Yudhishthira Geetaa in Gujarati:
॥ યુધિષ્ઠિરગીતા ॥
॥ અથ યુધિષ્ઠિરગીતા ॥
અધ્યાય ૨૯૫
જનમેજય ઉવાચ ।
એવં હૃતાયાં કૃષ્ણાયાં પ્રાપ્ય ક્લેશમનુત્તમમ્ ।
પ્રતિલભ્ય તતઃ કૃષ્ણાં કિમકુર્વન્ત પાણ્ડવાઃ ॥ ૧ ॥
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
એવં હૃતાયાં કૃષ્ણાયાં પ્રાપ્ય ક્લેશમનુત્તમમ્ ।
વિહાય કામ્યકં રાજા સહ ભ્રાતૃભિરચ્યુતઃ ॥ ૨ ॥
પુનર્દ્વૈતવનં રમ્યમાજગામ યુધિષ્ઠિરઃ ।
સ્વાદુમૂલફલં રમ્યં માર્કણ્ડેયાશ્રમં પ્રતિ ॥ ૩ ॥
અનુગુપ્ત ફલાહારાઃ સર્વ એવ મિતાશનાઃ ।
ન્યવસન્પાણ્ડવાસ્તત્ર કૃષ્ણયા સહ ભારત ॥ ૪ ॥
વસન્દ્વૈતવને રાજા કુન્તીપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ ।
ભીમસેનોઽર્જુનશ્ચૈવ માદ્રીપુત્રૌ ચ પાણ્ડવૌ ॥ ૫ ॥
બ્રાહ્મણાર્થે પરાક્રાન્તા ધર્માત્માનો યતવ્રતાઃ ।
ક્લેશમાર્છન્ત વિપુલં સુખોદર્કં પરન્તપાઃ ॥ ૬ ॥
અજાતશત્રુમાસીનં ભ્રતૃભિઃ સહિતં વને ।
આગમ્ય બ્રાહ્મણસ્તૂર્ણં સન્તપ્ત ઇદમબ્રવીત્ ॥ ૭ ॥
અરણી સહિતં મહ્યં સમાસક્તં વનસ્પતૌ ।
મૃગસ્ય ઘર્ષમાણસ્ય વિષાણે સમસજ્જત ॥ ૮ ॥
તદાદાય ગતો રાજંસ્ત્વરમાણો મહામૃગઃ ।
આશ્રમાત્ત્વરિતઃ શીઘ્રં પ્લવમાનો મહાજવઃ ॥ ૯ ॥
તસ્ય ગત્વા પદં શીઘ્રમાસાદ્ય ચ મહામૃગમ્ ।
અગ્નિહોત્રં ન લુપ્યેત તદાનયત પાણ્ડવાઃ ॥ ૧૦ ॥
બ્રાહ્મણસ્ય વચો શ્રુત્વા સન્તપ્તોઽથ યુધિષ્ઠિરઃ ।
ધનુરાદાય કૌન્તેયઃ પ્રાદ્રવદ્ભ્રાતૃભિઃ સહ ॥ ૧૧ ॥
સન્નદ્ધા ધન્વિનઃ સર્વે પ્રાદ્રવન્નરપુઙ્ગવાઃ ।
બ્રાહ્મણાર્થે યતન્તસ્તે શીઘ્રમન્વગમન્મૃગમ્ ॥ ૧૨ ॥
કર્ણિનાલીકનારાચાનુત્સૃજન્તો મહારથાઃ ।
નાવિધ્યન્પાણ્ડવાસ્તત્ર પશ્યન્તો મૃગમન્તિકાત્ ॥ ૧૩ ॥
તેષાં પ્રયતમાનાનાં નાદૃશ્યત મહામૃગઃ ।
અપશ્યન્તો મૃગં શ્રાન્તા દુઃખં પ્રાપ્તા મનસ્વિનઃ ॥ ૧૪ ॥
શીતલછાયમાસાદ્ય ન્યગ્રોધં ગહને વને ।
ક્ષુત્પિપાસાપરીતાઙ્ગાઃ પાણ્ડવાઃ સમુપાવિશન્ ॥ ૧૫ ॥
તેષાં સમુપવિષ્ટાનાં નકુલો દુઃખિતસ્તદા ।
અબ્રવીદ્ભ્રાતરં જ્યેષ્ઠમમર્ષાત્કુરુસત્તમ ॥ ૧૬ ॥
નાસ્મિન્કુલે જાતુ મમજ્જ ધર્મો
ન ચાલસ્યાદર્થલોપો બભૂવ ।
અનુત્તરાઃ સર્વભૂતેષુ ભૂયઃ
સમ્પ્રાપ્તાઃ સ્મઃ સંશયં કેન રાજન્ ॥ ૧૭ ॥
૨૯૬
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
નાપદામસ્તિ મર્યાદા ન નિમિત્તં ન કારણમ્ ।
ધર્મસ્તુ વિભજત્યત્ર ઉભયોઃ પુણ્યપાપયોઃ ॥ ૧ ॥
ભીમ ઉવાચ ।
પ્રાતિકામ્યનયત્કૃષ્ણાં સભાયાં પ્રેષ્યવત્તદા ।
ન મયા નિહતસ્તત્ર તેન પ્રાપ્તાઃ સ્મ સંશયમ્ ॥ ૨ ॥
અર્જુન ઉવાચ ।
વાચસ્તીક્ષ્ણાસ્થિ ભેદિન્યઃ સૂતપુત્રેણ ભાષિતાઃ ।
અતિતીક્ષ્ણા મયા ક્ષાન્તાસ્તેન પ્રાપ્તઃ સ્મ સંશયમ્ ॥ ૩ ॥
સહદેવ ઉવાચ ।
શકુનિસ્ત્વાં યદાજૈષીદક્ષદ્યૂતેન ભારત ।
સ મયા ન હતસ્તત્ર તેન પ્રાપ્તાઃ સ્મ સંશયમ્ ॥ ૪ ॥
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
તતો યુધિષ્ઠિરો રાજા નકુલં વાક્યમબ્રવીત્ ।
આરુહ્ય વૃક્ષં માદ્રેય નિરીક્ષસ્વ દિશો દશ ॥ ૫ ॥
પાનીયમન્તિકે પશ્ય વૃક્ષાન્વાપ્યુદકાશ્રયાન્ ।
ઇમે હિ ભ્રાતરઃ શ્રાન્તાસ્તવ તાત પિપાસિતાઃ ॥ ૬ ॥
નકુલસ્તુ તથેત્યુક્ત્વા શીઘ્રમારુહ્ય પાદમમ્ ।
અબ્રવીદ્ભ્રાતરં જ્યેષ્ઠમભિવીક્ષ્ય સમન્તતઃ ॥ ૭ ॥
પશ્યામિ બહુલાન્રાજન્વૃક્ષાનુદકસંશ્રયાન્ ।
સારસાનાં ચ નિર્હ્રાદમત્રોદકમસંશયમ્ ॥ ૮ ॥
તતોઽબ્રવીત્સત્યધૃતિઃ કુન્તીપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ ।
ગચ્છ સૌમ્ય તતઃ શીઘ્રં તૂર્ણં પાનીયમાનય ॥ ૯ ॥
નકુલસ્તુ તથેત્યુક્ત્વા ભ્રાતુર્જ્યેષ્ઠસ્ય શાસનાત્ ।
પ્રાદ્રવદ્યત્ર પાનીયં શીઘ્રં ચૈવાન્વપદ્યત ॥ ૧૦ ॥
સ દૃષ્ટ્વા વિમલં તોયં સારસૈઃ પરિવારિતમ્ ।
પાતુ કાકસ્તતો વાચમન્તરિક્ષાત્સ શુશ્રુવે ॥ ૧૧ ॥
મા તાત સાહસં કાર્ષીર્મમ પૂર્વપરિગ્રહઃ ।
પ્રશ્નાનુક્ત્વા તુ માદ્રેય તતઃ પિબ હરસ્વ ચ ॥ ૧૨ ॥
અનાદૃત્ય તુ તદ્વાક્યં નકુલઃ સુપિપાસિતઃ ।
અપિબચ્છીતલં તોયં પીત્વા ચ નિપપાત હ ॥ ૧૩ ॥
ચિરાયમાણે નકુલે કુન્તીપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ ।
અબ્રવીદ્ભ્રાતરં વીરં સહદેવમરિન્દમમ્ ॥ ૧૪ ॥
ભ્રાતા ચિરાયતે તાત સહદેવ તવાગ્રજઃ ।
તં ચૈવાનય સોદર્યં પાનીયં ચ ત્વમાનય ॥ ૧૫ ॥
સહદેવસ્તથેત્યુક્ત્વા તાં દિશં પ્રત્યપદ્યત ।
દદર્શ ચ હતં ભૂમૌ ભ્રાતરં નકુલં તદા ॥ ૧૬ ॥
ભ્રાતૃશોકાભિસન્તપ્તસ્તૃષયા ચ પ્રપીડિતઃ ।
અભિદુદ્રાવ પાનીયં તતો વાગભ્યભાષત ॥ ૧૭ ॥
મા તાત સાહસં કાર્ષીર્મમ પૂર્વપરિગ્રહઃ ।
પ્રશ્નાનુક્ત્વા યથાકામં તતઃ પિબ હરસ્વ ચ ॥ ૧૮ ॥
અનાદૃત્ય તુ તદ્વાક્યં સહદેવઃ પિપાસિતઃ ।
અપિબચ્છીતલં તોયં પીત્વા ચ નિપપાત હ ॥ ૧૯ ॥
અથાબ્રવીત્સ વિજયં કુન્તીપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ ।
ભ્રાતરૌ તે ચિરગતૌ બીભત્સો શત્રુકર્શન ।
તૌ ચૈવાનય ભદ્રં તે પાનીયં ચ ત્વમાનય ॥ ૨૦ ॥
એવમુક્તો ગુડાકેશઃ પ્રગૃહ્ય સશરં ધનુઃ ।
આમુક્તખડ્ગો મેધાવી તત્સરો પ્રત્યપદ્યત ॥ ૨૧ ॥
યતઃ પુરુષશાર્દૂલૌ પાનીય હરણે ગતુ ।
તૌ દદર્શ હતૌ તત્ર ભ્રાતરૌ શ્વેતવાહનઃ ॥ ૨૨ ॥
પ્રસુપ્તાવિવ તૌ દૃષ્ટ્વા નરસિંહઃ સુદુઃખિતઃ ।
ધનુરુદ્યમ્ય કૌન્તેયો વ્યલોકયત તદ્વનમ્ ॥ ૨૩ ॥
નાપશ્યત્તત્ર કિં ચિત્સ ભૂતં તસ્મિન્મહાવને ।
સવ્યસાચી તતઃ શ્રાન્તઃ પાનીયં સોઽભ્યધાવત ॥ ૨૪ ॥
અભિધાવંસ્તતો વાચમન્તરિક્ષાત્સ શુશ્રુવે ।
કિમાસીદસિ પાનીયં નૈતચ્છક્યં બલાત્ત્વયા ॥ ૨૫ ॥
કૌન્તેય યદિ વૈશમ્પાયન ઉવાચ । પ્રશ્નાન્મયોક્તાન્પ્રતિપત્સ્યસે ।
તતઃ પાસ્યસિ પાનીયં હરિષ્યસિ ચ ભારત ॥ ૨૬ ॥
વારિતસ્ત્વબ્રવીત્પાર્થો દૃશ્યમાનો નિવારય ।
યાવદ્બાણૈર્વિનિર્ભિન્નઃ પુનર્નૈવં વદિષ્યસિ ॥ ૨૭ ॥
એવમુક્ત્વા તતઃ પાર્થઃ શરૈરસ્ત્રાનુમન્ત્રિતૈઃ ।
વવર્ષ તાં દિશં કૃત્સ્નાં શબ્દવેધં ચ દર્શયન્ ॥ ૨૮ ॥
કર્ણિનાલીકનારાચાનુત્સૃજન્ભરતર્ષભ ।
અનેકૈરિષુસઙ્ઘાતૈરન્તરિક્ષં વવર્ષ હ ॥ ૨૯ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં વિઘાતેન તે પાર્થ પ્રશ્નાનુક્ત્વા તતઃ પિબ ।
