 242.22 ॥

నియమాన్వివిధాంశ్చాపి వివిధాని తపాంసి చ ।
యజ్ఞాంశ్చ వివిధాకారాన్విద్యాశ్చ వివిధాస్తథా ॥ 242.23 ॥

వణిక్పథం ద్విజక్షత్రవైశ్యశూద్రాంస్తథైవ చ ।
దానాం చ వివిధాకారం దీనాంధకృపణాదిషు ॥ 242.24 ॥

అభిమన్యేత సంధాతుం తథైవ వివిధాన్గుణాన్ ।
సత్త్వం రజస్తమశ్చైవ ధర్మార్థై కామ ఏవ చ ॥ 242.25 ॥

యజనాధ్యయనే దానం తథైవాఽఽహుః ప్రతిగ్రహం ।
యాజనాధ్యాపనే చైవ తథాఽన్యదపి కించన ॥ 242.26 ॥

యజనాధ్యయనే దానం తథైవాఽఽహుః ప్రతిగ్రహం ।
యాజనాధ్యాపనే చైవ తథాఽన్యదపి కించన ॥ 242.27 ॥

జన్మమృత్యువిధానేన తథా విశసనేన చ ।
శుభాశుభమయం సర్వమేతదాహుః సనాతనం ॥ 242.28 ॥

ప్రకృతిః కురుతే దేవీ భయం ప్రలయమేవ చ ।
దివసాంతే గుణానేతానతీత్యైకోఽవతిష్ఠతే ॥ 242.29 ॥

రశ్మిజాలమివాఽఽదిత్యస్తత్కాలం సంనియచ్ఛతి ।
ఏవమేవైష తత్సర్వం క్రీడార్థమభిమన్యతే ॥ 242.30 ॥

ఆత్మరూపగుణానేతాన్వివిధాన్హృదయప్రియాన్ ।
ఏవమేతాం ప్రకుర్వాణః సర్గప్రలయధర్మిణీం ॥ 242.31 ॥

క్రియాం క్రియాపథే రక్తస్త్రిగుణస్త్రిగుణాధిపః ।
క్రియాక్రియాపతోపేతస్తథా తదితి మన్యతే ॥ 242.32 ॥

ప్రకృత్యా సర్వమేవేదం జగదంధీకృతం విభో ।
రజసా తమసా చైవ వ్యాప్తం సర్వమనేకధా ॥ 242.33 ॥

ఏవం ద్వంద్వాన్యతీతాని మమ వర్తంతి నిత్యశః ।
మత్త ఏతాని జాయంతే ప్రలయే యాంతి మామపి ॥ 242.34 ॥

నిస్తర్తవ్యాణ్థైతాని సర్వాణీతి నరాధిప ।
మన్యతే పక్షబుద్ధత్వాత్తథైవ సుకృతాన్యపి ॥ 242.35 ॥

భోక్తవ్యాని మమైతాని వేవలోకగతేన వై ।
ఇహైవ చైనం భోక్ష్యామి శుభాసుభఫలోదయం ॥ 242.36 ॥

సుఖమేవం తు కర్తవ్యం సకృత్కృత్వా సుఖం మమ ॥

యావదేవ తు మే సౌఖ్యం జాత్యాం జాత్యాం భవిష్యతి ॥ 242.37 ॥

భవిష్యతి న మే దుఃఖం కృతేనేహాప్యనంతకం ।
సుఖదుఃఖం హి మానుష్యం నిరయే చాపి మజ్జనం ॥ 242.38 ॥

నిరయాచ్చాపి మానుష్యం కాలేనైష్యామ్యహం పునః ।
మనుష్యత్వాచ్చ దేవత్వం దేవత్వాత్పౌరుషం పునః ॥ 242.39 ॥

మనుష్యత్వాచ్చ నిరయం పర్యాయేణోపగచ్ఛతి ।
ఏష ఏవం ద్విజాతీనామాత్మా వై స గుణైర్వృతః ॥ 242.40 ॥

తేన దేవమనుష్యేషు నిరయం చోపపద్యతే ।
మమత్వేనాఽఽవృతో నిత్యం తత్రైవ పరివర్తతే ॥ 242.41 ॥

సర్గకోటిసహస్రాణి మరణాంతాసు మూర్తిషు ।
య ఏవం కురుతే కర్మ శూభాశుభఫలాత్మకం ॥ 242.42 ॥

స ఏవ ఫలమాప్నోతి త్రిషు లోకేషు మూర్తిమాన్ ।
ప్రకృతిః కురుతే కర్మశుభశుభఫలాత్మకం ॥ 242.43 ॥

ప్రకృతిశ్వ తథాఽఽనోతి త్రిషు లోకేషు కామణా ।
తిర్యగ్యోనిమనుష్యత్వలే దేవలోకే తథైవ చ ॥ 242.44 ॥

త్రీణి స్థానాని చైతాని జానీయాత్ప్రాకృతాని హ ।
అలింగప్రకృతిత్వాచ్చ లింగైరప్యనుమీయతే ॥ 242.45 ॥

తథైవ పౌరుషం లింగమనుమానాద్ధి మన్యతే ।
స లింగాంతరమాసాద్య ప్రాకృతం లింగమవ్రణం ॥ 242.46 ॥

వ్రణద్వారాణ్యధిష్ఠాయ కర్మాణ్యాత్మని మన్యతే ।
శ్రోత్రాదీని తు సర్వాణి పంచ కర్మేంద్రియాణ్యథ ॥ 242.47 ॥

రాగాదీని ప్రవర్తంతే గుణేష్విహ గుణైః సహ ।
అహమేతాని వై కుర్వన్మమైతానీంద్రియాణిహ ॥ 242.48 ॥

నిరింద్రియో హి మన్యేత వ్రణవానస్మి నిర్వ్రణః ।
అలింగో లింగమాత్మానమకాలం కాలమాత్మనః ॥ 242.49 ॥

అసత్త్వం సత్త్వమాత్మానమమృతం మృతమాత్మనః ।
అమృత్యుం మృత్యుమాత్మాత్మానమభవం భవమాత్మనః ॥ 242.50 ॥

అక్షేత్రం క్షేత్రమాత్మానమసంగం సంగమాత్మనః ।
అతత్త్వం తత్త్వమాత్మానమభవం భవమాత్మనః ॥ 242.51 ॥

అక్షరం క్షరమాత్మానమబుద్ధత్వాద్ధి మన్యతే ।
ఏవమప్రతిబుద్ధత్వాదబుద్ధజనసేవనాత్ ॥ 242.52 ॥

