Adhyaya numbering is different from Gautami mahatma with 105 Adhyayas inserted from 70th Adhyaya in the encoding.
Vyasagita from Brahma Purana in Malayalam:
॥ വ്യാസഗീതാ ബ്രഹ്മപുരാണേ ॥
അധ്യായഃ 234 (126)
ആത്യന്തികലയനിരൂപണം
വ്യാസ ഉവാച
ആധ്യാത്മികാദി ഭോ വിപ്രാ ജ്ഞാത്വാ താപത്രയം ബുധഃ ।
ഉത്പന്നജ്ഞാനവൈരാഗ്യഃ പ്രാപ്നോത്യാത്യന്തികം ലയം ॥ 234.1 ॥
ആധ്യാത്മികോഽപി ദ്വിവിധാ ശാരീരോ മാനസസ്തഥാ ।
ശാരീരോ ബഹുഭിർഭേദൈർഭിദ്യതേ ശ്രൂയതാം ച സഃ ॥ 234.2 ॥
ശിരോരോഗപ്രതിശ്യായജ്വരശൂലഭഗന്ദരൈഃ ।
ഗുൽമാർശഃശ്വയഥുശ്വാസച്ഛർദ്യാദിഭിരനേകധാ ॥ 234.3 ॥
തഥാഽക്ഷിരോഗാതീസാരകുഷ്ഠാംഗാമയസഞ്ജ്ഞകൈഃ ।
ഭിദ്യതേ ദേഹജസ്താപോ മാനസം ശ്രോതുമർഹഥ ॥ 234.4 ॥
കാമക്രോധഭദ്വേഷലോഭമോഹവിഷാദജഃ ।
ശോകാസൂയാവമാനേർഷ്യാമാത്സര്യാഭിഭവസ്തഥാ ॥ 234.5 ॥
മാനസോഽപി ദ്വിജശ്രേഷ്ഠാസ്താപോ ഭവതി നൈകധാ ।
ഇത്യേവമാദിഭിർഭേദൈസ്താപോ ഹ്യാധ്യാത്മികഃ സ്മൃതഃ ॥ 234.6 ॥
മൃഗപക്ഷിമനുഷ്യാദ്യൈഃ പിശാചോരഗരാക്ഷസൈഃ ।
സരീസൃപാദ്യൈശ്ച നൃണാം ജന്യതേ ചാഽഽധിഭൗതികഃ ॥ 234.7 ॥
ശീതോഷ്ണവാതവർഷാംബുവൈദ്യുതാദിസമുദ്ഭവഃ ।
താപോ ദ്വിജവരശ്രേഷ്ഠാഃ കഥ്യതേ ചാഽഽധിദൈവികഃ ॥ 234.8 ॥
ഗർഭജന്മജരാജ്ഞാനമൃത്യുനാരകജം തഥാ ।
ദുഃഖം സഹസ്രശോ ഭേദൈർഭിദ്യതേ മുനിസത്തമാഃ ॥ 234.9 ॥
സുകുമാരതനുർഗർഭേ ജന്തുർബഹുമലാവൃതേ ।
ഉൽബസംവേഷ്ടിതോ ഭഗ്നപൃഷ്ഠഗ്രീവാസ്ഥിസംഹതിഃ ॥ 234.10 ॥
അത്യമ്ലകടുതീക്ഷ്ണോഷ്ണലവണൈർമാതൃഭോജനൈഃ ।
അതിതാപിഭിരത്യർഥം ബാധ്യമാനോഽതിവേദനഃ ॥ 234.11 ॥
പ്രസാരണാകുഞ്ചനാദൗ നാഗാ(ംഗാ)നാം പ്രഭുരാത്മനഃ ।
ശകൃന്മൂത്രമഹാപങ്കശായീ സർവത്ര പീഡിതഃ ॥ 234.12 ॥
നിരുച്ഛ്വാസഃ സചൈതന്യഃ സ്മരഞ്ജന്മശതാന്യഥ ।
ആസ്തേ ഗർഭേഽതിദുഃഖേന നിജകർമനിബന്ധനഃ ॥ 234.13 ॥
ജായമാനഃ പുരീഷാസൃങ്മൂത്രശുക്രാവിലാനനഃ ।
പ്രാജാപത്യേന വാതേന പീഡ്യമാനാസ്ഥിബന്ധനഃ ॥ 234.14 ॥
അധോമുഖസ്തൈഃ ക്രിയതേ പ്രബലൈഃ സൂതിമാരുതൈഃ ।
ക്ലേശൈർനിഷ്ക്രാന്തിമാപ്നോതി ജഠരാന്മാതുരാതുരഃ ॥ 234.15 ॥
മൂർച്ഛാമവാപ്യ മഹതീം സംസ്പൃഷ്ടോ ബാഹ്യവായുനാ ।
വിജ്ഞാനഭ്രംസമാപ്നോതി ജാതസ്തു മുനിസത്തമാഃ ॥ 234.16 ॥
കണ്ടകൈരിവ തുന്നാംഗഃ ക്രകചൈരിവ ദാരിതഃ ।
പൂതിവ്രണാന്നിപതിതോ ധരണ്യാം ക്രിമികോ യഥാ ॥ 234.17 ॥
കണ്ഡൂയനേഽപി ചാശക്തഃ പരിവർതേഽപ്യനീശ്വരഃ ।
സ്തനപാനാദികാഹാരമവാപ്നോതി പരേച്ഛയാ ॥ 234.18 ॥
അശുചിസ്രസ്തരേ സുപ്തഃ കീടദംശാദിഭിസ്തഥാ ।
ഭക്ഷ്യമാണോഽപി നൈവൈഷാം സമർഥോ വിനിവാരണേ ॥ 234.19 ॥
ജന്മദുഃഖാന്യനേകാനി ജന്മനോഽനന്തരാണി ച ।
ബാലഭാവേ യദാപ്നോതി ആധിഭൂതാദികാനി ച ॥ 234.20 ॥
അജ്ഞാനതമസാ ഛന്നോ മൂഢാന്തഃ കരണോ നരഃ ।
ന ജാനാതി കുതഃ കോഽഹം കുത്ര ഗന്താ കിമാത്മകഃ ॥ 234.21 ॥
കേന ബന്ധേന ബദ്ധോഽഹം കാരണം കിമകാരണം ।
കിം കാര്യം കിമകാര്യം വാ കിം വാച്യം കിം ന ചോച്യതേ ॥ 234.22 ॥
കോ ധർമഃ കശ്ച വാഽധർമഃ കസ്മിന്വർതേത വൈ കഥം ।
കിം കർതവ്യമകർതവ്യം കിം വാ കിം ഗുണദോഷവത് ॥ 234.23 ॥
ഏവം പശുസമൈർമൂഢൈരജ്ഞാനപ്രഭവം മഹത് ।
അവാപ്യതേ നരൈർദുഃഖം ശിശ്നോദരപരായണൈഃ ॥ 234.24 ॥
അജ്ഞാനം താമസോ ഭാവഃ കാര്യാരംഭപ്രവൃത്തയഃ ।
അജ്ഞാനിനാം പ്രവർതന്തേ കർമലോപസ്തതോ ദ്വിജാഃ ॥ 234.25 ॥
നരകം കർമണാം ലോപാത്ഫലമാഹുർമഹർഷയഃ ।
തസ്മാദജ്ഞാനിനാം ദുഃഖമിഹ ചാമുത്ര ചോത്തമം ॥ 234.26 ॥
ജരാജർജരദേഹശ്ച ശിഥിലാവയവഃ പുമാൻ ।
വിചലച്ഛീർണദശനോ വലിസ്നായുശിരാവൃതഃ ॥ 234.27 ॥
ദൂരപ്രനഷ്ടനയനോ വ്യോമാന്തർഗതതാരകഃ ।
നാസാവിവരനിര്യാതരോമപുഞ്ജശ്ചലദ്വപുഃ ॥ 234.28 ॥
പ്രകടീഭൂതസർവാസ്ഥിർനതപൃഷ്ഠാസ്ഥിസംഹതിഃ ।
ഉത്സന്നജഠരാഗ്നിത്വാദൽപാഹാരോൽപചേഷ്ടിതഃ ॥ 234.29 ॥
കൃച്ഛ്രചങ്ക്രമണോത്ഥാനശയനാസനചേഷ്ടിതഃ ।
മന്ദീഭവച്ഛ്രോത്രനേത്രഗലല്ലാലാവിലാനനഃ ॥ 234.30 ॥
അനായത്തൈഃ സമസ്തൈശ്ച കരണൈർമരണോന്മുഖഃ ।
തത്ക്ഷണേഽപ്യനുഭൂതാനാമസ്മർതാഽഖിലവസ്തുനാം ॥ 234.31 ॥
സകൃദുച്ചാരിതേ വാക്യേ സമുദ്ഭൂതമഹാശ്രമഃ ।
ശ്വാസകാസാമയായാസസമുദ്ഭൂതപ്രജാഗരഃ ॥ 234.32 ॥
അന്യേനോത്ഥാപ്യതേഽന്യേന തഥാ സംവേശ്യതേ ജരീ ।
ഭൃത്യാത്മപുത്രദാരാണാമപമാനപരാകൃതഃ ॥ 234.33 ॥
പ്രക്ഷീണാഖിലശൗചശ്ച വിഹാരാഹാരസംസ്പൃഹഃ ।
ഹാസ്യഃ പരിജനസ്യാപി നിർവിണ്ണാശേഷബാന്ധവഃ ॥ 234.34 ॥
അനുഭൂതമിവാന്യസ്മിഞ്ജന്മന്യാത്മവിചേഷ്ടിതം ।
സംസ്മരന്യൗവനേ ദീർഘം നിഃശ്വസിത്യതിതാപിതഃ ॥ 234.35 ॥
ഏവമാദീനി ദുഃഖാനി ജരായാമനുഭൂയ ച ।
മരണേ യാനി ദുഃഖാനി പ്രാപ്നോതി ശൃണു താന്യപി ॥ 234.36 ॥
ശ്ലഥഗ്രീവാംഘ്രിഹസ്തോഽഥ പ്രാപ്തോ വേപഥുനാ നരഃ ।
മുഹുർഗ്ലാനിപരശ്ചാസൗ മുഹുർജ്ഞാനബലന്വിതഃ ॥ 234.37 ॥
ഹിരണ്യധാന്യതയഭാര്യാഭൃത്യഗൃഹാദിഷു ।
ഏതേ കഥം ഭവിഷ്യന്തീത്യതീവമമതാകുലഃ ॥ 234.38 ॥
മർമവിദ്ഭിർമഹാരോഗൈഃ ക്രകചൈരിവ ദാരുണൈഃ ।
ശരൈരിവാന്തകസ്യോഗ്രൈശ്ഛിദ്യമാനാസ്ഥിബന്ധനഃ ॥ 234.39 ॥
പരിവർതമാനതാരാക്ഷിഹസ്തപാദം മുഹുഃ ക്ഷിപൻ ।
സംശുഷ്യമാണതാൽവോഷ്ഠകണ്ഠോ ഘുരഘുരായതേ ॥ 234.40 ॥
നിരുദ്ധകണ്ഠദേശീഽപി ഉദാനശ്വാസപീഡിതഃ ।
താപേന മഹതാ വ്യാപ്തസ്തൃഷാ വ്യാപ്തസ്തഥാ ക്ഷുധാ ॥ 234.41 ॥
ക്ലേശാദുത്ക്രാന്തിമാപ്നോതി യാമ്യകിങ്കരപീഡിതഃ ।
താപേന മഹാത വ്യാപ്തസ്തൃഷാ വ്യാപ്തസ്തഥാ ക്ഷുധാ ॥ 234.42 ॥
ഏതാന്യന്യാനി ചോഗ്രാണി ദുഃഖാനി മരണേ നൃണാം ।
ശൃണുധ്വം ദർശം യാനി പ്രാപ്യന്തേ പുരുഷൈർമൃതൈഃ ॥ 234.43 ॥
യാമ്യകിങ്കരപാശാദിഗ്രഹണം ദണ്ഡതാഡനം ।
യമസ്യ ദർശനം ചോഗ്രമുഗ്രമാർഗവിലോകനം ॥ 234.44 ॥
കരംഭവാലുകാവിഹ്നിയന്ത്രശസ്ത്രാദിഭീഷണേ ।
പ്രത്യേകം യാതനായാശ്ച യാതനാദി ദ്വിജോത്തമാഃ ॥ 234.45 ॥
ക്രകചൈഃപീഡ്യമാനാനാംമൃ(മൂ)ഷായാം ചാപി ധ്മാപ്യതാം ।
കുഠാരൈഃ പാട്യമാനാനാംഭൂമൗ ചാപി നിഖന്യതാം ॥ 234.46 ॥
ശൂലേഷ്വാരോപ്യമാണാനാം വ്യാഘ്രവക്ത്രേ പ്രവേശ്യതാം ।
ഗൃധ്രൈഃ സംഭക്ഷ്യമാണാനാം ദ്വീപിഭിശ്ചോപഭുജ്യതാം ॥ 234.47 ॥
ക്വഥ്യതാം തൈലമധ്യേ ച ക്ലിദ്യതാം ക്ഷാരകർദമേ ।
ഉച്ചന്നിപാത്യമാനാനാം ക്ഷിപ്യതാം ക്ഷേപയന്ത്രകൈഃ ॥ 234.48 ॥
നരകേ യാനി ദുഃഖാനി പാപഹേതൂദ്ഭവാനി വൈ ।
പ്രാപ്യന്തേ നാരകൈർവിപ്രാസ്തേഷാം സംഖ്യാ ന വിദ്യതേ ॥ 234.49 ॥
ന കേവലം ദ്വിജശ്രേഷ്ഠാ നരകേ ദുഃഖപദ്ധതിഃ ।
സ്വർഗേഽപി പാതഭീതസ്യ ക്ഷയിഷ്ണോർനാസ്തി നിർവൃതിഃ ॥ 234.50 ॥
പുനശ്ച ഗർഭോ ഭവതി ജായതേ ച പുനർനരഃ ।
ഗർഭേ വിലീയതേ ഭൂയോ ജായമാനോഽസ്തമേതി ച ॥ 234.51 ॥
ജാതമാത്രശ്ച മ്രിയതേ ബാലഭാവേ ച യൗവനേ ।
യദ്യത്പ്രീതികരം പുംസാം വസ്തു വിപ്രാഃ പ്രജായതേ ॥ 234.52 ॥
തദേവ ദുഃഖവൃക്ഷസ്യ ബീജത്വമുപഗച്ഛതി ।
കലത്രപുത്രമിത്രാദിഗൃഹക്ഷേത്രധനാദികൈഃ ॥ 234.53 ॥
ക്രിയതേ ന തഥാ ഭൂരി സുഖം പുംസാം യഥാഽസുഖം ।
ഇതി സംസാരദുഃഖാർകതാപതാപിതചേതസാം ॥ 234.54 ॥
വിമുക്തിപാദപച്ഛായാമൃതേ കുത്ര സുഖം നൃണാം ।
തദസ്യ ത്രിവിധസ്യാപി ദുഃഖജാതസ്യ പണ്ഡിതൈഃ ॥ 234.55 ॥
ഗർഭജന്മജരാദ്യേഷു സ്ഥാനേഷു പ്രഭവിഷ്യതഃ ।
നിരസ്താതിശയാഹ്ലാദം സുഖഭാവൈകലക്ഷണം ॥ 234.56 ॥
ഭേഷജം ഭഗവത്പ്രാപ്തിരേകാ ചാഽഽത്യന്തികീ മതാ ।
തസ്മാത്തത്പ്രാപ്തയേ യത്നഃ കർതവ്യഃ പണ്ഡിതൈർനരൈഃ ॥ 234.57 ॥
തത്പ്രാപ്തിഹേതുർജ്ഞാനം ച കർമ ചോക്തം ദ്വിജോത്തമാഃ ।
ആഗമോത്ഥം വിവേകാച്ച ദ്വിധാ ജ്ഞാനം തഥോച്യതേ ॥ 234.58 ॥
ശബ്ദബ്രഹ്മാഽഽഗമമയം പരം ബ്രഹ്മ വിവേകജം ।
അന്ധം തമ ഇവാജ്ഞാനം ദീപവച്ചേന്ദ്രിയോദ്ഭവം ॥ 234.59 ॥
യഥാ സൂര്യസ്തഥാ ജ്ഞാനം യദ്വൈ വിപ്രാ വിവേകജം ।
മനുരപ്യാഹ വേദാർഥം സ്മൃത്വാ യന്മുനിസത്തമാഃ ॥ 234.60 ॥
തദേതച്ഛ്രുയതാമത്ര സംബന്ധേ ഗദതോ മമ ।
ദ്വേ ബ്രഹ്മണീ വേദിതവ്യേ ശബ്ദബ്രഹ്മ പരം ച യത് ॥ 234.61 ॥
ശബ്ദബ്രഹ്മണി നിഷ്ണാതഃ പരം ബ്രഹ്മധിഗച്ഛതി ।
ദ്വേ വിദ്യേ വേദിതവ്യേ ഇതി ചാഽഽഥർവണീ ശ്രുതിഃ ॥ 234.62 ॥
പരയാ ഹ്യക്ഷരപ്രാപ്തിരൃഗ്വേദാദിമയാഽപരാ ।
യത്തദവ്യക്തമജരമചിന്ത്യമജമവ്യയം ॥ 234.63 ॥
അനിർദേശ്യമരൂപം ച പാണിപാദാദ്യസംയുതം ।
വിത്തം സർവഗതം നിത്യം ഭൂതയോനിമകാരണം ॥ 234.64 ॥
വ്യാപ്യം വ്യാപ്യം യതഃ സർവം തദ്വൈ പശ്യന്തി സൂരയഃ ।
തദ്ബ്രഹ്മ പരമം ധാമ തദ്വ്യേയം മോക്ഷകാങ്ക്ഷിഭിഃ ॥. 234.65 ॥
ശ്രുതിവാക്യോദിതം സൂക്ഷ്മം തദ്വിഷ്ണോഃ പരമം പദം ।
ഉത്പത്തിം പ്രലയം ചൈവ ഭൂതാനാമഗതിം ഗതിം ॥ 234.66 ॥
വേത്തി വിദ്യാമവിദ്യാം ച സ വാച്യോ ഭഗവാനിതി ।
ജ്ഞാനശക്തിബലവൈശ്വര്യവീര്യതേജാംസ്യശേഷതഃ ॥ 234.67 ॥
ഭഗവച്ഛബ്ദവാച്യാനി ച സ വാച്യോ ഭഗവാനിതി ।
ജ്ഞാനശക്തിബലൈശ്വര്യവീര്യതേജാംസ്യശേഷതഃ ॥ 234.68 ॥
ഭൂതേഷു ച സ സർവാത്മാ വാസുദേവസ്തതഃ സ്മൃതഃ ।
ഉവാചേദം മഹർഷിഭ്യഃ പുരാ പൃഷ്ടഃ പ്രജാപതിഃ ॥ 234.69 ॥
നാമാവ്യാഖ്യാമനന്തസ്യ വാസുദേവസ്യ തത്ത്വതഃ ।
ഭൂതേഷു വസതേ യോഽന്തർവസന്ത്യത്ര ച താനി യത് ॥
ധാതാ വിധാതാ ജഗതാം വാസുദേവസ്തതഃ പ്രഭുഃ ॥ 234.70 ॥
സസർവഭൂതപ്രകൃതിർഗുണാംശ്ച, ദോഷാംശ്ച സർവാൻസ(ന)ഗുണോ ഹ്യതീതഃ ।
അതീതസർവാവരണോഽഖിലാത്മാ, തേനാഽഽവൃതം യദ്ഭവനാന്തരാലം ॥ 234.71 ॥
സമസ്തകല്യാണഗുണാത്മകോ ഹി, സ്വശക്തിലേശാദൃതഭൂതസർഗഃ ।
ഇച്ഛാഗൃഹീതാഭിമതോരുദേഹഃ, സംസാധിതാശേഷജഗദ്ധിതോഽസൗ ॥ 234.72 ॥
തേജോബലൈശ്വര്യമഹാവരോധഃ, സ്വവീര്യശക്ത്യാദിഗുണൈകരാശിഃ ।
പരഃ പരാണാം സകലാ ന യത്ര, ക്ലേശാദയഃ സന്തി പരാപരേശേ ॥ 234.73 ॥
സ ഈശ്വരോ വ്യഷ്ടിസമഷ്ടിരൂപോഽവ്യക്തസ്വരൂപഃ പ്രകടസ്വരൂപഃ ।
സർവേശ്വരഃ സർവദൃക്സർവവേത്താ, സമസ്തശക്തിഃ പരമേശ്വരാഖ്യഃ ॥ 234.74 ॥
സഞ്ജ്ഞായതേ യേന തദസ്തദോഷം ശുദ്ധം പരം നിർമലമേകരൂപം ।
സന്ദൃശ്യതേ വാഽഽപ്യഥ ഗമ്യതേ വാ,തജ്ജ്ഞാനമജ്ഞാനമതോഽന്യദുക്തം ॥ 234.75 ॥
ഇതി ശ്രീമഹാപുരാണേ ആദിബ്രാഹ്മേ വ്യാസർഷിസംവാദ ആത്യന്തികലയനിരൂപണം നാമ
ചതുസ്ത്രിംശദധികദ്വിശതതമോഽധ്യായഃ ॥ 234 ॥
അധ്യായഃ 235 (127)
യോഗാഭ്യാസനിരൂപണം
മുനയ ഊചുഃ
ഇദാനീം ബ്രൂഹി യോഗം ച ദുഃഖസംയോഗഭേഷജം ।
യം വിദിത്വാഽവ്യയം തത്ര യുഞ്ജാമഃ പുരുഷോത്തമം ॥ 235.1 ॥
ശ്രുത്വാ സ വചനം തേഷാം കുഷ്ണദ്വൈപായനസ്തദാ ।
അബ്രവീത്പരമപ്രീതോ യോഗീ യോഗവിദാം വരഃ ॥ 235.2 ॥
യോഗം വക്ഷ്യാമി ഭോ വിപ്രാഃ ശൃണുധ്വം ഭവനാശനം ।
യമഭ്യസ്യാഽഽപ്നു യാദ്യോഗീ മോക്ഷം പരമദുർലഭം ॥ 235.3 ॥
ശ്രുത്വാഽഽദൗ യോഗശാസ്ത്രാണി ഗുരുമാരാധ്യ ഭക്തിതഃ ।
ഇതിഹാസം പുരാണം ച വേദാംശ്ചൈവ വിചക്ഷണഃ ॥ 235.4 ।
ആഹാരം യോഗദോഷാംശ്ച ദേശകാലം ച ബുദ്ധിമാൻ ।
ജ്ഞാത്വാ സമഭ്യസേദ്യോഗം നിർദ്വദ്വോ നിഷ്പരിഗ്രഹഃ ॥ 235.5 ॥
ഭുഞ്ജൻസക്തും യവാഗൂം ച തക്രമൂലഫലം പയഃ ।
യാവകം കണപിണ്യാകമാഹാരം യോഗസാധനം ॥ 235.6 ॥
ന മനോവികലേ ധ്മാതേ ന ശ്രാന്തേ ക്ഷുധിതേ തഥാ ।
ന ദ്വന്ദ്വേ ന ച ശീതേ ച ന ചോഷ്ണേ നാനിലാത്മകേ ॥ 235.7 ॥
സശബ്ദേ ന ജലാഭ്യാസേ ജീർണഗോഷ്ഠേ ചതുഷ്പഥേ ।
സരീസൃപേ ശ്മശാനേ ച ന നദ്യന്തേഽഗ്നിസംനിധൗ ॥ 235.8 ॥
ന ചൈത്യേ ന ച വൽമീകേ സഭയേ കൂപസംനിധൈ ।
ന ശുഷ്കപർണനിചയേ യോഗം യുഞ്ജീത കർഹിചിത് ॥ 235.9 ॥
ദേശാനേതാനനാദൃത്യ മൂഢത്വാദ്യോ യുനക്തി വൈ ।
പ്രവക്ഷ്യേ തസ്യ യേ ദോഷാ ജായന്തേ വിഘ്നകാരകാഃ ॥ 235.10 ॥
ബാധിര്യം ജഡതാ ലോപഃ സ്മൃതേർമൂകത്വമന്ധതാ ।
ജ്വരശ്ച ജായതേ സദ്യസ്തദ്വദജ്ഞാനസംഭവഃ ॥ 235.11 ॥
തസ്മാത്സർവാത്മനാ കാര്യാ രക്ഷാ യോഗവിദാ സദാ ।
ധർമാർഥകാമമോക്ഷണാം ശരീരം സാധനം യതഃ ॥ 235.12 ॥
ആശ്രമേ വിജനേ ഗുഹ്യേ നിഃശബ്ദേ നിർഭയേ നഗേ ।
ശൂന്യാഗാരേ ശുചൗരമ്യേ ചൈകാന്തേ ദേവതാലയേ ॥ 235.13 ॥
രജന്യാഃ പശ്ചിമേ യാമേ പൂർവേ ച സുസമാഹിതഃ ।
പൂർവാഹ്ണേ മധ്യമേ ചാഹ്നി യുക്താഹാരോ ജിതേന്ദ്രിയഃ ॥ 235.14 ॥
ആസീനഃ പ്രാങ്മുഖോ രമ്യ ആസനേ സുഖനിശ്ചലേ ।
നാതിനീചേ ന ചോച്ഛ്രിതേ നിസ്പൃഹഃ സത്യവാക്ഷുചിഃ ॥ 235.15 ॥
യുക്തനിദ്രോ ജിതക്രോധഃ സർവഭൂതഹിതേ രതഃ ।
സർവദ്വന്ദ്വസഹോ ധീരഃ സമകായാംഘ്രിമസ്തകഃ ॥ 235.16 ॥
നാഭൗ നിധായ ഹസ്തൗ ദ്വൗ ശാന്തഃ പദ്മാസനേ സ്ഥിതഃ ।
സംസ്ഥാപ്യ ദൃഷ്ടിം നാസാഗ്രേ പ്രാണാനായമ്യ വാഗ്യതഃ ॥ 235.17 ॥
സമാഹൃത്യേന്ദ്രിയഗ്രാമം മനസാ ഹൃദയേ മുനിഃ ।
പ്രണവം ദീർഘമുദ്യമ്യ സംവൃതാസ്യഃ സുനിശ്ചലഃ ॥ 235.18 ॥
രജസാ തമസോ വൃത്തിം സത്ത്വേന രജസസ്തഥാ ।
സഞ്ഛാദ്യ നിർമലം ശാന്തേ സ്ഥിതഃ സംവൃതലോചനഃ ॥ 235.19 ॥
ഹൃത്പദ്മകോടരേ ലീനം സർവവ്യാപി നിരഞ്ജനം ।
യുഞ്ജീത ശാന്തേ സ്ഥിതഃ സംവൃതലോചനഃ ॥ 235.20 ॥
കരണേന്ദ്രിയഭൂതാനി ക്ഷേത്രജ്ഞേ പ്രഥമം ന്യസേത് ।
ക്ഷേത്രജ്ഞശ്ച പരേ യോജ്യസ്തതോ യുഞ്ജതി യോഗവിത് ॥ 235.21 ॥
മനോ യസ്യാന്തമഭ്യേതി പരമാത്മനി ചഞ്ചലം ।
സന്ത്യജ്യ വിഷയാംസ്തസ്യ യോഗസിദ്ധിഃ പ്രകാശിതാ ॥ 235.22 ॥
യദാ നിർവിഷയം ചിത്തം പരേ ബ്രഹ്മണി ലീയതേ ।
സമാധൗ യോഗയുക്തസ്യ തദാഽഭ്യേതി പരം പദം ॥ 235.23 ॥
അസംസക്തം യദാ ചിത്തം യോഗിനഃ സർവകർമസു ।
ഭവത്യാനന്ദമാസാദ്യ തദാ നിർവാണമൃച്ഛതി ॥ 235.24 ॥
ശുദ്ധം ധാമത്രയാതീതം തുര്യാഖ്യം പുരുഷോത്തമം ।
പ്രാപ്യ യോഗബലാദ്യോഗീ മുച്യതേ നാത്ര സംശയഃ ॥ 235.25 ॥