અનુક્ત્વા તુ તતઃ પ્રશ્નાન્પીત્વૈવ ન ભવિષ્યસિ ॥ ૩૦ ॥
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
સ ત્વમોઘાનિષૂન્મુક્ત્વા તૃષ્ણયાભિપ્રપીડિતઃ ।
અવિજ્ઞાયૈવ તાન્પ્રશ્નાન્પીત્વૈવ નિપપાત હ ॥ ૩૧ ॥
અથાબ્રવીદ્ભીમસેનં કુન્તીપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ ।
નકુલઃ સહદેવશ્ચ બીભત્સુશ્ચાપરાજિતઃ ॥ ૩૨ ॥
ચિરં ગતાસ્તોયહેતોર્ન ચાગચ્છન્તિ ભારત ।
તાંશ્ચૈવાનય ભદ્રં તે પાનીયં ચ ત્વમાનય ॥ ૩૩ ॥
ભીમસેનસ્તથેત્યુક્ત્વા તાં દિશં પત્યપદ્યત ।
યત્ર તે પુરુષવ્યાઘ્રા ભ્રાતરોઽસ્ય નિપાતિતાઃ ॥ ૩૪ ॥
તાન્દૃષ્ટ્વા દુઃખિતો ભીમસ્તૃષયા ચ પ્રપીડિતઃ ।
અમન્યત મહાબાહુઃ કર્મ તદ્યક્ષરક્ષસામ્ ।
સ ચિન્તયામાસ તદા યોદ્ધવ્યં ધ્રુવમદ્ય મે ॥ ૩૫ ॥
પાસ્યામિ તાવત્પાનીયમિતિ પાર્થો વૃકોદરઃ ।
તતોઽભ્યધાવત્પાનીયં પિપાસુઃ પુરુષર્ષભઃ ॥ ૩૬ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
મા તાત સાહસં કાર્ષીર્મમ પૂર્વપરિગ્રહઃ ।
પ્રશ્નાનુક્ત્વા તુ કૌન્તેય તતઃ પિબ હરસ્વ ચ ॥ ૩૭ ॥
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
એવમુક્તસ્તતો ભીમો યક્ષેણામિત તેજસા ।
અવિજ્ઞાયૈવ તાન્પ્રશ્નાન્પીત્વૈવ નિપપાત હ ॥ ૩૮ ॥
તતઃ કુન્તીસુતો રાજા વિચિન્ત્ય પુરુષર્ષભઃ ।
સમુત્થાય મહાબાહુર્દહ્યમાનેન ચેતસા ॥ ૩૯ ॥
અપેતજનનિર્ઘોષં પ્રવિવેશ મહાવનમ્ ।
રુરુભિશ્ચ વરાહૈશ્ચ પક્ષિભિશ્ચ નિષેવિતમ્ ॥ ૪૦ ॥
નીલભાસ્વરવર્ણૈશ્ચ પાદપૈરુપશોભિતમ્ ।
ભ્રમરૈરુપગીતં ચ પક્ષિભિશ્ચ મહાયશઃ ॥ ૪૧ ॥
સ ગચ્છન્કાનને તસ્મિન્હેમજાલપરિષ્કૃતમ્ ।
દદર્શ તત્સરો શ્રીમાન્વિશ્વકર્મ કૃતં યથા ॥ ૪૨ ॥
ઉપેતં નલિની જાલૈઃ સિન્ધુવારૈશ્ચ વેતસૈઃ ।
કેતકૈઃ કરવીરૈશ્ચ પિપ્પલૈશ્ચૈવ સંવૃતમ્ ।
શ્રમાર્તસ્તદુપાગમ્ય સરો દૃષ્ટ્વાથ વિસ્મિતઃ ॥ ૪૩ ॥
૨૯૭
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
સ દદર્શ હતાન્ભ્રાતૄઁલ્લોકપાલાનિવ ચ્યુતાન્ ।
યુગાન્તે સમનુપ્રાપ્તે શક્ર પ્રતિમગૌરવાન્ ॥ ૧ ॥
વિપ્રકીર્ણધનુર્બાણં દૃષ્ટ્વા નિહતમર્જુનમ્ ।
ભીમસેનં યમૌ ચોભૌ નિર્વિચેષ્ટાન્ગતાયુરઃ ॥ ૨ ॥
સ દીર્ઘમુષ્ણં નિઃશ્વસ્ય શોકબાષ્પપરિપ્લુતઃ ।
બુદ્ધ્યા વિચિન્તયામાસ વીરાઃ કેન નિપાતિતાઃ ॥ ૩ ॥
નૈષાં શસ્ત્રપ્રહારોઽસ્તિ પદં નેહાસ્તિ કસ્ય ચિત્ ।
ભૂતં મહદિદં મન્યે ભ્રાતરો યેન મે હતાઃ ।
એકાગ્રં ચિન્તયિષ્યામિ પીત્વા વેત્સ્યામિ વા જલમ્ ॥ ૪ ॥
સ્યાત્તુ દુર્યોધનેનેદમુપાંશુ વિહિતં કૃતમ્ ।
ગન્ધાર રાજરચિતં સતતં જિહ્મબુદ્ધિના ॥ ૫ ॥
યસ્ય કાર્યમકાર્યં વા સમમેવ ભવત્યુત ।
કસ્તસ્ય વિશ્વસેદ્વીરો દુર્મતેરકૃતાત્મનઃ ॥ ૬ ॥
અથ વા પુરુષૈર્ગૂઢૈઃ પ્રયોગોઽયં દુરાત્મનઃ ।
ભવેદિતિ મહાબાહુર્બહુધા સમચિન્તયત્ ॥ ૭ ॥
તસ્યાસીન્ન વિષેણેદમુદકં દૂષિતં યથા ।
મુખવર્ણાઃ પ્રસન્ના મે ભ્રાતૄણાં ઇત્યચિન્તયત્ ॥ ૮ ॥
એકૈકશશ્ચૌઘબલાનિમાન્પુરુષસત્તમાન્ ।
કોઽન્યઃ પ્રતિસમાસેત કાલાન્તકયમાદૃતે ॥ ૯ ॥
એતેનાધ્યવસાયેન તત્તોયમવગાઢવાન્ ।
ગાહમાનશ્ચ તત્તોયમન્તરિક્ષાત્સ શુશ્રુવે ॥ ૧૦ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
અહં બકઃ શૈવલમત્સ્યભક્ષો
મયા નીતાઃ પ્રેતવશં તવાનુજાઃ ।
ત્વં પઞ્ચમો ભવિતા રાજપુત્ર
ન ચેત્પ્રશ્નાન્પૃચ્છતો વ્યાકરોષિ ॥ ૧૧ ॥
મા તાત સાહસં કાર્ષીર્મમ પૂર્વપરિગ્રહઃ ।
પ્રશ્નાનુક્ત્વા તુ કૌન્તેય તતઃ પિબ હરસ્વ ચ ॥ ૧૨ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
રુદ્રાણાં વા વસૂનાં વા મરુતાં વા પ્રધાનભાક્ ।
પૃચ્છામિ કો ભવાન્દેવો નૈતચ્છકુનિના કૃતમ્ ॥ ૧૩ ॥
હિમવાન્પારિયાત્રશ્ ચ વિન્ધ્યો મલય એવ ચ ।
ચત્વારઃ પર્વતાઃ કેન પાતિતા ભુવિ તેજસા ॥ ૧૪ ॥
અતીવ તે મહત્કર્મકૃતં બલવતાં વર ।
યન્ન દેવા ન ગન્ધર્વા નાસુરા ન ચ રાક્ષસાઃ ।
વિષહેરન્મહાયુદ્ધે કૃતં તે તન્મહાદ્ભુતમ્ ॥ ૧૫ ॥
ન તે જાનામિ યત્કાર્યં નાભિજાનામિ કાઙ્ક્ષિતમ્ ।
કૌતૂહલં મહજ્જાતં સાધ્વસં ચાગતં મમ ॥ ૧૬ ॥
યેનાસ્મ્યુદ્વિગ્નહૃદયઃ સમુત્પન્ન શિરો જ્વરઃ ।
પૃચ્છામિ ભગવંસ્તસ્માત્કો ભવાનિહ તિષ્ઠતિ ॥ ૧૭ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
યક્ષોઽહમસ્મિ ભદ્રં તે નાસ્મિ પક્ષી જલે ચરઃ ।
મયૈતે નિહતાઃ સર્વે ભ્રાતરસ્તે મહૌજસઃ ॥ ૧૮ ॥
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
તતસ્તામશિવાં શ્રુત્વા વાચં સ પરુષાક્ષરામ્ ।
યક્ષસ્ય બ્રુવતો રાજન્નુપક્રમ્ય તદા સ્થિતઃ ॥ ૧૯ ॥
વિરૂપાક્ષં મહાકાયં યક્ષં તાલસમુચ્છ્રયમ્ ।
જ્વલનાર્કપ્રતીકાશમધૃષ્યં પર્વતોપમમ્ ॥ ૨૦ ॥
સેતુમાશ્રિત્ય તિષ્ઠન્તં દદર્શ ભરતર્ષભઃ ।
મેઘગન્મીરયા વાચા તર્જયન્તં મહાબલમ્ ॥ ૨૧ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
ઇમે તે ભ્રાતરો રાજન્વાર્યમાણા મયાસકૃત્ ।
બલાત્તોયં જિહીર્ષન્તસ્તતો વૈશમ્પાયન ઉવાચ । સૂદિતા મયા ॥ ૨૨ ॥
ન પેયમુદકં રાજન્પ્રાણાનિહ પરીપ્સતા ।
પાર્થ મા સાહસં કાર્ષીર્મમ પૂર્વપરિગ્રહઃ ।
પ્રશ્નાનુક્ત્વા તુ કૌન્તેય તતઃ પિબ હરસ્વ ચ ॥ ૨૩ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
નૈવાહં કામયે યક્ષ તવ પૂર્વપરિગ્રહમ્ ।
કામનૈતત્પ્રશંસન્તિ સન્તો હિ પુરુષાઃ સદા ॥ ૨૪ ॥
યદાત્મના સ્વમાત્માનં પ્રશંસેત્પુરુષઃ પ્રભો ।
યથા પ્રજ્ઞં તુ તે પ્રશ્નાન્પ્રતિવક્ષ્યામિ પૃચ્છ મામ્ ॥ ૨૫ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં સ્વિદાદિત્યમુન્નયતિ કેચ તસ્યાભિતશ્ચરાઃ ।
કશ્ચૈનમસ્તં નયતિ કસ્મિંશ્ચ પ્રતિતિષ્ઠતિ ॥ ૨૬ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
બ્રહ્માદિત્યમુન્નયતિ દેવાસ્તસ્યાભિતશ્ચરાઃ ।
ધર્મશ્ચાસ્તં નયતિ ચ સત્યે ચ પ્રતિતિષ્ઠતિ ॥ ૨૭ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કેન સ્વિચ્છ્રોત્રિયો ભવતિ કેન સ્વિદ્વિન્દતે મહત્ ।