సర్గకోటిసహస్రాణి పతనాంతాని గచ్ఛతి ।
జన్మాంతరసహస్రాణి మరణాంతాని గచ్ఛతి ॥ 242.53 ॥

తిర్యగ్యోనిమనుష్యత్వే దేవలోకే తథైవ చ ।
చంద్రమా ఇవ కోశానాం పునస్తత్ర సహస్రశః ॥ 242.54 ॥

నీయతేఽప్రతిబుద్ధత్వాదేవమేవ కుబుద్ధిమాన్ ।
కలా పంచదశీ యోనిస్తద్ధామ ఇతి పఠ్యతే ॥ 242.55 ॥

నిత్యమేవ విజానీహి సోమం వై షోడశాంశకైః ।
కలయా జాయతేఽజస్రం పునః పునరబుద్ధిమాన్ ॥ 242.56 ॥

ధీమాంశ్చాయం న భవతి నృప ఏవం హి జాయతే ।
షోడశీ తు కలా సూక్ష్మా స సోమ ఉపధార్యతాం ॥ 242.57 ॥

న తూపయూజ్యతే దేవైర్దైవానపి యునక్తి సః ।
మమత్వం క్షపయిత్వా తు జాయతే నృపసత్తమ ॥

ప్రకృతేస్త్రిగుణాయాస్తు స ఏవ త్రిగుణో భవేత్ ॥ 242.58 ॥

ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వసిష్ఠకరాలజనకసంవాదే
ద్విచత్వారింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥ 242 ॥

రహ్మపురాణం

అధ్యాయః 243 (135)
వశిష్ఠం ప్రతి మోక్షధర్మవిషయకో జనకప్రశ్నః
జనక ఉవాచ
అక్షరక్షరయోరేష ద్వయోః సంబంధ ఇష్యతే ।
స్త్రీపుంసయోర్వా సంబంధ స వై పురుష ఉచ్యతే ॥ 243.1 ॥

ఋతే తు పురుషం నేహ స్త్రీ గర్భాంధారయత్యుత ।
ఋతే స్త్రియం న పురుషో రూపం నిర్వర్తతే తథా ॥ 243.2 ॥

అన్యోన్యస్యాభిసంబంధానయోన్యగుణసంశ్రయాత్ ।
రూపం నిర్వర్తయేదేతదేవం సర్వాసు యోనిషు ॥ 243.3 ॥

రత్యర్థమతిసంయోగాదన్యోన్యగుమసంశ్రయాత్ ।
ఋతౌ నిర్వర్తతే రూపం తద్వక్ష్యామి నిదర్శనం ॥ 243.4 ॥

యే గుణాః పరుషస్యేహ యే చ మాతుర్గుణాస్తథా ।
అస్థి స్నాయు చ మజ్జా చ జానీమః పితృతో ద్విజ ॥ 243.5 ॥

త్వఙ్మాసశోణితం చేతి మాతృజాన్యనుశుశ్రుమ ।
ఏవమేతద్ద్విజశ్రేష్ఠ వేదశాస్త్రేషు పఠ్యతే ॥ 243.6 ॥

ప్రమాణం యచ్చ వేదోక్తం శాస్త్రోక్తం యచ్చ పఠ్యతే ।
వేదశాస్త్రప్రమాణం చ ప్రమాణం తత్సనాతనం ॥ 243.7 ॥

ఏవమేవాభిసంబంధౌ నిత్యం ప్రకృతిపూరుషౌ ।
యచ్చాపి భగవంస్తస్మాన్మోక్షధర్మో న విద్యతే ॥ 243.8 ॥

అథవాఽనంతరకృతం కించిదేవ నిదర్శనం ।
తన్మమాఽఽచక్ష్వ తత్త్వేన ప్రత్యక్షో హ్యసి సర్వదా ॥ 243.9 ॥

మోక్షకామా వయం చాపి కాంక్షామో యదనామయం ।
అజేయమజరం నిత్యమతీంద్రియమనీశ్వరం ॥ 243.10 ॥

వసిష్ఠ ఉవాచ
యదేతదుక్తం భవతా వేదశాస్త్రనిదర్శనం ।
ఏవమేతద్యతా వక్ష్యే తత్త్వగ్రాహీ యథా భవాన్ ॥ 243.11 ॥

ధార్యతే హి త్వాయా గ్రంథ ఉభయోర్వేదశాస్త్రయోః ।
న చ గ్రంథస్య తత్త్వజ్ఞో యథాతత్త్వం నరేశ్వర ॥ 243.12 ॥

యో హి వేదే చ శాస్త్రే చ గ్రాంథధారణతత్పరః ।
న చ గ్రంతార్థతత్త్వజ్ఞస్తస్య తద్ధారణం వృథా ॥ 243.13 ॥

భారం స వహతే తస్య గ్రంథస్యార్థం న వేత్తి యః ।
యస్తు గ్రంథార్థతత్త్వజ్ఞో నాస్య గ్రంథాగమో వృథా ॥ 243.14 ॥

గ్రంథస్యార్థం స పృష్టస్తు మాదృశో వక్తుమర్హతి ।
యథాతత్త్వాభిగమనాదర్థం తస్య స విందతి ॥ 243.15 ॥

న యః సముత్సుకః కశ్చిద్గ్రంథార్థం స్థూలబుద్ధిమాన్ ।
స కథం మందవిజ్ఞానో గ్రంథం వక్ష్యతి నిర్ణయాత్ ॥ 243.16 ॥

అజ్ఞాత్వా గ్రంథతత్త్వాని వాదం యః కురుతే నరః ।
లోభాద్వాఽప్యథవా దంభాత్స పాపీ నరకం వ్రజేత్ ॥ 243.17 ॥

నిర్ణయం చాపి చ్ఛిద్రాత్మా న తద్వక్ష్యతి తత్త్వతః ।
సోఽపీహాస్యార్థతత్త్వజ్ఞో యస్మాన్నైవాఽఽత్మవానపి ॥ 243.18 ॥

తస్మాత్త్వం శృణు రాజేంద్ర యథైతదనుదృశ్యతే ।
యథా తత్త్వేన సాంఖ్యేషు యోగేషు చ మహాత్మసు ॥ 243.19 ॥

యదేవ యోగాః పశ్యంతి సాంఖ్యం తదనుగమ్యతే ।
ఏకం సాంఖ్యాం చ యోగం చ యః యపశ్యతి స బుద్ధిమాన్ ॥ 243.20 ॥

త్వఙ్మాంసం రుధిరం మేదః పిత్తం మజ్జాఽస్థి స్నాయు చ ।
ఏతదైంద్రియకం తాత యద్భవానిత్థమాత్థ మాం ॥ 243.21 ॥

ద్రవ్యాద్ద్రవ్యస్య నిర్వృత్తిరింద్రియాదింద్రియం తథా ।
దేహాద్దేహమవాప్నోతి బీజాద్బీజం తథైవ చ ॥ 243.22 ॥

నిరింద్రియస్య బీజస్య నిర్ద్రవ్యస్యాపి దేహినః ।
కథం గుణా భవిష్యంతి నిర్గుణత్వాన్మహాత్మనః ॥ 243.23 ॥

గుణా గుణేషు జాయంతే తత్రైవ విరమంతి చ ।
ఏవం గుణాః ప్రకృతిజా జాయంతే న చ యాంతి చ ॥ 243.24 ॥

త్వఙ్మాంసం రుధిరం మేదః పిత్తం మజ్జాఽస్తి స్నాయు చ ।
అష్టౌ తాన్యథ శుక్రేణ జానీహి ప్రాకృతేన వై ॥ 243.25 ॥

పుమాంశ్చైవాపుమాంస్చైవ స్త్రీలింగం ప్రాకృతం స్మృతం ।
వాయురేష పుమాంశ్చైవ రస ఇత్యభిధీయతే ॥ 243.26 ॥

అలింగా ప్రకృతిర్లింగైరుపలభ్యతి సాఽఽత్మజైః ।
యథా పుష్పఫలైర్నిత్యం మూర్తం చామూర్తయస్తథా ॥ 243.27 ॥

ఏవమప్యనుమానేన స లింగముపలభ్యతే ।
పంచవింశతికస్తాత లింగేషు నియతాత్మకః ॥ 243.28 ॥

అనాదినిధనోఽనంతః సర్వదర్శనకేవలః ।
కేవలం త్వభిమానిత్వాద్గుణేషు గుణ ఉచ్యతే ॥ 243.29 ॥

గుణా గుణవతః సంతి నిర్గుణస్య కుతో గుణాః ।
తస్మాదేవం విజానంతి యే జనా గుణదర్శినః ॥ 243.30 ॥

యదా త్వేష గుణానేతాన్ప్రాకృతానభిమన్యతే ।
తదా స గుణవానేవ గుణభేదాన్ప్రపశ్యతి ॥ 243.31 ॥

యత్తద్బుద్ధేః పరం ప్రాహుః సాంఖ్యయోగం చ సర్వశః ।
బుధ్యమానం మహాప్రాజ్ఞాః ప్రబుద్ధపరివర్జనాత్ ॥ 243.32 ॥

అప్రబుద్ధం యథా వ్యక్తం స్వగుణైః ప్రాహురీశ్వరం ।
నిర్గుణం చేశ్వరం నిత్యమధిష్ఠాతారమేవ చ ॥ 243.33 ॥

ప్రకృతేశ్చ గుణానాం చ పంచవింశతికం బుధాః ।
సాంఖ్యయోగే చ కుశలా బుధ్యంతే పరమైషిణః ॥ 243.34 ॥

యదా ప్రబుద్ధమవ్యక్తమవస్థాత(ప)ననీ(భీ)రవః ।
బుధ్యమానం న బుధ్యంతేఽవగచ్ఛంతి సమం తదా ॥ 243.35 ॥

ఏతన్నదర్శనం సమ్యఙ్న సమ్యగనుదర్శనం ।
బుధ్యమానం ప్రబుధ్యంతే ద్వాభ్యాం పృథగరిందమ ॥ 243.36 ॥

పరస్పరేణైతదుక్తం క్షరాక్షరనిదర్శనం ।
ఏకత్వదర్శనం చాస్య నానాత్వం చాస్య దర్శనం ॥ 243.37 ॥

పంచవింశతినిష్ఠోఽయం తదా సమ్యక్ప్రచక్షతే ।
ఏకత్వదర్శనం చాస్య నానాత్వం చాస్య దర్శనం ॥ 243.38 ॥

తత్త్వవిత్తత్త్వయోరేవ పృథగేతన్నిదర్శనం ।
పంచవింసతిభిస్తత్త్వం తత్త్వమాహుర్మనీషిణః ॥ 243.39 ॥

నిస్తత్త్వం పంచవింశస్య పరమాహుర్మషిణః ।
వర్జ్యస్య వర్జ్యమాచారం తత్త్వం తత్త్వాత్సనాతనం ॥ 243.40 ॥

కరాలజనక ఉవాచ
నానాత్వైకత్వమిత్యుక్తం త్వయైతద్ద్విజసత్తమ ।
పశ్యతస్తద్వి సందిగ్ధమేతయోర్వై నిదర్శనం ॥ 243.41 ॥

తథా బుద్ధప్రబుద్ధాభ్యాం బుధ్యమానస్య చానఘ ।
స్థూలబుద్ధ్యా న పశ్యామి తత్త్వమేతన్న సంశయః ॥ 243.42 ॥

అక్షరక్షరయోరుక్తం త్వయా యదపి కారణం ।
తదప్యస్థిరబుద్ధిత్వాత్ప్రనష్టమివ మేఽనఘ ॥ 243.43 ॥

తదేతచ్ఛ్రోతుమిచ్ఛామి నానాత్వైకత్వదర్శనం ।
ద్వంద్వం చైవానిరుద్ధం చ బుధ్యమానం చ తత్త్వతః ॥ 243.44 ॥

విద్యావిద్యే చ భగవన్నక్షరం క్షరమేవ చ ।
సాంఖ్యయోగం చ కృత్స్నేన బుద్ధాబుద్ధిం పృథక్పృథక్ ॥ 243.45 ॥

వసిష్ఠ ఉవాచ
హంత తే సంప్రవక్ష్యామి యదేతదనుపృచ్ఛసి ।
యోగకృత్యం మహారాజ పృథగేవ శృణుష్వ మే ॥ 243.46 ॥

యోగకృత్యం తు యోగానాం ధ్యానమేవ పరం బలం ।
తచ్చాపి ద్వివిధం ధ్యానమాహుర్విద్యావిదో జనాః ॥ 243.47 ॥

ఏకగ్రతా చ మనసః ప్రాణాయామస్తథైవ చ ।
ప్రాణాయామస్తు సగుణో నిర్గుణో మానసస్తథా ॥ 243.48 ॥

మూత్రోత్సర్గే పురీషే చ భోజనే చ నరాధిప(?) ।
ద్వికాలం నోపభృంజీత శేషం భుంజీత తత్పరః ॥ 243.49 ॥

ఇంద్రియాణీంద్రియార్థేభ్యో నివర్త్య మనసా మునిః ।
దశద్వాదశభిర్వాఽపి చతుర్వింశాత్పరం యతః ॥ 243.50 ॥

స చోదనాభిర్మతిమాన్నాత్మానం చోదయేదథ ।
తిష్ఠంతమజరం తం తు యత్తదుక్తం మనీషిభిః ॥ 243.51 ॥

విశ్వాత్మా సతతం జ్ఞేయ ఇత్యేవమనుసుశ్రుమ ।
ద్రవ్యం హ్యహీనమనసో నాన్యథేతి వినిశ్చయః ॥ 243.52 ॥

విముక్తః సర్వసంగేభ్యో లవాహారో జితేంద్రియః ।
పూర్వరాత్రే పార్ధే చ ధారయీత మనో హృది ॥ 243.53 ॥

స్థిరీకృత్యేంద్రియగ్రామం మనసా మిథిలేశ్వర ।
మనో బుద్ధ్యా స్థిరం కృత్వా పాషాణ ఇవ నిశ్చలః ॥ 243.54 ॥

స్థాణువచ్చాప్యకంప్యః స్యాద్దారువచ్చాపి నిశ్చలః ।
బుద్ధ్యా విధివిధానజ్ఞాస్తతో యుక్తం ప్రచక్షతే ॥ 243.55 ॥

న శృణోతి న చాఽఽఘ్రాతి న చ పశ్యతి కించన ।
న చ సపర్శం విజానాతి న చ సంకల్పతే మనః ॥ 243.56 ॥

న చాపి మన్యతే కించిన్న చ బుధ్యేత కాష్ఠవత్ ।
తదా ప్రకృతిమాపన్నం యుక్తమాహుర్మనీషిణః ॥ 243.57 ॥

న భాతి హి యథా దీపో దీప్తిస్తద్వచ్చ దృశ్యతే ।
నిలింగస్చాధశ్చోర్ధ్వం చ తిర్యగ్గతిమవాప్నుయాత్ ॥ 243.58 ॥

తదా తదుపపన్నశ్చ యస్మిందృష్టే చ కథ్యతే ।
హృదయస్థోఽన్తరాత్మేతి జ్ఞేయో జ్ఞస్తాత మద్విధైః ॥ 243.59 ॥

నిర్ధూమ ఇవ సప్తార్చిరాదిత్య ఇవ రశ్మివాన్ ।
వైద్యుతోఽగ్నిరివాఽకాశే పస్యత్యాత్మానమాత్మని ॥ 243.60 ॥

యం పస్యంతి మహాత్మానో ధృతిమంతో మనీషిణః ।
బ్రాహ్మణా బ్రహ్మయోనిస్థా హ్యయోనిమమృతాత్మకం ॥ 243.61 ॥

తదేవాఽఽహురణుభ్యోఽణు తన్మహద్భ్యో మహత్తరం ।
సర్వత్ర సర్వభూతేషు ధ్రువం తిష్ఠన్న దృశ్యతే ॥ 243.62 ॥

బుద్ధిద్రవ్యేణ దృశ్యేన మనోదీపేన లోకకృత్ ।
మహతస్తమసస్తతాత పారే తిష్ఠన్న తామసః ॥ 243.63 ॥

తమసో దూర ఇత్యుక్తస్తత్త్వజ్ఞైర్వేదపారగైః ।
విమలో విమతశ్చైవ నిర్లింగోఽలింగసంజ్ఞకః ॥ 243.64 ॥

యోగ ఏష హి లోకానాం కిమన్యద్యోగలక్షణం ।
ఏవం పశ్యన్ప్రపశ్యేన ఆత్మానమజరం పరం ॥ 243.65 ॥

యోగదర్శనమేతావదుక్తం తే తత్త్వతో మయా ।
సాంఖ్యజ్ఞానం ప్రవక్ష్యామి పరిసంఖ్యానిదర్శనం ॥ 243.66 ॥

అవ్యక్తమాహుః ప్రఖ్యానం పరాం ప్రకృతిమాత్మనః ।
తస్మాన్మహాత్సముత్పన్నం ద్వితీయం రాజసత్తమ ॥ 243.67 ॥

అహంకారస్తు మహతస్తృతీయ ఇతి నః శ్రుతం ।
పంచభూతాన్యహంకారాదాహుః సాంఖ్యాత్మదర్శినః ॥ 243.68 ॥

ఏతాః ప్రకృతయస్త్వష్టౌ వికారాశ్చాపి షోడశ ।
పంచ చైవ విశేషాశ్చ తథా పంచేంద్రియాణి చ ॥ 243.69 ॥

ఏతావదేవ తత్త్వానాం సాంఖ్యమాహుర్మనీషిణః ।
సాంఖ్యే సాంఖ్యవిధానజ్ఞా నిత్యం సాంఖ్యపథే స్థితాః ॥ 243.70 ॥

యస్మాద్యదభిజాయేత తత్తత్రైవ ప్రలీయతే ।
లీయంతే ప్రతిలోమాని గృహ్యంతే చాంతరాత్మనా ॥ 243.71 ॥

ఆనులోమ్యేన జాయంతే లీయంతే ప్రతిలోమతః ।
గుణా గుణేషు సతతం సాగరస్యోర్మయో యథా ॥ 243.72 ॥

సర్గప్రలయ ఏతావాన్ప్రకృతేర్నృపసత్తమ ।
ఏకత్వం ప్రలయే చాస్య బహుత్వం చ తథా సృజి ॥ 243.73 ॥

ఏవమేవ చ రాజేంద్ర విజ్ఞేయం జ్ఞానకోవిదైః ।
అధిష్ఠాతారమవ్యక్తమస్యాప్యేతన్నిదర్శనం ॥ 243.74 ॥

ఏకత్వం చ బహుత్వం చ ప్రకృతేరనుతత్త్వవాన్ ।
ఏక్తంవ ప్రలయే చాస్య బహుత్వం చ ప్రవర్తనాత్ ॥ 243.75 ॥

బహులాఽఽత్మా రాజేంద్ర ప్రోచ్యతే యతిసత్తమైః ।
అధిష్ఠానాదధిష్ఠాతా క్షేత్రాణామితి నః శ్రుతం ॥ 243.76 ॥

అధిష్ఠాతేతి రాజేంద్ర ప్రోచ్యతే యతిసత్తమైః ।
అధిష్ఠానాదధిష్ఠాతా క్షేత్రాణామితి నఃశ్రుతం ॥ 243.77 ॥

క్షేత్రం జానాతి చావ్యక్తం జ్ఞేత్రజ్ఞ ఇతి చోచ్యతే ।
అవ్యక్తికే పురే శేతే పురుషశ్చేతి కథ్యతే ॥ 243.78 ॥

అన్యదేవ చ క్షేత్రం స్యాదన్యః క్షేత్రజ్ఞ ఉచ్యతే ।
క్షేత్రమవ్యక్త ఇత్యుక్తం జ్ఞాతారం పంచవింశకం ॥ 243.79 ॥

అన్యదేవ చ జ్ఞానం స్యాదన్యజ్జ్ఞేయం తదుచ్యతే ।
జ్ఞానమవ్యక్తమిత్యుక్తం జ్ఞేయో వై పంచవింశకం ॥ 243.80 ॥

అవ్యక్తం క్షేత్రమిత్యుక్తం తథా సత్త్వం తథేశ్వరం ।
అనీశ్వరమతత్త్వం చ తత్త్వం తత్పంచవింశకం ॥ 243.81 ॥

సాంక్యదర్శనమేతావత్పరిసంఖ్యా న విద్యతే ।
సంఖ్యాం ప్రకురుతే చైవ ప్రకృతిం చ ప్రవక్ష్యతే ॥ 243.82 ॥

చత్వారింశచ్చతుర్వింశత్ప్రతిసంఖ్యాయ తత్త్వతః ।
సంఖ్యా సహస్రకృత్యా తు నిస్తత్త్వః పంచవింశకః ॥ 243.83 ॥

పంచవింశత్ప్రబుద్ధాత్మా బుధ్యమాన ఇతి శ్రుతః ।
యదా బుధ్యతి ఆత్మానం తదా భవతి కేవలః ॥ 243.84 ॥

సమ్యగ్దర్శనమేతావద్భాషితం తవ తత్త్వతః ।
ఏవమేతద్విజానంతః సామ్యతాం ప్రతియాంత్యుత ॥ 243.85 ॥

సమ్యఙ్నిదర్శనం నామ ప్రత్యక్షం ప్రకృతేస్తథా ।
గుణవత్త్వాద్యథైతాని నిర్గుణేభ్యస్తథా భవేత్ ॥ 243.86 ॥

సమ్యఙ్నిదర్శనం నామ ప్రత్యక్షం ప్రకృతేస్తథా ।
గుణవత్త్వాద్యథైతాని నిర్గుణేభ్యస్తథా భవేత్ ॥ 243.87 ॥

పశ్యంత్యమతయో యే నచ సమ్యక్తేషు చ దర్శనం ।
తే వ్యక్తిం ప్రతిపద్యంతే పునః పునరరిందమ ॥ 243.88 ॥

సర్వమేతద్విజానంతో న సర్వస్య ప్రబోధనాత్ ।
వ్యక్తిభూతా భవిష్యంతి వ్యక్తస్యైవానువర్తనాత్ ॥ 243.89 ॥

సర్వమవ్యక్తమిత్యుక్తమసర్వః పంచవింశకః ।
య ఏవమభిజానంతి న భయం తేషు విద్యతే ॥ 243.90 ॥

ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వసిష్ఠకరాలజనకసంవాదే
త్రిచత్వారింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥ 243 ॥

అధ్యాయః 244 (136)
విద్యావిద్యయోఃస్వరూపకథనం
వసిష్ఠ ఉవాచ
సాంఖ్యదర్శనమేతావదుక్తం తే నృపసత్తమ ।
విద్యావిద్యే త్విదానీం మే త్వం నిబోధానుపూర్వశః ॥ 244.1 ॥

అభేద్యమాహురవ్యక్తం సర్గప్రలయధర్మిణః ।
సర్గప్రలయ ఇత్యుక్తం విద్యావిద్యే చ వింశకః ॥ 244.2 ॥

పరస్పరస్య విద్యా వై తన్నిబోధానుపూర్వశః ।
యథోక్తమృషిభిస్తాత సాంఖ్యస్యాతినిదర్శనం ॥ 244.3 ॥

కర్మేంద్రియాణాం సర్వేషాం విద్యా బుద్ధీంద్రియం స్మృతం ।
బుద్ధీంద్రియాణాం చ తథా విశషా ఇతి నః శ్రుతం ॥ 244.4 ॥

విషయాణాం మనస్తేషాం విద్యామాహుర్మనీషిణః ।
మనసః పంచ భూతాని విద్యా ఇత్యభిచక్షతే ॥ 244.5 ॥

అహంకారస్తు భూతానాం పంచానాం నాత్ర సంశయః ।
అహంకారస్తథా విద్యా బుద్ధిర్విద్యా నరేశ్వర ॥ 244.6 ॥

బుద్ధ్యా ప్రకృతిరవ్యక్తం తత్త్వానాం పరమేశ్వరః ।
విద్యా జ్ఞేయా నరశ్రేష్ఠ విధిశ్చ పరమః స్మృతః ॥ 244.7 ॥

అవ్యక్తమపరం ప్రాహుర్విద్యా వై పంచవింశకః ।
సర్వస్య సర్వమిత్యుక్తం జ్ఞేయజ్ఞానస్య పారగః ॥ 244.8 ॥

జ్ఞానమవ్యక్తమిత్యుక్తం జ్ఞేయం వై పంచవింసకం ।
తథైవ జ్ఞానమవ్యక్తం విజ్ఞాతా పంచవింశకః ॥ 244.9 ॥

విద్యావిద్యే తు తత్త్వేన మయోక్తే వై విశేషతః ।
అక్షరం చ క్షరం చైవ యదుక్తం తన్నిబోధ మే ॥ 244.10 ॥

ఉభావేతౌ క్షరావుక్తౌ ఉభావేతావన(థా)క్షరౌ ।
కారణం తు ప్రవక్ష్యామి యథాజ్ఞానం తు జ్ఞానతః ॥ 244.11 ॥

అనాదినిధనావేతౌ ఉభావేవేశ్వరౌ మతౌ ।
తత్తవసంజ్ఞావుభావేవ ప్రోచ్యతే జ్ఞానచింతకైః ॥ 244.12 ॥

సర్గప్రలయధర్మిత్వాదవ్యక్తం ప్రాహురవ్యయం ।
తదేతద్గుణసర్గాయ వికుర్వాణం పునః పునః ॥ 244.13 ॥

గుణానాం మహదాదీనాముత్పద్యతి పరస్పరం ।
అధిష్ఠానం క్షేత్రమాహురేతద్వై పంచవింశకం ॥ 244.14 ॥

యదంతర్గుణజాలం తు తద్వ్యక్తాత్మని సంక్షిపేత్ ।
తదహం తద్గుణైస్తస్తు పంచవింశే విలీయతే ॥ 244.15 ॥

గుణా గుణేషు లీయంతే తదేకా ప్రకృతిర్భవేత్ ।
క్షేత్రజ్ఞోఽపి తదా తావత్క్షేత్రజ్ఞః సంప్రణీయతే ॥ 244.16 ॥

యదాఽక్షరం ప్రకృతిర్యం గచ్ఛతే గుణసంజ్ఞితా ।
నిర్గుణత్వం చ వై దేహే గుణేషు పరివర్తనాత్ ॥ 244.17 ॥

ఏవమేవ చ క్షేత్రజ్ఞః క్షేత్రజ్ఞానపరిక్షయాత్ ।
ప్రకృత్యా నిర్గుణస్త్వేష ఇత్యేవమనుశుశ్రుమ ॥ 244.18 ॥

క్షరో భవత్యేష యదా గుణవతీ గుణేష్వథ ।
ప్రకృతిం త్వథ జనాతి నిర్గుణత్వం తథాత్మనః ॥ 244.19 ॥

తథా విశుద్ధో భవతి ప్రకృతే పరివర్జనాత్ ।
అన్యోఽహమన్యేయమితి యదా బుధ్యతి బుద్ధిమాన్ ॥ 244.20 ॥

తదైషోఽవ్యథతామేతి న చ మిశ్రత్వమావ్రజేత్ ।
ప్రకృత్యా చైష రాజేంద్ర మిశ్రోఽన్యోఽన్యస్య దృశ్యతే ॥ 244.21 ॥

యదా తు గుణజాలం తత్ప్రాకృతం విజుగుప్సతే ।
పశ్యతే చ పరం పశ్యంస్తదా పశ్యంస్తదా పశ్యన్ను సంసృజేత్ ॥ 244.22 ॥

కిం మయా కృతమేతావద్యోఽహం కాలనిమజ్జనః ।
యథా మత్స్యో హ్యభిజ్ఞానాదనువర్తితవాంజలం ॥ 244.23 ॥

అహమేవ హి సంమోహాదన్యమన్యం జనాజ్జనం ।
మత్స్యో యథోదకజ్ఞానాదనువర్తితవానిహ ॥ 244.24 ॥

మత్స్యోఽన్యత్వమథాజ్ఞానాదుదకాన్నాభిమన్యతే ।
ఆత్మానం తదవజ్ఞానాదన్యం చైవ న వేద్మ్యహం ॥ 244.25 ॥

మమాస్తు ధిక్కుబుద్ధస్య యోఽహం మగ్న ఇమం పునః ।
అనువర్తితవాన్మోహాదన్యమన్యం జనాజ్జనం ॥ 244.26 ॥

అయమనుభవేద్బంధురనేన సహ మే భయం ।
సామ్యమేకత్వాతం యాతో యాదృశస్తాదృశస్త్వహం ॥ 244.27 ॥

తుల్యతామిహ పశ్యామి సదృశోఽహమనేన వై ।
అయం హి విమలో వ్యక్తమహమీదృశకస్తదా ॥ 244.28 ॥

యోఽహమజ్ఞానసంమోహాదజ్ఞయా సంప్రవృత్తవాన్ ।
సంసర్గాదతిసంసర్గాత్స్థితః కాలమిమం త్వహం ॥ 244.29 ॥

సోఽహమేవం వశీభూతః కాలమేతం న బుద్ధవాన్ ।
ఉత్తమాధమమధ్యానాం తామహం కథమావసే ॥ 244.30 ॥

సమానమాయయా చేహ సహవాసమహం కథం ।
గచ్ఛామ్యబుద్ధభావత్వాదిహేదీనీం స్థిరో వ ॥ 244.31 ॥

సహవాసం న యాస్యామి కాలమేతం వివంచనాత్ ।
వంచితో హ్యనయా యద్ధి నిర్వికారో వికారయా ॥ 244.32 ॥

న తత్తదపరాద్దం స్యాదపరాధో హ్యయం మమ ।
యోఽహమత్రభవం సక్తః పరాఙ్ముఖముపస్థితః ॥ 244.33 ॥

తతోఽస్మిన్బహురూపోఽథ స్థితో మూర్తిరమూర్తిమాన్ ।
అమూర్తిశ్చాప్యమూర్తాత్మా మమత్వేన ప్రధర్షితః ॥ 244.34 ॥

ప్రకృత్యా చ తయా తేన తాసు తాస్విహ యోనిషు ।
నిర్మమస్య మమత్వేన వికృతం తాసు తాసు చ ॥ 244.35 ॥

యోనిషు వర్తమానేన నష్టసంజ్ఞేన చేతసా ।
సమతా న మయా కాచిదహంకారే కృతా మయా ॥ 244.36 ॥

ఆత్మానం బహుధా కృత్వా సోఽయం భూయో యునక్తి మాం ।
ఇదానీమవబుద్ధోఽస్మి నిర్మమో నిరహంకృతః ॥ 244.37 ॥

మమత్వం మనసా నిత్యమహంకారకృతాత్మకం ।
అపలగ్నామిమాం హిత్వా సంశ్రయిష్యే నిరామయం ॥ 244.38 ॥

అనేన సామ్యం యాస్యామి నానయాఽహమచేతసా ।
క్షేమం మమ సహానేన నైవైకమనయా సహ ॥ 244.39 ॥

ఏవం పరమసంబోధాత్పంచవింశోఽనుబుద్ధవాన్ ।
అక్షరత్వం నిగచ్ఛతి త్యక్త్వా క్షరమనామయం ॥ 244.40 ॥

అవ్యక్తం వ్యక్తధర్మాణం సగుణం నిర్గుణం తథా ।
నిర్గుణం ప్రథమం దృష్ట్వా తాదృగ్భవతి మైథిల ॥ 244.41 ॥

అక్షరక్షరయోరేతదుక్తం తవ నిదర్శనం ।
మయేహ జ్ఞానసంపన్నం యథా శ్రుతినిద్రశనాత్ ॥ 244.42 ॥

నిఃసందిగ్ధం చ సూక్ష్మం చ విశుద్ధం విమలం తథా ।
ప్రవక్ష్యామి తు తే భూయస్తన్నిబోధ యథాశ్రుతం ॥ 244.43 ॥

సాంఖ్యయోగో మయా ప్రోక్తః శాస్త్రద్వయనిదర్శనాత్ ।
యదేవ సాంక్యశాస్త్రోక్తం యోగదర్శనమేవ తత్ ॥ 244.44 ॥

ప్రబోధనపరం జ్ఞానం సాంఖ్యానామవనీపతే ।
విస్పష్టం ప్రోచ్యతే తత్ర శిష్యాణాం హితకామ్యయా ॥ 244.45 ॥

బృహచ్చైవమిదం శాస్త్రమిత్యాహుర్విదుషో జనాః ।
అస్మింశ్చ శాస్త్రే యోగానాం పునర్భవపురఃసరం ॥ 244.46 ॥

పంచవింశాత్పరం తత్త్వం పఠ్యతే చ నరాధిప ।
సాంఖ్యానాం తు పరం తత్త్వం యథావదనువర్ణితం ॥ 244.47 ॥

బుద్ధమప్రతిబుద్ధం చ బుధ్యమానం చ తత్త్వతః ।
బుధ్యమానం చ బుద్ధత్వం ప్రాహుర్యోగనిదర్శనం ॥ 244.48 ॥

బుద్ధమప్రతిబుద్ధం చ బుధ్యమానం చ తత్త్వతః ।
బుధ్యమానం చ బుద్ధత్వం ప్రాహుర్యోగనిదర్శనం ॥ 244.49 ॥

ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వసిష్ఠకరాలజనకసంవాదే
చతుశ్చత్వారింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥ 244 ॥

అధ్యాయః 245 (137)
అజస్యాపి విక్రియయా నానాభవనం
వసిష్ఠ ఉవాచ
అప్రబుద్ధమథావ్యక్తమిమం గుణనిధిం సదా ।
గుణానాం ధార్యతాం తత్త్వం సృజత్యాక్షిపతే తథా ॥ 245.1 ॥

అజో హి క్రీడయా భూప విక్రియాం ప్రాప్త ఇత్యుత ।
ఆత్మానం బహుధా కృత్వా నానేన ప్రతిచక్షతే ॥ 245.2 ॥

ఏతదేవం వికుర్వాణో బుధ్యమానో న బుధ్యతే ।
గుణానాచరతే హ్యేష సృజత్యాక్షిపతే తథా ॥ 245.3 ॥

అవ్యక్తబోధనాచ్చైవ బుధ్యమానం వదంత్యపి ।
న త్వేవం బుధ్యతేఽవ్యక్తం సగుణం తాత నిర్గుణం ॥ 245.4 ॥

కదాచిత్త్వేవ ఖల్వేతత్తదాహుః ప్రతిబుద్ధకం ।
బుధ్యతే యది చావ్యక్తమేతద్వై పంచవింశకం ॥ 245.5 ॥

బుధ్యమానో భవత్యేష మమాత్మక ఇతి క్షుతః ।
అన్యోన్యప్రతిబుద్ధేన వదంత్యవ్యక్తమచ్యుతం ॥ 245.6 ॥

అవ్యక్తబోధనాచ్చైవ బుధ్యమానం వదంత్యుత ।
పంచవింశం మహాత్మనాం న చాసావపి బుధ్యతే ॥ 245.7 ॥

షడ్వింశం విమలం బుద్ధమప్రమేయం మహాద్యుతే ।
సతతం పంచవింశం తు చతుర్వింశం విబుధ్యతే ॥ 245.8 ॥

దృశ్యాదృశ్యే హ్యనుగతతత్స్వభావే మహాద్యుతే ।
అవ్యక్తం చైవ తద్బ్రహ్మ బుధ్యతే తాత కేవలం ॥ 245.9 ॥

పంచవింశం చతుర్వింశమాత్మానమనుపశ్యతి ।
బుధ్యమానో యదాఽఽత్మానమన్యాఽహమితి మన్యతే ॥ 245.10 ॥

తదా ప్రకృతిమానేష భవత్యవ్యక్తలోచనః ।
బుధ్యతే చ పరాం బుద్ధిం విశుద్ధామమలాం యథా(దా) ॥ 245.11 ॥

షడ్వింశం రాజశార్దూల తదా బుద్ధః కృతో వ్రజేత్ ।
తతస్త్యజతి సోఽవ్యక్తసర్గప్రలయధర్మిణం ॥ 245.12 ॥

నిర్గుణాం ప్రకృతిం వేద గుణయుక్తామచేతనాం ।
తతః కేవలధర్మాఽసౌ భవత్యవ్యక్తదర్శనాత్ ॥ 245.13 ॥

కేవలేన సమాగమ్య విముక్తాత్మానమాప్నుయాత్ ।
ఏతత్తు తత్త్వమిత్యాహుర్నిస్తత్త్వమజరామరం ॥ 245.14 ॥

తత్త్వసంశ్రవణాదేవ తత్త్వజ్ఞో జాయతే నృప ।
పంచవింశతితత్త్వాని ప్రవదంతి మనీషిణః ॥ 245.15 ॥

న చైవ తత్త్వవాంస్తాత సంసారేషు నిమజ్జతి ।
ఏషాముపైతి తత్త్వం హి క్షిప్రం బుధ్యస్వ లక్షణం ॥ 245.16 ॥

షడ్వింశోఽయమితి ప్రాజ్ఞో గృహ్యమాణోఽజరామరః ।
కేవలేన బలేనైవ సమతాం యాత్యసంశయం ॥ 245.17 ॥

షడ్వింశేన ప్రబుద్ధేన బుధ్యమానోఽప్యబుద్ధిమాన్ ।
ఏతన్నానాత్వమిత్యుక్తం సాంఖ్యశ్రుతినిదర్శనాత్ ॥ 245.18 ॥

చేతనేన సమేతస్య పంచవింశతికస్య హ ।
ఏకత్వం వై భవేత్తస్య యదా బుద్ధ్యాఽనుబుధ్యతే ॥ 245.19 ॥

బుధ్యమానేన బుద్ధేన సమతాం యాతి మైతిల ।
సంగధర్మా భవత్యేష నిఃసంగాత్మా నరాధిప ॥ 245.20 ॥

నిఃసంగాత్మానమాసాద్య షడ్వింశం కర్మజ విదుః ।
విభుస్త్యజతి చావ్యక్తం యదా త్వేతద్విబుధ్యతే ॥ 245.21 ॥

చతుర్వింశమగాధం చ షడ్వింశస్య ప్రబోధనాత్ ।
ఏష హ్యప్రతిబుద్ధశ్చ బుధ్యమానస్తు తేఽనఘ ॥ 245.22 ॥

ఉక్తో బుద్ధశ్చ తత్త్వేన యథాశ్రుతినిదర్శనాత్ ।
మశకోదుంబరే యద్వదన్యత్వం తద్వదేతయోః(కతా) ॥ 245.23 ॥

మత్స్యోదకం యథా తద్వదన్యత్పముపలభ్యతే ।
ఏవమేవ చ గంతవ్యం నానాత్వైకత్వమేతయోః ॥ 245.24 ॥

ఏతావన్మోక్ష ఇత్యుక్తో జ్ఞానవిజ్ఞానసంజ్ఞితః ।
పంచవింశతికస్యాఽఽశు యోఽయం దేహే ప్రవర్తతే ॥ 245.25 ॥

ఏష మోక్షయితవ్యేతి ప్రాహురవ్యక్తగోచరాత్ ।
సోఽయమేవం విముచ్యేత నాన్యథేతి వినిశ్చయః ॥ 245.26 ॥

పరశ్చ పరధర్మా చ భవత్యేవ సమేత్య వై ।
విశుద్ధధర్మాశుద్ధేన నాశుద్ధేన చ బుద్ధిమాన్ ॥ 245.27 ॥

విముక్తధర్మా బుద్ధేన సమేత్య పురుషర్షభ ।
వియోగధర్మిణా చైవ విముక్తాత్మా భవత్యథ ॥ 245.28 ॥

విమోక్షిణా విమోక్షశ్చ సమేత్యేహ తథా భవేత్ ।
శుచికర్మా శుచిశ్చైవ భవత్యమితబుద్ధిమాన్ ॥ 245.29 ॥

విమలాత్మా చ భవతి సమేత్య విమలాత్మనా ।
కేవలాత్మా తథా చైవ కేవలేన సమేత్య వై ॥

స్వతంత్రశ్చ స్వతంత్రేణ స్వతంత్రత్వమవాప్యతే ॥ 245.30 ॥

ఏతావదేతత్కథితం మయా తే తథ్యం మహారాజ యథార్థతత్త్వం ।
అమత్సరస్త్వం ప్రతిగృహ్య బుద్ధ్యా, సనాతనం బ్రహ్మ విశుద్ధమాద్యం ॥ 245.31 ॥

తద్వేదనిష్ఠస్య జనస్య రాజన్, ప్రదేయమేతత్పరమం త్వయా భవేత్ ।
విధిత్సామానాయ నిబోధకారకం, ప్రబోధహేతోః ప్రణతస్య శాసనం ॥ 245.32 ॥

న దేయమేతచ్చ యథాఽనృతాత్మనే, శఠాయ క్లీబాయ న జిహ్మబుద్ధయే ।
న పండితజ్ఞానపరోపతాపినే, దేయం తథా శిష్యవిబోధనాయ ॥ 245.33 ॥

శ్రద్ధాన్వితాయాథ గుణాన్వితాయ, పరాపవాదాద్విరతాయ నిత్యం ।
విశుద్ధయోగాయ బుధాయ చైవ, కృపావతేఽథ క్షమిణే హితాయ ॥ 245.34 ॥

వివిక్తశీలాయ విధిప్రియయాయ, వివాదహీనాయ బహుశ్రుతాయ ।
వినీతవేశాయ నహైతుకాత్మనే, సదైవ గృహ్యం త్విదమేవ దేయం ॥ 245.35 ॥

ఏతైర్గుణైర్హీనతమే న దేయమేతత్పరం బ్రహ్మ విశుద్ధమాహుః ।
న శ్రేయసే యోక్ష్యతి తాదృశే కృతం, ధర్మప్రవక్తారమపాత్రదానాత్ ॥ 245.36 ॥

పృథ్వీమిమాం వా యది రత్నపూర్ణాం,దద్యాదదేయం త్విదమవ్రతాయ ।
జితేంద్రియాయ ప్రయతాయ దేయం, దేయం పరం తత్త్వవిదే నరేంద్ర ॥ 245.37 ॥

కరాల మా తే భయమస్తి కించిదేతచ్చ్రుతం బ్రహ్మ పరం త్వయాఽద్య ।
యథావదుక్తం పరమం వపిత్రం, విశోకమత్యంతమనాదిమధ్యం ॥ 245.38 ॥

అగాధమేతదజరామరం చ, నిరామయం వీతభయం శివం చ ।
సమీక్ష్య మోహం పరవాదసంజ్ఞమేతస్య తత్త్వార్థమిమం విదిత్వా ॥ 245.39 ॥

అవాప్తమేతద్ధి పురా సనాతనాద్ధిరణ్యగర్భాద్ధి తతో నరాధిప ।
ప్రసాద్య యత్నేన తముగ్రతేజసం, సనాతనం బ్రహ్మ యథా త్వయైతత్ ॥ 245.40 ॥

పృష్టస్త్వయా చాఽస్మి యథా నరేంద్ర, తథా మయేదం త్వయి నోక్తమన్యత్ ।
యథాఽవాప్నం బ్రహ్మణో మే నరేంద్ర, మహాజ్ఞానం మోక్షవిదాం పరాయణం ॥ 245.41 ॥

ఏతదుక్తం పరం బ్రహ్మ యస్మాన్నాఽవర్తతే పునః ।
పంచవిశం మునిశ్రేష్ఠా వసిష్ఠేన యథా పురా ॥ 245.42 ॥

పునరావృత్తిమాప్నోతి పరమం జ్ఞానమవ్యయం ।
నాతి బుధ్యతి తత్త్వేన బుధ్యమానోఽజరామరం ॥ 245.43 ॥

ఏతన్నిఃశ్రేయసకరం జ్ఞానం పరమం మయా ।
కథితం తత్త్వతో విప్రాః శ్రుత్వా దేవర్షితో ద్విజాః ॥ 245.44 ॥

హిరణ్యగర్భాదృషిణా వసిష్ఠేన సమాహృతం ।
వసిష్ఠాదృషిసార్దూలో నారదోఽవాప్తవానిదం ॥ 245.45 ॥

నారదాద్విదితం మహ్యమేతదుక్తం సనాతనం ।
మా శుచధ్వం మునిశ్రేష్ఠాః శ్రుత్వైతత్పరమం పదం ॥ 245.46 ॥

యేన క్షరాక్షరే భిన్నే న భయం తస్య విద్యతే ।
విద్యతే తు భయం యస్య యో నైనం వేత్తి తత్త్వతః ॥ 245.47 ॥

అవిజ్ఞానాచ్చ మూఢాత్మా పునః పునరుపద్రవాన్ ।
ప్రేత్య జాతిసహస్రాణి మరణాంతాన్యుపాశ్నుతే ॥ 245.48 ॥

దేవలోకం తథా తిర్యఙ్మానుష్యమపి చాశ్నుతే ।
యది వా ముచ్యతే వాఽపి తస్మాదజ్ఞానసాగరాత్ ॥ 245.49 ॥

అజ్ఞానసాగరే ఘోరే హ్యవ్యక్తాగాధ ఉచ్యతే ।
అహన్యహని మజ్జంతి యత్ర భూతాని భో ద్విజాః ॥ 245.50 ॥

తస్మాదగాధాదవ్యక్తాదుపక్షీణాత్సనాతనాత్ ।
తస్మాద్యుయం విరజసకా వితమస్కాశ్చ భో ద్విజాః ॥ 245.51 ॥

ఏవం మయా మునిశ్రేష్ఠాః సారాత్సారతరం పరం ।
కథితం పరమం మోక్షం యం జ్ఞాత్వా న నివర్తతే ॥ 245.52 ॥

న నాస్తికాయ దాతవ్య నాభక్తాయ కదాచన ।
న దుష్టమతయే విప్రా న శ్రద్ధావిముఖాయ చ ॥ 245.53 ॥

ఇతి శ్రీమహాపురాణే ఆదిబ్రాహ్మే వసిష్ఠకరాలజనకసంవాదసమాప్తినిరూపణం నామ
పంచత్వారింశదధికద్విశతతమోఽధ్యాయః ॥ 245 ॥

Also Read:

Vyasagita from Brahma Purana Lyrics in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil

Vyasagita from Brahma Purana Lyrics in Telugu

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Scroll to top