നിഃസ്പൃഹഃ സർവകാമേഭ്യഃ സർവത്ര പ്രിയദർശനഃ ।
സർവത്രാനിത്യബുദ്ധിസ്തു യോഗീ മുച്യേത നാന്യഥാ ॥ 235.26 ॥
ഇന്ദ്രിയാണി ന സേവേന വൈരാഗ്യേണ ച യോഗവിത് ।
സദാ ചാഭ്യാസയോഗേന മുച്യതേ നാത്ര സംശയഃ ॥ 235.27 ॥
ന ച പദ്മാസനാദ്യോഗോ ന നാസാഗ്രനിരീക്ഷണാത് ।
മനസശ്ചേന്ദ്രിയാണാം ച സംയോഗോ യോഗ ഉച്യതേ ॥ 235.28 ॥
ഏവം മയാ മുനിശ്രേഷ്ഠാ യോഗഃ പ്രോക്തോ വിമുക്തിദഃ ।
സംസാരമോക്ഷഹേതുശ്ച കിമന്യച്ഛ്രോതുമിച്ഛഥ ॥ 235.29 ॥
ലോമഹർഷണ ഉവാച
ശ്രുത്വാ തേ വചനം തസ്യ സാധു സാധ്വിതി ചാബ്രുവൻ ।
വ്യാസം പ്രശസ്യ സമ്പൂജ്യ പുനഃ പ്രഷ്ടും സമുദ്യതാഃ ॥ 235.30 ॥
ഇതി ശ്രീമഹാപുരാണേ ആദിബ്രാഹ്മേ വ്യാസർഷിസംവാദേ യോഗാഭ്യാസനിരൂപണം നാമ
പഞ്ചത്രിംശദധികദ്വിശതതമോഽധ്യായഃ ॥ 235 ॥
അധ്യായഃ 236 (128)
സാംഖ്യയോഗനിരൂപണം
മുനയ ഊചുഃ
തവ വക്ത്രാബ്ധിസംഭൂതമമൃതം വാങ്മയം മുനേ ।
പിബതാം നോ ദ്വിജശ്രേഷ്ഠ ന നൃപ്തിരിഹ ദൃശ്യതേ ॥ 236.1 ॥
തസ്മാദ്യോഗം മുനേ ബ്രൂഹി വിസ്തരേണ വിമുക്തിദം ।
സാംഖ്യം ച ദ്വിപദാം ശ്രേഷ്ഠ ശ്രോതുമിച്ഛാമഹേ വയം ॥ 236.2 ॥
പ്രജ്ഞാവാഞ്ശ്രോത്രിയോ യജ്വാ ഖ്യാതഃ പ്രാജ്ഞോഽനസൂയകഃ ।
സത്യധർമമതിർബ്രഹ്മൻകഥം ബ്രഹ്മാധിഗച്ഛതി ॥ 236.3 ॥
തപസാ ബ്രഹ്മചര്യേണ സർവത്യാഗേന മേധയാ ।
സാംഖ്യേ വാ യദി വാ യോഗ ഏതത്പൃഷ്ടോ വദസ്വ നഃ ॥ 236.4 ॥
മനസശ്ചേന്ദ്രിയാണാം ച യഥൈകാഗയ്രമവാപ്യതേ ।
യേനോപായേന പുരുഷസ്തത്ത്വം വ്യാഖ്യാതുമർഹസി ॥ 236.5 ॥
വ്യാസ ഉവാച
നാന്യത്ര ജ്ഞാനതപസോർനാന്യത്രേന്ദ്രിയനിഗ്രഹാത് ।
നാന്യത്ര സർവസന്ത്യാഗാത്സിദ്ധിം വിന്ദതി കശ്ചന ॥ 236.6 ॥
മഹാഭൂതാനി സർവാണി പൂർവസൃഷ്ടിഃ സ്വയംഭുവഃ ।
ഭൂയിഷ്ഠം പ്രാണഭൃദ്ഗ്രാമേ നിവിഷ്ടാനി ശരീരിഷു ॥ 236.7 ॥
ഭൂമേർദേഹോ ജലാത്സ്നേഹോ ജ്യോതിഷശ്ചക്ഷുഷീ സ്മൃതേ ।
പ്രാണാപാനാശ്രയോ വായുഃകോഷ്ഠാകാശം ശരീരിണാം ॥ 236.8 ॥
ക്രാന്തൗ വിഷ്ണുർബലേ ശക്രഃ കോഷ്ഠേഽഗ്നിർഭോക്തുമിച്ഛതി ।
കർണയോഃ പ്രദിശഃ ശ്രോത്രേ ജിഹ്വായാം വാക്സരസ്വതീ ॥ 236.9 ॥
കർണൗ ത്വക്ചക്ഷുഷീ ജിഹ്വാ നാസികാ ചൈവ പഞ്ചമീ ।
ദശ താനീന്ദ്രിയോക്താനി ദ്വാരാണ്യാഹാരസിദ്ധയേ ॥ 236.10 ॥
ശബ്ദസ്പർശൗ തഥാ രൂപം രസം ഗന്ധം ച പഞ്ചമം ।
ഇന്ദ്രിയാർഥാൻപൃഥഗ്വിദ്യാദിന്ദ്രിയേഭ്യസ്തു നിത്യദാ ॥ 236.11 ॥
ഇന്ദ്രിയാണി മനോ യുങ്ക്തേ അവശ്യാ(ശാ)നിവ രാജിനഃ(ലഃ) ।
മനശ്ചാപി സദാ യുങ്ക്തേ ഭൂതാത്മാ ഹൃദയാശ്രിതഃ ॥ 236.12 ॥
ഇന്ദ്രിയാണാം തഥൈവൈഷാം സർവേഷാമീശ്വരം മനഃ ।
നിയമേ ച വിസർഗേ ച ഭൂതാത്മാ മനസസ്തഥാ ॥ 236.13 ॥
ഇന്ദ്രിയാണീന്ദ്രിയാർഥശ്ച സ്വഭാവശ്ചേതനാ മനഃ ।
പ്രാണാപാനൗ ച ജീവശ്ച നിത്യം ദേഹേഷു ദേഹിനാം ॥ 236.14 ॥
ആശ്രയോ നാസ്തി സത്ത്വസ്യ ഗുണശബ്ദോ ന ചേതനാഃ ।
സത്ത്വം ഹി തേജഃ സൃജതി ന ഗുണാന്വൈ കഥഞ്ചന ॥ 236.15 ॥
ഏവം സപ്തദശം ദേഹം വൃതം ഷോഡശഭിർഗുണൈഃ ।
മനീഷീ മനസാ വിപ്രാഃ പശ്യത്യാത്മാനമാത്മനി ॥ 236.16 ॥
ന ഹ്യം ചക്ഷുഷാ ദുശ്യോ ന ച സർവൈരപീന്ദ്രിയൈഃ ।
മനസാ തു പ്രദീപ്തേന മഹാനാത്മാ പ്രകശതേ ॥ 236.17 ॥
അശബ്ദസ്പർശരൂപം തച്ച(ച്ചാ)രസാഗന്ധമവ്യയം ।
അശരീരം ശരീരേ സ്വേ നിരീക്ഷേത നിരിന്ദ്രിയം ॥ 236.18 ॥
അവ്യക്തം സർവദേഹേഷു മർത്യേഷു പരമാർചിതം ।
യോഽനുപശ്യതി സ പ്രേത്യ കൽപതേ ബ്രഹ്മഭൂയതഃ ॥ 236.19 ॥
വിദ്യാവിനയസമ്പന്നബ്രാഹ്മണേ ഗവി ഹസ്തിനി ।
ശുനി ചൈവ ശ്വപാകേ ച പണ്ഡിതാഃ സമദർശിനഃ ॥ 236.20 ॥
സ ഹി സർവേഷു ഭൂതേഷു ജംഗമേഷു ധ്രുവേഷു ച ।
വസത്യേകോ മഹാനാത്മാ യേന സർവമിദം തതം ॥ 236.21 ॥
സർവഭൂതേഷു ചാഽഽത്മാനം സർവഭൂതാനി ചാഽഽത്മനി ।
യദാ പശ്യതി ഭൂതാത്മാ ബ്രഹ്മ സമ്പദ്യതേ തദാ ॥ 236.22 ॥
യാവാനാത്മനി വേദാഽഽത്മാ താവാനാത്മാ പരാത്മനി ।
യ ഏവം സതതം വേദ സോഽമൃതത്വായ കൽപതേ ॥ 236.23 ॥
സർവഭൂതാത്മഭൂതസ്യ സർവഭൂതഹിതസ്യ ച ।
ദേവാപി മാർഗേ മുഹ്യന്തി അപദസ്യ പദൈഷിണഃ ॥ 236.24 ॥
ശകുന്താനാമിവാഽഽകാശേ മത്സ്യാനാമിവ ചോദകേ ।
യഥാ ഗതിർന ദൃശ്യേന തഥാ ജ്ഞാനവിദാം ഗതിഃ ॥ 236.25 ॥
കാലഃ പചതി ഭൂതാനി സർവാണ്യേവാഽഽത്മനാഽഽത്മനി ।
യസ്മിസ്തു പച്യതേ കാലസ്തന്ന വേദേഹ കശ്ചന ॥ 236.26 ॥
ന തദുർധ്വം ന തിര്യക്ച നാധോ ന ച പുനഃ പുനഃ ।
ന മധ്യേ പ്രതിഗൃഹ്ണീതേ നൈവ കിഞ്ചിന്ന കശ്ചന ॥ 236.27 ॥
സർവേ തത്സ്ഥാ ഇമേ ലോകാ ബാഹ്യമേഷാം ന കിഞ്ചന ।
യദ്യപ്യഗ്രേ സമാഗച്ഛേദ്യതാ ബാണോ ഗുണച്യുതഃ ॥ 236.28 ॥
നൈവാന്തം കാരണസ്യേയാദ്യദ്യപി സ്യാന്മനോജവഃ ।
തസ്മാത്സൂക്ഷ്മതരം നാസ്തി നാസ്തി സ്ഥൂലതരം തഥാ ॥ 236.29 ॥
സർവതഃ പാണിപാദം തത്സർവതോഽക്ഷിശിരോമുഖം ।
സർവതഃശ്രുതിമല്ലോകേ സർവമാവൃത്യ തിഷ്ഠതി ॥ 236.30 ॥
തദേവാണോരണുതരം തന്മഹദ്ഭ്യോ മഹത്തരം ।
തദന്തഃ സർവഭൂതാനാം ധ്രുവം തിഷ്ഠന്ന ദൃശ്യതേ ॥ 236.31 ॥
അക്ഷരം ച ക്ഷരം ചൈവ ദ്വേധാ ഭാവോഽയമാത്മനഃ ।
ക്ഷകഃ സർവേഷു ഭൂതേഷു ദിവ്യം ത്വമൃതമക്ഷരം ॥ 236.32 ॥
നവദ്വാരം പുരം കൃത്വാ ഹംസോ ഹി നിയതോ വശീ ।
ഈദൃശഃ സർവഭൂതസ്യ സ്ഥാവരസ്യ ചരസ്യ ച ॥ 236.33 ॥
ഹാനേനാഭിവികൽപാനാം നരാണാം സഞ്ചയേന ച ।
ശരീരാണാമജസ്യാഽഽഹുർഹംസത്വം പാരദർശിനഃ ॥ 236.34 ॥
ഹംസോക്തം ച ക്ഷരം ചൈവ കൂടസ്ഥം യത്തദക്ഷരം ।
തദ്വിദ്വാനക്ഷരം പ്രാപ്യ ജഹാതി പ്രാണജന്മനീ ॥ 236.35 ॥
വ്യാസ ഉവാച
ഭവതാം പൃച്ഛതാം വിപ്രാ യഥാവദിഹ തത്ത്വതഃ ।
സാംഖ്യം ജ്ഞാനേന സംയുക്തം തദേതത്കീർതിതം മയാ ॥ 236.36 ॥
യോഗകൃത്യം തു ഭോ വിപ്രാഃ കീർതയിഷ്യാമ്യതഃ പരം ।
ഏകത്വം ബുദ്ധിമനസോരിന്ദ്രിയാണാം ച സർവശഃ ॥ 236.37 ॥
ആത്മനോ വ്യാപിനോ ജ്ഞാനം ജ്ഞാനമേതദത്തുമം ।
തദേതദുപശാന്തേന ദാന്തേനാധ്യാത്മശീലിനാ ॥ 236.38 ॥
ആത്മാരാമേണ ബുദ്ധേന ബോദ്ധവ്യം ശുചികർമണാ ।
യോഗദോഷാൻസമുച്ഛിദ്യ പഞ്ച യാൻകവയോ വിദുഃ ॥ 236.39 ॥
കാമം ക്രോദം ച ലോഭം ച ഭയം സ്വപ്നം പഞ്ചമം ।
ക്രോധം ശമേന ജയതി കാമം സങ്കൽപവർജനാത് ॥ 236.40 ॥
സത്ത്വസംസേവനാദ്ധീരോ നിദ്രാമുച്ഛേത്തുമർഹതി ।
ധൃത്യാ ശിശ്നോദരം രക്ഷേത്പാണിപാദം ച ചക്ഷുഷാ ॥ 236.41 ॥
ചക്ഷുഃ ശ്രോത്രം ച മനസാ മനോ വാചം ച കർമണാ ।
അപ്രമാദാദ്ഭയം ജഹ്യദ്ദംഭം പ്രാജ്ഞോപസേവനാത് ॥ 236.42 ॥
ഏവമേതാന്യോഗദോഷാഞ്ജയേന്നിത്യമതന്ദ്രിതഃ ।
അഗ്നീംശ്ച ബ്രാഹ്മണാംശ്ചാഥ ദേവതാഃ പ്രണമേത്സദാ ॥ 236.43 ॥
വർജയേദുദ്ധതാം വാചം ഹിംസായുക്താം മനോനുഗാം ।
ബ്രഹ്മതേജോമയം ശുക്രം യസ്യ സർവമിദം ജഗത് ॥ 236.44 ॥
ഏതസ്യ ഭൂതഭൂതസ്യ ദൃഷ്ടം സ്ഥാവരജംഗമം ।
ധ്യായനമധ്യയനം ദാനം സത്യം ഹ്രീരാർജവം ക്ഷമാ ॥ 236.45 ॥
ശൗചം ചൈവാഽഽത്മനഃ ശുദ്ധിരിന്ദ്രയാണാം ച നിഗ്രഹഃ ।
ഏതൈർവിവർഘതേ തേജഃ പാപ്മാനം ചാപകർഷതി ॥ 236.46 ॥
സമഃ സർവേഷു ഭൂതേഷു ലഭ്യാലഭ്യേന വർതയൻ
ധൂതപാപ്മാ തു തേജസ്വീ ലഘ്വാഹാരോ ജിതേന്ദ്രിയഃ ॥ 236.47 ॥
താമത്രധൗ വശേ കൃത്വാ നിഷേവേദ്ബ്രഹ്മണഃ പദം ।
മനസശ്ചേന്ദ്രിയാണാം ച കൃത്വൈകാഗ്രയം സമാഹിതഃ ॥ 236.48 ॥
പൂർവരാത്രേ പരാർധേ ച ധാരയേന്മന ആത്മനഃ ।
ജന്തോഃ പഞ്ചേന്ദ്രിയസ്യാസ്യ യദ്യേകം ക്ലിന്നമിന്ദ്രിയം ॥ 236.49 ॥
തതോഽസ്യ സ്രവതി പ്രജ്ഞാ ഗിരേഃ പാദാദിവോദകം ।
മനസഃ പൂർവമാദദ്യാത്കൂർമാണാമിവ മത്സ്യഹാ ॥ 236.50 ॥
തതഃ ശ്രോത്രം തതശ്ചക്ഷുർജിഹ്വാ ഘ്രാണം ച യോഗവിത് ।
തത ഏതാനി സംയമ്യ മനസി സ്ഥാപയേദ്യദി ॥ 236.51 ॥
തഥൈവാപോഹ്യ സങ്കൽപാന്മനോ ഹ്യാത്മനി ധാരയേത് ।
പഞ്ചേന്ദ്രിയാണി മനസി ഹൃദി സംസ്ഥാപയേദ്യദി ॥ 236.52 ॥
യദൈതാന്യവതിഷ്ഠന്തേ മനഃ ഷഷ്ഠാനി ചാഽഽത്മനി ।
പ്രസീദന്തി ച സംസ്ഥായാം തദാ ബ്രഹ്മ പ്രകാശതേ ॥ 236.53 ॥
വിധൂമ ഇവ ദീപ്താർചിരാഗത്യ ഇവ ദീപ്തിമാൻ ।
വൈദ്യുതോഽഗ്നിരിവാഽഽകാശേ പശ്യന്ത്യാത്മാനമാത്മനി ॥ 236.54 ॥
സർവ തത്ര തു സർവത്ര വ്യാപകത്വാച്ച ദൃശ്യതേ ।
തം പശ്യന്തി മഹാത്മാനോ ബ്രാഹ്മണാ യേ മനീഷിണഃ ॥ 236.55 ॥
ധൃതിമന്തോ മഹാപ്രാജ്ഞാഃ സർവഭൂതഹിതേ രതാഃ ।
ഏവം പരിമിതം കാലമാചരൻസംശിതവ്രതഃ ॥ 236.56 ॥
ആസീനോ ഹി രഹസ്യേകോ ഗച്ഛേദക്ഷരസാമ്യതാം ।
പ്രമോഹോ ഭ്രമ ആവർതോ ഘ്രാണം ശ്രവണദർശനേ ॥ 236.57 ॥
അദ്ഭുതാനി രസഃ സ്പർശഃ ശീതോഷ്ണമാരുതാകൃതിഃ ।
പ്രതിഭാനുപസർഗാശ്ച പ്രതിസംഗൃഹ്യ യോഗതഃ ॥ 236.58 ॥
താംസ്തത്ത്വവിദനാദൃത്യ സാമ്യേനൈവ നിവർതയേത് ।
കുര്യാത്പരിചയം യോഗേ ത്രൈലോക്യേ നിയതോ മുനിഃ ॥ 236.59 ॥
ഗിരിശൃംഗേ തഥാ ചൈത്യേ വൃക്ഷമൂലേഷു യോജയേത് ।
സംനിയമ്യേന്ദ്രിയഗ്രാമം കോഷ്ഠേ ഭാണ്ഡമനാ ഇവ ॥ 236.60 ॥
ഏകാഗ്രം ചിന്തയേന്നിത്യം യോഗാന്നോദ്വിജതേ മനഃ ।
യേനോപയേന ശക്യേത നിയന്തും ചഞ്ചലം മനഃ ॥ 236.61 ॥
തത്ര യുക്തോ നിഷേവേത ന ചൈവ വിചലേത്തതഃ ।
ശൂന്യാഗാരാണി ചൈകാഗ്രോ നിവാസാർഥമുപക്രമേത് ॥ 236.62 ॥
നാതിവ്രജേത്പരം വാചാ കർമണാ മനസാഽപി വാ ।
ഉപേക്ഷകോ യഥാഹാരോ ലബ്ധാലബ്ധസമോ ഭവേത് ॥ 236.63 ॥
യശ്ചൈനമഭിനന്ദേത യശ്ചൈനമഭിവാദയേത് ।
സമസ്തയോശ്ചാപ്യുഭയോർനാഭിധ്യായേച്ഛുഭാശുഭം ॥ 236.64 ॥
ന പ്രഹൃഷ്യേന ലാഭേഷു നാലാഭേഷു ച ചിന്തയേത് ।
സമഃ സർവേഷു ഭൂതേഷു സധർമാ മാതരിശ്വനഃ ॥ 236.65 ॥
ഏവം സ്വസ്ഥാത്മനഃ സാധോഃ സർവത്ര സമദർശിനഃ ।
ഷൺമാസാന്നിത്യയുക്തസ്യ ശബ്ദബ്രഹ്മഭിവർതതേ ॥ 236.66 ॥
വേദനാർതാൻപരാന്ദൃഷ്ട്വാ സമലഷ്ടാശ്മകാഞ്ചനഃ ।
ഏവം തു നിരതോ മാർഗം വിരമേന്ന വിമീഹിതഃ ॥ 236.67 ॥
അപി വർണാവകൃഷ്ടസ്തു നാരീ വാ ധർമകാങ്ക്ഷിണീ ।
താവപ്യേതേന മാർഗേണ ഗച്ഛേതാം പരമാം ഗതിം ॥ 236.68 ॥
അജം പുരാണമജരം സനാതനം, യമിന്ദ്രിയാതിഗമഗോചരം ദ്വിജാഃ ।
അവേക്ഷ്യ ചേമാം പരമേഷ്ഠിസാമ്യതാം, പ്രയാന്ത്യനാവൃത്തിഗതിം മനീഷിണഃ ॥ 236.69 ॥
ഇതി ശ്രീമഹാപുരാണേ ആദിബ്രാഹ്മേ വ്യാസർഷിസംവാദേ സാംഖ്യയോഗനിരൂപണം നാമ
പഞ്ചത്രിംശദധികദ്വിശതതമോധ്യായഃ ॥ 236 ॥
അധ്യായഃ 237 (129)
ജ്ഞാനിനാം മോക്ഷപ്രാപ്തിനിരൂപണം
മുനയ ഊചുഃ
യദ്യേവം വേദവചനം കുരു കർമ ത്യജേതി ച ।
കാം ദിശം വിദ്യയാ യാന്തി കാം ച ഗച്ഛന്തി കർമണാ ॥ 237.1 ॥
ഏതദ്വൈ ശ്രോതുമിച്ഛമസ്തദ്ഭവാൻപ്രബ്രവീതു നഃ ।
ഏതദന്യോന്യവൈരൂപ്യം വർതതേ പ്രതികൂലതഃ ॥ 237.2 ॥
വ്യാസ ഉവാച
ശൃണുധ്വം മുനിശാർദൂലാ യത്പൃച്ഛധ്വം സമാസതഃ ।
കർമവിദ്യാമയൗ ചൗഭൗ വ്യാഖ്യാസ്യാമി ക്ഷരാക്ഷരൗ ॥ 237.3 ॥
യാം ദിശം വിദ്യയാ യാന്തി യാം ഗച്ഛന്തി ച കർമണാ ।
ശൃണുധ്വം സാമ്പ്രതം വിപ്രാ ഗഹനം ഹ്യേതദുത്തരം ॥ 237.4 ॥
അസ്തി ധർമ ഇതി യുക്തം നാസ്തി തത്രൈവ യോ വദേത് ।
യക്ഷസ്യ സാദൃശ്യമിദം യക്ഷസ്യേദം ഭവേദഥ ॥ 237.5 ॥
ദ്വാവിമാവഥ പന്ഥാനൗ യത്ര വേദാഃ പ്രതിഷ്ഠിതാഃ ।
പ്രവൃത്തിലക്ഷണോ ധർമോ നിവൃത്തോ വാ വിഭാഷിതഃ ॥ 237.6 ॥
കർമണാ ബധ്യതേ ജന്തുർവിദ്യയാ ച വിമുച്യതേ ।
തസ്മാത്കർമ ന കുർവന്തി യതയഃ പാരദർശിനഃ ॥ 237.7 ॥
കർമണാ ജായതേ പ്രേത്യ മൂർതിമാൻഷോഡശാത്മകഃ ।
വിദ്യയാ ജായതേ നിത്യമവ്യക്തം ഹ്യക്ഷരാത്മകം ॥ 237.8 ॥
കർമ ത്വേകേ പ്രശംസന്തി സ്വൽപബുദ്ധിരതാ നരാഃ ।
തേന തേ ദേഹജാലേന രമയന്ത ഉപാസതേ ॥ 237.9 ॥
യേ തു ബുദ്ധിം പരാം പ്രാപ്താ ധർമനൈപുണ്യദർശിനഃ ।
ന തേ കർമ പ്രശംസന്തി കൂപം നദ്യാം പിബന്നിവഃ ॥ 237.10 ॥
കർമണാം ഫലമാപ്നോതി സുഖദുഃഖേ ഭവാഭവൗ ।
വിദ്യയാ തദവാപ്നോതി യത്ര ഗത്വാ ന ശോചതി ॥ 237.11 ॥
ന മ്രിയതേ യത്ര ഗത്വാ യത്ര ഗത്വാ ന ജായതേ ।
ന ജീര്യതേ യത്ര ഗത്വാ യത്ര ഗത്വാ ന വർധതേ ॥ 237.12 ॥
യത്ര തദ്ബ്രഹ്മ പരമമവ്യക്തമചലം ധ്രുവം ।
അവ്യാകൃതമനായാമമമൃതം ചാധിയോഗവിത് ॥ 237.13 ॥
ദ്വന്ദ്വൈർന യത്ര ബാധ്യന്തേ മാനസേന ച കർമണാ ।
സമാഃ സർവത്ര മൈത്രാശ്ച സർവഭൂതഹിതേ രതാഃ ॥ 237.14 ॥
വിദ്യാമയോഽന്യഃ പുരുഷോ ദ്വിജാഃ കർമമയോഽപരഃ ।
വിപ്രാശ്ചന്ദ്രസമസ്പർശഃ സൂക്ഷ്മയാ കലയാ സ്ഥിതഃ ॥ 237.15 ॥
തദേതദൃഷിണാ പ്രോക്തം വിസ്തരേണാനുഗീയതേ ।
ന വക്തും ശക്യതേ ദ്രഷ്ടും ചക്രതന്തുമിവാംബരേ ॥ 237.16 ॥
ഏകാദശവികാരാത്മാ കലാസംഭാരസംഭൃതഃ ।
മൂർതിമാനിതി തം വിദ്യാദ്വിപ്രാഃ കർമഗുണാത്മകം ॥ 237.17 ॥
ദേവോ യഃ സംശ്രിതസ്തസ്മിൻബുദ്ധീന്ദുരിവ പുഷ്കരേ ।
ക്ഷേത്രജ്ഞം തം വിജാനീയാന്നിത്യം യോഗജിതാത്മകം ॥ 237.18 ॥
തമോ രജശ്ച സത്ത്വം ച ജ്ഞേയം ജീവഗുണാത്മകം ।
ജീവമാത്മഗുണം വിദ്യാദാത്മാനം പരമാത്മനഃ ॥ 237.19 ॥
സചേതനം ജീവഗുണം വദന്തി, സ ചേഷ്ടതേ ജീവഗുണം ച സർവം ।
തതഃ പരം ക്ഷേത്രവിദോ വദന്തി, പ്രകൽപയന്തോ ഭുവനാനി സപ്ത ॥ 237.20 ॥
വ്യാസ ഉവാച
പ്രകൃത്യാസ്തു വികാരാ യേ ക്ഷേത്രജ്ഞാസ്തേ പരിശ്രുതാഃ ।
തേ ചൈനം ന പ്രജാനന്തി ന ജാനാതി സ താനപി ॥ 237.21 ॥
തൈശ്ചൈവ കുരുതേ കാര്യം മനഃ ഷഷ്ഠൈരിഹേന്ദ്രിയൈഃ ।
സുദാന്തൈരിവ സംയന്താ ദൃഢഃ പരമവാജിഭിഃ ॥ 237.22 ॥
ഇന്ദ്രിയേഭ്യഃ പരാ ഹ്യർഥാ അർഥേഭ്യഃ പരമം മനഃ ।
മനസസ്തു പരാ ബുദ്ധിർബുദ്ധേരാത്മാ മഹാൻപരഃ ॥ 237.23 ॥
മഹതഃ പരമവ്യക്തമവ്യക്താത്പരതോഽമൃതം ।
അമൃതാന്ന പരം കിഞ്ചിത്സാ കാഷ്ഠാ പരമാ ഗതിഃ ॥ 237.24 ॥
ഏവം സർവേഷു ഭൂതേഷു ഗൂഢാത്മാ ന പ്രകാശതേ ।
ദൃശ്യതേ ത്വഗയ്രയാ ബുദ്ധ്യാ സൂക്ഷ്മയാ സൂക്ഷ്മദർശിഭിഃ ॥ 237.25 ॥
അന്തരാത്മനി സംലീയ മനഃഷഷ്ഠാനി മേധയാ ।
ഇന്ദ്രിയൈരിന്ദ്രിയാർഥാംശ്ച ബഹുചിത്തമചിന്തയൻ ॥ 237.26 ॥
ധ്യാനേഽപി പരമം കൃത്വാ വിദ്യാസമ്പാദിതം മനഃ ।
അനീശ്വരഃ പ്രശാന്താത്മാ തതോ ഗച്ഛേത്പരം പദം ॥ 237.27 ॥
ഇന്ദ്രിയാണാം തു സർവേഷാം വശ്യാത്മാ ചലിതസ്മൃതിഃ ।
ആത്മനഃ സമ്പ്രദാനേന മർത്യോ മൃത്യുമുപാശ്നുതേ ॥ 237.28 ॥
വിഹത്യ സർവസങ്കൽപാൻസത്ത്വേ ചിത്തം നിവേശയേത് ।
സത്ത്വേ ചിത്തം സമാവേശ്യ തതഃ കാലഞ്ജരോ ഭവേത് ॥ 237.29 ॥
ചിത്തപ്രസാദേന യതിർജഹാതീഹ ശുഭാശുഭം ।
പ്രസന്നാത്മാഽഽത്മനി സ്ഥിത്വാ സുഖമത്യന്തമശ്നുതേ ॥ 237.30 ॥
ലക്ഷണം തു പ്രസാദസ്യ യഥാ സ്വപ്നേ സുഖം ഭവേത് ।
നിർവാതേ വാ യഥാ ദീപോ ദീപ്യമാനോ ന കമ്പതേ ॥ 237.31 ॥
ഏവം പൂർവാപരേ രാത്രേ യുഞ്ജന്നാത്മാനമാത്മനാ ।
ലഘ്വാഹാരോ വിശുദ്ധാത്മാ പശ്യത്യാത്മാനമാത്മനി ॥ 237.32 ॥
രഹസ്യം സർവവേദാനാമനൈതിഹ്യമനാഗമം ।
ആത്മപ്രത്യായകം ശാസ്ത്രമിദം പുത്രാനുശാസനം ॥ 237.33 ॥
ധർമാഖ്യാനേഷു സർവേഷു സത്യാഖ്യാനേഷു യദ്വസു ।
ദശവർഷസഹസ്രാണി നിർമഥ്യാമൃതമുദ്ധൃതം ॥ 237.34 ॥
നവനീതം യഥാ ദധ്നഃ കാഷ്ഠാദഗ്നിര്യഥൈവ ച ।
തഥൈവ വിദുഷാം ജ്ഞാനം മുക്തിഹേതോഃ സമുദ്ധൃതം ॥ 237.35 ॥
സ്നാതകാനാമിദം ശാസ്ത്രം വാച്യം പുത്രാനുശാസനം ।
തദിദം നാപ്രശാന്തായ നാദാന്തായ തപസ്വിനേ ॥ 237.36 ॥
നാവേദവിദുഷേ വാച്യം തഥാ നാനുഗതായ ച ।
നാസൂയകായാനൃജവേ ന ചാനിർദിഷ്ടകാരിണേ ॥ 237.37 ॥
ന തർകശാസ്ത്രദഗ്ധായ തഥൈവ പിശുനായ ച ।
ശ്ലാഘിനേ ശ്ലാഘനീയായ പ്രശാന്തായ തപസ്വിനേ ॥ 237.38 ॥
ഇദം പ്രിയായ പുത്രായ ശിഷ്യായാനുഗതായ തു ।
രഹസ്യധർമം വക്തവ്യം നാന്യസ്മൈ തു കഥഞ്ചന ॥ 237.39 ॥
യദപ്യസ്യ മഹീം ദദ്യാദ്രത്നപൂർണാമിമാം നരഃ ।
ഇതമേവ തതഃ ശ്രേയ ഇതി മന്യേത തത്ത്വവിത് ॥ 237.40 ॥
അതോ ഗുഹ്യതരാർഥം തദധ്യാത്മമതിമാനുഷം ।
യത്തന്മഹർഷിഭിർദുഷ്ടം വേദാന്തേഷു ച ഗീയതേ ॥ 237.41 ॥
തദ്യുഷ്മഭ്യം പ്രയച്ഛാമി യന്മാം പൃച്ഛത സത്തമാഃ ।
യന്മേ മനസി വർതേത യസ്തു വോ ഹൃദി സംശയഃ ॥
ശ്രുതം ഭവദ്ഭിസ്തത്സർവം കിമന്യത്കഥയാമി വഃ ॥ 237.42 ॥
മുനയ ഊചുഃ
അധ്യാത്മം വിസ്തരേണേഹ പുനരേവ വദസ്വ നഃ ।
യദധ്യാത്മം യഥാ വിദ്മോ ഭഗവന്നൃഷിസത്തമ ॥ 237.43 ॥
വ്യാസ ഉവാച
അധ്യാത്മം യദിദം വിപ്രാഃ പുരുഷസ്യേഹ പഠ്യതേ ।
യുഷ്മഭ്യം കഥയിഷ്യാമി തസ്യ വ്യാഖ്യാഽവധാര്യതാം ॥ 237.44 ॥
ഭീമിരാപസ്തഥാ ജ്യോതിർവായുരാകാശമേവ ച ।
മഹാഭൂതാനി യശ്ചൈവ സർവഭൂതേഷു ഭൂതകൃത് ॥ 237.45 ॥
മുനയ ഊചുഃ
ആകാരം തു ഭവേദ്യസ്യ യസ്മിന്ദേഹം ന പശ്യതി ।
ആകാസാദ്യം ശരീരേഷു കഥം തദുപവർണയേത് ॥
ഇന്ദ്രിയാണാം ഗുണാഃ കേചിത്കഥം താനുപലക്ഷയേത് ॥ 237.46 ॥
വ്യാസ ഉവാച
ഏതദ്വോ വർണയിഷ്യാമി യഥാവദനുദർശനം ।
ശൃണുധ്വം തദിഹൈകാഗ്യ്രാ യഥാതത്ത്വം യഥാ ച തത് ॥ 237.47 ॥
ശബ്ദഃ ശ്രോത്രം തഥാ ഖാനി ത്രയമാകാശലക്ഷണം ।
പ്രാണശ്ചേഷ്ടാ തഥാ സ്പർശ ഏതേ വായുഗുണാസ്ത്രയഃ ॥ 237.48 ॥
രൂപം ചക്ഷുർവിപാകശ്ച ത്രിധാ ജ്യോതിർവിധീയതേ ।
രസോഽഥ രസനം സ്വേദോ ഗുണാസ്ത്വേതേ ത്രയോഽംഭസാം ॥ 237.49 ॥
ഘ്രേയം ഘ്രാണം ശരീരം ച ഭൂമേരേതേ ഗുണാസ്ത്രയഃ ।
ഏതാവാനിന്ദ്രിയഗ്രാമോ വ്യാഖ്യാതഃ പാഞ്ചഭൗതികഃ ॥ 237.50 ॥
വായോഃ സ്പർശോ രസോഽദ്ഭ്യശ്ച ജ്യോതിഷോ രൂപമുച്യതേ ।
ആകാശപ്രഭവഃ ശബ്ദോ ഗന്ധോ ഭൂമിഗുണഃ സ്മൃതഃ ॥ 237.51 ॥
മനോ ബുദ്ധിഃ സ്വഭാവശ്ച ഗുണാ ഏതേ സ്വയോനിജാഃ ।
തേ ഗുണാനതിവർതന്തേ ഗുണേഭ്യഃ പരമാ മതാഃ ॥ 237.52 ॥
യഥാ കുർമ ഇവാംഗാനി പ്രസാര്യ സംനിയച്ഛതി ।
ഏവമേവേന്ദ്രിയഗ്രാമം ബുദ്ധിശ്രേഷ്ഠോ നിയച്ഛതി ॥ 237.53 ॥
യദൂർധ്വം പാദതലയോരവാർകേർദ്വം ച(ഗധശ്ച)പശ്യതി ।
ഏതസ്മിന്നേവ കൃത്യേ സാ വർതതേ ബുദ്ധിരുത്തമാ ॥ 237.54 ॥
ഗുണൈസ്തു നീയതേ ബുദ്ധിർബുദ്ധിരേവേന്ദ്രിയാണ്യപി ।
മനഃഷഷ്ഠാനി സർവാണി ബുദ്ധ്യാ ഭവാത്കുതോ ഗൃണാഃ ॥ 237.55 ॥
ഇന്ദ്രിയാണി നരൈഃ പഞ്ച ഷഷ്ഠം തന്മന ഉച്യതേ ।
സപ്തമീം ബുദ്ധിമേവാഽഽഹുഃ ക്ഷേത്രജ്ഞം വിദ്ധി ചാഷ്ടമം ॥ 237.56 ॥
ചക്ഷുരാലോകനായൈവ സംശയം കുരുതേ മനഃ ।
ബുദ്ധിരധ്യവസാനായ സാക്ഷീ ക്ഷേത്രജ്ഞ ഉച്യതേ ॥ 237.57 ॥
രജസ്തമശ്ച സത്ത്വം ച ത്രയ ഏതേ സ്വയോനിജാഃ ।
സമാഃ സർവേഷു ഭൂതേഷു താൻഗുണാനുപലക്ഷയേത് ॥ 237.58 ॥
തത്ര യത്പ്രീതിസംയുക്തം കിഞ്ചിദാത്മനി ലക്ഷയേത് ।
പ്രശാന്തമിവ സംയുക്തം സത്ത്വം തദുപധാരയേത് ॥ 237.59 ॥
യത്തു സന്താപസംയുക്തം കായേ മനസി വാ ഭവേത് ।
പ്രവൃത്തം രജ ഇത്യേവം തത്ര ചാപ്യുപലക്ഷയേത് ॥ 237.60 ॥
യത്തു സംമോഹസംയുക്തമവ്യക്തം വിഷമം ഭവേത് ।
അപ്രതർക്യമവിജ്ഞേയം തമസ്തദുപദാരയേത് ॥ 237.61 ॥
പ്രഹർഷഃ പ്രീതിരാനന്ദം സ്വാമ്യം സ്വസ്ഥാത്മചിത്തതാ ।
അകസ്മാദ്യദി വാ കസ്മാദ്വദന്തി സാത്ത്വികാൻഗുണാൻ ॥ 237.62 ॥
അഭിമാനോ മൃഷാവാദോ ലോഭോ മഹോസ്തഥാ ക്ഷമാ ।
ലിംഗാനി രജസസ്താനി വർതന്തേ ഹേതുതത്ത്വതഃ ॥ 237.63 ॥
തഥാ മോഹഃ പ്രമാദശ്ച തന്ദ്രീ നിന്ദ്രാഽപ്രബോധിതാ ।
കഥഞ്ചിദഭിവർതന്തേ വിജ്ഞേയാസ്താമസാ ഗുണാഃ ॥ 237.64 ॥
മനഃ പ്രസൃജതേ ഭാവം ബുദ്ധിരധ്യവസായിനീ ।
ഹൃദയം പ്രിയമേവേഹ ത്രിവിധാ കർമചോദനാ ॥ 237.65 ॥
ഇന്ദ്രിയേഭ്യഃ പരാ ഹ്യർഥാ അർഥേഭ്യശ്ച പരം മനഃ ।
മനസസ്തു പരാ ബുദ്ധിർബുദ്ധേരാത്മാ പരഃ സ്മൃതഃ ॥ 237.66 ॥
ബുദ്ധിരാത്മാ മനുഷ്യസ്യ ബുദ്ധിരേവാഽഽമനായികാ ।
യദാ വികുരുതേ ഭാവം തദാ ഭവതി സാ മനഃ ॥ 237.67 ॥
ഇന്ദ്രിയാണാം പൃഥഗ്ഭാവാദ്ബുദ്ധിർവികുരുതേ ഹ്യനു ।
ക്ഷൃണ്വതീ ഭവതി ശ്രോത്രം സ്പൃശതീ സ്പർശ ഉച്യതേ ॥ 237.68 ॥
പശ്യന്തി ച ഭവേദ്ദൃഷ്ടീ രസന്തീ ഭവേത് ।
ജിഘ്രന്തീ ഭവതി ഘ്രാണം ബുദ്ധിർവികുരുതേ പൃഥക് ॥ 237.69 ॥
ഇന്ദ്രിയാണി തു താന്യാഹുസ്തേഷാം വൃത്ത്യാ വിതിഷ്ഠതി ।
തിഷ്ഠതി പുരുഷേ ബുദ്ധിർബുദ്ധിഭാവവ്യവസ്ഥിതാ ॥ 237.70 ॥
കദാചില്ലഭതേ പ്രീതിം കദാചിദപി ശോചതി ।
ന സുഖേന ന ദുഃഖേന കദാചിദിഹ മുഹ്യതേ ॥ 237.71 ॥
സ്വയം ഭാവാത്മികാ ഭാവാംസ്ത്രീനേതാനതിവർതതേ ।
സരിതാം സാഗരോ ഭർതാ മഹാവേലാമിവോർമിമാൻ ॥ 237.72 ॥
യദാ പ്രാർഥയതേ കിഞ്ചിത്തദാ ഭവതി സാ മനഃ ।
അധിഷ്ഠാനേ ച വൈ ബുദ്ധ്യാ പൃഥഗേതാനി സംസ്മരേത് ॥ 237.73 ॥
ഇന്ദ്രിയാണി ച മേധ്യാനി വിചേതവ്യാനി കൃത്സ്നശഃ ।
സർവാണ്യേവാനുപൂർവേണ യദ്യദാ ച വിധീയതേ ॥ 237.74 ॥
അഭിഭാഗമനാ ബുദ്ധിർഭാവോ മനസി വർതതേ ।
പ്രവർതമാനസ്തു രജഃ സത്ത്വമപ്യതിവർതതേ ॥ 237.75 ॥
യേ വൈ ഭാവേന വർതന്തേ സർവേഷ്വേതേഷു തേ ത്രിഷു ।
അന്വർഥാൻസമ്പ്രവർതന്തേ രഥനേമിമരാ ഇവ ॥ 237.76 ॥
പ്രദീപാർഥം മനഃ കുര്യാദിന്ദ്രിയൈർബുദ്ധിസത്തമൈഃ ।
നിശ്ചരദ്ഭിര്യഥായോഗമുദാസീനൈര്യദൃച്ഛയാ ॥ 237.77 ॥
ഏവം സ്വഭാവമേവേദമിതി ബുദ്ധ്വാ ന മുഹ്യതി ।
അശോചൻസമ്പ്രഹൃഷ്യംശ്ച നിത്യ വിഗതമത്സരഃ ॥ 237.78 ॥
ന ഹ്യാത്മാ ശക്യതേ ദ്രഷ്ടുമിന്ദ്രിയൈഃ കാമഗോചരൈഃ ।
പ്രവർതമാനൈരനേകൈർകർധദുരൈരകൃതാത്മഭിഃ ॥ 237.79 ॥
തേഷാം തു മനസാ രശ്മീന്യദാ സമ്യങ്നിയച്ഛതി ।
തദാ പ്രകാശതേഽസ്യാഽഽത്മാ ദീപദീപ്താ യഥാഽഽകൃതിഃ ॥ 237.80 ॥
സർവേഷാമേവ ഭൂതാനാം തമസ്യുപഗതേ യഥാ ।
പ്രകാശം ഭവതേ സർവം തഥൈവമുപധാര്യതാം ॥ 237.81 ॥
യഥാ വാരിചരഃ പക്ഷീ ന ലിപ്യതി ജലേ ചരൻ ।
വിമുക്താത്മാ തഥാ യോഗീ ഗുണദോഷൈർന ലിപ്യതേ ॥ 237.82 ॥
ഏവമേവ കൃതപ്രജ്ഞോ ന ദോഷൈർവിഷയാംശ്ചരൻ ।
അസജ്ജമാനഃ സർവേഷു ന കഥഞ്ചിത്പ്രലിപ്യതേ ॥ 237.83 ॥
ത്യക്ത്വാ പൂർവകൃതം കർമരതിര്യസ്യ സദാഽഽത്മനി ।
സർവഭൂതാത്മഭൂതസ്യ ഗുണസംഗേന സജ്ജതഃ ॥ 237.84 ॥
സ്വയമാത്മാ പ്രസവതി ഗുണേഷ്വപി കദാചന ।
ന ഗുണാ വിദുരാത്മാനം ഗുണാന്വേദ സ സർവദാ ॥ 237.85 ॥
പരിദധ്യാദ്ഗുണാനാം സ ദ്രഷ്ടാ ചൈവ യഥാതഥം ।
സത്തവക്ഷേത്രജ്ഞയോരേവമന്തരം ലക്ഷയേന്നരഃ ॥ 237.86 ॥
സൃജതേ തു ഗുണാനേക ഏകോ ന സൃജതേ ഗുണാൻ ।
പൃഥഗ്ഭൂതൗ പ്രകൃത്യൈതൗ സമ്പ്രയുക്തൗ ച സർവദാ ॥ 237.87 ॥
യഥാഽശ്മനാ ഹിരണ്യസ്യ സമ്പ്രയുക്തൗ തഥൈവ തൗ ।
മശകൗദുംബരൗ വാഽപി സമ്പ്രയുക്തൗ യഥാ സഹ ॥ 237.88 ॥
ഇഷികാ വാ യഥാ മുഞ്ജേ പൃഥക്ച സഹ ചൈവാഹ ।
തഥൈവ സഹിതാവേതൗ അന്യോന്യസ്മിൻപ്രതിഷ്ഠിതൗ ॥ 237.89 ॥
ഇതി ശ്രീമഹാപുരാണേ ആദിബ്രാഹ്മേ വ്യാസർഷിസംവാദേ
സപ്തത്രിംശദധികദ്വിശതതമോധ്യായഃ ॥ 237 ॥
അധ്യായഃ 238 (130)
ഗുണസർജനകഥനം
വ്യാസ ഉവാച
സൃജതേ തു ഗുണാൻസത്ത്വേ ക്ഷേത്രജ്ഞസ്ത്വധിതിഷ്ഠതി ।
ഗുണാന്വിക്രിയതഃ സർവാനുദാസീനവദീശ്വരഃ ॥ 238.1 ॥
സ്വഭാവയുക്തം തത്സർവം യദിമാൻസൃജതേ ഗുണാൻ ।
ഊർണനാഭിര്യഥാ സൂത്രം സൃജതേ തദ്ഗുണാംസ്തഥാ ॥ 238.2 ॥
പ്രവൃത്താ ന നിവർതന്തേ പ്രവൃത്തിർനോപലഭ്യതേ ।
ഏവമേക വ്യവസ്യന്തി നിവൃത്തിമിതി ചാപരേ ॥ 238.3 ॥
ഉഭയം സമ്പ്രധാര്യൈതദധ്യവസ്യേദ്യഥാമതി ।
അനേനൈവ വിധാനേന ഭവേദ്വൈ സംശയോ മഹാൻ ॥ 238.4 ॥
അനാദിനിധനോ ഹ്യാത്മാ തം ബുദ്ധ്വാ വിഹരേന്നരഃ ।
അക്രുധ്യന്നപ്രഹൃഷ്യംശ്ച നിത്യം വിഗതമത്സരഃ ॥ 238.5 ॥
ഇത്യേവം ഹൃദയേ സർവോ ബുദ്ധിചിന്താമയം ദൃഢം ।
അനിത്യം സുഖമാസീനമശോച്യം ഛിന്നസംശയഃ ॥ 238.6 ॥
തരയേത്പ്രച്യുതാം പൃഥ്വീം യഥാ പൂർണാം നദീം നരാഃ ।
അവഗാഹ്യ ച വിദ്വാംസോ വിപ്രാ ലോലമിമം തഥാ ॥ 238.7 ॥
ന തു തപ്യതി വൈ വിദ്വാൻസ്ഥലേ ചരതി തത്ത്വവിത് ।
ഏവം വിചിന്ത്യ ചാഽഽത്മാനം കേവലം ജ്ഞാനമാത്മനഃ ॥ 238.8 ॥
താം(തം)തു ബുദ്ധ്വാ നരഃ സർഗം ഭൂതാനാമാഗതിം ഗതിം ।
സമചേഷ്ടശ്ച വൈ സമ്യഗ്ലഭതേ ശമമുത്തമം ॥ 238.9 ॥
ഏതദ്ദ്വിജന്മസാമഗ്യ്രം ബ്രാഹ്മണസ്യ വിശേഷതഃ ।
ആത്മജ്ഞാനസമസ്നേഹപര്യാപ്തം തത്പരായണം ॥ 238.10 ॥
ത്വം ബുദ്ധ്വാ ഭവേദ്ബുദ്ധഃ കിമന്യദ്ബുദ്ധലക്ഷണം ।
വിജ്ഞായൈതദ്വിമുച്യന്തേ കൃതകൃത്യാ മനീഷിണഃ ॥ 238.11 ॥
ന ഭവതി വിദുഷാം മഹദ്ഭയം, യദവിദുഷാം സുമഹദ്ഭയം പരത്ര ।
ന ഹി ഗതിരധികാഽസ്തി കസ്യചിദ്ഭവതി ഹി യാ വിദുഷഃ സനാതനീ ॥ 238.12 ॥
ലോകേ മാതരമസൂയതേ നരസ്തത്ര ദേവമനിരീക്ഷ്യ ശോചതേ ।
തത്ര ചേത്കുശലോ ന ശോചതേ, യേ വിദുസ്തദുഭയം കൃതാകൃതം ॥ 238.13 ॥
യത്കരോത്യനഭിസന്ധിപൂർവകം, തച്ച നിന്ദയതി യത്പുരാ കൃതം ।
യത്പ്രിയം തദുഭയം ന വാഽപ്രിയം, തസ്യ തജ്ജനയതീഹ കുർവതഃ ॥ 238.14 ॥
മുനയ ഊചുഃ
യസ്മാദ്വർമാത്പരോ ധർമോ വിദ്യതേ നേഹ കശ്ചന ।
യോ വിശിഷ്ടശ്ച ഭൂതേഭ്യസ്തദ്ഭവാൻപ്രബ്രവീതു നഃ ॥ 238.15 ॥
വ്യാസ ഉവാച
ധർമം ച സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി പുരാണമൃഷിഭിഃ സ്തുതം ।
വിശിഷ്ടം സർവധർമേഭ്യഃ ശൃണുധ്വം മുനിസത്തമാഃ ॥ 238.16 ॥
ഇന്ദ്രിയാണി പ്രമാഥീനി ബുദ്ധ്യാ സംയമ്യ തത്ത്വതഃ ।
സർവതഃ പ്രസൃതാനീഹ പിതാ ബാലാനിവാഽഽത്മജാൻ ॥ 238.17 ॥
മനസശ്ചേന്ദ്രിയാണാം ചാപ്യൈകാഗ്രയം പരമം തപഃ ।
വിജ്ഞേയഃ സർവധർമേഭ്യഃ സ ധർമഃ പര ഉച്യതേ ॥ 238.18 ॥
താനി സർവാണി സന്ധായ മനഃ ഷഷ്ഠാനി മേധയാ ।
ആത്മതൃപ്തഃ സ ഏവാഽഽസീദ്ബഹുചിന്ത്യമചിന്തയൻ ॥ 238.19 ॥
ഗോചരേഭ്യോ നിവൃത്താനി യദാ സ്ഥാസ്യന്തി വേശ്മനി ।
തദാ ചൈവാഽഽത്മനാഽഽത്മാനം പരം ദ്രക്ഷ്യഥ ശാശ്വതം ॥ 238.20 ॥
സർവാത്മാനം മഹാത്മാനം വിധൂമമിവ പാവകം ।
പ്രപശ്യന്തി മഹാത്മാനം ബ്രാഹ്മണാ യേ മനീഷിണഃ ॥ 238.21 ॥
യഥാ പുഷ്പഫലോപേതോ ബഹുശാഖോ മഹാദ്രുമഃ ।
ആത്മനോ നാഭിജാനീതേ ക്വ മേ പുഷ്പം ക്വ മേ ഫലം ॥ 238.22 ॥
ഏവമാത്മാ ന ജാനീതേ ക്വ ഗമിഷ്യേ കുതോഽന്വഹം ।
അന്യോ ഹ്യസ്യാന്തരാത്മാഽസ്തി യഃ സർവമനുപശ്യതി ॥ 238.23 ॥
ജ്ഞാനദീപേന ദീപ്തേമന പശ്യത്യാത്മാനമാത്മനാ ।
ദൃഷ്ട്വാഽഽത്മാനം തഥാ യൂയം വിരാഗാ ഭവത ദ്വിജാഃ ॥ 238.24 ॥
വിമുക്താഃ സർവപാപേഭ്യോ മുക്തത്വച ഇവോരഗാഃ ।
പരാം ബുദ്ധിമവാപ്യേഹാപ്യചിന്താ വിഗതജ്വരാഃ ॥ 238.25 ॥
സർവതഃ സ്രോതസം ഘോരാം നദീം ലോകപ്രവാഹിണീം ।
പഞ്ചേന്ദ്രിയഗ്രാഹവതീം മനഃസങ്കൽപരോധസം ॥ 238.26 ॥
ലോഭമോഹതൃണച്ഛന്നാം കാമക്രോധസരീസൃപാം ।
സത്യതീർഥാനൃതക്ഷോഭാം ക്രോധപങ്കാം സരിദ്വരാം ॥ 238.27 ॥
അവ്യക്തപ്രഭവാം ശീഘ്രാം കാമക്രോധസമാകുലാം ।
പ്രതരധ്വം നദീം ബുദ്ധ്യാ ദുസ്തരാമകൃതാത്മഭിഃ ॥ 238.28 ॥
സംസാരസാഗരഗമാം യോനിപാതാലദുസ്തരാം ।
ആത്മജന്മോദ്ഭവാം താം തു ജിഹ്വാവർതദുരാസദാം ॥ 238.29 ॥
യാം തരന്തി കൃതപ്രജ്ഞാ ധൃതിമന്തോ മനീഷിണഃ ।
താം തീർണഃ സർവതോ മുക്തോ വിധൂതാത്മാഽഽത്മവാഞ്ശുചിഃ ॥ 238.30 ॥
ഉത്തമാം ബുദ്ധിമാസ്ഥായ ബ്രഹ്മഭൂയായ കൽപതേ ।
ഉത്തീർണഃ സർവസങ്ക്ലേശാൻപ്രസന്നാത്മാ വിക്ലമഷഃ ॥ 238.31 ॥
ഭൂയിഷ്ഠാനീവ ഭൂതാനി സർവസ്ഥാനാന്നിരീക്ഷ്യ ച ।
അക്രുധ്യന്നപ്രസീദംശ്ച നനൃശംസമതിസ്തഥാ ॥ 238.32 ॥
തതോ ദ്രക്ഷ്യഥ സർവേഷാം ഭൂതാനാം പ്രഭവാപ്യയാത് ।
ഏതദ്വി സർവധർമേഭ്യോ വിശിഷ്ടം മേനിരേ ബുധാഃ ॥ 238.33 ॥
ധർമം ധർമഭൃതാം ശ്രേഷ്ഠാ മനുയഃ സത്യദർശിനഃ ।
ആത്മാനോ വ്യാപിനോ വിപ്രാ ഇതി പുത്രാനുശാസനം ॥ 238.34 ॥
പ്രയതായ പ്രവക്തവ്യം ഹിതായാനുഗതായ ച ।
ആത്മജ്ഞാനമിദം ഗുഹ്യം സർവഗുഹ്യതമം മഹത് ॥ 238.35 ॥