કેન દ્વિતીયવાન્ભવતિ રાજન્કેન ચ બુદ્ધિમાન્ ॥ ૨૮ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
શ્રુતેન શ્રોત્રિયો ભવતિ તપસા વિન્દતે મહત્ ।
ધૃત્યા દ્વિતીયવાન્ભવતિ બુદ્ધિમાન્વૃદ્ધસેવયા ॥ ૨૯ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં બ્રાહ્મણાનાં દેવત્વં કશ્ચ ધર્મઃ સતાં ઇવ ।
કશ્ચૈષાં માનુષો ભાવઃ કિમેષામસતાં ઇવ ॥ ૩૦ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
સ્વાધ્યાય એષાં દેવત્વં તપ એષાં સતાં ઇવ ।
મરણં માનુષો ભાવઃ પરિવાદોઽસતાં ઇવ ॥ ૩૧ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં ક્ષત્રિયાણાં દેવત્વં કશ્ચ ધર્મઃ સતાં ઇવ ।
કશ્ચૈષાં માનુષો ભાવઃ કિમેષામસતાં ઇવ ॥ ૩૨ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
ઇષ્વસ્ત્રમેષાં દેવત્વં યજ્ઞ એષાં સતાં ઇવ ।
ભયં વૈશમ્પાયન ઉવાચ । માનુષો ભાવઃ પરિત્યાગોઽસતાં ઇવ ॥ ૩૩ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિમેકં યજ્ઞિયં સામ કિમેકં યજ્ઞિયં યજુઃ ।
કા ચૈકા વૃશ્ચતે યજ્ઞં કાં યજ્ઞો નાતિવર્તતે ॥ ૩૪ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
પ્રાણો વૈશમ્પાયન ઉવાચ । યજ્ઞિયં સામ મનો વૈ યજ્ઞિયં યજુઃ ।
વાગેકા વૃશ્ચતે યજ્ઞં તાં યજ્ઞો નાતિવર્તતે ॥ ૩૫ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં સ્વિદાપતતાં શ્રેષ્ઠં બીજં નિપતતાં વરમ્ ।
કિં સ્વિત્પ્રતિષ્ઠમાનાનાં કિં સ્વિત્પ્રવદતાં વરમ્ ॥ ૩૬ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
વર્ષમાપતતાં શ્રેષ્ઠં બીજં નિપતતાં વરમ્ ।
ગાવઃ પ્રતિષ્ઠમાનાનાં પુત્રઃ પ્રવદતાં વરઃ ॥ ૩૭ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
ઇન્દ્રિયાર્થાનનુભવન્બુદ્ધિમાઁલ્લોકપૂજિતઃ ।
સંમતઃ સર્વભૂતાનામુચ્છ્વસન્કો ન જીવતિ ॥ ૩૮ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
દેવતાતિથિભૃત્યાનાં પિતૄણામાત્મનશ્ચ યઃ ।
ન નિર્વપતિ પઞ્ચાનામુચ્છ્વસન્ન સ જીવતિ ॥ ૩૯ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં સ્વિદ્ગુરુતરં ભૂમેઃ કિં સ્વિદુચ્ચતરં ચ ખાત્ ।
કિં સ્વિચ્છીઘ્રતરં વાયોઃ કિં સ્વિદ્બહુતરં નૃણામ્ ॥ ૪૦ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
માતા ગુરુતરા ભૂમેઃ પિતા ઉચ્ચરતશ્ચ ખાત્ ।
મનો શીઘ્રતરં વાયોશ્ચિન્તા બહુતરી નૃણામ્ ॥ ૪૧ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં સ્વિત્સુપ્તં ન નિમિષતિ કિં સ્વિજ્જાતં ન ચોપતિ ।
કસ્ય સ્વિદ્ધૃદયં નાસ્તિ કિં સ્વિદ્વેગેન વર્ઘતે ॥ ૪૨ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
મત્સ્યઃ સુપ્તો ન નિમિષત્યણ્ડં જાતં ન ચોપતિ ।
અશ્મનો હૃદયં નાસ્તિ નદીવેગેન વર્ધતે ॥ ૪૩ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં સ્વિત્પ્રવસતો મિત્રં કિં સ્વિન્મિત્રં ગૃહે સતઃ ।
આતુરસ્ય ચ કિં મિત્રં કિં સ્વિન્મિત્રં મરિષ્યતઃ ॥ ૪૪ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
સાર્થઃ પ્રવસતો મિત્રં ભાર્યા મિત્રં ગૃહે સતઃ ।
આતુરસ્ય ભિષન્મિત્રં દાનં મિત્રં મરિષ્યતઃ ॥ ૪૫ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં સ્વિદેકો વિચરતિ જાતઃ કો જાયતે પુનઃ ।
કિં સ્વિદ્ધિમસ્ય ભૈષજ્યં કિં સ્વિદાવપનં મહત્ ॥ ૪૬ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
સૂર્ય એકો વિચરતિ ચન્દ્રમા જાયતે પુનઃ ।
અગ્નિર્હિમસ્ય ભૈષજ્યં ભૂમિરાપવનં મહત્ ॥ ૪૭ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં સ્વિદેકપદં ધર્મ્યં કિં સ્વિદેકપદં યશઃ ।
કિં સ્વિદેકપદં સ્વર્ગ્યં કિં સ્વિદેકપદં સુખમ્ ॥ ૪૮ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
દાક્ષ્યમેકપદં ધર્મ્યં દાનમેકપદં યશઃ ।
સત્યમેકપદં સ્વર્ગ્યં શીલમેકપદં સુખમ્ ॥ ૪૯ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં સ્વિદાત્મા મનુષ્યસ્ય કિં સ્વિદ્દૈવકૃતઃ સખા ।
ઉપજીવનં કિં સ્વિદસ્ય કિં સ્વિદસ્ય પરાયણમ્ ॥ ૫૦ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
પુત્ર આત્મા મનુષ્યસ્ય ભાર્યા દૈવકૃતઃ સખા ।
ઉપજીવનં ચ પર્જન્યો દાનમસ્ય પરાયણમ્ ॥ ૫૧ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
ધન્યાનામુત્તમં કિં સ્વિદ્ધનાનાં કિં સ્વિદુત્તમમ્ ।
લાભાનામુત્તમં કિં સ્વિત્કિં સુખાનાં તથોત્તમમ્ ॥ ૫૨ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
ધન્યાનામુત્તમં દાક્ષ્યં ધનાનામુત્તમં શ્રુતમ્ ।
લાભાનાં શ્રેષ્ઠમારોગ્યં સુખાનાં તુષ્ટિરુત્તમા ॥ ૫૩ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કશ્ચ ધર્મઃ પરો લોકે કશ્ચ ધર્મઃ સદા ફલઃ ।
કિં નિયમ્ય ન શોચન્તિ કૈશ્ચ સન્ધિર્ન જીર્યતે ॥ ૫૪ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
આનૃશંસ્યં પરો ધર્મસ્ત્રયીધર્મઃ સદા ફલઃ ।
અનો યમ્ય ન શોચન્તિ સદ્ભિઃ સન્ધિર્ન જીર્યતે ॥ ૫૫ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં નુ હિત્વા પ્રિયો ભવતિ કિં નુ હિત્વા ન શોચતિ ।
કિં નુ હિત્વાર્થવાન્ભવતિ કિં નુ હિત્વા સુખી ભવેત્ ॥ ૫૬ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
માનં હિત્વા પ્રિયો ભવતિ ક્રોધં હિત્વા ન શોચતિ ।
કામં હિત્વાર્થવાન્ભવતિ લોભં હિત્વા સુખૂ ભવેત્ ॥ ૫૭ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
મૃતં કથં સ્યાત્પુરુષઃ કથં રાષ્ટ્રં મૃતં ભવેત્ ।
શ્રાધં મૃતં કથં ચ સ્યાત્કથં યજ્ઞો મૃતો ભવેત્ ॥ ૫૮ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
મૃતો દરિદ્રઃ પુરુષો મૃતં રાષ્ટ્રમરાજકમ્ ।
મૃતમશ્રોત્રિયં શ્રાદ્ધં મૃતો યજ્ઞો ત્વદક્ષિણઃ ॥ ૫૯ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કા દિક્કિમુદકં પ્રોક્તં કિમન્નં પાર્થ કિં વિષમ્ ।
શ્રાદ્ધસ્ય કાલમાખ્યાહિ તતઃ પિબ હરસ્વ ચ ॥ ૬૦ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
સન્તો દિગ્જલમાકાશં ગૌરન્નં પ્રાર્થના વિષમ્ ।
શ્રાદ્ધસ્ય બ્રાહ્મણઃ કાલઃ કથં વા યક્ષ મન્યસે ॥ ૬૧ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
વ્યાખ્યાતા મે ત્વયા પ્રશ્ના યાથાતથ્યં પરન્તપ ।
પુરુષં ત્વિદાનીમાખ્યાહિ યશ્ચ સર્વધની નરઃ ॥ ૬૨ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
દિવં સ્પૃશતિ ભૂમિં ચ શબ્દઃ પુણ્યસ્ય કર્મણઃ ।
યાવત્સ શબ્દો ભવતિ તાવત્પુરુષ ઉચ્યતે ॥ ૬૩ ॥
તુલ્યે પ્રિયાપ્રિયે યસ્ય સુખદુઃખે તથૈવ ચ ।
અતીતાનાગતે ચોભે સ વૈશમ્પાયન ઉવાચ । સર્વધની નરઃ ॥ ૬૪ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
વ્યાખ્યાતઃ પુરુષો રાજન્યશ્ચ સર્વધની નરઃ ।
તસ્માત્તવૈકો ભ્રાતૄણાં યમિચ્છસિ સ જીવતુ ॥ ૬૫ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
શ્યામો ય એષ રક્તાક્ષો બૃહચ્છાલ ઇવોદ્ગતઃ ।
વ્યૂઢોરસ્કો મહાબાહુરઙ્કુલો યક્ષ જીવતુ ॥ ૬૬ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
પ્રિયસ્તે ભીમસેનોઽયમર્જુનો વઃ પરાયણમ્ ।
સ કસ્માન્નકુલં રાજન્સાપત્નં જીવમિચ્છસિ ॥ ૬૭ ॥
યસ્ય નાગસહસ્રેણ દશ સઙ્ખ્યેન વૈશમ્પાયન ઉવાચ । બલમ્ ।
તુલ્યં તં ભીમમુત્સૃજ્ય નકુલં જીવમિચ્છસિ ॥ ૬૮ ॥
તથૈનં મનુજાઃ પ્રાહુર્ભીમસેનં પ્રિયં તવ ।
અથ કેનાનુભાવેન સાપત્નં જીવમિચ્છસિ ॥ ૬૯ ॥
યસ્ય બાહુબલં સર્વે પાણ્ડવાઃ સમુપાશ્રિતાઃ ।
અર્જુનં તમપાહાય નકુલં જીવમિચ્છસિ ॥ ૭૦ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
આનૃશંસ્ય પરો ધર્મઃ પરમાર્થાચ્ચ મે મતમ્ ।
આનૃશંસ્યં ચિકીર્ષામિ નકુલો યક્ષ જીવતુ ॥ ૭૧ ॥
ધર્મશીલઃ સદા રાજા ઇતિ માં માનવા વિદુઃ ।
સ્વધર્માન્ન ચલિષ્યામિ નકુલો યક્ષ જીવતુ ॥ ૭૨ ॥
યથા કુન્તી તથા માદ્રી વિશેષો નાસ્તિ મે તયોઃ ।
માતૃભ્યાં સમમિચ્છામિ નકુલો યક્ષ જીવતુ ॥ ૭૩ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
યસ્ય તેઽર્થાચ્ચ કામાચ્ચ આનૃશંસ્યં પરં મતમ્ ।
અસ્માત્તે ભ્રાતરઃ સર્વે જીવન્તુ ભરતર્ષભ ॥ ૭૪ ॥
૨૯૮
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
તતસ્તે યક્ષવચનાદુદતિષ્ઠન્ત પાણ્ડવાઃ ।
ક્ષુત્પિપાસે ચ સર્વેષાં ક્ષણે તસ્મિન્વ્યગચ્છતામ્ ॥ ૧ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
રસસ્યેકેન પાદેન તિષ્ઠન્તમપરાજિતમ્ ।
પૃચ્છામિ કો ભવાન્દેવો ન મે યક્ષો મતો ભવાન્ ॥ ૨ ॥
વસૂનાં વા ભવાનેકો રુદ્રાણામથ વા ભવાન્ ।
અથ વા મરુતાં શ્રેષ્ઠો વર્જી વા ત્રિદશેશ્વરઃ ॥ ૩ ॥
મમ હિ ભ્રાતર ઇમે સહસ્રશતયોધિનઃ ।
ન તં યોગં પ્રપશ્યામિ યેન સ્યુર્વિનિપાતિતાઃ ॥ ૪ ॥
સુખં પ્રતિવિબુદ્ધાનામિન્દ્રિયાણ્યુપલક્ષયે ।
સ ભવાન્સુહૃદસ્માકમથ વા નઃ પિતા ભવાન્ ॥ ૫ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
અહં તે જનકસ્તાત ધર્મો મૃદુ પરાક્રમ ।
ત્વાં દિદૃક્ષુરનુપ્રાપ્તો વિદ્ધિ માં ભરતર્ષભ ॥ ૬ ॥
યશો સત્યં દમઃ શૌચમાર્જવં હ્રીરચાપલમ્ ।
દાનં તપો બ્રહ્મચર્યમિત્યેતાસ્તનવો મમ ॥ ૭ ॥
અહિંસા સમતા શાન્તિસ્તપો શૌચમમત્સરઃ ।
દ્વારાણ્યેતાનિ મે વિદ્ધિ પ્રિયો હ્યસિ સદા મમ ॥ ૮ ॥
દિષ્ટ્યા પઞ્ચસુ રક્તોઽસિ દિષ્ટ્યા તે ષટ્પદી જિતા ।
દ્વે પૂર્વે મધ્યમે દ્વે ચ દ્વે ચાન્તે સામ્પરાયિકે ॥ ૯ ॥
ધર્મોઽહમસ્મિ ભદ્રં તે જિજ્ઞાસુસ્ત્વમિહાગતઃ ।
આનૃશંસ્યેન તુષ્ટોઽસ્મિ વરં દાસ્યામિ તેઽનઘ ॥ ૧૦ ॥
વરં વૃણીષ્વ રાજેન્દ્ર દાતા હ્યસ્મિ તવાનઘ ।
યે હિ મે પુરુષા ભક્તા ન તેષામસ્તિ દુર્ગતિઃ ॥ ૧૧ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
અરણી સહિતં યસ્ય મૃગ આદાય ગચ્છતિ ।
તસ્યાગ્નયો ન લુપ્યેરન્પ્રથમોઽસ્તુ વરો મમ ॥ ૧૨ ॥
ધર્મ ઉવાચ ।
અરણી સહિતં તસ્ય બ્રાહ્મણસ્ય હૃતં મયા ।
મૃગવેષેણ કૌન્તેય જિજ્ઞાસાર્થં તવ પ્રભો ॥ ૧૩ ॥
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
દદાનીત્યેવ ભવગાનુત્તરં પ્રત્યપદ્યત ।
અન્યં વરય ભદ્રં તે વરં ત્વમમરોપમ ॥ ૧૪ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
વર્ષાણિ દ્વાદશારણ્યે ત્રયોદશમુપસ્થિતમ્ ।
તત્ર નો નાભિજાનીયુર્વસતો મનુજાઃ ક્વ ચિત્ ॥ ૧૫ ॥
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
દદાનીત્યેવ ભગવાનુત્તરં પ્રત્યપદ્યત ।
ભૂયો ચાશ્વાસયામાસ કૌન્તેયં સત્યવિક્રમમ્ ॥ ૧૬ ॥
યદ્યપિ સ્વેન રૂપેણ ચરિષ્યથ મહીમિમામ્ ।
ન વો વિજ્ઞાસ્યતે કશ્ચિત્ત્રિષુ લોકેષુ ભારત ॥ ૧૭ ॥
વર્ષં ત્રયોદશં ચેદં મત્પ્રસાદાત્કુરૂર્વહાઃ ।
વિરાટનગરે ગૂઢા અવિજ્ઞાતાશ્ચરિષ્યથ ॥ ૧૮ ॥
યદ્વઃ સઙ્કલ્પિતં રૂપં મનસા યસ્ય યાદૃશમ્ ।
તાદૃશં તાદૃશં સર્વે છન્દતો ધારયિષ્યથ ॥ ૧૯ ॥
અરિણી સહિતં ચેદં બ્રાહ્મણાય પ્રયચ્છત ।
જિજ્ઞાસાર્થં મયા હ્યેતદાહૃતં મૃગરૂપિણા ॥ ૨૦ ॥
તૃતીયં ગૃહ્યતાં પુત્ર વરમપ્રતિમં મહત્ ।
ત્વં હિ મત્પ્રભવો રાજન્વિદુરશ્ચ મમાંશ ભાક્ ॥ ૨૧ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
દેવદેવો મયા દૃષ્ટો ભવાન્સાક્ષાત્સનાતનઃ ।
યં દદાસિ વરં તુષ્ટસ્તં ગ્રહીષ્યામ્યહં પિતઃ ॥ ૨૨ ॥
જયેયં લોભમોહૌ ચ ક્રોધં ચાહં સદા વિભો ।
દાને તપસિ સત્યે ચ મનો મે સતતં ભવેત્ ॥ ૨૩ ॥
ધર્મ ઉવાચ ।
ઉપપન્નો ગુણૈઃ સર્વૈઃ સ્વભાવેનાસિ પાણ્ડવ ।
ભવાન્ધર્મઃ પુનશ્ચૈવ યથોક્તં તે ભવિષ્યતિ ॥ ૨૪ ॥
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
ઇત્યુક્ત્વાન્તર્દધે ધર્મો ભગવાઁલ્લોકભાવનઃ ।
સમેતાઃ પાણ્ડવાશ્ચૈવ સુખસુપ્તા મનસ્વિનઃ ॥ ૨૫ ॥
અભ્યેત્ય ચાશ્રમં વીરાઃ સર્વ એવ ગતક્લમાઃ ।
આરણેયં દદુસ્તસ્મૈ બ્રાહ્મણાય તપસ્વિને ॥ ૨૬ ॥
ઇદં સમુત્થાન સમાગમં મહત્
પિતુશ્ચ પુત્રસ્ય ચ કીર્તિવર્ધનમ્ ।
પઠન્નરઃ સ્યાદ્વિજીતેન્દ્રિયો વશી
સપુત્રપૌત્રઃ શતવર્ષ ભાગ્ભવેત્ ॥ ૨૭ ॥
ન ચાપ્યધર્મે ન સુહૃદ્વિભેદને
પરસ્વહારે પરદારમર્શને ।
કદર્ય ભાવે ન રમેન્મનો સદા
નૃણાં સદાખ્યાનમિદં વિજાનતામ્ ॥ ૨૮ ॥
૨૯૯
૨૯૫
જનમેજય ઉવાચ ।
એવં હૃતાયાં કૃષ્ણાયાં પ્રાપ્ય ક્લેશમનુત્તમમ્ ।
પ્રતિલભ્ય તતઃ કૃષ્ણાં કિમકુર્વન્ત પાણ્ડવાઃ ॥ ૧ ॥
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
એવં હૃતાયાં કૃષ્ણાયાં પ્રાપ્ય ક્લેશમનુત્તમમ્ ।
વિહાય કામ્યકં રાજા સહ ભ્રાતૃભિરચ્યુતઃ ॥ ૨ ॥
પુનર્દ્વૈતવનં રમ્યમાજગામ યુધિષ્ઠિરઃ ।
સ્વાદુમૂલફલં રમ્યં માર્કણ્ડેયાશ્રમં પ્રતિ ॥ ૩ ॥
અનુગુપ્ત ફલાહારાઃ સર્વ એવ મિતાશનાઃ ।
ન્યવસન્પાણ્ડવાસ્તત્ર કૃષ્ણયા સહ ભારત ॥ ૪ ॥
વસન્દ્વૈતવને રાજા કુન્તીપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ ।
ભીમસેનોઽર્જુનશ્ચૈવ માદ્રીપુત્રૌ ચ પાણ્ડવૌ ॥ ૫ ॥
બ્રાહ્મણાર્થે પરાક્રાન્તા ધર્માત્માનો યતવ્રતાઃ ।
ક્લેશમાર્છન્ત વિપુલં સુખોદર્કં પરન્તપાઃ ॥ ૬ ॥
અજાતશત્રુમાસીનં ભ્રતૃભિઃ સહિતં વને ।
આગમ્ય બ્રાહ્મણસ્તૂર્ણં સન્તપ્ત ઇદમબ્રવીત્ ॥ ૭ ॥
અરણી સહિતં મહ્યં સમાસક્તં વનસ્પતૌ ।
મૃગસ્ય ઘર્ષમાણસ્ય વિષાણે સમસજ્જત ॥ ૮ ॥
તદાદાય ગતો રાજંસ્ત્વરમાણો મહામૃગઃ ।
આશ્રમાત્ત્વરિતઃ શીઘ્રં પ્લવમાનો મહાજવઃ ॥ ૯ ॥
તસ્ય ગત્વા પદં શીઘ્રમાસાદ્ય ચ મહામૃગમ્ ।
અગ્નિહોત્રં ન લુપ્યેત તદાનયત પાણ્ડવાઃ ॥ ૧૦ ॥
બ્રાહ્મણસ્ય વચો શ્રુત્વા સન્તપ્તોઽથ યુધિષ્ઠિરઃ ।
ધનુરાદાય કૌન્તેયઃ પ્રાદ્રવદ્ભ્રાતૃભિઃ સહ ॥ ૧૧ ॥
સન્નદ્ધા ધન્વિનઃ સર્વે પ્રાદ્રવન્નરપુઙ્ગવાઃ ।
બ્રાહ્મણાર્થે યતન્તસ્તે શીઘ્રમન્વગમન્મૃગમ્ ॥ ૧૨ ॥
કર્ણિનાલીકનારાચાનુત્સૃજન્તો મહારથાઃ ।
નાવિધ્યન્પાણ્ડવાસ્તત્ર પશ્યન્તો મૃગમન્તિકાત્ ॥ ૧૩ ॥
તેષાં પ્રયતમાનાનાં નાદૃશ્યત મહામૃગઃ ।
અપશ્યન્તો મૃગં શ્રાન્તા દુઃખં પ્રાપ્તા મનસ્વિનઃ ॥ ૧૪ ॥
શીતલછાયમાસાદ્ય ન્યગ્રોધં ગહને વને ।
ક્ષુત્પિપાસાપરીતાઙ્ગાઃ પાણ્ડવાઃ સમુપાવિશન્ ॥ ૧૫ ॥
તેષાં સમુપવિષ્ટાનાં નકુલો દુઃખિતસ્તદા ।
અબ્રવીદ્ભ્રાતરં જ્યેષ્ઠમમર્ષાત્કુરુસત્તમ ॥ ૧૬ ॥
નાસ્મિન્કુલે જાતુ મમજ્જ ધર્મો
ન ચાલસ્યાદર્થલોપો બભૂવ ।
અનુત્તરાઃ સર્વભૂતેષુ ભૂયઃ
સમ્પ્રાપ્તાઃ સ્મઃ સંશયં કેન રાજન્ ॥ ૧૭ ॥
૨૯૬
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
નાપદામસ્તિ મર્યાદા ન નિમિત્તં ન કારણમ્ ।
ધર્મસ્તુ વિભજત્યત્ર ઉભયોઃ પુણ્યપાપયોઃ ॥ ૧ ॥
ભીમ ઉવાચ ।
પ્રાતિકામ્યનયત્કૃષ્ણાં સભાયાં પ્રેષ્યવત્તદા ।
ન મયા નિહતસ્તત્ર તેન પ્રાપ્તાઃ સ્મ સંશયમ્ ॥ ૨ ॥
અર્જુન ઉવાચ ।
વાચસ્તીક્ષ્ણાસ્થિ ભેદિન્યઃ સૂતપુત્રેણ ભાષિતાઃ ।
અતિતીક્ષ્ણા મયા ક્ષાન્તાસ્તેન પ્રાપ્તઃ સ્મ સંશયમ્ ॥ ૩ ॥
સહદેવ ઉવાચા ।
શકુનિસ્ત્વાં યદાજૈષીદક્ષદ્યૂતેન ભારત ।
સ મયા ન હતસ્તત્ર તેન પ્રાપ્તાઃ સ્મ સંશયમ્ ॥ ૪ ॥
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
તતો યુધિષ્ઠિરો રાજા નકુલં વાક્યમબ્રવીત્ ।
આરુહ્ય વૃક્ષં માદ્રેય નિરીક્ષસ્વ દિશો દશ ॥ ૫ ॥
પાનીયમન્તિકે પશ્ય વૃક્ષાન્વાપ્યુદકાશ્રયાન્ ।
ઇમે હિ ભ્રાતરઃ શ્રાન્તાસ્તવ તાત પિપાસિતાઃ ॥ ૬ ॥
નકુલસ્તુ તથેત્યુક્ત્વા શીઘ્રમારુહ્ય પાદમમ્ ।
અબ્રવીદ્ભ્રાતરં જ્યેષ્ઠમભિવીક્ષ્ય સમન્તતઃ ॥ ૭ ॥
પશ્યામિ બહુલાન્રાજન્વૃક્ષાનુદકસંશ્રયાન્ ।
સારસાનાં ચ નિર્હ્રાદમત્રોદકમસંશયમ્ ॥ ૮ ॥
તતોઽબ્રવીત્સત્યધૃતિઃ કુન્તીપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ ।
ગચ્છ સૌમ્ય તતઃ શીઘ્રં તૂર્ણં પાનીયમાનય ॥ ૯ ॥
નકુલસ્તુ તથેત્યુક્ત્વા ભ્રાતુર્જ્યેષ્ઠસ્ય શાસનાત્ ।
પ્રાદ્રવદ્યત્ર પાનીયં શીઘ્રં ચૈવાન્વપદ્યત ॥ ૧૦ ॥
સ દૃષ્ટ્વા વિમલં તોયં સારસૈઃ પરિવારિતમ્ ।
પાતુ કાકસ્તતો વાચમન્તરિક્ષાત્સ શુશ્રુવે ॥ ૧૧ ॥
મા તાત સાહસં કાર્ષીર્મમ પૂર્વપરિગ્રહઃ ।
પ્રશ્નાનુક્ત્વા તુ માદ્રેય તતઃ પિબ હરસ્વ ચ ॥ ૧૨ ॥
અનાદૃત્ય તુ તદ્વાક્યં નકુલઃ સુપિપાસિતઃ ।
અપિબચ્છીતલં તોયં પીત્વા ચ નિપપાત હ ॥ ૧૩ ॥
ચિરાયમાણે નકુલે કુન્તીપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ ।
અબ્રવીદ્ભ્રાતરં વીરં સહદેવમરિન્દમમ્ ॥ ૧૪ ॥
ભ્રાતા ચિરાયતે તાત સહદેવ તવાગ્રજઃ ।
તં ચૈવાનય સોદર્યં પાનીયં ચ ત્વમાનય ॥ ૧૫ ॥
સહદેવસ્તથેત્યુક્ત્વા તાં દિશં પ્રત્યપદ્યત ।
દદર્શ ચ હતં ભૂમૌ ભ્રાતરં નકુલં તદા ॥ ૧૬ ॥
ભ્રાતૃશોકાભિસન્તપ્તસ્તૃષયા ચ પ્રપીડિતઃ ।
અભિદુદ્રાવ પાનીયં તતો વાગભ્યભાષત ॥ ૧૭ ॥
મા તાત સાહસં કાર્ષીર્મમ પૂર્વપરિગ્રહઃ ।
પ્રશ્નાનુક્ત્વા યથાકામં તતઃ પિબ હરસ્વ ચ ॥ ૧૮ ॥
અનાદૃત્ય તુ તદ્વાક્યં સહદેવઃ પિપાસિતઃ ।
અપિબચ્છીતલં તોયં પીત્વા ચ નિપપાત હ ॥ ૧૯ ॥
અથાબ્રવીત્સ વિજયં કુન્તીપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ ।
ભ્રાતરૌ તે ચિરગતૌ બીભત્સો શત્રુકર્શન ।
તૌ ચૈવાનય ભદ્રં તે પાનીયં ચ ત્વમાનય ॥ ૨૦ ॥
એવમુક્તો ગુડાકેશઃ પ્રગૃહ્ય સશરં ધનુઃ ।
આમુક્તખડ્ગો મેધાવી તત્સરો પ્રત્યપદ્યત ॥ ૨૧ ॥
યતઃ પુરુષશાર્દૂલૌ પાનીય હરણે ગતુ ।
તૌ દદર્શ હતૌ તત્ર ભ્રાતરૌ શ્વેતવાહનઃ ॥ ૨૨ ॥
પ્રસુપ્તાવિવ તૌ દૃષ્ટ્વા નરસિંહઃ સુદુઃખિતઃ ।
ધનુરુદ્યમ્ય કૌન્તેયો વ્યલોકયત તદ્વનમ્ ॥ ૨૩ ॥
નાપશ્યત્તત્ર કિં ચિત્સ ભૂતં તસ્મિન્મહાવને ।
સવ્યસાચી તતઃ શ્રાન્તઃ પાનીયં સોઽભ્યધાવત ॥ ૨૪ ॥
અભિધાવંસ્તતો વાચમન્તરિક્ષાત્સ શુશ્રુવે ।
કિમાસીદસિ પાનીયં નૈતચ્છક્યં બલાત્ત્વયા ॥ ૨૫ ॥
કૌન્તેય યદિ વૈશમ્પાયન ઉવાચ । પ્રશ્નાન્મયોક્તાન્પ્રતિપત્સ્યસે ।
તતઃ પાસ્યસિ પાનીયં હરિષ્યસિ ચ ભારત ॥ ૨૬ ॥
વારિતસ્ત્વબ્રવીત્પાર્થો દૃશ્યમાનો નિવારય ।
યાવદ્બાણૈર્વિનિર્ભિન્નઃ પુનર્નૈવં વદિષ્યસિ ॥ ૨૭ ॥
એવમુક્ત્વા તતઃ પાર્થઃ શરૈરસ્ત્રાનુમન્ત્રિતૈઃ ।
વવર્ષ તાં દિશં કૃત્સ્નાં શબ્દવેધં ચ દર્શયન્ ॥ ૨૮ ॥
કર્ણિનાલીકનારાચાનુત્સૃજન્ભરતર્ષભ ।
અનેકૈરિષુસઙ્ઘાતૈરન્તરિક્ષં વવર્ષ હ ॥ ૨૯ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં વિઘાતેન તે પાર્થ પ્રશ્નાનુક્ત્વા તતઃ પિબ ।
અનુક્ત્વા તુ તતઃ પ્રશ્નાન્પીત્વૈવ ન ભવિષ્યસિ ॥ ૩૦ ॥
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
સ ત્વમોઘાનિષૂન્મુક્ત્વા તૃષ્ણયાભિપ્રપીડિતઃ ।
અવિજ્ઞાયૈવ તાન્પ્રશ્નાન્પીત્વૈવ નિપપાત હ ॥ ૩૧ ॥
અથાબ્રવીદ્ભીમસેનં કુન્તીપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ ।
નકુલઃ સહદેવશ્ચ બીભત્સુશ્ચાપરાજિતઃ ॥ ૩૨ ॥
ચિરં ગતાસ્તોયહેતોર્ન ચાગચ્છન્તિ ભારત ।
તાંશ્ચૈવાનય ભદ્રં તે પાનીયં ચ ત્વમાનય ॥ ૩૩ ॥
ભીમસેનસ્તથેત્યુક્ત્વા તાં દિશં પત્યપદ્યત ।
યત્ર તે પુરુષવ્યાઘ્રા ભ્રાતરોઽસ્ય નિપાતિતાઃ ॥ ૩૪ ॥
તાન્દૃષ્ટ્વા દુઃખિતો ભીમસ્તૃષયા ચ પ્રપીડિતઃ ।
અમન્યત મહાબાહુઃ કર્મ તદ્યક્ષરક્ષસામ્ ।
સ ચિન્તયામાસ તદા યોદ્ધવ્યં ધ્રુવમદ્ય મે ॥ ૩૫ ॥
પાસ્યામિ તાવત્પાનીયમિતિ પાર્થો વૃકોદરઃ ।
તતોઽભ્યધાવત્પાનીયં પિપાસુઃ પુરુષર્ષભઃ ॥ ૩૬ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
મા તાત સાહસં કાર્ષીર્મમ પૂર્વપરિગ્રહઃ ।
પ્રશ્નાનુક્ત્વા તુ કૌન્તેય તતઃ પિબ હરસ્વ ચ ॥ ૩૭ ॥
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
એવમુક્તસ્તતો ભીમો યક્ષેણામિત તેજસા ।
અવિજ્ઞાયૈવ તાન્પ્રશ્નાન્પીત્વૈવ નિપપાત હ ॥ ૩૮ ॥
તતઃ કુન્તીસુતો રાજા વિચિન્ત્ય પુરુષર્ષભઃ ।
સમુત્થાય મહાબાહુર્દહ્યમાનેન ચેતસા ॥ ૩૯ ॥
અપેતજનનિર્ઘોષં પ્રવિવેશ મહાવનમ્ ।
રુરુભિશ્ચ વરાહૈશ્ચ પક્ષિભિશ્ચ નિષેવિતમ્ ॥ ૪૦ ॥
નીલભાસ્વરવર્ણૈશ્ચ પાદપૈરુપશોભિતમ્ ।
ભ્રમરૈરુપગીતં ચ પક્ષિભિશ્ચ મહાયશઃ ॥ ૪૧ ॥
સ ગચ્છન્કાનને તસ્મિન્હેમજાલપરિષ્કૃતમ્ ।
દદર્શ તત્સરો શ્રીમાન્વિશ્વકર્મ કૃતં યથા ॥ ૪૨ ॥
ઉપેતં નલિની જાલૈઃ સિન્ધુવારૈશ્ચ વેતસૈઃ ।
કેતકૈઃ કરવીરૈશ્ચ પિપ્પલૈશ્ચૈવ સંવૃતમ્ ।
શ્રમાર્તસ્તદુપાગમ્ય સરો દૃષ્ટ્વાથ વિસ્મિતઃ ॥ ૪૩ ॥
૨૯૭
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
સ દદર્શ હતાન્ભ્રાતૄઁલ્લોકપાલાનિવ ચ્યુતાન્ ।
યુગાન્તે સમનુપ્રાપ્તે શક્ર પ્રતિમગૌરવાન્ ॥ ૧ ॥
વિપ્રકીર્ણધનુર્બાણં દૃષ્ટ્વા નિહતમર્જુનમ્ ।
ભીમસેનં યમૌ ચોભૌ નિર્વિચેષ્ટાન્ગતાયુરઃ ॥ ૨ ॥
સ દીર્ઘમુષ્ણં નિઃશ્વસ્ય શોકબાષ્પપરિપ્લુતઃ ।
બુદ્ધ્યા વિચિન્તયામાસ વીરાઃ કેન નિપાતિતાઃ ॥ ૩ ॥
નૈષાં શસ્ત્રપ્રહારોઽસ્તિ પદં નેહાસ્તિ કસ્ય ચિત્ ।
ભૂતં મહદિદં મન્યે ભ્રાતરો યેન મે હતાઃ ।
એકાગ્રં ચિન્તયિષ્યામિ પીત્વા વેત્સ્યામિ વા જલમ્ ॥ ૪ ॥
સ્યાત્તુ દુર્યોધનેનેદમુપાંશુ વિહિતં કૃતમ્ ।
ગન્ધાર રાજરચિતં સતતં જિહ્મબુદ્ધિના ॥ ૫ ॥
યસ્ય કાર્યમકાર્યં વા સમમેવ ભવત્યુત ।
કસ્તસ્ય વિશ્વસેદ્વીરો દુર્મતેરકૃતાત્મનઃ ॥ ૬ ॥
અથ વા પુરુષૈર્ગૂઢૈઃ પ્રયોગોઽયં દુરાત્મનઃ ।
ભવેદિતિ મહાબાહુર્બહુધા સમચિન્તયત્ ॥ ૭ ॥
તસ્યાસીન્ન વિષેણેદમુદકં દૂષિતં યથા ।
મુખવર્ણાઃ પ્રસન્ના મે ભ્રાતૄણાં ઇત્યચિન્તયત્ ॥ ૮ ॥
એકૈકશશ્ચૌઘબલાનિમાન્પુરુષસત્તમાન્ ।
કોઽન્યઃ પ્રતિસમાસેત કાલાન્તકયમાદૃતે ॥ ૯ ॥
એતેનાધ્યવસાયેન તત્તોયમવગાઢવાન્ ।
ગાહમાનશ્ચ તત્તોયમન્તરિક્ષાત્સ શુશ્રુવે ॥ ૧૦ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
અહં બકઃ શૈવલમત્સ્યભક્ષો
મયા નીતાઃ પ્રેતવશં તવાનુજાઃ ।
ત્વં પઞ્ચમો ભવિતા રાજપુત્ર
ન ચેત્પ્રશ્નાન્પૃચ્છતો વ્યાકરોષિ ॥ ૧૧ ॥
મા તાત સાહસં કાર્ષીર્મમ પૂર્વપરિગ્રહઃ ।
પ્રશ્નાનુક્ત્વા તુ કૌન્તેય તતઃ પિબ હરસ્વ ચ ॥ ૧૨ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
રુદ્રાણાં વા વસૂનાં વા મરુતાં વા પ્રધાનભાક્ ।
પૃચ્છામિ કો ભવાન્દેવો નૈતચ્છકુનિના કૃતમ્ ॥ ૧૩ ॥
હિમવાન્પારિયાત્રશ્ ચ વિન્ધ્યો મલય એવ ચ ।
ચત્વારઃ પર્વતાઃ કેન પાતિતા ભુવિ તેજસા ॥ ૧૪ ॥
અતીવ તે મહત્કર્મકૃતં બલવતાં વર ।
યન્ન દેવા ન ગન્ધર્વા નાસુરા ન ચ રાક્ષસાઃ ।
વિષહેરન્મહાયુદ્ધે કૃતં તે તન્મહાદ્ભુતમ્ ॥ ૧૫ ॥
ન તે જાનામિ યત્કાર્યં નાભિજાનામિ કાઙ્ક્ષિતમ્ ।
કૌતૂહલં મહજ્જાતં સાધ્વસં ચાગતં મમ ॥ ૧૬ ॥
યેનાસ્મ્યુદ્વિગ્નહૃદયઃ સમુત્પન્ન શિરો જ્વરઃ ।
પૃચ્છામિ ભગવંસ્તસ્માત્કો ભવાનિહ તિષ્ઠતિ ॥ ૧૭ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
યક્ષોઽહમસ્મિ ભદ્રં તે નાસ્મિ પક્ષી જલે ચરઃ ।
મયૈતે નિહતાઃ સર્વે ભ્રાતરસ્તે મહૌજસઃ ॥ ૧૮ ॥
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
તતસ્તામશિવાં શ્રુત્વા વાચં સ પરુષાક્ષરામ્ ।
યક્ષસ્ય બ્રુવતો રાજન્નુપક્રમ્ય તદા સ્થિતઃ ॥ ૧૯ ॥
વિરૂપાક્ષં મહાકાયં યક્ષં તાલસમુચ્છ્રયમ્ ।
જ્વલનાર્કપ્રતીકાશમધૃષ્યં પર્વતોપમમ્ ॥ ૨૦ ॥
સેતુમાશ્રિત્ય તિષ્ઠન્તં દદર્શ ભરતર્ષભઃ ।
મેઘગન્મીરયા વાચા તર્જયન્તં મહાબલમ્ ॥ ૨૧ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
ઇમે તે ભ્રાતરો રાજન્વાર્યમાણા મયાસકૃત્ ।
બલાત્તોયં જિહીર્ષન્તસ્તતો વૈશમ્પાયન ઉવાચ । સૂદિતા મયા ॥ ૨૨ ॥
ન પેયમુદકં રાજન્પ્રાણાનિહ પરીપ્સતા ।
પાર્થ મા સાહસં કાર્ષીર્મમ પૂર્વપરિગ્રહઃ ।
પ્રશ્નાનુક્ત્વા તુ કૌન્તેય તતઃ પિબ હરસ્વ ચ ॥ ૨૩ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
નૈવાહં કામયે યક્ષ તવ પૂર્વપરિગ્રહમ્ ।
કામનૈતત્પ્રશંસન્તિ સન્તો હિ પુરુષાઃ સદા ॥ ૨૪ ॥
યદાત્મના સ્વમાત્માનં પ્રશંસેત્પુરુષઃ પ્રભો ।
યથા પ્રજ્ઞં તુ તે પ્રશ્નાન્પ્રતિવક્ષ્યામિ પૃચ્છ મામ્ ॥ ૨૫ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં સ્વિદાદિત્યમુન્નયતિ કેચ તસ્યાભિતશ્ચરાઃ ।
કશ્ચૈનમસ્તં નયતિ કસ્મિંશ્ચ પ્રતિતિષ્ઠતિ ॥ ૨૬ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
બ્રહ્માદિત્યમુન્નયતિ દેવાસ્તસ્યાભિતશ્ચરાઃ ।
ધર્મશ્ચાસ્તં નયતિ ચ સત્યે ચ પ્રતિતિષ્ઠતિ ॥ ૨૭ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કેન સ્વિચ્છ્રોત્રિયો ભવતિ કેન સ્વિદ્વિન્દતે મહત્ ।
કેન દ્વિતીયવાન્ભવતિ રાજન્કેન ચ બુદ્ધિમાન્ ॥ ૨૮ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
શ્રુતેન શ્રોત્રિયો ભવતિ તપસા વિન્દતે મહત્ ।
ધૃત્યા દ્વિતીયવાન્ભવતિ બુદ્ધિમાન્વૃદ્ધસેવયા ॥ ૨૯ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં બ્રાહ્મણાનાં દેવત્વં કશ્ચ ધર્મઃ સતાં ઇવ ।
કશ્ચૈષાં માનુષો ભાવઃ કિમેષામસતાં ઇવ ॥ ૩૦ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
સ્વાધ્યાય એષાં દેવત્વં તપ એષાં સતાં ઇવ ।
મરણં માનુષો ભાવઃ પરિવાદોઽસતાં ઇવ ॥ ૩૧ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં ક્ષત્રિયાણાં દેવત્વં કશ્ચ ધર્મઃ સતાં ઇવ ।
કશ્ચૈષાં માનુષો ભાવઃ કિમેષામસતાં ઇવ ॥ ૩૨ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
ઇષ્વસ્ત્રમેષાં દેવત્વં યજ્ઞ એષાં સતાં ઇવ ।
ભયં વૈશમ્પાયન ઉવાચ । માનુષો ભાવઃ પરિત્યાગોઽસતાં ઇવ ॥ ૩૩ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિમેકં યજ્ઞિયં સામ કિમેકં યજ્ઞિયં યજુઃ ।
કા ચૈકા વૃશ્ચતે યજ્ઞં કાં યજ્ઞો નાતિવર્તતે ॥ ૩૪ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
પ્રાણો વૈશમ્પાયન ઉવાચ । યજ્ઞિયં સામ મનો વૈ યજ્ઞિયં યજુઃ ।
વાગેકા વૃશ્ચતે યજ્ઞં તાં યજ્ઞો નાતિવર્તતે ॥ ૩૫ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં સ્વિદાપતતાં શ્રેષ્ઠં બીજં નિપતતાં વરમ્ ।
કિં સ્વિત્પ્રતિષ્ઠમાનાનાં કિં સ્વિત્પ્રવદતાં વરમ્ ॥ ૩૬ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
વર્ષમાપતતાં શ્રેષ્ઠં બીજં નિપતતાં વરમ્ ।
ગાવઃ પ્રતિષ્ઠમાનાનાં પુત્રઃ પ્રવદતાં વરઃ ॥ ૩૭ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
ઇન્દ્રિયાર્થાનનુભવન્બુદ્ધિમાઁલ્લોકપૂજિતઃ ।
સંમતઃ સર્વભૂતાનામુચ્છ્વસન્કો ન જીવતિ ॥ ૩૮ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
દેવતાતિથિભૃત્યાનાં પિતૄણામાત્મનશ્ચ યઃ ।
ન નિર્વપતિ પઞ્ચાનામુચ્છ્વસન્ન સ જીવતિ ॥ ૩૯ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં સ્વિદ્ગુરુતરં ભૂમેઃ કિં સ્વિદુચ્ચતરં ચ ખાત્ ।
કિં સ્વિચ્છીઘ્રતરં વાયોઃ કિં સ્વિદ્બહુતરં નૃણામ્ ॥ ૪૦ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
માતા ગુરુતરા ભૂમેઃ પિતા ઉચ્ચરતશ્ચ ખાત્ ।
મનો શીઘ્રતરં વાયોશ્ચિન્તા બહુતરી નૃણામ્ ॥ ૪૧ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં સ્વિત્સુપ્તં ન નિમિષતિ કિં સ્વિજ્જાતં ન ચોપતિ ।
કસ્ય સ્વિદ્ધૃદયં નાસ્તિ કિં સ્વિદ્વેગેન વર્ઘતે ॥ ૪૨ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
મત્સ્યઃ સુપ્તો ન નિમિષત્યણ્ડં જાતં ન ચોપતિ ।
અશ્મનો હૃદયં નાસ્તિ નદીવેગેન વર્ધતે ॥ ૪૩ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં સ્વિત્પ્રવસતો મિત્રં કિં સ્વિન્મિત્રં ગૃહે સતઃ ।
આતુરસ્ય ચ કિં મિત્રં કિં સ્વિન્મિત્રં મરિષ્યતઃ ॥ ૪૪ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
સાર્થઃ પ્રવસતો મિત્રં ભાર્યા મિત્રં ગૃહે સતઃ ।
આતુરસ્ય ભિષન્મિત્રં દાનં મિત્રં મરિષ્યતઃ ॥ ૪૫ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં સ્વિદેકો વિચરતિ જાતઃ કો જાયતે પુનઃ ।
કિં સ્વિદ્ધિમસ્ય ભૈષજ્યં કિં સ્વિદાવપનં મહત્ ॥ ૪૬ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
સૂર્ય એકો વિચરતિ ચન્દ્રમા જાયતે પુનઃ ।
અગ્નિર્હિમસ્ય ભૈષજ્યં ભૂમિરાપવનં મહત્ ॥ ૪૭ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં સ્વિદેકપદં ધર્મ્યં કિં સ્વિદેકપદં યશઃ ।
કિં સ્વિદેકપદં સ્વર્ગ્યં કિં સ્વિદેકપદં સુખમ્ ॥ ૪૮ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
દાક્ષ્યમેકપદં ધર્મ્યં દાનમેકપદં યશઃ ।
સત્યમેકપદં સ્વર્ગ્યં શીલમેકપદં સુખમ્ ॥ ૪૯ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં સ્વિદાત્મા મનુષ્યસ્ય કિં સ્વિદ્દૈવકૃતઃ સખા ।
ઉપજીવનં કિં સ્વિદસ્ય કિં સ્વિદસ્ય પરાયણમ્ ॥ ૫૦ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
પુત્ર આત્મા મનુષ્યસ્ય ભાર્યા દૈવકૃતઃ સખા ।
ઉપજીવનં ચ પર્જન્યો દાનમસ્ય પરાયણમ્ ॥ ૫૧ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
ધન્યાનામુત્તમં કિં સ્વિદ્ધનાનાં કિં સ્વિદુત્તમમ્ ।
લાભાનામુત્તમં કિં સ્વિત્કિં સુખાનાં તથોત્તમમ્ ॥ ૫૨ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
ધન્યાનામુત્તમં દાક્ષ્યં ધનાનામુત્તમં શ્રુતમ્ ।
લાભાનાં શ્રેષ્ઠમારોગ્યં સુખાનાં તુષ્ટિરુત્તમા ॥ ૫૩ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કશ્ચ ધર્મઃ પરો લોકે કશ્ચ ધર્મઃ સદા ફલઃ ।
કિં નિયમ્ય ન શોચન્તિ કૈશ્ચ સન્ધિર્ન જીર્યતે ॥ ૫૪ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
આનૃશંસ્યં પરો ધર્મસ્ત્રયીધર્મઃ સદા ફલઃ ।
અનો યમ્ય ન શોચન્તિ સદ્ભિઃ સન્ધિર્ન જીર્યતે ॥ ૫૫ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કિં નુ હિત્વા પ્રિયો ભવતિ કિં નુ હિત્વા ન શોચતિ ।
કિં નુ હિત્વાર્થવાન્ભવતિ કિં નુ હિત્વા સુખી ભવેત્ ॥ ૫૬ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
માનં હિત્વા પ્રિયો ભવતિ ક્રોધં હિત્વા ન શોચતિ ।
કામં હિત્વાર્થવાન્ભવતિ લોભં હિત્વા સુખૂ ભવેત્ ॥ ૫૭ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
મૃતં કથં સ્યાત્પુરુષઃ કથં રાષ્ટ્રં મૃતં ભવેત્ ।
શ્રાધં મૃતં કથં ચ સ્યાત્કથં યજ્ઞો મૃતો ભવેત્ ॥ ૫૮ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
મૃતો દરિદ્રઃ પુરુષો મૃતં રાષ્ટ્રમરાજકમ્ ।
મૃતમશ્રોત્રિયં શ્રાદ્ધં મૃતો યજ્ઞો ત્વદક્ષિણઃ ॥ ૫૯ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
કા દિક્કિમુદકં પ્રોક્તં કિમન્નં પાર્થ કિં વિષમ્ ।
શ્રાદ્ધસ્ય કાલમાખ્યાહિ તતઃ પિબ હરસ્વ ચ ॥ ૬૦ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
સન્તો દિગ્જલમાકાશં ગૌરન્નં પ્રાર્થના વિષમ્ ।
શ્રાદ્ધસ્ય બ્રાહ્મણઃ કાલઃ કથં વા યક્ષ મન્યસે ॥ ૬૧ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
વ્યાખ્યાતા મે ત્વયા પ્રશ્ના યાથાતથ્યં પરન્તપ ।
પુરુષં ત્વિદાનીમાખ્યાહિ યશ્ચ સર્વધની નરઃ ॥ ૬૨ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
દિવં સ્પૃશતિ ભૂમિં ચ શબ્દઃ પુણ્યસ્ય કર્મણઃ ।
યાવત્સ શબ્દો ભવતિ તાવત્પુરુષ ઉચ્યતે ॥ ૬૩ ॥
તુલ્યે પ્રિયાપ્રિયે યસ્ય સુખદુઃખે તથૈવ ચ ।
અતીતાનાગતે ચોભે સ વૈશમ્પાયન ઉવાચ । સર્વધની નરઃ ॥ ૬૪ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
વ્યાખ્યાતઃ પુરુષો રાજન્યશ્ચ સર્વધની નરઃ ।
તસ્માત્તવૈકો ભ્રાતૄણાં યમિચ્છસિ સ જીવતુ ॥ ૬૫ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
શ્યામો ય એષ રક્તાક્ષો બૃહચ્છાલ ઇવોદ્ગતઃ ।
વ્યૂઢોરસ્કો મહાબાહુરઙ્કુલો યક્ષ જીવતુ ॥ ૬૬ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
પ્રિયસ્તે ભીમસેનોઽયમર્જુનો વઃ પરાયણમ્ ।
સ કસ્માન્નકુલં રાજન્સાપત્નં જીવમિચ્છસિ ॥ ૬૭ ॥
યસ્ય નાગસહસ્રેણ દશ સઙ્ખ્યેન વૈશમ્પાયન ઉવાચ । બલમ્ ।
તુલ્યં તં ભીમમુત્સૃજ્ય નકુલં જીવમિચ્છસિ ॥ ૬૮ ॥
તથૈનં મનુજાઃ પ્રાહુર્ભીમસેનં પ્રિયં તવ ।
અથ કેનાનુભાવેન સાપત્નં જીવમિચ્છસિ ॥ ૬૯ ॥
યસ્ય બાહુબલં સર્વે પાણ્ડવાઃ સમુપાશ્રિતાઃ ।
અર્જુનં તમપાહાય નકુલં જીવમિચ્છસિ ॥ ૭૦ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
આનૃશંસ્ય પરો ધર્મઃ પરમાર્થાચ્ચ મે મતમ્ ।
આનૃશંસ્યં ચિકીર્ષામિ નકુલો યક્ષ જીવતુ ॥ ૭૧ ॥
ધર્મશીલઃ સદા રાજા ઇતિ માં માનવા વિદુઃ ।
સ્વધર્માન્ન ચલિષ્યામિ નકુલો યક્ષ જીવતુ ॥ ૭૨ ॥
યથા કુન્તી તથા માદ્રી વિશેષો નાસ્તિ મે તયોઃ ।
માતૃભ્યાં સમમિચ્છામિ નકુલો યક્ષ જીવતુ ॥ ૭૩ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
યસ્ય તેઽર્થાચ્ચ કામાચ્ચ આનૃશંસ્યં પરં મતમ્ ।
અસ્માત્તે ભ્રાતરઃ સર્વે જીવન્તુ ભરતર્ષભ ॥ ૭૪ ॥
૨૯૮
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
તતસ્તે યક્ષવચનાદુદતિષ્ઠન્ત પાણ્ડવાઃ ।
ક્ષુત્પિપાસે ચ સર્વેષાં ક્ષણે તસ્મિન્વ્યગચ્છતામ્ ॥ ૧ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
રસસ્યેકેન પાદેન તિષ્ઠન્તમપરાજિતમ્ ।
પૃચ્છામિ કો ભવાન્દેવો ન મે યક્ષો મતો ભવાન્ ॥ ૨ ॥
વસૂનાં વા ભવાનેકો રુદ્રાણામથ વા ભવાન્ ।
અથ વા મરુતાં શ્રેષ્ઠો વર્જી વા ત્રિદશેશ્વરઃ ॥ ૩ ॥
મમ હિ ભ્રાતર ઇમે સહસ્રશતયોધિનઃ ।
ન તં યોગં પ્રપશ્યામિ યેન સ્યુર્વિનિપાતિતાઃ ॥ ૪ ॥
સુખં પ્રતિવિબુદ્ધાનામિન્દ્રિયાણ્યુપલક્ષયે ।
સ ભવાન્સુહૃદસ્માકમથ વા નઃ પિતા ભવાન્ ॥ ૫ ॥
યક્ષ ઉવાચ ।
અહં તે જનકસ્તાત ધર્મો મૃદુ પરાક્રમ ।
ત્વાં દિદૃક્ષુરનુપ્રાપ્તો વિદ્ધિ માં ભરતર્ષભ ॥ ૬ ॥
યશો સત્યં દમઃ શૌચમાર્જવં હ્રીરચાપલમ્ ।
દાનં તપો બ્રહ્મચર્યમિત્યેતાસ્તનવો મમ ॥ ૭ ॥
અહિંસા સમતા શાન્તિસ્તપો શૌચમમત્સરઃ ।
દ્વારાણ્યેતાનિ મે વિદ્ધિ પ્રિયો હ્યસિ સદા મમ ॥ ૮ ॥
દિષ્ટ્યા પઞ્ચસુ રક્તોઽસિ દિષ્ટ્યા તે ષટ્પદી જિતા ।
દ્વે પૂર્વે મધ્યમે દ્વે ચ દ્વે ચાન્તે સામ્પરાયિકે ॥ ૯ ॥
ધર્મોઽહમસ્મિ ભદ્રં તે જિજ્ઞાસુસ્ત્વમિહાગતઃ ।
આનૃશંસ્યેન તુષ્ટોઽસ્મિ વરં દાસ્યામિ તેઽનઘ ॥ ૧૦ ॥
વરં વૃણીષ્વ રાજેન્દ્ર દાતા હ્યસ્મિ તવાનઘ ।
યે હિ મે પુરુષા ભક્તા ન તેષામસ્તિ દુર્ગતિઃ ॥ ૧૧ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
અરણી સહિતં યસ્ય મૃગ આદાય ગચ્છતિ ।
તસ્યાગ્નયો ન લુપ્યેરન્પ્રથમોઽસ્તુ વરો મમ ॥ ૧૨ ॥
ધર્મ ઉવાચ ।
અરણી સહિતં તસ્ય બ્રાહ્મણસ્ય હૃતં મયા ।
મૃગવેષેણ કૌન્તેય જિજ્ઞાસાર્થં તવ પ્રભો ॥ ૧૩ ॥
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
દદાનીત્યેવ ભવગાનુત્તરં પ્રત્યપદ્યત ।
અન્યં વરય ભદ્રં તે વરં ત્વમમરોપમ ॥ ૧૪ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
વર્ષાણિ દ્વાદશારણ્યે ત્રયોદશમુપસ્થિતમ્ ।
તત્ર નો નાભિજાનીયુર્વસતો મનુજાઃ ક્વ ચિત્ ॥ ૧૫ ॥
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
દદાનીત્યેવ ભગવાનુત્તરં પ્રત્યપદ્યત ।
ભૂયો ચાશ્વાસયામાસ કૌન્તેયં સત્યવિક્રમમ્ ॥ ૧૬ ॥
યદ્યપિ સ્વેન રૂપેણ ચરિષ્યથ મહીમિમામ્ ।
ન વો વિજ્ઞાસ્યતે કશ્ચિત્ત્રિષુ લોકેષુ ભારત ॥ ૧૭ ॥
વર્ષં ત્રયોદશં ચેદં મત્પ્રસાદાત્કુરૂર્વહાઃ ।
વિરાટનગરે ગૂઢા અવિજ્ઞાતાશ્ચરિષ્યથ ॥ ૧૮ ॥
યદ્વઃ સઙ્કલ્પિતં રૂપં મનસા યસ્ય યાદૃશમ્ ।
તાદૃશં તાદૃશં સર્વે છન્દતો ધારયિષ્યથ ॥ ૧૯ ॥
અરિણી સહિતં ચેદં બ્રાહ્મણાય પ્રયચ્છત ।
જિજ્ઞાસાર્થં મયા હ્યેતદાહૃતં મૃગરૂપિણા ॥ ૨૦ ॥
તૃતીયં ગૃહ્યતાં પુત્ર વરમપ્રતિમં મહત્ ।
ત્વં હિ મત્પ્રભવો રાજન્વિદુરશ્ચ મમાંશ ભાક્ ॥ ૨૧ ॥
યુધિષ્ઠિર ઉવાચ ।
દેવદેવો મયા દૃષ્ટો ભવાન્સાક્ષાત્સનાતનઃ ।
યં દદાસિ વરં તુષ્ટસ્તં ગ્રહીષ્યામ્યહં પિતઃ ॥ ૨૨ ॥
જયેયં લોભમોહૌ ચ ક્રોધં ચાહં સદા વિભો ।
દાને તપસિ સત્યે ચ મનો મે સતતં ભવેત્ ॥ ૨૩ ॥
ધર્મ ઉવાચ ।
ઉપપન્નો ગુણૈઃ સર્વૈઃ સ્વભાવેનાસિ પાણ્ડવ ।
ભવાન્ધર્મઃ પુનશ્ચૈવ યથોક્તં તે ભવિષ્યતિ ॥ ૨૪ ॥
વૈશમ્પાયન ઉવાચ ।
ઇત્યુક્ત્વાન્તર્દધે ધર્મો ભગવાઁલ્લોકભાવનઃ ।
સમેતાઃ પાણ્ડવાશ્ચૈવ સુખસુપ્તા મનસ્વિનઃ ॥ ૨૫ ॥
અભ્યેત્ય ચાશ્રમં વીરાઃ સર્વ એવ ગતક્લમાઃ ।
આરણેયં દદુસ્તસ્મૈ બ્રાહ્મણાય તપસ્વિને ॥ ૨૬ ॥
ઇદં સમુત્થાન સમાગમં મહત્
પિતુશ્ચ પુત્રસ્ય ચ કીર્તિવર્ધનમ્ ।
પઠન્નરઃ સ્યાદ્વિજીતેન્દ્રિયો વશી
સપુત્રપૌત્રઃ શતવર્ષ ભાગ્ભવેત્ ॥ ૨૭ ॥
ન ચાપ્યધર્મે ન સુહૃદ્વિભેદને
પરસ્વહારે પરદારમર્શને ।
કદર્ય ભાવે ન રમેન્મનો સદા
નૃણાં સદાખ્યાનમિદં વિજાનતામ્ ॥ ૨૮ ॥
Also Read:
Yudhishthira Gita Lyrics in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil
