Shanti Geetaa in Gujarati:
॥ શાન્તિગીતા ॥
મઙ્ગલાચરણમ્
શાન્તાયાવ્યક્તરૂપાય માયાધારાય વિષ્ણવે ।
સ્વપ્રકાશાય સત્યાય નમોઽસ્તુ વિશ્વસાક્ષિણે ॥ ૧ ॥
વાણી યસ્ય પ્રકટતિ પરં બ્રહ્મતત્ત્વં સુગૂઢં
મુક્તીચ્છૂનાં ગમયતિ પદં પૂર્ણમાનન્દરૂપમ્ ।
વિભ્રાન્તાનાં શમયતિ મતિં વ્યાકુલાં ભ્રાન્તિમૂલાં
બ્રહ્મા હ્યેકાં વિદિશતિ પરં શ્રીગુરું તં નમામિ ॥ ૨ ॥
અથ પ્રથમોઽધ્યાયઃ ।
વિખ્યાતઃ પાણ્ડવે વંશે નૃપેશો જનમેજયઃ ।
તસ્ય પુત્રો મહારાજઃ શતાનીકો મહામતિઃ ॥ ૧ ॥
એકદા સચિવૈર્મિત્રૈર્વેષ્ટિતો રાજમન્દિરે ।
ઉપવિષ્ટઃ સ્તૂયમાને માગધૈઃ સૂતવન્દિભિઃ ॥ ૨ ॥
સિંહાસનસમારૂઢો મહેન્દ્રસદૃશપ્રભઃ ।
નાનાકાવ્યરસાલાપૈઃ પણ્ડિતૈઃ સહ મોદિતઃ ॥ ૩ ॥
એતસ્મિન્ સમયે શ્રીમાન્ શાન્તવ્રતો મહાતપાઃ ।
સમાગતઃ પ્રસન્નાત્મા તેજોરાશિસ્તપોનિધિઃ ॥ ૪ ॥
રાજા દર્શનમાત્રેણ સામાત્યમિત્રબાન્ધવૈઃ ।
પ્રોત્થિતો ભક્તિભાવેન હર્ષેણોત્ફુલ્લમાનસઃ ॥ ૫ ॥
પ્રણમ્ય વિનયાપન્નઃ પ્રહ્વીભાવેન શ્રદ્ધયા ।
દદૌ સિંહાસનં તસ્મૈ ચોપવેશનકાઙ્ક્ષયા ॥ ૬ ॥
પાદ્યમર્ઘ્યં યથાયોગ્યં ભક્તિયુક્તેન ચેતસા ।
દિવ્યાસને સમાસીનં મુનિં શાન્તવ્રતં નૃપઃ ॥ ૭ ॥
પપ્રચ્છ વિનતઃ સ્વાસ્થ્યં કુશલં તપસસ્તતઃ ।
મુનિઃ પ્રોવાચ સર્વત્ર સુખં સર્વસુખાન્વયાત્ ॥ ૮ ॥
અસ્માકં કુશલં રાજન્ રાજ્ઞઃ કુશલતઃ સદા ।
સ્વાચ્છન્દ્યં રાજદેહસ્ય રાજ્યસ્ય કુશલં વદ ॥ ૯ ॥
રાજોવાચ યત્ર બ્રહ્મન્નીદૃશસ્તાપસોઽનિશમ્ ।
તિષ્ઠન્ વિરાજતે તત્ર કુશલં કુશલેપ્સયા ॥ ૧૦ ॥
ક્ષેમયુક્તો પ્રસાદેન ભવતઃ શુભદૃષ્ટિતઃ ।
દેહે ગેહે શુભં રાજ્યે શાન્તિર્મે વર્તતે સદા ॥ ૧૧ ॥
પ્રણિપત્ય તતો રાજા વિનયાવનતઃ પુનઃ ।
કૃતાઞ્જલિપુટઃ પ્રહ્વઃ પ્રાહ તં મુનિસત્તમમ્ ॥ ૧૨ ॥
શ્રુતા ભવત્પ્રસાદેન તત્ત્વવાર્તા સુધા પુરા ।
ઇદાનીં શ્રોતુમિચ્છામિ યચ્ચ સારતરં પ્રભો ।
શ્રુત્વા તત્ કૃતકૃત્યઃ સ્યાં કૃપયા વદ મે મુને ॥ ૧૩ ॥
શાન્તવ્રત ઉવાચ ।
શૃણુ રાજન્ પ્રવક્ષ્યામિ સારં ગુહ્યતમં પરમ્ ।
યદુક્તં વાસુદેવેન પાર્થાય શોકશાન્તયે ॥ ૧૪ ॥
શાન્તિગીતેતિ વિખ્યાતા સદા શાન્તિપ્રદાયિની ।
પુરા શ્રીગુરુણા દત્તા કૃપયા પરયા મુદા ॥ ૧૫ ॥
તં તે વક્ષ્યામિ રાજેન્દ્ર રક્ષિતા યત્નતો મયા ।
ભવદ્બુભુત્સયા રાજન્ શૃણુષ્વાવહિતઃ સ્થિરઃ ॥ ૧૬ ॥
ઇત્યધ્યાત્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શાન્તિગીતાયાં
શ્રીવાસુદેવર્જુનસંવાદે પ્રથમોઽધ્યાયઃ ॥૧ ॥
અથ દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ ।
યુદ્ધે વિનિહતે પુત્રે શોકવિહ્વલમર્જુનમ્ ।
દૃષ્ટ્વા તં બોધયામાસ ભગવાન્ મધસૂદનઃ ॥ ૧ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ।
કિં શોચસિ સખે પાર્થ વિસ્મૃતોઽસિ પુરોદિતમ્ ।
મૂઢપ્રાયો વિમુગ્ધોઽસિ મગ્નોઽસિ શોકસાગરે ॥ ૨ ॥
માયિકે સત્યવજ્જ્ઞાનં શોકમોહસ્ય કારણમ્ ।
ત્વં બુદ્ધોઽસિ ચ ધીરોઽસિ શોકં ત્યક્ત્વા સુખી ભવ ॥ ૩ ॥
સંસારે માયિકે ઘોરે સત્યભાવેન મોહિતઃ ।
મમતાબદ્ધચિત્તોઽસિ દેહાભિમાનયોગતઃ ॥ ૪ ॥
કો વાસિ ત્વં કથં જાતઃ કઃ સુતો વા કલત્રકમ્ ।
કથં વા સ્નેહબદ્ધોઽસિ ક્ષણમાત્રં વિચારય ॥ ૫ ॥
અજ્ઞાનપ્રભવં સર્વં જીવા માયાવશંગતાઃ ।
દેહાભિમાનયોગેન નાનાદુઃખાદિ ભુઞ્જતે ॥ ૬ ॥
મનઃકલ્પિતસંસારં સત્યં મત્વા મૃષાત્મકમ્ ।
દુઃખં સુખં ચ મન્યન્તે પ્રાતિકૂલ્યાનુકૂલ્યયોઃ ॥ ૭ ॥
મમતાપાશસંબદ્ધઃ સંસારે ભ્રમપ્રત્યયે ।
અનાદિકાલતો જીવઃ સત્યબુદ્ધ્યા વિમોહિતઃ ॥ ૮ ॥
ત્યક્ત્વા ગૃહં યાતિ નવં પુરાણમાલમ્બતે દિવ્યગૃહં યથાન્યત્ ।
જીવસ્તથા જીર્ણવપુર્વિહાય ગૃહ્ણાતિ દેહાન્તરમાશુ દિવ્યમ્ ॥ ૯ ॥
અભાવઃ પ્રાગભાવસ્ય ચાવસ્થાપરિવર્તનાત્ ।
પરિણામાન્વિતે દેહે પૂર્વભાવો ન વિદ્યતે ॥ ૧૦ ॥
ન દૃશ્યતે બાલ્યભાવો દેહસ્ય યૌવનોદયે ।
અવસ્થાન્તરસમ્પ્રાપ્તૌ દેહઃ પરિણમેદ્યતઃ ॥ ૧૧ ॥
અતીતે બહુલે કાલે દૃષ્ટ્વા ન જ્ઞાયતે હિ સઃ ।
બુદ્ધેઃ પ્રત્યયમાત્રં તત્ સ એવેતિ વિનિશ્ચયઃ ॥ ૧૨ ॥
ન પશ્યન્તિ બાલ્યભાવં દેહસ્ય યૌવનાગમે ।
સુતસ્ય જનકસ્તેન ન શોચતિ ન રોદિતિ ।
તથા દેહાન્તરપ્રાપ્તિર્મત્વા શોકં સખે જહિ ॥ ૧૩ ॥
યત્પશ્યસિ મહાબાહો જગત્તત્પ્રાતિભાસિકમ્ ।
સંસ્કારવશતો બુદ્ધેર્દૃષ્ટપૂર્વેતિ પ્રત્યયઃ ॥ ૧૪ ॥
દૃષ્ટ્વા તુ શુક્તિરજતં લોભાદ્ગ્રહીતુમુદ્યતઃ ।
પ્રાક્ ચ બોધોદયાત્ દ્રષ્ટા સ્થાનાન્તરગતસ્તતઃ ॥ ૧૫ ॥
પુનરાગત્ય તત્રૈવ રજતં સ પ્રપશ્યતિ ।
પૂર્વદૃષ્ટં મન્યમાનો રજતં હર્ષમોદિતઃ ।
બુદ્ધેઃ પ્રત્યયસઙ્કલ્પાત્ નાસ્તિ રૂપં ત્રિકાલકે ॥ ૧૬ ॥
દેહો ભાર્યા ધનં પુત્રસ્તરુરાજિનિકેતનમ્ ।
શુક્તિરજતવત્ સર્વં ન કિઞ્ચિત્ સત્યમસ્તિ તત્ ॥ ૧૭ ॥
સુષુપ્તિકાલે ન હિ દૃશ્યમાનં મનઃસ્થિતં સર્વમનન્તવિશ્વમ્ ।
સમુત્થિતે તન્મનસિ પ્રભાતિ ચરાચરં વિશ્વમિદં ન સત્યમ્ ॥ ૧૮ ॥
સદેવાસીત્પુરા સૃષ્ટેર્નાન્યત્ કિઞ્ચિન્મિષત્તતઃ ।
ન દેશો નાપિ વા કાલો નો ભૂતં નાપિ ભૌતિકમ્ ॥ ૧૯ ॥
માયાવિજૃમ્ભિતે તસ્મિન્ સ્રક્ફણીવોત્થિતં જગત્ ।
તત્સત્ માયાપ્રભાવેન વિશ્વાકારેણ ભાસતે ॥ ૨૦ ॥
ભોક્તા ભોગસ્તથા ભોગ્યં કર્તા ચ કરણં ક્રિયા ।
જ્ઞાતા જ્ઞાનં તથા જ્ઞેયં સ્વપ્નવદ્ભાતિ સર્વશઃ ॥ ૨૧ ॥
માયાનિદ્રાવશાત્ સ્વપ્નઃ સંસારો જીવગઃ ખલુ ।
કારણં હ્યાત્મનોઽજ્ઞાનં સંસારસ્ય ધનઞ્જય ॥ ૨૨ ॥
અજ્ઞાનં ગુણભેદેન શક્તિભેદેન ન વૈ પુનઃ ।
માયાઽવિદ્યા ભવેદેકા ચિદાભાસેન દીપિતા ॥ ૨૩ ॥
માયાભાસેન જીવેશો કરોતિ ચ પૃથગ્વિધૌ ।
માયાભાસો ભવેદીશોઽવિદ્યોપાધિશ્ચ જીવકઃ ॥ ૨૪ ॥
ચિદધ્યાસાચ્ચિદાભાસો ભાસિતૌ ચેતનાકૃતી ।
માયાવચ્છિન્નચૈતન્યઞ્ચાભાસાધ્યાસયોગતઃ ॥ ૨૫ ॥
ઈશઃ કર્તા બ્રહ્મ સાક્ષી માયોપહિતસત્તયા ।
અખણ્ડં સચ્ચિદાનન્દં પૂર્વાધિષ્ઠાનમવ્યયમ્ ॥ ૨૬ ॥
ન જાયતે મ્રિયાતે વા ન દહ્યતે ન શોષ્યતે ।
અધિકારઃ સદાસઙ્ગો નિત્યમુક્તો નિરઞ્જનઃ ।
ઇત્યુક્તં તે મયા પૂર્વં સ્મૃત્વાત્મન્યવધારય ॥ ૨૭ ॥
શુક્રશોણિતયોગેન દેહોઽયં ભૌતિકઃ સ્મૃતઃ ।
બાલ્યે બાલકરૂપોઽસૌ યૌવને યુવકઃ પુનઃ ॥ ૨૮ ॥
ગૃહીતાન્યસ્ય કન્યાં હિ પત્નીભાવેન મોહિતઃ ।
પુરા યયા ન સમ્બન્ધઃ સાર્દ્ધાઙ્ગી સહધર્મિણી ॥ ૨૯ ॥
તદ્ગર્ભે રેતસા જાતઃ પુત્રશ્ચ સ્નેહભાજનઃ ।
દેહમલોદ્ભવઃ પુત્રઃ કીટવન્મલનિર્મિતઃ ।
પિતરૌ મમતાપાશં ગલે બદ્ધ્વા વિમોહિતૌ ॥ ૩૦ ॥
ન દેહે તવ સમ્બન્ધો ન દારેષુ સુતે ન ચ ।
પાશબદ્ધઃ સ્વયં ભૂત્વા મુગ્ધોઽસિ મમતાગુણૈઃ ॥ ૩૧ ॥
દુર્જયો મમતાપાશશ્ચાચ્છેદ્યઃ સુરમાનવૈઃ ।
મમ ભાર્યા મમાપત્યઃ મત્વા મુગ્ધોઽસિ મૂઢવત્ ॥ ૩૨ ॥
ન ત્વં દેહો મહાબાહો તવ પુત્રઃ કથં વદ ।
સર્વં ત્યક્ત્વા વિચારેણ સ્વરૂપમવધારય ॥ ૩૩ ॥
અર્જુન ઉવાચ ।
કિં કરોમિ જગન્નાથ શોકેન દહ્યતે મનઃ ।
પુત્રસ્ય ગુણકર્માણિ રૂપં ચ સ્મરતો મમ ॥ ૩૪ ॥
ચિન્તાપરં મનો નિત્યં ધૈર્યં ન લભતે ક્ષણમ્ ।
ઉપાયં વદ મે કૃષ્ણ યેન શોકઃ પ્રશામ્યતિ ॥ ૩૫ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ।
મનસિ શોકસન્તાપૌ દહ્યમાનસ્તતો મનઃ ।
ત્વં પશ્યસિ મહાબાહો દ્રષ્ટાસિ ત્વં મનો ન હિ ॥ ૩૬ ॥
દ્રષ્ટા દૃશ્યાત્ પૃથક્ ન્યાસાત્ ત્વં પૃથક્ ચ વિલક્ષણઃ ।
અવિવેકાત્ મનો ભૂત્વા દગ્ધોઽહમિતિ મન્યસે ॥ ૩૭ ॥
અન્તઃકરણમેકં તચ્ચતુર્વૃત્તિસમન્વિતમ્ ।
મનઃ સઙ્કલ્પરૂપં વૈ બુદ્ધિશ્ચ નિશ્ચયાત્મિકા ॥ ૩૮ ॥
અનુસન્ધાનવચ્ચિત્તમહઙ્કારોઽભિમાનકઃ ।
પઞ્ચભૂતાંશસંભૂતા વિકારી દૃશ્યચઞ્ચલઃ ॥ ૩૯ ॥
યદઙ્ગમગ્નિના દગ્ધં જાનાતિ પુરુષો યથા ।
તથા મનઃ શુચા તપ્તં ત્વં જાનાસિ ધનઞ્જય ॥ ૪૦ ॥
દગ્ધહસ્તો યથા લોકો દગ્ધોઽહમિતિ મન્યતે ।
અવિવેકાત્તથા શોકતપ્તોઽહમિતિ મન્યતે ॥ ૪૧ ॥
જાગ્રતિ જાયમાનં તત્ સુષુપ્તૌ લીયતે પુનઃ ।
ત્વં ચ પશ્યસિ બોધસ્ત્વં ન મનોઽસિ શુચાલયઃ ॥ ૪૨ ॥
સુષુપ્તો માનસે લીને ન શોકોઽપ્યણુમાત્રકઃ ।
જાગ્રતિ શોકદુઃખાદિ ભવેન્મનસિ ચોત્થિતે ॥ ૪૩ ॥
સર્વં પશ્યસિ સાક્ષી ત્વં તવ શોકઃ કથં વદ ।
શોકો મનોમયે કોષે દુઃખોદ્વેગભયાદિકમ્ ॥ ૪૪ ॥
સ્વરૂપોઽનબોધેન તાદાત્મ્યાધ્યાસયોગતઃ ।
અવિવેકાન્મનોધર્મં મત્વા ચાત્મનિ શોચસિ ॥ ૪૫ ॥
શોકં તરતિ ચાત્મજ્ઞઃ શ્રુતિવાક્યં વિનિશ્ચિનુ ।
અતઃ પ્રયત્નતો વિદ્વાન્નાત્માનં વિદ્ધિ ફાલ્ગુન ॥ ૪૬ ॥
ઇત્યધ્યાત્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શાન્તિગીતાયાં
શ્રીવાસુદેવર્જુનસંવાદે દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ ॥૨ ॥
અથ તૃતીયોઽધ્યાયઃ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
મનોબુદ્ધીન્દ્રિયાદીનાં ય આત્મા ન હિ ગોચરઃ ।
સ કથં લભ્યતે કૃષ્ણ તદ્બ્રૂહિ યદુનન્દન ॥ ૧ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ।
આત્માતિસૂક્ષ્મરૂપત્વાત્ બુદ્ધ્યાદીનામગોચરઃ ।
લભ્યતે વેદવાક્યેન ચાચાર્યાનુગ્રહેણ ચ ॥ ૨ ॥
મહાવાક્યવિચારેણ ગુરૂપદિષ્ટમાર્ગતઃ ।
શિષ્યો ગુણાભિસમ્પન્નો લભેત શુદ્ધમાનસઃ ॥ ૩ ॥
એકાર્થબોધકં વેદે મહાવાક્યચતુષ્ટયમ્ ।
તત્ત્વમસિ ગુરોર્વક્ત્રાત્ શ્રુત્વા સિદ્ધિમવાપ્નુયાત્ ॥ ૪ ॥
ગુરુસેવાં પ્રકુર્વાણો ગુરુભક્તિપરાયણઃ ।
ગુરોઃ કૃપાવશાત્ પાર્થ લભ્ય આત્મા ન સંશયઃ ॥ ૫ ॥
આત્મવાસનયા યુક્તો જિજ્ઞાસુઃ શુદ્ધમાનસઃ ।
વિષયાસક્તિસંત્યક્તઃ સ્વાત્માનં વેત્તિ શ્રદ્ધયા ॥ ૬ ॥
વૈરાગ્યં કારણં ચાદૌ યદ્ભવેદ્બુધિશુદ્ધિતઃ ।
કર્મણા ચિત્તશુદ્ધિઃ સ્યાદ્વિશેષં શૃણુ કાથ્યતે ॥ ૭ ॥
સ્વવર્ણાશ્રમધર્મેણ વેદોક્તેન ચ કર્મણા ।
નિષ્કામેન સદાચાર ઈશ્વરં પરિતોષયેત્ ॥ ૮ ॥
કામસઙ્કલ્પસંત્યાગાદીશ્વરપ્રીતિમાનસાત્ ।
સ્વધર્મપાલનાચ્ચૈવ શ્રદ્ધાભક્તિસમન્વયાત્ ॥ ૯ ॥
નિત્યનૈમિત્તિકાચારાત્ બ્રહ્મણિ કર્મણોઽર્પણાત્ ।
દેવાયતનતીર્થાનાં દર્શનાત્ પરિસેવનાત્ ।
યથાવિધિ ક્રમેણૈવ બુદ્ધિશુદ્ધિઃ પ્રજાયતે ॥ ૧૦ ॥
પાપેન મલિના બુદ્ધિઃ કર્મણા શોધિતા યદા ।
તદા શુદ્ધા ભવેત્ સૈવ મલદોષવિવર્જનાત્ ॥ ૧૧ ॥
નિર્મલાયાં તત્ર પાર્થ વિવેક ઉપજાયતે ।
કિં સત્યં કિમસત્યં વેત્યદ્યાલોચનતત્પરઃ ॥ ૧૨ ॥
બ્રહ્મ સત્યં જગન્મિથ્યા વિવેકાદ્દૃઢનિશ્ચયઃ ।
તતો વૈરાગ્યમાસક્તેસ્ત્યાગો મિથ્યાત્મકેષુ ચ ॥ ૧૩ ॥
ભોગ્યં વૈ ભોગિભોગં વિષમયવિષયં પ્લોષિણી ચાપિ પત્ની
વિત્તં ચિત્તપ્રમાથં નિધનકરધનં શત્રુવત્ પુત્રકન્યે ।
મિત્રં મિત્રોપતાપં વનમિવ ભવનં ચાન્ધવદ્બન્ધુવર્ગાઃ
સર્વં ત્યક્ત્વા વિરાગી નિજહિતનિરતઃ સૌખ્યલાભે પ્રસક્તઃ ॥ ૧૪ ॥
ભોગાસક્તાઃ પ્રમુગ્ધાઃ સતતધનપરા ભ્રામ્યમાણા યથેચ્છં
દારાપત્યાદિરક્તા નિજજનભરણે વ્યગ્રચિત્તા વિષણ્ણાઃ ।
લપ્સ્યેઽહં કુત્ર દર્ભં સ્મરણમનુદિનં ચિન્તયા વ્યાકુલાત્મા
હા હા લોકા વિમૂઢાઃ સુખરસવિમુખાઃ કેવલા દુઃખભારાઃ ॥ ૧૫ ॥
બ્રહ્માદિ સ્તમ્બપર્યન્તં વસ્તુ સર્વં જુગુપ્સિતમ્ ।
શુનો વિષ્ઠાસમં ત્યાજ્યં ભોગવાસનયા સહ ॥ ૧૬ ॥
નોદેતિ વાસના ભોગે ઘૃણા વાન્તાશને યથા ।
તતઃ શમદમૌ ચૈવ મન ઇન્દ્રિયનિગ્રહઃ ॥ ૧૭ ॥
તિતિક્ષોપરતિશ્ચૈવ સમાધાનં તતઃ પરમ્ ।
શ્રદ્ધા શ્રુતિ-ગુરોર્વાક્યે વિશ્વાસઃ સત્યનિશ્ચયાત્ ॥ ૧૮ ॥
સંસારગ્રન્ધિભેદેન મોક્તુમિચ્છા મુમુક્ષુતા ।
એતત્સાધનસમ્પન્નો જિજ્ઞાસુર્ગુરુમાશ્રયેત્ ॥ ૧૯ ॥
જ્ઞાનદાતા ગુરુઃ સાક્ષાત્ સંસારાર્ણવતારકઃ ।
શ્રીગુરુકૃપયા શિષ્યસ્તરેત્ સંસારવારિધિમ્ ॥ ૨૦ ॥
વિનાચાર્યં ન હિ જ્ઞાનં ન મુક્તિર્નાપિ સદ્ગતિઃ ।
અતઃ પ્રયત્નતો વિદ્વાન્ સેવયા તોષયેદ્ગુરુમ્ ॥ ૨૧ ॥
સેવયા સમ્પ્રસન્નાત્મા ગુરુઃ શિષ્યં પ્રબોધયેત્ ।
ન ત્વં દેહો નેન્દ્રિયાણિ ન પ્રાણો ન મનોધિયઃ ॥ ૨૨ ॥
એષાં દ્રષ્ટા ચ સાક્ષી ત્વં સચ્ચિદાનન્દવિગ્રહઃ ।
પ્રતિબન્ધકશૂન્યસ્ય જ્ઞાનં સ્યાત્ શ્રુતિમાત્રતઃ ॥ ૨૩ ॥
ન ચેન્મનનયોગેન નિદિધ્યાસનતઃ પુનઃ ।
પ્રતિબન્ધક્ષયે જ્ઞાનં સ્વયમેવોપજાયતે ॥ ૨૪ ॥
વિસ્મૃતં સ્વરૂપં તત્ર લબ્ધ્વા ચામીકરં યથા ।
કૃતાર્થઃ પરમાનન્દો મુક્તો ભવતિ તત્ક્ષણમ્ ॥ ૨૫ ॥
અર્જુન ઉવાચ ।
જીવઃ કર્તા સદા ભોક્તા નિષ્ક્રિયં બ્રહ્મ યાદવ ।
ઐક્યજ્ઞાનં તયોઃ કૃષ્ણ વિરુદ્ધત્વાત્ કથં ભવેત્ ॥ ૨૬ ॥
એતન્મે સંશયં છિન્ધિ પ્રપન્નોઽહં જનાર્દન ।
ત્વાં વિના સંશયચ્છેત્તા નાસ્તિ કશ્ચિદ્વિનિશ્ચયઃ ॥ ૨૭ ॥
શ્રીવાસુદેવ ઉવાચ ।
સંશોધ્ય ત્વં પદં પૂર્વં સ્વરૂપમવધારયેત્ ।
પ્રકારં શૃણુ વક્ષ્યામિ વેદવાક્યાનુસારતઃ ॥ ૨૮ ॥
દેહત્રયં જડત્વેન નાશ્યત્વેન નિરાસય ।
સ્થૂલં સૂક્ષ્મં કારણં ચ પુનઃ પુનર્વિચારય ॥ ૨૯ ॥
કાષ્ઠાદિ લોષ્ટવત્ સર્વમનાત્મજડનશ્વરમ્ ।
કદલીદલવત્ સર્વં ક્રમેણૈવ પરિત્યજ ॥ ૩૦ ॥
તદ્બાધસ્ય હિ સીમાનં ત્યાગયોગ્યં સ્વયમ્પ્રભમ્ ।
ત્વમાત્મત્વેન સંવિદ્ધિ ચેતિ ત્વં-પદ-શોધનમ્ ॥ ૩૧ ॥
તત્પદસ્ય ચ પારોક્ષ્યં માયોપાધિં પરિત્યજ ।
તદધિષ્ઠાનચૈતન્યં પૂર્ણમેકં સદવ્યયમ્ ॥ ૩૨ ॥
તયોરૈક્યં મહાબાહો નિત્યાખણ્ડાવધારણમ્ ।
ઘટાકાશો મહાકાશ ઇવાત્માનં પરાત્મનિ ।
ઐક્યમખણ્ડભાવં ત્વં જ્ઞાત્વા તૂષ્ણીં ભવાર્જુન ॥ ૩૩ ॥
જ્ઞાત્વૈવં યોગયુક્તાત્મા સ્થિરપ્રજ્ઞઃ સદા સુખી ।
પ્રારબ્ધવેગપર્યન્તં જીવન્મુક્તો વિહારવાન્ ॥ ૩૪ ॥
ન તસ્ય પુણ્યં ન હિ તસ્ય પાપં નિષેધનં નૈવ પુનર્ન વૈધમ્ ।
સદા સ મગ્નઃ સુખવારિરાશૌ વપુશ્ચરેત્ પ્રાક્કૃતકર્મયોગાત્ ॥ ૩૫ ॥
ઇત્યધ્યાત્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શાન્તિગીતાયાં
શ્રીવાસુદેવર્જુનસંવાદે તૃતીયોઽધ્યાયઃ ॥૩ ॥
અથ ચતુર્થોઽધ્યાયઃ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
યોગયુક્તઃ કથં કૃષ્ણ વ્યવહારે ચરેદ્વદ ।
વિના કસ્યાપ્યહઙ્કારં વ્યવહારો ન સમ્ભવેત્ ॥ ૧ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શૃણુ તત્ત્વં મહાબાહો ગુહ્યાત્ ગુહ્યતરં પરમ્ ।
યચ્છ્રુત્વા સંશયચ્છેદાત્ કૃતકૃત્યો ભવિષ્યસિ ॥ ૨ ॥
વ્યાવહારિકદેહેઽસ્મિન્નાત્મબુદ્ધ્યા વિમોહિતઃ ।
કરોતિ વિવિધં કર્મ જીવોઽહઙ્કારયોગતઃ ॥ ૩ ॥
ન જાનાતિ સ્વમાત્માનમહં કર્તેતિ મોહિતઃ ।
અહઙ્કારસ્ય સદ્ધર્મં સંઘાતં ન વિચાલયેત્ ॥ ૪ ॥
આત્મા શુદ્ધઃ સદા મુક્તઃ સઙ્ગહીનશ્ચિદક્રિયઃ ।
ન હિ સમ્બન્ધગન્ધં તત્ સંઘાતૈર્માયિકૈઃ ક્વચિત્ ॥ ૫ ॥
સચ્ચિદાનન્દમાત્માનં યદા જાનાતિ નિષ્ક્રિયમ્ ।
તદા તેભ્યઃ સમુત્તીર્ણઃ સ્વસ્વરૂપે વ્યવસ્થિતમ્ ॥ ૬ ॥
પ્રારબ્ધાત્ વિચરેદ્દેહો વ્યવહારં કરોતિ ચ ।
સ્વયં સ સચ્ચિદાનન્દો નિત્યઃ સઙ્ગવિવર્જિતઃ ॥ ૭ ॥
અખણ્ડમદ્વયં પૂર્ણં સદા સચ્ચિત્સુખાત્મકમ્ ।
દેશકાલજગજ્જીવા ન હિ તત્ર મનાગપિ ॥ ૮ ॥
માયાકાર્યમિદં સર્વં વ્યવહારિકમેવ તુ ।
ઇન્દ્રજાલમયં મિથ્યા માયામાત્રવિજૃમ્ભિતમ્ ॥ ૯ ॥
જાગ્રદાદિ વિમોક્ષાન્તં માયિકં જીવકલ્પિતમ્ ।
જીવસ્યાનુભવઃ સર્વઃ સ્વપ્નવદ્ભરતર્ષભ ॥ ૧૦ ॥
ન ત્વં નાહં ન વા પૃથ્વી ન દારા ન સુતાદિકમ્ ।
ભ્રાન્તોઽસિ શોકસન્તાપૈઃ સત્યં મત્વા મૃષાત્મકમ્ ॥ ૧૧ ॥
શોકં જહિ મહાબાહો જ્ઞાત્વા માયાવિલાસકમ્ ।
ત્વં સદાદ્વયરૂપોઽસિ દ્વૈતલેશવિવર્જિતઃ ।
દ્વૈતં માયામયં સર્વં ત્વયિ ન સ્પૃશ્યતે ક્વચિત્ ॥ ૧૨ ॥
એકં ન સઙ્ખ્યાબદ્ધત્વાત્ ન દ્વયં તત્ર શોભતે ।
એકં સ્વજાતિહીનત્વાદ્વિજાતિશૂન્યમદ્વયમ્ ॥ ૧૩ ॥
કેવલં સર્વશૂન્યત્વાદક્ષયાચ્ચ સદવ્યયમ્ ।
તુરીયં ત્રિતયાપેક્ષં પ્રત્યક્ પ્રકાશકત્વતઃ ॥ ૧૪ ॥
સાક્ષિ-સાક્ષ્યમપેક્ષ્યૈવ દ્રષ્ટૃદૃશ્યવ્યપેક્ષયા ।
અલક્ષ્યં લક્ષણાભાવાત્ જ્ઞાનં વૃત્યધિરૂઢતઃ ॥ ૧૫ ॥
અર્જુન ઉવાચ ।
કા માયા વાઽદ્ભુતા કૃષ્ણ કાઽવિદ્યા જીવસૂતિકા ।
નિત્યા વાપ્યપરાઽનિત્યા કઃ સ્વભાવસ્તયોર્હરે ॥ ૧૬ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ।
શૃણુ મહાદ્ભુતા માયા સત્ત્વાદિ ત્રિગુણાન્વિતા ।
ઉત્પત્તિરહિતાઽનાદિર્નૈસર્ગિક્યપિ કથ્યતે ॥ ૧૭ ॥
અવસ્તુ વસ્તુવદ્ભાતિ વસ્તુસત્તાસમાશ્રિતા ।
સદસદ્ભ્યામનિર્વાચ્યા સાન્તા ચ ભાવરૂપિણી ॥ ૧૮ ॥
બ્રહ્માશ્રયા ચિદ્વિષયા બ્રહ્મશક્તિર્મહાબલા ।
દુર્ઘટોદ્ઘટનાશીલા જ્ઞાનનાશ્યા વિમોહિની ॥ ૧૯ ॥
શક્તિદ્વયં હિ માયાયા વિક્ષેપાવૃત્તિરૂપકમ્ ।
તમોઽધિકાવૃતિઃ શક્તિવિક્ષેપાખ્યા તુ રાજસી ॥ ૨૦ ॥
વિદ્યારૂપા શુદ્ધસત્ત્વા મોહિની મોહનાશિની ।
તમઃપ્રાધાન્યતોઽવિદ્યા સાવૃતિશક્તિમત્ત્વતઃ ॥ ૨૧ ॥
માયાઽવિદ્યા ન વૈ ભિન્ના સમષ્ટિ-વ્યષ્ટિરૂપતઃ ।
માયાવિદ્યા-સમષ્ટિઃ સા ચૈકૈવ બહુધા મતા ॥ ૨૨ ॥
ચિદાશ્રયા ચિતિભાસ્યા વિષયં તાં કરોતિ હિ ।
આવૃત્ય ચિત્સ્વભાવં સદ્વિક્ષેપં જનયેત્તતઃ ॥ ૨૩ ॥
અર્જુન ઉવાચ ।
યદ્બ્રહ્મશક્તિર્યા માયા સાપિ નાશ્યા ભવેત્ કથમ્ ।
યદિ મિથ્યા હિ સા માયા નાશસ્તસ્યાઃ કથં વદ ॥ ૨૪ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ।
માયાખ્યાં ભાવસંયુક્તાં કથયામિ શૃણુષ્વ મે ।
પ્રકૃતિં ગુણસામ્યાત્તાં માયાં ચાદ્ભુતકારિણીમ્ ॥ ૨૫ ॥
પ્રધાનમાત્મસાત્કૃત્વા સર્વં તિષ્ઠેદુદાસિની ।
વિદ્યા નાશ્યા તથાઽવિદ્યા શક્તિર્બ્રહ્માશ્રયત્વતઃ ॥ ૨૬ ॥
વિના ચૈતન્યમન્યત્ર નોદેતિ ન ચ તિષ્ઠતિ ।
અત,એવ બ્રહ્મશક્તિરિત્યાહુર્બ્રહ્મવાદિનઃ ॥ ૨૭ ॥
શક્તિતત્ત્વં પ્રવક્ષ્યામિ શૃણુષ્વ તત્સમાહિતઃ ।
બ્રહ્મણશ્ચિજ્જડૈર્ભેદાત્ દ્વે શક્તી પરિકીર્તિતે ॥ ૨૮ ॥
ચિચ્છક્તિઃ સ્વરૂપં જ્ઞેયા માયા જડા વિકારિણી ।
કાર્યપ્રસાધિની માયા નિર્વિકારા ચિતિઃ પરા ॥ ૨૯ ॥
અગ્નેર્યથા દ્વયી શક્તિર્દાહિકા ચ પ્રકાશિકા ।
ન હિ ભિન્નાથવાઽભિન્ના દાહશક્તિશ્ચ પાવકાત્ ॥ ૩૦ ॥
ન જ્ઞાયતે કથં કુત્ર વિદ્યતે દાહતઃ પુરા ।
કાર્યાનુમેયા સા જ્ઞેયા દાહેનાનુમિતિર્યતઃ ॥ ૩૧ ॥
મણિમન્ત્રાદિયોગેન રુધ્યતે ન પ્રકાશતે ।
સા શક્તિરનલાદ્ભિન્ના રોધનાન્ન હિ તિષ્ઠતિ ॥ ૩૨ ॥
નોદેતિ પાવકાદ્ભિન્ના તતોઽભિન્નેતિ મન્યતે ।
નાનલે વર્તતે સા ચ ન કાર્યે સ્ફોટકે તથા ॥ ૩૩ ॥
અનિર્વાચ્યાદ્દતા ચૈવ માયાશક્તિસ્તથેષ્યતામ્ । dda?dhR^i
યા શક્તિર્નાનલાદ્ભિન્ના તાં વિનાગ્નિર્ન કિઞ્ચન ॥ ૩૪ ॥
અનલસ્વરૂપા જ્ઞેયા શક્તિઃ પ્રકાશરૂપિણી ।
ચિચ્છક્તિર્બ્રહ્મણસ્તદ્વત્ સ્વરૂપં બ્રહ્મણઃ સ્મૃતમ્ ॥ ૩૫ ॥
દાહિકાસદૃશી માયા જડા નાશ્યા વિકારિણી ।
મૃષાત્મિકા તુ યાઽવસ્તુ તન્નાશસ્તત્ત્વદૃષ્ટિતઃ ॥ ૩૬ ॥
મિથ્યેતિ નિશ્ચયાત્ પાર્થ મિથ્યાવસ્તુ વિનશ્યતિ ।
આશ્ચર્યરૂપિણી માયા સ્વનાશેન હિ હર્ષદા ॥ ૩૭ ॥
અજ્ઞાનાત્ મોહિની માયા પ્રેક્ષણેન વિનશ્યતિ ।
માયાસ્વભાવવિજ્ઞાનં સાન્નિધ્યં ન હિ વાઞ્છતિ ॥ ૩૮ ॥
મહામાયા ઘોરા જનયતિ મહામોહમતુલં
તતો લોકાઃ સ્વાર્થે વિવશપતિતાઃ શોકવિકલાઃ ।
સહન્તે દુઃસહ્યં જનિમૃતિજરાક્લેશબહુલં
સુભુઞ્જાના દુઃખં ન હિ ગતિપરાં જન્મબહુભિઃ ॥ ૩૯ ॥
ઇત્યધ્યાત્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીવાસુદેવાર્જુનસંવાદે
શાન્તિગીતાયાં ચતુર્થોઽધ્યાયઃ ॥૪ ॥
અથ પઞ્ચમોઽધ્યાયઃ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
માયાઽવસ્તુ મૃષારૂપા કાર્યં તસ્યા ન સમ્ભવેત્ ।
વન્ધ્યાપુત્રો રણે દક્ષો જયી યુદ્ધે તથા ન કિમ્ ॥ ૧ ॥
વ્યોમારવિન્દવાસેન યથા વાસઃ સુવાસિતમ્ ।
માયાયાઃ કાર્યવિસ્તારસ્તથા યાદવ મે મતિઃ ॥ ૨ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ।
દૃશ્યતે કાર્યબાહુલ્યં મિથ્યારૂપસ્ય ભારત ।
અસત્યો ભુજગો રજ્જ્વાં જનયેદ્વેપથું ભયમ્ ॥ ૩ ॥
ઉત્પાદયેદ્રૂપ્યખણ્ડં શુક્તૌ ચ લોભમોહનમ્ ।
સૂયતે હિ મૃષામાયા વ્યવહારાસ્પદં જગત્ ॥ ૪ ॥
તત્ત્વજ્ઞસ્ય મૃષામાયા પુરા પ્રોક્તા મયાનઘ ।
મૃષામાયા ચ તત્કાર્યં મૃષાજીવઃ પ્રપશ્યતિ ।
સર્વં તત્સ્વપ્નવદ્ભાનં ચૈતન્યેન વિભાસ્યતે ॥ ૫ ॥
અજ્ઞઃ સત્યં વિજાનાતિ તત્કાર્યેણ વિમોહિતઃ ॥ ૬ ॥
પ્રબુદ્ધતત્ત્વસ્ય તુ પૂર્ણબોધે ન સત્યમાયા ન ચ કાર્યમસ્યાઃ ।
તમન્તમઃકાર્યમસત્યસર્વં ન દૃશ્યતે ભાનુમહાપ્રકાશે ॥ ૭ ॥
અર્જુન ઉવાચ ।
અકર્મકર્મણોર્ભેદં પુરોક્તં યત્ત્વયા હરે ।
તત્તાત્પર્યં સુગૂઢં યદ્વિશેષં કથયાધુના ॥ ૮ ॥
શ્રીવાસુદેવ ઉવાચ ।
કર્મણ્યકર્મ યઃ પશ્યેદ્યદુક્તં કુરુનન્દન ।
શૃણુષ્વાવહિતો વિદ્વન્ તત્તાત્પર્યં વદામિ તે ॥ ૯ ॥
ભવતિ સ્વપ્ને યત્કર્મ શયાનસ્ય ન કર્તૃતા ।
પશ્યત્યકર્મ બુદ્ધઃ સન્નસઙ્ગં ન ફલં યતઃ ॥ ૧૦ ॥
સ્વપ્નવ્યાપારમિથ્યાત્વાત્ ન સત્યં કર્મ તત્ફલમ્ ।
અતોઽકર્મૈવ તત્કર્મ દાર્ષ્ટાન્તિકમતઃ શૃણુ ॥ ૧૧ ॥
સઙ્ઘાત્યૈર્માયિકૈઃ કર્મ વ્યવહારશ્ચ લૌકિકઃ ।
માયાનિદ્રાવશાત્સ્વપ્નમનૃતં સર્વમેવ હિ ॥ ૧૨ ॥
સાભાસાહઙ્કૃતિર્જીવઃ કર્તા ભોક્તા ચ તત્ર વૈ ।
જ્ઞાની પ્રબુદ્ધો નિદ્રાયાઃ સર્વં મિથ્યેતિ નિશ્ચયી ॥ ૧૩ ॥
કર્મણ્યકર્મ પશ્યેત્ સ સ્વયં સાક્ષિસ્વરૂપતઃ ।
જ્ઞાનાભિમાનિનસ્ત્વજ્ઞાસ્ત્યક્ત્વા કર્માણ્યવસ્થિતાઃ ॥ ૧૪ ॥
પ્રત્યવાયાદ્ભવેદ્ભોગઃ જ્ઞાની કર્મ તમિચ્છતિ ।
ઉદ્દેશ્યં સર્વવેદાનાં સફલં કૃત્સ્નકર્મણામ્ ॥ ૧૫ ॥
તત્તત્ત્વજ્ઞો યતો વિદ્વાનતઃ સ કૃત્સ્નકર્મકૃત્ ।
સર્વે વેદા યત્ર ચૈકીભવન્તીતિ પ્રમાણતઃ ।
ઉદ્દેશ્યં સર્વવેદાનાં ફલં તત્કૃત્સ્નકર્મણામ્ ॥ ૧૬ ॥
અજ્ઞાનિનાં જગત્ સત્યં તત્તુચ્છં હિ વિચારિણામ્ ।
વિજ્ઞાનાં માયિકં મિથ્યા ત્રિવિધો ભાવનિર્ણયઃ ॥ ૧૭ ॥
અર્જુન ઉવાચ ।
જ્ઞાત્વા તત્ત્વમિદં સત્યં કૃતાર્થોઽહં ન સંશયઃ ।
અન્યત્ પૃચ્છામિ તત્તથ્યં કથયસ્વ સવિસ્તરમ્ ॥ ૧૮ ॥
સર્વકર્મ પરિત્યજ્ય મામેકં શરણં વ્રજ ।
પુરા પ્રોક્તસ્ય તાત્પર્યં શ્રોતુમિચ્છામિ તદ્વદ ॥ ૧૯ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ।
નિત્યં નૈમિત્તિકં કાર્યં સ્વાભાવ્યં ચ નિષેધિતમ્ ।
એતત્ પઞ્ચવિધં કર્મ વિશેષં શૃણુ કથ્યતે ॥ ૨૦ ॥
કર્તું વિધાનં યદ્વેદે નિત્યાદિ વિહિતં મતમ્ ।
નિવારયતિ યદ્વેદસ્તન્નિષિદ્ધં પરન્તપ ।
વેદઃ સ્વાભાવિકે સર્વં ઔદસીન્યાવલમ્બિતઃ ॥ ૨૧ ॥
પ્રત્યવાયો ભવેદ્યસ્યાઽકરણે નિત્યમેવ તત્ ।
ફલં નાસ્તીતિ નિત્યસ્ય કેચિદ્વદન્તિ પણ્ડિતાઃ ॥ ૨૨ ॥
ન સત્ તદ્યુક્તિતઃ પાર્થ કર્તવ્યં નિષ્ફલં કથમ્ ।
ન પ્રવૃત્તિઃ ફલાભાવે તાં વિનાચરણં ન હિ ॥ ૨૩ ॥
નિત્યેનૈવ દેવલોકં તથૈવ બુદ્ધિશોધનમ્ ।
ફલમકરણે પાપં પ્રત્યવાયાચ્ચ દૃશ્યતે ॥ ૨૪ ॥
પ્રત્યવાયઃ ફલં પાપં ફલાભાવે ન સમ્ભવેત્ ।
નાભાવાજ્જાયતે ભાવો ફલાભાવો ન સમ્મતઃ ॥ ૨૫ ॥
નૈમિત્તિકં નિમિત્તેન કર્તવ્યં વિહિતં સદા ।
ચન્દ્રસૂર્યગ્રહે દાનં શ્રાદ્ધાદિ તર્પણં યથા ॥ ૨૬ ॥
કામ્યં તત્ કામનાયુક્તં સ્વર્ગાદિસુખસાધનમ્ ।
ધનાગમશ્ચ કુશલં સમૃદ્ધિર્જય ઐહિકે ॥ ૨૭ ॥
તદ્બન્ધદૃઢતાહેતુઃ સત્યબુદ્ધેસ્તુ સંસૃતૌ ।
અતઃ પ્રયત્નતસ્ત્યાજ્યઃ કામ્યઞ્ચૈવ નિષેધિતમ્ ॥ ૨૮ ॥
અધિકારિવિશેષે તુ કામ્યસ્યાપ્યુપયોગિતા ।
કામનાસિદ્ધિરુક્તત્વાત્ કામ્યે લોભપ્રદર્શનાત્ ॥ ૨૯ ॥
પ્રવૃત્તિજનનાચ્ચૈવ લોભવાક્યં પ્રલોભનાત્ ।
બહિર્મુખાનાં દુર્વૃત્તિનિવૃત્તિઃ કામ્યકર્મભિઃ ॥ ૩૦ ॥
સત્પ્રવૃત્તિવિવૃદ્ધ્યર્થં વિધાનં કામ્યકર્મણામ્ ।
કામ્યોઽવાન્તરભોગશ્ચ તદન્તે બુદ્ધિશોધનમ્ ॥ ૩૧ ॥
ઈશ્વરારાધનાદુગ્ધં કામનાજલમિશ્રિતમ્ ।
વૈરાગ્યાનલતાપેન તજ્જલં પરિશોષ્યતે ॥ ૩૨ ॥
ઈશ્વરારાધના તત્ર દુગ્ધવદવશિષ્યતે ।
તેન શુદ્ધં ભવેચ્ચિત્તં તાત્પર્યં કામકર્મણઃ ॥ ૩૩ ॥
કર્મબીજાદિહૈકસ્માજ્જાયતે ચાઙ્કુરદ્વયમ્ ।
અપૂર્વમેકમપરા વાસના પરિકીર્તિતા ॥ ૩૪ ॥
ભવત્યપૂર્વતો ભોગો દત્વા ભોગં સ નશ્યતિ ।
વાસના સૂયતે કર્મ શુભાશુભવિભેદતઃ ॥ ૩૫ ॥
વાસનયા ભવેત્ કર્મ કર્મણા વાસના પુનઃ ।
એતાભ્યાં ભ્રમિતો જીવઃ સંસૃતેર્ન નિવર્તતે ॥ ૩૬ ॥
દુઃખહેતુસ્તતઃ કર્મ જીવાનાં પદશૃઙ્ખલમ્ ।
ચિન્તા વૈષમ્યચિત્તસ્ય અશેષદુઃખકારણમ્ ॥ ૩૭ ॥
સર્વં કર્મ પરિત્યજ્ય એકં માં શરણં વ્રજેત્ ।
માંશબ્દસ્તત્ત્વદૃષ્ટ્યા તુ ન હિ સઙ્ઘાતદૃષ્ટિતઃ ॥ ૩૮ ॥
એકોઽહં સચ્ચિદાનન્દસ્તાત્પર્યેણ તમાશ્રય ।
સદેકાસીદિતિ શ્રૌતં પ્રમાણમેકશબ્દકે ।
એકં માં સર્વભૂતેષુ યઃ પશ્યતિ સ પશ્યતિ ॥ ૩૯ ॥
સર્વકર્મ મહાબાહો ત્યજેત્ સન્ન્યાસપૂર્વકમ્ ।
સર્વકર્મ તથા ચિન્તાં ત્યક્ત્વા સન્ન્યાસયોગતઃ ।
જાનીયાદેકમાત્માનં સદા તચ્ચિત્તસંયતઃ ॥ ૪૦ ॥
વિધિના કર્મસંત્યાગઃ સન્ન્યાસેન વિવેકતઃ ।
અવૈધં સ્વેચ્છયા કર્મ ત્યક્ત્વા પાપેન લિપ્યતે ॥ ૪૧ ॥
આત્મજ્ઞાનં વિના ન્યાસં પાતિત્યાયૈવ કલ્પ્યતે ।
કર્મ બ્રહ્મોભયભ્રષ્ટો નદ્યાં દ્વિકૂલવર્જિતઃ ।
અહઙ્કારમહાગ્રાહગ્રસ્યમાનો વિનશ્યતિ ॥ ૪૨ ॥
જાઠરે ભરણે રક્તઃ સંસક્તઃ સઞ્ચયે તથા ।
પરાઙ્મુખઃ સ્વાત્મતત્ત્વે સ સન્ન્યાસી વિડમ્બિતઃ ॥ ૪૩ ॥
સર્વકર્મવિરાગેણ સન્ન્યસેદ્વિધિપૂર્વકમ્ ।
અથવા સન્ન્યસેત્ કર્મ જન્મહેતું હિ સર્વતઃ ॥ ૪૪ ॥
એકં માં સંશ્રયેત્ પાર્થ સચ્ચિદાનન્દમવ્યયમ્ ।
અહંપદસ્ય લક્ષ્યં તદહમઃ સાક્ષિ નિષ્કલમ્ ॥ ૪૫ ॥
આત્માનં બ્રહ્મરૂપેણ જ્ઞાત્વા મુક્તો ભવાર્જુન ॥ ૪૬ ॥
દેહાત્મમાનિનાં દૃષ્ટિર્દેહેઽહંમમશબ્દતઃ ।
કુબુદ્ધયો ન જાનન્તિ મમ ભાવમનામયમ્ ॥ ૪૭ ॥
ચૈતન્યં ત્વમહં સર્વં સ્વરૂપમવલોકય ।
ઇતિ તે કથિતં તત્ત્વં સર્વસારમનુત્તમમ્ ॥ ૪૮ ॥
ઇત્યધ્યાત્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીવાસુદેવાર્જુનસંવાદે
શાન્તિગીતાયાં પઞ્ચમોઽધ્યાયઃ ॥૫ ॥
અથ ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
કિં કર્તવ્યં વિદાં કૃષ્ણ કિં નિરુદ્ધં વદસ્વ મે ।
વિશેષલક્ષણં તેષાં વિસ્તરેણ પ્રકાશય ॥ ૧ ॥
શ્રીકૃષ્ણ ઉવાચ ।
કર્તવ્યં વાપ્યકર્તવ્યં નાસ્તિ તત્ત્વવિદાં સખે ।
તેઽકર્તારો બ્રહ્મરૂપા નિષેધવિધિવર્જિતાઃ ॥ ૨ ॥
વેદઃ પ્રભુર્ન વૈ તેષાં નિયોજનનિષેધને ।
સ્વયં બ્રહ્મ સદાનન્દા વિશ્રાન્તાઃ પરમાત્મનિ ॥ ૩ ॥
ન પ્રવૃત્તિર્નિવૃત્તિર્વા શુભે વાપ્યશુભે તથા ।
ફલં ભોગસ્તથા કર્મ નાદેહસ્ય ભવેત્ક્વચિત્ ॥ ૪ ॥
દેહઃ પ્રાણો મનો બુદ્ધિશ્ચિત્તાહઙ્કારમિન્દ્રિયમ્ ।
દૈવં ચ વાસના ચેષ્ટા તદ્યોગાત્ કર્મ સમ્ભવેત્ ॥ ૫ ॥
જ્ઞાની સર્વં વિચારેણ નિરસ્ય જડબોધતઃ ।
સ્વરૂપે સચ્ચિદાનન્દે વિશ્રાન્તશ્ચાદ્વયત્વતઃ ॥ ૬ ॥
કર્મલેશો ભવેન્નાસ્ય નિષ્ક્રિયાત્મતયા યતેઃ ।
તસ્યૈવ ફલભોગઃ સ્યાદ્યેન કર્મ કૃતં ભવેત્ ॥ ૭ ॥
શરીરે સતિ યત્કર્મ ભવતીતિ પ્રપશ્યસિ ।
અહઙ્કારશ્ચ સાભાસઃ કર્તા ભોક્તાત્ર કર્મણઃ ॥ ૮ ॥
સાક્ષિણા ભાસ્યતે સર્વં જ્ઞાની સાક્ષી સ્વયંપ્રભઃ ।
સઙ્ગસ્પર્શૌ તતો ન સ્તો ભાનુવલ્લોકકર્મભિઃ ॥ ૯ ॥
વિચરતિ ગૃહકાર્યે ત્યક્તદેહાભિમાનો
વિહરતિ જનસઙ્ગે લોકયાત્રાનુરૂપમ્ ।
પવનસમવિહારી રાગસઙ્ગાદિમુક્તો
વિલસતિ નિજરૂપે તત્ત્વવિદ્વ્યક્તલિઙ્ગઃ ॥ ૧૦ ॥
લક્ષણં કિં તે વક્ષ્યામિ સ્વભાવતો વિલક્ષણઃ ।
ભાવાતીતસ્ય કો ભાવઃ કિમલક્ષ્યસ્ય લક્ષણમ્ ॥ ૧૧ ॥
વિહરેદ્વિવિધૈર્ભાવૈર્ભાવાભાવવિવર્જિતઃ ।
સર્વાચારાનતીતઃ સ નાનાચારૈશ્ચરેદ્યતિઃ ॥ ૧૨ ॥
પ્રારબ્ધૈર્નીયતે દેહઃ કઞ્ચુકં પવનૈર્યથા ।
ભોગે નિયોજ્યતે કાલે યથાયોગ્યં શરીરકમ્ ॥ ૧૩ ॥
નાનાવેશધરો યોગી વિમુક્તઃ સર્વવેશતઃ ।
ક્વચિદ્ભિક્ષુઃ ક્વચિન્નગ્નો ભોગે મગ્નમનાઃ ક્વચિત્ ॥ ૧૪ ॥
શૈલૂષસદૃશો વેશૈર્નાનારૂપધરઃ સદા ।
ભિક્ષાચારરતઃ કશ્ચિત્ કશ્ચિત્તુ રાજવૈભવઃ ॥ ૧૫ ॥
કશ્ચિદ્ભોગરતઃ કામી કશ્ચિદ્વૈરાગ્યમાશ્રિતઃ ।
દિવ્યવાસાશ્ચીરાચ્છન્નો દિગ્વાસા બદ્ધમેખલઃ ॥ ૧૬ ॥
કશ્ચિત્ સુગન્ધલિપ્તાઙ્ગઃ કશ્ચિદ્ભસ્માનુલેપિતઃ ।
કશ્ચિદ્ભોગવિહારી ચ યુવતી-યાન-તામ્બૂલૈઃ ॥ ૧૭ ॥
કશ્ચિદુન્મત્તવદ્વેશઃ પિશાચ ઇવ વા વને ।
કશ્ચિન્મૌની ભવેત્ પાર્થ કશ્ચિદ્વક્તાતિતાર્કિકઃ ॥ ૧૮ ॥
કશ્ચિચ્છુભાશીઃ સત્પાત્રઃ કશ્ચિત્તદ્ભાવવર્જિતઃ ।
કશ્ચિદ્ગૃહી વનસ્થોઽન્યઃ કશ્ચિન્મૂઢોઽપરઃ સુખી ॥ ૧૯ ॥
ઇત્યાદિ વિવિધૈર્ભાવૈશ્ચરન્તિ જ્ઞાનિનો ભુવિ ।
અવ્યક્તા વ્યક્તલિઙ્ગશ્ચ ભ્રમન્તિ ભ્રમવર્જિતાઃ ॥ ૨૦ ॥
નાનાભાવેન વેશેન ચરન્તિ ગતસંશયાઃ ।
ન જ્ઞાયતે તુ તાન્ દૃષ્ટ્વા કિઞ્ચિચ્ચિહ્નઞ્ચ બાહ્યતઃ ॥ ૨૧ ॥
દેહાત્મબુદ્ધિતો લોકે બાહ્યલક્ષણમીક્ષતે ।
અન્તર્ભાવે ન વૈ વેદ્યો બહિર્લક્ષણતઃ ક્વચિત્ ॥ ૨૨ ॥
યો જાનાતિ સ જાનાતિ નાન્યે વાદરતા જનાઃ ।
શાસ્ત્રારણ્યે ભ્રમન્તે તે ન તેષાં નિષ્કૃતિઃ ક્વચિત્ ॥ ૨૩ ॥
દુષ્પ્રાપ્યતત્ત્વં બહુના ધનેન લભ્યં પરં જન્મશતેન ચૈવ ।
ભાગ્યં યદિ સ્યાચ્છુભસઞ્ચયેન પુણ્યેન ચાચાર્યકૃપાવશેન ॥ ૨૪ ॥
યદિ સર્વં પરિત્યજ્ય મયિ ભક્તિપરાયણઃ ।
સાધયેદેકચિત્તેન સાધનાનિ પુનઃ પુનઃ ॥ ૨૫ ॥
વિધાય કર્મ નિષ્કામં સત્પ્રીતિ-લાભ-માનસઃ ।
મયિ કૃત્વાર્પણં સર્વં ચિત્તશુદ્ધિરવાપ્યતે ॥ ૨૬ ॥
તતો વિવેકસમ્પ્રાપ્તઃ સાધનાનિ સમાચરેત્ ।
આત્મવાસનયા યુક્તો બુભુત્સુર્વ્યગ્રમાનસઃ ॥ ૨૭ ॥
સંશ્રયેત્ સદ્ગુરું પ્રાજ્ઞં દમ્ભાદિદોષવર્જિતઃ ।
ગુરુસેવારતો નિત્યં તોષયેદ્ગુરુમીશ્વરમ્ ।
તત્ત્વાતીતો ભવેત્તત્ત્વં લબ્ધ્વા ગુરુપ્રસાદતઃ ॥ ૨૮ ॥
ગુરૌ પ્રસન્ને પરતત્ત્વલાભસ્તતઃ ક્વ તાપો ભવબન્ધમુક્તઃ ।
વિમુક્તસઙ્ગઃ પરમાત્મરૂપો ન સંસરેત્ સોઽપિ પુનર્ભવાબ્ધૌ ॥ ૨૯ ॥
જ્ઞાની કશ્ચિદ્વિરક્તઃ પ્રવિરતવિષયસ્ત્યક્તભોગો નિરાશઃ
કશ્ચિદ્ભોગી પ્રસિદ્ધો વિચરતિ વિષયે ભોગરાગપ્રસક્તઃ ।
પ્રારબ્ધસ્તત્ર હેતુર્જનયતિ વિવિધા વાસનાઃ કર્મયોગાત્
પ્રારબ્ધે યસ્ય ભોગઃ સ યતતિ વિભવે ભોગહીનો વિરક્તઃ ॥ ૩૦ ॥
પ્રારબ્ધાદ્વાસના ચેચ્છા પ્રવૃત્તિર્જાયતે નૃણામ્ ।
પ્રવૃત્તો વા નિવૃત્તો વા પ્રભુત્વં તસ્ય સર્વતઃ ॥ ૩૧ ॥
ભોગો જ્ઞાનં ભવેદ્દેહે એકેનારબ્ધકર્મણા ।
પ્રારબ્ધં ભોગદં લોકે દત્વા ભોગં વિનશ્યતિ ॥ ૩૨ ॥
પ્રારબ્ધં લક્ષ્યસમ્પન્ને ઘટવજ્જ્ઞાનજન્મતઃ ।
શેષસ્તિષ્ઠેત્સમુત્પન્ને ઘટે ચક્રસ્ય વેગવત્ ॥ ૩૩ ॥
પ્રારબ્ધં વિદુષાઃ પાર્થ જ્ઞાનોત્તરમૃષાત્મકમ્ ।
કર્તું નાતિશયં કિઞ્ચિત્ પ્રારબ્ધં જ્ઞાનિનાં ક્ષમમ્ ॥ ૩૪ ॥
તદ્દેહારમ્ભિકા શક્તિર્ભોગદાનાય દેહિનામ્ ।
દદ્યાજ્જ્ઞાનોત્તરં ભોગં દેહાભાસં વિધાય તત્ ॥ ૩૫ ॥
આભાસશરીરે ભોગો ભવેત્ પ્રારબ્ધકલ્પિતે ।
મુક્તો જ્ઞાનદશાયાન્તુ તત્ત્વજ્ઞો ભોગવર્જિતઃ ॥ ૩૬ ॥
ઇત્યધ્યાત્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીવાસુદેવાર્જુનસંવાદે
શાન્તિગીતાયાં ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ ॥૬ ॥
અથ સપ્તમોઽધ્યાયઃ ।
શ્રીભગવનુવાચ ।
સારં તત્ત્વં પ્રવક્ષ્યામિ તચ્છૃણુષ્વ સખેઽર્જુન ।
અતિગુહ્યં મહત્પૂર્ણં યચ્છ્રુત્વા મુચ્યતે નરઃ ॥ ૧ ॥
પૂર્ણં ચૈતન્યમેકં સત્તતોઽન્યન્ન હિ કિઞ્ચન ।
ન માયા નેશ્વરો જીવો દેશઃ કાલશ્ચરાચરમ્ ॥ ૨ ॥
ન ત્વં નાહં ન વા પૃથ્વી નેમે લોકા ભુવાદયઃ ।
કિઞ્ચિન્નાસ્ત્યપિ લેશેન નાસ્તિ નાસ્તીતિ નિશ્ચિનુ ॥ ૩ ॥
કેવલં બ્રહ્મમાત્રં સન્નાન્યદસ્તીતિ ભાવય ।
પશ્યસિ સ્વપ્નવત્સર્વં વિવર્તં ચેતને ખલુ ॥ ૪ ॥
વિષયં દેશકાલાદિં ભોક્તૃજ્ઞાતૃક્રિયાદિકમ્ ।
મિથ્યા તત્સ્વપ્નવદ્ભાનં ન કિઞ્ચિન્નાપિ કિઞ્ચન ॥ ૫ ॥
યત્સત્ત્વં સતતં પ્રકાશમમલં સંસારધારાવહં
નાન્યત્ કિઞ્ચ તરઙ્ગફેનસલિલં સત્તૈવ વિશ્વં તથા ।
દૃશ્યં સ્વપ્નમયં ન ચાસ્તિ વિતતં માયામયં દૃશ્યતે
ચૈતન્યં વિષયો વિભાતિ બહુધા બ્રહ્માદિકં માયયા ॥ ૬ ॥
વિશ્વં દૃશ્યમસત્યમેતદખિલં માયાવિલાસાસ્પદં
આત્માઽજ્ઞાનનિદાનભાનમનૃતં સદ્વચ્ચ મોહાલયમ્ ।
બાધ્યં નાશ્યમચિન્ત્યચિત્રરચિતં સ્વપ્નોપમં તદ્ધ્રુવમ્
આસ્થાં તત્ર જહિ સ્વદુઃખનિલયે રજ્જ્વાં ભુજઙ્ગોપમે ॥ ૭ ॥
અર્જુન ઉવાચ ।
નિર્ગુણં પરમં બ્રહ્મ નિર્વિકારં વિનિષ્ક્રિયમ્ ।
જગત્સૃષ્ટિઃ કથં તસ્માદ્ભવતિ તદ્વદસ્વ મે ॥ ૮ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ।
સૃષ્ટિર્નાસ્તિ જગન્નાસ્તિ જીવો નાસ્તિ તથેશ્વરઃ ।
માયયા દૃશ્યતે સર્વં ભાસ્યતે બ્રહ્મસત્તયા ॥ ૯ ॥
યથા સ્તિમિતગમ્ભીરે જલરાશૌ મહાર્ણવે ।
સમીરણવશાદ્વીચિર્ન વસ્તુ સલિલેતરત્ ॥ ૧૦ ॥
તથા હિ પૂર્ણચૈતન્યે માયયા દૃશ્યતે જગત્ ।
ન તરઙ્ગો જલાદ્ભિન્નો બ્રહ્મણોઽન્યજ્જગન્ન હિ ॥ ૧૧ ॥
ચૈતન્યં વિશ્વરૂપેણ ભાસતે માયયા તથા ।
કિઞ્ચિદ્ભવતિ નો સત્યં સ્વપ્નકર્મેવ નિદ્રયા ॥ ૧૨ ॥
યાવન્નિદ્રા ઋતં તાવત્ તથાઽજ્ઞાનાદિદં જગત્ ।
ન માયા કુરુતે કિઞ્ચિન્માયાવી ન કરોત્યણુ ।
ઇન્દ્રજાલસમં સર્વં બદ્ધદૃષ્ટિઃ પ્રપશ્યતિ ॥ ૧૩ ॥
અજ્ઞાનજનબોધાર્થં બાહ્યદૃષ્ટ્યા શ્રુતીરિતમ્ ।
બાલાનાં પ્રીતયે યદ્વદ્ધાત્રી જલ્પતિ કલ્પિતમ્ ।
તત્પ્રકારં પ્રવક્ષ્યામિ શૃણુષ્વ કુન્તિનન્દન ॥ ૧૪ ॥
ચૈતન્યે વિમલે પૂર્ણે કસ્મિન્ દેશેઽણુમાત્રકમ્ ।
અજ્ઞાનમુદિતં સત્તાં ચૈતન્યસ્ફૂર્તિમાશ્રિતમ્ ॥ ૧૫ ॥
તદજ્ઞાનં પરિણતં સ્વસ્યૈવ શક્તિભેદતઃ ।
માયારૂપા ભવેદેકા ચાવિદ્યારૂપિણીતરા ॥ ૧૬ ॥
સત્ત્વપ્રધાનમાયાયાં ચિદાભાસો વિભાસિતઃ ।
ચિદધ્યાસાચ્ચિદાભાસ ઈશ્વરોઽભૂત્સ્વમાયયા ॥ ૧૭ ॥
માયાવૃત્યા ભવેદીશઃ સર્વજ્ઞઃ સર્વશક્તિમાન્ ।
ઇચ્છાદિ સર્વકર્તૃત્વં માયાવૃત્યા તથેશ્વરે ॥ ૧૮ ॥
તતઃ સઙ્કલ્પવાનીશસ્તદ્વૃત્યા સ્વેચ્છયા સ્વતઃ ।
બહુઃ સ્યામહમેવૈકઃ સઙ્કલ્પોઽસ્ય સમુત્થિતઃ ॥ ૧૯ ॥
માયાયા ઉદ્ગતઃ કાલો મહાકાલ ઇતિ સ્મૃતઃ ।
કાલશક્તિર્મહાકાલી ચાદ્યા સદ્યસમુદ્ભવાત્ ॥ ૨૦ ॥
કાલેન જાયતે સર્વં કાલે ચ પરિતિષ્ઠતિ ।
કાલે વિલયમાપ્નોતિ સર્વે કાલવશાનુગાઃ ॥ ૨૧ ॥
સર્વવ્યાપી મહાકાલો નિરાકારો નિરામયઃ ।
ઉપાધિયોગતઃ કાલો નાનાભાવેન ભાસતે ॥ ૨૨ ॥
નિમેષાદિર્યુગઃ કલ્પઃ સર્વં તસ્મિન્ પ્રકાશિતમ્ ।
કાલતોઽભૂન્મહત્તત્ત્વં મહત્તત્ત્વાદહઙ્કૃતિઃ ॥ ૨૩ ॥
ત્રિવિધઃ સોઽપ્યહઙ્કારઃ સત્ત્વાદિગુણભેદતઃ ।
અહઙ્કારાદ્ભવેત્ સૂક્ષ્મતન્માત્રાણ્યપિ પઞ્ચ વૈ ॥ ૨૪ ॥
સૂક્ષ્માણિ પઞ્ચભૂતાનિ સ્થૂલાનિ વ્યાકૃતાનિ તુ ।
સત્ત્વાંશાત્ સૂક્ષ્મભૂતાનાં ક્રમાદ્ધીન્દ્રિયપઞ્ચકમ્ ।
અન્તઃકરણમેકં તત્ સમષ્ટિગુણતત્ત્વતઃ ॥ ૨૫ ॥
કર્મેન્દ્રિયાણિ રજસઃ પ્રત્યેકં ભૂતપઞ્ચકાત્ ।
પઞ્ચવૃત્તિમયઃ પ્રાણઃ સમષ્ટિઃ પઞ્ચરાજસૈઃ ॥ ૨૬ ॥
પઞ્ચીકૃતં તામસાંશં તત્પઞ્ચસ્થૂલતાં ગતમ્ ।
સ્થૂલભૂતાત્ સ્થૂલસૃષ્ટિર્બ્રહ્માણ્ડશરીરાદિકમ્ ॥ ૨૭ ॥
માયોપાધિર્ભવેદીશશ્ચાવિદ્યા જીવકારણમ્ ।
શુદ્ધસત્ત્વાધિકા માયા ચાવિદ્યા સા તમોમયી ॥ ૨૮ ॥
મલિનસત્ત્વપ્રધાના હ્યવિદ્યાઽઽવરણાત્મિકા ।
ચિદાભાસસ્તત્ર જીવઃ સ્વલ્પજ્ઞશ્ચાપિ તદ્વશઃ ।
ચૈતન્યે કલ્પિતં સર્વં બુદ્બુદા ઇવ વારિણિ ॥ ૨૯ ॥
તૈલબિન્દુર્યથા ક્ષિપ્તઃ પતિતઃ સરસીજલે ।
નાનારૂપેણ વિસ્તીર્ણો ભવેત્તન્ન જલં તથા ॥ ૩૦ ॥
અનન્તપૂર્ણચૈતન્યે મહામાયા વિજૃમ્ભિતા ।
કસ્મિન્ દેશે ચાણુમાત્રં બિભૃતા નામરૂપતઃ ॥ ૩૧ ॥
ન માયાતિશયં કર્તું બ્રહ્મણિ કશ્ચિદર્હતિ ।
ચૈતન્યં સ્વબલેનૈવ નાનાકારં પ્રદર્શયેત્ ॥ ૩૨ ॥
વિવર્તં સ્વપ્નવત્સર્વમધિષ્ઠાને તુ નિર્મલે ।
આકાશે ધૂમવન્માયા તત્કાર્યમપિ વિસ્તૃતમ્ ।
સઙ્ગઃ સ્પર્શસ્તતો નાસ્તિ નામ્બરં મલિનં તતઃ ॥ ૩૩ ॥
કાર્યાનુમેયા સા માયા દાહકાનલશક્તિવત્ ।
અધિજ્ઞૈરનુમીયેત જગદ્દૃષ્ટ્યાસ્ય કારણમ્ ॥ ૩૪ ॥
ન માયા ચૈતન્યે ન હિ દિનમણાવન્ધકારપ્રવેશઃ
દિવાન્ધાઃ કલ્પન્તે દિનકરકરે શાર્વરં ઘોરદૃષ્ટ્યા ।
ન સત્યં તદ્ભાવઃ સ્વમતિવિષયં નાસ્તિ તલ્લેશમાત્રઃ
તથા મૂઢાઃ સર્વે મનસિ સતતં કલ્પયન્ત્યેવ માયા ॥ ૩૫ ॥
સ્વસત્તાહીનરૂપત્વાદવસ્તુત્વાત્તથૈવ ચ ।
અનાત્મત્વાજ્જડત્વાચ્ચ નાસ્તિ માયેતિ નિશ્ચિનુ ॥ ૩૬ ॥
માયા નાસ્તિ જગન્નાસ્તિ નાસ્તિ જીવસ્તથેશ્વરઃ ।
કેવલં બ્રહ્મમાત્રત્વાત્ સ્વપ્નકલ્પેવ કલ્પના ॥ ૩૭ ॥
એકં વક્ત્રં ન યોગ્યં તદ્દ્વિતીયં કુત ઇષ્યતે ।
સંખ્યાબદ્ધં ભવેદેકં બ્રહ્મણિ તન્ન શોભતે ॥ ૩૮ ॥
લેશમાત્રં ન હિ દ્વૈતં દ્વૈતં ન સહતે શ્રુતિઃ ।
શબ્દાતીતં મનોઽતીતં વાક્યાતીતં સદામલમ્ ।
ઉપમાભાવહીનત્વાદીદૃશસ્તાદૃશો ન હિ ॥ ૩૯ ॥
ન હિ તત્ શ્રૂયતે શ્રોત્રૈર્ન સ્પૃશ્યતે ત્વચા તથા ।
ન હિ પશ્યતિ ચક્ષુસ્તદ્રસનાસ્વાદયેન્ન હિ ।
ન ચ જિઘ્રતિ તદ્ઘ્રાણં ન વાક્યં વ્યાકરોતિ ચ ॥ ૪૦ ॥
સદ્રૂપો હ્યવિનાશિત્વાત્ પ્રકાશત્વાચ્ચિદાત્મકઃ ।
આનન્દઃ પ્રિયરૂપત્વાન્નાત્મન્યપ્રિયતા ક્વચિત્ ॥ ૪૧ ॥
વ્યાપકત્વાદધિષ્ઠાનાદ્દેહસ્યાત્મેતિ કથ્યતે ।
બૃંહણત્વાદ્બૃહત્વાચ્ચ બ્રહ્મેતિ ગીયતે શ્રુતૌ ॥ ૪૨ ॥
યદા જ્ઞાત્વા સ્વરૂપં સ્વં વિશ્રાન્તિં લભસે સખે ।
તદા ધન્યઃ કૃતાર્થઃ સન્ જીવન્મુક્તો ભવિષ્યસિ ॥ ૪૩ ॥
મોક્ષરૂપં તમેવાહુર્યોગિનસ્તત્ત્વદર્શિનઃ ।
સ્વરૂપજ્ઞાનમાત્રેણ લાભસ્તત્કણ્ઠહારવત્ ॥ ૪૪ ॥
પ્રબુદ્ધતત્ત્વસ્ય તુ પૂર્ણબોધે ન સત્યમાયા ન ચ કાર્યમસ્યાઃ ।
તમસ્તમઃકાર્યમસત્યસર્વં ન દૃશ્યતે ભાનોર્મહાપ્રકાશે ॥ ૪૫ ॥
અતસ્તતો નાસ્તિ જગત્પ્રસિદ્ધં શુદ્ધે પરે બ્રહ્મણિ લેશમાત્રમ્ ।
મૃષામયં કલ્પિતનામરૂપં રજ્જ્વાં ભુજઙ્ગો મૃદિ કુમ્ભભાણ્ડમ્ ॥ ૪૬ ॥
ઇત્યધ્યાત્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીવાસુદેવાર્જુનસંવાદે
શાન્તિગીતાયાં સપ્તમોઽધ્યાયઃ ॥૭ ॥
અથાષ્ટમોઽધ્યાયઃ ।
અર્જુન ઉવાચ ।
કિં લક્ષ્યં સ્વાત્મરૂપેણ યદ્બ્રહ્મ કથ્યતે વિદા ।
યજ્જ્ઞાત્વા બ્રહ્મરૂપેણ સ્વાત્માનં વેદ્મિ તદ્વદ ॥ ૧ ॥
શ્રીભગવનુવાચ ।
અઙ્ગુષ્ઠમાત્રઃ પુરુષો હૃત્પદ્મે યો વ્યવસ્થિતઃ ।
તમાત્માનઞ્ચ વેત્તારં વિદ્ધિ બુદ્ધ્યા સુસૂક્ષ્મયા ॥ ૨ ॥
હૃદયકમલં પાર્થ અઙ્ગુષ્ઠપરિમાણતઃ ।
તત્ર તિષ્ઠતિ યો ભાતિ વંશપર્વણીવામ્બરમ્ ।
અઙ્ગુષ્ઠમાત્રં પુરુષં તેનૈવ વદતિ શ્રુતિઃ ॥ ૩ ॥
મહાકાશે ઘટે જાતેઽવકાશો ઘટમધ્યગઃ ।
ઘટાવચ્છિન્ન આકાશઃ કથ્યતે લોકપણ્ડિતૈઃ ॥ ૪ ॥
કૂટસ્થોઽપિ તથા બુદ્ધિઃ કલ્પિતા તુ યદા ભવેત્ ।
તદા કૂટસ્થચૈતન્યઃ બુદ્ધ્યન્તસ્થં વિભાસતે ।
બુદ્ધ્યવચ્છિન્નચૈતન્યં જીવલક્ષ્યં ત્વમેવ હિ ॥ ૫ ॥
પ્રજ્ઞાનં તચ્ચ ગાયન્તિ વેદશાસ્ત્રવિશારદાઃ ।
આનન્દં બ્રહ્મશબ્દાભ્યાં વિશેષણવિશેષિતમ્ ॥ ૬ ॥
શૃણોતિ યેન જાનાતિ પશ્યતિ ચ વિજિઘ્રતિ ।
સ્વાદાસ્વાદં વિજાનાતિ શીતઞ્ચોષ્ણાદિકં તથા ॥ ૭ ॥
ચૈતન્યં વેદનારૂપં તત્સર્વવેદનાશ્રયમ્ ।
અલક્ષ્યં શુદ્ધચૈતન્યં કૂટસ્થં લક્ષયેત્ શ્રુતિઃ ॥ ૮ ॥
બુદ્ધ્યાવચ્છિન્નચૈતન્યં વૃત્યારૂઢં યદા ભવેત્ ।
જ્ઞાનશબ્દાભિધં તર્હિ તેન ચૈતન્યબોધનમ્ ॥ ૯ ॥
યદા વૃત્તિઃ પ્રમાણેન વિષયેણૈકતાં વ્રજેત્ ।
વૃત્તવિષયચૈતન્યે એકત્વેન ફલોદયઃ ॥ ૧૦ ॥
તદા વૃત્તિલયે પ્રાપ્તે જ્ઞાનં ચૈતન્યમેવ તત્ ।
પ્રબોધનાય ચૈતન્યં જ્ઞાનશબ્દેન કથ્યતે ॥ ૧૧ ॥
શૃણોષિ વીક્ષસે યદ્યત્તત્ર સંવિદનુત્તમા ।
અનુસ્યૂતતયા ભાતિ તત્તત્સર્વપ્રકાશિકા ॥ ૧૨ ॥
સંવિદં તાં વિચારેણ ચૈતન્યમવધારય ।
તત્ર પશ્યસિ યદ્વસ્તુ જાનામીતિ વિભાસતે ।
તદ્ધિ સંવિત્પ્રભાવેન વિજ્ઞેયં સ્વરૂપં તતઃ ॥ ૧૩ ॥
સર્વં નિરસ્ય દૃશ્યત્વાદનાત્મત્વાજ્જડત્વતઃ ।
તમવિચ્છિન્નમાત્માનં વિદ્ધિ સુસૂક્ષ્મયા ધિયા ॥ ૧૪ ॥
યા સંવિત્ સૈવ હિ ત્વાત્મા ચૈતન્યં બ્રહ્મ નિશ્ચિનુ ।
ત્વંપદસ્ય ચ લક્ષ્યં તજ્જ્ઞાતવ્યં ગુરુવાક્યતઃ ॥ ૧૫ ॥
ઘટાકાશો મહાકાશ ઇવ જાનીહિ ચૈકતામ્ ।
અખણ્ડત્વં ભવેદૈક્યં જ્ઞાત્વા બ્રહ્મમયો ભવ ॥ ૧૬ ॥
કુમ્ભાકાશમહાકાશો યથાઽભિન્નો સ્વરૂપતઃ ।
તથાત્મબ્રહ્મણોઽભેદં જ્ઞાત્વા પૂર્ણો ભવાર્જુન ॥ ૧૭ ॥
નાનાધારે યથાકાશઃ પૂર્ણ એકો હિ ભાસતે ।
તથોપાધિષુ સર્વત્ર ચૈકાત્મા પૂર્ણનિરદ્વયઃ ॥ ૧૮ ॥
યથા દીપસહસ્રેષુ વહ્નિરેકો હિ ભાસ્વરઃ ।
તથા સર્વશરીરેષુ હ્યેકાત્મા ચિત્સદવ્યયઃ ॥ ૧૯ ॥
સહસ્રધેનુષુ ક્ષીરં સર્પિરેકં ન ભિદ્યતે ।
નાનારણિપ્રસ્તરેષુ કૃશાનુર્ભેદવર્જિતઃ ॥ ૨૦ ॥
નાનાજલાશયેષ્વેવં જલમેકં સ્ફુરત્યલમ્ ।
નાનાવર્ણેષુ પુષ્પેષુ હ્યેકં તન્મધુરં મધુ ॥ ૨૧ ॥
ઇક્ષુદણ્ડેષ્વસંખ્યેષુ ચૈકં હિ રસમૈક્ષવમ્ ।
તથા હિ સર્વભાવેષુ ચૈતન્યં પૂર્ણમદ્વયમ્ ॥ ૨૨ ॥
અદ્વયે પૂર્ણચૈતન્યે કલ્પિતં માયયાખિલમ્ ।
મૃષા સર્વમધિષ્ઠાનં નાનારૂપેણ ભાસતે ॥ ૨૩ ॥
અખણ્ડે વિમલે પૂર્ણે દ્વૈતગન્ધવિવર્જિતે ।
નાન્યત્કિઞ્ચિત્કેવલં સન્નાનાભાવેન રાજતે ॥ ૨૪ ॥
સ્વપ્નવદ્દૃશ્યતે સર્વં ચિદ્વિવર્તં ચિદેવ હિ ।
કેવલં બ્રહ્મમાત્રન્તુ સચ્ચિદાનન્દમવ્યયમ્ ॥ ૨૫ ॥
સચ્ચિદાનન્દશબ્દેન તલ્લક્ષ્યં લક્ષયેત્ શ્રુતિઃ ।
અક્ષરમક્ષરાતીતં શબ્દાતીતં નિરઞ્જનમ્ ।
તત્સ્વરૂપં સ્વયં જ્ઞાત્વા બ્રહ્મવિત્ત્વં પરિત્યજ ॥ ૨૬ ॥
અભિમાનાવૃતિર્મુખ્યા તેનૈવ સ્વરૂપાવૃતિઃ ।
પઞ્ચકોશેષ્વહઙ્કારઃ કર્તૃભાવેન રાજતે ॥ ૨૭ ॥
બ્રહ્મવિત્ત્વાભિમાનં યદ્ભવેદ્વિજ્ઞાનસંજ્ઞિતે ।
અહઙ્કારસ્ય તદ્ધર્મ પિહિતે સ્વરૂપેઽમલે ॥ ૨૮ ॥
અતઃ સંત્યજ્ય તદ્ભાવં કેવલં સ્વરૂપે સ્થિતમ્ ।
તત્ત્વજ્ઞાનમિતિ પ્રાહુર્યોગિનસ્તત્ત્વદર્શિનઃ ॥ ૨૯ ॥
અન્ધકારગૃહે શાયી શરીરં તૂલિકાવૃતમ્ ।
દેહાદિકં ચ નાસ્તીતિ નિશ્ચયેન વિભાવય ॥ ૩૦ ॥
ન પશ્યસિ તદા કિઞ્ચિદ્વિભાતિ સાક્ષિ સત્સ્વયમ્ ।
અહમસ્મીતિ ભાવેન ચાન્તઃ સ્ફુરતિ કેવલમ્ ॥ ૩૧ ॥
નિઃશેષત્યક્તસંઘાતઃ કેવલઃ પુરુષઃ સ્વયમ્ ।
અસ્તિ નાસ્તિ બુદ્ધિધર્મે સર્વાત્મના પરિત્યજેત્ ॥ ૩૨ ॥
અહં સર્વાત્મના ત્યક્ત્વા સર્વભાવેન સર્વદા ।
અહમસ્મીત્યહં ભામિ વિસૃજ્ય કેવલો ભવ ॥ ૩૩ ॥
જાગ્રદપિ સુષુપ્તિસ્થો જાગ્રદ્ધર્મવિવર્જિતઃ ।
સૌષુપ્તે ક્ષયિતે ધર્મે ત્વજ્ઞાને ચેતનઃ સ્વયમ્ ॥ ૩૪ ॥
હિત્વા સુષુપ્તાવજ્ઞાનં યદ્ભાવો ભાવવર્જિતઃ ।
પ્રજ્ઞયા સ્વરૂપં જ્ઞાત્વા પ્રજ્ઞાહીનસ્તથા ભવ ॥ ૩૫ ॥
ન શબ્દઃ શ્રવણં નાપિ ન રૂપં દર્શનં તથા ।
ભાવાભાવૌ ન વૈ કિઞ્ચિત્ સદેવાસ્તિ ન કિઞ્ચન ॥ ૩૬ ॥
સુસૂક્ષ્મયા ધિયા બુદ્ધ્વા સ્વરૂપં સ્વસ્થચેતનમ્ ।
બુદ્ધૌ જ્ઞાનેને લીનાયાં યત્તચ્છુદ્ધસ્વરૂપકમ્ ॥ ૩૭ ॥
ઇતિ તે કથિતં તત્ત્વં સારભૂતં શુભાશય ।
શોકો મોહસ્ત્વયિ નાસ્તિ શુદ્ધરૂપોઽસિ નિષ્કલઃ ॥ ૩૮ ॥
શાન્તવ્રત ઉવાચ ।
શ્રુત્વા પ્રોક્તં વાસુદેવેન પાર્થો હિત્વાઽઽસક્તિં માયિકેઽસત્યરૂપે ।
ત્યક્ત્વા સર્વં શોકસન્તાપજાલં જ્ઞાત્વા તત્ત્વં સારભૂતં કૃતાર્થઃ ॥ ૩૯ ॥
કૃષ્ણં પ્રણમ્યાથ વિનીતભાવૈર્ધ્યાત્વા હૃદિસ્થં વિમલં પ્રપન્નમ્ ।
પ્રોવાચ ભક્ત્યા વચનેન પાર્થઃ કૃતાઞ્જલિર્ભાવભરેણ નમ્રઃ ॥ ૪૦ ॥
અર્જુન ઉવાચ ।
ત્વમાદ્યરૂપઃ પુરુષઃ પુરાણો ન વેદ વેદસ્તવ સારતત્ત્વમ્ ।
અહં ન જાને કિમુ વચ્મિ કૃષ્ણ નમામિ સર્વાન્તરસમ્પ્રતિષ્ઠમ્ ॥ ૪૧ ॥
ત્વમેવ વિશ્વોદ્ભવકારણં સત્ સમાશ્રયસ્ત્વં જગતઃ પ્રસિદ્ધઃ ।
અનન્તમૂર્તિર્વરદઃ કૃપાલુર્નમામિ સર્વાન્તરસમ્પ્રતિષ્ઠમ્ ॥ ૪૨ ॥
વદામિ કિં તે પરિશેષતત્ત્વં ન જાને કિઞ્ચિત્તવ મર્મ ગૂઢમ્ ।
ત્વમેવ સૃષ્ટિસ્થિતિનાશકર્તા નમામિ સર્વાન્તરસમ્પ્રતિષ્ઠમ્ ॥ ૪૩ ॥
વિશ્વરૂપં પુરા દૃષ્ટં ત્વમેવ સ્વયમીશ્વરઃ ।
મોહયિત્વા સર્વલોકાન્ રૂપમેતત્ પ્રકાશિતમ્ ॥ ૪૪ ॥
સર્વે જાનન્તિ ત્વં વૃષ્ણિઃ પાણ્ડવાનાં સખા હરિઃ ।
કિં તે વક્ષ્યામિ તત્તત્ત્વં ન જાનન્તિ દિવૌકસઃ ॥ ૪૫ ॥
શ્રીભગવાનુવાચ ।
તત્ત્વજ્ઞોઽસિ યદા પાર્થ તૂષ્ણીં ભવ તદા સખે ।
યદ્દૃષ્ટં વિશ્વરૂપં મે માયામાત્રં તદેવ હિ ॥ ૪૬ ॥
તેન ભ્રાન્તોઽસિ કૌન્તેય સ્વસ્વરૂપં વિચિન્તય ।
મુહ્યન્તિ માયયા મૂઢાસ્તત્ત્વજ્ઞા મોહવર્જિતાઃ ॥ ૪૭ ॥
શાન્તિગીતામિમાં પાર્થ મયોક્તાં શાન્તિદાયિનીમ્ ।
યઃ શૃણુયાત્ પઠેદ્વાપિ મુક્તઃ સ્યાદ્ભવબન્ધનાત્ ॥ ૪૮ ॥
ન કદાચિદ્ભવેત્ સોઽપિ મોહિતો મમ માયયા ।
આત્મજ્ઞાનાચ્છોકશાન્તિર્ભવેદ્ગીતાપ્રસાદતઃ ॥ ૪૯ ॥
શાન્તવ્રત ઉવાચ ।
ઇત્યુક્ત્વા ભગવાન્ કૃષ્ણઃ પ્રફુલ્લવદનઃ સ્વયમ્ ।
અર્જુનસ્ય કરં ધૃત્વા યુધિષ્ઠિરાન્તિકં યયૌ ॥ ૫૦ ॥
ઇયં ગીતા તુ શાન્ત્યાખ્યા ગુહ્યાદ્ગુહ્યતરા પરા ।
તવ સ્નેહાન્મયા પ્રોક્તા યદ્દત્તા ગુરુણા મયિ ॥ ૫૧ ॥
ન દાતવ્યા ક્વચિન્મોહાચ્છઠાય નાસ્તિકાય ચ ।
કુતર્કાય ચ મૂર્ખાય નિર્દેયોન્માર્ગવર્તિને ॥ ૫૨ ॥
પ્રદાતવ્યા વિરક્તાય પ્રપન્નાય મુમુક્ષવે ।
ગુરુદૈવતભક્તાય શાન્તાય ઋજવે તથા ॥ ૫૩ ॥
સશ્રદ્ધાય વિનીતાય દયાશીલાય સાધવે ।
વિદ્વેષક્રોધહીનાય દેયા ગીતા પ્રયત્નતઃ ॥ ૫૪ ॥
ઇતિ તે કથિતા રાજન્ શાન્તિગીતા સુગોપિતા ।
શોકશાન્તિકરી દિવ્યા જ્ઞાનદીપપ્રદીપની ॥ ૫૫ ॥
ગીતેયં શાન્તિનામ્ની મધુરિપુગદિતા પાર્થશોકપ્રશાન્ત્યૈ
પાપૌઘં તાપસંઘં પ્રહરતિ પઠનાત્ સારભૂતાતિગુહ્યા ।
આવિર્ભૂતા સ્વયં સા સ્વગુરુકરુણયા શાન્તિદા શાન્તભાવા
કાશીસત્ત્વે સભાસા તિમિરચયહરા નર્તયન્ પદ્યબન્ધૈઃ ॥ ૫૬ ॥
ઇત્યધ્યાત્મવિદ્યાયાં યોગશાસ્ત્રે શ્રીવાસુદેવાર્જુનસંવાદે
શાન્તિગીતાયામષ્ટમોઽધ્યાયઃ ॥૮ ॥
ઇતિ શાન્તિગીતા સમાપ્તા ॥
Also Read:
Shanti Gita Lyrics in Hindi | English | Bengali | Gujarati | Kannada | Malayalam | Oriya | Telugu | Tamil