അബ്രവം യദഹം വിപ്രാ ആത്മസാക്ഷികമഞ്ജസാ ।
നൈവ സ്ത്രീ ന പുമാനേവം ന ചൈവേദം നപുംസകം ॥ 238.36 ॥
അദുഃ ഖമസുഖം ബ്രഹ്മ ഭൂതഭവ്യഭവാത്മകം ।
യഥാ മതാനി സർവാണി തഥൈതാനി യഥാ തഥാ ।
കഥിതാനി മയാ വിപ്രാ ഭവന്തി ന ഭവന്തി ച ॥ 238.37 ॥
യഥാ മതാനി സർവാണി തഥൈതാനി യഥാ തഥാ ।
കഥിതാനി മയാ വിപ്രാ ഭവന്തി ന ഭവന്തി ച ॥ 238.38 ॥
തത്പ്രീതിയുക്തേന ഗുണാന്വിതേന, പുത്രേണ സത്പുത്രദയാന്വിതേന ।
ദൃഷ്ട്വാ ഹിതം പ്രീതമനാ യദർഥം, ബ്രൂയാത്സുതസ്യേഹ യദുക്തമേതത് ॥ 238.39 ॥
മുനയ ഊചുഃ
മോക്ഷഃ പിതാമഹേനോക്ത ഉപായാന്നാനുപായതഃ ।
തമുപായം യഥാന്യായം ശ്രോതുമിച്ഛാമഹേ മുനേ ॥ 238.40 ॥
വ്യാസ ഉവാച
അസ്മാസു തന്മഹാപ്രാജ്ഞാ യുക്തം നിപുണദർശനം ।
യദുപായേന സർവാർഥാന്മൃഗയധ്വം സദാഽനഘാഃ ॥ 238.41 ॥
ഘടോപകരണേ ബുദ്ധിർഘടോത്പത്തൗ ന സാ മതാ ।
ഏവം ധർമാദ്യുപായാർഥ നാന്യധർമേഷു കാരണം ॥ 238.42 ॥
പൂർവേ സമുദ്രേയഃ പന്ഥാ ന സ ഗച്ഛതി പശ്ചിമം ।
ഏകഃ പന്ഥാ ഹി മോക്ഷസ്യ തച്ഛൃണുധ്വം മമാനഘാഃ ॥ 238.43 ॥
ക്ഷമയാ ക്രോധമുച്ഛിന്ദ്യാത്കാമം സങ്കൽപവർജനാത് ।
സത്ത്വസംസേവനാദ്ധീരോ നിദ്രാമുച്ഛേത്തുമർഹതി ॥ 238.44 ॥
അപ്രമാദാദ്ഭയം രക്ഷേദ്രക്ഷേത്ക്ഷേത്രം ച സംവിദം ।
ഇച്ഛാം ദ്വേഷം ച കാമം ച ധൈര്യേണ വിനിവർതയേത് ॥ 238.45 ॥
നിദ്രാം ച പ്രതിഭാം ചൈവ ജ്ഞാനാഭ്യാസേന തത്ത്വവിത് ।
ഉപദ്രവാംസ്തഥാ യോഗീ ഹിതജീർണമിതാശനാത് ॥ 238.46 ॥
ലോഭം മോഹം ച സന്തോഷാദ്വിഷയാംസ്തത്ത്വദർശനാത് ।
അനുക്രോശാദധർമം ച ജയേദ്ധർമമുപേക്ഷയാ ॥ 238.47 ॥
ആയത്യാ ച ജയേദാശാം സാമർഥ്യം സംഗവർജനാത് ।
അനിത്യത്വേന ച സ്നേഹം ക്ഷുധാം യോഗേന പണ്ഡിതഃ ॥ 238.48 ॥
കാരുണ്യേനാഽഽത്മനാഽഽത്മാനം തൃഷ്ണാം ച പരിതോഷതഃ ।
ഉത്ഥാനേന ജയേത്തന്ദ്രാം വിതർകം നിശ്ചയാജ്ജയേത് ॥ 238.49 ॥
മൗനേന ബഹുഭാഷാം ച ശൗര്യേണ ച ഭയം ജയേത് ।
യച്ഛേദ്വാങ്മനസീ ബുദ്ധ്യാ താം യച്ഛേജ്ജ്ഞാനചക്ഷുഷാ ॥ 238.50 ॥
ജ്ഞാനമാത്മാ മഹാന്യച്ഛേത്തം യച്ഛേച്ഛാന്തിരാത്മനഃ ।
തദേതദുപശാന്തേന ബോദ്ധവ്യം ശുചികർമണാ ॥ 238.51 ॥
യോഗദോഷാൻസമുച്ഛിദ്യ പഞ്ച യാൻകവയോ വിദുഃ ।
കാമം ക്രോധം ച ലോഭം ച ഭയം സ്വപ്നം ച പഞ്ചമം ॥ 238.52 ॥
പരിത്യജ്യ നിഷേവേത യഥാവദ്യോഗസാധനാത് ।
ധ്യാനമധ്യയനം ദാനം സത്യം ഹ്രീരാർജവം ക്ഷമാ ॥ 238.53 ॥
ശൗചമാചാരതഃ ശുദ്ധിരിന്ദ്രിയാണാം ച സംയമഃ ।
ഏതൈർവിവർധതേ തേജഃ പാപ്മാനമുപഹന്തി ച ॥ 238.54 ॥
സിധ്യന്തി ചാസ്യ സങ്കൽപാ വിജ്ഞാനം ച പ്രവർതതേ ।
ധൂതപാതഃ സ തേജസ്വീ ലഘ്വാഹാരോ ജിതേന്ദ്രിയഃ ॥ 238.55 ॥
കാമക്രോധൗ വശേ കൃത്വാ നിർവിശേദ്ബ്രഹ്മണഃ പദം ।
അമൂഢത്വമസംഗിത്വം കാമക്രോധവിവർജനം ॥ 238.56 ॥
അദൈന്യമനുദീർണത്വമനുദ്വേഗോ ഹ്യവസ്ഥിതിഃ ।
ഏഷ മാർഗോ ഹി മോക്ഷസ്യ പ്രസന്നോ വിമലഃ ശുചിഃ ॥
തഥാ വാക്കായമനസാം നിയമാഃ കാമതോഽവ്യയാഃ ॥ 238.57 ॥
ഇതി ശ്രീമഹാപുരാണേ ആദിബ്രാഹ്മേ സാംഖ്യയോഗനിരൂപണം നാമ
അഷ്ടാത്രിംശദധികദ്വിശതതമോഽധ്യായഃ ॥ 238 ॥
അധ്യായഃ 239 (131)
യോഗവിധിനിരൂപണം
മുനയ ഊചുഃ
സാംഖ്യം യോഗസ്യ നോ വിപ്ര വിശേഷം വക്തുമർഹസി ।
തവ ധർമജ്ഞ സർവം ഹി വിദിതം മുനിസത്തമ ॥ 239.1 ॥
വ്യാസ ഉവാച
സാംഖ്യാം സാംഖ്യം പ്രശംസന്തി യോഗാന്യോഗവിദുത്തമാഃ ।
വദന്തി കാരണൈഃ ശ്രേഷ്ഠൈഃ സ്വപക്ഷോദ്ഭവനായ വൈ ॥ 239.2 ॥
അനീശ്വരഃ കഥം മുച്യേദിത്യേവം മുനിസത്തമാഃ ।
വദന്തി കാരണൈഃ ശ്രേഷ്ഠം യോഗം സമ്യങ്മനീഷിണഃ ॥ 239.3 ॥
വദന്തി കാരണം വേദം സാംഖ്യം സമ്യഗ്ദ്വിജാതയഃ ।
വിജ്ഞായേഹ ഗതീഃ സർവാ വിരക്തോ വിഷയേഷു യഃ ॥ 239.4 ॥
ഊർധ്വം സ ദേഹാത്സുവ്യക്തം വിമുച്യേദിതി നാന്യഥാ ।
ഏതദാഹുർമഹാപ്രാജ്ഞാഃ സാംഖ്യം വൈ മോക്ഷദർശനം ॥ 239.5 ॥
സ്വപക്ഷേ കാരണം ഗ്രാഹ്യം സമർഥം വചനം ഹിതം ।
ശിഷ്ടാനാം ഹി മതം ഗ്രാഹ്യം ഭവദ്ഭിഃ ശിഷ്ടസംമതൈഃ ॥ 239.6 ॥
പ്രത്യക്ഷം ഹേതവോ യോഗാഃ സാംഖ്യാഃ ശാസ്ത്രവിനിശ്ചയാഃ ।
ഉഭേ ചൈതേ തത്ത്വേ സമവേതേ ദ്വിജോത്തമാഃ ॥ 239.7 ॥
ഉഭേ ചൈതേ മതേ ജ്ഞാതേ മുനീന്ദ്രാഃ ശിഷ്ടസംമതേ ।
അനുഷ്ഠിതേ യഥാശാസ്ത്രം നയേതാം പരമാം ഗതിം ॥ 239.8 ॥
തുല്യം ശൗചം തയോര്യുക്തം ദയാ ഭൂതേഷു ചാനഘാഃ ।
വ്രതാനാം ധാരണം തുല്യം ദർശനം ത്വസമം തയോഃ ॥ 239.9 ॥
മുനയ ഊചുഃ
യദി തുല്യം വ്രതം ശൗചം ദയാ ചാത്ര മഹാമുനേ ।
തുല്യം തദ്ദർശനം കസ്മാത്തന്നൗ ബ്രൂഹി ദ്വിജോത്തമ ॥ 239.10 ॥
വ്യാസ ഉവാച
രാഗം മോഹം തഥാ സ്നേഹം കാമം ക്രോധം ച കേവലം ।
യോഗാസ്ഥിരോദിതാന്ദോഷാൻപഞ്ചൈതാൻപ്രാപ്നുവന്തി താൻ ॥ 239.11 ॥
യഥാ വാഽനിമിഷാഃ സ്ഥൂലം ജാലം ഛിത്ത്വാ പുനർജലം ।
പ്രാപ്നുയുർവിമലം മാർഗം വിമുക്താഃ സർവബന്ധനൈഃ ॥ 239.12 ॥
തഥൈവ വാഗുരാം ഛിത്ത്വാ ബലവന്തോ യഥാ മൃഗാഃ ।
പ്രാപ്നുയുർവിമലം മാർഗം വിമുക്താഃ സർവബന്ധനൈഃ ॥ 239.13 ॥
ലോഭജാനി തഥാ വിപ്രാ ബന്ധനാനി ബലാന്വിതഃ ।
ഛിത്ത്വാ യോഗാത്പരം മാർഗം ഗച്ഛന്തി വിമലം ശുഭം ॥ 239.14 ॥
അചലാസ്ത്വാവിലാ വിപ്രാ വാഗുരാസു തഥാഽഽപരേ ।
വിനശ്യന്തി ന സന്ദേഹസ്തദ്വദ്യോഗബലാദൃതേ ॥ 239.15 ॥
ബലഹീനാശ്ച വിപ്രേന്ദ്രാ യഥാ ജാലം ഗതാ ദ്വിജാഃ ।
ബന്ധം ന ഗച്ഛന്ത്യനഘാ യോഗാസ്തേ തു സുദുർലഭാഃ ॥ 239.16 ॥
യഥാ ച ശകുനാഃ സൂക്ഷ്മം പ്രാപ്യ ജാലമരിന്ദമാഃ ।
തത്രാശക്താ വിപദ്യന്തേ മുച്യന്തേ തു ബലാന്വിതാഃ ॥ 239.17 ॥
കർമജൈർബന്ധനൈർബദ്ധാസ്തദ്വദ്യോഗപരാ ദ്വിജാഃ ।
അബലാ ന വിമുച്യന്തേ മുച്യന്തേ ച ബലാന്വിതാഃ ॥ 239.18 ॥
അൽപകശ്ച യഥാ വിപ്രാ വഹ്നിഃ ശാമ്യതി ദുർബലഃ ।
ആക്രാന്ത ഇന്ധനൈഃ സ്ഥൂലൈസ്തദ്വദ്യോഗബലഃ സ്മൃതഃ ॥ 239.19 ॥
സ ഏവ ച തദാ വിപ്രാ വഹ്നിർജാതബലഃ പുനഃ ।
സമീരണഗതഃ കൃത്സ്നാം ദഹേത്ക്ഷിപ്രം മഹീമിമാം ॥ 239.20 ॥
തത്ത്വജ്ഞാനബലോ വിപ്രാ വഹ്നിർജാതബലഃ പുനഃ ।
സമീരണഗതഃ കൃത്സ്നാം ദഹേത്ക്ഷിപ്രം മഹീമിമാം ॥ 239.21 ॥
ദുർബലശ്ച യഥാ വിപ്രാഃ സ്രോതസാ ഹ്രിയതേ നരഃ ।
ബലഹീനസ്തഥാ യോഗീ വിഷയൈർഹ്രിയതേ ച സഃ ॥ 239.22 ॥
തദേവ തു യഥാ സ്രോതസാ വിഷ്കംഭയതി വാരണഃ ।
തദ്വദ്യോഗബലം ലബ്ധവാ ന ഭവേദ്വിഷയൈർഹൃതഃ ॥ 239.23 ॥
വിശന്തി വാ വശാദ്വാഽഥ യോഗാദ്യോഗബലന്വിതാഃ ।
പ്രജാപതീന്മനൂൻസർവാന്മഹാഭൂതാനി ചേശ്വരാഃ ॥ 239.24 ॥
ന യമോ നാന്തകഃ ക്രുദ്ധോ ന മൃത്യുർഭീമവിക്രമഃ ।
വിശന്തേ തദ്ദ്വിജാഃ സർവേ യോഗസ്യാമിതതേജസഃ ॥ 239.25 ॥
ആത്മനാം ച സഹസ്രാണി ബഹൂനി ദ്വിജസത്തമാഃ ।
യോഗം കുര്യാദ്ബലം പ്രാപ്യ തൈശ്ച സർവൈർമഹീം ചരേത് ॥ 239.26 ॥
പ്രാപ്നുയാദ്വിഷയാൻകശ്ചിത്പുനശ്ചോഗ്രം തപശ്ചരേത് ।
സങ്ക്ഷിപ്യേച്ച പുനർവിപ്രാഃ സൂര്യസ്തേജോഗുണാനിവ ॥ 239.27 ॥
ബലസ്ഥസ്യ ഹി യോഗസ്യ ബലാർഥം മുനിസത്തമാഃ ।
വിമോക്ഷപ്രഭവം വിഷ്ണുമുപപന്നമസംശയം ॥ 239.28 ॥
ബലാനി യോഗപ്രോക്താനി മയൈതാനി ദ്വിജോത്തമാഃ ।
നിദർശനാർഥം സൂക്ഷ്മാണി വക്ഷ്യാമി ച പുനർദ്വിജാഃ ॥ 239.29 ॥
ആത്മനശ്ച സമാധാനേ ധാരണാം പ്രതി വാ ദ്വിജാഃ ।
നിദർശനാനി സൂക്ഷ്മാണി സൂക്ഷ്മാണി ശൃണുധ്വം മുനിസത്തമാഃ ॥ 239.30 ॥
അപ്രമത്തോ യഥാ ധന്വീ ലക്ഷ്യം ഹന്തി സമാഹിതഃ ।
യുക്തഃ സമ്യക്തഥാ യോഗീ മോക്ഷം പ്രാപ്നോത്യസംശയം ॥ 239.31 ॥
സ്നേഹപാത്രേ യഥാ പൂർണേ മന ആധായ നിശ്ചലം ।
പുരുഷോ യുക്ത ആരോഹേത്സോപാനം യുക്തമാനസഃ ॥ 239.32 ॥
മുക്തസ്തഥാഽയമാത്മാനം യോഗം തദ്വത്സുനിശ്ചലം ।
കരോത്യമലാമാത്മാനം ഭാസ്കരോപമദർശനേ ॥ 239.33 ॥
യഥാ ച നാവം വിപ്രേന്ദ്രാഃ കർണധാരഃ സമാഹിതഃ ।
മഹാർണവഗതാം ശീഘ്രം നയേദ്വിപ്രാംസ്തു പത്തനം ॥ 239.34 ॥
തദ്വദാത്മസമാധാനം യുക്തോ യോഗേന യോഗവിത് ।
ദുർഗമം സ്ഥാനമാപ്നോതി ഹിത്വാ ദേഹമിമം ദ്വിജാഃ ॥ 239.35 ॥
സാരഥിശ്ച യഥാ യുക്തഃ സദശ്വാൻസുസമാഹിതഃ ।
പ്രാപ്നോത്യാശു പരം സ്ഥാനം ലക്ഷ്യമുക്ത ഇവാഽഽശുഗഃ ॥ 239.36 ॥
തഥൈവ ച ദ്വിജാ യോഗീ ധാരണാസു സമാഹിതഃ ।
പ്രാപ്നോത്യശു പരം സ്ഥാനം ലക്ഷ്യമുക്ത ഇവാഽഽശുഗഃ ॥ 239.37 ॥
ആവിശ്യാഽഽത്മനി ചാഽഽത്മാനം യോഽവതിഷ്ഠതി സോഽചലഃ ।
പാശം വഹത്വേ മീനാനാം പദമാപ്നോതി സോഽജരം ॥ 239.38 ॥
നാഭ്യാം ശീർഷേ ച കുക്ഷൗ ച ഹൃദി വക്ഷസി പാർശ്വയോഃ ।
ദർശനേ ശ്രവണേ വാഽപി ഘ്രാണേ ചാമിതവിക്രമഃ ॥ 239.39 ॥
സ്ഥാനേഷ്വേതേഷു യോ യോഗീ മഹാവ്രതസമാഹിതഃ ।
ആത്മനാ സൂക്ഷ്മമാത്മാനം യുങ്ക്തേ സമ്യഗ്ദ്വിജോത്തമാഃ ॥ 239.40 ॥
സുശീഘ്രമചലപ്രഖ്യം കർമ ദഗ്ധ്വാ ശുഭാശുഭം ।
ഉത്തമം യോഗമാസ്ഥായ യദീച്ഛതി വിമുച്യതേ ॥ 239.41 ॥
മുനയ ഊചുഃ
ആഹാരാൻകീദൃശാൻകൃത്വാ കാനി ജിത്വാ ച സത്തമ ।
യോഗീ ബലമവാപ്നോതി തദ്ഭവാന്വക്തുമർഹതി ॥ 239.42 ॥
വ്യാസ ഉവാച
കണാനാം ഭക്ഷണേ യുക്തഃ പിണ്യാകസ്യ ച ഭോ ദ്വിജാഃ ।
സ്നേഹാനാം വർജനേ യുക്തോ യോഗീ ബലമവാപ്നുയാത് ॥ 239.43 ॥
ഭുഞ്ജാനോ യാവകം രൂക്ഷം ദീർഘകാലം ദ്വിജോത്തമാഃ ।
ഏകാഹാരീ വിശുദ്ധാത്മാ യോഗീ ബലമവാപ്നുയാത് ॥ 239.44 ॥
പക്ഷാന്മാസാനൃതൂംശ്ചിത്രാൻസഞ്ചരംശ്ച ഗുഹാസ്തഥാ ।
അപഃ പീത്വാ പയോമിശ്രാ യോഗീ ബലമാവാപ്നുയാത് ॥ 239.45 ॥
അഖണ്ഡമപി വാ മാസം സതതം മുനിസത്തമാഃ ।
ഉപോഷ്യ സമ്യക്ഷുദ്ധാത്മാ യോഗീ ബലമവാപ്യനുയാത് ॥ 239.46 ॥
കാമം ജിത്വാ തഥാ ക്രോധം ശീതോഷ്ണം വർഷമേവ ച ।
ഭയം ശോകം തഥാ സ്വാപം പൗരുഷീന്വിഷയാംസ്തഥാ ॥ 239.47 ॥
അരതിം ദുർജയാം ചൈവ ഘോരാം ദൃഷ്ട്വാ ച ഭോ ദ്വിജാഃ ।
സ്പർശം നിദ്രാം തഥാ തന്ദ്രാം ദുർജയാം മുനിസത്തമാഃ ॥ 239.48 ॥
ദീപയന്തി മഹാത്മാനം സൂക്ഷ്മമാത്മാനമാത്മനാ ।
വീതരാഗാ മഹാപ്രാജ്ഞാ ധ്യാനാധ്യയനസമ്പദാ ॥ 239.49 ॥
ദുർഗസ്ത്വേഷ മതഃ പന്ഥാ ബ്രാഹ്മണാനാം വിപശ്ചിതാം ।
യഃ കശ്ചിദ്വ്രജതി ക്ഷിപ്രം ക്ഷേമേണ മുനിപുംഗവാഃ ॥ 239.50 ॥
യഥാ കശ്ചിദ്വനം ഘോരം ബഹുസർപസരീസൃപം ।
ശ്വഭ്രവത്തോയഹീനം ച ദുർഗമം ബഹുകണ്ടകം ॥ 239.51 ॥
അഭക്തമടവീപ്രായം ദാവദഗ്ധമഹീരുഹം ।
പന്ഥാനം തസ്കരാകീർണം ക്ഷേമേണാഭിപതേത്തഥാ ॥ 239.52 ॥
യോഗമാർഗം സമാസാദ്യ യഃ കശ്ചിദ്വ്രജതേ ദ്വിജഃ ।
ക്ഷേമേണോപരമേന്മാർഗാദ്ബഹുദോഷോഽപി സംമതഃ ॥ 239.53 ॥
ആസ്ഥേയം ക്ഷുരധാരാസു നിശിതാസു ദ്വിജോത്തമാഃ ।
ധാരണാ സാ തു യോഗസ്യ ദുർഗേയമകൃതാത്മഭിഃ ॥ 239.54 ॥
വിഷമാ ധാരണാ വിപ്രാ യാന്തി വൈന ശുഭാം ഗതിം ।
നേതൃഹീനാ യഥാ നാവഃ പുരുഷാണാം തു വൈ ദ്വിജാഃ ॥ 239.55 ॥
യസ്തു തിഷ്ഠതി യോഗാധൗ ധാരണാസു യഥാവിധി ।
മരണം ജന്മദുഃഖിത്വം സുഖിത്വം സ വിശിഷ്യതേ ॥ 239.56 ॥
നാനാശാസ്ത്രേഷു നിയതം നാനാമുനിനിഷേവിതം ।
പരം യോഗസ്യ പന്ഥാനം നിശ്ചിതം തം ദ്വിജാതിഷു ॥ 239.57 ॥
പരം ഹി തദ്ബ്രഹ്മമയം മുനീന്ദ്രാ, ബ്രഹ്മണമീശം വരദം ച വിഷ്ണും ।
ഭവം ച ധർമം ച മഹാനുഭാവം യദ്ബ്രഹ്മപുത്രാൻസുമഹാനുഭാവാൻ ॥ 239.58 ॥
തമശ്ച കഷ്ടം സുമഹദ്രജശ്ച, സത്ത്വം ച ശുദ്ധം പ്രകൃതിം പരാം ച ।
സിദ്ധിം ച ദേവീം വരുണസ്യ പത്നീം, തേജശ്ച കൃത്സ്നം സുമഹച്ച ധൈര്യം ॥
239.59 ॥
താരാധിപം ഖേ വിമലം സുതാരം, വിശ്വാംശ്ച ദേവാനുരഗാൻപിതൄംശ്ച ।
ശൈലാംശ്ച കൃത്സ്നാനുദധീംശ്ച വാഽചലാന്നദീശ്ച സർവാഃ സനഗാംശ്ച
നാഗാൻ ॥ 239.60 ॥
സാധ്യാംസ്തഥാ യക്ഷഗണാന്ദിശശ്ച, ഗന്ധർവസിദ്ധാൻപുരുഷാൻസ്ത്രിയശ്ച ।
പരസ്പരം പ്രാപ്യ മഹാന്മഹാത്മാ വിശേത യോഗീ നചിരാദ്വിമുക്തഃ ॥ 239.61 ॥
കഥാ ച യാ വിപ്രവരാഃ പ്രസക്താ, ദൈവേ മഹാവീര്യമതൗ ശുഭേയം ।
യോഗാൻസ സർവാനനുഭൂയ മർത്യാ, നാരായണം തം ദ്രുതമാപ്നുവന്തി ॥ 239.62 ॥
ഇതി ശ്രീമഹാപുരാണേ ആദിബ്രാഹ്മേ വ്യാസർഷിസംവാദേ യോഗവിധിനിരൂപണം നാമ
ഏകോനചത്വാരിംശദധികദ്വിശതതമോഽധ്യായഃ ॥ 239 ॥
അധ്യായഃ 240 (132)
സാംഖ്യവിധിനിരൂപണം
മുനയ ഊചുഃ
സമ്യക്ക്രിയേയം വിപ്രേന്ദ്ര വർണിതാ ശിഷ്ടസംമതാ ।
യോഗമാർഗോ യഥാന്യായം ശിഷ്യായേഹ ഹിതഷിണാ ॥ 240.1 ॥
സാംഖ്യേ ത്വിദാനീം ധർമസ്യ വിധിം പ്രബ്രൂഹി തത്ത്വതഃ ।
ത്രിഷു ലോകേഷു യജ്ജ്ഞാനം സർവം തദ്വിദിതം ഹി തേ ॥ 240.2 ॥
വ്യാസ ഉവാച
ശൃണുധ്വം മുനയഃ സർവമാഖ്യാനം വിദിതാത്മനാം ।
വിഹിതം യതിഭിർവൃദ്ധൈഃ കപിലാദിഭിരീശ്വരൈഃ ॥ 240.3 ॥
യസ്മിൻസുവിഭ്രാമാഃ കേചിദ്ദൃശ്യന്തേ മുനിസത്തമാഃ ।
ഗുണാശ്ച യസ്മിൻബഹവോ ദോഷഹാനിശ്ച കേവലാ ॥ 240.4 ॥
ജ്ഞാനേന പരിസംഖ്യായ സദോഷാന്വിഷയാന്ദ്വിജാഃ ।
മാനുഷാന്ദുർജയാൻകൃത്സ്നാൻപൈശാചാന്വിഷയാംസ്തഥാ ॥ 240.5 ॥
വിഷയാനൗരഗാഞ്ജ്ഞാത്വാ ഗന്ധർവവിഷയാംസ്തഥാ ।
പിതൄണാം വിഷയാഞ്ജ്ഞാത്വാ തിര്യക്ത്വം ചരതാം ദ്വിജാഃ ॥ 240.6 ॥
സുപർണവിഷയാഞ്ജ്ഞാത്വാ മരുതാം വിഷയാംസ്തഥാ ।
മഹർഷിവിഷയാംശ്ചൈവ രാജർഷിവിഷയാംസ്തഥാ ॥ 240.7 ॥
ആസുരാന്വിഷയാഞ്ജ്ഞാത്വാ വൈശ്വദേവാംസ്തഥൈവ ച ।
ദേവർഷിവിഷയാഞ്ജ്ഞാത്വാ യോഗാനാമപി വൈ പരാൻ ॥. 240.8 ॥
വിഷയാംശ്ച പ്രമാണസ്യ ബ്രഹ്മണോ വിഷയാന്തഥാ ।
ആയുഷശ്ച പരം കാലം ലോകൈർവിജ്ഞായ തത്ത്വതഃ ॥ 240.9 ॥
സുഖസ്യ ച പരം കാലം വിജ്ഞായ മുനിസത്തമാഃ ।
പ്രാപ്തകാലേ ച യദ്ദുഃഖം പതതാം വിഷയൈഷിണാം ॥ 240.10 ॥
തിര്യക്ത്വേ പതതാം വിപ്രാസ്തഥൈവ നരകേഷു യത് ।
സ്വർഗസ്യ ച ഗുണാഞ്ജ്ഞാത്വാ ദോഷാൻസർവാംശ്ച ഭോ ദ്വിജാഃ ॥ 240.11 ॥
വേദവാദേ ച യേ ദോഷാ ഗുണാ യേ ചാപി വൈദികാഃ ।
ജ്ഞാനയോഗേ ച യേ ദോഷാ ജ്ഞാനയോഗേ ച യേ ഗുണാഃ ॥ 240.12 ॥
സാംഖ്യജ്ഞാനേ ച യേ ദോഷാംസ്തഥൈവ ച ഗുണാം തഥാ ।
ഷഡ്ഗുണം ച നഭോ ജ്ഞാത്വാ തമശ്ച ത്രിഗുണം മഹത് ॥ 240.13 ॥
തമശ്ചാഷ്ടഗുണം ജ്ഞാത്വാ ബുദ്ധിം സപ്തഗുണാം തഥാ ।
ഷഡ്ഗുണം ച നഭോ ജ്ഞാത്വാ തപശ്ച ത്രിഗുണം മഹത് ॥ 240.14 ॥
ദ്വിഗുണം ച രജോ ജ്ഞാത്വാ സത്ത്വം ചൈകഗുണം പുനഃ ।
മാർഗം വിജ്ഞായ തത്ത്വേന പ്രലയപ്രേക്ഷണേന തു ॥ 240.15 ॥
ജ്ഞാനവിജ്ഞാനസമ്പന്നാഃ കാരണൈർഭാവിതാത്മഭിഃ ।
പ്രാപ്നുവന്തി ശുഭം മോക്ഷം സൂക്ഷ്മാ ഇവ നഭഃ പരം ॥ 240.16 ॥
രൂപേണ ദൃഷ്ടിം സംയുക്താം ഘ്രാണം ഗന്ധഗുണേന ച ।
ശബ്ദഗ്രാഹ്യം തഥാ ശ്രോത്രം ജിഹ്വാം രസഗുണേന ച ॥ 240.17 ॥
ത്വചം സ്പർശം തഥാ ശക്യം വായും ചൈവ തദാശ്രിതം ।
മോഹം തമസി സംയുക്തം ലോഭം മോഹേഷു സംശ്രിതാഃ ॥ 240.18 ॥
വിഷ്ണും ക്രാന്തേ ബലേ ശക്രം കോഷ്ഠേ സക്തം തഥാഽനലം ।
അപ്സു ദേവീം സമായുക്താമാപസ്തേജസി സംശ്രിതാഃ ॥ 240.19 ॥
തേജോ വായൗ തു സംയുക്തം വായും നഭസി ചാഽഽശ്രിതം ।
നഭോ മഹതി സംയുക്തം തമോ മഹസി സംസ്ഥിതം ॥ 240.20 ॥
രജഃ സത്ത്വം തഥാ സക്തം സത്ത്വം സക്തം തഥാഽഽത്മനി ।
സക്തമാത്മാനമീശേ ച ദേവേ നാരായണേ തഥാ ॥ 240.21 ॥
ദേവം മോക്ഷേ ച സംയുക്തം തതോ മോക്ഷം ച ന ക്വചിത് ।
ജ്ഞാത്വാ സത്ത്വഗുണം ദേഹം വൃതം ഷോഡശഭിർഗുണൈഃ ॥ 240.22 ॥
സ്വഭാവം ഭാവനാം ചൈവ ജ്ഞാത്വാ ദേഹസമാശ്രിതാം ।
മധ്യസ്ഥമിവ ചാഽഽത്മാനം പാപം യസ്മിന്ന വിദ്യത ॥ 240.23 ॥
ദ്വിതീയം കർമ വൈ ജ്ഞാത്വാ വിപ്രേന്ദ്രാ വിഷ്യൈഷിണാം ।
ഇന്ദ്രിയാണീന്ദ്രിയാർഥാംശ്ച സർവാനാത്മനി സംശ്രിതാൻ ॥ 240.24 ॥
ദുർലഭത്വം ച മോക്ഷസ്യ വിജ്ഞായ ശ്രുതിപൂർവകം ।
പ്രാണാപാനൗ സമാനം ച വ്യാനോദാനൗ ച തത്ത്വതഃ ॥ 240.25 ॥
ആദ്യം ചൈവാനിലം ജ്ഞാത്വാ പ്രഭവം ചാനിലം പുനഃ ।
സപ്തധാ താംസ്തഥാ ശേഷാസപ്തധാ വിധിവത്പുനഃ ॥ 240.26 ॥
പ്രജാപതീനൃഷീംശ്ചൈവ സർഗാംശ്ച സുബഹൂന്വരാൻ ।
സപ്തർഷീശ്ച ബഹൂഞ്ജ്ഞാത്വാ രാജർഷീംശ്ച പരന്തപാൻ ॥ 240.27 ॥
സുരർഷീന്മരുതശ്ചാന്യാൻബ്രഹ്മർഷീൻസൂര്യസംനിഭാൻ ।
ഐശ്വര്യാച്ച്യാവിതാന്ദൃഷ്ട്വാ കാലേന മഹതാ ദ്വിജാഃ ॥ 240.28 ॥
മഹതാം ഭൂതസംഘാനാം ശ്രുത്വാ നാശം ച ഭോ ദ്വിജാഃ ।
ഗതിം വാചാം ശുഭാം ജ്ഞാത്വാ അർചാർഹാഃ പാപകർമണാം ॥ 240.29 ॥
വൈതരണ്യാം ച യദ്ദുഃഖം പതിതാനാം യമക്ഷയേ ।
യോനിഷു ച വിചിത്രാസു സഞ്ചാരാനശുഭാംസ്തഥാ ॥ 240.30 ॥
ജഠരേ ചാശുഭേ വാസം ശോണിതോദകഭാജനേ ।
ശ്ലേഷ്മമൂത്രപുരീഷേ ച തീവ്രഗന്ധസമന്വിതേ ॥ 240.31 ॥
ശുക്രശോണിതസംഘാതേ മജ്ജാസ്നായുപരിഗ്രഹേ ।
ശിരശതസമാകീർണേ നവദ്വാരേ പുരേഽഥ വൈ ॥ 240.32 ॥
വിജ്ഞായ ഹിതമാത്മാനം യോഗാംശ്ച വിവിധാന്ദ്വിജാഃ ।
താമസാനാം ച ജന്തൂനാം രമണീയാനൃതാത്മനാം ॥ 240.33 ॥
സാത്ത്വികാനാം ച ജന്തൂനാം കുത്സിതം മുനിസത്തമാഃ ।
ഗർഹിന്തം മഹാതാമർഥേ സാംഖ്യാനാം വിദിതാത്മനാം ॥ 240.34 ॥
ഉപപ്ലവാംസ്തഥാ ഘോരാഞ്ശശിനസ്തേജസ്തഥാ ।
താരാണാം പതനം ദൃഷ്ട്വാ നക്ഷത്രാണാം ച പര്യയം ॥ 240.35 ॥
ദ്വന്ദ്വാനാം വിപ്രയോഗം ച വിജ്ഞായ കൃപണം ദ്വിജാഃ ।
അന്യോന്യഭക്ഷണം ദൃഷ്ട്വാ ഭൂതാനാമപി ചാശുഭം ॥ 240.36 ॥
ബാല്യേ മോഹം ച വിജ്ഞായ പക്ഷദേഹസ്യ ചാശുഭം ।
രാഗം മോഹം ച സമ്പ്രാപ്തം ക്വചിത്സത്ത്വം സമാശ്രിതം ॥ 240.37 ॥
സഹസ്രേഷു നരഃ കശ്ചിന്മോക്ഷബുദ്ധിം സമാശ്രിതഃ ।
ദുർലഭത്വം ച മോക്ഷസ്യ വിജ്ഞാനം ശ്രുതിപൂർവകം ॥ 240.38 ॥
ബഹുമാനമലബ്ധേഷു ലബ്ധേ മധ്യസ്ഥതാം പുനഃ ।
വിഷയാണാം ച ദൗരാത്മ്യം വിജ്ഞായ ച പുനർദ്വിജാഃ ॥ 240.39 ॥
ഗതാസൂനാം ച സത്ത്വാനാം ദേഹാൻഭിത്ത്വാ തഥാ ശുഭാൻ ।
വാസം കുലേഷു ജന്തൂനാം മരണായ ധൃതാത്മനാം ॥ 240.40 ॥
സാത്ത്വികാനാം ച ജന്തൂനാം ദുഃഖം വിജ്ഞായ ഭോ ദ്വിജാഃ ।
ബ്രഹ്മഘ്നാനാം ഗതിം ജ്ഞാത്വാ പതിതാനാം സുദാരുണാം ॥ 240.41 ॥
സുരാപാനേ ച സക്താനാം ബ്രാഹ്മണാനാം ദുരാത്മനാം ।
ഗുരുദാരപ്രസക്താനാം ഗതിം വിജ്ഞായ ചാശുഭാം ॥ 240.42 ॥
ജനനീഷു ച വർതന്തേ യേന സമ്യഗ്ദ്വിജോത്തമാഃ ।
സദേവകേഷു ലോകേഷു യേന വർതന്തി മാനവാഃ ॥ 240.43 ॥
തേന ജ്ഞാനേന വിജ്ഞായ ഗതിം ചാശുഭകർമണാം ।
തിര്യഗ്യോനിഗതാനാം ച വിജ്ഞായ ച ഗതീഃ പൃഥക് ॥ 240.44 ॥
വേദവാദാംസ്തഥാ ചിത്രാനൃതൂനാം പര്യയാംസ്തഥാ ।
ക്ഷയം സംവത്സരാണാം ച മാസാനാം ച ക്ഷയം തഥാ ॥ 240.45 ॥
പക്ഷക്ഷയം തഥാ ദൃഷ്ട്വാ ദിവസാനാം ച സങ്ക്ഷയം ।
ക്ഷയ സംവത്സരാണാം ച മാസാനാം ച ക്ഷയം തഥാ ॥ 240.46 ॥
വൃദ്ധിം ദൃഷ്ട്വാ സമുദ്രാണാം ക്ഷയം തേഷാം തഥാ പുനഃ ।
ക്ഷയം ധനാനാം ദൃഷ്ട്വാ ച പുനർവൃദ്ധിം തഥൈവ ച ॥ 240.47 ॥
സംയോഗാനാം തഥാ ദൃഷ്ട്വാ യുഗാനാം ച വിശേഷതഃ ।
ദേഹവൈക്ലവ്യതാം ചൈവ സമ്യഗ്വിജ്ഞായ തത്ത്വതഃ ॥ 240.48 ॥
ആത്മദോഷാംശ്ച വിജ്ഞായ സർവാനാത്മനി സംസ്ഥിതാൻ ।
സ്വദേഹാദുത്ഥിതാൻഗന്ധാംസ്തഥാ വിജ്ഞായ ചാശുഭാം ॥ 240.49 ॥
മുനയ ഊചുഃ
കാനുത്പാതഭവാന്ദോഷാൻപശ്യതി ബ്രഹ്മവിത്തമ ।
ഏതം നഃ സംശയം കൃത്സ്നം വക്തുമർഹസ്യശേഷതഃ ॥ 240.50 ॥
വ്യാസ ഉവാച
പഞ്ച ദോഷാന്ദ്വിജാ ദേഹേ പ്രവദന്തി മനീഷിണഃ ।
മാർഗജ്ഞാഃ കാപിലാഃ സാംഖ്യാഃ ശൃണുധ്വം മുനിസത്തമാഃ ॥ 240.51 ॥
കാമക്രോധൗ ഭയം നിദ്രാ പഞ്ചമഃ ശ്വാസ ഉച്യതേ ।
ഏതേ ദോഷാഃ ശരീരേഷു ദൃശ്യന്തേ സർവദേഹിനാം ॥ 240.52 ॥
ഛിന്ദന്തി ക്ഷമയാ ക്രോധം കാമം സങ്കൽപവർജനാത് ।
സത്ത്വസംസേവനാന്നിദ്രാമപ്രമാദാദ്ഭയം തഥാ ॥ 240.53 ॥
ഛിന്ദന്തി പഞ്ചമം ശ്വാസമൽപാഹാരതയാ ദ്വിജാഃ ।
ഗുണാൻഗുണശതൈർജ്ഞാത്വാ ദോഷാന്ദോഷശതൈരപി ॥ 240.54 ॥
ഹേതൂൻഹേതുശതൈശ്ചിത്രൈശ്ചിത്രാന്വിജ്ഞായ തത്ത്വതഃ ।
അപാം ഫേനോപമം ലോകം വിഷ്ണോർമായാശതൈഃ കൃതം ॥ 240.55 ॥
ചിത്രഭിത്തിപ്രതീകാശം നലസാരമനർഥകം ।
തമഃ സംഭ്രമിതം ദൃഷ്ട്വാ വർഷബുദ്ബുദസംനിഭം ॥ 240.56 ॥
നാശപ്രായം സുഖാധാനം നാശോത്തരമഹാഭയം ।
രജസ്തമസി സംമഗ്നം പങ്കേ ദ്വിപമിവാവശം ॥ 240.57 ॥
സാംഖ്യാ വിപ്രാ മഹാപ്രാജ്ഞാസ്ത്യക്ത്വാ സ്നേഹം പ്രജാകൃതം ।
ജ്ഞാനജ്ഞേയേന സാംഖ്യേന വ്യാപിനാ മഹതാ ദ്വിജാഃ ॥ 240.58 ॥
രാജസാനശുഭാൻഗന്ധാംസ്താമസാംശ്ച തഥാവിധാൻ ।
പുണ്യാംശ്ച സാത്ത്വികാൻഗന്ധാൻസ്പർശജാന്ദേഹസംശ്രിതാൻ ॥ 240.59 ॥
ഛിത്ത്വാഽഽമജ്ഞാനശസ്ത്രേണ തപോദണ്ഡേന സത്തമാഃ ।
തതോ ദുഃഖാദികം ഘോരം ചിന്താശോകമഹാഹ്രദം ॥ 240.60 ॥
വ്യാധിമത്യുമഹാഘോരം മഹാഭയമഹോരഗം ।
തതഃ കൂർമം രജോമീനം പ്രജ്ഞയാ സന്തരന്ത്യുത ॥ 240.61 ॥
സ്നേഹപങ്കം ജരാദുർഗം സ്പർശദ്വീപം ദ്വിജോത്തമാഃ ।
കർമാഗാധം സത്യതീരം സ്ഥിതം വ്രതമനീഷിണഃ ॥ 240.62 ॥
ഹർഷസംഘമഹാവേഗം നാനാരസസമാകുലം ।
നാനാപ്രീതിമഹാരത്നം ദുഃഖജ്വരസമീരിതം ॥ 240.63 ॥
ശോകതൃഷ്ണാമഹാവർതം തീക്ഷ്ണവ്യാധിമഹാരുജം ।
അസ്ഥിസംഘാതസംഘട്ടം ശ്ലേഷ്മയോഗം ദ്വിജോത്തമാഃ ॥ 240.64 ॥
ദാനമുക്താകരം ഘോരം ശോണിതോദ്ഗാരവിദ്രുമം ।
ഹസിതോത്ക്രുഷ്ടനിർഘോഷം നാനാജ്ഞാസുദുഷ്കരം ॥ 240.65 ॥
രോദനാശ്രുമലക്ഷാരം സംഗയോഗപരായണം ।
പ്രലബ്ധ്വാ ജന്മലോകോ യം പുത്രബാന്ധവപത്തനം ॥ 240.66 ॥
അഹിംസാസത്യമര്യാദം പ്രാണയോഗമയോർമിലം ।
വൃന്ദാനുഗാമിനം ക്ഷീരം സർവഭൂതപയോദധിം ॥ 240.67 ॥
മോക്ഷദുർലഭവിഷയം വാഡവാസുഖസാഗരം ।
തരന്തി യതയഃ സിദ്ധാ ജ്ഞാനയോഗേന ചാനഘാഃ ॥ 240.68 ॥
തീർത്വാ ച ദുസ്തരം ജന്മ വിശന്തി വിമലം നഭഃ ।
തതസ്താൻസുകൃതീഞ്ജ്ഞാത്വാ സൂര്യോ വഹതിരശ്മിഭിഃ ॥ 240.69 ॥
പദ്മതന്തുവദാവിശ്യ പ്രവഹന്വിഷയാന്ദ്വിജാഃ ।
തത്ര താൻപ്രവഹോ വായുഃ പ്രതിഗൃഹ്ണാതി ചാനഘാഃ ॥ 240.70 ॥
വീതരാഗാന്യതീൻസിദ്ധാന്വീര്യയുക്താംസ്തപോധനാൻ ।
സൂക്ഷ്മഃ ശീതഃ സുഗന്ധശ്ച സുഖസ്പർശശ്ച ഭോ ദ്വിജാഃ ॥ 240.71 ॥
സപ്താനാം മരുതാം ശ്രേഷ്ഠോ ലോകാൻഗച്ഛതി യഃ ശുഭാൻ ।
സ താന്വഹതി വിപ്രേന്ദ്രാ നഭസഃ പരമാം ഗതിം ॥ 240.72 ॥
നഭോ വഹതി ലോകേശാന്രജസഃ പരമാം ഗതിം ।
രജോ വഹതി വിപ്രേന്ദ്രാഃ സത്ത്വസ്യ പരമാംഗതിം ॥ 240.73 ॥
സത്ത്വം വഹതി ശുദ്ധാത്മാ പരം നാരായണം പ്രഭും ।
പ്രഭുർവഹതി ശുദ്ധാത്മാ പരമാത്മാനമാത്മനാ ॥ 240.74 ॥
പരമാത്മാനമാസാദ്യ തദ്ഭൂതാ യതയോഽമലാഃ ।
അമൃതത്വായ കൽപന്തേ ന നിവർതന്തി ച ദ്വിജാഃ ॥ 240.75 ॥
പരമാ സാ ഗതിർവിപ്രാ നിർദ്വന്ദ്വാനാം മഹാത്മനാം ।
സത്യാർജവരതാനാം വൈ സർവഭൂതദയാവതാം ॥ 240.76 ॥
മുനയ ഊചുഃ
സ്ഥാനമുത്തമമാസാദ്യ ഭഗവന്തം സ്ഥിരവ്രതാഃ ।
ആജന്മമരണം വാ തേ രമന്തേ തത്ര വാ ന വാ ॥ 240.77 ॥
യദത്ര തഥ്യം തത്ത്വം നോ യഥാവദ്വക്തുമർഹസി ।
ത്വദൃതേ മാനവം നാന്യം പ്രഷ്ടുമർഹാമ സത്തമ ॥ 240.78 ॥
മോക്ഷദോഷോ മഹാനേഷ പ്രാപ്യ സിദ്ധിം ഗതാനൃഷീൻ ।
യദി തത്രൈവ വിജ്ഞാനേ വർതന്തേ യതയഃ പരേ ॥ 240.79 ॥
പ്രവൃത്തിലക്ഷണം ധർമം പശ്യാമ പരമം ദ്വിജ ।
മഗ്നസ്യ ഹി പരേ ജ്ഞാനേ കിന്തു ദുഃഖാന്തരം ഭവേത് ॥ 240.80 ॥
വ്യാസ ഉവാച
യഥാനായായം മുനിശ്രേഷ്ഠാഃ പ്രശ്നഃ പൃഷ്ടശ്ച സങ്കടഃ ।
ബുധാനാമപി സംമോഹഃ പ്രശ്നേഽസ്മിന്മുനിസത്തമാഃ ॥ 240.81 ॥
അത്രാപി തത്ത്വം പരമം ശൃണുധ്വം വചനം മമ ।
ബുദ്ധിശ്ച പരമാ യത്ര കപിലാനാം മഹാത്മനാം ॥ 240.82 ॥
ഇന്ദ്രിയാണ്യപി ബുധ്യന്തേ സ്വദേഹം ദേഹിനാം ദ്വിജാഃ ।
കരണാന്യാത്മനസ്താനി സൂക്ഷ്മം പശ്യന്തി തൈസ്തു സഃ ॥ 240.83 ॥
ആത്മനാ വിപ്രഹീണാനി കാഷ്ഠകുഡ്യസമാനി തു ।
വിനശ്യന്തി ന സന്ദേഹോ വേലാ ഇവ മഹാർണവേ ॥ 240.84 ॥
ഇന്ദ്രിയൈഃ സഹ സുപ്തസ്യ ദേഹിനോ ദ്വിജസത്തമാഃ ।
സൂക്ഷ്മശ്ചരതി സർവത്ര നഭസീവ സമീരണഃ ॥ 240.85 ॥
സ പശ്യതി യഥാന്യായം സ്മൃത്വാ സ്പൃശതി ചാനഘാഃ ।
ബുധ്യമാനോ യഥാപൂർവമഖിലേനേഹ ഭോ ദ്വിജാഃ ॥ 240.86 ॥
ഇന്ദ്രിയാണി ഹ സർവാണി സ്വേ സ്വേ സ്ഥാനേ യഥാവിധി ।
അനീശത്വാത്പ്രലീയന്തേ സർപാ വിഷഹതാ ഇവ ॥ 240.87 ॥
ഇന്ദ്രിയാണി ഹ സർവാണി സ്വസ്ഥാനേഷ്വേവ സർവശഃ ।
ആക്രമ്യ ഗതയഃ സൂക്ഷ്മാവ(ശ്ച)രത്യാത്മാ ന സംശയഃ ॥ 240.88 ॥
സത്ത്വസ്യ ച ഗുണാൻകൃത്സ്നാന്രജസശ്ച ഗുണാൻപുനഃ ।
ഗുണാംശ്ച തമസഃ സർവാൻഗുണാൻബുദ്ധേശ്ച സത്തമാഃ ॥ 240.89 ॥
ഗുണാംശ്ച മനസശ്ചാപി നഭസശ്ച ഗുണാംസ്തഥാ ।
ഗുണാന്വായോശ്ച സർവജ്ഞാഃ സ്നേഹജാംശ്ച ഗുണാൻപുനഃ ॥ 240.90 ॥
അപാം ഗുണാസ്തഥാ വിപ്രാഃ പാർഥിവാംശ്ച ഗുണാനപി ।
സർവാനേവ ഗുണൈർവ്യാപ്യ ക്ഷേത്രജ്ഞേഷു ദ്വിജോത്തമാഃ ॥ 240.91 ॥
ആത്മാ ചരതി ക്ഷേത്രജ്ഞഃ കർമണാ ച ശുഭാശുഭേ ।
ശിഷ്യാ ഇവമഹാത്മാനമിന്ദ്രിയാണി ച തം ദ്വിജാഃ ॥ 240.92 ॥
പ്രകൃതിം ചാപ്യതിക്രമ്യ സുദ്ധം സൂക്ഷ്മം പരാത്പരം ।
നാരായണം മഹാത്മാനം നിർവികാരം പരാത്പരം ॥ 240.93 ॥
വിമുക്തം സർവപാപേക്ഷ്യഃ പ്രവിഷ്ടം ച ഹ്യനാമയം ।
പരമാത്മാനമഗുണം നിർവൃതം തം ച സപ്തമാഃ ॥ 240.94 ॥
ശ്രേഷ്ഠം തത്ര മനോ വിപ്രാ ഇന്ദ്രിയാണി ച ഭോഃ ദ്വിജാഃ ।
ആഗച്ഛന്തി യഥാകാലം ഗുരോഃ സന്ദേശകാരിണഃ ॥ 240.95 ॥
ശക്യം വാഽൽപേന കാലേന ശാന്തിം പ്രാപ്തും ഗുണാംസ്തഥാ ।
ഏവമുക്തേന വിപ്രേന്ദ്രാഃ സാംഖ്യ യോഗേന മോക്ഷിണീം ॥ 240.96 ॥
സാംഖ്യാ വിപ്രാ മഹാപ്രാജ്ഞാ ഗച്ഛന്തി പരമാം ഗതിം ।
ജ്ഞാനേനാനേന വിപ്രേന്ദ്രാസ്തുല്യം ജ്ഞാനം ന വിദ്യതേ ॥ 240.97 ॥
അത്ര വഃ സംശയോ മാ ഭൂജ്ജ്ഞാനം സാംഖ്യം പരം മതം ।
അക്ഷരം ധ്രുവമേവോക്തം പൂർവം ബ്രഹ്മ സനാതനം ॥ 240.98 ॥
അനാദിമധ്യനിധനം നിർദ്വന്ദ്വം കർതൃ ശാശ്വതം ।
കൂടസ്ഥം ചൈവ നിത്യം ച യദ്വദന്തി ശമാത്മകാഃ ॥ 240.99 ॥
യതഃ സർവാഃ പ്രവർതന്തേ സർഗപ്രലയവിക്രിയാഃ ।
ഏവം ശംസന്തി ശാസ്ത്രേഷു പ്രവക്താരോ മഹർഷയഃ ॥ 240.100 ॥
സർവേ വിപ്രാശ്ച വേദാശ്ച തഥാ സാമവിദോ ജനാഃ ।
ബ്രഹ്മണ്യം പരമം ദേവമനന്തം പരമാച്യുതം ॥ 240.101 ॥
പ്രർഥയന്തശ്ച തം വിപ്രാ വദന്തി ഗുണബുദ്ധയഃ ।
സമ്യഗുക്താസ്തഥാ യോഗാഃ സാംഖ്യാശ്ചാമിതദർശനാഃ ॥ 240.102 ॥
അമൂർതിസ്തസ്യ വിപ്രേന്ദ്രാഃ സാംഖ്യം മൂർതിരിതി ശ്രുതിഃ ।
അഭിജ്ഞാനാനി തസ്യാഽഽഹുർമഹാന്തി മുനിസത്തമാഃ ॥ 240.103 ॥
ദ്വിവിധാനി ഹി ഭൂതാനി പൃഥിവ്യാം ദ്വിജസത്തമാഃ ।
അഗമ്യഗമ്യസഞ്ജ്ഞാനി ഗമ്യം തത്ര വിശിഷ്യതേ ॥ 240.104 ॥
ജ്ഞാനം മഹദ്വൈ മഹതശ്ച വിപ്രാ, വേദേഷു സാംഖ്യേഷു തഥൈവ യോഗേ ।
യച്ചാപി ദൃഷ്ടം വിധിവത്പുരാണേ, സാംഖ്യാഗതം തന്നിഖിലം മുനീന്ദ്രാഃ ॥ 240.105 ॥
യച്ചേതിഹാസേഷു മഹത്സു ദൃഷ്ടം, യഥാർഥശാസ്ത്രേഷു വിശിഷ്ടദൃഷ്ടം ।
ജ്ഞാനം ച ലോകേ യദിഹാസ്തി കിഞ്ചിത്സാംഖ്യാഗതം തച്ച മഹാമുനീന്ദ്രാഃ ॥ 240.106 ॥
സമസ്തദൃഷ്ടം പരമം ബലം ച, ജ്ഞാനം ച മോക്ഷശ്ച യഥാവദുക്തം ।
തപാംസി സൂക്ഷ്മാണി ച യാനി ചൈവ, സാംഖ്യം യഥാവദ്വിഹിതാനി വിപ്രാഃ ॥ 240.107 ॥
വിപര്യയം തസ്യ ഹിതം സദൈവ, ഗച്ഛന്തി സാംഖ്യാഃ സതതം സുഖേന ।
താംശ്ചാപി സന്ധാര്യ തതഃ കൃതാർഥാഃ, പതന്തി വിപ്രായതനേഷു ഭൂയഃ ॥ 240.108 ॥
ഹിത്വാ ച ദേഹം പ്രവിശന്തി മോക്ഷം ദിവൗകസശ്ചാപി ച യോഗസാംഖ്യാഃ ।
അതോഽധികം തേഽഭിരതാ മഹാർഹേ, സാഖ്യേ ദ്വിജാ ഭോ ഇഹ ശിഷ്ടജുഷ്ടേ ॥ 240.109 ॥
തേഷാം തു തിര്യഗ്ഗമനം ഹി ദൃഷ്ടം, നാധോ ഗതിഃ പാപകൃതാം നിവാസഃ ।
ന വാ പ്രധാനാ അപി തേ ദ്വിജാതയോ, യേ ജ്ഞാനമേതന്മുനയോ ന സക്താഃ ॥ 240.110 ॥
സാംഖ്യാം വിശാലം പരമം പുരാണം, മഹാർണവം വിമലമുദാരകാന്തം ।
കൃത്സ്നം ഹി സാംഖ്യാ മുനയാ മഹാത്മനാരായണേ ധാരയഥാപ്രമേയം ॥ 240.111 ॥
ഏതന്മയോക്തം പരമം ഹി തത്ത്വം, നാരായണാദ്വിശ്വമിദം പുരാണം ।
സ സർഗകാലേ ച കരോതി സർഗം, സംഹാരകാലേ ച ഹരേത ഭൂയഃ ॥ 240.112 ॥
ഇതി ശ്രീമഹാപുരാണേ ആദിബ്രാഹ്മേ വ്യാസഋഷിസംവാദേ സാംഖ്യവിധിനിരൂപണം
നാമൈകോനചത്വാരിംശദധികദ്വിശതതമോഽധ്യായഃ ॥ 240 ॥
അധ്യായഃ 241 (133)
വസിഷ്ഠകരാലജനകസംവാദേ ക്ഷരാക്ഷരവിചാരനിരൂപണം
മുനയ ഊചുഃ
കിം തദക്ഷരമിത്യുക്തം യസ്മാന്നാഽഽവർതതേ പുനഃ ।
കിംസ്വിത്തത്ക്ഷരമിത്യുക്തം യസ്മാദാവർതതേ പുനഃ ॥ 241.1 ॥
അക്ഷരാക്ഷരയോർവ്യക്തിം പൃച്ഛാമസ്ത്വാം മഹാമുനേ ।
ഉപലബ്ധും മുനിശ്രേഷ്ഠ തത്ത്വേന മുനിപുംഗവ ॥ 241.2 ॥
ത്വം ഹി ജ്ഞാനവിദാം ശ്രേഷ്ഠഃ പ്രോച്യസേ വേദപാരഗൈഃ ।
ഋഷിഭിശ്ച മഹാഭാഗൈര്യതിഭിശ്ച മഹാത്മഭിഃ ॥ 241.3 ॥
തദേതച്ഛ്രോതുമിച്ഛാസ്ത്വത്തഃ സർവം മഹാമതേ ।
ന തൃപ്തിമധിഗച്ഛാമഃ ശൃണ്വന്തോഽമൃതമുത്തമം ॥ 241.4 ॥
വ്യാസ ഉവാച
അത്ര വോ വർണയിഷ്യാമി ഇതിഹാസം പുരാതനം ।
വസിഷ്ഠസ്യ ച സംവാദം കരാലജനകസ്യ ച ॥ 241.5 ॥
വസിഷ്ഠം ശ്രേഷ്ഠമാസീനമൃഷീണാം ഭാസ്കരദ്യുതിം ।
പപ്രച്ഛ ജനകോ രാജാ ജ്ഞാനം നൈഃശ്രേയസം പരം ॥ 241.6 ॥
പരമാത്മനി കുശലമധ്യാത്മഗതിനിശ്ചയം ।
മൈത്രാവരുണമിമാസീനമഭിവാദ്യ കൃതാഞ്ജലിഃ ॥ 241.7 ॥
സ്വച്ഛന്ദം സുകൃതം ചൈവ മധുരം ചാപ്യനുൽബണം ।
പപ്രച്ഛർഷിവരം രാജാ കരാലജനകഃ പുരാ ॥ 241.8 ॥
കരാലജനക ഉവാച
ഭഗവഞ്ശ്രോതുമിച്ഛാമി പരം ബ്രഹ്മ സനാതനം ।
യസ്മിന്ന പുനരാവൃത്തിം പ്രാപ്നുവന്തി മനീഷിണഃ ॥ 241.9 ॥
യച്ച തത്ക്ഷരമിത്യുക്തം യത്രേദം ക്ഷരതേ ജഗത് ।
യച്ചാക്ഷരമിതി പ്രോക്തം ശിവം ക്ഷേമമനാമയം ॥ 241.10 ॥
വസിഷ്ഠ ഉവാച
ശ്രൂയതാം പൃഥിവീപാല ക്ഷരതീദം യഥാ ജഗത് ।
യത്ര ക്ഷരതി പൂർവേണ യാവത്കാലേന ചാപ്യഥ ॥ 241.11 ॥
യുഗം ദ്വാദശസാഹസ്രം കൽപം വിദ്ധി ചതുര്യുഗം ।
ദശകൽപശതാവർതംമഹസ്തദ്ബ്രാഹ്മുച്യതേ ॥ 241.12 ॥
രാത്രിശ്ചൈതാവതീ രാജന്യസ്യന്തേ പ്രതിബുധ്യതേ ।
സൃജത്യനന്തകർമാണി മഹാന്തം ഭൂതമഗ്രജം ॥ 241.13 ॥
മൂർതിമന്തമമൂർതാത്മാ വിശ്വം ശംഭുഃ സ്വയംഭുവഃ ।
യത്രോത്പത്തിം പ്രവക്ഷ്യാമി മൂലതോ നൃപസത്തമ ॥ 241.14 ॥
അണിമാ ലഘിമാ പ്രാപ്തിരീശാനം ജ്യോതിരവ്യയം ।
സർവതഃപാണിപാദാന്തം സർവതോഽക്ഷിശിരോമുഖം ॥ 241.15 ॥
സർവതഃശ്രുതിമല്ലോകേ സർവമാവൃത്യ തിഷ്ഠതി ।
ഹിരണ്യഗർഭോ ഭഗവാനേഷ ബുദ്ധിരിതി സ്മൃതിഃ ॥ 241.16 ॥
മഹാനിതി ച യോഗേഷു വിരിഞ്ചിരിതി ചാപ്യഥ ।
സാംഖ്യേ ച പഠ്യതേ ശാസ്ത്രേ നാമഭിർബഹുധാത്മകഃ ॥ 241.17 ॥
വിചിത്രരൂപോ വിശ്വാത്മാ ഏകാക്ഷര ഇതി ശ്രുതഃ ।
ധൃതമേകാത്മകം യേന കൃത്സ്നം ത്രൈലോക്യമാത്മനാ ॥ 241.18 ॥
തഥൈവ ബഹുരൂപത്വാദ്വിശ്വരൂപ ഇതി ശ്രുതഃ ।
ഏഷ വൈ വിക്രിയാപന്നഃ സൃജത്യാത്മാനമാത്മനാ ॥ 241.19 ॥
പ്രധാനം തസ്യ സംയോഗാദുത്പന്നം സുമഹത്പുരം ।
അഹങ്കാരം മഹാതേജാഃ പ്രജാപതിനമസ്കൃതം ॥ 241.20 ॥
അവ്യക്താദ്വ്യക്തിമാപന്നം വിദ്യാസർഗം വദന്തി തം ।
മഹാന്തം ചാപ്യഹങ്കാരമവിദ്യാസർഗ ഏവ ച ॥ 241.21 ॥
അചരശ്ച ചരശ്ചൈവ സമുത്പന്നൗ തഥൈകതഃ ।
വിദ്യാഽവിദ്യോതി വിഖ്യാതേ ശ്രുതിശാസ്ത്രാനുചിന്തകൈഃ ॥ 241.22 ॥
ഭൂതസർഗമഹങ്കാരത്തൃതീയം വിദ്ധി പാർഥിവ ।
അഹങ്കാരേഷു നൃപതേ ചതുർഥം വിദ്ധി വൈകൃതം ॥ 241.23 ॥
വായുർജ്യോതിരഥാഽഽകാശമാപോഽഥ പൃഥിവീ തഥാ ।
ശബ്ദസ്പർശൗ ച രൂപം ച രസോ ഗന്ധസ്തഥൈവ ച ॥ 241.24 ॥
ഏവം യുഗപദുത്പന്നം ദശവർഗമസംശയം ।
പഞ്ചമം വിദ്ധി രാജേന്ദ്ര ഭൗതികം സർഗമർഥകൃത് ॥ 241.25 ॥
ശ്രോത്രം ത്വക്ചക്ഷുഷീ ജിഹ്വാ ഘ്രാണമേവ ച പഞ്ചമം ।
വാഘസ്തൗ ചൈവ പാദൗ ച പായുർമേഢ്രം തഥൈവ ച ॥ 241.26 ॥
ബുദ്ധീന്ദ്രിയാണി ചൈതാനി തഥാ കർമേന്ദ്രിയാണി ച ।
സംഭൂതാനീഹ യുഗപന്മനസാ സഹ പാർഥിവ ॥ 241.27 ॥
ഏഷാ തത്ത്വചതുർവിംശാ സർവാഽഽകൃതിഃ പ്രവർതതേ ।
യാം ജ്ഞാത്വാ നാഭിശോചന്തി ബ്രാഹ്മണാസ്തത്ത്വദർശിനഃ ॥ 241.28 ॥
ഏവമേതത്സമുത്പന്നം ത്രൈലോക്യമിദമുത്തമം ।
വേദിതവ്യം നരശ്രേഷ്ഠ സദൈവ നരകാർണവേ ॥ 241.29 ॥
സയക്ഷഭൂതഗന്ധർവേ സകിംനരമഹോരഗേ ।
സചാരണപിശാചേ വൈ സദേവർഷിനിശാചരേ ॥ 241.30 ॥
സദംശകീടമശകേ സപൂതികൃമിമൂഷകേ ।
ശുനി ശ്വപാകേ ചൈണേയേ സചാണ്ഡാലേ സപുൽകസേ ॥ 241.31 ॥
ഹസ്ത്യശ്വഖരശാർദൂലേ സവൃകേ ഗവി ചൈവ ഹ ।
യാ ച മൂർതിശ്ച യത്കിഞ്ചിത്സർവത്രൈതന്നിദർശനം ॥ 241.32 ॥
ജലേ ഭുവി തഥാഽഽകാശേ നാന്യത്രേതി വിനിശ്ചയഃ ।
സ്ഥാനം ദേഹവതാമാസീദിത്യേവനുശുശ്രുമ ॥ 241.33 ॥
കൃത്സ്നമേതാവതസ്താത ക്ഷരതേ വ്യക്തസഞ്ജ്ഞകഃ ।
അഹന്യഹനി ഭൂതാത്മാ യച്ചാക്ഷര ഇതി സ്മൃതം ॥ 241.34 ॥
തതസ്തത്ക്ഷരമിത്യുക്തം ക്ഷരതീദം യഥാ ജഗത് ।
ജഗന്മോഹാത്മകം ചാഽഽഹുരവ്യക്താദ്വ്യക്തസഞ്ജ്ഞകം ॥ 241.35 ॥
മഹാംശ്ചൈവാക്ഷരോ നിത്യമേതത്ക്ഷരവിവർജനം ।
കഥിതം തേ മഹാരാജ യസ്മാന്നാഽഽവർതതേ പുനഃ ॥ 241.36 ॥
പഞ്ചവിംശതികോഽമൂർതഃ സ നിത്യസ്തത്ത്വസഞ്ജ്ഞകഃ ।
സത്ത്വസംശ്രയണാത്തത്വം സത്ത്വമാഹുർമനീഷിണഃ ॥ 241.37 ॥
യദമൂർതിഃ സൃജദ്വ്യക്തം തന്മൂർതിമധിതിഷ്ഠതി ।
ചതുർവിംശതിമോ വ്യക്തോ ഹ്യമൂർതിഃ പഞ്ചവിംശകഃ ॥ 241.38 ॥
സ ഏവ ഹൃദി സർവാസു മൂർതിഷ്വാതിഷ്ഠതാഽഽത്മവാൻ ।
ചേതയംശ്ചേതനീം നിത്യം സർവമൂർതിരമൂർതിമാൻ ॥ 241.39 ॥
സർഗപ്രലയധർമേണ സ സർഗപ്രലയാത്മകഃ ।
ഗോചരേ വർതതേ നിത്യം നിർഗുണോ ഗുണസഞ്ജ്ഞിതഃ ॥ 241.40 ॥
ഏവമേഷ മഹാത്മാ ച സർഗപ്രലയകോടിശഃ ।
വികുർവാണഃ പ്രകൃതിമാന്നാഭിമന്യേത ബുദ്ധിമാൻ ॥ 241.41 ॥
തമഃസത്ത്വരജോയുക്തസ്താസു താസ്വിഹ യോനിഷു ।
ലീയതേ പ്രതിബുദ്ധത്വാദബുദ്ധജനസേവനാത് ॥ 241.42 ॥
സഹവാസനിവാസത്വാദ്ബാലോഽഹമിതി മന്യതേ ।
യോഽഹം ന സോഽഹമിത്യുക്തേ ഗുണാനേവാനുവർതതേ ॥ 241.43 ॥
തമസാ താമസാൻഭാവന്വിവിധാൻപ്രതിപദ്യതേ ।
രജസാ രാജസാംശ്ചൈവ സാത്ത്വികാൻസത്ത്വസങ്ക്ഷയാത് ॥ 241.44 ॥
ശുക്ലലോഹിതകൃഷ്ണാനി രൂപാണ്യേതാനി ത്രീണി തു ।
സർവാണ്യേതാനി രൂപാണി ജാനീഹി പ്രാകൃതാനി തു ॥ 241.45 ।
താമസാ നിരയം യാന്തി രാജസാ മാനുഷാനഥ ।
സാത്ത്വികാ ദേവലോകായ ഗച്ഛന്തി സുഖഭാഗിനഃ ॥ 241.46 ॥
നിഷ്കേവലേന പാപേന തിര്യഗ്യോനിമവാപ്നുയാത് ।
പുണ്യപാപേഷു മാനുഷ്യം പുണ്യമാത്രേണ ദേവതാഃ ॥ 241.47 ॥
ഏവമവ്യക്തവിഷയം മോക്ഷമാഹുർമനീഷിണഃ ।
പഞ്ചവിംശതിമോ യോഽയം ജ്ഞാനാദേവ പ്രവർതതേ ॥ 241.48 ॥
ഇതി ശ്രീമഹാപുരാണേ ആദിബ്രാഹ്മേ വസിഷ്ഠകരാലജനകസംവാദേ
ക്ഷരാക്ഷരവിചാരനിരൂപണം നാമ ഏകചത്വാരിംശദധികദ്വിശതതമോഽധ്യായഃ ॥ 241 ॥
അധ്യായഃ 242 (134)
വശിഷ്ഠകരാലജനകസംവാദവർണനം
വസിഷ്ഠ ഉവാച
ഏവമപ്രതിബുദ്ധത്വാദബുദ്ധമനുവർതതേ ।
ദേഹാദ്ദേഹസഹസ്രാണി തഥാ ച ന സ ഭിദ്യതേ ॥ 242.1 ॥
തിര്യഗ്യോനിസഹസ്രേഷു കദാചിദ്ദേവതാസ്വപി ।
ഉത്പദ്യതി തപോയോഗാദ്ഗുണൈഃ സഹ ഗുണക്ഷയാത് ॥ 242.2 ॥
മനുഷ്യത്വാദ്ദിവം യാതി ദേവോ മാനുഷ്യമേതി ച ।
മാനുഷ്യാന്നിരയസ്ഥാനമാലയം പ്രതിപദ്യതേ ॥ 242.3 ॥
കോഷകാരോ യഥാഽഽത്മാനം കീടഃ സമഭിരുന്ധതി ।
സൂത്രതന്തുഗുണൈർനിത്യം തഥാഽയമഗുണോ ഗുണൈഃ ॥ 242.4 ॥
ദ്വന്ദ്വംമേതി ച നിർദ്വന്ദ്വസ്താസു താസ്വിഹ യോനിഷു ।
ശീർഷരോഗേഽക്ഷിരോഗേ ച ദന്തശൂലേ ഗലഗ്രഹേ ॥ 242.5 ॥
ജലോദരേഽതിസാരേ ച ഗണ്ഡമാലവിചർചികേ ।
ശ്വത്രകുഷ്ഠേഽഗ്നിദഗ്ധേ ച സിധ്മാപസ്മാരയോരപി ॥ 242.6 ॥
യാനി ചാന്യാനി ദ്വന്ദ്വാനി പ്രാകൃതാനി ശരീരിണാം ।
ഉത്പദ്യന്തേ വിചിത്രാണി താന്യേവാഽഽത്മാഽഭിമന്യതേ ॥ 242.7 ॥
അഭിമാനാതിമാനാനാം തഥൈവ സുകൃതാന്യപി ।
ഏകവാസാശ്ചതുർവാസാഃ ശായീ നിത്യമധസ്തഥാ ॥ 242.8 ॥
മണ്ഡൂകശായീ ച തഥാ വീരാസനഗതസ്തഥാ ।
വീരമാസനമാകാശേ തഥാ ശയനമേവ ച ॥ 242.9 ॥
ഇഷ്ടകാപ്രസ്തരേ ചൈവ ചക്രകപ്രസ്തരേ തഥാ ।
ഭസ്മാപ്രസ്തരശായീ ച ഭൂമിശയ്യാനുലേപനഃ ॥ 242.10 ॥
വീരസ്ഥാനാംബുപാകേ ച ശയനം ഫലകേഷു ച ।
വിവിധാസു ച ശയ്യാസു ഫലഗൃഹ്യാന്വിതാസു ച ॥ 242.11 ॥
ഉദ്യാനേ ഖലലാഗ്നേ തു ക്ഷൗമകൃഷ്ണാജിനാന്വിതഃ ।
മണിവാലപരീധാനോ വ്യാഘ്രചർമപരിച്ഛദഃ ॥ 242.12 ॥
സിംഹചർമപരീധാനഃ പട്ടവാസാസ്തഥൈവ ച ।
ഫലകം(?)പരിധാനശ്ച തഥാ കടകവസ്ത്രധൃക് ॥ 242.13 ॥
കടൈകവസനശ്ചൈവ ചീരവാസാസ്തഥൈവ ച ।
വസ്ത്രാണി ചാന്യാനി ബഹൂന്യഭിമത്യ യ ബുദ്ധിമാൻ ॥ 242.14 ॥
ഭോജനാനി വിചിത്രാണി രത്നാനി വിവിധാനി ച ।
ഏകരാത്രാന്തരാശിത്വമേകകാലിഭോജനം ॥ 242.15 ॥
ചതുർഥാഷ്ടമകാലം ച ഷഷ്ഠകാലികമേവ ച ।
ഷഡ്രാത്രഭോജനശ്ചൈവ തഥാ ചാഷ്ടാഹഭോജനഃ ॥ 242.16 ॥
മാസോപവാസീ മൂലാശീ ഫലാഹാരസ്തഥൈവ ച ।
വായുഭക്ഷശ്ച പിണ്യാകദധിഗോമയഭോജനഃ ॥ 242.17 ॥
ഗോമൂത്രഭോജനശ്ചൈവ കാശപുഷ്പാശനസ്തഥാ ।
ശൈവാലഭോജനശ്ചൈവ തഥാ ചാന്യേന വർതയൻ ॥ 242.18 ॥
വർതയഞ്ശീർമപർണൈശ്ച പ്രകീർണഫലഭോജനഃ ।
വിവിധാനി ച കൃച്ഛ്രാണി സേവതേ സിദ്ധികാങ്ക്ഷയാ ॥ 242.19 ॥
ചാന്ദ്രായണാനി വിധിവല്ലിംഗാനി വിവിധാനി ച ।
ചാതുരാശ്രമ്യയുക്താനി ധർമാധർമാശ്രയാണ്യപി ॥ 242.20 ॥
ഉപാശ്രയാനപ്യപരാൻപാഖണ്ഡാന്വിവിധാനപി ।
വിവിക്താശ്ച ശിലാഛായാസ്തഥാ പ്രസ്രവണാനി ച ॥ 242.21 ॥
പുലിനാനി വിവിക്താനി വിവിധാനി തപാംസി ച ।
യജ്ഞാംശ്ച വിവിധാകാരാന്വിദ്യാശ്ച വിവിധാസ്തഥാ ॥ 242.22 ॥
നിയമാന്വിവിധാംശ്ചാപി വിവിധാനി തപാംസി ച ।
യജ്ഞാംശ്ച വിവിധാകാരാന്വിദ്യാശ്ച വിവിധാസ്തഥാ ॥ 242.23 ॥
വണിക്പഥം ദ്വിജക്ഷത്രവൈശ്യശൂദ്രാംസ്തഥൈവ ച ।
ദാനാം ച വിവിധാകാരം ദീനാന്ധകൃപണാദിഷു ॥ 242.24 ॥
അഭിമന്യേത സന്ധാതും തഥൈവ വിവിധാൻഗുണാൻ ।
സത്ത്വം രജസ്തമശ്ചൈവ ധർമാർഥൈ കാമ ഏവ ച ॥ 242.25 ॥
യജനാധ്യയനേ ദാനം തഥൈവാഽഽഹുഃ പ്രതിഗ്രഹം ।
യാജനാധ്യാപനേ ചൈവ തഥാഽന്യദപി കിഞ്ചന ॥ 242.26 ॥
യജനാധ്യയനേ ദാനം തഥൈവാഽഽഹുഃ പ്രതിഗ്രഹം ।
യാജനാധ്യാപനേ ചൈവ തഥാഽന്യദപി കിഞ്ചന ॥ 242.27 ॥
ജന്മമൃത്യുവിധാനേന തഥാ വിശസനേന ച ।
ശുഭാശുഭമയം സർവമേതദാഹുഃ സനാതനം ॥ 242.28 ॥
പ്രകൃതിഃ കുരുതേ ദേവീ ഭയം പ്രലയമേവ ച ।
ദിവസാന്തേ ഗുണാനേതാനതീത്യൈകോഽവതിഷ്ഠതേ ॥ 242.29 ॥
രശ്മിജാലമിവാഽഽദിത്യസ്തത്കാലം സംനിയച്ഛതി ।
ഏവമേവൈഷ തത്സർവം ക്രീഡാർഥമഭിമന്യതേ ॥ 242.30 ॥
ആത്മരൂപഗുണാനേതാന്വിവിധാൻഹൃദയപ്രിയാൻ ।
ഏവമേതാം പ്രകുർവാണഃ സർഗപ്രലയധർമിണീം ॥ 242.31 ॥
ക്രിയാം ക്രിയാപഥേ രക്തസ്ത്രിഗുണസ്ത്രിഗുണാധിപഃ ।
ക്രിയാക്രിയാപതോപേതസ്തഥാ തദിതി മന്യതേ ॥ 242.32 ॥
പ്രകൃത്യാ സർവമേവേദം ജഗദന്ധീകൃതം വിഭോ ।
രജസാ തമസാ ചൈവ വ്യാപ്തം സർവമനേകധാ ॥ 242.33 ॥
ഏവം ദ്വന്ദ്വാന്യതീതാനി മമ വർതന്തി നിത്യശഃ ।
മത്ത ഏതാനി ജായന്തേ പ്രലയേ യാന്തി മാമപി ॥ 242.34 ॥
നിസ്തർതവ്യാൺഥൈതാനി സർവാണീതി നരാധിപ ।
മന്യതേ പക്ഷബുദ്ധത്വാത്തഥൈവ സുകൃതാന്യപി ॥ 242.35 ॥
ഭോക്തവ്യാനി മമൈതാനി വേവലോകഗതേന വൈ ।
ഇഹൈവ ചൈനം ഭോക്ഷ്യാമി ശുഭാസുഭഫലോദയം ॥ 242.36 ॥
സുഖമേവം തു കർതവ്യം സകൃത്കൃത്വാ സുഖം മമ ॥
യാവദേവ തു മേ സൗഖ്യം ജാത്യാം ജാത്യാം ഭവിഷ്യതി ॥ 242.37 ॥
ഭവിഷ്യതി ന മേ ദുഃഖം കൃതേനേഹാപ്യനന്തകം ।
സുഖദുഃഖം ഹി മാനുഷ്യം നിരയേ ചാപി മജ്ജനം ॥ 242.38 ॥
നിരയാച്ചാപി മാനുഷ്യം കാലേനൈഷ്യാമ്യഹം പുനഃ ।
മനുഷ്യത്വാച്ച ദേവത്വം ദേവത്വാത്പൗരുഷം പുനഃ ॥ 242.39 ॥
മനുഷ്യത്വാച്ച നിരയം പര്യായേണോപഗച്ഛതി ।
ഏഷ ഏവം ദ്വിജാതീനാമാത്മാ വൈ സ ഗുണൈർവൃതഃ ॥ 242.40 ॥
തേന ദേവമനുഷ്യേഷു നിരയം ചോപപദ്യതേ ।
മമത്വേനാഽഽവൃതോ നിത്യം തത്രൈവ പരിവർതതേ ॥ 242.41 ॥
സർഗകോടിസഹസ്രാണി മരണാന്താസു മൂർതിഷു ।
യ ഏവം കുരുതേ കർമ ശൂഭാശുഭഫലാത്മകം ॥ 242.42 ॥
സ ഏവ ഫലമാപ്നോതി ത്രിഷു ലോകേഷു മൂർതിമാൻ ।
പ്രകൃതിഃ കുരുതേ കർമശുഭശുഭഫലാത്മകം ॥ 242.43 ॥
പ്രകൃതിശ്വ തഥാഽഽനോതി ത്രിഷു ലോകേഷു കാമണാ ।
തിര്യഗ്യോനിമനുഷ്യത്വലേ ദേവലോകേ തഥൈവ ച ॥ 242.44 ॥
ത്രീണി സ്ഥാനാനി ചൈതാനി ജാനീയാത്പ്രാകൃതാനി ഹ ।
അലിംഗപ്രകൃതിത്വാച്ച ലിംഗൈരപ്യനുമീയതേ ॥ 242.45 ॥
തഥൈവ പൗരുഷം ലിംഗമനുമാനാദ്ധി മന്യതേ ।
സ ലിംഗാന്തരമാസാദ്യ പ്രാകൃതം ലിംഗമവ്രണം ॥ 242.46 ॥
വ്രണദ്വാരാണ്യധിഷ്ഠായ കർമാണ്യാത്മനി മന്യതേ ।
ശ്രോത്രാദീനി തു സർവാണി പഞ്ച കർമേന്ദ്രിയാണ്യഥ ॥ 242.47 ॥
രാഗാദീനി പ്രവർതന്തേ ഗുണേഷ്വിഹ ഗുണൈഃ സഹ ।
അഹമേതാനി വൈ കുർവന്മമൈതാനീന്ദ്രിയാണിഹ ॥ 242.48 ॥
നിരിന്ദ്രിയോ ഹി മന്യേത വ്രണവാനസ്മി നിർവ്രണഃ ।
അലിംഗോ ലിംഗമാത്മാനമകാലം കാലമാത്മനഃ ॥ 242.49 ॥
അസത്ത്വം സത്ത്വമാത്മാനമമൃതം മൃതമാത്മനഃ ।
അമൃത്യും മൃത്യുമാത്മാത്മാനമഭവം ഭവമാത്മനഃ ॥ 242.50 ॥
അക്ഷേത്രം ക്ഷേത്രമാത്മാനമസംഗം സംഗമാത്മനഃ ।
അതത്ത്വം തത്ത്വമാത്മാനമഭവം ഭവമാത്മനഃ ॥ 242.51 ॥
അക്ഷരം ക്ഷരമാത്മാനമബുദ്ധത്വാദ്ധി മന്യതേ ।
ഏവമപ്രതിബുദ്ധത്വാദബുദ്ധജനസേവനാത് ॥ 242.52 ॥
സർഗകോടിസഹസ്രാണി പതനാന്താനി ഗച്ഛതി ।
ജന്മാന്തരസഹസ്രാണി മരണാന്താനി ഗച്ഛതി ॥ 242.53 ॥
തിര്യഗ്യോനിമനുഷ്യത്വേ ദേവലോകേ തഥൈവ ച ।
ചന്ദ്രമാ ഇവ കോശാനാം പുനസ്തത്ര സഹസ്രശഃ ॥ 242.54 ॥
നീയതേഽപ്രതിബുദ്ധത്വാദേവമേവ കുബുദ്ധിമാൻ ।
കലാ പഞ്ചദശീ യോനിസ്തദ്ധാമ ഇതി പഠ്യതേ ॥ 242.55 ॥
നിത്യമേവ വിജാനീഹി സോമം വൈ ഷോഡശാംശകൈഃ ।
കലയാ ജായതേഽജസ്രം പുനഃ പുനരബുദ്ധിമാൻ ॥ 242.56 ॥
ധീമാംശ്ചായം ന ഭവതി നൃപ ഏവം ഹി ജായതേ ।
ഷോഡശീ തു കലാ സൂക്ഷ്മാ സ സോമ ഉപധാര്യതാം ॥ 242.57 ॥
ന തൂപയൂജ്യതേ ദേവൈർദൈവാനപി യുനക്തി സഃ ।
മമത്വം ക്ഷപയിത്വാ തു ജായതേ നൃപസത്തമ ॥
പ്രകൃതേസ്ത്രിഗുണായാസ്തു സ ഏവ ത്രിഗുണോ ഭവേത് ॥ 242.58 ॥
ഇതി ശ്രീമഹാപുരാണേ ആദിബ്രാഹ്മേ വസിഷ്ഠകരാലജനകസംവാദേ
ദ്വിചത്വാരിംശദധികദ്വിശതതമോഽധ്യായഃ ॥ 242 ॥
രഹ്മപുരാണം
അധ്യായഃ 243 (135)
വശിഷ്ഠം പ്രതി മോക്ഷധർമവിഷയകോ ജനകപ്രശ്നഃ
ജനക ഉവാച
അക്ഷരക്ഷരയോരേഷ ദ്വയോഃ സംബന്ധ ഇഷ്യതേ ।
സ്ത്രീപുംസയോർവാ സംബന്ധ സ വൈ പുരുഷ ഉച്യതേ ॥ 243.1 ॥
ഋതേ തു പുരുഷം നേഹ സ്ത്രീ ഗർഭാന്ധാരയത്യുത ।
ഋതേ സ്ത്രിയം ന പുരുഷോ രൂപം നിർവർതതേ തഥാ ॥ 243.2 ॥
അന്യോന്യസ്യാഭിസംബന്ധാനയോന്യഗുണസംശ്രയാത് ।
രൂപം നിർവർതയേദേതദേവം സർവാസു യോനിഷു ॥ 243.3 ॥
രത്യർഥമതിസംയോഗാദന്യോന്യഗുമസംശ്രയാത് ।
ഋതൗ നിർവർതതേ രൂപം തദ്വക്ഷ്യാമി നിദർശനം ॥ 243.4 ॥
യേ ഗുണാഃ പരുഷസ്യേഹ യേ ച മാതുർഗുണാസ്തഥാ ।
അസ്ഥി സ്നായു ച മജ്ജാ ച ജാനീമഃ പിതൃതോ ദ്വിജ ॥ 243.5 ॥
ത്വങ്മാസശോണിതം ചേതി മാതൃജാന്യനുശുശ്രുമ ।
ഏവമേതദ്ദ്വിജശ്രേഷ്ഠ വേദശാസ്ത്രേഷു പഠ്യതേ ॥ 243.6 ॥
പ്രമാണം യച്ച വേദോക്തം ശാസ്ത്രോക്തം യച്ച പഠ്യതേ ।
വേദശാസ്ത്രപ്രമാണം ച പ്രമാണം തത്സനാതനം ॥ 243.7 ॥
ഏവമേവാഭിസംബന്ധൗ നിത്യം പ്രകൃതിപൂരുഷൗ ।
യച്ചാപി ഭഗവംസ്തസ്മാന്മോക്ഷധർമോ ന വിദ്യതേ ॥ 243.8 ॥
അഥവാഽനന്തരകൃതം കിഞ്ചിദേവ നിദർശനം ।
തന്മമാഽഽചക്ഷ്വ തത്ത്വേന പ്രത്യക്ഷോ ഹ്യസി സർവദാ ॥ 243.9 ॥
മോക്ഷകാമാ വയം ചാപി കാങ്ക്ഷാമോ യദനാമയം ।
അജേയമജരം നിത്യമതീന്ദ്രിയമനീശ്വരം ॥ 243.10 ॥
വസിഷ്ഠ ഉവാച
യദേതദുക്തം ഭവതാ വേദശാസ്ത്രനിദർശനം ।
ഏവമേതദ്യതാ വക്ഷ്യേ തത്ത്വഗ്രാഹീ യഥാ ഭവാൻ ॥ 243.11 ॥
ധാര്യതേ ഹി ത്വായാ ഗ്രന്ഥ ഉഭയോർവേദശാസ്ത്രയോഃ ।
ന ച ഗ്രന്ഥസ്യ തത്ത്വജ്ഞോ യഥാതത്ത്വം നരേശ്വര ॥ 243.12 ॥
യോ ഹി വേദേ ച ശാസ്ത്രേ ച ഗ്രാന്ഥധാരണതത്പരഃ ।
ന ച ഗ്രന്താർഥതത്ത്വജ്ഞസ്തസ്യ തദ്ധാരണം വൃഥാ ॥ 243.13 ॥
ഭാരം സ വഹതേ തസ്യ ഗ്രന്ഥസ്യാർഥം ന വേത്തി യഃ ।
യസ്തു ഗ്രന്ഥാർഥതത്ത്വജ്ഞോ നാസ്യ ഗ്രന്ഥാഗമോ വൃഥാ ॥ 243.14 ॥
ഗ്രന്ഥസ്യാർഥം സ പൃഷ്ടസ്തു മാദൃശോ വക്തുമർഹതി ।
യഥാതത്ത്വാഭിഗമനാദർഥം തസ്യ സ വിന്ദതി ॥ 243.15 ॥
ന യഃ സമുത്സുകഃ കശ്ചിദ്ഗ്രന്ഥാർഥം സ്ഥൂലബുദ്ധിമാൻ ।
സ കഥം മന്ദവിജ്ഞാനോ ഗ്രന്ഥം വക്ഷ്യതി നിർണയാത് ॥ 243.16 ॥
അജ്ഞാത്വാ ഗ്രന്ഥതത്ത്വാനി വാദം യഃ കുരുതേ നരഃ ।
ലോഭാദ്വാഽപ്യഥവാ ദംഭാത്സ പാപീ നരകം വ്രജേത് ॥ 243.17 ॥
നിർണയം ചാപി ച്ഛിദ്രാത്മാ ന തദ്വക്ഷ്യതി തത്ത്വതഃ ।
സോഽപീഹാസ്യാർഥതത്ത്വജ്ഞോ യസ്മാന്നൈവാഽഽത്മവാനപി ॥ 243.18 ॥
തസ്മാത്ത്വം ശൃണു രാജേന്ദ്ര യഥൈതദനുദൃശ്യതേ ।
യഥാ തത്ത്വേന സാംഖ്യേഷു യോഗേഷു ച മഹാത്മസു ॥ 243.19 ॥
യദേവ യോഗാഃ പശ്യന്തി സാംഖ്യം തദനുഗമ്യതേ ।
ഏകം സാംഖ്യാം ച യോഗം ച യഃ യപശ്യതി സ ബുദ്ധിമാൻ ॥ 243.20 ॥
ത്വങ്മാംസം രുധിരം മേദഃ പിത്തം മജ്ജാഽസ്ഥി സ്നായു ച ।
ഏതദൈന്ദ്രിയകം താത യദ്ഭവാനിത്ഥമാത്ഥ മാം ॥ 243.21 ॥
ദ്രവ്യാദ്ദ്രവ്യസ്യ നിർവൃത്തിരിന്ദ്രിയാദിന്ദ്രിയം തഥാ ।
ദേഹാദ്ദേഹമവാപ്നോതി ബീജാദ്ബീജം തഥൈവ ച ॥ 243.22 ॥
നിരിന്ദ്രിയസ്യ ബീജസ്യ നിർദ്രവ്യസ്യാപി ദേഹിനഃ ।
കഥം ഗുണാ ഭവിഷ്യന്തി നിർഗുണത്വാന്മഹാത്മനഃ ॥ 243.23 ॥
ഗുണാ ഗുണേഷു ജായന്തേ തത്രൈവ വിരമന്തി ച ।
ഏവം ഗുണാഃ പ്രകൃതിജാ ജായന്തേ ന ച യാന്തി ച ॥ 243.24 ॥
ത്വങ്മാംസം രുധിരം മേദഃ പിത്തം മജ്ജാഽസ്തി സ്നായു ച ।
അഷ്ടൗ താന്യഥ ശുക്രേണ ജാനീഹി പ്രാകൃതേന വൈ ॥ 243.25 ॥
പുമാംശ്ചൈവാപുമാംസ്ചൈവ സ്ത്രീലിംഗം പ്രാകൃതം സ്മൃതം ।
വായുരേഷ പുമാംശ്ചൈവ രസ ഇത്യഭിധീയതേ ॥ 243.26 ॥
അലിംഗാ പ്രകൃതിർലിംഗൈരുപലഭ്യതി സാഽഽത്മജൈഃ ।
യഥാ പുഷ്പഫലൈർനിത്യം മൂർതം ചാമൂർതയസ്തഥാ ॥ 243.27 ॥
ഏവമപ്യനുമാനേന സ ലിംഗമുപലഭ്യതേ ।
പഞ്ചവിംശതികസ്താത ലിംഗേഷു നിയതാത്മകഃ ॥ 243.28 ॥
അനാദിനിധനോഽനന്തഃ സർവദർശനകേവലഃ ।
കേവലം ത്വഭിമാനിത്വാദ്ഗുണേഷു ഗുണ ഉച്യതേ ॥ 243.29 ॥
ഗുണാ ഗുണവതഃ സന്തി നിർഗുണസ്യ കുതോ ഗുണാഃ ।
തസ്മാദേവം വിജാനന്തി യേ ജനാ ഗുണദർശിനഃ ॥ 243.30 ॥
യദാ ത്വേഷ ഗുണാനേതാൻപ്രാകൃതാനഭിമന്യതേ ।
തദാ സ ഗുണവാനേവ ഗുണഭേദാൻപ്രപശ്യതി ॥ 243.31 ॥
യത്തദ്ബുദ്ധേഃ പരം പ്രാഹുഃ സാംഖ്യയോഗം ച സർവശഃ ।
ബുധ്യമാനം മഹാപ്രാജ്ഞാഃ പ്രബുദ്ധപരിവർജനാത് ॥ 243.32 ॥
അപ്രബുദ്ധം യഥാ വ്യക്തം സ്വഗുണൈഃ പ്രാഹുരീശ്വരം ।
നിർഗുണം ചേശ്വരം നിത്യമധിഷ്ഠാതാരമേവ ച ॥ 243.33 ॥
പ്രകൃതേശ്ച ഗുണാനാം ച പഞ്ചവിംശതികം ബുധാഃ ।
സാംഖ്യയോഗേ ച കുശലാ ബുധ്യന്തേ പരമൈഷിണഃ ॥ 243.34 ॥
യദാ പ്രബുദ്ധമവ്യക്തമവസ്ഥാത(പ)നനീ(ഭീ)രവഃ ।
ബുധ്യമാനം ന ബുധ്യന്തേഽവഗച്ഛന്തി സമം തദാ ॥ 243.35 ॥
ഏതന്നദർശനം സമ്യങ്ന സമ്യഗനുദർശനം ।
ബുധ്യമാനം പ്രബുധ്യന്തേ ദ്വാഭ്യാം പൃഥഗരിന്ദമ ॥ 243.36 ॥
പരസ്പരേണൈതദുക്തം ക്ഷരാക്ഷരനിദർശനം ।
ഏകത്വദർശനം ചാസ്യ നാനാത്വം ചാസ്യ ദർശനം ॥ 243.37 ॥
പഞ്ചവിംശതിനിഷ്ഠോഽയം തദാ സമ്യക്പ്രചക്ഷതേ ।
ഏകത്വദർശനം ചാസ്യ നാനാത്വം ചാസ്യ ദർശനം ॥ 243.38 ॥
തത്ത്വവിത്തത്ത്വയോരേവ പൃഥഗേതന്നിദർശനം ।
പഞ്ചവിംസതിഭിസ്തത്ത്വം തത്ത്വമാഹുർമനീഷിണഃ ॥ 243.39 ॥
നിസ്തത്ത്വം പഞ്ചവിംശസ്യ പരമാഹുർമഷിണഃ ।
വർജ്യസ്യ വർജ്യമാചാരം തത്ത്വം തത്ത്വാത്സനാതനം ॥ 243.40 ॥
കരാലജനക ഉവാച
നാനാത്വൈകത്വമിത്യുക്തം ത്വയൈതദ്ദ്വിജസത്തമ ।
പശ്യതസ്തദ്വി സന്ദിഗ്ധമേതയോർവൈ നിദർശനം ॥ 243.41 ॥
തഥാ ബുദ്ധപ്രബുദ്ധാഭ്യാം ബുധ്യമാനസ്യ ചാനഘ ।
സ്ഥൂലബുദ്ധ്യാ ന പശ്യാമി തത്ത്വമേതന്ന സംശയഃ ॥ 243.42 ॥
അക്ഷരക്ഷരയോരുക്തം ത്വയാ യദപി കാരണം ।
തദപ്യസ്ഥിരബുദ്ധിത്വാത്പ്രനഷ്ടമിവ മേഽനഘ ॥ 243.43 ॥
തദേതച്ഛ്രോതുമിച്ഛാമി നാനാത്വൈകത്വദർശനം ।
ദ്വന്ദ്വം ചൈവാനിരുദ്ധം ച ബുധ്യമാനം ച തത്ത്വതഃ ॥ 243.44 ॥
വിദ്യാവിദ്യേ ച ഭഗവന്നക്ഷരം ക്ഷരമേവ ച ।
സാംഖ്യയോഗം ച കൃത്സ്നേന ബുദ്ധാബുദ്ധിം പൃഥക്പൃഥക് ॥ 243.45 ॥
വസിഷ്ഠ ഉവാച
ഹന്ത തേ സമ്പ്രവക്ഷ്യാമി യദേതദനുപൃച്ഛസി ।
യോഗകൃത്യം മഹാരാജ പൃഥഗേവ ശൃണുഷ്വ മേ ॥ 243.46 ॥
യോഗകൃത്യം തു യോഗാനാം ധ്യാനമേവ പരം ബലം ।
തച്ചാപി ദ്വിവിധം ധ്യാനമാഹുർവിദ്യാവിദോ ജനാഃ ॥ 243.47 ॥
ഏകഗ്രതാ ച മനസഃ പ്രാണായാമസ്തഥൈവ ച ।
പ്രാണായാമസ്തു സഗുണോ നിർഗുണോ മാനസസ്തഥാ ॥ 243.48 ॥
മൂത്രോത്സർഗേ പുരീഷേ ച ഭോജനേ ച നരാധിപ(?) ।
ദ്വികാലം നോപഭൃഞ്ജീത ശേഷം ഭുഞ്ജീത തത്പരഃ ॥ 243.49 ॥
ഇന്ദ്രിയാണീന്ദ്രിയാർഥേഭ്യോ നിവർത്യ മനസാ മുനിഃ ।
ദശദ്വാദശഭിർവാഽപി ചതുർവിംശാത്പരം യതഃ ॥ 243.50 ॥
സ ചോദനാഭിർമതിമാന്നാത്മാനം ചോദയേദഥ ।
തിഷ്ഠന്തമജരം തം തു യത്തദുക്തം മനീഷിഭിഃ ॥ 243.51 ॥
വിശ്വാത്മാ സതതം ജ്ഞേയ ഇത്യേവമനുസുശ്രുമ ।
ദ്രവ്യം ഹ്യഹീനമനസോ നാന്യഥേതി വിനിശ്ചയഃ ॥ 243.52 ॥
വിമുക്തഃ സർവസംഗേഭ്യോ ലവാഹാരോ ജിതേന്ദ്രിയഃ ।
പൂർവരാത്രേ പാർധേ ച ധാരയീത മനോ ഹൃദി ॥ 243.53 ॥
സ്ഥിരീകൃത്യേന്ദ്രിയഗ്രാമം മനസാ മിഥിലേശ്വര ।
മനോ ബുദ്ധ്യാ സ്ഥിരം കൃത്വാ പാഷാണ ഇവ നിശ്ചലഃ ॥ 243.54 ॥
സ്ഥാണുവച്ചാപ്യകമ്പ്യഃ സ്യാദ്ദാരുവച്ചാപി നിശ്ചലഃ ।
ബുദ്ധ്യാ വിധിവിധാനജ്ഞാസ്തതോ യുക്തം പ്രചക്ഷതേ ॥ 243.55 ॥
ന ശൃണോതി ന ചാഽഽഘ്രാതി ന ച പശ്യതി കിഞ്ചന ।
ന ച സപർശം വിജാനാതി ന ച സങ്കൽപതേ മനഃ ॥ 243.56 ॥
ന ചാപി മന്യതേ കിഞ്ചിന്ന ച ബുധ്യേത കാഷ്ഠവത് ।
തദാ പ്രകൃതിമാപന്നം യുക്തമാഹുർമനീഷിണഃ ॥ 243.57 ॥
ന ഭാതി ഹി യഥാ ദീപോ ദീപ്തിസ്തദ്വച്ച ദൃശ്യതേ ।
നിലിംഗസ്ചാധശ്ചോർധ്വം ച തിര്യഗ്ഗതിമവാപ്നുയാത് ॥ 243.58 ॥
തദാ തദുപപന്നശ്ച യസ്മിന്ദൃഷ്ടേ ച കഥ്യതേ ।
ഹൃദയസ്ഥോഽന്തരാത്മേതി ജ്ഞേയോ ജ്ഞസ്താത മദ്വിധൈഃ ॥ 243.59 ॥
നിർധൂമ ഇവ സപ്താർചിരാദിത്യ ഇവ രശ്മിവാൻ ।
വൈദ്യുതോഽഗ്നിരിവാഽകാശേ പസ്യത്യാത്മാനമാത്മനി ॥ 243.60 ॥
യം പസ്യന്തി മഹാത്മാനോ ധൃതിമന്തോ മനീഷിണഃ ।
ബ്രാഹ്മണാ ബ്രഹ്മയോനിസ്ഥാ ഹ്യയോനിമമൃതാത്മകം ॥ 243.61 ॥
തദേവാഽഽഹുരണുഭ്യോഽണു തന്മഹദ്ഭ്യോ മഹത്തരം ।
സർവത്ര സർവഭൂതേഷു ധ്രുവം തിഷ്ഠന്ന ദൃശ്യതേ ॥ 243.62 ॥
ബുദ്ധിദ്രവ്യേണ ദൃശ്യേന മനോദീപേന ലോകകൃത് ।
മഹതസ്തമസസ്തതാത പാരേ തിഷ്ഠന്ന താമസഃ ॥ 243.63 ॥
തമസോ ദൂര ഇത്യുക്തസ്തത്ത്വജ്ഞൈർവേദപാരഗൈഃ ।
വിമലോ വിമതശ്ചൈവ നിർലിംഗോഽലിംഗസഞ്ജ്ഞകഃ ॥ 243.64 ॥
യോഗ ഏഷ ഹി ലോകാനാം കിമന്യദ്യോഗലക്ഷണം ।
ഏവം പശ്യൻപ്രപശ്യേന ആത്മാനമജരം പരം ॥ 243.65 ॥
യോഗദർശനമേതാവദുക്തം തേ തത്ത്വതോ മയാ ।
സാംഖ്യജ്ഞാനം പ്രവക്ഷ്യാമി പരിസംഖ്യാനിദർശനം ॥ 243.66 ॥
അവ്യക്തമാഹുഃ പ്രഖ്യാനം പരാം പ്രകൃതിമാത്മനഃ ।
തസ്മാന്മഹാത്സമുത്പന്നം ദ്വിതീയം രാജസത്തമ ॥ 243.67 ॥
അഹങ്കാരസ്തു മഹതസ്തൃതീയ ഇതി നഃ ശ്രുതം ।
പഞ്ചഭൂതാന്യഹങ്കാരാദാഹുഃ സാംഖ്യാത്മദർശിനഃ ॥ 243.68 ॥
ഏതാഃ പ്രകൃതയസ്ത്വഷ്ടൗ വികാരാശ്ചാപി ഷോഡശ ।
പഞ്ച ചൈവ വിശേഷാശ്ച തഥാ പഞ്ചേന്ദ്രിയാണി ച ॥ 243.69 ॥
ഏതാവദേവ തത്ത്വാനാം സാംഖ്യമാഹുർമനീഷിണഃ ।
സാംഖ്യേ സാംഖ്യവിധാനജ്ഞാ നിത്യം സാംഖ്യപഥേ സ്ഥിതാഃ ॥ 243.70 ॥
യസ്മാദ്യദഭിജായേത തത്തത്രൈവ പ്രലീയതേ ।
ലീയന്തേ പ്രതിലോമാനി ഗൃഹ്യന്തേ ചാന്തരാത്മനാ ॥ 243.71 ॥
ആനുലോമ്യേന ജായന്തേ ലീയന്തേ പ്രതിലോമതഃ ।
ഗുണാ ഗുണേഷു സതതം സാഗരസ്യോർമയോ യഥാ ॥ 243.72 ॥
സർഗപ്രലയ ഏതാവാൻപ്രകൃതേർനൃപസത്തമ ।
ഏകത്വം പ്രലയേ ചാസ്യ ബഹുത്വം ച തഥാ സൃജി ॥ 243.73 ॥
ഏവമേവ ച രാജേന്ദ്ര വിജ്ഞേയം ജ്ഞാനകോവിദൈഃ ।
അധിഷ്ഠാതാരമവ്യക്തമസ്യാപ്യേതന്നിദർശനം ॥ 243.74 ॥
ഏകത്വം ച ബഹുത്വം ച പ്രകൃതേരനുതത്ത്വവാൻ ।
ഏക്തംവ പ്രലയേ ചാസ്യ ബഹുത്വം ച പ്രവർതനാത് ॥ 243.75 ॥
ബഹുലാഽഽത്മാ രാജേന്ദ്ര പ്രോച്യതേ യതിസത്തമൈഃ ।
അധിഷ്ഠാനാദധിഷ്ഠാതാ ക്ഷേത്രാണാമിതി നഃ ശ്രുതം ॥ 243.76 ॥
അധിഷ്ഠാതേതി രാജേന്ദ്ര പ്രോച്യതേ യതിസത്തമൈഃ ।
അധിഷ്ഠാനാദധിഷ്ഠാതാ ക്ഷേത്രാണാമിതി നഃശ്രുതം ॥ 243.77 ॥
ക്ഷേത്രം ജാനാതി ചാവ്യക്തം ജ്ഞേത്രജ്ഞ ഇതി ചോച്യതേ ।
അവ്യക്തികേ പുരേ ശേതേ പുരുഷശ്ചേതി കഥ്യതേ ॥ 243.78 ॥
അന്യദേവ ച ക്ഷേത്രം സ്യാദന്യഃ ക്ഷേത്രജ്ഞ ഉച്യതേ ।
ക്ഷേത്രമവ്യക്ത ഇത്യുക്തം ജ്ഞാതാരം പഞ്ചവിംശകം ॥ 243.79 ॥
അന്യദേവ ച ജ്ഞാനം സ്യാദന്യജ്ജ്ഞേയം തദുച്യതേ ।
ജ്ഞാനമവ്യക്തമിത്യുക്തം ജ്ഞേയോ വൈ പഞ്ചവിംശകം ॥ 243.80 ॥
അവ്യക്തം ക്ഷേത്രമിത്യുക്തം തഥാ സത്ത്വം തഥേശ്വരം ।
അനീശ്വരമതത്ത്വം ച തത്ത്വം തത്പഞ്ചവിംശകം ॥ 243.81 ॥
സാങ്ക്യദർശനമേതാവത്പരിസംഖ്യാ ന വിദ്യതേ ।
സംഖ്യാം പ്രകുരുതേ ചൈവ പ്രകൃതിം ച പ്രവക്ഷ്യതേ ॥ 243.82 ॥
ചത്വാരിംശച്ചതുർവിംശത്പ്രതിസംഖ്യായ തത്ത്വതഃ ।
സംഖ്യാ സഹസ്രകൃത്യാ തു നിസ്തത്ത്വഃ പഞ്ചവിംശകഃ ॥ 243.83 ॥
പഞ്ചവിംശത്പ്രബുദ്ധാത്മാ ബുധ്യമാന ഇതി ശ്രുതഃ ।
യദാ ബുധ്യതി ആത്മാനം തദാ ഭവതി കേവലഃ ॥ 243.84 ॥
സമ്യഗ്ദർശനമേതാവദ്ഭാഷിതം തവ തത്ത്വതഃ ।
ഏവമേതദ്വിജാനന്തഃ സാമ്യതാം പ്രതിയാന്ത്യുത ॥ 243.85 ॥
സമ്യങ്നിദർശനം നാമ പ്രത്യക്ഷം പ്രകൃതേസ്തഥാ ।
ഗുണവത്ത്വാദ്യഥൈതാനി നിർഗുണേഭ്യസ്തഥാ ഭവേത് ॥ 243.86 ॥
സമ്യങ്നിദർശനം നാമ പ്രത്യക്ഷം പ്രകൃതേസ്തഥാ ।
ഗുണവത്ത്വാദ്യഥൈതാനി നിർഗുണേഭ്യസ്തഥാ ഭവേത് ॥ 243.87 ॥
പശ്യന്ത്യമതയോ യേ നച സമ്യക്തേഷു ച ദർശനം ।
തേ വ്യക്തിം പ്രതിപദ്യന്തേ പുനഃ പുനരരിന്ദമ ॥ 243.88 ॥
സർവമേതദ്വിജാനന്തോ ന സർവസ്യ പ്രബോധനാത് ।
വ്യക്തിഭൂതാ ഭവിഷ്യന്തി വ്യക്തസ്യൈവാനുവർതനാത് ॥ 243.89 ॥
സർവമവ്യക്തമിത്യുക്തമസർവഃ പഞ്ചവിംശകഃ ।
യ ഏവമഭിജാനന്തി ന ഭയം തേഷു വിദ്യതേ ॥ 243.90 ॥
ഇതി ശ്രീമഹാപുരാണേ ആദിബ്രാഹ്മേ വസിഷ്ഠകരാലജനകസംവാദേ
ത്രിചത്വാരിംശദധികദ്വിശതതമോഽധ്യായഃ ॥ 243 ॥
അധ്യായഃ 244 (136)
വിദ്യാവിദ്യയോഃസ്വരൂപകഥനം
വസിഷ്ഠ ഉവാച
സാംഖ്യദർശനമേതാവദുക്തം തേ നൃപസത്തമ ।
വിദ്യാവിദ്യേ ത്വിദാനീം മേ ത്വം നിബോധാനുപൂർവശഃ ॥ 244.1 ॥
അഭേദ്യമാഹുരവ്യക്തം സർഗപ്രലയധർമിണഃ ।
സർഗപ്രലയ ഇത്യുക്തം വിദ്യാവിദ്യേ ച വിംശകഃ ॥ 244.2 ॥
പരസ്പരസ്യ വിദ്യാ വൈ തന്നിബോധാനുപൂർവശഃ ।
യഥോക്തമൃഷിഭിസ്താത സാംഖ്യസ്യാതിനിദർശനം ॥ 244.3 ॥
കർമേന്ദ്രിയാണാം സർവേഷാം വിദ്യാ ബുദ്ധീന്ദ്രിയം സ്മൃതം ।
ബുദ്ധീന്ദ്രിയാണാം ച തഥാ വിശഷാ ഇതി നഃ ശ്രുതം ॥ 244.4 ॥
വിഷയാണാം മനസ്തേഷാം വിദ്യാമാഹുർമനീഷിണഃ ।
മനസഃ പഞ്ച ഭൂതാനി വിദ്യാ ഇത്യഭിചക്ഷതേ ॥ 244.5 ॥
അഹങ്കാരസ്തു ഭൂതാനാം പഞ്ചാനാം നാത്ര സംശയഃ ।
അഹങ്കാരസ്തഥാ വിദ്യാ ബുദ്ധിർവിദ്യാ നരേശ്വര ॥ 244.6 ॥
ബുദ്ധ്യാ പ്രകൃതിരവ്യക്തം തത്ത്വാനാം പരമേശ്വരഃ ।
വിദ്യാ ജ്ഞേയാ നരശ്രേഷ്ഠ വിധിശ്ച പരമഃ സ്മൃതഃ ॥ 244.7 ॥
അവ്യക്തമപരം പ്രാഹുർവിദ്യാ വൈ പഞ്ചവിംശകഃ ।
സർവസ്യ സർവമിത്യുക്തം ജ്ഞേയജ്ഞാനസ്യ പാരഗഃ ॥ 244.8 ॥
ജ്ഞാനമവ്യക്തമിത്യുക്തം ജ്ഞേയം വൈ പഞ്ചവിംസകം ।
തഥൈവ ജ്ഞാനമവ്യക്തം വിജ്ഞാതാ പഞ്ചവിംശകഃ ॥ 244.9 ॥
വിദ്യാവിദ്യേ തു തത്ത്വേന മയോക്തേ വൈ വിശേഷതഃ ।
അക്ഷരം ച ക്ഷരം ചൈവ യദുക്തം തന്നിബോധ മേ ॥ 244.10 ॥
ഉഭാവേതൗ ക്ഷരാവുക്തൗ ഉഭാവേതാവന(ഥാ)ക്ഷരൗ ।
കാരണം തു പ്രവക്ഷ്യാമി യഥാജ്ഞാനം തു ജ്ഞാനതഃ ॥ 244.11 ॥
അനാദിനിധനാവേതൗ ഉഭാവേവേശ്വരൗ മതൗ ।
തത്തവസഞ്ജ്ഞാവുഭാവേവ പ്രോച്യതേ ജ്ഞാനചിന്തകൈഃ ॥ 244.12 ॥
സർഗപ്രലയധർമിത്വാദവ്യക്തം പ്രാഹുരവ്യയം ।
തദേതദ്ഗുണസർഗായ വികുർവാണം പുനഃ പുനഃ ॥ 244.13 ॥
ഗുണാനാം മഹദാദീനാമുത്പദ്യതി പരസ്പരം ।
അധിഷ്ഠാനം ക്ഷേത്രമാഹുരേതദ്വൈ പഞ്ചവിംശകം ॥ 244.14 ॥
യദന്തർഗുണജാലം തു തദ്വ്യക്താത്മനി സങ്ക്ഷിപേത് ।
തദഹം തദ്ഗുണൈസ്തസ്തു പഞ്ചവിംശേ വിലീയതേ ॥ 244.15 ॥
ഗുണാ ഗുണേഷു ലീയന്തേ തദേകാ പ്രകൃതിർഭവേത് ।
ക്ഷേത്രജ്ഞോഽപി തദാ താവത്ക്ഷേത്രജ്ഞഃ സമ്പ്രണീയതേ ॥ 244.16 ॥
യദാഽക്ഷരം പ്രകൃതിര്യം ഗച്ഛതേ ഗുണസഞ്ജ്ഞിതാ ।
നിർഗുണത്വം ച വൈ ദേഹേ ഗുണേഷു പരിവർതനാത് ॥ 244.17 ॥
ഏവമേവ ച ക്ഷേത്രജ്ഞഃ ക്ഷേത്രജ്ഞാനപരിക്ഷയാത് ।
പ്രകൃത്യാ നിർഗുണസ്ത്വേഷ ഇത്യേവമനുശുശ്രുമ ॥ 244.18 ॥
ക്ഷരോ ഭവത്യേഷ യദാ ഗുണവതീ ഗുണേഷ്വഥ ।
പ്രകൃതിം ത്വഥ ജനാതി നിർഗുണത്വം തഥാത്മനഃ ॥ 244.19 ॥
തഥാ വിശുദ്ധോ ഭവതി പ്രകൃതേ പരിവർജനാത് ।
അന്യോഽഹമന്യേയമിതി യദാ ബുധ്യതി ബുദ്ധിമാൻ ॥ 244.20 ॥
തദൈഷോഽവ്യഥതാമേതി ന ച മിശ്രത്വമാവ്രജേത് ।
പ്രകൃത്യാ ചൈഷ രാജേന്ദ്ര മിശ്രോഽന്യോഽന്യസ്യ ദൃശ്യതേ ॥ 244.21 ॥
യദാ തു ഗുണജാലം തത്പ്രാകൃതം വിജുഗുപ്സതേ ।
പശ്യതേ ച പരം പശ്യംസ്തദാ പശ്യംസ്തദാ പശ്യന്നു സംസൃജേത് ॥ 244.22 ॥
കിം മയാ കൃതമേതാവദ്യോഽഹം കാലനിമജ്ജനഃ ।
യഥാ മത്സ്യോ ഹ്യഭിജ്ഞാനാദനുവർതിതവാഞ്ജലം ॥ 244.23 ॥
അഹമേവ ഹി സംമോഹാദന്യമന്യം ജനാജ്ജനം ।
മത്സ്യോ യഥോദകജ്ഞാനാദനുവർതിതവാനിഹ ॥ 244.24 ॥
മത്സ്യോഽന്യത്വമഥാജ്ഞാനാദുദകാന്നാഭിമന്യതേ ।
ആത്മാനം തദവജ്ഞാനാദന്യം ചൈവ ന വേദ്മ്യഹം ॥ 244.25 ॥
മമാസ്തു ധിക്കുബുദ്ധസ്യ യോഽഹം മഗ്ന ഇമം പുനഃ ।
അനുവർതിതവാന്മോഹാദന്യമന്യം ജനാജ്ജനം ॥ 244.26 ॥
അയമനുഭവേദ്ബന്ധുരനേന സഹ മേ ഭയം ।
സാമ്യമേകത്വാതം യാതോ യാദൃശസ്താദൃശസ്ത്വഹം ॥ 244.27 ॥
തുല്യതാമിഹ പശ്യാമി സദൃശോഽഹമനേന വൈ ।
അയം ഹി വിമലോ വ്യക്തമഹമീദൃശകസ്തദാ ॥ 244.28 ॥
യോഽഹമജ്ഞാനസംമോഹാദജ്ഞയാ സമ്പ്രവൃത്തവാൻ ।
സംസർഗാദതിസംസർഗാത്സ്ഥിതഃ കാലമിമം ത്വഹം ॥ 244.29 ॥
സോഽഹമേവം വശീഭൂതഃ കാലമേതം ന ബുദ്ധവാൻ ।
ഉത്തമാധമമധ്യാനാം താമഹം കഥമാവസേ ॥ 244.30 ॥
സമാനമായയാ ചേഹ സഹവാസമഹം കഥം ।
ഗച്ഛാമ്യബുദ്ധഭാവത്വാദിഹേദീനീം സ്ഥിരോ വ ॥ 244.31 ॥
സഹവാസം ന യാസ്യാമി കാലമേതം വിവഞ്ചനാത് ।
വഞ്ചിതോ ഹ്യനയാ യദ്ധി നിർവികാരോ വികാരയാ ॥ 244.32 ॥
ന തത്തദപരാദ്ദം സ്യാദപരാധോ ഹ്യയം മമ ।
യോഽഹമത്രഭവം സക്തഃ പരാങ്മുഖമുപസ്ഥിതഃ ॥ 244.33 ॥
തതോഽസ്മിൻബഹുരൂപോഽഥ സ്ഥിതോ മൂർതിരമൂർതിമാൻ ।
അമൂർതിശ്ചാപ്യമൂർതാത്മാ മമത്വേന പ്രധർഷിതഃ ॥ 244.34 ॥
പ്രകൃത്യാ ച തയാ തേന താസു താസ്വിഹ യോനിഷു ।
നിർമമസ്യ മമത്വേന വികൃതം താസു താസു ച ॥ 244.35 ॥
യോനിഷു വർതമാനേന നഷ്ടസഞ്ജ്ഞേന ചേതസാ ।
സമതാ ന മയാ കാചിദഹങ്കാരേ കൃതാ മയാ ॥ 244.36 ॥
ആത്മാനം ബഹുധാ കൃത്വാ സോഽയം ഭൂയോ യുനക്തി മാം ।
ഇദാനീമവബുദ്ധോഽസ്മി നിർമമോ നിരഹങ്കൃതഃ ॥ 244.37 ॥
മമത്വം മനസാ നിത്യമഹങ്കാരകൃതാത്മകം ।
അപലഗ്നാമിമാം ഹിത്വാ സംശ്രയിഷ്യേ നിരാമയം ॥ 244.38 ॥
അനേന സാമ്യം യാസ്യാമി നാനയാഽഹമചേതസാ ।
ക്ഷേമം മമ സഹാനേന നൈവൈകമനയാ സഹ ॥ 244.39 ॥
ഏവം പരമസംബോധാത്പഞ്ചവിംശോഽനുബുദ്ധവാൻ ।
അക്ഷരത്വം നിഗച്ഛതി ത്യക്ത്വാ ക്ഷരമനാമയം ॥ 244.40 ॥
അവ്യക്തം വ്യക്തധർമാണം സഗുണം നിർഗുണം തഥാ ।
നിർഗുണം പ്രഥമം ദൃഷ്ട്വാ താദൃഗ്ഭവതി മൈഥില ॥ 244.41 ॥
അക്ഷരക്ഷരയോരേതദുക്തം തവ നിദർശനം ।
മയേഹ ജ്ഞാനസമ്പന്നം യഥാ ശ്രുതിനിദ്രശനാത് ॥ 244.42 ॥
നിഃസന്ദിഗ്ധം ച സൂക്ഷ്മം ച വിശുദ്ധം വിമലം തഥാ ।
പ്രവക്ഷ്യാമി തു തേ ഭൂയസ്തന്നിബോധ യഥാശ്രുതം ॥ 244.43 ॥
സാംഖ്യയോഗോ മയാ പ്രോക്തഃ ശാസ്ത്രദ്വയനിദർശനാത് ।
യദേവ സാങ്ക്യശാസ്ത്രോക്തം യോഗദർശനമേവ തത് ॥ 244.44 ॥
പ്രബോധനപരം ജ്ഞാനം സാംഖ്യാനാമവനീപതേ ।
വിസ്പഷ്ടം പ്രോച്യതേ തത്ര ശിഷ്യാണാം ഹിതകാമ്യയാ ॥ 244.45 ॥
ബൃഹച്ചൈവമിദം ശാസ്ത്രമിത്യാഹുർവിദുഷോ ജനാഃ ।
അസ്മിംശ്ച ശാസ്ത്രേ യോഗാനാം പുനർഭവപുരഃസരം ॥ 244.46 ॥
പഞ്ചവിംശാത്പരം തത്ത്വം പഠ്യതേ ച നരാധിപ ।
സാംഖ്യാനാം തു പരം തത്ത്വം യഥാവദനുവർണിതം ॥ 244.47 ॥
ബുദ്ധമപ്രതിബുദ്ധം ച ബുധ്യമാനം ച തത്ത്വതഃ ।
ബുധ്യമാനം ച ബുദ്ധത്വം പ്രാഹുര്യോഗനിദർശനം ॥ 244.48 ॥
ബുദ്ധമപ്രതിബുദ്ധം ച ബുധ്യമാനം ച തത്ത്വതഃ ।
ബുധ്യമാനം ച ബുദ്ധത്വം പ്രാഹുര്യോഗനിദർശനം ॥ 244.49 ॥
ഇതി ശ്രീമഹാപുരാണേ ആദിബ്രാഹ്മേ വസിഷ്ഠകരാലജനകസംവാദേ
ചതുശ്ചത്വാരിംശദധികദ്വിശതതമോഽധ്യായഃ ॥ 244 ॥
അധ്യായഃ 245 (137)
അജസ്യാപി വിക്രിയയാ നാനാഭവനം
വസിഷ്ഠ ഉവാച
അപ്രബുദ്ധമഥാവ്യക്തമിമം ഗുണനിധിം സദാ ।
ഗുണാനാം ധാര്യതാം തത്ത്വം സൃജത്യാക്ഷിപതേ തഥാ ॥ 245.1 ॥
അജോ ഹി ക്രീഡയാ ഭൂപ വിക്രിയാം പ്രാപ്ത ഇത്യുത ।
ആത്മാനം ബഹുധാ കൃത്വാ നാനേന പ്രതിചക്ഷതേ ॥ 245.2 ॥
ഏതദേവം വികുർവാണോ ബുധ്യമാനോ ന ബുധ്യതേ ।
ഗുണാനാചരതേ ഹ്യേഷ സൃജത്യാക്ഷിപതേ തഥാ ॥ 245.3 ॥
അവ്യക്തബോധനാച്ചൈവ ബുധ്യമാനം വദന്ത്യപി ।
ന ത്വേവം ബുധ്യതേഽവ്യക്തം സഗുണം താത നിർഗുണം ॥ 245.4 ॥
കദാചിത്ത്വേവ ഖൽവേതത്തദാഹുഃ പ്രതിബുദ്ധകം ।
ബുധ്യതേ യദി ചാവ്യക്തമേതദ്വൈ പഞ്ചവിംശകം ॥ 245.5 ॥
ബുധ്യമാനോ ഭവത്യേഷ മമാത്മക ഇതി ക്ഷുതഃ ।
അന്യോന്യപ്രതിബുദ്ധേന വദന്ത്യവ്യക്തമച്യുതം ॥ 245.6 ॥
അവ്യക്തബോധനാച്ചൈവ ബുധ്യമാനം വദന്ത്യുത ।
പഞ്ചവിംശം മഹാത്മനാം ന ചാസാവപി ബുധ്യതേ ॥ 245.7 ॥
ഷഡ്വിംശം വിമലം ബുദ്ധമപ്രമേയം മഹാദ്യുതേ ।
സതതം പഞ്ചവിംശം തു ചതുർവിംശം വിബുധ്യതേ ॥ 245.8 ॥
ദൃശ്യാദൃശ്യേ ഹ്യനുഗതതത്സ്വഭാവേ മഹാദ്യുതേ ।
അവ്യക്തം ചൈവ തദ്ബ്രഹ്മ ബുധ്യതേ താത കേവലം ॥ 245.9 ॥
പഞ്ചവിംശം ചതുർവിംശമാത്മാനമനുപശ്യതി ।
ബുധ്യമാനോ യദാഽഽത്മാനമന്യാഽഹമിതി മന്യതേ ॥ 245.10 ॥
തദാ പ്രകൃതിമാനേഷ ഭവത്യവ്യക്തലോചനഃ ।
ബുധ്യതേ ച പരാം ബുദ്ധിം വിശുദ്ധാമമലാം യഥാ(ദാ) ॥ 245.11 ॥
ഷഡ്വിംശം രാജശാർദൂല തദാ ബുദ്ധഃ കൃതോ വ്രജേത് ।
തതസ്ത്യജതി സോഽവ്യക്തസർഗപ്രലയധർമിണം ॥ 245.12 ॥
നിർഗുണാം പ്രകൃതിം വേദ ഗുണയുക്താമചേതനാം ।
തതഃ കേവലധർമാഽസൗ ഭവത്യവ്യക്തദർശനാത് ॥ 245.13 ॥
കേവലേന സമാഗമ്യ വിമുക്താത്മാനമാപ്നുയാത് ।
ഏതത്തു തത്ത്വമിത്യാഹുർനിസ്തത്ത്വമജരാമരം ॥ 245.14 ॥
തത്ത്വസംശ്രവണാദേവ തത്ത്വജ്ഞോ ജായതേ നൃപ ।
പഞ്ചവിംശതിതത്ത്വാനി പ്രവദന്തി മനീഷിണഃ ॥ 245.15 ॥
ന ചൈവ തത്ത്വവാംസ്താത സംസാരേഷു നിമജ്ജതി ।
ഏഷാമുപൈതി തത്ത്വം ഹി ക്ഷിപ്രം ബുധ്യസ്വ ലക്ഷണം ॥ 245.16 ॥
ഷഡ്വിംശോഽയമിതി പ്രാജ്ഞോ ഗൃഹ്യമാണോഽജരാമരഃ ।
കേവലേന ബലേനൈവ സമതാം യാത്യസംശയം ॥ 245.17 ॥
ഷഡ്വിംശേന പ്രബുദ്ധേന ബുധ്യമാനോഽപ്യബുദ്ധിമാൻ ।
ഏതന്നാനാത്വമിത്യുക്തം സാംഖ്യശ്രുതിനിദർശനാത് ॥ 245.18 ॥
ചേതനേന സമേതസ്യ പഞ്ചവിംശതികസ്യ ഹ ।
ഏകത്വം വൈ ഭവേത്തസ്യ യദാ ബുദ്ധ്യാഽനുബുധ്യതേ ॥ 245.19 ॥
ബുധ്യമാനേന ബുദ്ധേന സമതാം യാതി മൈതില ।
സംഗധർമാ ഭവത്യേഷ നിഃസംഗാത്മാ നരാധിപ ॥ 245.20 ॥
നിഃസംഗാത്മാനമാസാദ്യ ഷഡ്വിംശം കർമജ വിദുഃ ।
വിഭുസ്ത്യജതി ചാവ്യക്തം യദാ ത്വേതദ്വിബുധ്യതേ ॥ 245.21 ॥
ചതുർവിംശമഗാധം ച ഷഡ്വിംശസ്യ പ്രബോധനാത് ।
ഏഷ ഹ്യപ്രതിബുദ്ധശ്ച ബുധ്യമാനസ്തു തേഽനഘ ॥ 245.22 ॥
ഉക്തോ ബുദ്ധശ്ച തത്ത്വേന യഥാശ്രുതിനിദർശനാത് ।
മശകോദുംബരേ യദ്വദന്യത്വം തദ്വദേതയോഃ(കതാ) ॥ 245.23 ॥
മത്സ്യോദകം യഥാ തദ്വദന്യത്പമുപലഭ്യതേ ।
ഏവമേവ ച ഗന്തവ്യം നാനാത്വൈകത്വമേതയോഃ ॥ 245.24 ॥
ഏതാവന്മോക്ഷ ഇത്യുക്തോ ജ്ഞാനവിജ്ഞാനസഞ്ജ്ഞിതഃ ।
പഞ്ചവിംശതികസ്യാഽഽശു യോഽയം ദേഹേ പ്രവർതതേ ॥ 245.25 ॥
ഏഷ മോക്ഷയിതവ്യേതി പ്രാഹുരവ്യക്തഗോചരാത് ।
സോഽയമേവം വിമുച്യേത നാന്യഥേതി വിനിശ്ചയഃ ॥ 245.26 ॥
പരശ്ച പരധർമാ ച ഭവത്യേവ സമേത്യ വൈ ।
വിശുദ്ധധർമാശുദ്ധേന നാശുദ്ധേന ച ബുദ്ധിമാൻ ॥ 245.27 ॥
വിമുക്തധർമാ ബുദ്ധേന സമേത്യ പുരുഷർഷഭ ।
വിയോഗധർമിണാ ചൈവ വിമുക്താത്മാ ഭവത്യഥ ॥ 245.28 ॥
വിമോക്ഷിണാ വിമോക്ഷശ്ച സമേത്യേഹ തഥാ ഭവേത് ।
ശുചികർമാ ശുചിശ്ചൈവ ഭവത്യമിതബുദ്ധിമാൻ ॥ 245.29 ॥
വിമലാത്മാ ച ഭവതി സമേത്യ വിമലാത്മനാ ।
കേവലാത്മാ തഥാ ചൈവ കേവലേന സമേത്യ വൈ ॥
സ്വതന്ത്രശ്ച സ്വതന്ത്രേണ സ്വതന്ത്രത്വമവാപ്യതേ ॥ 245.30 ॥
ഏതാവദേതത്കഥിതം മയാ തേ തഥ്യം മഹാരാജ യഥാർഥതത്ത്വം ।
അമത്സരസ്ത്വം പ്രതിഗൃഹ്യ ബുദ്ധ്യാ, സനാതനം ബ്രഹ്മ വിശുദ്ധമാദ്യം ॥ 245.31 ॥
തദ്വേദനിഷ്ഠസ്യ ജനസ്യ രാജൻ, പ്രദേയമേതത്പരമം ത്വയാ ഭവേത് ।
വിധിത്സാമാനായ നിബോധകാരകം, പ്രബോധഹേതോഃ പ്രണതസ്യ ശാസനം ॥ 245.32 ॥
ന ദേയമേതച്ച യഥാഽനൃതാത്മനേ, ശഠായ ക്ലീബായ ന ജിഹ്മബുദ്ധയേ ।
ന പണ്ഡിതജ്ഞാനപരോപതാപിനേ, ദേയം തഥാ ശിഷ്യവിബോധനായ ॥ 245.33 ॥
ശ്രദ്ധാന്വിതായാഥ ഗുണാന്വിതായ, പരാപവാദാദ്വിരതായ നിത്യം ।
വിശുദ്ധയോഗായ ബുധായ ചൈവ, കൃപാവതേഽഥ ക്ഷമിണേ ഹിതായ ॥ 245.34 ॥
വിവിക്തശീലായ വിധിപ്രിയയായ, വിവാദഹീനായ ബഹുശ്രുതായ ।
വിനീതവേശായ നഹൈതുകാത്മനേ, സദൈവ ഗൃഹ്യം ത്വിദമേവ ദേയം ॥ 245.35 ॥
ഏതൈർഗുണൈർഹീനതമേ ന ദേയമേതത്പരം ബ്രഹ്മ വിശുദ്ധമാഹുഃ ।
ന ശ്രേയസേ യോക്ഷ്യതി താദൃശേ കൃതം, ധർമപ്രവക്താരമപാത്രദാനാത് ॥ 245.36 ॥
പൃഥ്വീമിമാം വാ യദി രത്നപൂർണാം,ദദ്യാദദേയം ത്വിദമവ്രതായ ।
ജിതേന്ദ്രിയായ പ്രയതായ ദേയം, ദേയം പരം തത്ത്വവിദേ നരേന്ദ്ര ॥ 245.37 ॥
കരാല മാ തേ ഭയമസ്തി കിഞ്ചിദേതച്ച്രുതം ബ്രഹ്മ പരം ത്വയാഽദ്യ ।
യഥാവദുക്തം പരമം വപിത്രം, വിശോകമത്യന്തമനാദിമധ്യം ॥ 245.38 ॥
അഗാധമേതദജരാമരം ച, നിരാമയം വീതഭയം ശിവം ച ।
സമീക്ഷ്യ മോഹം പരവാദസഞ്ജ്ഞമേതസ്യ തത്ത്വാർഥമിമം വിദിത്വാ ॥ 245.39 ॥
അവാപ്തമേതദ്ധി പുരാ സനാതനാദ്ധിരണ്യഗർഭാദ്ധി തതോ നരാധിപ ।
പ്രസാദ്യ യത്നേന തമുഗ്രതേജസം, സനാതനം ബ്രഹ്മ യഥാ ത്വയൈതത് ॥ 245.40 ॥
പൃഷ്ടസ്ത്വയാ ചാഽസ്മി യഥാ നരേന്ദ്ര, തഥാ മയേദം ത്വയി നോക്തമന്യത് ।
യഥാഽവാപ്നം ബ്രഹ്മണോ മേ നരേന്ദ്ര, മഹാജ്ഞാനം മോക്ഷവിദാം പരായണം ॥ 245.41 ॥
ഏതദുക്തം പരം ബ്രഹ്മ യസ്മാന്നാഽവർതതേ പുനഃ ।
പഞ്ചവിശം മുനിശ്രേഷ്ഠാ വസിഷ്ഠേന യഥാ പുരാ ॥ 245.42 ॥
പുനരാവൃത്തിമാപ്നോതി പരമം ജ്ഞാനമവ്യയം ।
നാതി ബുധ്യതി തത്ത്വേന ബുധ്യമാനോഽജരാമരം ॥ 245.43 ॥
ഏതന്നിഃശ്രേയസകരം ജ്ഞാനം പരമം മയാ ।
കഥിതം തത്ത്വതോ വിപ്രാഃ ശ്രുത്വാ ദേവർഷിതോ ദ്വിജാഃ ॥ 245.44 ॥
ഹിരണ്യഗർഭാദൃഷിണാ വസിഷ്ഠേന സമാഹൃതം ।
വസിഷ്ഠാദൃഷിസാർദൂലോ നാരദോഽവാപ്തവാനിദം ॥ 245.45 ॥
നാരദാദ്വിദിതം മഹ്യമേതദുക്തം സനാതനം ।
മാ ശുചധ്വം മുനിശ്രേഷ്ഠാഃ ശ്രുത്വൈതത്പരമം പദം ॥ 245.46 ॥
യേന ക്ഷരാക്ഷരേ ഭിന്നേ ന ഭയം തസ്യ വിദ്യതേ ।
വിദ്യതേ തു ഭയം യസ്യ യോ നൈനം വേത്തി തത്ത്വതഃ ॥ 245.47 ॥
അവിജ്ഞാനാച്ച മൂഢാത്മാ പുനഃ പുനരുപദ്രവാൻ ।
പ്രേത്യ ജാതിസഹസ്രാണി മരണാന്താന്യുപാശ്നുതേ ॥ 245.48 ॥
ദേവലോകം തഥാ തിര്യങ്മാനുഷ്യമപി ചാശ്നുതേ ।
യദി വാ മുച്യതേ വാഽപി തസ്മാദജ്ഞാനസാഗരാത് ॥ 245.49 ॥
അജ്ഞാനസാഗരേ ഘോരേ ഹ്യവ്യക്താഗാധ ഉച്യതേ ।
അഹന്യഹനി മജ്ജന്തി യത്ര ഭൂതാനി ഭോ ദ്വിജാഃ ॥ 245.50 ॥
തസ്മാദഗാധാദവ്യക്താദുപക്ഷീണാത്സനാതനാത് ।
തസ്മാദ്യുയം വിരജസകാ വിതമസ്കാശ്ച ഭോ ദ്വിജാഃ ॥ 245.51 ॥
ഏവം മയാ മുനിശ്രേഷ്ഠാഃ സാരാത്സാരതരം പരം ।
കഥിതം പരമം മോക്ഷം യം ജ്ഞാത്വാ ന നിവർതതേ ॥ 245.52 ॥
ന നാസ്തികായ ദാതവ്യ നാഭക്തായ കദാചന ।
ന ദുഷ്ടമതയേ വിപ്രാ ന ശ്രദ്ധാവിമുഖായ ച ॥ 245.53 ॥
ഇതി ശ്രീമഹാപുരാണേ ആദിബ്രാഹ്മേ വസിഷ്ഠകരാലജനകസംവാദസമാപ്തിനിരൂപണം നാമ
പഞ്ചത്വാരിംശദധികദ്വിശതതമോഽധ്യായഃ ॥ 245 ॥
Also Read:
Vyasagita from Brahma Purana Lyrics in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil
